سوات ۽ پشاور مان آگسٽ 1961ع ۾ لکيل چار خط
1
________
سوات هوٽل
سيدو شريف، واديءَ سوات
7 _ آگسٽ، 1961ع
ادا،
ڪالهه سيدو شريف پهتاسين. سوات هوٽل جي ڪمري ۾ سامان رکي، ڪپڙا بدلائي، ٻاهر نڪتاسين ته شام ٿي ويئي هئي. ميران کي ڪاسني ساڙهي پيئي هئي. مون هوٽل جي لان مان هڪ ڪرمچي گل ڇني هن جي چوٽيءَ ۾ اٽڪايو ۽ هن کي چيو، ”هل ته بازار مان ڪجهه خريداري ڪيون.“ مون کي ياد آيو ته ٽيون ڏينهن پنڊيءَ کان پشاور ايندي، جڏهن گاڏي اٽڪ جي پل تان لنگهي، ته ميران پنهنجن وارن مان گل ڪڍي، سنڌوءَ ۾ وڌا ۽ ريل جي دريءَ مان ڪيتريءَ دير تائين اٽڪ جي پهاڙن ڏانهن ڏسندي رهي، جتان سنڌو وهي رهي هئي. جڏهن سنڌو نظر کان هٽِي ويئي، تڏهن مون ڏانهن منهن ڪري چيائين؛ ”هتي سنڌو ڪهڙي نه تنگ آهي ۽ ڪهڙي نه خاموش!“
هوٽل مان نڪتاسين ته سامهون پهاڙ نظر آيا، جن جي چوٽيءَ تي شفق ڪنهن اشتعال پسند جي تخيل وانگر ٻري رهي هئي. ڪڏهن ڪڏهن رستي تي ويندڙ موٽر _ رڪشا يا ڪار سانت جي ڇاتيءَ مان ڇريءَ وانگر ٿي نڪري ويئي. سڙڪ صاف سٿري هئي، جنهن جي ٻنهي پاسي دلاويز درخت هئا. مان سوچي رهيو هوس ته هن ڪائنات ۾ ڪوئي ازلي شعور نه آهي؛ هر واقعي، هر مظهر جو وجود اتفاقي آهي. هيءَ شاداب وادي ۽ منهنجيءَ سرزمين جا بيابان، ٻيئي فقط جاگرافيءَ جو اتفاق آهن. جيڪڏهن ڪوئي شعور، حسن ترتيب يا ارتقا جي تمنا آهي ته فقط انسان کي آهي؛ فطرت نابين حسينه آهي، پر انسان ۾ اهو شعور، اهو حسن ترتيب، اها ارتقا جي تمنا ڪٿان آئي؟ ڇا انسان انهيءَ نابين فطرت جو حصو نه آهي؟ ڇا هو ذي شعور فقط حسنِ اتفاق سبب آهي؟ ڇا منهنجو هيءُ جنون هيءَ شاعري، هي حسن فطرت ۾ محويت، سڀ اتفاقي آهي؟
”ڇا ٿو سوچين؟“ ميران پڇيو.
”سوچيان ٿو ته ڪائنات جا اسرار تنهنجن زلفن کان زياده منجهيل آهن.“
”۽ منهنجين اکين کان زياده حسين به آهن؟“
”نه“
”ڀلي منجهيل رهن، پوءِ ڇا!“
پوءِ ڇا! پوءِ ڇا! هن ڪائنات جا اسرار ڪوئي به نه سمجهي سگهيو آهي، شايد ڪوئي به چڱيءَ طرح سمجهي نه سگهندو.ل پر پوءِ ڇا! آفتاب جو پويون شعاع حسين آهي، شفق آلود ڪوهسار حسين آهن، ميران جون ڪاريون ڪجليون اکڙيون حسين آهن؛ ڇا انهيءَ لمحاتي حسن سان محبت ڪافي آهي! انهيءَ جي ابدي اسرار جي تلاش ڇا لاءِ!
اٽڪل فرلانگ پنڌ تي ٿاڻو هو، جتي ڳاڙهيءَ ٽوپيءَ سان ڪوئي پوليس عملدار بيٺو هو ۽ اسان کي گهوري رهيو هو. هتي اها گهور هر ڪنهن اک ۾ آهي. هتي مون اکين جون عجيب ڪيفيتون ڏٺيون آهن؛ سکڻيون سکڻيون اکيون، پينوءَ جي پاند وانگر پالهيون اکيون، رهزن جي رهٽ وانگر ڇرڪائيندڙ اکيون، بکئي واگهه جون اکيون، ڇتي بگهڙ جون اکيون؛ اکيون، جي رومڙ ڪري عورت جي ڇاتيءَ تي ٿي پهتيون ۽ ان کي ڌونڌاڙي، ڇيڇاڙي پنهنجيءَ ڏر ۾ ٿي موٽيون ۽ پنهنجي هيانو ۾ چچريل، ڇنل ماس ڦهلائي ٿي ڇڏيائون. مون کي زيارت جي هڪ شام ياد آئي. مون سان چار پنج دوست ساڻ هئا، ۽ سڀيئي ساڳئي ڏينهن ڪوئيٽيا کان زيارت جيپ ۾ آيا هئاسين. سئنڊيمن تنگيءَ ۽ زيارت- لورالائي روڊ تي پهاڙي چشما ڏسي موٽياسين مس، ته شام ٿي ويئي ۽ بدن ۾ ڪجهه ميٺاندو ٿيڻ لڳو. ان وقت سڀني طئي ڪيو ته برانڊي پيئجي.
بازار ۾ صرف هڪڙو ئي گتو هو. سو به ديسي شراب جو، جنهن تي خالص اسپرٽ جون بوتلون رکيون هيون، جن تي ”ڪورا شراب“ لکيل هو. ”ڪورا شراب“ پيئڻ لاءِ ته ڪنهن راوڙي جي اڻڀي آنڊي جي ضرورت هئي ۽ اسين سڀ سنڌي هئاسين، ڳائي مکڻ تي پليل منهن ڀيلو ڪري دڪان تان لٿاسين ۽ رستن تي چڪر ڏيڻ لڳاسين. ساري ڏينهن ۾ اسان کي ڪائي عورت نظر نه آئي هئي. اوچتو اسان مان ڪنهن چيو ،
”ٻه ڄنگهي!“
”آڙي“
”ڊيل“
”ڪونج“
”ڪورا شراب جون ٻه بوتلون.“
”ڪورا ڄٽ!ٰ تنهنجن لفظن ۾ ڪوئي ترنم نه آهي.“
”ترنم هجي نه هجي، ٿڌ ته لهندي.“
مون مرڪي ان طرف ڏٺو، جيڏانهن هو سڀ ڏسي رهيا هئا. پريان ديسي شراب جي دڪان تي هڪ بيپرده عورت بيٺي هئي. ويجهو وياسين ته مايوسيءَ جي انتها نه رهي. اها عورت اتان جي ڀنگياڻي هئي ۽ هٿ ۾ ٻوهارو جهلي بيٺي هئي. منهنجي دوست يڪدم ڪورا شراب جون بوتلون ورتيون ۽ اسان کي چيو، ”واقعي ٿڌ ته لهندي.“
ٿاڻي لڳ هڪ نهايت سوڙهي، گندي گهٽي هئي، جنهن ۾ ڪُڙهه جهڙا ويهه پنجويهه دڪان هئا، جن کي بازار ٿي چيو ويو. گهٽيءَ جي هڪ پاسي اٽڪل پندرهن فوٽ ويڪري گهري نالي هئي، جنهن ۾ گندو پاڻي ٿي وهيو. اوچتو اسان کي ٻه ٽي ٻار ويڙهي ويا ۽ آڱر سان اشارو ڪري چوڻ لڳا، ”ماستا! ماستا!“ اسان هنن جي اشاري طرف ڏٺو ته ڪجهه ننڍيون ۽ وڏيون ڏهيءَ جون پياليون نظر آيون، جن تي ڪيئي مکيون ويٺيون هيون، جي ڪنهن بختون ڇوڪري جي اڇي منهن تي وڏيءَ ماتا جي داڻن وانگر ٿي لڳيون. ڏهيءَ کي سواتي پشتو ۾ ”ماستا“ ٿي چيائون. مون سڀني کي ٻه ٻه آنا ڏنا، جي يڪدم دڪاندار کي ڏيئي، هنن ڏهيءَ جون پياليون خريد ڪيون ۽ انهن کي ڪتڙن وانگر لڪڻ لڳا. ڏهيءَ جا ريڳاڙا هنن جي واڇن وٽان وهي، ڪوڙهه جي چٽن وانگر ٿي لڳا. ٿورو پريان ناليءَ جي ڪپ تي ڳاڙهي پٿر جي عظيم الشان مسجد هئي، جنهن مان ٻانگ اچي رهي هئي _”اچو صلوات لاءِ، اچو فلاح لاءِ!“ اسان مسجد جي در تائين وڃي موٽياسين. رستي تي هڪ سواتي اڱرن تي مڪئيءَ جا سنگ پچائي رهيو هو ۽ هو ڪو ڏئي رهيو هو، ”يو يو آني، يويو آني!“ (هڪ آني ۾ هڪ، هڪ آني ۾ هڪ). گويا وحدت الوجود جو قائل هو.
سج پهاڙن پٺيان لهي ويو هو؛ گهاٽا ناسي ۽ ڀورا ناسي پهاڙ ڌيري ڌيري اوندهه جي آغوش ۾ اچي رهيا هئا. هوٽل ۾ پهتاسين ته ديسي چلغوزي جي وڻ مان هوبهو چنگ جو آواز اچي رهيو هو، جو هڪ جيت ڪري رهيو هو، جنهن کي مقامي زبان ۾ ”پکروٽ“ چوندا آهن. اسان اچي هوٽل جي بار ۾ ويٺاسين. ريڊيو تي دهلوي قوال، غالب جو غزل ڳائي رهيا هئا:
”مي سي غرص نشاط هي کس روسياه کو
اِڪ کونه بيخودي مجهي دن رات چاهي!“
”پيئندين ته وري صبح جو مٿي ۾ سور پوندءِ. “ ميران ناصحانه انداز ۾ چيو.
”ميران، قوالي ته ٻڌ.“ بيرا! هڪ جن ۽ ور موٿ.“
بيرو ساغر ۾ جن ۽ ورموٿ کڻي آيو. مون ٽيون ساغر پيتو هو، ته هڪ اجنبي جوڙو اچي بارمئن سان ڳالهائڻ لڳو. ۽ ٻن وسڪين جو آرڊر ڏيئي، اچي منهنجي ڀرسان سوفا تي ويٺا. رسمي تعارف بعد معلوم ٿيو ته مرد آمريڪي صحافي هو ۽ عورت فرانسسي افسانه نويس. ڳالهيون ڪندي، هنن مون کان پاڪستان جي هر صوبي جي ادب ۽ صحافت متعلق معلومات حاصل ڪئي. ٿوريءَ خاموشيءَ بعد صحافيءَ مون کان پڇيو:
”هيمنگ وي جي باري ۾ تنهنجو ڇا خيال آهي؟“
”انگريزي نثر ۾ عجيب جدت پيدا ڪئي اٿائين.“
”بس! هو ته دنيا جو منفرد اديب آهي، زنده جاويد آهي.“
”هوندو. مون کي انهيءَ هر اديب ۽ انسان کان نفرت آهي، جو زندگيءَ جي پراسرار حقيقت کي خونريزيءَ ۾ ڳولي ٿو.“
هو خاموش ٿي ويو. ان وقت مون کي جرمن ڊاڪٽر آلبرٽ شوائيٽزر جي ڪائي تصنيف ياد اچي رهي هئي. هو ڊاڪٽر به آهي ۽ فلسفي اديب به. ۽ ڪافي عمر آفريڪا جي جهنگن ۾ ڪارن لوڪن جو علاج ڪندي گذاري اٿائين. تازو هن کي امن لاءِ نوبل پرائيز ملي آهي. هن هڪ تصنيف ۾ لکيو آهي، ”مون کي جهنگل ۾ هڪ هِپو جانورن جو ڌڻ نظر آيو: هو پنهنجيءَ ڌُن ۾ وڃي رهيا هئا. اوچتو، زندگيءَ جو اهو زرين اصول، جنهن جيءَ جستجوءَ ۾ مون ساري عمر دماغ سوزي ڪئي هئي، منهنجي ڌيان ۾ اچي ويو، ۽ اهو آهي
”زندگيءَ لاءِ احترام.“
مون پنجون ساغر پيتو هو. ريڊيو تي ستار مان ٻهه _ ٻهه، ڪري ٻاڻ ٿي نڪتا، جي منهنجي کيپ ۾ ٿي کپي ويا، ۽ خيالات جو ڪکائون لوڙهو ڄڀن ۾ ڄرڪي رهيو هو. ميران فرانسسي افسانه نويس سان ڳالهائي رهي هئي ۽ مون کي ڪائي ياد اچي رهي هئي.هڪ ڀيري رات جي وقت يوگوسلوويا جي ڪنهن وقت نائب صدر، ملو ون جلاس (Milovan Djilas )، جو ڪتاب ”انصاف کان سواءِ سرزمين (Land without justice)“ پڙهي رهيو هوس. ڪتاب بيحد دلچسپ هو. اشتراڪيت کان باغي اشتراڪيءَ جا تاثرات منهنجو مرغوب مطالعو آهن. ان ڪري مون کي آرٿر ڪوئسلر ۽ جارج آرويل جون تصنيفون به وڻنديون آهن. مان هڪ دفعي ڀاڳناڙيءَ کان بيل _ پٽ ڪار ۾ اچي رهيو هوس: اهو لڙي ٽه _ پهريءَ جو وقت هو. سامهون پٽ تي سمنڊ ڇوليون هڻي رهيو هو، ۽ پاڻيءَ ۾ درخت ۽ جايون نهايت پرڪشش ٿي لڳا. جيئن ڪار اڳتي ٿي ويئي، تيئن اهو سمنڊ پٺتي ٿي هٽندو ويو ۽ نيٺ جڏهن سج افق تي پهتو ته غائب ٿي ويو. هر سياسي نصب العين شايد رڃ ۽ اڃ جو پيڇو آهي. ان ڪري مون کي مٿيان مصنف پڙهي، مٿيون بيل _ پٽ جو منظر ياد ايندو آهي.
ادا، مان اشتراڪي نه آهيان، جيتوڻيڪ اڃا تائين مون کي اشتراڪيت جو تسلي بخش نعم البدل ڪنهن به فلسفي ۾ نه مليو آهي. مون کي هر ظلم وتشدد کان نفرت آهي. منهنجيءَ نظر ۾ جو به زندگيءَ جو فلسفو يا نظام، انسان ۽ خصوصاً اديب ۽ فنڪار کان فڪر ۽ عمل جي آزادي کسي، اهو نفرت خيز آهي. مون ڪنهن به انسان جي حرف کي حرف آخر تسليم نه ڪيو آهي. پوءِ اهو ڪارل مارڪس جو هجي يا ٻئي ڪنهن پيغمبر جو. هر انسان جو بنيادي حق آهي ته هو پنهنجي لاءِ بي انتها آزاديءَ سان، پنهنجو فلسفهء حيات ڳولي، پنهنجا دائمي قدر حاصل ڪري، انهن تي عمل ڪري ۽ انهن جو اظهار ڪري. مون تعجب سان سوچيو ته سنڌ جا زياده اديب مون کي اشتراڪي سمجهندا آهن، جيتوڻيڪ مان اشتراڪي نه آهيان. ان ۾ شڪ نه آهي ته مون کي هڪ صحافيءَ جي سامراج پرستيءَ کان نفرت آهي، مون کي هن جي سياهه فام کان نفرت لاءِ نفرت آهي، ۽ نفرت آهي هن جي مصلحت آميز سمجهوتي کان جو بين الاقوامي سياست ۾ هر جبر و تشدد سان هو ڪندو رهي ٿو. مان واقعي هن جي گروهه مان نه آهيان، پر ان جي معنيٰ اها نه آهي ته مان ٻئي گروهه مان آهيان. منهنجو جدلياتي ماديت (dialectical materialism) ۾ اعتبار نه آهي ۽ مان اديب ۽ فنڪار جي مڪمل آزادي جو دلداده آهيان ۽ فن ۽ ادب تي ڪا به پابندي برداشت نه ڪري سگهندو آهيان. مان چاهيان ٿو ته هر اديب ۽ فنڪار کي ايتري آزادي ڏني وڃي، جو هو پنهنجي برسر اقتدار طبقي، قوم ۽ وطن سان اختلاف راءِ جو اظهار ڪري سگهي؛ انهن جي فلسفهء حيات ۽ سياسي نصب العين خلاف آواز اٿاري سگهي؛ ۽ جيڪي به هو سچ سمجهي، ان کي سچائيءَ سان پيش ڪري سگهي. پر اها آزادي هر مطلق العنان حڪومت ۾ (۽ هر اشتراڪي حڪومت مطلق العنان آهي) ناممڪن آهي. شايد سنڌي اديب انسانيت (Humanism)، يڪسانيت (Equalitarianism) بين الاقواميت (Internationalism)، ماديت (Materialism)، غرض ته هر غير مانوس فلسفهء حيات کي اشتراڪيت ٿا سمجهن. در اصل اها اشتراڪيت جي خوش نصيبي آهي ته هتي زندگيءَ جو هر بهترين نظريو، اشتراڪيت سان منسوب ڪيو وڃي ٿو، توڙي اهو اشتراڪيت جي منافقي ئي ڇو نه هجي. هتي جنهن جو به اسلام جي فرسوده اصولن ۾ اعتبار نه آهي، اهو اشتراڪي آهي؛ جو به آزاد مشرب انسان آهي، جنهن پنهنجي روح تان روايات جون ڪڙيون ڇني ڇڏيون آهن، جو ڪنهن غير متوقع نموني سوچي ٿو ۽ جو ڪو به زندگيءَ جو غير مانوس نظريو پيش ڪري ٿو، سو اشتراڪي آهي؛ جو به دهريو آهي سو اشتراڪي آهي. ان حساب سان هي صحافي، پنهنجي وطن جي اقتصادي ملوڪيت (Economic Imperialisim) جو قائل هوندي به، هڪ قسم جو دهريو آهي، ڇو ته هن جو انهيءَ خدا ۾ اعتبار نه آهي، جنهن هڪ جاءِ تي ويهي، ڪنهن پور ۾ اچي، هن ساريءَ ڪائنات کي هڪ گهڙيءَ ۾ خلقيو هو.
ها، سو مون کي اها رات ياد ٿي آئي، جڏهن مان ”انصاف کان سواءِ سرزمين“ پڙهي رهيو هوس ۽ اوچتو بجلي وسامي ويئي هئي. مون تيلي ٻاري، فيوز واير ٺيڪ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته اوچتو زور سان ڦوڪ آئي. مون ڇرڪ ڀريو ۽ منهنجي هٿ مان تيلي ڪري پيئي. مون ٻي تيلي ٻاري اوڏانهن ڏٺو، جتان ڦوڪ آئي هئي. ڀرسان نلڪي تي هڪ نانگ ويڙهيل هو، جو ڦڻ ڪڍي، مون ڏانهن الري رهيو هو. نانگ تي اڇا ڳاڙها چٽ هئا. ۽ نهايت خوبصورت ٿي لڳو. جيستائين تيلي ٻرندي رهي، تيستائين مون ان جي ٽمڪندڙ روشنيءَ ۾، نانگ کي پيچ و خم کائيندي ڏسي، ان پارسي شاعر کي داد ڏنو، جنهن پهريون ڀيرو زلف محبوب کي نانگ سان تشبيهه ڏني هئي. مون سوچيو ته هن حالت ۾ فيوز واير وجهڻ ناممڪن آهي، ان ڪري مون لالٽين جلائي. مون سوچيو ته هو بتيءَ جي اولڙي تي ڀڄي ويندو، پر هو اڃا ڦوڪون ڏيئي رهيو هو. مون دل ۾ چيو ته وڃي سمهي پوان؛ جيو _ هتيا، سا به هن من _ موهڻي ساسيءَ جي، چڱي نه آهي. پر اوچتو مون کي خيال آيو ته هي ڪٿي لڪي نه ويهي ۽ ڏينهن جو منهنجي ڪنهن معصوم ٻار کي ڏنگي نه وجهي. پوءِ مون ڪمري مان دونالي بندوق ڪڍي، هن تي ٻه فير ڪيا ۽ هو مري ڌرتيءَ تي ڪري پيو. مان سياسي تشدد به فقط اهڙيءَ حالت ۾ جائز سمجهندو آهيان.
”پر هيمنگ وي جي ته اشتراڪي روس به ساراه ڪئي آهي“، صحافيءَ چيو. هن جو آواز منهنجي ڌيان جي لهرين ۾ لنگر وانگر لهي ويو ۽ مون جواب ڏنو، ”روس هن جي ساراهه پنهنجي مطلب لاءِ ڪئي آهي، ڇو ته هو بين الاقوامي فوج سان گڏجي اسپين ۾ آمرانه حڪومت خلاف لڙيو هو، جيئن اوهان پيسٽرنڪ جي ساراهه پنهنجي مطلب لاءِ ڪيو ٿا، ڇو ته هن اشتراڪي فلسفي جي هر بنيادي اصول کي ڇيڇاڙيو آهي. اڄڪلهه ادب اهو پينوءَ جو ڪشڪول آهي، جو سياست جي سخا کان سواءِ، خالي رهجي ٿو وڃي.“
ٿوريءَ دير کان پوءِ اسان هنن کان موڪلائي، بار مان ٻاهر آياسين. مان سوچي رهيو هوس ته جي پاڪستان نه ٿئي ها ته علامه اقبال جي شاعريءَ جي ڪيتري اهميت هجي ها! ميران مون کي ڪجهه نشي ۾ ڏسي، مرڪي چيو، ”اناالحق!“ ”اناالحق!“ مون جواب ڏنو ۽ پنهنجي ڪنڌ تي هٿ ڦيري چيو، ”اڙي تون اڃا تائين اتي آهين! تون ته سوريءَ لاءِ ٺهيو هئين!“ مون پنهنجي ڪراين ڏانهن ڏسي سوچيو ته ڪڙيون ۽ قاتل اڃا ڪيستائين دور رهندا! مون زبان کي ڏند سان ڪٽي چيو، ”نه ڄاڻان تون ڪڏهن سمورو سچ چوندينءَ! نه ڄاڻان توکي ڪڏهن ڪپي ڦٽي ڪندا!“
ادا، ڇا انسان جي ڪپيل زبان ڪنهن چڪيءَ ۾ پوکي نه ٿي سگهجي؟ مان ته ڀانيان ٿو ته جڏهن بسنت جي پهرين هير لڳندي ته اها ضرور ڦلندي ڦولندي، ۽ ان مان گلاب جي گلن جهڙو سچ نڪري، هٻڪار ڏيندو.
_ تنهنجو پنهنجو
________
2
________
سوات هوٽل
19 _ آگسٽ، 1961ع
ادا،
اڄ صبح جو چئين بجي جاڳ ٿي. مون ڪمري جو در کولي، اونهون ساهه کنيو. سامهون ديسي چلغوزي، ڏاڙهونءَ، ناسپاتيءَ ۽ لڪاٽ جا وڻ هئا، جن جي تازگي هوا ۾ ڦهليل هئي. مون پنهنجي منهن، ٻانهن ۽ ڇاتيءَ تي هٿ ڦيري، يقين ڪيو ته مان آهيان. توکي اهو پڙهي تعجب ايندو ته مون ڪيئي دفعا محسوس ڪيو آهي ته مان ناهيان. ان وقت ساري سنسار مان ڪنهن سڏ جو پڙاڏو ايندو آهي ته ڪجهه به نه آهي، ڪجهه به نه آهي، ۽ مان جسم تي هٿ ڦيري يقين ڪندو آهيان ته مان آهيان. ڇا ان جو ڪوئي نفسياتي سبب آهي يا اهو ڪوئي مابعدالطبيعاتي (metaphysical) احساس آهي؟ اهو تصوف جو تخيل به نه آهي، ڇو ته منهنجو ڪنهن ”همه اوست“ يا ”همه ازاوست“ ۾ اعتبار نه آهي، ۽ نه انهيءَ نفيءَ جي احساس ۾ ڪنهن به اثبات جي گنجائش هوندي آهي.
مون ڪمري ۾ وڃي، ميران کي ڌونڌاڙي، اٿاريو _
”ميران!“
”هون“
”ميران! مون سمجهيو ته تون مري وئي آهين.“
”تون جيئرو آهين نه؟“
”ها“
ته پوءِ مان ضرور جيئري هونديس.“
”ضرور ڇو؟“
”ڇو! ته جي مان مري وڃان ها ته تون جيئرو ڪيئن رهين ها!“ هوءَ هٿن سان اکيون مهٽيندي اٿي ۽ گهڙيءَ ۾ وقت ڏسي چيائين _
”سوا چار! پنجين بجي مرغزار هلڻو آهي.“
ساڍي پنجين بجي اسان ٽئڪسيءَ ۾ مرغزار پهتاسين، جو سيدو شريف کان نوَ ميل پري آهي. چوڌاري سرسبز پهاڙ هئا، جن جي وچ ۾ واليءَ جو سنگمرمر جو سفيد محل هو. محل جي ٻاهران محافظ بيٺا هئا، جن کي مليشيا جي شلوار، قميص ۽ ڳاڙهي ٽوپي پيئي هئي، جنهن ۾ مرغ زرين جا کنڀ لڳل هئا. مرغ زرين هتان جو پهاڙي پرندو آهي، جنهن کي مقامي ماڻهو پشتو ۾ ”ليٽ“ چوندا آهن. محل وٽان ڏاڪڻ تي چڙهي، سنگ مرمر جي ٿلهي تي پهتاسين، جتي سنگ مرمر جون ڪرسيون ۽ ميزون رکيون هيون. اسان اتي ويهي چاءِ پيتي. ڪجهه وقت کان پوءِ سج، ڪرڻن جو ڪمند پهاڙ جي چوٽيءَ تي اڇليو ۽ هوريان هوريان مٿي چڙهيو. چوڌاري بٽنگ، ڪاري انجير ۽ سيب جا درخت هئا. مون اٿي لڱ ٿي ساهيا، ته سامهون هڪ سيب پهاڙي چشمي ۾ لڙهندو نظر آيو. مون کي في البديهه شاعري نه وڻندي آهي؛ شاعر جو هر مشاهدو هن جي تحت الشعور ۾ وڃي آرامي ٿيندو آهي، جتي تيل ڦليل ڪري، ويس مٽائي، ٻوليءَ جي چوٻاري ۾ ايندو آهي، جتي تازو ۽ نؤبنو لڳندو آهي. پر ڪنهن ڪنهن وقت ڪوئي في البديهه شعر شاعريءَ جي روح ۾ ائين اڀرندو آهي جيئن ڪائي ننگي وينگس، تلاءِ ۾ وهنجي، اوچتو ٻاهر نڪري ۽ وارن کي ڇنڊڪو ڏيئي، پنهنجو بدن پاڻيءَ جي آرسيءَ ۾ ڏسي. سيب کي چشمي ۾ لڙهندو ڏسي، مون هيٺيون شعر چيو:
سلسلهء ڪوه ۾ چشمهء آبِ روان
سيب جي وڻ مان مٿان
سيب ڪري ناگهان
آيو ٿي لڙهندو پريان، ٿو وڃي لڙهندو اڃان
ڪيستائين، ڪئن چوان!
هن نظم جو محرڪ ته اهو منظر هو جو مون ان وقت ڏٺو، پر اڃا مون اهو نظم مڪمل مس ڪيو، ته ساڳئي بحر ۾ هيٺيون نظم سجهي آيو:
هـــيءَ شــفـــق آلــــود شام سلسلهء ڪوهسار
خامشيء برگ وبار
اوچتو ڪنهن جاندار
سلسلهء ڪوه مان، جو ڪئي چيخ و پڪار
آئـــي صــــــدا آرپار!
اهو ظاهر آهي ته پوئين نظم جو تخيل، ۽ محاڪات مختلف آهن ۽ انهن جو محرڪ ٻيو ڪوئي منظر آهي، جو خود مون کي به ياد نه آهي. شايد فنڪار جو روح تحت الشعور جي کاڻ کوٽِيندو رهي ٿو ۽ اوچتو ڪوئي هيرو لهي، هن جي شعور کي پيش ڪري ٿو. مون ڇرڪ ڀري ڏٺو ته پٺيان ميران بيٺي هئي.
”تو انهيءَ سيب کي ٿي ڏٺو؟“
”هون!“
”انهيءَ پروس پانڌيئڙي کي؟“
”تون ڪڏهن کان اتي بيٺي آهين؟“
”تون اها ازل ابد جي پرولي ڇو ٿو سمجهڻ چاهين؟“
”مان پڇان ٿو ته تون اتي ڪڏهن کان بيٺي آهين؟“
”تون خود چوندو آهين ته اها پرولي نه ڪنهن سلي آهي، ۽ نه ئي ڪو سلي سهگندو؟“
”ميران! مان ماديت جي فلسفي کان مطمئن نه آهيان.“
”پوءِ ڪوئي مذهب اختيار ڪر. ٻيو نه، ته تنهنجي من جي پيڙا ته ختم ٿي ويندي.“
”اهو ماديت جي فلسفي کان زياده بي معنيٰ آهي. مون دنيا جي هر مذهب جو ڪجهه نه ڪجهه مطالعو ڪيو آهي. نه ميران، انڌو يقين مون لاءِ نه آهي،“
”تون مڃ نه مڃ، توکي خدا جي تلاش آهي.“
”شايد، پر انهيءَ خدا جي نه جنهن ۾ هر ڪنهن جو اعتبار آهي.“
ايتري ۾ ڊرائيور ڪجهه ڪارا انجير ۽ سيب کڻي آيو ۽ اسين اهي کائيندا، ڏاڪڻ تان هيٺ لٿاسين. هيٺ هڪ چنار جو گهاٽو پراڻو وڻ هو. جنهن جي ڇانوَ ۾ ڪوئي پيرسن رندي سان ڪارو ڪاٺ ڇلي رهيو هو. هو اسان کي ڏسي اٿي بيٺو ۽ ڊرائيور کي مون ڏانهن اشارو ڪندي پشتو ۾ چيائين. ”انهيءَ ڊاڪٽر ٽئڪسلا ۾ منهنجي اکين جي آپريشن ڪئي هئي.“ جڏهن ڊرائيور اسان کي ان جو اردوءَ ۾ ترجمو ٻڌايو ته ميران ٽهڪ ڏيئي چيو، ”واه جو ڊاڪٽر تنهنجي آپريشن ڪئي آهي. جتي ڪٿي هن کي ٿو ڏسين!“
پيرسن جو نالو ”سيب زرگل“ (سونهري گلن وارو صوف) هو ۽ هن ساري عمر واليءَ جي ملازمت ۾ ڪاٺ ڇليندي ۽ گهڙيندي گذاري هئي. ان وقت هو ستر ۽ اسيءَ جي وچ تي هو. مون هن کي هٿ ڏنو ۽ پوءِ هن جي تريءَ کي، جنهن تي پورهئي سبب ڇوڏا ڄمي ويا هئا، ڪجهه وقت پنهنجي هٿ ۾ جهلي، هن جي چهري کي چتائي ڏٺو. مون محسوس ڪيو ته هو انهيءَ چنار جي وڻ جو ڀاءُ هو، ٻنهي ۾ ساڳي هستي نسري اُسري، ڦلي ڦولي هئي ۽ هاڻي ٻيئي انهيءَ طوفان جا منتظر هئا، جو هنن کي ڪيرائي، هميشه لاءِ لٽي ڇڏيندو. مون سيب زرگل ڏانهن چتائي ڏسي، من ۾ چيو، ”سيب زرگل“ پٺ تي موٽ!“ مون ڏٺو ته هن جا ڳاڙها وار ڪارا ٿيندا ويا ۽ هن جي ڏاڙهي ننڍي ٿيندي ويئي ۽ نيٺ هن جي کاڏيءَ ۾ پيهي ويئي. هو خوبصورت جوان نظر آيو، جو آهستي آهستي ننڍو ٿيندو ويو ۽ ڪنهن سواتي سگهڙ جي گود ۾ ڪڏڪيون ڏيندو نظر آيو. هو واقعي صوف جهڙو ٿي لڳو. مون هن کي کڻي صوف جي ٽاريءَ ۾ اٽڪايو، جتي هو ننڍو ٿيندو ويو ۽ آخر ٽاريءَ ۾ جذب ٿي ويو. پوءِ ٽاريءَ ۾ هڪ سونهري گل ڦٽو ۽ هوا ۾ هٻڪار ڏيڻ لڳو. نه معلوم هستيءَ ۽ نيستيءَ ۾ ڪوئي فاصلو آهي به يا نه! اوچتو منهنجي ڌيان ۾ ريل جا ڦيٿا ڦريا ۽ مون ڏٺو ته ميران سان پنڊيءَ کان پشاور وڃي رهيو هوس. ميران سامهون ويٺي هئي ۽ چاقوءَ سان صوف وڍي رهي هئي. مون به ميران کان هڪ صوف وٺي چاقوءَ سان وڍيو. صوف جي وچ ۾ ننڍن ڪيڙن جي وستي هئي. ۽ چار پنج سفيد ڪيڙا پنهنجيءَ ننڍڙِيءَ ڪائنات ۾ ڦري گهري رهيا هئا. اوچتو ميران منهنجو ڌيان ڇڪائي چيو، ”سامهون ته ڏس! پريان اٽڪ جي پهاڙن تي رڍون سفيد ڪيڙن وانگر چري پري رهيون آهن.“ مان تيستائين انهن ڏانهن گهوريندو رهيس جيستائين هو نظر کان غائب ٿي ويون. مون ان وقت هٿ وڌائي، زندگيءَ جي خواب کي پڪڙڻ جي ڪوشش ڪئي؛ هو هميشه هڪ وڏي گرڙ پک وانگر لڳندو هو ۽ منهنجي هٿ کي ويجهو ايندو ڏسي، ان کي پنهنجيءَ تيز چهنب سان ڇلي وجهندو هو، پر اڄ هو هڪ ننڍڙي پکيئڙي وانگر منهنجيءَ مٺ ۾ اچي ويو. مون ان جي کنڀن جي نرمي ۽ نفاست محسوس ڪئي ۽ پوءِ مٺ کولي ڏٺي ته ڪجهه به نظر نه آيو. مون محسوس ڪيو ته هن زندگيءَ کي ڪائي حقيقت نه آهي، صوف ۾ ڪيڙي کان وٺي پهاڙ تي رڍ تائين، هر شيءِ بي حقيقت آهي، هر شيءِ موتيءَ، ڪچ ڪوڏيءَ، واريءَ وانگر ڪنهن ازلي ڪارونڀار ۾ لڙهندي غائب ٿي وڃي ٿي؛ هن ريل جو تحرڪ به ايترو ئي بي حقيقت آهي جيترو منهنجو ۽ ميران جو وجود. مون محسوس ڪيو ته ڏک ۽ سک، لاهيون ۽ چاڙهيون، چڱايون برايون سڀ بي حقيقت آهن، آخر ڪائي شي نٿي رهي، شايد ڪائي شيءِ آهي ئي نه... فقط هڪ بي انت، اٿاهه اوندهه لهريون هڻي رهي آهي، جنهن ۾ ڪٿي ڪٿي روشنيءَ جون ننڍڙيون ڊونڊيون لڏي لمي، ٻڏي وڃن ٿيون. مون ڇوليءَ مان اڀري ميران ڏانهن ڏٺو؛ هوءَ اڃا صوف ڇلي رهي هئي.
”ميران! تون ڪير آهين؟“ مون هن کي گهوري چيو.
”ميران تون مون کي بلڪل اجنبي ٿي لڳين؛ ڄڻ ته تون مان اڳ ڪڏهن به نه مليا آهيون، ڄڻ ته تون مان انهيءَ ڀيانڪ ڪارونڀار ۾ لڙهندڙ ٻه ڪک آهيون ۽ ڇولين تي ڇلندا، اتفاق سان مليا آهيون! تون ڪير آهين، ميران!“
”پهرين تون ٻڌاءِ ته تون ڪير آهين؟“
”مان! ميران، جي انهيءَ سوال جو جواب مون کي اچي ها، ته منهنجي روح ۾ ايتري بيچيني نه هجي ها! مون کي ڪائي خبر نه آهي ته مان ڇا آهيان!“
”ٻارهن لڳا آهن، موٽي هلون.“ ميران جي آواز مون کي ڌيان جي ڇوليءَ مان ڇڪي، ڪنڌيءَ تي آندو. ٽئڪسيءَ ۾ واپس موٽياسين، ته رستي تي جهڙ ڇانئجي ويو. گوڙ گاج، واچوڙو وڏ ڦڙو. هوا ۾ ناسپاتيءَ ۽ صوف جا وڻ بار بار جهڪي سڌا ٿي ٿيا ۽ انهن جي پنن، ٽارين ۽ ٿڙ تان مينهن جون ڦڙيون ڪري رهيون هيون. ائين ٿي لڳو ڄڻ ڪيئي گوپيون جمنا مان لوٽا ڀري، وهنجي رهيون هيون.
”ميران،“ مون چيو، ”ڪرشن به دنيا جو رنگين ترين پيغمبر هو _ جمنا جو ڪنارو، بنسري، گوپيون، کيتر، يڌ، رٿون، ٻاڻُ ڪرم _ گيان، گينا.“
”ها پر ايتريون گوپيون!“
”هن جو انهن سان فقط آتمڪ سٻنڌ هو.“
”هوندو، پر توکي آتما فقط ان وقت ڇو ٿي ياد اچي، جڏهن گوپين جي ڳالهه ٿي نڪري؟“
”گوپيءَ جو پريم ئي ته پرش ۾ آتما جو انڀوء اتپن ڪندو آهي.“
”ڪيئن؟“
”هو سوچيندو آهي ته هيءَ تن من جي اڪير فقط اتفاقي نه آهي، اسين اڳي به ڪٿي مليا آهيون، آتمائون امر آهن جي جوڻ جوڻ ۾ ڦري، هڪٻئي جو پيڇو ڪن ٿيون.“
”مون نه سمجهيو.“
”هندو مت موجب انسان جي اکين ۾ جنم جنم جو زنجير آهي؛ جڏهن هو اوچتو ملن ٿا، ته اکيون انهيءَ زنجير ۾ جڪڙجي وڃڻ ٿيون.“
”هندي فلسفو به ڪوريئڙي جو ڄار آهي، جنهن مان ڳجهه نڪري وڃي مک ڦاسي پوي.“
”نه ميران، وڏو پنجوڙ آهي، ان ۾ شينهن به قابو ٿي ويندا آهن.“
”سڀ ڪجهه مايا!“
”فقط مايا نه، ڪرم _ يوگ ۽ مايا.“
”ٻنهي ۾ تضاد نه آهي؟“
اسان بحث ڪندا، اچي سوات هوٽل تي پهتاسين. منجهند جي ماني کائي، ساڳيءَ ٽئڪسيءَ ۾ مدين آياسين، جو سيدو شريف کان اٽڪل پنجٽيهه ميلن جي مفاصلي تي آهي. شهر کان اٽڪل اڌ ميل جي مفاصلي تي، سوات نديءَ جي ڪناري تي مدين هوٽل آهي. اسان هوٽل جي منتظم وٽ سامان رکي، هوٽل جي بيٺڪ ۾ آياسين، جنهن جي ڀرسان صاف شفاف پهاڙي ندي وهي رهي هئي. چوڌاري پهاڙ هئا، جن جي تري وٽ مڪئيءَ جي پوک هئي. ڪٿي ڪٿي پيليءَ مٽيءَ جون جهوپڙيون هيون جن جي ڀرسان رڍون چري رهين هيون. منجهند جي ماني کائي، ساڳيءَ ڪار ۾ بحرين وياسين. رستي تي مانڙڪيال پهاڙ جي چوٽي نظر آئي، جنهن تي اڃاتائين ڀرف ڇانيل آهي. رستو سوات نديءَ جي ڪناري سان نانگ وڪڙ کائيندو ٿي ويو. ڊرائيور بحرين وٽ ڪار روڪي. اتي ڪجهه گهر ۽ دڪان هئا. رستي تي پل هئي. جنهن جي هڪ پاسي درال نئن پهاڙن تان تيزيءَ سان ٿي آئي، ۽ پل هيٺان لنگهي، ٻئي پاسي سوات نديءَ سان ٿي ملي. مون دڪان تان وديشي سگريٽ ورتا جي شايد سمگل ڪري آندا ويا هئا، ۽ نئن جي ٿڌي پاڻيءَ جو گلاس پي، سگريٽ جو گهرو ڪش هنيو. هاءِ ! هي جيون جو سپنو به ڪهڙو نه سندر آهي! هي موهڻا ڏينهن، هي ڪامڻيون راتيون، هي ٿڌو ٿڌو پاڻي، هيءَ ڀني ڀني هوا، هي پهاڙ ۽ هي اجنبي انسان! مان رستي تان لهي هڪ وڏي پٿر تي وڃي ويٺس. ان وقت سانجهي ٿي ويئي هئي. نديءَ ۽ نئن جي آواز ملي، عجيب رقت ٿي پيدا ڪئي. مون محسوس ڪيو ته مون کي ڪوئي سڏي رهيو آهي، ”آءُ! هليو آءُ! جي زندگيءَ جي انهيءَ خواب کي جاوداني ڪرڻ چاهين ته انهيءَ پٿر تان پاڻيءَ ۾ ڇلانگ ڏي. تون به لهر مان به لهر! آءُ منهنجي ابدي آغوش ۾ هليو آءُ!“ منهنجي جيءَ ۾ آيو ته نديءَ ۾ ٽپو ڏيان. ميران منهنجي ڪلهي تي هٿ رکي چيو، ”دير ٿي ويئي آهي، موٽي هلون.“
ادا، هاڻي رات جا ٽي لڳا آهن. ميران مٺيءَ ننڊ ۾ آهي. چنڊ، منهنجي ننڊڙِي جو چور، آسمان ۾ ڊوڙندو وڃي رهيو آهي.
چڱو _
_ تنهنجو پنهنجو
________
3
________
مدبن هوٽل
واديء سوات
25 _ آگسٽ 1961ع
ادا،
ڪالهه مون جاپاني شاعريءَ جو مطالعو ٿي ڪيو. هوٽل کان پنج ڇهه قدم پري سوات ندي تيزيءَ سان پٿرائينءَ زمين تي گڙگاٽ ڪندي، گجيون اڏائيندي، وڃي رهي هئي. هر ڇوليءَ جي منهن تي گڦ ۽ پير ۾ ڪڙيون هيون. مستانيون، ديوانيون ڇوليون، ڇپن تان ڇلانگ ڏينديون، اُڀامنديون ٿي ويون. اوچتو پهاڙ تان هڪ ڇپ ڇڄي، ڦيراٽيون ڏيندي، ٽپندي، ٽڪرندي، ٽڙڪاٽ ڪندي، اچي نديءَ ۾ ڪري. پاڻيءَ ۾ پڙ لاءُ ٿيو. ڦينگون اڏاڻيون ۽ پوءِ ڌيري ڌيري سارو لڙ لڙاٽجي ويو. وري ساڳيون ديوانيون مستانيون ڇوليون، ڄڻ ته ڇپ ڪري ئي نه هئي. مان وري جاپاني شاعريءَ جي مطالعي ۾ محو ٿي ويس. مون هيٺيون شعر پڙهي سوچيو ته شايد دنيا ۾ ڪنهن ٻئي شاعر ايترا ٿورا لفظ ڪم آڻي، اهو گهرو تخيل پنهنجي ادب ۾ مشڪل سان سمايو هوندو. اهو شعر جاپاني شاعر عسيٰ (1763 کان 1828 تائين) جو هو، جو هن پنهنجي سڪيلڌي پٽ جي وفات تي لکيو هو. هو ٻڌمت جو هو. يقين آهي ته هن کي هر ڪنهن آٿت ڏنو هوندو ۽ سمجهايو هوندو ته هي جيون مايا آهي، سپنو آهي، پاڻيءَ تي ڦوٽو آهي، جنهن تي ڪوئي ڀروسو نه آهي؛ آتما امر آهي، اڳتي سک سانت جي نگري آهي، ۽ هي جوٺو جڳ ان جي ڀيٽ ۾ ڪجهه به نه آهي. اها ساڳي ڳالهه هن ابي ڏاڏي کان ڪيئي ڀيرا ٻڌي هوندي، پر هن جي ڏک هن جي ڪويتا ۾ هيٺيون روپ ورتو:
”شبنم جي دنيا،
شبنم جي دنيا آهي ....... ليڪن!“
جاپاني شاعريءَ تي سڀ کان قديم ۽ مشهور تبصرو ڪنو زورايوڪيءَ (905ع) پنهنجي ڪتاب ”جديد ۽ قديم شعر جي ڪليات“ ۾ ڪيو آهي، جو ڪجهه هن ريت آهي:
”جاپاني شاعريءَ جي جڙ انساني روح ۾ آهي، جنهن مان لفظن جا لاتعداد گل ڦل اسرن ٿا. انسان گهڻو ڪجهه ڏسي ۽ ٻڌي ٿو ۽ هو جنهن تصور ۽ حقيقت کان متاثر ٿئي ٿو، ان جي رنگ ۾ پنهنجي جذبات ۽ احساسات کي رنگي پيش ڪري ٿو. اهڙو ڪهڙو انسان آهي جو بلبل کي موسم گل ۾ ڳائيندو ڏسي، يا ڏيڏر کي پاڻيءَ ۾ جهونگاريندو ڏسي، شعر نه چوي!
شعر اهو آهي، جو زمين ۽ آسمان کي جنبش ۾ آڻي اڻ لک دئيتن ۽ ديوتائن ۾ ديا پيدا ڪري، جو مرد ۽ عورت جي رشتي کي زياده خوشگوار بڻائي، ۽ جو جنگجو جوانن جي حوصله افضائي ڪري.“
مٿئين تبصري جي تجزيي مان ظاهر ٿئي ٿو ته جاپاني شاعرن جي نقطه نظر کان _
(1) شعر مافوق الفطرت هستين کي متاثر ڪري سگهي ٿو، جا ڳالهه مشرق خواهه مغرب جي عقيدي جي خلاف آهي، جنهن مطابق مافوق الفطرت هستيون پاڻ شاعر جي روح ۽ زبان کي متاثر ڪن ٿيون. مثال طور ”رومي“ مولانا ”لاءِ جامي“ جو چيل هيٺيون شعر:
”مولوي و معنوي و مثنوي،
هست قرآن در زبانِ پهلوي.“
يا غالب جو هي شعر:
”آتي هين غيب سي يه مضامين خيال مين،
”غالب “ صرير خامه نوائي سروش هي“
يا شاهه عبد الطيف جو هي شعر:
”تون سپڙ آءُ سيڪڙو، تون ڏاتار آءُ ڏڏ،
سڻي تنهنجو سڏ، ڪلهي پاتم ڪينرو.“
يا علامه اقبال جو پنهنجي ڪتاب کي ”بال _ جبريل“ جو عنوان ڏيڻ.
(2) فن، پنهنجي حيرت انگيز تخليقات جي باوجود، انسان جي ڪوشش کان بعيد نه آهي، ۽ انسان کي فني تخليقات لاءِ ٻيءَ ڪنهن به امدد جي ضرورت نه آهي. زورايوڪيءَ ان حالات جو هيٺيون تفصيل پيش ڪيو آهي، جنهن کان متاثر ٿي انسان شعر چوندا آهن:
”جڏهن هو بسنت جي باک ۾ ٽڙيل مکڙيون ڏسن ٿا، جڏهن هو سرءُ جي سانجهيءَ ۾ ڇڻندڙ پنن جو آواز ٻڌن ٿا، جڏهن هو برفباري ڏسي ٿڌو ساهه ڀري آرسيءَ ۾ پنهنجي پيشانيءَ تي گذرندڙ ورهين جا پيرا ڏسن ٿا ۽ پنهنجي زندگيءَ جي اختصار تي سوچڻ لڳن ٿا، جڏهن هو ڪيترو ئي وقت فارغ البال رهن ٿا ۽ پوءِ قسمت هنن کي تنهائيءَ جي غار ۾ ڌڪو ڏئي ٿي، يا جڏهن هنن جو محبوب هنن سان بيوفائي ڪري ٿو.“
(3) شعر جا تعلقات پيدا ڪري، انهن کي خوشگوار ۽ استوار بڻائي ٿو. اهو تخيل نائين ۽ ڏهين صديءَ جي جاپاني امراءَ جي عشقبازيءَ جي طريقي تي پيدا ٿيو. هو شاعريءَ جي ذريعي لڪي ڇپي عشق ڪندا هئا. جڏهن به ڪنهن کي ڪنهن ساڻ محبت جو اظهار ڪرڻو هوندو هو ته هو کيس ڪوئي حسب حال عشقيه شعر لکي موڪليندو هو. اهو محبت جي اظهار جو طريقو فارسي ۽ هندي شاعريءَ لاءِ نئين ڳالهه نه آهي. چيو وڃي ٿو ته عاقل خان، زيب النساءِ کي ٻارهن _ دريءَ ۾ ڏسي چيو هو:
”سرخ پوشي بلب بام نظر مي آيد“
جنهن تي هن جواب ڏنو هو.
”نه به زاري نه به زور نه به زرمي آيد.“
”سرمد“ شهيد پنهنجي محبوب اڀيچند، ٺٽي جي هڪ سوناري ڇوڪري، متعلق ربائي لکي، هن تائين پهچائي هئي. مون کي ربائيءَ جي فقط هڪ سٽ ياد اچي رهي آهي:
”خداي من اڀيچند ست يا غير!“
هندي شاعر، ”عالم“ جنهن جو ڪتاب ”عالم ڪيلي“ جي نالي مشهور آهي، هڪ ڀيري ڪنهن رنگريزڻ کي پنهنجو پوتڙورنڱڻ لاءِ ڏنو ۽ ڪاغذ تي هيٺيئن دوهي جي سٽ لکي، پوتڙي جي ڪنڊ ۾ ٻڌي ڇڏيائين:
”ڪنڪ لتا سي نار هي، ڪت ڪاهي تي هين“
(يعني ته هوءَ عورت سڄي سوني آهي، پر هن جي چيلهه ڇو اهڙي سنهڙي آهي.)
جڏهن پوتڙو رڱجي آيو ته ان ۾ ساڳيو ڪاغذ ٻڌل هو،
جنهن ۾ دوهي جي هيٺين ٻي سٽ به هئي:
”ڪت ڪا ڪنچن اينچ ڪي، ڪنجن مانج ڀردين“.
(يعني ته چيلهه مان سون ڪڍي ڇاتيءَ ۾ ڀريو ويو آهي، ۽ ان ڪري چيلهه اهڙي سنهي ٿي لڳي.)
ان کان پوءِ ٻنهي جي محبت ٿي ويئي. خود شاهه لطيف، ”ڪنول پاڙون پاتار ۾، ڀؤنر ڀري آڪاس“ چئي، ڀؤنر جي گنجار کي محبت لاءِ ساز گار سمجهيو آهي.
(4) شعر جنگجو جوانن جي حوصله افزائيءَ لاءِ آهي. شعر جو اهو مقصد به ڪوئي نئون نه آهي. مغرب ۽ مشرق جي شاعرن شاعريءَ کي انهيءَ مقصد لاءِ هر دور ۾ ڪم آندو آهي. ايراني شاعر ”فردوسي“ انگريز شاعر ”ڪپلنگ“، اردو شاعر ”اقبال“ ۽ هندي شاعر ”ڀوشن“، ان ڏس ۾ بهترين مثال آهن. مون کي ڀوشن جو هڪ رزميه گيت ياد آهي، جنهن جو انداز بيان نهايت حيرت انگيز آهي. ان جو ترجمو ڪجهه هيٺيئن ريت آهي:
”هيءَ بجلي نه آهي پر تلوارون چمڪي رهيون آهن. هي بادل نه آهن پر گردو غبار آهي. هي گجگوڙ نه آهي پر شيواجيءَ جي فوج جا باجا وڄي رهيا آهن. دشمن جي عورت چوي ٿي ته ’گهر ڀڄي هلو، بادل آسمان تي ڇانئجي ويا آهن، ڪٿي بارش نه پوڻ لڳي،‘ ڀوشن چوي ٿو ته هي بادل نه پر هاٿي آهن _ شيواجيءَ جي فوج اچي ويئي آهي.“
جاپاني شاعريءَ جو اهو رزمي پهلو لازمي نه آهي، ڇو ته زورايوڪيءَ جي مٿئين اقتباس مان ظاهر آهي ته شعر هر انسان چئي سگهي ٿو، پوءِ هن کي جنگجوئيءَ سان دلچسپي هجي يا نه. اهڙو خيال ”هيڪو“ شاعر ”اونت سوار“ پنهنجي هيٺيئن شعر ۾ ظاهر ڪيو آهي:
”ڪوئي آهي
پنهنجي هٿ ۾ قلم کان سوا،
چوڏهينءَ جي رات!“
اڄ تائين جاپاني شاعري نه شاعر جو خصوصي ورثو آهي، ۽ نه تعليم يافته طبقي جو. جنهن کي به قلم هٿ ۾ آهي،جنهن جي به جيءَ ۾ اڌمو ۽ امنگ آهي، اهو ٻه چار سٽون لکي ٿو وٺي. اهو جاپاني شعر جي تقطيع جي سادگيءَ ۽ ان جي سلاست سبب آهي، جيتوڻيڪ ان جو اهو نتيجو ٿيو آهي ته جاپاني شعر جا موضوع نهايت محدود آهن.
جاپاني شعر سنڌي بيت سان ڪافي مشابهه آهي. مون کي شاهه لطيف جي ڪلام مان ڪيتريون ئي سٽون سجهي اچن ٿيون، جنهن جو تاثر جاپاني شعر جهڙو آهي. جاپاني شعر جي تقطيع به ماترائن جي حساب سان ٿئي ٿي. ”ٽاڪا“ اهو شعر آهي، جنهن ۾ ايڪٽيهه ماترائون آهن ۽ جنهن ۾ پنج، ست پنج، ست ۽ ست ماترائن واريون سٽون آهن. اسان وٽ بيت ۾ گهڻو ڪري اٺيتاليهه ماترائون ٿين ٿيون جن جي ورڇ يارهن، تيرنهن يارهن، تيرهن ماترائن ۾ ٿئي ٿي يا چار ڀيرا ٻارهن ماترائن ۾ ٿئي ٿي. ”هيڪو“ شعر جاپاني شاعريءَ ۾ ڪجهه جديد اختراع آهي، جنهن ۾ فقط سترهن ماترائون ٿين ٿيون. ان حساب سان سارو ”هيڪو“ شعر بيت جي پهرينءَ سٽ کان ڪجهه وڏو ٿئي ٿو. انهيءَ هيئت تي، جنهن ۾ ڪجهه ڦير گهير جائز قرار ڏني ويئي آهي، ساري جاپاني شاعريءَ جو مدار آهي. شعر جي اختصار سبب ان ۾ بيانيه شاعريءَ جي گنجائش نه آهي. ڇاڪاڻ جو ايڪٽيهن ماترائن ۾ نهايت گهٽ مواد سمائجي سگهي ٿو. جاپاني شاعريءَ جو نمايان عنصر نه فقط ان جو اختصار آهي، پر فڪري ۽ جذباتي شعر جي ڪمي به آهي. ان جي برعڪس چيني شاعريءَ ۾ فڪري ۽ غير جذباتي شعر جو حصو زياده آهي. جاپاني شاعريءَ ۾ نه فقط موضوعات جي ڪمي آهي، پر انهن کي منظوم ڪرڻ جا طريقا به محدود آهن. پر، جيڪي ڪجهه به ان ۾ آهي، اهو واقعي زنده جاويد آهي ۽ ان کي بين الاقوامي اد ب ۾ منفرد ۽ غير فاني حيثيت آهي. گهڻو ڪري جاپاني شعرمحبت ۽ فطرت جي باري ۾ آهي، جنهن ۾ بي انتها نفيس گداز آهي. ائين محسوس ٿو ٿئي ته شاعر جو هيانءُ هڄي پيو آهي، سٽ سٽ ۾ هن جي جيءَ جي جهوري آهي، هر تخيل ٿڌو ساهه ڀري رهيو آهي، هر سٽ کي ڪاري ڪجلي ڀنل اک آهي. سرءُ ۾ پنن جو ڇڻڻ، ۽ چيريءَ جي شگوفن جو ڪرڻ، جنهن مان زندگيءَ جي بي اعتنائيءَ ۽ وقت جي گريز ڏانهن اشارو آهي، جاپاني شعر جو محبوب ترين موضوع آهي. جاپاني شعر کي ٻڌ مت جو پس منظر به آهي، جو سيکاري ٿو ته جيوت نديءَ تي جوت آهي، جاٽلندي، ٽمڪندي، وسامي ويندي؛ لوڀ پرڻ ۾ پاڻي آهي، ڪيترو ڪٺو ڪري ڪيترو ڪندين؛ موهه ۾ ماکيءَ جي مک جو ڏنگ آهي؛ ڪام اڃ جي رڃ آهي؛ ڪروڌ نانگ جي ڦڻ آهي مڻ نه آهي؛ ۽ اهنڪار ڇلنديءَ ڇوليءَ جو ڇوهه آهي، جنهن جي چوٽيءَ تي گجيءَ کان سواءِ ڪجهه به نه آهي. جاپاني شعر تي زين مت جي غير فڪري فلسفي جو گهرو اثر آهي.
جاپاني شعر جو موضوع پيچيدو نه آهي، ان ڪري ان جي هيئت ۾ بي انتها سادگي ۽ سلاست آهي. شعر جي موضوع جو نمايان عنصر ان جو اشاراتي پهلو آهي. هر شعر ۾ اشارو ۽ ڪنايو آهي. هر سٺي شعر، خصوصاً هيڪوءَ کان لطف اندوز ٿيڻ لاءِ سامعين کي پنهنجي تخيل جو سهارو وٺڻو ٿو پوي. شعر ۾ شاعر پنهنجي مشاهدي جي پوري وضاحت نٿو ڪري ۽ نه اهو ٻڌائي ٿو ته ان مشاهدي شاعر تي ڪهڙو تاثير ڇڏيو آهي. مثلاً باشوءَ (1664 کان 1694ع تائين) جو هي شعر:
”ڪــــڪــريـــــن جــــــون ڪنيون
ٽُڪريون ٽُڪريون ٿي ويون آهن.....
چــــــوڏس _ چــــٽــــــــا پـــهـــــــاڙ!“
مٿيون شعر پڙهي، ائين ڪوئي به چئي نه سگهندو ته ان ۾ ڏيکاريل منظر شاعر تي ڪوئي تاثر نه ڇڏيو آهي. هر پڙهندڙ باشوءَ جي ان حسن ۽ حقيقت کي جا هن پهاڙ ن تي چانڊوڪيءَ رات ۾ محسوس ڪئي آهي، پنهنجي پنهنجي رنگ ۾ ڏسي، پنهنجي پنهنجي طبيعت ۽ صلاحيت آهر محسوس ڪندو. خود ”باشو“ به مٿئين شعر کي نامڪمل سمجهي ها، جيڪڏهن هر پڙهندڙ ان ۾ ساڳي ڪيفيت محسوس ڪري ها. شاعر جي چٽي تخيل هڪ نقش جو خاڪو پيش ڪيو آهي، جنهن ۾ رنگ ۽ تفصيل پڙهندڙ کي ڀرڻو آهي. اهڙيءَ طرح جاپاني تصوير ۾ به موقلم جي هڪ جهٽڪي سان، هڪ ڪائنات تخليق ڪئي وڃي ٿي. ادا، هي جاپاني شعر ته ڏس:
”سرءَ جي مينهن جي وسڪاري سان،
رنـــگ وڌنـــدا ٿــــا رهـــــن.....“
(اڪيگو نومينوتو)
”پريان پاڻي وهي رهيو آهي _
آڙوءَ جي خوشبوء ڀري، ڳوٺ لڳ.“
(شوهاڪو)
”اڃا برف آهي،
پهاڙي ترايون جهونجهڪڙيون آهن،
شام ٿي ويئي آهي.“
(سوگي)
”جهونو تلاءُ
جنهن ۾ ڏيڏر ٽپو ڏنو....
پاڻيءَ جو آواز!“
(سوچو)
”ڪوماڻل ٽاريءَ تي
ڪانءُ لهي آيو آهي _
سرءُ ۾ _ ڏيئي ٻري مهل.“
(باشو)
”اهڙي سانت!
پهاڙي جيت جون رڙيون
پهڻن ۾ پيهي ويون!“
(باشو)
”سمنڊ ڪاراٽجي ويو آهي،
آڙين جون رڙيون
ٿوريون اڇيرڙيون آهن.“
(باشو)
پويون باشوءَ جو شعر خيال ۾ رکي، منهنجي هي دوهو پڙهي ڏس:
”آئي سانجهي موٽيا مانجهي، ماٺي ٿي منجهدار،
وئي وڳر کان وڇڙي جا، تنهن آڙيءَ ڪئي پڪار.“
”هيڪو“ شعر جا ٻه نمايان پهلو آهن: پهريون دوامي پهلو، مثلاً سرءُ جي پڇاڙي، مندر جي سانت، سمنڊ تي اونده وغيره، ۽ ٻيو عارضي پهلو، مثلاً ڪانوَ جو ٽاريءَ تي لهي اچڻ، اداس ديو داسيءَ جو رقص، آڙين جون رڙيون وغيره. هر شعر ۾ منظر مختلف آهي، پر اهي ٻيئي متضاد پهلو، هڪٻئي سان چقمق ۽ پٿر وانگر ملي، چڻنگون پيدا ڪن ٿا. اهي ٻه متضاد پهلو، هيڪوءَ جي انگريزي تتبع ۾ بخوبي نٿا ملن. مثلاً مس لوويل جو هيٺيون شعر:
”جيڪڏهن مان کڙ کٻيتي جي بتي جهلي سگهان،
ته مان ڏسي، توکي خط لکان.“
هاڻي باشوءَ جي شاگرد ڪڪاڪوءَ جو هي شعر ڏس:
”سرن جي پاندن تي
ڪوريئڙي جو ڄار!“
مٿئين سٽ اصل جو صحيح ترجمو آهي ۽ شاهه جي هيٺيئنءَ سٽ سان ڪيترو نه ملي ٿي:
”سر نسريا پاند، اتر لڳا، آءُ پرين!“
مٿئين شعر ۾ سرن جو ذڪر ڪري، ڪڪاڪوءَ ڏيکاريو آهي ته موسم وچ بهار جي آهي، ۽ ڪوريئڙي جي ڄار مان فضا جي خاموشِيءَ جو تاثر پيدا ٿي رهيو آهي.
باشوءَ جي شاگرد ڪاڪيءَ هيٺيون سٽون لکيون هيون:
”ڪارتڪ جو مهينو
ٻگهن جا ڪجهه وقت لاءِ وڳر!“
انهيءَ شعر ۾ باشوءَ هيٺيون سٽون وڌايون:
سياري جو سج،
ڏکوئيندڙ ڏيک!“
اهي ٻه سٽون وڌائي باشوءَ نه فقط نئون منظر تخليق ڪيو آهي، پر ڪاڪيءَ جي شعر جو تاثر به دوبالا ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اها سٽ، ڏکوئيندڙ ڏيک، شعر ۾ شامل نه ڪئي وڃي ها، ته شعر جو اشاراتي پهلو معلوم ٿي وڃي ها. جاپاني شعر جا ٻيا ڪجهه مثال ڏس:
”سمنڊ ڏانهن وڌي آيا
ويساک جا مينهن. وهي رهي آهي ٿڌي
موگامي ندي!“ (باشو)
”ننڍڙيون مڇيءَ مارڻ جون ڊونڊيون، ٻڌن ٿيون
پنهنجون ٽانڊاڻن جهڙيون روشنيون، ڪنڌيءَ سان“. (اچي)
”هنداڻي جا کيت
آسائتا آهن ته ڪڏهن ٿو چمڪي چنڊ
اڻڄاتي آڪاس مان.“ (سورا)
”وڃي رهيو آهي ڳوٺ ڏانهن
چارو، ٻيرين وچ مان.“ (سنوسي)
”سياري جو مينهن
ان کي ڇپائي نه سگهيو،
چنڊ ان جي مٺ مان ترڪي ويو“ (ٽڪوڪو)
”جيئن مان برف تي قدم ٿو رکان،
وڄ پاڻيءَ ۾ چمڪي ٿي.“ (جوگو)
”اتر جي ماڙيءَ جا در زور سان کولي
آيو بسنت!“
هيڪو شعر مغربي شاعرن کي ڪافي متاثر ڪيو آهي. ان تي آمريڪا جي مشهور رسالي ”لائيف“ ۾ مضمون به آيو هو. هڪ مغربي شاعر رچرڊ آلڊنگٽن جو نظم آهي:
”جڏهن رات جو پارو پئجي رهيو هو ۽ جنگ جي ميدان
۾ بندوقون خاموش هيون،
مون کاهيءَ کي ٽيڪ ڏيئي
هيڪو شعر جوڙيو،
چنڊ، گلن ۽ برف جي باري ۾.“
ادا، سنڌي بيت ۾ هيڪوءَ جو پورو عڪس ته نه آهي، پر ان جي ڪيترين ئي سٽن ۾ اهائي ڪيفيت آهي جا هيڪوءَ ۾ ملي ٿي. مثلاً شاهه جو ن هيٺيون سٽون:
”وڻين ويٺا ڪانگ، وچين ٿي ويلا ڪري“
”ڪا جو ڪن ڪرين، ڀنيءَ ڀڻ جهڻ پاڻ ۾.“
”رات ڏٺائين روجهه، ڀانءِ ڪ اوٺي آئيا.“
”رڃن ۾ رڙ ٿي، ڪر ڪرڪي ڪونج.“
”ويٺي مون وئو، لڙي سج لڪن تان.“
”بر مڙيو بوءِ، ڇپر ڇاٽون مڪيون.“
چوڌاري چڙا، ٻرن ٻيلاين جا.“
”ڪاري رات، ڪچو گهڙو، مٿا وسي مينهن.“
”ڳچيءَ پايو ٻانهن، ويٺي روءُ وڇن سين.“
”اتر ڏي آلاپ، ڪالاڪون ڪونج ڪري.“
”سر نسريا پاند، اتر لڳا، آءُ پرين!“
”لڳي اتر واءُ، ڪينجهر هندورو ٿئي.“
واه لطيف! هر سٽ ڄڻ ته مور جو پر آهي!
جي اها شاعري آهي ته اهو وقت دور نه آهي، جڏهن آرٽ مذهب جي جاءِ وٺندو. ادا، لطيف سائينءَ سان ته ڪنهن جي ڀيٽ نه آهي، پر مون کي پنهنجون ڪجهه سٽون ياد اچن ٿيون، جن ۾ اگرچ مشاهدو جدا آهي، پر ڪيفيت ساڳي آهي:
چري پيو چنگ، جهري پئي جندڙي.
واريءَ منجهه وٿاڻ، سانجهيءَ آندا سانت ۾.
ڇڻي پيئي ڇاٽ، ستارن جي سونهن جي.
هي جهرڻي جي جهانءِ، ۽ هيءَ باک بسنت جي.
پڃري ۾ پاڇا پيا، چمڪي ٿي چوڏس.
چڪڻ لڳو چنڊجو، گهَرو گهَرو گهاءُ.
تارن کي ترساءِ، پرين پوئين پهر جو.
سهڙي آسانجهي، اوندهه لٿي آب تي.
ڪوڪي ٿو ڪويل، چانڊوڪيءَ ۾ چيٽ جي.
ادا، بيت کي پنهنجي انفراديت آهي. ان جي منظر ڪشيءَ جي لطافت ۽ پرگداز ڪيفيت هيڪوءَ کان ڪنهن به ريت گهٽ نه آهي. ڪيترائي سنڌي بيت جيڪڏهن ڪنهن نامور مغربي اديب جي ڌيان تي اچن ته انهن جو ترجمو اسان کي بين الاقوامي ادب ۾ مستقل جاءِ ڏيئي سگهي ٿو. پر جيڪڏهن ڪوئي بيت ۾ هيڪوءَ جهڙو اشاراتي پهلو پيدا ڪري سگهي، ته بيت جو اهو قسم به بي انتها دلڪشيءَ جو باعث ٿيندو.
هي خط توکي منجهند کان لکي رهيو آهيان، اچي شام ٿي آهي. مون ماني به اتي کاڌي آهي. سامهون شفق ۾ پهاڙ ڪنهن عظيم انسان جي مايوس روح وانگر لڳي رهيا آهن، ۽ هيٺان سوات ندي وهي رهي آهي. ”ميران“ پاڻيءَ مٿان ٻه پکيئڙا ڏسي رهي آهي، جي هڪٻئي جو پيڇو ڪندا اڏرندا ٿا وتن. اجهو هاڻي اچي هوٽل جي ڀت سان ٽڪريا. ڪڏهن ڪڏهن ميران سوچيندي هوندي ته ڪهڙي ديواني سان پلئه اٽڪيو آهي: پاڇا آيا، پاڇا ويا، پهاڙ جي پاڙ وٽ مڪئيءَ جا کيت ننڊاکڙا ٿي ويا، پکي پسون وڃي اوٽائتا ٿيا، پر هي اڃا پيو لکي ۽ ڪنهن دور ديس جي شعر تي تصنيفون اٿلائي! هن کي ڪهڙي خبر ته مون لاءِ بر مڙيوئي بوءِ آهي: جتي جتي ڇپرن جون ڇاٽون آهن، اتي اتي منهنجو ساهه آهي.
_ تنهجو پنهنجو
________
4
________
ڊينس هوٽل، پشاور
27 _ آگسٽ
ادا،
ڪالهه سوات کان پشاور آياسين. ٽه _ پهريءَ وقت پشاور جي عجائب گهر ۾ وياسين، جتي گوتم ٻڌ جا ڪيئي مجسما رکيا هئا. شايد پشاور جي گرميءَ سبب، مون کي آريه تهذيب جا عارفانه اسرار بي ڪيف لڳي رهيا هئا. مون هر ٻوڌي بت کي اڇاترو ڏٺو، ته اوچتو هڪ عجيب غريب بت تي نظر پئي. هن جي چپن تي عجيب مرڪ هئي، جنهن ۾ طعنه زني، حقارت آميزي، بي پرواهي ۽ بوالهوسي بکي رهي هئي. هن کي ڇهه هٿ هئا، جن ۾ ٽي صراحيون ۽ ٽي جام هئا. ”آها“، مون سوچيو ”جوان ته بلانوش آهي. واقعي منوشيءَ لاءِ ڇهه هٿ گهرجن، ٻن هٿن سان ڪيتريون پي سگهبيون!“ مون هن جي واڇن وٽ هن جي مرڪ کي ڇهي ڏٺو. هن جون نگاهون گوتم جي هڪ وڏي مجسمي ۾ کتل هيون ۽ هو اڃا حقارت سان مرڪي رهيو ، گويا چئي رهيو هو: ”سدارٿ! مان به سمجهان ٿو ته پرٿويءَ جي هر پدارٿ بي معنيٰ آهي.“
ڪجهه وقت ميوزيم ڏسي، اسان خيبر پاس لاءِ ٽئڪسي ڪئي. جڏهن ڪار شهر کان ٻاهر نڪتي، ته ڊرائيور پڇيو _
”اڳي ڪڏهن خيبر پاس ويا آهيو؟“
”نه“
”رستي تي حضرت عليءَ جو روضو آهي.“
”هي درهء خيبر، جنگ خيبر وارو ته نه آهي!“
”نه“
”ائين ته اسان وٽ روهڙيءَ شريف ۾ به هن جو وار مبارڪ آهي.“
”ٿي سگهي ٿو. حضرت علي عه هيڏانهن آيو ضرور هو.“
”تاريخ ۾ ته ان جو ذڪر ڪٿي به نٿو ملي.“
”اسلام جا دشمن، مغربي مورخ اهڙو ذڪر ڪيئن ڪندا!“
”ڪنهن مسلمان مورخ اهڙو ذڪر ڪٿي ڪيو آهي؟“
”مان ايترو پڙهيل ته ڪونه آهيان، پر ڪنهن نه ڪنهن ڪتاب ۾ اهڙو ذڪر ضرور ملي ويندو.“
ٻه _ چار ميل هلي هن وري پڇيو _
”اوهان سوات جي رستي تي هنومان جو بت ڏٺو؟“
”نه“
”اوهان جو ڊرائيور اڻڄاڻ هوندو، نه ته اهو بت اوهان کي ضرور ڏيکاري ها.“
”هنومان سوات ۾ آيو هو ڇا؟“
”آيو ته ڪونه هو، فقط بت پرست هندو هن جي پرستشن ڪندا آهن.“
ٿوري وقت کان پوءِ جمرود پهتاسين، جتي رنجيت سنگهه جو قلعو آهي. مان اتي ڪسٽم عملدار سان مليس، جنهن فرمايش ڪئي ته ”ڪنڊي ڪوتل مان ڪجهه به خريد نه ڪجانءِ.“ جمرود کان اڳتي پهاڙن ۾ خندقون ٺهيل آهن، جن ۾ آفريدي رهندا آهن. جمرود کان ڪجهه ميل پري ٻه ديو _ صورت پهاڙ هئا، جن جون چوٽيون هڪٻئي جي ويجهو اچي، ڪن جون ڳالهيون ڪري رهيون هويون. خاص ڪري انهن پهاڙن جي وچ مان ويندڙ رستي کي خيبر پاس چوندا آهن. اتان آزاد فطرت قبائلي، اڻويهين صديءَ ۾ انگريزي فوج تي گوليون هلائيندا هئا. اڻويهين صدي، جڏهن سياسي سامراج عقاب وانگر هر ڪمزور کي ڇني، چيري ڦاڙي، ڳهي ويندو هو؛ اڄ ان جا کنڀ کسي ويا آهن، ان جي چهنب مڏي ٿي ويئي آهي؛ پر اڄ به هو جهڙپ ڏيئي ڪنهن نستي نٻل جاندار کي ڪٿي چيڙي ڦاڙي رهيو آهي. اڻويهين صدي اها حريف رنڊي هئي، جنهن جي ٻوٽيءَ ٻوٽيءَ ۾ حرام سمايل هو، جا چهري ۽ روح جي قباحت لڪائڻ لاءِ سو رنگ روپ ۽ ويس وڳا ڪندي هئي، جنهن جا رهزن يار هن جي ڪوٺيءَ تي ڌماچوڪڙي لڳائي ويهندا هئا ۽ پنهنجي ڦرلٽ جو مال ورهائيندا ۽ لٽائيندا هئا، ۽ جن کي بيوس انسان گهٽيءَ مان بيهي، پنهنجيءَ پنهنجيءَ فطرت مطابق حسرت يا نفرت ساڻ ڏسندا هئا. انهن مان ڪن چاهيو ته انهيءَ ڏائڻ جي منهن تي ڏنڀ ڏيون، پر انهن کي ڪڙين ۾ قيد ڪيو ويو يا گولين سان اڏايو ويو. اڄ ويهين صدي انهيءَ ذليل ماءُ جا گناهه هوريان هوريان ڌوئي رهي آهي.
انسان جي ارتقا تسليم! پر تاريخ هڪ انڌي هاٿيءَ وانگر پهاڙ تي چڙهي رهي آهي، جنهن کي نه اهو پتو آهي نه پرواهه ته مان پٿر هيٺ ڪيرائي، ڪنهن ڪنهن کي چور ڪندو ٿو وڃان! ممڪن آهي ته اهو انڌو هاٿي، پهاڙ جي چوٽيءَ تي پهچي؛ خود ڦان ٿي هيٺ ڪري ۽ چور چور ٿي وڃي. منهنجي دماغ ۾ برصغير جي تاريخ ڦري رهي هئي ۽ اکين اڳيان قبائلي گهرن مٿان ٺهيل مورچا هئا. ايتري ۾ ڪار ”درگئي“ فورٽ وٽان لنگهي، ۽ منهنجي خيالات جو تسلسل ٽٽي ويو. درگئيءَ کان پوءِ لنڊي ڪوتل آئي ۽ پوءِ طور _ خم، جتي افغانستان جا سنتري رائيفلون کڻي بيٺا هئا. ٿوري دير سرحد وٽ ترسي اسين واپس موٽياسين ۽ ڪار لنڊي ڪوتل وٽ روڪي، بازار ۾ لٿاسين. ڊرائيور ٻڌايو ته ”هي زراق خان جو وطن آهي _ زراق خان ، جو حملو ڪري، انگريز عورتون کڻي ويندو هو ۽ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ انهن تي پوتي وجهي، انگريزن کي موٽائي ڏيندو هو.“
”موٽائي ڇو ڏيندو هو؟“
”تاريخ گواهه آهي ته مسلمانن دشمنن جي عورتن تي ڪڏهن به دست درازي نه ڪئي آهي. زراق خان فقط انگريزن کي پريشان ڪرڻ لاءِ هنن جون عورتون کڻي ويندو هو.“
منهنجي تصور ۾ سنڌ تي محمد بن قاسم جي ڪاهه ڦري رهي هئي. ٻه _ پهري ٿي ويئي هئي ۽ اسان کي ڇتي بک لڳي هئي. اسان هڪ نانوائيءَ جي دڪان تي آياسين، جتي دنبي جون رانون ٽنگيون پيون هيون. اسان ڪجهه تڪا، چپلي ڪباب ۽ نان گهرايا ۽ ماني کائي رهيا هئاسين، ته ڊرائيور ٻن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪندي، چيو ”هن علائقي ۾ ڪيئي سک رهندا آهن، جن کي پنجابي زبان نه ايندي آهي ۽ پشتو ڳالهائيندا آهن. هو هتي بلڪل محفوظ ۽ خوشحال آهن.“
مون اونهون ٿڌو ساهه ڀري، پاڻيءَ جو گلاس پيتو.
”ڇو، ڪباب نه وڻيو ڇا؟“ ڊرائيور پڇيو.
نه ڪباب ۾ ڪجهه هڏيون آهن.“ مون جواب ڏنو.
”اهي سک ته پختون ٿيا؟“ ميران پڇيو.
”پورا پختون،“ ڊرائيور جواب ڏنو.
سامهون ٻه سک هوٽل تي چپلي ڪباب کائي رهيا هئا. هنن کي تصوف جهڙيون منجهيل، ڀنڀيون ڏاڙهيون هيون ۽ گرهوڙيءَ جي پيشن گوئيءَ جهڙو بي معنيٰ، ٿلهو منهن هو. مون هنن جي ڀرسان وڃي مرڪي چيو_
”ست سري آڪال“
”ست سري آڪال“ هنن ڇرڪي، جواب ڏنو، ۽ پوءِ کلي، گرنڀ جيڏو چپلي ڪباب ڳرڪائيندا رهيا. مون گيهه جي ڪڙهائيءَ ڏانهن ڏٺو، جنهن ۾ ريڍا ڪباب ترجي رهيا هئا. اوچتو اها ڪڙهائي وڏي ٿيندي ويئي ۽ ان ۾ گرو ارجن سنگهه پڄرندو نظرآيو.
ماني کائي، اسين دڪان تي آياسين. اتي دنيا جي هر ملڪ جو سمگل ٿيل مال ملي رهيو هو. مون کي ڊرائيور چيو ته ”جي هتان فقط پين“ واچ يا ٻي ڪائي اهڙي ننڍي شيءِ ورتي ويندي، ته ان تي ڪائي روڪ نه ٿيندي.“ مون کي لاڳو قانون جو علم نه هو. ان ڪري مون ڪجهه به خريد نه ڪيو. مون رستي تان فقط وديشي سگريٽ ورتا ته ڊرائيور دڪان تان هڪ وڏو ماچيس کڻي ڏيکاريو، ۽ چيو، ”هي روس جو آهي.“
”تعجب آهي ته هتي روس مان فقط ماچيس سمگل ٿي اچن ٿا،“ مون جواب ڏنو، ۽ پوءِ روسي ماچيس مان تيلي ٻاري سگريٽ دکايو، ۽ ماچيس ڊرائيور کي موٽائي ڏنو.
”ڇو؟ ماچيس نه وڻيو ڇا؟“ ڊرائيور پڇيو.
”انهيءَ ماچيس جي هڪ تيلي ئي ڀنڀٽ ٻارڻ لاءِ ڪافي آهي،“ مون جواب ڏنو.
روس جي ڳالهه نڪتي ته مون ميران کي سنڌ جو هڪ ادبي لطيفو ٻڌايو. هڪ دفعي مون سان... مليو. هو پاڻ کي سنڌي ٻوليءَ جو وڏو اسڪالر سمجهندو آهي ۽ جيڪڏهن ڪنهن ڪنڀر واڍي، يا ڊکڻ جو ڪوئي ڪنو ڇنو بيت، ڏوهيڙو يا ڏور ڳولي لهندو آهي، ته ائين سمجهندو آهي، ته ڪائي نئين ”وئڪسين“ ڳولي لڌي اٿائين. معلوم نه آهي ته هن ڇا سوچي مون کي چيو هو _
”تون به سنڌ جو گورڪي آهين.“
مون جواب ڏنو، ”مان سنڌ جو گورڪي آهيان يا ناهيان سو ته ٺهيو، پر تون سنڌ جو گورڪن (قبرون کوٽيندڙ) ضرور آهين.“
اهو لطيفو مشهور ٿي ويو آهي، ۽ هاڻي هن کي ”سنڌ جو گورڪن“ ڪوٺيو ويندو آهي.
ادا، پرديس ۾ پنهنجي ديس جي ڳالهه ۽ ٻولي ڪيترو نه وڻندي آهي! پوءِ سارو وقت مان ۽ ميران سنڌي ادب ۽ سنڌ متعلق ڳالهائيندا آياسين.
”سنڌي اسڪالر هيڊڳڙيءَ جا پساري آهن.“
”جن ۾ ڪائي ٿوم نه آهي.“
”سنڌي شعر اهو ڪتي جو پڇ آهي، جو ٻه سو سال نڙ ۾ رهيو آهي ته به ڏنگو ئي رهيو آهي.“
”نه فقط پاڻ ڏنگو رهيو آهي، پر نڙ کي به ڏنگو ڪري وڌو اٿائين.“
مون کي فقط هڪڙي سنڌي اسڪالر لاءِ عزت آهي.“
”ڪنهن لاءِ.“
”مرزا قليچ بيگ لاءِ _ هن جي وسيع ذوق هن کي پنهنجي دؤر جي گوناگون ادب سان روشناس ڪرايو. قليچ بيگ اسان جي ادبي ذوق ۽ انقلاب جو باني هو. ڪڏهن ڪڏهن مان پنهنجي شعور جا قالين اکيليندو آهيان، ته انهن ۾ ٻه _ ٽي رنگين ڌاڳا قليچ بيگ جا به ملندا آهن. مون توکي نه ٻڌايو آهي ته منهنجي عمر ڏهه ورهيه هئي جڏهن مون قليچ بيگ کي پڙهڻ شروع ڪيو هو. هن جي تصنيفات منهنجي ذهن کي کنهبي ۾ ويڙهي، ان جي چوڌاري هزارها رنگين پوپٽ اڏاري ڇڏيا. شاهه لطيف کان پوءِ قليچ بيگ سنڌ جي عظيم ترين ادبي شخصيت آهي.“
”تون گربخشاڻيءَ، ڀيرومل ۽ ڪن ٻين سان بي انصافي ٿو ڪرين.“
”شايد.“
شاهه لطيف جو نالو آيو، ته ميران مون کان پڇيو، ”تون شاهه جي زندگي ڪنهن ناول جي صورت ۾ ڇو نٿو آڻين؟“
شاهه جي زندگيءَ تي اهو تقدس جو غلاف آهي، جنهن کي هٽائڻ ۽ هن جي زندگيءَ کي صحيح روپ ۾ پيش ڪرڻ گناهه سمجهيو ويندو. هر عظيم فنڪار جي جنسي محبت ئي هن جي اسرندڙ فن جو سرچشمو آهي. ڪنهن انسان جي سهڻي سرير جي اجهل ڇڪ؛ هن جي ويجهڙائپ جي جهيڻي جهيڻي، مڌڀري آگ؛ هن جي وڇوڙي جي ڄيري ۾ ڄر؛ هن جون نماڻيون اکڙيون، ڳوڙها، ڳراٽڙيون؛ هن جا ويڻ وهه جهڙيون وراڻيون، رسڻ ريجهڻ جون گهڙيون؛ ۽ مجاز جي ٿڌيءَ ٿڌيءَ چانڊوڪيءَ ۾ ڪنهن ازلي حقيقت جو جوالا وانگر اوچتو چٽاءُ، رڳ رڳ ۾ آڳ، بيت، وايون تند تنبورو سڀ آڳ؛ جهنگ جهر، پکي پسون، ڀٽون ڀاڻ سڀ آڳ؛ زمين آسمان شعلا، ازلي ابدي شعلا _ اهو آهي منهنجو شاهه جي زندگيءَ جو تصور! تون ئي چؤ ته جي انهيءَ پس منظرسان مان شاهه جي زندگي ناول جي صورت ۾ آڻيان، ته مون کي هم _ وطن جيئرو نه جلائيندا! سنڌ ۾ شاهه اهو پکيئڙو آهي، جنهن کي روحانيت جي ڄار ۾ ڦاسائي صدين لاءِ پڃري ۾ پاليو ويو آهي؛ شايد ڪڏهن انهيءَ پڃري کي ڀڃي، مان هن کي هوا ۾ آزاد ڇڏي ڏيان ته تون هن کي شفق جي رنگ ۾ افق تائين پرڙا پتوڙيندو ڏسي سگهين. سنڌ ۾ شاهه شاعر نه آهي، فقط ڳيڙوءَ _ رتو لباس آهي، ڀڀوت آهي، ازل ابد جو ٻهروپ آهي؛ جيڪو به هن جي قبر ڀٽ تي نه پر ڪاڪ ڪنڌيءَ تي ٺاهي، اهو سنڌ جو عظيم ترين گنهگار آهي. ڪاش مان سنڌ کي ڏيکاري سگهان ته عشقيه شاعري ڇا آهي! ڪاش مان انهيءَ مومل کي چوٽيءَ کان وٺي، سر بازار ڇڪي اچان ۽ هنن کي ڏيکاريان ته انهيءَ روح جي فانوس ۾ هيءَ شمع ڄرڪندي، پگهرندي ٿي رهي؛ هن کي ڇاتي به آهي، چيلهه به آهي، جنسي تشنگي به آهي! جنسي محبت اها سراڻ آهي، جنهن تي شاعر جي ڏات تکي ٿيندي رهندي آهي؛ ان کانسواءِ شاعريءَ تي ڪٽ چڙهي وڃي ٿي. شاهه جو شعر ته ڏس:
”مون کي ماءُ مجاز، پيڃاري جئن پڃيو!“
ادا، منهنجا سڀئي خط سانڀي رکجانءِ. مون انهن ۾ پنهنجا ڪيئي منتشر خيال ڪٺا ڪيا آهن. منهنجو ڪيتري وقت کان ارادو آهي ته مان پنهنجيءَ سرزمين جي گذريل پنجاهه سالن جي پس منظر سان ڪوئي ناول لکان. جيڪڏهن منهنجي قلم اها جرئت ڪئي، ته اهي خط مون کي ڪافي ڪم ڏيندا.
_ تنهنجو پنهنجو