ناول

موهن جو دڙو

ناول ”موهن جو دڙو“ اوهان اڳيان حاضر آهي. هي تاريخي ناول نامياري ليکڪ، ڊراما نگار ۽ ڪهاڻيڪار علي بابا جو لکيل آهي. ياد رهي ته هي سندس ناول جو پهريون حصو آهي، ٻيو حصو هو لکي ڪونه سگهيو ۽ اسان کان موڪلائي ويو.
ناول جو ذڪر ڪندي غلام حسين رنگريز لکي ٿو:
”علي بابا سندس ناول ”موهن جو دڙو“ (پهريون حصو) ۾ ڏات ۽ ڏانءُ جي بلندين کي ڇهي رهيو آهي. ٻوليءَ کان وٺي منظر نگاريءَ تائين ڪٿي به سندس گرفت ڪمزور پوندي محسوس نٿي ٿئي. ڪاش! علي بابا ”موهن جو دڙو“ جو ٻيو حصو به مڪمل ڪري سگهي. جيڪڏهن اهو ناول مڪمل ٿي وڃي ته هرمن هيس جي ”سڌارٿا“ کان به وڌيڪ مقبوليت ماڻهي سگهي ٿو.“
  • 4.5/5.0
  • 8304
  • 2897
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book موهن جو دڙو

ارپنا

يوسف شاھين جي نالي


جنھن ڪتاب ”ورلڊ ڪانفيڊريشن آف پيپلز“
“WORLD CONFEDERATION OF THE PEOPLES”
لکي ھن صديءَ جو سڀ کان وڏو ۽ اھم ڪم ڪيو آھي.

سنڌ سلامت پاران :

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو ڪتاب نمبر (256) مشهور ناول ”موهن جو دڙو“ اوهان اڳيان حاضر آهي. هي تاريخي ناول نامياري ليکڪ، ڊراما نگار ۽ ڪهاڻيڪار علي بابا جو لکيل آهي. ياد رهي ته هي سندس ناول جو پهريون حصو آهي، ٻيو حصو هو لکي ڪونه سگهيو ۽ اسان کان موڪلائي ويو.

ناول جو ذڪر ڪندي غلام حسين رنگريز لکي ٿو:
”علي بابا سندس ناول ”موهن جو دڙو“ (پهريون حصو) ۾ ڏات ۽ ڏانءُ جي بلندين کي ڇهي رهيو آهي. ٻوليءَ کان وٺي منظر نگاريءَ تائين ڪٿي به سندس گرفت ڪمزور پوندي محسوس نٿي ٿئي. ڪاش! علي بابا ”موهن جو دڙو“ جو ٻيو حصو به مڪمل ڪري سگهي. جيڪڏهن اهو ناول مڪمل ٿي وڃي ته هرمن هيس جي ”سڌارٿا“ کان به وڌيڪ مقبوليت ماڻهي سگهي ٿو.“

هن ڪتاب جو ٽيون ايڊيشن 2008ع ۾ روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو پاران ڇپايو ويو. ان کان اڳ هي ناول 1985ع ۾ نيو فيلڊس پبليڪيشن پاران ڇپايو ويو. شروعات ۾ هي ناول قسطوار ”روح رهاڻ“ ۽ ”نئين زندگي“ ۾ ڇپيو. ٿورائتا آهيون پياري دوست، سنڌ سلامت جي مانواري ميمبر، بدين سان تعلق رکندڙ شاهنواز ٽالپر جا جنهن ڪتاب ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪليو.

اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com

مان ۽ منھنجو ناول : علي بابا

اسان تي الزام، آندا جڳ جيڻ جا ( اياز )

مون تي وڏا الزام آھن. انھن مان ھڪ ھي به آھي ته آئون پروفيشنل آھيان. آئون جيڪڏھن پروفيشنل ھجان ھا ته منھنجو ھيءَ ناول " موھن جو دڙو " اڄ کان پنجويھه سال اڳ مارڪيٽ ۾ اچي وڃي ھا ۽ ٿي سگھي ٿو ته پبلشر به آئون پاڻ ھجان ھا. مونکي ياد آھي ته اھو ناول مون يارھن ٻارھن سالن جي ڄمار ۾ لکڻ شروع ڪيو ھو. ان وقت قد بت ۾ به آئون پنھنجي پٽ عاشق لطيف جيڏو ئي ھئس. عاشق لطيف کي خبر آھي ته پريس ڇا ٿيندي آھي. سنڌالاجي ۽ سنڌي ادبي بورڊ جون آفيسون ڪٿي آھن ۽ ھڪ اسڪرپٽ ڪيترن مرحلن مان گذرڻ کان پوءِ ڪتابي شڪل ۾ ايندو آھي. پر ان وقت مونکي ڪا خبر ڪانه ھئي ته سنڌي ادبي بورڊ جو دفترڪٿي آھي. رسالا ڪٿان ۽ ڪئين نڪرندا آھن ۽ ايڊيٽر ڪھڙي بلا جو نالو آھي. آئون پنھنجي منھن پيو لکندو ھئس. ان وقت ڇپائيءَ جو تصور ئي مون وٽ ڪين ھو. بس ذھن جي ڪينواس تي ڪي شڪليون ڪي ڪردار، ڪي سٿان اڀرندا ھئا. آئون انھن کي ڪاڳرن تي پيو اتاريندو ھئس. اھو سڄو ڪم آئون پنھنجي اسڪول جي ڪم کان وڌيڪ اھم سمجھي ڪري خاص حيدرآباد وڃي، ٻارھين، پندرھين روپين واريون اوچن پنن واريون ٿلھيون خوبصورت ڪاپيون ۽ شيفرڊس ۽ پارڪر پينون وٺي پيو ڪاڳر ڪارا ڪندو ھئس. اھي ڪاپيون جلدي ڀرجي وينديون ھيون ته آئون وري ٻيون ڪاپيون وٺي ايندو ھئس. لکندي منھنجي سيٽسفيڪشن نه ٿيندي ھئي ته آئون اھي لکيل ڪاپيون ڦاڙي يا ساڙي ڇڏيندو ھئس ۽ اھو سلسلو چار پنج سال ھلندو رھيو. انھن ڏينھن ۾ آئون ايس ايم ھاءِ اسڪول ڪوٽڙيءَ ۾ پڙھڻ لڳو ھئس. جيڪو پاڻ ھڪ وڏو شاندار اسڪول ھو ( اڄ به آھي ). انھن ڏينھن ۾ ڪوٽڙيءَ جي ميونسپل لئبريري ڏسڻ وٽان ھوندي ھئي. مونکي، موھن جي دڙي تي جيڪو به مواد ملندو ھو آئون انکي ڏاڍي غور ۽ فڪر سان پڙھندو ھئس. ان لئبريري جو انچارج منھنجو مامو عبدالله ڊي بلوچ ھو جيڪو ساڳئي وقت ايس ايم ھاءِ اسڪول جو ھيڊ ماستر به ھو. انڪري لئبريري جي ڪٻٽن جون چاٻيون به مونکي ملي وينديون ھيون ۽ مونکان ڪتاب کڻي وڃڻ جي ڪا به پڇا ڳاڇا نه ٿيندي ھئي تنھنڪري آئون پنھنجي مقصد جا ڪتاب گھر کڻي ويندو ھئس. پڙھڻ کانپوءِ وري ڪتاب موٽائي کڻي لئبريريءَ ۾ اچي رکندو ھوس. وري نوان ڪتاب کڻي ويندو ھئس. ان طرح لئبريريءَ ۾ اچڻ وڃڻ ۽ ڪتابن جون الماريون اٿلائيندي ڪيترا سنڌي ۽ انگريزي ڪتاب مونکي ڏسڻ ۾ آيا. جن ۾ " دي لاسٽ ڊيز آف پامپي "، "ڌرتي ماتا"، " سڌارٿا "، " اولڊ مين ائنڊ ڊي سي "، " وار اينڊ پيس "، " دي آئوٽ سائيڊر "، "ھيون نون مسٽر علي سن "، " گڊارٿ ". مطلب ته الاھين ڪتاب جن منھنجو ذھن پاڻ ڏانھن ڇڪيو. ان وقت ۾ اردو ڪتاب سنڌ جي لئبريرين ۾ ڪو نه ھوندا ھئا ۽ انھن ڏينھن ۾ رڳو سنڌي ۽ انگريزي ادب پڙھيو ويندو ھو. انڪري مونکي اردو ادب جي ڪا خبر ڪا نه ھئي ته اردو ۾ ڪو به ادب لکيو ويندو آھي. پڙھڻ وقت آئون اھو ڪونه ڏسندو ھئس ته ڪتاب جو ليکڪ ڪير آھي، ۽ نه ئي وري مھاڳ. بس ھٻڇ ڪري پھرئين باب کان شروع ڪندو ھئومانس. ان سڄي دور ۾ مونکي سنڌيءَ جي ڪنھن به اديب، پبلشر، ايڊيٽر يا ڇاپاخاني جي ڪا به خبر ڪانه ھئي. بس مون وٽ سنڌي اديبن جو تصور ڪجھه ڊاڪٽر گربخشاڻي، حيدر بخش جتوئي، علامه دائود پوٽو يا پراڻن ۾ مرزا قليچ بيگ جھڙو ھو. گھڻو ڪري آئون ائين سمجھندو ھئس ته جديد دور جو اديب ڊاڪٽر گربخشاڻي، علامه آءِ آءِ قاضي ۽ حيدر بخش جتوئي جي قسم جا ماڻھو ھوندا ھئا. آئون سمجھندو ھئس ته اھي سڀ عينڪون پائيندڙ سوٽيڊ بوٽيڊ ڪراڙا ماڻھو ھوندا آھن. بس اھڙو ئي اميج ھيو ڪجھه مون وٽ سنڌي اديبن لاءِ. ان وقت منھنجي مقصد جا مون وٽ رڳو ٽي ساٿي ھئا. جن سان پيو اندر جو اورڻ اوريندو ھئس. ھڪ منھنجو اپاھج چاچو ڇُٽو خان جنھن مونکي پُٽ ڪري پاليو ھو. ٻارھن سالن تائين آئون پنھنجي چاچي کي سڳو پيءُ سمجھندو ھوس جيڪو سنڌي ۽ گورمگي پڙھيل ھو. تنھن منھنجي لکڻين کي ڏاڍو ساراھيو ھو. جنھن ھمٿايو ھو ته تون دنيا جو سڀ کان وڏو ڪم ڪري رھيو آھين. ٻيو عبدالڪريم ۽ ٽيون ساٿي ماءُ ھئي. ڏاڏي وٽ پلجڻ ڪري منھنجي سنڌي ٻولي صفا خراب ھئي. انڪري ماءُ مونکي شاھ تمام سھڻي نموني ڪجھه سٺي ۽ تلفظ سان پڙھايو. ۽ قرآن شريف جا بھترين چيپٽرز جي معني سنڌيءَ ۾ ٻڌائينديءَ رھي.
مون پنھنجي چاچي جي حياتيءَ ۾ ان ناول کي ٻه ڀيرا مڪمل ڪيو، پر منھنجي تسلي ٿي نه سگھي. مون اُھي ڦاڙي ڇڏيا. ان وچ ۾ مون ٽي چار ڪھاڻيون لکي ورتيون ھيون " پڃري جا پکي " "ڌٻڻ " ( جيڪا مونکي نه وڻندي آھي ) " نه ته ساڻ ھلن سير ۾ ". جن ۾ رکي رکي آئون ڦير ڦار ڪندو رھندو ھئس. اسڪول ۾ منھنجا ماستر مون تي ڪاوڙجي پوندا ھئا. انڪري ته مونکي " ڊريگن بڪ آف ڪورس " " ٽيلزفرام شئڪسپيئر" " شاھ " تاريخ، جيو گرافي کان سواءِ پنھنجي ٻين اسڪول جي ڪتابن جي خبر ڪانه پوندي ھئي. اھو سمورو وقت آئون پنھنجي ناول تي سوچيندو رھيس. تڏھن آئون اھو سمجھندو ھئس ته سنڌي ڪتاب ڪراچي يا بامبي مان نڪرندا آھن.
پوءِ منھنجو چاچو گذاري ويو. ان وقت منھنجو سڀ کان وڏو خرچ ڪاپين ۽ انڊپينن تي ھوندو ھئو. پوءِ آئون سادن ڪاغذن تي لکڻ لڳس. ھڪ ڀيرو عبدالڪريم بلوچ جو ھڪ دوست سيد " خادم حسين شاھ " ( جيڪو پوءِ منھنجو به دوست ٿي ويو ) تنھن منھنجي ھڪ ڪھاڻي " پڃري جا پکي " عبدالڪريم بلوچ کان وٺي شمشيرالحيدريءَ کي ڏني جيڪا مھراڻ ۾ ڇپجي وئي. مھراڻ ۾ ٻي ڪھاڻي ڇپائڻ لاءِ آئون پاڻ حيدرآباد ويس. انھن ڏينھن ۾ مھراڻ جي آفيس تلڪ چاڙھيءَ تي ھئي. اندر گھڙي مونکي چڪر اچي ويو. اندر مولانا غلام محمد گرامي، ڏيپلائي، عندالله خواب صاحب جن شيروانيون پائيو ويٺا ھئا. سندن وڏيون وڏيون عينڪون ۽ شيروانيون ڏسي آئون دل نه جھلي سگھيس ته ھيءَ ڪھڙي مخلوق ويٺي آھي. سو آئون ڏاڍو پريشان ٿي موٽي آيس.
ٽن چئن مھينن کانپوءِ شمشيرالحيدري سان ملڻ کانپوءِ سندس سھڻو اخلاق ۽ آڌر ڀاءُ ڏسي آئون ساڻس ھري مري ويس ۽ زندگيءَ ۾ پھريون ڀيرو مون حيدرآباد ۾ " سنڌي ادبي بورڊ " جي پريس جون مشينون ڏٺيون. شمشير منھنجي ناول جا ٻه ٽي باب پڙھي ڏاڍو ساراھيو ته تو جھڙيءَ ريت ناول شروع ڪيو آھي، ان ريت جي تون ان ناول کي نباھي وئين ته اھو ناول ھن صديءَ جي بھترين ڪلاسڪس ۾ شامل ڪيو ويندو. ان طرح مون سنڌي ادبي دنيا ۾ پير کوڙيا. انھن ڏينھن ۾ طارق اشرف " ھڪڙو قدم " " ٻيو قدم " کڻندي " سھڻي " تائين پھچي ويو ھو. مون کيس سھڻيءَ جي ٽئين پرچي لاءِ ھڪ ڪھاڻي " زندگي " ڏني. طارق ان ڪھاڻيءَ جو نالو مٽائي " مجسمو " ڪري ڇڏيو ۽ پروف جي فقط ھڪ چُڪ جي ڪري ڪھاڻي سڄو وجود ڊھي ڪري پيو. ان ريت " سھڻي " ۾ لکڻ کان منھنجي دل کڄي وئي. ان وقت حميد سنڌي " روح رھاڻ " ڪڍندو ھو. پوءِ آئون روح رھاڻ ۾ لڳاتار ڪھاڻيون لکڻ لڳس. جي " روح رھاڻ " ۾ ڏاڍي سھڻي نموني شايع ٿيڻ لڳيون. حميد شيخ اياز، امداد ۽ تنوير جيان مونکي به تمام گھڻو اسپيس ڏيڻ لڳو. ان ريت منھنجو اھو ناول " موھن جو دڙو " روح رھاڻ ۾ شايع ٿيڻ لڳو. اڃان ناول جا ست اٺ باب مس ڇپيا ھئا ته " روح رھاڻ " رسالي تي بندش وڌي وئي. ان دور ۾ شوڪت حسين شورو، عبدالحق عالماڻي، عبدالقادر جوڻيجو، ڊاڪٽر ارباب علي کھاوڙ، امداد حسيني، رسول بخش پليجو منھنجا دائمي ادبي دوست بڻجي ويا. انھن ئي ڏينھن ۾ شمشير کي " نئين زندگي" جو ايڊيٽر چونڊيو ويو. ۽ منھنجو اھو ناول " نئين زندگي" ۾ قسطوار ڇپجڻ لڳو. پوءِ شمشير ۽ منھنجي پٺيان پنھنجي ئي سنڌي عالمن ۽ مولوين باھي ٻاري ڇڏي، ته رسالو عليءَ ۽ شمشير جي جاگير آھي ڇا؟ ھي ماڻھو سرڪاري رسالي ۾ وڏو گند ڦھلائي رھيا آھن. منھنجي دل ڀڄي پئي انڪري مون " نئين زندگي " ۾ لکڻ بند ڪري ڇڏيو.
ان وچ ۾ آئون ريڊيو پاڪستان تي ڊراما ۽ گيتن ڀريون ڪھاڻيون لکڻ لڳو ھئس. وري پاڪستان ٽيليويزن جي جنم وٺڻ ڪري ٽيلويزن تي ٽيڪنيڪل ڊراما نويس نه ھئڻ ڪري مونکي زوريءَ ٽيلويزن جي ڌٻڻ ۾ اڇلايو ويو. مون عبدالڪريم بلوچ ۽ شمشير کي الاھين سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي ته منھنجو ناول اڌورو پيو آھي. پر ھنن منھنجون سڀ ڳالھيون رد ڪري ڇڏيون. ۽ وري مونکي اھڙو پبلشر به نه پئي نظر آيو جيڪو فضيلت سان منھنجو ناول ڇاپي. پوءِ ھڪ ڏھاڙي سفر ڪندي ڪو شاھينگ منھنجي پيتي کڻي ويو. ان طرح آئون ان ناول جو وڏو حصو وڃائي ويٺس. ۽ ڏاڍي اُٻھرائي سان سوچيم ته ٺيڪ آھي سنڌي ماڻھو اڃا ان قابل نه ٿيا آھن جو سندن ھٿ ۾ ڪو فضيلت وارو ڪتاب ڏنو وڃي.
۽ اڄ آئون ڇٽھين سالن کان پوءِ ان ناول ۾ ڪيتريءَ ڦيرڦار ڪرڻ کانپوءِ "نيو فيلڊس" پاران ان ناول جو پھريون حصو پيش ڪري رھيو آھيان. آئون ڪوشش ڪندس ته ٽن چئن مھينن اندر آئون ناول مڪمل ڪري پڙھندڙن جي ھٿن تائين پھچائڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃان.
ٻي ڳالھه ته مون ان ناول کي جنھن رنگ ڍنگ سان لکڻ پئي چاھيو حالتون سازگار نه ھئڻ ڪري شايد آئون ان سان انصاف نه ڪري سگھيو آھيان. پر جئين ته آئون اھو ناول ڪچيءَ کان پنھنجي لاءِ لکي رھيو ھئس. فقط پنھنجي سيٽسفيڪشن لاءِ. ھاڻ اھو نقادن ۽ پڙھندڙن کي وڻندو يا نه انھيءَ ڳالھه لاءِ آئون ذرو به پريشان نه آھيان.


علي بابا

موهن جو دڙو

---

1

اڄ کان گھڻو اڳي، ھزارھا ورھيه اڳي، جڏھن ھن ڌرتيءَ تي ديوتائن جو راڄ ھو، جڏھن سج، چنڊ، باھ، پاڻي، نانگن، ٻوٽن ۽ بتن کي پوڄيو ويندو ھو، جڏھن ھي دنيا ھڪ ويران جھنگ ھئي، جڏھن انسان جانور ھو
اھو دنيا جو عجيب دور ھو، انھي ءَ دور ۾ روشني ئي روشني ھئي، انھيءَ دور ۾ اوندھ ئي اوندھ ھئي، انھيِءَ دور ۾ ٽھڪ ئي ٽھڪ ھئا، انھيءَ دور ۾ روڄ ئي روڄ ھو، انھيءَ دور ۾ اڻڳڻت خدا ھئا، انھيءَ دور ۾ ڪو خدا نه ھو.... ھيءَ انھيءَ دور جي ڪھاڻي آھي.
ھيءَ ڪھاڻي ھڪ پيچري کان شروع ٿئي ٿي. ھي پيچرو پنجن ندين واري ڏيھه جي ھڪ زمين دوز شھر 'ھري پايا ' مان جاري ٿئي ٿو ۽ اڄ کان اٽڪل پنج ھزار ورھيه اڳ جي زمين دوز شھر، موھن جي دڙي جي کنڊرن ۾ ختم ٿئي ٿو. ھي پيچرا به اسان جي زندگيءَ ۾ وڏي اھميت رکن ٿا. دنيا ھڪ وڏي ڪتاب جيان آھي، ۽ ھي پيچرا ان تي اکرن جيان جڙيل آھن، جن ۾ ابتدا کان اڄ تائين بيشمار قومن جون ڪھاڻيون دٻالٽ ٿيل آھن. عجيب عجيب، پراسرار، ھيبتناڪ ڪھاڻيون، جن کي ٻڌڻ سان بُت جا وار ڪانڊارجي وڃن. ھي پيچرو به اسان کي ھڪ اھڙي ئي ڀيانڪ ۽ پراسرار ڪھاڻي ٻڌائي ٿو.
تکي ھوا لڳي لڳي، پيچري جي ذھن تان ڪن ورھن جي ڌنڌ ۽ ڌوڙ اڏائي، ھن جي ذھن ۾ دٻيل ڪيترن پراڻن پيرن جا نشان پڌرا ڪري رھي آھي.
ھن جي ذھن ۾ ڪيترا ورق وري ويا آھن، تھن ھيٺان تھه، ڪيتريون ڇمان ڇم نچندڙ، ڏڪندڙ، ڦرندڙ صديون، ڪيترا دور، ڪيڏا مرحلا، سڀ ته ڪالھوڻا سپنا ھئا. محمد بن قاسم جا برق رفتار گھوڙا، پورس جا ھاٿي، سڀ ھن جي ذھن کان گذري ويا آھن. پر ھو اڃا به ڪنھن آڳاٽي دور جي کوجنا ۾ آھي. ھاڻ ھن جي ذھن ۾ ھڪ ڍڳي جي کُرن جا ڌنڌليل نشان ڄمي ويا آھن. ھي ڍڳي جي کُرن جا نشان مھاراجا اشوڪ جي دور کان به پراڻا آھن. ھي ڪنھن جو ڍڳو ھو؟ ھتان ٻيو ڪير گذريو ھو؟ سندس ذھن تيزيءَ سان ڍڳي جي کُرن جي نشانن پٺيان سرڪڻ لڳو آھي. پر ايتري پراڻي دور کي ايترو جھٽ پھچڻ به ته سولو نه آھي. سج لھي ويو آھي، رات جي ڌنڌ ماٺ جي پيرن سان پيچري تي ڇائنجندي وڃي، پر ھڪ پيچرو به ڪڏھن سمھي سگھيو آھي؟ ھو گذريل دور ڏاڻھن تيزيءَ سان نانگ وانگر وٽ کائيندو، سرڪندو ٿو وڃي. ڪنھن مھل کانپوءِ، رات جي اونداھيءَ ۾، ھن کي پاڇولي وانگي ڍڳي تي ويٺل ھڪ واٽھڙو ڏسڻ ۾ آيو. پيچرو تيزيءَ سان ھن ڏي سرڪي ويو. ھن انھي ءَ رات جي پانڌيئڙي کي سڃاڻي ورتو. الائي ڇو، ھو انھيءَ واٽھڙوءَ کي ڏسي منجھي بيھي ويو، شايد کيس پنھنجي حال تي رحم اچي رھيو ھو. ڪاش ھو انھيءَ رات جي مسافر کي ڪو پل ترسائي سگھي ! پر ويچارو پيچرو به ڪڏھن، ڪنھن مانجھي مسافر کي روڪي سگھيو آھي؟ پيچرو چپ چاپ انھيءَ مانجھي مسافر جي ڍڳي جي لتاڙ ھيٺ سمھي رھيو آھي. ڍڳي جي لتاڙ کيس ڏاڍو آرام پھچائي رھي آھي. ھو انھيءَ ڍڳي ۽ مسافر کي ڪڏھن به وساري نٿو سگھي. اھو رات جو پانڌي پنجن ندين واري ڏيھه،" ٽامي نگر " جو نوجوان ويد، " آتم تارا سمبارا 1 " ھو. ھن کي اڄ به انھي ءَ نوجوان جي انھيءَ ڀيانڪ ۽ پراسرار پنڌ جو ھڪ ھڪ پل چٽيءَ طرح ياد ھو. ھو انھيءَ نوجوان جي انھيءَ وشواش ڀريل پنڌ کي ڪڏھن به وساري نٿو سگھي.
اھا پوھ جي پاري، ھاڻي رات انتھائي سرد ھئي، تارا به اونداھي اڀ ۾ ڄڻ ٿر ٿر ڪنبي ڄمي ٿڌا ٿي ويا ھئا ھو ڳرو اوڇڻ ويڙھيو، ٻڪل ھنيو، پنھنجي گگدام تي نھايت ئي سڪڙيو ويٺو ھو. گذريل رات کان ھو اوجاڳيل ھو، سو گھڙيءَ گھڙيءَ ٿي ننڊ جا گھيراٽ آيس، وري سجاڳ ٿي، اونداھيءَ اڌ رات ۾ ھيڏانھن ھوڏانھن واجھايائين، ۽ وري ڍڳي جي ڍار تي جھولندو، جھوٽن ۾ ٿي پئجي ويو. سندس بکايل، دسين جو ماريل ڳوڀ، مئل پير کڻندو، وڏن سڱن کي ڍار سان لوڏيندو، ڳچيءَ ۾ ٻڌل ٽليءَ جو مڌر آلاپ ڇيڙيندو، ويو ٿي اونداھيءَ ۾ اڳڀرو ٿيندو...... ۽ رات جيئن پوءِ تيئن ويئي ٿي انگھندي.
اوچتو ئي اوچتو رڻ گجيو راڙو ٿيو، ڍڳو ٽٽو، واٽھڙو ڊيھو ڀري جاڳي پيو، رات جي نوائيءَ ۾ ھڪ ڀيانڪ رڙ ڌرتيءَ کي ڏاريندي، انگاس چڙھي وئي، ۽ ان سان گڏ ئي ڪيئي ڀيانڪ آوازن جو پڙاڏو پيدا ٿي ويو ڄڻ ھڪ وقت ڪيئي بد روح ڌرتيءَ تي لھي واويلا مچائي رھيا ھئا. سارو اونداھو وايو منڊل اھڙو ته ڀيانڪ ۽ پراسرار ٿي ويو جو وڻ ٻوٽا ڀوت بڻجي کائڻ لاءِ ڊوڙي رھيا ھئا. واٽھڙو وائڙو ٿيو، ھيڏانھن ھوڏانھن نھاري رھيو ھو ته ڇا جو ھل ھلاچو آھي. ان ئي پٽي تي ان ئي پير تي ھڪ ٻي گھٽيل، سنھي، دل ڏاريندڙ ريھه اڀري، ۽ ڀيانڪ آواز جي پڙاڏي ۾ ٻڏي ويئي. واٽھڙو آواز ڪڙوائي نھاريو، ٿورو ئي پري، گھاٽن وڻن جي ڏارن مان کيس سوجھرو ڦٽندو ڏسڻ ۾ آيو. ھڪدم ڍڳي تان لھي، ٽلو کولي بجڪي ۾ وڌائين، ۽ تڪڙو تڪڙو ڍڳي کي واڳ کان گھليندو، گس ڇڏي ھيٺ اونداھي جھنگ ۾ گھڙي پيو، ۽ گھاٽي وڻڪار جي اوٽ وٺندو، لڪندو، ڇپندو انھيءَ سھائيءَ ڏانھن وڌڻ لڳو، جتان ڀيانڪ آوازن جو پڙاڏو اچي رھيو ھو.
جيئن ئي واٽھڙو ويجھو ٿيندو ويو، تيئن تيئن آواز ويا ٿي ڀيانڪ ٿيندا. جان کڻي ڏسي ته ڪارن اگھاڙن شودرن جو ھڪ ٽولو آھي، جو مچ ٻاريو، ا ن جي چوڌاري ڦري رھيو آھي، ۽ مچ جي ڀرسان ھڪ ننڊي نيٽي شودرمند ويم جي پيڙا کان رڙي رھي آھي. ٻه ڪاريون ڪوجھيون عورتون سندس ٽنگون سنڀالڻ جا وس ڪري رھيون آھن ۽ ٻه ٽي اگھاڙيون اٻاليون عورتون ھن جي سيرانديءَ پيرانديءَ جھڪيل آھن. جيئن جيئن اھا موڳائي مُنڌ گھٽجيو گھٽجيو رڙيون ٿي ڪري، تيئن تيئن ھن جا ننگا ساٿي ھنبوڇي ھڻي، عجيب عجيب آلاپن سان، گدڙن وانگي اونايون ڏيو، نئين ساٿيءَ جي خوشي ۾ اور گھور پيا وڃن.
اوچتو ئي اوچتو، موڳائي منڌ جي پيڙا وڌي وئي. ھانڀارو ھڻندي، وٺي زور سان ڪِيڪ ڪيائين. سندس ڪارو، ننگو، اڀريل ڌڙ ڄڻ ڌٻي پيو. سڄو بت پاڻيءَ ۾ تڙپندڙ ٻلھڻ وانگي ھيٺ مٿي ٿي رھيو ھو. ڪنڌ کي ڌونڌاڙو ڏئي، وٺي اھڙي ته ڇِن پَٽ ڪيائين. جو ڀانءَ ته ساھ ٿو وڃيس. جيئن ئي ھن جي ڇن پٽ وڌندي ٿي ويئي، تيئن ئي ھن جي چوڌاري نچندڙ ننگا ساٿي، رنين آھرن، پنھنجن اڌوتن وارن کي لمڪا ڏيئي، ڇن پٽ ڪري، زور زور سان گدڙن وانگي اوناڙيون ڏيڻ لڳا، ڪنھن جون ٻانھون اڀ ڏانھن پئي ويون، ته ڪنھن جو ڳاٽو ڌرتيءَ تان جھولندو ٿي ويو. ڪو چڪريءَ ۾ ھو، ته ڪو جھمر ۾ ويندي ھڪ ڦوھ جوان نينگر، جنھن جو ڪارو سڊول ڌڙ سونيءَ ننگريءَ جي ڪنھن پوڄاڻيءَ نچڻيءَ وانگي پٿراھون ھو، ٿڙڪندي ڦڙڪندي، ڪسڪيون ڪندي، مچ ۾ ڪُڏي پيئي، ۽ کنوڻ وانگي جھڙپ ھڻي، ٽانڊن مان ٽلندي نڪتي ۽ واسينگ وانگي باھ جي چوڌاري وٽجٻ لڳي. ٻانھون مٿي اڀ ڏانھن کڄي شِيخ ٿي ٿي ويس. چيلھه تائين مٿيون ڌڙ پھڻ، ته ٽنگن زلزلو ھوءَ ائين ٿڙڪندي ڦڙڪندي رھي.
واٽھڙو انھيءَ شودر ننگيءَ نچڻي جو ناچ ڏسي دنگ رھجي ويو. ڪيڏو نه عجيب ڏيک ھو ! ھڪ شودر جو جنم جي خوشيءَ جو ناچ، جو شايد ھاڻي ڌرتيءَ تي اچڻ لاءِ تڪڙا تڪڙا ھٿ پير ھڻي رھيو ھو. ۽ اھو سمورو منڊل ھو بنھه ويجھڙائيءَ کان، گھاٽن ڏارن مان سسي ڪڍيو ڏسي رھيو ھو. ھاڻ ھو ڏاڍي بيچينيءَ سان ان موڳائيءَ منڌ ۾، نھاري رھيو ھو، جنھن جو سڄو بت سيٽجي ويو ھو. اکيون، نڪ، چپ، وات، چنجھا ۽ چپا ٿي ويا ھئس، ۽ رکي رکي اوڪارا ڪري، وٺي اھڙي ته ھنيئن ڦاٽ رڙ ڪيائين جو اکيون ۽ ٻاڪو ڦاٽي ويس، ۽ ھن جي مٿان جھڪيل عورتن جي چرپر وڌي ويئي، ڄڻ ھنن جي ھٿن مان ترڪڻي شي ترڪي ترڪي ٿي وئي، ۽ ان سان گڏ ئي پرڏاءَ ۾ نئين جيَو جي پھرين دانھن اڀري ۽ خوشي جي پڙاڏي ۾ ٻڏي وئي.
ڦوھ جواني نچڻيءَ جي ھٿن ۾ ٻرندڙ اماڙيون تيز ٿي ويون، ھوءَ جھوليندي، واسينگ وانگي وٽ کائيندي، ماءَ ۽ وياءَ جي مٿان ڦيريون پائڻ لڳي، ھن جي ايندي ئي، مٿان جھڪيل عورتون پري ھٽي ويون. ننگي، نچڻيءَ، ماءَ ۽ وياءَ جي مٿان ڪئين چڪر ڪاٽڻ کان پوءِ، ھڪ اماڙي ھن جي سيراندي ۽ پيرانديءَ کوڙي، ۽ ھڪ سنھي ڪيڪ ڪري، سٽ ڏيئي، ماءُ جي وارن مان چڳا پٽي، ۽ پوءِ ڦوھارو ھڻندي، اونڌي گوڏين، اچي ٻار جي مٿان نانگ وانگر جھولڻ لڳي. ھن ڪيئن ڀيرا، ٻار جي مٿان اوريان گھوريان سرنيو، ۽ ھڪ وڏي سنھي ڪيڪ ڪري، ٻار جي مٿان جھڪي، چڪ سان ٻار جو ناڙو ڇني، وارن جي چڳ سان ٻڌي ڇڏيو.
ان پر، اھو ننڊڙو سرير، ماءَ جي سرير کان ڇڄي، ڌرتيءَ سان ڳنڊجي ويو. سندس اگھاڙا اٽابا ساٿي، خوشيءَ کان ڄڻ اڏاڻا ٿي ويا، ۽ ماءُ ان ٻڏندڙ ماڻھوءَ جيئن، جنھن کي گھوٽا کائيندي اونھي ۾ ڪو ٿر ملي ويو ھجي، نئين سنئين پئي، ساڻي ٿيو، ھانڀارو ھڻي رھي ھئي.
ھڪ شودر جي پيدائش ڌرتيءَ جي پھرين رات پوھ جي ھنئين – ڪاني ھوا ننگو، سڻڀو، چلڪڻو، نازڪ بت نه اوڇڻ نه اجھو ننگا ساٿي، ننگي ڌرتي، ننگو آڪاش ... ڌرتيءَ جي پھرين رات ايڏي ھاڃي ھاڻي ! نه نه ايءُ جاڙ آ، ڪلور آ ! واٽھڙوءَ جون اکيون پھڻ ٿي ويون، ڄڻ دل تي ڪنھن بڙڇ وھائي ڪڍيو ھجيس. ھو ھڪدم سٽ ڏيئي، ڍڳي سوڌو شودرن جي پڙ ۾ نڪري آيو.
ھڪ مھاپرش جو شودرن ۾ اچڻ، ڄڻ آڪاس ڌرتيءَ تي ڪري پيو، ممڻ مچي ويو. خوشيءَ جون ڪيڪون خوف ۾ بدلجي ويون، جنھن کي جيڏانھن منھن آيو، وٺي ڀڳو. رڳو اھا موڳاٽيءَ ماءُ ۽ سندس وياءُ پَٽ پيا ھئا. ماءُ ڏھڪاءَ کان ڏڪڻي ٿيو پئي ھئي، ۽ وياءَ ٿڌ کان.
واٽھڙوءَ ڄاتو ٿي ته ھن جي ائين نڪرڻ سان ھنن اگھاڙن انسانن جي رنگ ۾ ڀنگ پوندو. پر ھن ڪنھن به مُلھه ان ننڍڙي ساھ کي ' پوھ ' لاڻا لوھ، جي ٻليدان چاڙھڻ نٿي باسيو. ھاڻ ھو ان منڌ جي مٿان بيٺو ھو، جا پنھنجي اوڙا پيڙا ڀلجي، پنھنجي وڍاءُ مٿان اونڌي جھڪي ويئي ھئي.سندس نست کوٻن ۾ گھڙيل، ڊنل گونگيون اکيون، ديا لاءِ دانھي رھيون ھيون.
واٽھڙوءَ پنھنجي ڍڳي جي جھل مان ھڪ وڏو ڳرو اوني اوڇڻ ڪڍي، ھن جي مٿان ورائي ڇڏيو ۽ گوڏن ڀر بيھي، ڏاڍيءَ گنڀيرتا سان کيس ٻانھون ٻڌائين، ڄڻ ته ھوءَ ڪا شودر عورت نه، ڪا مھاديوي ھئي.
شودر عورت جي ڊنل ڦاٽل اکين مان ٻه وڏا لڙڪ لڙي، ھن جي ڳٽن تي چمڪڻ لڳا ۽ ھن انھيءَ سٻاجھي ديوتا جي اڳيان پنھنجي سسي ٽيڪي ڇڏي.
واٽھڙوءَ ڪيتريءَ دير تائين ان اونڌي ٻوٿ پيل عورت ڏانھن نھاريندو رھيو، ۽ پنھنجي چوڌاري سجدي ۾ پيل اڇوتن ڏانھن، جي ٿوري دير پھرين خوف کان ڊڄي ڀڄي لڪي ويا ھئا. سندس نظرون ھنن جي ڏڪندڙ اگھاڙن پٺين تان ٿينديون، ڌرتيءَ۾ جھڪي ويون ۽ پوءِ ھو، جھڪيل ڪنڌ سان، ڍڳي جي واڳ جھلي ھلڻ لڳو. سڀ شودر ملي، وڏا سجدا ڀري، پنھنجي گونگيءَ ٻوليءَ ۾ انھيءَ سٻاجھي ديوتا کي جس ڏيڻ لڳا. ھاڻ واٽھڙو ھو، ڍڳي جي ڳچيءَ ۾ ٽل – ٽل وڄندو ٽلو، اونھي اڀ ۾ ساڻا ستارا ۽ سنسان واٽ.
رات ڏينھن جھر جھر جھاڳندو، لڪ لتاڙيندو، واٽھڙو آڌيءَ ويل ھڪ وسنديءَ ڀيڙو اچي ٿيو. ساريءَ وسنديءَ تي رات جي ديوي آري تي ويٺل ڪڪڙ جيان پنھنجا اونداھا پر پکيڙيو ويٺي ھئي. ھر پاسي چر ڦرڪاري چاڪ لڳي پئي ھئي. مانھو پنھنجي اجھن ۾، ننڊ ۾ الوٽ ھئا. ھر پاسي موت جي ماٺ لڳي پئي ھئي. بنھه نه ھونگ نه ھون.
واٽھڙوءَ پنھنجي پوٺيءَ تان لھي، واڳ مان جھلي، چئني پاسي اونداھين ڀتين مان واجھائيندو، ھڪ وڏيءَ ويڪريءَ جاءِ اڳيان اچي بيٺو. جاءِ جي ڳڙکين مان سھائو سيرون ڪري پئي ڦٽو، ۽ ڀانيائين ته ڪو جاڳي پيو، سو وڌي ان رتول جو ڪڙو کڙڪايائين. ٿوريءَ دير ۾ در جي تاڪ مان ھڪ اڌڙوٽ مُنڌ منھن ٻاھر ڪڍي، اچرج سان ڏانھس نھارڻ لڳي.
واٽھڙوءَ وڌي کيس چيو " مان واٽھڙو آھيان، پراھين پنڌ ۽ پوھ جي سرديءَ سيڪاٽي وڌو ٿم. ھت ڀيڻي ٿم نه ڀت. اجھو ڏسي تو ڳر آيو آھيان "
" ڀلي آئين، راول، تو جا پير، اسان جون اکيون". سٻاجھيءَ منڌ سندس آجيان لاءِ ٻئي ٻانھون سرڻ وانگي ڦھلائيندي، ڪنڌ جھڪائي چيو ." تو جي ڀلائي، جيجل ! " واٽھڙو به سندس آڏو ٻانھون ٻڌي، نوڙت ڪئي، ۽ چائنٺ چڙھي اندر آيو. جاءِ اندران وڏي ۽ ويڪري، ڪئين ننڍين وڏين ڪوٺين ۾ ورھايل، ۽ ڪاٺ، ۽ ڪاشيءَ ڌاتوءَ، عاج ۽ چم جي سھڻن ٿانون ٿپن سان ڀريل ڀڪيل ھئي. آتڻ واري آسڻ تي چرخن ۽ ارٽن تي سٽ چڙھيو پيو ھو. ھر ڪا شي پنھنجيءَ جڳھه تي سگھڙ پائيءَ سان سجائي رکيل ھئي. اندر سگڙي ٻرڻ ڪري، جاءِ اندران ڪوسي ھئي. واٽھڙو ڪجھه دير سگڙيءَ تي بيھي، پنھنجن ڊگھن، اڀن، ڪنڌ تائين لڙڪندڙ وارن تان ٻُڪل کولي، پاڻ کي تئيندو رھيو. سٻاجھي منڌ جھڙو ئي اندران کير جو ڪپو ٽامي جي ٿالھيءَ تي رکي موٽي، ته واٽھڙوءَ جو مڻيادار مک ڏسي ٻاڪو ڦاٽي ويس. ھوءَ واٽھڙوءَ کي ھڪ عام ماڻھو سمجھي ھئي، ۽ ٻڪل مان سندس سٻاجھيءَ صورت کي چڱيءَ ڀيٽ نه ڏسي سگھي ھئي، ھاڻ جو اوچتو سندس اک واٽھڙوءَ جي نرڙ تي ٻڌل، سونيءَ سر تي جڙيل، وڏي ڳاڙھي چمڪندڙ مڻيي تي پئي جو سونمباڻيءَ جي مھاتمائن جو نشان ھو، ۽ جڏھن چوڏھينءَ جي چنڊ جھڙي صورت سڃاتائين، ته ھٿن پيرن کي ڪنبڻي وٺي ويس. ساڳھن خوشيءَ ۽ خوف کان کير جو ڪپو ھٿن مان ڇڏائي ويو ھوس، ۽ وات مان رڳو ايترو اڪايس "مھاويد لڇمڻ آتم تارا " ۽ ڦاٽل اکين سان ھن جي مڻيادار مک ۾ نھاريندي سجدي ۾ پئجي وئي.
واٽھڙوءَ ھٿ ڊگھيري کيس آشيرواد ڏنو، ۽ چيائين، "اي سٻاجھي سگھڙ، تو تي ديوتائن جي ديا ھجي ! اٿ، منھنجو بت ساڻو ۽ نيڻ ننڊ ھاڻا آهن، مون کي ھانديڪو ڪر. " سٻاجھي منڌ، ٻئي ٻانھون ٻڌي، تپسيا سان اٿي، ۽ پٺيري ھلندي، کيس ھڪ وڏيءَ سھڻيءَ ڪوٺيءَ ۾ وٺي آئي، جو ڪنھن راجا جي رتول وانگي سجايل ھو. ساڻو، اوجاڳيل، ٿڪل ٽٽل، چُور واٽھڙو، وڏو ڳاڙھو جوبان لوڏيندو، جھولندو، اُٿڙندو، اچي نرم سيج تي ڊھي پيو، ان کان پھرين جو سٻاجھي منڌ کير جو ڪپو سو سانڊو ڪري اچي واٽھڙو ننڊ ۾ الوٽ ٿي ويو.
پھرين سٻاجھيءَ منڌ، ڏڪندڙ ھٿن سان، سيج جي پيرانديءَ کان سندس سونن ڦلن واريون چاکڙيون سڌيون ڪيون، ۽ مٿائنس چڱيءَ طرح سان اوني اوڇڻ ورائي ڇڏيو، ۽ ڪيتري دير تائين سندس پيرانديءَ کان تپسيا سان ٻانھون ٻڌي بيٺي رھي.
رات جو ڪامڻ ٽٽو، تارا تير تروڪڻيون، ھڪ ھڪ ٿي، اونداھي اڀ تان ڇڄي ويا. پورپ کان پرھ جي ديوي، رات جي ڀنڀرڪن پردن مان پنھنجو لڄوڙو ٻھڪندڙ منھن ڪڍي، ڌرتيءَ ڏانھن جھاتي پائي رھي ھئي.
سج جي پھرين ڪرڻن ساڻ ساريءَ وسنديءَ ۾ اھا خبر سُرھاڻ وانگي پکڙجي وئي ته وسنديءَ ۾ نامي جو مھاويد آتم تارا آيو آھي. پوءِ ڇا ھو، ماڻھو ڪٿان جو ڪٿان ڪھي آيا، ڄڻ ته ڪو وڏو جشن جو ڏينھن ھو. گھريتڙين پنھنجن گھرڙن جي ھاج سويري اُڪلائي، پٽ ٻھاريا، وسنديءَ جي وڏوڙين پنھنجن جواڻ ڌيئرن کي طرحين طرحين سوڻ ساٺ ڪيا. نوجوانن توڙي پوڙھن اوچا وڳا پھريا، جتان ڪٿان، ڪنوار وانگي سجايل گھٽين مان، پَٽ پٽھير وڳن ۾ ويڙھيل، اپسرائن جھڙيون سھڻيون نينگريون، سورھن سينگار ڪريو، چاڳ ۽ کلڪاريون ڪنديون، جواڻ نينگرن جي دلين کي گھائينديون شرمائينديون، وسنديءَ جي مُکي ڀڊاري سمبارا جي رتول ڏانھن ويون.
وسنديءَ جي مُکي ڀنڊاري سمبارا جي رتول ۾ اندران توڙي ٻاھران ماڻھن جا ميڙ لڳي ويا ھئا، پر تڏھن به سڄي رتول ۾ ماٺ لڳي پئي ھئي، جيڪڏھن ڪنھن ڳالھايو ٿي ته ڦسڪن ۾ ته متان ننڊھاڻو ديوتا ڪچيءَ ننڊ مان جاڳي نه پوي. ھر ڪو ماڻھو، ھر ڪا منڌ، ڏاڍيءَ بيچينيءَ سان ان سٻاجھي ديوتا جي سجاڳ ٿيڻ جو انتظار ڪري رھيا ھئا، ۽ رتول جو سڄو وڏو ورانڊو پوڄارين، پوڄارڻين، وسنديءَ جي وڏوڙين ۽ وڏ گھراڻن سان ڀريو پيو ھو.
ان ويل، مھاويد لڇمڻ آتم تارا سرھيءَ سيج تي سپنن جي سنسار ۾ وھلور ھو. ھن جي ڪوٺيءَ ۾ ھن جي پيرانديءَ کان رڳو وسنديءَ جي مکي ڀنڊاري سمبارا جي وڏور ڌيءُ، پدمڻي، ' شيوا ديجي ' سورھن سينگار ڪريو، ڪنھن سپني جي اپسرا وانگي، گوڏن ڀر ٻانھون ٻڌيو، پنڊ پھڻ ٿيو بيٺي، گھائيندڙ ڀونر نيڻن سان ستل مھاويد ڏي نھاري رھي ھئي. ھن جو سڄو نازڪ ڌڙ ڄڻ بيٺي بيٺي ڪڙھي پيو ھو. ھوءَ جنسي لڇي رھي ھئي. ستل ديوتا جي ھر ڪروٽ سان ھن جي دل ڌڙڪي ٿي وئي. ھوءَ ان ديوتا جي درشن لاءِ ماندي ٿي رھي ھئي. ديوتا جي جاڳڻ جي ھڪ ھڪ ساعت ھن لاءِ صدين جو سوداءَ بنجي ٿي وئي.
اڄ جڏھن وھاڻيءَ ويل ماءُ کيس ننڊ مان جاڳائي ٻڌايو ته ھنن جي نجھري ٽامي جو مھاويد آتم تارا آيو آھي، ته ھن کي پنھنجي ڪنن تي ويساھ نٿي آيو. ھينئر به ائين پئي ڀانيائين ته ڪو سندر سپنو ڏسي رھي آھي. ڀلا ڪٿي پورپ، ڪٿي پڇم. ھوءَ سوچي نٿي سگھي ته ھوءَ ڪو پنھنجي جيون ۾ پنھنجن سپنن جي سپرينءَ کي ڪڏھن ايترو ويجھڙائيءَ کان پسي سگھندي ان اربيلي راول کي، جنھن جي درشن لاءِ سونمياڻيءَ جون وڏيون وڏيون نٽ راڻيون، لڇميون، مانديون ھيون، جنھن جي واٽن ۾ "ٽامي" ۽ "سوني" جون نينگريون سجدا گھورينديون ھيون، جنھن جي سپني ڪاڻ سھاڳڻيون پنھنجا ڳھڻا ڌرتيءَ ماتا تان گھورينديون ھيون. ھن پنھنجيءَ ڄمار ۾ ان سونھن جي سردار کي رڳو ھڪ ڀيرو سوني نگريءَ جي ھڪ وڏي جشن جي ڏينھن ڏٺو ھو. مھاراجا سونيه پاويه جي چئن ڀلن ڍڳن واريءَ سھڻي سجايل گاڏيءَ ۾ سونيءَ جي لڇمڻن ۽ لڇمين سان گڏ ويٺو ھو، پوڄله گھر وڃي رھيو ھو. تڏھن کان ھوءَ مٿس سوء جان سان ٻلھار ھئي. اھا سھڻي صورت ھميشه ھميشه سندس من مندر ۾ کُپي وئي.
ان رات ھن سوني ننگريءَ جي وڏي پوڄا گھر ۾ ڌرتيءَ ماتا جي وڏيءَ مورتيءَ تان پنھجا سمورا ڳھڻا گھوريا، ۽ مھا پوڄارڻ کي پنھنجو ھٿ ڏيکاريو. مھا پوڄارڻ ھن جي ھٿ جون ريکائون ڏسندي چيو" نينگري، ھن ڌرتيءَ تي ديوتا فاني عورتن سان ھميشه پيار ڪرڻ لاءِ لھندا رھندا آھن. پنھنجي ڌڙ جي ستيا ۽ رکيا ڪج، جو تنھنجو ڌڙ ھڪ ديوتا جي مُڏي آھي. تنھنجو لکيو ھڪ ديوتا سان آھي."
" ديوتا ! " خوشيءَ کان ھن جي مٺ ڀيڙجي وئي، ۽ ان ڏينھن کان ھوءَ پاڻ کي ديوتا جي امانت سمجھڻ لڳي، ۽ ان ڏينھن کان ھن ڏينھن تائين ھوءَ ان ديوتا جون واٽون نھاريندي رھي. ھوءَ سوچيندي ھئي ته اھو ديوتا ڌرتيءَ تي ڪڏھن لھندو. ڇا، ھن جي جواڻي ائين ئي ميڻ وانگي ٽمڪندي ڳرندي ويندي. ھوءَ سوچيندي ھئي، اھو ديوتا ڪڏھن ايندو، ڪٿي لھندو. ھن جو ا نتظار ڪھڙن ر نگ رتولن ۾ ڪيو وڃي، ڪھڙن جھنگلن ۽ رڻ پٽن ۾ ھن کي ڳوليو وڃي. ڪڏھن ڪڏھن ھوءَ راتين جو بيچين ٿي پاڻمرادو ڳالھائيندي ھئي، ۽ پنھنجي ديوتا کي سڏيندي ھئي، او ديوتا، ھاڻي اچ به ! ڏس، مان تڙپي رھي آھيان. ھيءَ ڌرتيءَ تو بن سنسان آھي. ڏس مون ڌرتيءَ جي سڀني شين کي پنھنجي ڌڙ کان جدا ڪري ڇڏيو آھي، ۽ مون پنھنجي من جا سڀ در دريون کولي ڇڏيا آھن، اچ، منھنجي ڪنواري پاڪ ڌڙ کي ڇُھه، ۽ منھنجن نازڪ چپڙن جو امرت پيءُ. مان ايترو ئي پاڪ آھيان جيترو ماءُ جي ڪک مان نڪرڻ ويل. اي ديوتا، تو کي ڌرتي ماتا جو سوڳنڌ، مون کي وڌيڪ نه تڙپاءَ، ھاڻي لھي نه آءُ ! ھوءَ سڄي رات سُرھي سيج تي پاسا بدلايو پئي تڙپندي ھئي... ۽ اڄ اھو ديوتا، الائي ڪھڙن ستارن جي گردش سان، ھن جي نجھري نوڙي آيو ھو ۽ ھوءَ اکين ۾ اوڙاھ ڀريو، سورھن سينگار ڪريو، پوڄارڻين وانگي ھن جي شيوا ۾ بيٺي ھئي.
ٻاھر وڏي ورانڊي ۾ پوڄارڻين جھانجھه ۽ ٽلين تي مڌر سنگيت ڇيڙي ڇڏيو ھو، ۽ پوڄارڻ ڪَرتڪا ديجي، ڪوئل جھڙا سريلا آلاپ ڪڍي، پرھ جو راڳ آلاپڻ لڳي.
" اي ديوتائن جا دادلا، سجاڳ ٿي !
پرھ ڦٽي آ،
اڀ جي نياڻي نماڻي، اُوشا، ڏورانھن ڏينھن مان،
پنھنجي ٻھڪندڙ رٿ تي چڙھي آئي آ،
۽ ڌرتيءَ تي پنھنجا رنگا رنگ ڪرڻا ڦھلائي رھي آ ؛
ستا، سجاڳ ٿي. ۽ لجوڙيءَ ديويءَ جو درشن ڪر !
" اودشا جي ڇاتي روشن ۽ منھن ٻھڪندڙ آ،
سونا وار تجلا پيا ڏين ھوءَ مرڪي رھي آ.
جيئن ڪا سندري پنھنجي سپرينءَ کي موھت ڪرڻ لاءِ سورھن سينگار ڪري پنھنجيءَ سونھن جو اظھار ڪندي آھي ؛
جاڳ ۽ ديوي جو درشن ڪر !
"جيڪي پرڀاتيون لنگھي ويون آھن،
۽ اڻڳڻيون پرڀاتيون جي اچڻيون آھن،
تن جي واٽ وٺي، اوشا ديوي آئي آ،
ھن جي ٻھڪندڙ مُک سان اونداھي ٻاٽ ٽڙي ٿي،
۽ جي ننڊ ۾ ستل آھن، تن کي سجاڳ ڪري ٿي.
"او سھڻي اوشا ! تون اڻڳڻت جُڳن کان جئري آھين،
تون ھر ڀنڀرڪي ويل نئون جنم وٺين ٿي،
تنھنڪري تون ٻڍي به آھين ۽ جواڻ به،
"اڄوڪي پرڀات اھا واٽ وٺي ويندي،
۽ ھنيان پوءِ جي پرڀاڻيون اينديون،
پنھنجي واٽ وٺي وينديون.
پراڻي ڪال ۾ جن ماڻھن اوشا جي واٽ نھاري ٿي،
اھي لاڏاڻا ڪري ويا !
اڄ اسين اوشا جي واٽ پيا پَسيون،
۽ اسين به لڏي وينداسون پاتال ڏي،
جتي نه ڪو ڪم ھوندو، نه ڪار،
جتي نه وديا ھوندي، نه اوديا،
نه ڪو ميڙو ھوندو، نه منڊلي ؛
۽ اسان کان پوءِ جي ايندا،
سي ان ديويءَ جا رنگين ترورا پسندا.
" جاڳو، ديويءَ جو درشن ڪريو !
ھو ڏسو،
اُشا ديوي تيتري ڪڪڙ وانگي سونو آنو لاھيو،
ڪاڪاريندي پئي وڃي ؛
نئون سج جنم وٺي رھيو آ،
۽ ڌرتيءَ تي روشنيءَ جو سمنڊ پلٽي رھيو آ،
جاڳو، ديويءَ جو درشن ڪريو ! "
جانجھه، ٽَلين ۽ جلترنگ جي مڌر لَي تي پوڄارڻ جو آلاپ گونجندو رھيو. مھاويد لڇمڻ آتم تارا جي پيرانديءَ کان بيٺل شيوا ديجيءَ جو سڄو ڌڙ اھليو ٿي ويو ___ ڄڻ ته
راڳ پوڄارڻ جي نه، ھن جي روح مان ريلا ڏئي پئي نڪتو. تڏھن، ننڊاکي لڇمڻ آتم مَسين مسين وڃي آرس ڀڳو ۽ جانجھه ۽ ٽلين جي مڌر سنگيت تي پاسا ورائيندي اک پٽي. ھوريان ھوريان، ھڪ حسين پدمڻيءَ جو ڌنڌليل پاڇو، سپني جي ڪنھن اپسرا وانگي اجاگر ٿيندو، سندس اکين ۾ کپي ويو. ھو ڪيتري دير تائين ان سونھن جي ديويءَ کي ڏسندو رھيو. تڏھن ان پدمڻي نينگر پنھنجا ڀونر نيڻ کولي، گھائيندڙ گھُور وجھي، ڏاڍي تپسيا سان ھٿ ٻڌي، ڊڄندڙ آواز سان چيو؛ " ٽامي جي مھاويد لڇمڻ آتم تارا کي واھوندي وستيءَ جي مکيءَ ڀنڊاري سمبارا جي وڏور ڌيءَ، شيوا ديجي، پرنام ڪري ٿي. " ھن جو آواز ايڏو ته مٺو ۽ سريلو ھو، ڄڻ ته ڪنھن پوڄارڻ جلترنگ ڇيڙي ڇڏيو. لڇمڻ آتم تارا موھجي، ٻانھون ٻڌي، اکين ۽ ڪنڌ جي اشاري سان کيس پرنام ڪيو. شيوا ديجيءَ وري پنھنجو ڪنڌ لڇمڻ جي آگيا ۾ جھڪايو، ۽ پوءِ ادب سان پٺيري ھلندي، در جي سامھون ٽنگيل ٿالھه جھڙي ٽامي جي گھنڊ تي ڏونڪو ھنيائين. گھنڊ جي مڌر آواز جي گونج سان ئي، چار اڇين ساڙھين ۾ ويڙھيل ديوداسيون، ھٿن تي وڏا ٿالھه کنيو جن تي تيل، ميٽ، سرھاڻ ۽ اوچو وڳو رکيل ھو اندر آيون ۽ مھاويد آتم تارا جي اڳيان نھايت ئي ادب سان ڪنڌ جھڪائي، گوڏن ڀر بيٺيون. انھن جي پٺيان ئي، راتوڪي سٻاجھي منڌ، ڏاڍي ادب ۽ ٻاٻوھ سان اندر آئي، ۽ سندس اڳيان ٻانھون ٻڌي، وڏو سجدو گھوريندي چيائين ؛
" اي ديوتائن جا دادلا، ٻانھي سوشاما ديجي تو کي پرنام ڪري ٿي. تيل، ميٽ ۽ سرھو پاڻي تيار آھي، اٿي تيل ميٽ ڪري توانو ٿي."
مھاويد به کيس ٻانھون ٻڌي پرنام ڪيو، ۽ اٿي کڙو ٿيو. چارئي ديوداسيون ادب سان اٿي بيٺيون ۽ ڪنڌ جھڪائي سندس پٺيان ھلڻ لڳيون.
وھنجي سھنجي واندو ٿيڻ کان پوءِ، مھاويد آتم تارا کي اشنان گھر جي اڳيان تڙڪي تي رکيل ھڪ اوچي آسڻ تي ويھاريو ويو. سوشاما ديجي سندس ڪارن، ڪلھي تائين لڙڪندڙ وارن تان ڦڻي گھمائي، ۽ سندس اکين ۾ سرمو وڌو، ۽ مٿانس سرھاڻ جي ورکا ڪئي، ۽ سندس سونيءَ تي چمڪندڙ ڳاڙھي موتيءَ کي چمي، سندس مٿي تي سجائي رکيو. مھاويد آتم تارا آنھريءَ ۾ چڱيءَ طرح پاڻ کي جانچي ڏٺو.
ان مھل ھڪ مھاپرش آيو، جنھن جي مٿي تي مُکين وارو سونو ڇَٽ ٻڌل ھو. سندس اڳيان وڏا سجدا گھوريندي چيائين ؛
" اي ديوتائن جا دادلا، تنھنجو ٻانھو، مُکي ڀنڊاري سمبارا تو کي پرنام ڪري ٿو. وسنديءَ جا سڀ مھاپرش ۽ منڌيون تنھنجي درشن لاءِ آيا آھن. ھل ۽ پنھنجي سٻاجھي ھٿ سان کين آشيرواد ڏي."
مھاويد کيس، پرنام ڪيو، ۽ آسڻ تان اٿي اڀو ٿيو. ھن جي اٿڻ سان سڀ ديوداسيون ۽ پوڄارڻيون جھڪي ويون. مھاويد ھڪ ڪلھي وارو، وڏو ڦلڦلو ڀرٽ ڀريل، گھيردار وڳو لوڏيندو، پنھنجيءَ سھڻيءَ لڇمڻ واريءَ لوڏ سان مکيءَ جي پٺيان ھلندو، ٻاھر وڏي سجايل ورانڊي ۾ آيو، جتي وسنديءَ جا سڀ وڏ گھراڻا سندس درشن لاءِ گڏ ٿيا ھئا. سڀني کيس ڏسي ٻانھون ٻڌي، وڏا سجدا گھوريا. مھاويد پنھنجي سوني ڪڙي واري ٻانھن مٿي کڻي، کين آشيرواد ڏنو ؛ " اوھان سڀني تي ڌرتي ماتا جي ديا ھجي ! آءُ ٽامي جو ويڄ، آتم تارا، اوھان سڀن کي پرنام ڪريان ٿو."
سڀني وسنديءَ وارن سجدي مان ڪنڌ مٿي ڪيا، ۽ ھڪ آواز ٿي چيائون ؛
" اي ديوتائن جا دادلا، تو کي پرنام !
اي ڌرتيءَ جي اسرارن جا ڄاڻو، تو کي پرنام !
اي سونمياڻيءَ جا وڏ – گھراڻا، تو کي پرنام !"
مھاويد لڇمڻ آتم تارا، وري ھٿ مٿي کڻي، کين آشيرواد ڏنو. مھاويد کي سڀني کان اوچي آسڻ تي ويھاريو ويو، سڀ وسنديءَ وارا، مڙس توڙي زالون، پوڄارڻيون توڙي پوڄارا، پنھنجي مھاويد جي سٻاجھي صورت ڏسيو نٿي ڍاپيا. شيوا ته پري پري کان بيٺي ٻلھار پئي وئي. مھاويد سڀني سان گڏجي مکڻ ماني، گيھه ۾ چِلھا روٽلا، ماکيءَ، ۽ طرحين طرحين جي مٺاين سان نيرن ڪئي، ۽ ڳچ دير تائين پاڻ ۾ روح رھاڻ ڪيائون.
ان ڏھاڙي مھاويد وسنديءَ جي مھا پوڄاريءَ، ڀوڀن ۽ پاڙھن سان گڏجي، ڪيترن بيمارن کي ڏٺو، جي سندس اچڻ جو ٻڌي ڪٿان ڪٿان ڪَھي آيا ھئا. مھاويد سڀني کي چڱيءَ طرح ڏٺو، ۽ مھاپوڄاريءَ ۽ پاڙھن کي انھن جي ستيءَ ڦڪيءَ جا ڏس ڏنا. ان شام سڄيءَ وسنديءَ ۾ پڙھو گھمايو ويو ته اڄ رات مھاويد لڇمڻ آتم تارا جي اچڻ جي خوشيءَ ۾ پوڄا گھر ۾ جشن ملھايو ويندو.
سنڌيا ويل سڀ وسنديءَ وارا مھاويد آتم تارا جي خوشيءَ جو جشن ملھائڻ لاءِ، اوچا وڳا پھري، مکي ڀنڊاري سمبارا جي رتول آڏو گڏ ٿيا. جيسين مھاويد پوڄارڻين ۽ پوڄارن جي ساٿ سان ٻاھر نڪري، تيسين وسنديءَ وارا ٻاھر ميڙو مچايو ويٺا ھئا. وسنديءَ جي حسين نينگرين وڏن گھيردار پڙن کي لمڪا ڏيو پئي ناچ ۽ ناڏ ڪيا. دھلارين دھلن سان گڏ پئي جھمر پايو ڌمال ھنئي. سارو وايو منڊال ڇيڄ ۽ ڇمڪارن، کيڄ ۽ کلڪارين جي آوازن سان گونجي رھيو ھو.
گھڻيءَ دير کان پوءِ، جڏھن مکيءَ جي رتول جي وڏي در جي ڏاڪن تان ھيڊن ۽ اڇن وڳن ۾ ويڙھيل پوڄارا ۽ پوڄارڻيون ھٿن ۾ ٻرندڙ اماڙيون کنيو، سنک، ڍنڍ، ٽليون، جانجھه، چنگ ۽ ڪماچ وڄائيندا ٻاھر آيا ته انھن جي پٺيان ئي مھاويد آتم تارا، مھا پوڄاري، مکي ڀنڊاري، سوشوما ديجي ۽ شيوا ديجي ڏسڻ ۾ آيا. مھاويد جو درشن ڪندي ئي جيڪي ماڻھو جت سو تت پنڊ پھڻ ٿي ويو، ۽ سڀني گوڏن ڀر بيھي، ٻانھون ٻڌي کيس پرنام ڪيو. مھاويد آتم تارا ٻانھن مٿي ڪري کين آشيرواد ڏنو. مھاويد کي ھڪ جھاٻن ۽ جھولڻن سان سينگاريل پوٺيءَ تي ويھاريو ويو، ۽ سڀ وسنديءَ وارا ساڻس گڏجي پوڄا گھر وڃڻ لڳا. سڀني کان اڳيان مھا پوڄاري ھو. ان جي پٺيان پوڄارن ۽ پوڄارڻين جو ھڪ وڏو جٿو، انھن جي پٺيان اکو ٻڌل، نيري ستارن جڙيل شال ۾ ويڙھيل شيواديجي ۽ سندس سرتيون، ان جي پٺيان پوٺيءَ تي ويٺل مھاويد، ان جي پٺيان مکي ڀنڊاري ۽ سوشاما ديجي، ۽ انھن جي پٺيان سڀ وسنديءَ وارا ھڪ قطار سان ھلي رھيا ھئا. رات جي سانت ۾ اھو سمورو ساٿ ستارن ڀرئي سر ڳڌام جي ھيٺان، ڍنڍ، ٽلين، چنگ ۽ ڪماچ جا مڌر آلاپ ڇيڙيندو، نھايت ئي تپسيا سان ٻانھون ٻڌيو پوڄا گھر ڏي وڌي رھيو ھو.
وسنديءَ کان پرڀرو، ھڪ وڏي مٿانھين دڙي تي، پوڄا گھر جون ديوراون ٻڌل ھيون، جنھنجي چوڌاري ميويدار وڻن جا جُھنڊا ۽ ساوا سُڪاريا کيت سدائين پيا لھرائيندا ھئا. پوڄا گھر جي اوچين ديوارن جي اندر ئي وڏا مٽيءَ جا بت رکيل ھئا ؛ ھڪ ڌرتي ماتا جو، ھڪ شو مھراج جو، ۽ ھڪ بيل ديوتا جو. پوڄا گھر جي چوڌاريءَ اوچين ڀتين تي بک ۾ پاھ يوگين، ڀولڙن، نانگن، وڻن ۽ جيو آتما جي ول اسرڻ جون رنگين مورتيون اُڪريل ھيون. ڌرتي ماتا جي وڏي بت آڏو ناچ لاءِ ھڪ وڏو نيرو، چلڪندڙ گول پنڊال ھو ۽ ٻاھران وڏا گھنڊ ۽ سنگ ٽنگيل ھئا، جن جو گنڀير ۽ مڌر پڙالو سدائين رکي رکي پيو گونجندو ھو.
ان رات سڄو پوڄا گھر پور نماسي رات جيان چوڌاريءَ ڏيئن ۽ ميڻ بتين جي روشنيءَ سان جڳمڳائي رھيو ھو، ۽ سڀ وسنديءَ وارا وڏي بت آڏو ڪنڌ جھڪائي بيٺا. سڀني کان اڳيان، وڏي پنڊال تي، مھاپوڄاري ۽ ان جي پٺيان مھاويد بيٺا ھئا. پوڄا گھر جا سڀ گھنڊ ھڪ ئي وقت ڊانگ.....ڊانگ.... ڊانگ ڪري گونجڻ لڳا. مھاپوڄاري وڌي ڌرتي ماتا جي وڏي بت کي گگر ۽ لوبان جو واس ڏنو. سڄو پوڄا گھر رنگين، خوشبودار دونھين سان واسجي ويو، ۽ جيئن ئي گھنڊن جو پڙالو سانت جي سير ۾ ٻڏي ويو، مھاپوڄاري جو گنڀير گڙ گڙائيندڙ آواز پوڄا گھر ۾ گونجڻ لڳو،
" او ڌرتي،
" او ماتا وڌاتا،
" اڄ تنھجن جي اسرارن جو ڄاڻو، سڀني ديوين ۽ ديوتائن جو دادلو، شڪتيءَ ۽ مڪتيءَ جو ڌڻي، مھاويد آتم تارا، سٻاجھا پير ڀري اسان جي اڱڻ آيو آھي. ان خوشيءَ ۾ جشن ملھايو ويندو. وسنديءَ جي سڀ کان سھڻي نرتڪي نينگري لڇمي شيواديجي، اڄ سونمياڻيءَ جا مھاراجا سونيه ڀاويه جو انعام ۾ ڏنل نٽ راڻين وارو وڳو پھري تنھنجي آڏو نچندي، جو تون سڀني ديوين ۽ ديوتائن کان سٻاجھي ڀلاري، ۽ اسان کي اوڏي آھين، جو تنھنجي مھر جي مھراڻ جي ٿڃ ٻارھو اسان لاءِ جاري آھي، جو تنھنجا گيت اسان لاءِ سدا ساوا ۽ سڪاريا آھن، جو اسان جي سرير جا پنوڙا تنھنجيءَ مٽيءَ مان کڄيا آھن ۽ تنھنجي مٽيءَ ۾ ملي ويندا. او جنم ورني، جنم ڀوني، او ڌرتي، او ماتا وڌاتا، سڀ پوڄا ۽ پڙلاءَ تولاءِ آھن. اسين سڀ تو کي سجدو ڪيون ٿا.
ڌرتي ماتا کي سجدو ڪريو
ڌرتي ماتا کي سجدو ڪريو. "
سڄو پوڄا گھر پوڄارن ۽ پوڄارڻين جي سريلن آوازن سان گونجي ويو. پوڄا گھر جا سڀ گھنڊ ھڪ ساٿ زور سان ڊانگ... ڊانگ... ڊانگ ڪري وڄڻ لڳا. مھاپوڄاري جي پٺيان مھاويد، سڀ پوڄارا، پوڄارڻيون ۽ وسنديءَ وارا گوڏن ڀر بيھي، ٻانھون ڦھلائي، ڌرتي ماتا اڳيان وڏا وڏا سجدا گھورڻ لڳا، ۽ ھوريان ھوريان گھنڊن جو آواز ڌيمو ٿيندو ويو.
مھاپوڄاري وري اٿي ڌرتي ماتا کي رنگين خوشبو ھاڻي دونھين جو واس ڏنو. ان کان پوءِ ٻاھر وڏي گھنڊ جا ٽي ٺڪاءَ لڳا. سڀ وسنديءَ وارا پوڄا گھر جي وچ واري جاءِ ڇڏي، پوڄا گھر جي چوڌاري ديوارن سان لڳل ڏاڪن تي وڃي ويٺا. مھاويد آتم تارا کي وچ ۾ ھڪ اوچي آسڻ تي ويھاريو ويو. پوڄارڻين پنھنجي ھٿن واريون ٻرندڙ اماڙيون ڌرتي ماتا جي اڳيان وڏي گول پنڊال جي چوڌاري روشندانن ۾ کوڙيون ۽ سارو پوڄا گھر ديوداسين ۽ پوڄارڻين جي سريلن سازن جي مڌر سنگيت سان گونجي ويو، تڏھن ڇير جي ڇم ڇم جي مڌر آلاپ تي، اکو ٻڌل، نيري ستارن جڙيل شال ۾ ويڙھيل شيوا ديجي بيچين ٿي اُٿي. پوڄارڻين سندس پيرن ۾ نورا ٻڌا، ۽ ھوءَ ڊيل وانگي ھلندي، ڇم ڇم ڪندي، گول، لسڙي، اڀ جيان چمڪندڙ نيري پنڊال تي ڌرتي ماتا آڏو آئي. سڄي پوڄا گھر ۾ سانت ڇانئجي وئي، رڳو رکي رکي ڇير جو آواز گونجي رھيو ھو. شيوا ديجي ڪيتري دير تائين ڌرتي ماتا ڏي منھن ڪيو، گوڏن ڀر، تپسيا سان بيٺي رھي. پوءِ ھن ٻئي ٻانھون ڪنڌ جي پٺيان ورائي، اکي جا سڳا کوليا ۽ ڪلھن تان شال ھيٺ سرڪائي ڇڏي، جا سندس حسين سينگاريل پٺيري ڌڙ تان سو سو سجدا گھوريندي، ھيٺ پيرن ۾ اچي پئي، ۽ ھن وڄ جھڙي وراڪي سان پنھنجو منھن سامھون ڪيو. جيڪو ماڻھو جت، سو نت پنڊ پھڻ ٿي ويو. مھاويد آتم تارا به اچرج سان ڏانھنس نھاريندو رھيو. ھوءَ ڪنھن سوني پتليءَ جيان سندس آڏو بيٺي ھئي. ٻوٽيل پنبڻين تي سورن وزني پاڻيٺ جو جڙاءُ، نرڙ تي ڳاڙھو تلڪ، سينڌ ۾ سندور، ڳُڌيل وارن ۾ سونا ڦل، ھڪ ٻانھن ۾ ٺونٺ کان ڪلھي تائين سوني ٻانھين، ٻي ۾ ڪنگڻ، ڳچيءَ ۾ موتين جون مالھائون، پَلي جي ڇلرن جھڙي سوني چمڪندڙ پولڪا سان ڍڪيل اُرھ، ڳاڙھن موتين جي مالائن ۽ سَرن سان وڏو گھيردار سونھري پڙو ائين ئي لڳو، ڄڻ اوچتو ڪا چنڊ جي ديوي سھائي سر ڳڌام مان ٺھي ڌرتي تي آئي ھجي. سازن جو آواز ھوريان ھوريان مٿي اُڀرندو ٿي ويو ۽ ان سان گڏ ئي ھن جي ڌڙ ۾ ڄڻ ساھ ڦوڪجڻ لڳو. ھن جون ٻانھون ھوريان ھوريان پنھنجي ڊولائتي ڌڙ جو ڪاڇو ڪنديون، ڪوراڙ بلائن جي جوڙي وانگي وٽ کائينديون، مٿي کڄي اُڀيون ٿي ويون ۽ ھن جي پَلي جي چلرن جھڙي پولڪا ائين تجلا ڏئي رڦڻ لڳي، ڄڻ بيٺل پاڻيءَ تي چنڊ جا ترورا ڏڪي رھيا ھجن، ۽ ڏسندي ئي ڏسندي ھن جو سڄو ڌڙ ڏڪڻ لڳو، پير پٽ سان نٿي لڳس. ڄڻ ڪا وڄ ھئي، جا سندس سنڌ سنڌ ۾ وراڪا ڏئي رھي ھئي. ھوءَ سازن جي مھا ساگھر لھرن جي وھڪري ۾ ھڪ ناءُ جيان جُھلندي، لڙھندي، اُڀرندي ٿي وئي. ھوءَ ڪيئن ڀيرا پنڊال ۾ بيسڌ گھايل ٿي ڪري ۽ نانگڻ وانگي وٽ کائيندي اُٿي وئي. ھن ڪئين ڀيرا اکين جا تير ٺاھيا، ڳيراٽيءَ لاءِ ٻانھون ڦھلايون. ھن ڪئين ڀيرا پنھنجو سر گھوريو ۽ تپسيا سان ٻانھون ٻڌيون ۽ پنھنجو تن من آڇيو ۽ رٺل پرينءَ کي پرچائڻ لاءَ لوھون پاتيون. ھن جي ناچ جي ھڪ ھڪ ادا سمجھه ۾ پئي آئي، ڄڻ چئي رھي ھجي ؛
' تون ديوتا، مان داسي،
مان تنھنجي پوڄا ڪندس ؛
مان تو تان گھوري ويندس.
' ھيءَ منھنجي سونھن سروپ، منھنجو جوڀن،
ھي منھنجا ھار سينگار سڀ تولاءِ آھن.
تون جي ايندين منھنجي دوار، مان نورا ٻڌي نچندس ؛
مان تو تان گھوري ويندس،
' تون جي مونکي ڇڏي ويندين،
مان جوڳڻ ٿي تنھنجي ڪڍ لڳندس،
جبل جھاڳيندس،
وڻ وڻ کان واڪا ڪري تنھنجو ڏس پڇندس ؛
مان تو تان گھوري ويندس.
' تون ديوتا، مان داسي، مان تنھنجي پوڄا ڪنديس ؛
مان تو تان گھوري ويندس.'
ھوءَ بيسڌ نچندي رھي، نچندي رھي، ايستائين جو ھن جو سڄو ڌڙ پگھرجي ويو. ھوريان ھوريان سازن جي وھڪ ماٺيڻي ٿيندي وئي، ۽ نرتڪي ھڪ وڏي چيڪلي پائي، پنھنجن ئي پيرن جي ڏانوڻ سان وٽ کائيندي، ڌرتي ماتا جي وڏي بت اڳيان، پنڊال تي وڃي ڪري.
ڊانگ ڊانگ ڊانگ پوڄا گھر جا سڀ گھنڊ ھڪ ئي وقت وڄڻ لڳا. گھنڊن جو پڙلاءَ بند ٿيندي ئي شيوا ديجي پنڊال تان پنھنجو منھن مٿي کنيو. ٻانھون ٻڌي، پويان پير ڀري، ڌرتي ماتا جي وڏي بت آڏو وڃي بيٺي ۽ ٻانھن مان سونو ڪنگڻ لاھي، ڌرتي ماتا جي چرنن ۾ رکيائين. سندس پٺيان ئي مھاپوڄاري پنڊال تي آيو ۽ پنھنجي ڳوري آواز سان چيائين، " اي نرتڪي نينگري، اڄ جي رات سڀ ديويون ۽ ديوتائون تو مان خوش آھن. اڄ جي رات ڌرتي ماتا جي ديا جا سڀ در تو تي کليل آهن. وڏي واڪ گھُر جو گھرڻو اٿئي. اڄ جي رات تنھنجي ھر منتا پوري ٿيندي."
شيوا جھڪيل منھن مٿي ڪري، ڌرتي ماتا جي مُک ڏي نھاريو ۽ ٻئي ھٿ ٻڌي اُٿي بيٺي. ھن جي من چاھيو ته ڌرتي ماتا کان ھوءَ پنھنجي من مندر جي ديوتا جو دان گھري، پنھنجي سپنن جي سھاڳ ۽ پنھنجي پريم جو نالو ڳھي. ھن جا چپ کليا، پر ھن جي اندر جي ناريءَ، لڄ شرم ۽ حيا جي ڌاڳن سان ھن جا چپ سبي ڇڏيا. ھن ڌرتي ماتا کان ڪجھه به نه گھريو، رڳو مُنھن ڦيرائي ٻانھون ٻڌي، گول پنڊال تان ھلندي، آتم تارا آڏو آئي، ۽ ھن جي آڏو ڪجھه دير بيھي پنھنجو سيس نمايائين. آتم تارا به ٻانھون ٻڌي کيس پرنام ڪيو. مھاپوڄاري ۽ سڀ پوڄارڻيون ۽ پوڄارا ڏانھنس نھارڻ لڳا. مھاپوڄاري پنڊال تان ھلندو، ڌرتي ماتا جي وڏي بت جي سامھون ويو، ۽ گوڏن ڀر ويھي، ٻانھون ڦھلائي چيائين، " او ڌرتي، او ماتا وڌاڻا ! ان نرتڪي نينگريءَ جي من جون مرادون پوريون ڪج، جو تون سڀني جي منتا پوري ڪرين ٿي. او ماتا وڌاتا، ان نرتڪي نينگريءَ تو کان ڪجھه به نه گھريو. او ماتا وڌاتا، پنھنجن پوڄارن تي سدائين ٻاجھه ٻيلائي ڪج. اسين سڀ تو کي سجدو ڪيون ٿا." ائين چئي، مھاپوڄاري وري ڌرتي ماتا کي واس ڏنو. سارو پوڄا گھر وري رنگين دونھين سان واسجي ويو، سڄو پوڄا گھر پوڄارن ۽ پوڄارڻين جي سريلن ھو... ھو... ھو... ھو جي آوازن سان گونجي ويو. پوڄا گھر جا سڀ گھنڊ ھڪ ئي وقت وڄڻ لڳا. آتم تارا ۽ سڀ وسنديءَ وارا، مھاپوڄاري جي پٺيان، ڌرتي ماتا آڏو ٻانھون ڦھلائي، وڏا سجدا گھورڻ لڳا. گھڻيءَ دير کان پوءِ اھو سمورو ساٿ، اماڙين جي روشنيءَ ۾، ساڳي ريت واپس موٽيو.

____
سمبارا : داروڙ قوم جو قبيلو .
ڪرتڪا : ڪَتين جو ميڙ.
اُشا جي استني جا سلوڪ رگويد مان ورتل آھن، رگويد منڊل پھريون .
پولڪا : انگي .

2

جشن واريءَ رات گھر گھر ديپ جلندا رھيا. ماڻھو شيوا جي سونھن جي ساراھ مان ڍاپيا نٿي. جت ڪٿ شيوا ۽ سندس ناچ جي پچار ھئي. شيوا پنھنجي ھار سينگار واري سجايل ڪوٺيءَ ۾، سرتين ۽ جيڏين جي وچ ۾، وڏي آنھريءَ آڏو ويٺي ھئي. سرتين سندس ڌڙ تان سونمياڻيءَ جي مھاراجا وارو سون ورتو وڳو لاھي، کيس نيرو ڪارن جڙيل پولڪا وارو گج پھرايو ۽ کيس نوان سينگار ۽ سوڻ ساٺ ڪيا ۽ سندس سونھن سروپ جا ڳيت ڳائڻ لڳيون.
" شيوا، تون شام جي ديوي سنڌيا وانگي حسين آھين.
" تنھنجون ڪجليون چيراليون اکيون، تنھنجي گلاب جھڙي مکڙي تي ڀونرن جي جوڙي جيان ٿيون لڳن.
" او شيوا، تنھنجا اُرھ ڀلي سوئا ٿاريلي گاءِ جي اوھ انگي ڀرڀور آھن.
" تنھنجون ٻانھون ڪوراڙ بلائن جو جوڙو آھن.
" جڏھن تون نيرو گج ۽ پڙو پائي، سينگار ڪري، ڊيل وانگي اوچو ڳاٽ ڪري ھلين ٿي، ته مکي ٻيلي جي مورن جي مھاراڻي لڳين ٿي.
" جي سوم ديوتا تنھنجي چپن جو امرت پئي ته الوٽ ٿي وڃي."
شيوا آنھريءَ ۾ ڏاڍي موھ سان نھاريو ۽ لڄوڙيءَ مرڪ سان چيائين،
" سرتيون، ڇا سچي به مان ايتري حسين آھيان؟ "
" ھا شيوا، تون سانوڻ جي سپت سنڌوءَ جيان حسين آھين. اوشا ۽ سنڌيا جي تو کي ڏسن ته پروشڻيءَ ۽ ستادرو وانگي تنھنجو پاڻي ڀرين. او شيوا، تون ڪنوار جا سينگار ڪري، ڄڃ جي وھڪري سان جنھن جاءِ به ويندينءَ، اھا جاءِ خوشين جي ڦلواڙي ٿي ويندي."
شيوا آنھريءَ ۾ پاڻ کي چڱيءَ طرح جانچن کان پوءِ اٿي کڙي ٿي، ۽ ساھيڙين سان گڏجي ماءُ ۽ پيءُ جي ڪمري ۾ آئي، جي ھڪ نويڪلي ڪوٺيءَ ۾ ويھي پاڻ ۾ ڳالھائي رھيا ھئا. ماءُ کيس ڏسي سندس سر تان ٻانھون گھوريون ۽ ھڪ ٽامي جي چمڪندڙ تراکڙيءَ تي کيس کير جو ڀريل پيالو رکي ڏئي چيائين، " شيوا، وڃ ھيءُ کير مھاويد کي پياري اچ " شيوا ماءُ کان ترا کڙي وٺي، ماءُ ۽ پيءُ جي آگيا ۾ ڪنڌ جھڪايو ۽ ترا کڙي کڻي. ڌڙڪندڙ دل سان، مھاويد جي ڪوٺيءَ ڏانھن وڃڻ لڳي. سڀ سرتيون کيس مھاويد آتم تارا جي ڪوٺيءَ ڏانھن پٺيرو ويندو ڏسي ريسارين نظرن سان مرڪڻ لڳيون.
شيوا ھيکل رتول جي رنگين ورھانڊن جي لسڙي فرش تان پوچارا پير ڀريندي، پنھنجي من مندر جي ديوتا جي شيوا ۾ وڃي رھي ھئي، جتي سرير ۽ آتما نرواڻ ھئي، جنھن کان پوءِ ھي سارو جيون، ساري ھلچل، ھيءَ سارو ڏيک ويک، ھي ساز ۽ سنگت ھڪ مونجھارو ھو، ھڪ مانڌاڻ ھو، ھڪ منجھڌار ھو، جنھن۾ ھوءَ ان ناءُ جيان ٻڏتر م ھئي جنھن جو ناکئو نه ھو، نه ڪو مانجھي نه ھو. ھا، ھا..... پريم بنا ھي جيون بي معني آھي، سراپ آھي، جنھن جي ڪائي ڪنڌي ڪانھي، ڪو اٿاھ ڪونھي، ڪو انت ڪونھي. پريم ديھه جو سڀ کان وڏو ڌرم آھي. پر ھن جي من مندر جو ديوتا اڃا گھريءَ ننڊ ۾ الوٽ ھو. ھن سوچيو، اڄ ھوءَ پنھنجي من جي ديوتا کي جاڳائڻ لاءِ پيار جو سنگ وڄائيندي، ھن کي جاڳائيندي، ۽ ھن جي چرنن ۾ پيار جا املھه ماڻڪ موٽائي ڇڏيا ته پوءِ ڇا ٿيندو، ڇا ٿيندو؟ انھيءَ ٻڏتر ۾ جڏھن شيوا کير جو ڀريل پيالو ترا کڙيءَ تي کڻي آتم تارا جي سجايل ڪوٺيءَ۾ پير رکيو، ته سيج تي ليٽيل آتم تارا کيس ڏسي ھڪدم اُٿي کڙو ٿيو ۽ ٻانھون ٻڌي کيس پرنام ڪيائين.
" پرنام، " شيوا چيو، ۽ پوڄارڻين جيان تپسيا سان ھلندي اچي، سندس آڏو گوڏن ڀر بيٺي. ھن جو ڪنڌ جھڪيل ھو. آتم تارا ڏاڍي موھ سان ڏانھنس نھاريندو رھيو.
" شيوا، مون چيٽ جي چانڊوڪيءَ ۾ مور کي ناچ ڪندي ڏٺو آھي، ۽ سدا ائين ڀائيندو ھوس ته مور نرت جو انت آھي. پر تنھنجي سونھن ۽ ناچ ڏسي ڀانيان تو ڪلا جو ڪو انت ڪونھي. سچ، تون سپنن جي اپسرائن کان به سندر آھين. " شيوا ڊيل جيان ڪنڌ مٿي کڻي، گھائل مڌماتن نيڻن جي گھور سان نھاري چيو، " مھاويد، ناچ سرير جي ڪويتا آھي،اندر جي اُڀام، بن ۾ مور نچندو آھي، ڪنھن لاءِ نچندو آھي، ايءُ رڳو مور ڄاڻي ٿو، مان ھنيان اڳي ڪڏھن به ائين سڌ ٻڌ کوئي نه نچي ھيس، سنگيت جي وھڪري ۾ ڪڏھن ائين نه لڙھي ھيس." ھوءَ واجھه وجھندڙ گھور سان آتم تارا جي ڪڪوريل نيڻن ۾ نھارڻ لڳي. آتم تارا جي اکين ۾ بيچيني ھئي. ٻنھي جي سوچ بيھي وئي ھئي ۽ ٻئي ھڪٻئي جا ڳجھه ڳولڻ لاءِ ھڪٻئي جي اکڙين ۾ کوئجي ويا اکڙيون جي دل جي زبان آھن، اکڙيون جي اندر جي آنھري آھن. شيوا جي مکڙي تي ڄڻ پرھ جا پاڇاوان پئي پيا، ۽ نيٺ ھن آتم تارا جي سج جيان ٻھڪندڙ صورت جو تاءُ نه جھلي، ڳاڙھي کنبھي ٿي ڪنڌ جھڪائي ڇڏيو. آتم تارا بنھه سندس ويجھو آيو ۽ جھيڻي آواز سان چيائين، " شيوا، مان سڀاڻ سون ساڻيھه رمندو ٿيندس، ھي جشن جي رات، تنھنجو ناچ، ھي تنھنجا وشال نيڻ ڪڏھن نه وسرندا. سچ، من ته ائين ٿو چاھي ته جيون جي ھر موڙ تي، چيٽ جي چانڊوڪين ۾ تو کي پسندو رھان. " شيوا ڄڻ اچانڪ سپنو ڏسندي ڏسندي ڇرڪ ڀري جاڳي پئي ھئي. ڏاڍي پيڙا سان چيائين،
" اوه راڄاڻ، اڃا ته اوھان جي صورت ڏٺي اسان جون اکيون به نه ٺريون، اوھين وڃڻ جون ٿا ڪيو. ايءُ ته سپنو ٿيندو."
" ھا شيوا، ھي جيون ڏک سک جو سپنو آھي. مون کي وڃڻو پوندو. مان وڏو مام پروڙي آيو آھيان،"
" اوھان وس وارا آھيو. ڀلا ديوتائن تي ڪنھن جو وس ھليو آھي؟ " شيوا گھائل ٿي، ڪنڌ جھڪائي، سندس آڏو کير جي پيالي واري ترا کڙي وڌائي. آتم تارا ٻه چار ڍڪ ڀري پيالو وري ترا کڙيءَ تي رکيو. ٻنھي جون نظرون وري ٽڪرايون. شيوا وري سندس آگيا ۾ ڪنڌ جھڪايو، ۽ پٺيرن پيرن سان سندس ڪوٺيءَ مان نڪري وئي.
ان رات شيوا ڪنھن سان به نه ڳالھايو. ماءُ، سرتيون، آتڻ – ھاريون، سڀ وائڙيون ٿيو ڏانھنس نھارينديون رھيون. ھوءَ چپ چاپ پنھنجي ڪوٺيءَ ۾ ھلي وئي.
ان رات ھوءَ ساري رات سيج پلنگ تي سوڙين ۾ ڪرون موڙيندي رھي. اھو سندر سپنو جو ھوءَ ڏسي رھي ھئي، سرجي سرجي ٽٽي ويو. سڀ آشائون اُمنگون ھٿ مان ڇڏايل ٽانڪئي آنھريءَ جيان ڪري چڪنا چور ٿي ويون. ھوءَ ساري رات سرھيءَ سيج تي تڙپندي رھي، سوچيندي رھي.
' ھي سپنا ڇو ٿا سرجن، ھي ديوتا فاني عورتن سان پيار ڪرڻ لاءِ ڌرتيءَ تي ڇو ٿا لھن. ھن جي سپنن جو سپرين ايڏو جلد ھليو ويندو، ھوءَ وري ان راول کي ڪڏھن پسندي ڪھڙين چيٽ جي چانڊوڪين ۾ ويل ڪانڌ وري ڪڏھن واھر ڪندو. اڃا ته ھن پنھنجي ديوتا جي چرنن ۾ ڪري انت به نه پاتي. اڃا ته ھن پنھنجي پريم کي چپڙن جو امرت به نه پياريو. اڃا ته ھن پنھنجي ارڏي سپرينءَ جي نيڻن جي پاڻ کان گھائل ٿي پاڻ کي ھن جي جھوليءَ ۾ نه وڌو. اڃا ته، ھوءَ ڳل ڳيراٽي پائي، پنھنجي من مندر جي ديوتا جي ڳچيءَ جو ھار به نه بڻي. اڃا ته ڪجھه به نه ٿيو. ھو ايڏو جھٽ ھليو ويندو. ھاڻي..... ھوءَ ساري رات سوچيندي رھي، تڙپندي رھي. ان ڏھاڙي مکيءَ ھڪ جوڀ جواڻ کي سوني جي مھاراجا ڏانھن ريٻارو ڪري موڪليو.
ھر شي ڄڻ ننڊ ۾ الوٽ ٿي وئي ھئي، تڏھن رڳو اُماڙين جي جھيڻيءَ جوت ۾ ڌرتي ماتا جي وڏي مورتي جاڳي رھي ھئي. ماتا جي پيار ۽ پيڙا سان ڀرڀور، ننڊاکڙي، اوجاڳيل، آدجڳاد جي سوچن ۾ ٻڏل، ڄڻ سوچي رھي ھئي ؛ ھاڻ ھن وٽ ڪھڙا سک جا سپنا آھن، جن جي ھوءَ پنھنجن پوڄارين تي ورکا ڪري. سڄي پوڄا گھر ۾ ھر طرف سانت ۽ سوچ پکڙي پئي ھئي.
ان ويل، رات جي نوائيءَ ۾، چار اُماڙيون، ڇپر کٽ وانگي، وسنديءَ جي سنسان گھٽين مان، ٽانڊاڻي جيان روشنيءَ جا ترورا ڦھلائينديون، پوڄا گھر ڏانھن وڌي رھيون ھيون. اھي چارئي اُماڙيون کير جھڙن اڇن وڳن ۾ ويڙھيل ديوداسين جي ھٿن ۾ ھيون، ۽ انھن جي وچ ۾، شيوا، نو ورنيءَ ڪنوار جيان سينگار ڪريو، تپسيا سان ٻانھون ٻڌيو ھلي رھي ھئي. سندس موتين جڙيل ڳاڙھو گج اُماڙين جي روشنيءَ ۾ چوڏھينءَ جي رات جيان چمڪي رھيو ھو.
پوڄا گھر ۾ اچي پيشوا ناچ جي گول نيري پنڊال تي بيٺي، چارئي ديوداسيون ھن جي چوڌاريءَ ھڪ وڏي وٿيءَ سان چونڪ ٺاھيو بيٺيون رھيون، شيوا ڪيتريءَ دير تائين ٻانھون ٻڌيو، بيچين نيڻن سان ڌرتي ماتا ڏي نھاريندي رھي. اماڙين جي سوجھري ۾ سندس لال گلابي چھرو ٽامي جي ڌوتل ٿانو جيان ٻھڪي رھيو ھو. ھوءَ پاڻ به نھائينءَ مان تازيءَ پڪل مورتي جيان پئي لڳي. ھن جي اندر جي سمور ي پيڙا ۽ آنڌ مانڌ، دم تي رکيل ديڳڙيءَ جيان اُڌما کائي، سندس چھري جي ريکائن سان پڌري ٿي رھي ھئي. اکين جا بند ڄڻ ٽٽي پيا ھئس، ۽ ڳوڙھن جو درياھ نيڻن مان ڇلي پيس. ... ۽ ھوءَ وڻ جي ڪپيل ڏار جيان ڍرڪندي، اونڌي ٻوٿ اچي ڪري، ۽ سڏڪا ڀري ڌرتي ماتا کي ٻاڏائڻ لڳي ؛
" او ڌرتي ماتا وڌاتا !
اڄ منھنجو من اساٽ آھي، اٻاڻڪو آھي. مان ھڪ ارڏي ديوتا جي پيار ۾ پچي رھي آھيان، او ديوي، مونتي ديا ڪر!
" اڄ منھنجي من جون ساريون امنگون ڇرڪ ڀري جاڳي پيون آھن، منھنجي من ۾ ھڪ مھا پرلئه برپا آھي، ۽ منھنجي جواڻي سانوڻ جي سنڌوءَ جيان اٿلڻ لاءِ آتي آھي !
او ديوي، مون تي ديا ڪر. .... ديا ڪر !
" منھنجو من ميڻ کان ڪنئرو آھي. مان ھن جي ڦوڙائي جو ڦٽ سھي نه سگھينديس. ھن جي وڇوڙي جو ويراڳ مون کي ماري وجھندو. او شڪتي ماتا، او سونھن ۽ سندرتا جي ديوي، توکي پنھنجي ھمالا ڇاتين جو سوڳنڌ، مونکي پنھنجو راول ريجھائي ڏي. اڄ جي رات منھنجي اکين ۾ ڪامڻ ڀري ڇڏ. جو مان پريم پوڄيندس. اڄ جي رات منھنجي سَنڌ سَنڌ ۾ جادو جاڳائي ڇڏ، جو مان من مندر جي ديوتا کي ھر کائيندس ؛ او ديوي، مون کي آگيا ڏي، مون کي شڪتي ڏي، نه ته منھنجو ھانءُ ڏري پوندو، ۽ منھنجي آتما تنھنجي مندر ۾ سدائين وڳر کان وڇڙيل ڪونج جيان ڪيھون ڪندي رھندي، مون کي آگيا ڏي ديوي، مون کي آگيا ڏي.... "
ھوءَ ڌرتي ماتا آڏو بيسڌ ٿي، سڏڪندي ۽ ٻاڏائيندي رھي، ھن جي آھ زاري تي مھاپوڄاري اندران ڏيوريءَ مان اٿي، ھلندو، سڌو مٿان اچي بيٺو. ھوءَ بيسڌ پيئي رھي، ايستائين جو ڪَتين ڪَر موڙيا، ۽ تارا، تِر، تروڪڙيون سُھائي سرڳدام تان ھڪ ھڪ ٿي ڇڄڻ لڳا. سڀ پوڄارا ۽ پوڄارڻيون جاڳي ڌرتي ماتا جي شيوا ڪرڻ لڳا. سانت جي سِير ۾ گھنڊن جو پڙالو وڄڻ لڳو. سڀ پوڄارا ۽ پوڄارڻيون، ٻانھون ڦھلائي، سريلا آلاپ ڪڍي، ڌرتي ماتا آڏو سجدا گھورڻ لڳا، پر شيوا، ڪنھن ماتا جي گرڀ ۾ ستل ٻار جيان سڀني کان بيسڌ ٿيو، سجدي ۾ پئي ھئي.
ان ويل مھاپوڄاري وڏيءَ مورتيءَ اڳيان سر کڻي، ھوريان ھوريان ھلندو، پنڊال تي شيوا جي مٿان اچي بيٺو، ۽ مٿانئس ڳاڙھي پٽ جي سچلين ڪوڏين ٻڍل ڳاني وراو ھٿ دعا سان ڊگھيري چيائين ؛ " اي پدمڻي نينگري ! ڌرتي ڇا ڇا دان ڪري ٿي، ايءُ رڳو ديوتا ڄاڻن ٿا. تو ساري رات ڌرتي ماتا جي پوڄا ڪئي ۽ ڌرتي ماتا کي خوش ڪيو. اڄ جي رات تنھنجي ھر منتا پوري ٿيندي. اچي، ھيءَ سھاڳ جو پڙھيل ڳانو وٺ، ۽ وڃي پنھنجي پريميءَ کي جنم جنم ٻنڌڻ ۾ ٻڌي ڇڏ. "
اھو آواز شيوا کي ڄڻ پري ڪنھن پولار مان ٻڌڻ ۾ آيو. ھن ھوريان ھوريان سجدي مان منھن مٿي کڻي، مھاپوڄاريءَ ڏانھن نھاريو. ڏڪندڙ قدمن سان ھلندي، ڌرتي ماتا جي آڏو آئي، ۽ ڳاني وارا ھٿ ٻڌي، وڏا وڏا سجدا گھورڻ لڳي. سڄو پوڄا گھر گھنڊن، ٽلين، جانجھه ۽ پوڄارڻين جي ياترا جي سريلن آوازن سان گونجي ويو.
پوءِ شيوا وڏي سجدي مان اٿي، ڌرتي ماتا آڏو نوڙندي، سھاڳ جي ڳاني وارا ھٿ ٻڌندي، پٺيئن پيرين ھلندي، چئني ديوداسين جي وچ ۾ اچي بيٺي. ھن جي پنڊال تي ايندي ئي چئني ديوداسين پنھنجا منھن پوڄا گھر جي وڏي در ڏانھن ڦيرايا، ۽ شيوا سميت پوڄا گھر مان نڪري، ڌنڌ سان گھريل وسنديءَ جي ڀنڀرڪن ڀتين ڏانھن وڃڻ لڳيون.
رات جي ديوي، ڪنھن پرينءَ جي اوسيئڙي ۾ ويٺل مُنڌ جيان، ٿڪي چور ٿي، ستارن ھاڻي شال لڙڪائيندي، ڪنڌ ڍرڪايو، اُجھاڻل اُجھاڻل پيرن سان ھلندي، سڏڪندي، لڙڪ لاڙيندي ٿي وئي. پوڄا گھر جي گھنڊن جي پڙالي سان ساري وسندي سجاڳ ٿي وئي. گھر گھر جنڊ گونجارڻ ۽ ولوڙا وايون ڪرڻ لڳا. چلھين جي ڇتين مان دونھين جا ڪڪر، وٽ کائيندا، نچندا، اُڀ ڏانھن ڦلارجڻ لڳا. سايون سنگھارون پنھنجن ڍاين گاين کي ڍنگ وجھي ڏھڻ لڳيون. نوجوان نينگريون گھاگھر مٿان گھاگھر کنيو، چيلھين تي ٻانھن ڏيو، ڇاتيون ڇُلڪائينديون، پَڙن کي لٽڪائينديون، کوھن تان پاڻي ڀرڻ لڳيون. ۽ ھوريان ھوريان، پرھ جي پاڇاون سان، ساري وسندي ڌنڌ مان سپني جي سرڳ اجاگر ٿي آئي.
اڄ مھاويد آتم تارا اُسري رھيو ھو، تنھنڪري سڀ وسنديءَ وارا پنھنجا سنھا ٿلھا ڪم سويري اُڪلائي، زالين ٻارين رنگا رنگ ويس ڪري، ھن جي موڪلاڻيءَ لاءِ اچي گڏ ٿيا ھئا. ھن جي سواريءَ لاءِ ٻن ڀلن ڍڳن واري چوڦيٿي گاڏيءَ کي رتول جي آڏو سينگاري بيھاريو ويو ھو. سندس گس ۾ پري پري تائين ڳاڙھي ۽ ھيڊي مٽي ڇنڊي وئي ھئي، ۽ گس جي ٻنھي پاسن کان وسنديءَ وارا قطارون ڪيو بيٺا ھئا.
رتول جو سڄو ورھانڊو پوڄارڻين ۽ وڏ گھراڻن سان ڀريو پيو ھو. مھاويد آتم تارا، سنڀري، ٺھي ٺڪي تيار ٿيو.اڄ ھو اٻاڻڪو ٿي لڳو. اڄ ھن جي من چاھيو ٿي ته ھو سدائين لاءِ ان سپنن جي وستيءَ ۾ رھي پوي. شيوا سدا ڪنھن سندر سپني جي اپسرا وانگي پنھنجيءَ مور جھڙيءَ ٽور سان سندس آڏو ٽلندي رھي، ڪوئل وانگي ڪوڪندي ۽ گل وانگي مرڪندي رھي. ھن جڏھن کان شيوا جو سلوڻو سروپ ڏٺو ھو، ھن جي اندر ۾ پيار جا ڪرڻا باک جيان ڦٽي پيا ھئا. ھوءَ سندس آتما تي ڇانئجي وئي ھئي، جنھن جي ساھن جي سرھاڻ ۾ ھو وڪڙجي الوٽ ٿي ويو ھو.
ڪلھه رات کان پوءِ شيوا کيس ڏسڻ ۾ ڪان آئي... ائين ئي ڀانيو، ڄڻ کانئس رسي وئي ھجي... ۽ ھو بيچين ھو. ھن ويندي ويندي شيوا سان الاھي ساريون ڳالھيون ٿي ڪرڻ چاھيون، پر شيوا ته الائي ڪٿي، ڪھڙيءَ ڪنڊ ۾ لڪي وئي ھئي، ۽ ھو ڪالھه کان اٻاڻڪين اکڙين سان ھن جون واٽون واجھائيندو رھيو، ان ٻار جيان، جنھن جو رانديڪو گم ٿي ويو ھجي.
" اوھان سڀن منھنجي شيوا ۽ آجيان ڪئي، ڌرتي ماتا انھيءَ جو اجورو اوھان کي ڏيندي. اوھان سڀني تي ديوتائن جي ديا ھجي ! شال اوھان جا کيت سدا ساوا ۽ آتڻ سوايا ھجن ! آءُ آتم تارا، اوھان سڀن کي پرنام ڪيان ٿو. " ائين چئي، آتم تارا سڀني کي ٻانھون ٻڌي پرنام ڪيو.
" اي مھاويڄ، تو کي پرنام.
اي سونمياڻيءَ جا وڏ گھراڻا، تو کي پرنام.
اي راڄ گھراڻا، تو کي پرنام.
اي دراوڙن جا دادلا، تو کي پرنام.
شال تنھنجو بخت سدا ڀليرو ھجي،
شال سدا سک ماڻين، ڪڏھن ڪوسو واءُ نه لڳئي ! "
سڀ دايون ۽ ٻايون، پوڄارا ۽ پوڄارڻيون، سندس سر تان ٻانھون گھوري کيس دعائون ڪرڻ لڳا.
آتم تارا اٻاڻڪن نيڻن سان ھيڏانھن ھوڏانھن نھاريندو رھيو، شيوا جون سڀ سرتيون ھٿ ٻڌيو بيٺيون ھيون، پر شيوا ڪٿي ڪا نه ھئي، ماءُ کي پتڻ پيا ته مھاويد شيوا کي ڳولي رھيو آھي. سو، شيوا جي ھڪ سرتيءَ کي آھستڙي چيائين " روپا، وڃ شيوا کي سڏي آءُ " پر ان کان پھرين جو روپا وڃي، آتم تارا پاڻ شيوا جي نجھري ڏانھن وڌيو. ماءُ جو مکڙو خوشيءَ کان ٻھڪي ويو، سڀ سرتيون وائڙيون ٿي ھڪٻئي ڏانھن نھارڻ لڳيون.
شيوا پنھنجي سجايل ڪوٺيءَ ۾ جاري تي رکيل ڌرتي ماتا جي ننڍڙي مورتيءَ آڏو گوڏن ڀر پٺيري بيٺي ھئي، ھن جو ڪنڌ جھڪيل ھو.
" شيوا، " آتم تارا در تي بيھي چيو،
آتم تارا جي سڏ سان شيوا جي دل ڌڙڪي وئي، رڳ رڳ ۾ ڄڻ رباب وڄي ويو، ڄڻ ورھين کان ڪنھن ويران مندر ۾ ڪنھن پڄاريءَ اچي سنگ وڄايو ھجي. پر ھوءَ ڪنھن ديويءَ جي مورتيءَ جيان چُري به ڪانه. ھوءَ ائين ئي پٺيري بيٺي رھي.
چون ٿا جواني جادو آھي؛ سونھن جڏھن ماڻو ڪندي آھي، ڌرتي ۽ آسمان جا سمورا ديوتا اونڌي ٻوٿ جھڪي پوندا آھن. پرينءَ جي مُک کان وڌ ڪا شي سھڻي نه آھي. آتم تارا جي چپن تي ھلڪڙي مرڪ اچي وئي، ۽ ھو گھائل نيڻن سان ڪيتريءَ دير تائين پٺيري بيٺل شيوا جو سروپ ڏسندو رھيو. ھن جي ڳُنڊيل وارن جو ڪاريھر چوٽو سندس گول اُڀريل ڍاڪن تي لڙڪي رھيو ھو. ديل جيان ڍرڪيل ڳچي، ڀرڀور، نرم نازڪ ٻانھن ۾ سونيون ٻانھون، ڳاڙھيءَ ننڍڙيءَ گگريءَ ھيٺان سنھڙي، وٽ کاڌل چيلھه، کُھنبي، گھيردار پڙي جا ڀَڃ... سڀ ڪجھه طلسمي ٿي لڳا. ڄڻ سپني ۾ پاٻوھيل، پير ڀريندو، ھو اڳتي وڌيو.
" شيوا، تو رات ڏينھن ھڪ ڪري منھنجي سيوا ڪئي. ڇا، ھاڻي وڃڻ ويل موڪلاڻي به ڪا نه ڪندينءَ؟ "، ھن جو آواز ڳورو ھو.
شيوا جو من ڄڻ ميڻ وانگي وگھري ويو نيڻن مان ڄڻ ڪا نئن ڇُلي پيس، ھن ڏاڍيءَ پيڙا سان وٽ کائي پنھنجو منھن سڌو ڪيو، ھن جي ترين تي، روپيءَ ترا کُڙي تي، سھاڳ جو، سچلين ڪوڏين جڙيل ڳانو رکيل ھو. ھن جا گلابي چپڙا ڪنھن آنڌ مانڌ کان ڦڙڪي رھيا ھئا. نيڻ ٽمي رھيا ھئا. ڪي چوڻ آکڻ کان سواءِ، سندس آڏو ڪنڌ ڍرڪايو، گوڏن ڀر بيٺي رھي. آتم تارا ٽڪ ٻڌي ڏانھس نھاريندو رھيو. ھڪ اُداس مرڪ سندس چھري تي کڙي آئي. پوءِ ھن ڏاڍي موھ ۽ نماڻائيءَ سان پنھنجي ٻانھن سندس آڏو وڌائي.
شيوا کي ائين محسوس ٿيو، ڄڻ اونھي ۾ ٻڏندي اچانڪ ڪنھن کيس ٻانھن جو سھارو ڏنو ھجي. ھن ڏڪندڙ ھٿن سان پنھنجي پرينءَ جي ڪارائيءَ ۾ سھاڳ جو ڳانو ٻڌو. ڪَچ جو ڪوڏيون، پٽ جو ڌاڳو، جنم جنم جو ٻنڌڻ. لڄ کان ھن جو منھن ڳاڙھو کُھنبو ٿي رھيو ھو. خوشيءَ کان لڙڪن جون مالھائون ڳٽن تان گھورجنديون ٿي ويس. ھوءَ ڍرڪنديءَ پنھنجي پرينءَ جي پيرن تي وڃي پئي، ۽ ڏاڍيءَ پيڙا سان سڏڪندي چيائين ؛
" ڪانڌ، ورو ھيڻيءَ تان ور ڪج، اَن جي ڦوڙائي جو ڦٽ مون کي ماري وجھندو، سھاڳ سڱ سڃاڻج. آءُ ويلا ڪري اوان جون واٽون نھارينديس."
آتم تارا ٻانھن کان جھلي کيس اٿاريو ؛
" شيوا، تون منهنجن سپنن جي ديوي آھين. تنھنجا اي ڪجلا نيڻ، تنھنجي ھن ڳنڌيل وارن جي سرھاڻ، منھنجي ساھن پساھن ۾ پئي وئي آھي. مان جيون جي ھر جاٽ ۾ تنھنجو ساٿ ڏيندس. مان موٽي ايندس، شيوا، تو کي پاڻ سان وٺي وڃڻ لاءِ. "
آتم تارا جي ھٿن جي ڇُھاءُ سان شيوا جو سڄو ڌڙ آنھلجي ويو. ٻنھي جي نيڻن ۾ پيار جو مھاساگر لھرون ھڻڻ لڳو ۽ پوءِ. ... ڄڻ ڪا مھا پرلئه اچي وئي، ڄڻ ڪا نئن گجگاھ ڪندي، ڇلندي، اچي وھندڙ نديءَ ۾ ڌوڪي پئي... ٻئي ھڪٻئي کي ڀاڪرين پئجي ويا، چپ چپن سان ڀچي ويا. جوانيءَ جو پھريون پيار... جئن ڪا ٻلھڻ پاڻيءَ ۾ تڙپي، تئن شيوا پنھنجي پرين ءَ جي ڀاڪر ۾ وٽجي سٽجي پئي ٻڌي ۽ اُڀري. ھن جي جسم جو سڄو رت سندس چھري تي ڊوڙي آيو ھو، ۽ وڏيءَ ڇڪتاڻ کان پوءِ ھڪدم ھن جو بت ڍرڪي ويو، ۽ ھن پنھنجو ڪنڌ آتم تارا جي ويڪريءَ ڇاتيءَ تي ائين ڍاري ڇڏيو، جيئن ڪو رڻ رستو، ڀٽڪندو، سھڪندو، اچي ڪنھن وڻ جي ڇايا ھيٺ ڊھي پيو ھجي.
آتم تارا کيس سڌو ڪري، ڏاڍ ڏيندي چيو، " شيوا، مان موٽي ايندس." ائين چئي ھو ٻه ٽي پير پوئتي ھٽيو، ۽ گوڏن ڀر بيھي، ھٿ ٻڌي، کيس پرنام ڪيائين. شيوا ڍرڪي اچي سندس پيرن ۾ سر جھڪايو، ۽ آتم تارا پٺيرن پيرن ساڻ ھلندو ٻاھر آيو.
سندس ڪارائيءَ ۾ سھاڳ جو ڳانو ڏسي، سڄي سٿ جا منھن ٻھڪي ويا،. پوڄارڻيون مرڪڻ لڳيون. سرتين وٺي شيوا جي نجھري ڏانھن ڊوڙ وڌي ته گھڙيءَ پل ۾ ايءُ سڀ ڇا ٿي ويو.
پوءِ آتم تارا مھاپوڄاريءَ ۽ مُکي ڀنڊاريءَ اڳيان ھٿ ٻڌي نوڙت ڪئي، ۽ ترشيماديجيءَ آڏو بيھي، سندس سينڌ چمي چيائين ؛ " جيجل، مون ۽ شيوا جنم جنم جو سانگ رچايو آ. مان شيوا کي وٺي وڃڻ لاءِ موٽي ايندس
ترشيماديجي خوشيءَ کان ڪپڙن ۾ نٿي ماپي، آتم تارا تان ٻانھون گھوريندي چيائين ؛
" راول، ھي گھر تنھنجو آھي. شال سڀ سانگ سجايا ٿين. تون سوء ڀيرا اچيج، اسان جو اکيون ٿڌيون، شيوا تنھنجي آھي. اسان جو سڀ ڪجھه تنھنجو آھي." ائين چئي، ھن آتم تارا جي نرڙ تي ٻڌل مُگٽ کي چميو.
کيس ڀلن ڍڳن واريءَ گاڏيءَ ۾ ويھاريو ويو. سندس اڳواڻي ڪندڙ، چئن ڀَلن تي ويٺل جوڀ جوانن پنھنجن ڏاندن کي ھڪليو. ۽ انھن جي پٺيان ئي سندس گاڏيءَ جا ڀلا ڍڳا، سڱن ۾ ٻڌل ڇيرين ۽ ڇمڪن کي لوڏيندا ڇم ڇم ڪندا، گاڏيءَ کي گھلڻ لڳا. ھو ٻنھي پاسن کان بيٺل ٻاين، ٻارڙن ۽ مڙسن کي موڪلاڻيءَ لاءِ ھٿ لوڏيندو رھيو.
شيوا، پري کان پنھنجي رتول جي ڇت تان، سرتين سان گڏ، رنگين ڌوپ ڇٽ جي ھيٺان بيٺي، وياڪل نيڻن سان، کيس پري ويندو ڏسي رھي ھئي.
سونمياڻيءَ جي اُھا شام ڏاڍي سونھن ڀري ھئي.
پري، تمام پري، الھندي جي ھُن پار، جتي ڌرتيءَ ۽ آسمان جو سنگم ٿئي ٿو. سونو روپو سج ھيٺ پاتال ڏانھن لڙي رھيو ھو. جيستائين نھار ٿي وئي، سائيءَ وڻڪار ۾ گھيريل سونمياڻيءَ جا رنگ رتول، محل ۽ ماڙيون، ٽڪاڻا ۽ ٽيڪاھيون، اوڏ ۽ اوڏاڻا، پوڄا پاٺ ۽ گھاٽ، جايون ۽ جھروڪ، بندر، باغ ۽ بزارون، ڪنھن پوڄاريءَ جي سرڳ جي سپني جيان جڳمڳائي رھيا ھئا. سنڌو گھاٽ تي ھزارين ماڻھن جو ميڙ متل ھو. رنگين پَڙن ۽ ساڙھين ۾ ويڙھيل نينگريون ۽ ناريون، ھر طرف کان ڀنڀورين وانگر پئي ڀڻيون. سارو وايو منڊل گھنڊن جي گونجار، ڇيرين جي ڇمڪار، دھلن جي ڊماڊم ۽ پوڄارين جي ياترائن کان ٻيڙن ۽ ھوڙھن جا رنگين سڙھ، ڍنڍ تي لٿل اُپسرائن جيان نچي رھيا ھئا. ھر شي سپنيھاڻي ٿي لڳي.
اڄ سونمياڻيءَ ۾ مھاويد آتم تارا اچي رھيو ھو، تنھن ڪري سڄي سونمياڻي، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ سميت، سندس آجيان لاءِ سنڌو گھاٽ تي اچي ھيڪاندي ٿي ھئي. مھاويد کي سنڌوءَ اُڪارڻ لاءِ مھاراجا جي ھنجھه – نما رنگين ھوڙھي کي سينگاري، سنڌوءَ جي پرئين پار پتڻ تي بيھاريو ويو ھو. ۽ سڀ سون – واسي سندس واٽون واجھائي رھيا ھئا. جيئن ئي مھاويد آتم تارا جي ڀلن ڍڳن واري گاڏي. ڌوڙ اُڏائيندي، سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي آئي، ته پوڄارين سنک وڄايا. سندس واٽ ۾ ٻنھي پاسن کان بيٺل، لڇمڻن، لڇمين ۽ وڏ گھراڻن ڪنڌ جھڪائي، ھٿ ڦھلائي، کيس ڀليڪارون ڏنيون. ديوداسين ۽ پوڄارڻين مٿس گلن جي ورکا ڪئي. سونمياڻيءَ جي مھاراجا جي ننڍي ڀاءُ، سورھيه پھلوان، جڌا اڳواڻ، لڇمڻ ڄام سرواڻ، ڪٽڪ جي وڏي جٿي سان پنھنجا کرڳ، کلول، ڪٽارا ۽ بڻڇ نوائي، ڪنڌ جھڪائي، سندس آجيان ڪئي. آتم تارا پنھنجي ننڍپڻ جي ساٿيءَ، ڄام سرواڻ، کي ڏسي خوشيءَ کان ڪپڙن ۾ نٿي ماپيو. لڇمڻ ڄام سرواڻ وري به سندس آگيا ۾ گوڏن ڀر بيھي، رڪ جھڙين سگھارين، وٽيل ٻانھن کي ڦھلائي ، ڪنڌ جھڪائي چيو، " اي سونمياڻيءَ جا مھاويد ! تون ڀلي آئين، جيءُ آئين ! اسين سڀ تنھنجيءَ آجيان ۾ سر نوايون ٿا، جو تنھنجو مان سڀني لڇمڻن ۽ لڇمين کان مٿانھون آھي ۽ سونمياڻيءَ جي ديوتائن تنھنجي سر تي مھاتمائن جو ڇٽ رکيو آھي." آتم تارا به ٻانھون ٻڌي کيس پرنام ڪيو، ۽ چيائين ته " اي سونمياڻيءَ جا ڌڱ پھلواڻ، جڌ اڳواڻ، تو کي ڏسي اسان کي خوشي ٿي آھي جو تون سونمياڻيءَ جي سرحدن جو رکوالو آھين. ھن ڌرتيءَ تي ڪنھن ماءُ اڃا اھڙو پٽ نه ڄڻيو آھي، جو تنھنجي آڏو ھام ھڻي ! اي ڌرتيءَ جا ڌڱ، سونمياڻيءَ جا راکي ۽ ساکي، آءُ، مون سان ڀاڪر پائي مل. تو کي ڀاڪر پائي مون کي شڪتي ملندي آھي ته سنڌو ڪيڏي نه سگھاري آھي." ٻئي ٻالاپڻ جا ساٿي، ھڪٻئي سان ڀاڪر پائي مليا. پوءِ آتم تارا پتڻ تي آيل سڀني ماڻھن ۽ مُنڌين کي ھٿ لوڏي آشيرواد ڏنو، ۽ پري، نديءَ جي ھن پار، سنڌو – گھاٽ ڏانھن نھارڻ لڳو، جتان ھزارين آوازن جو پڙالو اچي رھيو ھو. نديءَ جي ھن پار جيستائين نھار ٿي وئي، سنڌوءَ جي بچاءَ بند تان سنڌوءَ گھاٽ جي رنگين ديوارن اڳيان، جاين ۽ رنگ رتولن جي ڇتين مٿان، رنگا رنگ وڳن ۾ ويڙھيل ھزارھا سون واسي، زالين، مڙسين، ٻارين، سندس آجيان ۾ ٻانھڙيون لھرائي، شور مچائي رھيا ھئا.
ھر طرف رنگيني ھئي، ڄڻ آسمان مان ڪنھن ھزارھا رنگن جا دٻا ھيٺ ڌرتيءَ تي پلٽائي ڇڏيا ھئا. سنڌوءَ جي اورين ڀر تان سونمياڻيءَ جو رنگين چھچٽو پسندي، آتم تارا جو من ئي نٿي ڀريو. ھو سڪايل اکين سان سنڌوءَ جو چھچٽو ڏسندي سوچڻ لڳو، ' ھيءَ سنڌوءَ ھر واري نوان چھچٽا چٽيندي آھي، روز نوان سينگار ڪندي آھي. ھي سپنن جو ديس آھي. سونھن ۽ سندرتا جي وستي ۽ ديوتائن جي ڌرتي آھي. اھا ڌرتي، جا ٻين سڀني کان آڳاھين آھي، جتي سڀ کان پھرين ديوتائن جنم ورتو، جنھن کي سڀ کان پھرين ديوتائن سينگاريو، جتي سڀ کان پھرين رشين " ناد " ۽ " نگد " جواستيون جھونگاريون. ھي اھا ڀلاري پونءَ آھي،جنھن مان وديا، امن ۽ سندر سڀيتا جو رئون وھي نڪتيون. ھي اھا ڌرتيءَ آھي، جتي سڀ کان پھرين چرخو چُريو، ارٽ ۽ ھر ھليو، چڪر ڦريو، ھيءَ ڌرتيءَ جو سرڳ آھي. سنڌوءَ ديش مھان... سنڌو ديش مھان !،
آتم تارا ڪيتريءَ دير تائين سونمياڻيءَ جو سپني سمان چھچٽو ڏسندو رھيو. جيتوڻيڪ سندس ساري ڄمار سونمياڻيءَ ۾ گذري ھئي، ھو انھيءَ ئي ننگريءَ ۾ ڄائو ۽ نپنيو ھو، انھن ئي رنگ – رتولن ۾ لڇمڻن، لڇمڻين ۽ جيڏن سرتين سان رانديون ڪندي ساماڻو ھو. انھيءَ ئي سنڌو – گھاٽ جي ديوارن ۾ ھزارين ماڻھن جي وچ ۾ مھاراجا کيس گھرائي سندس سر تي مھاتمائن جو ڇٽ رکيو ھو، پر پوءِ به اڄ ائين ٿي ڀاسيو، ڄڻ ھو اڄ انھيءَ نديءَ ۽ انھيءَ ننگريءَ کي پھريون ڀيرو ڏسي رھيو ھجي. ھن جي رڳن ۾ رت جو دورو تيز ٿي ويو، ڄڻ ڪا ڪشش ھئي جا کيس سنڌوءَ ڏانھن ڇڪي رھي ھئي ۽ ھو سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي اچي، ٻئي ٻانھون ڦھلائي، سنڌوءَ کي پوڄيندي چوڻ لڳو ؛
" او سنڌو، تون ڌرتي ماتا جي ھمالا ڇاتين مان مٺي امرت جي ٿڃ کڻي، سون – ساڻيھه ڏي، جا ديوتائن جي ڌرتي آھي، کير سان ڀريل سوئا گانءِ جيان رنڀندي ڊوڙين ٿي، ۽ سون – ساڻيھه جي ٿرن ۾، جي ڌرتيءَ جو سرڳ آھن، ڇُلڪندڙ گھاگھر جيان پلٽي پوين ٿي... تنھنجو پاڻي اکٽ آھي !
" او سنڌوءَ، تون ڌرتيءَ تي سڀني ندين جا مھاراڻي آھين، ستادرو، پروشني، وسنتا، گومل اسڪني، ڪڀا، اورا گيڪا، ڪرومو سويتي، گنگا، يمونا سڀ تنھنجي پٺيان آھن. تون سڀني جي اڳواڻي ڪرين ٿي، ڪا چرندڙ شي تنھنجي وھڪ کي نٿي رسي، تون سڀني کان آڳاھين آھين.
" او سنڌو، تنھنجو پاڻي سڀني ندين کان روشن ۽ اجرو آھي. تون پنھنجن چمڪندڙ تجلا ڏيندڙ لھرن ۾ سون جا ذرڙا ڀري، اسان جي کيتن لاءِ مٺن ميون ۽ سونن سنگن جو انعام آڻين ٿي. تون سڀني ندين کان مھان ۽ شاھوڪار آھين
" او سنڌو، او وديا جي ديوي، سڀ ديويون ۽ ديوتا تو کي پوڄين ٿا. مان تنھنجيءَ ڀلاريءَ ڀونءَ کي چمان ٿو ۽ تنھنجي پوڄ پاڻيءَ کي پرنام ڪريان ٿو. "
آتم تارا سڪ مان نوڙي، سنڌوءَ جي چمڪندڙ واريءَ کي چمي، وڏا وڏا سجدا گھورڻ لڳو سندس پٺيان بيٺل پوڄارا، وڏا وڏا سنک وڄائڻ لڳا، ۽ سڀ سندس پٺيان بيھي سنڌوءَ جي شيوا ڪرڻ لڳا. پوءِ ڪٽڪ جي جٿي سندس اڳواڻي ڪئي ۽ ھو لڇمڻ ڄام سرواڻ سان گڏ ھلندو، پتڻ تي بيھاريل مھاراجا جي وڏي ھوڙھي ۾ آيو. وانجھين ونجھه ھلايا. سنڌوءَ جي ترورا ڏيندڙ ڇَر مٿان سندن ڪيتريون ڊونڊيون ۽ ٻيڙيون ڍرڪنديون، ججھي زور تي جنبنديون، سنڌوءَ جي وڏي پيٽ ۾ تار ترنديون، ھن ڀر سنڌو – گھاٽ ڏانھن وڌڻ لڳيون. سنڌو – گھاٽ تي ھزارين آوازن جو ھل پيدا ٿي ويو. پتڻ تي ايندي ئي، ماڻھو مٿس مڙي ويا. ھر ڪنھن کيس ويجھو کان ويجھو ٿي پسڻ چاھيو. ھر اک سندس درشن لاءَ ماندي ھئي. پوڙھين سندس سر تان ٻانھون گھوريون، سھاڳڻين کِجي کجي سندس چَرنن ۾ گل گھوريا، ڪنوارين موھت ٿي مٿس چندن، ڪپور، سندر ۽ سرھاڻين جي ورکا ڪئي، جوانن ٻانھون ڦھلائي، ڪنڌ جھڪائي، کيس ڀليڪارون ڏنيون، گلن جھڙن ٻارڙن، ڊوڙون پائي، سندس ھٿن کي چميون ڏنيون، ۽ پوڙھا به سندس آگيا ۾ جھڪندا رھيا. آتم تارا، لڇمڻ ڄام سرواڻ سان گڏ، پنھنجي ٺاھوڪي، لوڏي سڀني کي آشيرواد ڏيندو، سنڌو – گھاٽ جي وڏن ويڪرن پڪ سرن ڏاڪن تان ھلندو، مٿي، وڏي ويڪري سنڌو – گھاٽ جي ديوارن ۾ آيو. ھن جي ايندئي ئي سڀ لڇمڻ ۽ لڇمڻيون، پوڄارا ۽ پوڄارڻيون، ديوان داڙا، مکي، ودوان، راڄاڻ، جڌ اڳواڻ، وڻجارا، وڏ گھراڻا، سندس آگيا ۾ پنھنجن آسڻن تان اٿي بيٺا. سارو سنڌو – گھاٽ، ڀليڪارن جي آواز سان گونجي ويو. رڳو مھاراجا ۽ مھاراڻي، وڏي سونھري پنڊال ۾ رکيل اوچي تخت تي، پنھنجي راڄاڻي ٺيٺ ۽ ڏيا سان ويٺا ھئا. ٻنھي جي سون ورنا، پٽ پٽھير وڳا، اڀرندڙ سج جيان ڇاٽون ھڻي رھيا ھئا. ٻنھي جا مکڙا گلاب جيان پئي ٻھڪيا. جيئن ديوتائن جي درٻار ۾ وڃبو آھي، آتم تارا نھايت ئي ادب سان ھٿ ٻڌي، پوڄارا پير ڀريندو، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ آڏو آيو، ۽ گوڏن ڀر بيھي چيو ؛
" اي سونمياڻيءَ جا سرواڻ، دراوڙن جا اڳواڻ، شال اوھان جو تخت سدا اوچو ھجي ؛ شال سون – ساڻيھه پرڻويءَ تي سدا سج جيان چمڪو، شال اوھان جا کت سدا ساوا، آتڻ اُجرا ۽ سڙھ سوايا ھجن، جو اوھين ھن ڌرتيءَ تي امن ۽ اھنسا جا ڌڻي آھيو. مان پنھنجي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ آڏو سر نمايان ٿو."
ائين چئي، ھن مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ اڏو ٻانھون ڦھلائي، سر نوايو.
مھاراجا ڏاڍي پيار سان ڏانھس نھاريو، ۽ تخت تان لھي، مٿانئس ٻاجھارو ھٿ ڊگھيري، چيائين " اي مھاتما ! تون ڀلي آئين، جي آئين، اسان جون اکيون ٿڌيون، اسين تنھنجي مڻيادار مُگٽ کي چمون ٿا، جو اسان جي ابي، سونمياڻيءَ جي مھاراجا، جادم ديو ، تنھنجي سر تي رکيو، جو مھاتمائن جو نشان آھي. تون ڀلارا پير ڀري اسان جي آسڻ آيو آھين." مھاراجا نوڙي سندس نرڙ تي ٻڌل سونيءَ سر جي ماڻڪ کي چميو. آتم تارا جي ڪارائيءَ ۾ ٻڌل سچلين ڪوڏين جڙيل سھاڳ جو ڳانو ڏسي، خوشيءَ کان گد گد ٿي ويو، ۽ ڏاڍي پاٻوھ سان سندس ڳل چمندي چيائين، " اي ڳاڙھا گھوٽ، ھي تنھنجي ھٿ ۾ سھاڳ جو ڳانو ڪنھن ٻڌو آھي؟ اسان کي ان سونھن جي ديويءَ جو نانءُ ٻڌاءِ، جنھن تنھن جي من کي موھيو؟ " مھاراڻيءَ چيو، " اسين اھا لال ڪنوار پنھنجن ھٿن سان تو کي پرڻائي ڏينداسين." مھاراڻي جي ڳالھه تي سڄي سٿ ۾ سس پس پيدا ٿي وئي. سڀ سندس ڪارائيءَ ۾ ٻڌل ڳاني ڏانھن نھارڻ لڳا. مھاراجا به ڏاڍو خوش ٿيندي چيو، " مھاويد آتما، تون اسان کي پنھنجي ننڍيءَ ڀاءَ، لڇمڻ ڄام سرواڻ جيترو پيارو آھين. اسين پاڻ ھلي ملي تنھنجو سڱ گھرنداسين. سونمياڻيءَ جي وڏي پوڄا گھر ۾ پنھنجي ھٿن سان تنھنجون لائون ڏينداسين. اسان کي ديويءَ جو نانءُ ٻڌاءِ، اسان کي خوشي ٿيندي."
آتم تارا، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ آڏو جھڪيل ڪنڌ سان چيو، " مھاراجا، شيوا ديجي اپسرا آھي. ھوءَ واھوندي وسنديءَ جي مکي ڀنڊاري، سنمبارا جي وڏور ڌيءَ آھي."
آتم تارا جي ڳالھه تي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ ھڪٻئي ڏانھن نھاري مرڪيو. مھاراجا چيو، " آتما، اسين مکي ڀنڊاريءَ کي سڃاڻون. ھو سنمبارن جي وڏ گھراڻيءَ آڪھه مان آھي. اسان ان نرتڪي نينگريءَ کي به ڏٺو آھي، ھوءَ سچي به اپسرا آھي. اسين ڀنڊاري سنمبارا کان شيواديجي جو سڱ پاڻ ھلي گھرنداسين. ھوءَ سونمياڻيءَ جي راڄ رتولن ۾ راڄ ڪندي، مھاديوين جي ٺٺ سان رھندي، اسين راڄ ۽ ڀاڳ جو در مٿس کولي ڇڏينداسين."
" مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جون وڏيون وڏيون مھربانيون."
آتم تارا ڪنڌ جھڪائي ٿورائتو ٿيو. پوڄارنين جا منھن خوشيءَ کان ٻھڪي ويا، لڇمڻ ۽ لڇميون ھڪٻئي ڏانھن نھاري مرڪڻ لڳا. آتم تارا جي وھانءُ جي خبر سنڌو – گھاٽ جي اندر توڙي ٻاھر سرھاڻ وانگر پکڙجي وئي. ھر طرف خوشيءَ جو ھولريو مچي ويو. پوءِ مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ، آتم تارا کي، لڇمڻ ڄام سرواڻ سان گڏ، ھڪ ڀلي بگي ھاٿيءَ تي ويھاري، وڏي ٺٺ ۽ اڊمبر سان راڄ رتول وٺي وڃڻ لڳا... سنڌو – گھاٽ کان ڄڻ ڪا ڄڃ نڪتي آھي. اڳيان پوڄارا ۽ پوڄارڻيون ڍنڍ، سنک ۽ ساز وڄائيندا ھلي رھيا آھن. انھن جي پٺيان ڀلن بگن ڏاندن تي ھٿيارن پونھارن سان ويٺل سونمياڻيءَ جي ڪٽڪ جو ھڪ وڏو جٿو آھي، انھيءَ جي پٺيان مھاراجا،مھاراڻي، لڇمڻ ڄام سرواڻ، مھاويد آتم تارا ۽ مھاپوڄاري جا ھاٿي آھن، انھن جي پٺيان سوين ڀلن گھوڙن واريون رٿون ۽ ڏاند گاڏيون آھن، ۽ ھزارھا سون – واسين جون قطارون آھن. شام جي اوندھ ڦھلجندي ئي، سونمياڻيءَ جي وڏين ويڪرين، پڪ سرين، سھڻين سڙڪن جي ٻنھي پاسن کان گھر گھر آڏو، وک وک تي روشندانن ۾ ٻرندڙ اماڙيون کوڙيون ويون آھن. ھزارين ماڻھو مھاويد جي خوشيءَ جو جشن ڏسڻ لاءِ گھرن جي درن ۽ ڇتين تي ميڙا مچائي بيٺا آھن. مھاراجا جو ساٿ جتان جتان روشن گھٽين مان گذري رھيو آھي، ھزارين ٻانھون ھوا ۾ لھرائجن ٿيون، خوشيءَ جي آوازن جا پڙالا گونجن ٿا، ۽ گھرن جي ڇتين تان چندن، ڪپور، سندر، چانور ۽ ڦلن جا مينھن وسن ٿا. چونڪ چونڪ جي پنڊالن تان نٽ – راڻيون ۽ نرتڪيون، جھمر پايو، پڙا نچايو، پنھنجين نرتڪي ادائن سان پيون ھن مھمان جي آجيان ڪن. سنڌو – گھاٽ کان راڄ – رتول تائين روشنيءَ جون لاٽون آھن، دھل ۽ دمام آھن، خوشيءَ جا پڙالا آھن. ھاڻي مھاراجا جو ساٿ، سپنن جي ڄڃ جيان، وڏي اشنان گھر وٽان ڦرندو، چوڏھينءَ جي رات جيان روشنين سان سجايل راڄ – رتول ڏانھن مڙي رھيو آھي. وڏي اشنان – گھر جي چوڌاريءَ، خوبصورت رنگين دِڪين تي کير جھڙن اڇن وڳن ۾ ويڙھيل ديوداسيون، سپنن جي اپسرائن جيان ٻانھون ڦھلايو، کجيو کجيو، مرڪيو، پيون ڀليڪارون ڏين. ھر طرف سپني جو سمان آھي. ڄڻ ھي جيون ھڪ سندر سپنو آھي – ڪڏھن نه ڇڄڻ وارو سپنو، ڪڏھن نه ختم ٿيڻ وارو سپنو !
***

________
پروشڻي : راوي ندي
ستادرو : ستلج ندي
اھي ٻئي نديون سنڌوءَ جون ڀرتي ڪندڙ شاخون آھن. رگويد جي رشين سپت سنڌوءَ جي ڀرتي ڪندڙ ندين کي سنڌوءَ جون پاڻي ڀريندڙ ٻانھيون ڪوٺيو آھي.

ديھه : جسم
"ناد" ۽ "نگد" : رگويد کان به آڳاٽا ڪتاب، جن لاءِ رگويد ۾ ڄاڻايل آھي ته ھڪ وڏيءَ مھا پرلئه ۾ ناس ٿي ويا

اھي درياءِ، گنگا کان سواءِ، ھن وقت ستلج، راوي، جھلم، گومتي، چناب، ڪابل، بياس، ڪرم، سوات ۽ جمنا جي نالن سان سڏجن ٿا.

سنڌوءَ جي پوڄا استني رگويد مان ورتل آھي.

جادم : ڄام

3

ان رات راڄ – سڀا ۾ وڏي محفل متي، مھاراجا ۽ مھاراڻي ھٿن ۾ سونا بڻڇ کنيو، پنھنجيءَ اوچيءَ راڄ – گديءَ تي براجمان ھئا. سندن ھڪ پاسي کان اوچن آسڻن تي جُڳن جو جھونو پوڙھو مھاپوڄاري، ۽ آتم تارا ويٺل ھئا، ته ٻئي پاسي کان کڇمڻ ڄام سرواڻ ۽ مھاراجا جو ننڍو چئن ورھين جو پٽ، مھراڻ مينڌرو، ويٺل ھئا. سڀا جي ڊگھين ديوتائن جو رنگين مورتيون اُڪريل ديوارن جي ھڪ پاسي کان، ھڪ سِڌَ ۾، اونڌن گوڏن ڀر، سونمياڻيءَ جا لڇمڻ، مکي، ٻاوا، راڄاڻ، ودوان ۽ داڙا، ٻانھون ٻڌيو ويٺا ھئا ته ٻئي پاسي کان سونمياڻيءَ جي ڪٽڪ جا اڳواڻ، راڄ – رکوال، جُنگ جواڻ ۽ جوڌا پھلواڻ ويٺا ھئا. ساريءَ سڀا ۾ چئني پاسن کان ڏيئن، ميڻ بتين ۽ ديوان – اُماڙين جي روشني ھئي. چپ چاپ ھئي، بيچيني ۽ سوچ ھئي. مھاراجا سڄي سٿ تان نظرون ڦيرائيندي، مھاويد آتم تارا ڏانھن نھاريو، ۽ نھايت ئي گنڀيرتا سان چيائين ؛
" مھاويد آتم تارا، اسين ماڻھوءَ جي اندر جو ڳُجھه ڄاڻون ٿا. تنھنجو اڪيلي سر ھي پوھ جو سٽاڻو پنڌ، تنھنجي چھري تي ھي سوچ جون ريکائون، ڪنھن ڳجھاندر ڳالھه کان خالي ڪينھن. تو کي پڳھه تي ڏسي، اسان کي پتڻ به ته تون وڏو اھم ڪم کڻي آيو آھين."
مھاراجا جي ڳالھه تي سڄو سٿ آتم تارا ڏانھن نھارڻ لڳو. آتم تارا پنھنجو جھڪيل ڪنڌ مٿي ڪيو، ۽ مھاراجا آڏو گوڏن ڀر ويھي، ھٿ ٻڌي، پنھنجو سر نوايو ۽ چيائين، " مھاراج، اوھان ۾ ديوتائن جي شڪتي آھي، اوھين سمنڊ جي پاتال جو ڳجھه ڄاڻو ٿا. مان وڏي مام پروڙي آيو آھيان. "
" اسان کي ٻڌاءِ، مھاتما، تنھنجي ھر ڳالھه غور سان ٻڌي ويندي."
مھاراجا جي ڳالھه تي سڄي سڀا بيچينيءَ سان آتم تارا ڏانھن نھارڻ لڳي. آتم تارا مھاراجا آڏو پنھنجو منھن مٿي ڪيو، ۽ وڏي واڪ چيائين، " مھاراج، آريا اسان جا ويري آھن. اسان ھنن سان دوستيءَ جو ھٿ وڌايون يا سڱابنديون ڪريون، آريا اسان جا ڪڏھن به ڪين ٿيندا. آريا ڏينڀن جو مانارو آھي. انھن مان مٺي ماکي ڪڏھن به نه جڙندي. ڪاريھر جي ٻچي کي ڪيترو به امرت پياريو وڃي، پر ھن جي واڇن جو زھر ڪڏھن به ختم نه ٿيندو."
" مھاويد، تون ڇا ٿو چوڻ چاھين؟" مھاراجا بيچين ٿيندي چيو.
" مھاراج، ٽامي جو راجا ديوداسا، آرين جو سڀ کان وڏو حامي آھي. ھن آرين کي پروشنيءَ ۽ وستنا تي پڙاءَ وجھڻ جي موڪل ڏني آھي، ان لاءِ ته ھن جي ماءُ آرياڻي آھي ۽ اندرا ۽ اگني ديويءَ جي پوڄارڻ آھي. "
آتم تارا جي ڳالھه تي سڄي سٿ ۾ بيچيني ڊوڙي وئي. مھاراجا جي منھن تي به گھُنڊ پئجي ويو، ۽ نھايت ئي ڳري آواز سان چيائين، " مھاويد. ائين ڪيئن ٿو ٿي سگھي ؛ سونمياڻيءَ جي مھاراجا جي موڪل کان سواءِ ڪو به دراوڙ راجا اھڙو اڳرو پير نٿو کڻي سگھي !"
" مھاراج، مان چڱيءَ ڀيت ڳجھه پروڙي آيو آھيان. ٽامي جو راجا چئن جڌ اڳواڻن کي، جي آرين جا حامي نه ھئا، مارائي چڪو آھي. ٽامي جي ڪيترن جڌ اڳواڻن، ودوانن ۽ رکوالن کي بند جي اونداھين ڪوٺڙين ۾ پوريو ويو آھي ! "
" ايءُ ڇا ٿو چوين، مھاويد؟" مھاراجا ڪاوڙ مان وڏي رڙ ڪندي چيو،
" مھاراج، آريا سنڌو ساڻيھه تي ڌاڪو ڄمائڻ جا سپنا ڏسي رھيا آھن. ھو وري مھاڀاري جنگ لاءِ ڪَر کڻي رھيا آھن، ۽ ٽامي جي راجا کي ڀلا گھوڙا آڇيو، سوم رس جا پيالا پياريو، پٽيون پڙھائي، پروشنيءَ ۽ وسنتا جي ڪنڌين تي مڪڙن جيان پڙاءَ وجھي رھيا آھن. مھاراج، اڄ آريا پروشنيءَ تائين پھچي ويا آھن ته سڀاڻي سنڌو ساڻيھه تائين به پھچي ويندا! " ان ويل لڇمڻ ڄام سرواڻ پنھنجي آسڻ تان ڀڙڪو کائي اٿيو، ۽ شينھن وانگي گجگوڙ ڪندي چيائين،
" مھاراج، مان مھاويد آتم تارا جو حامي آھيان. اسين آرين کي ابن ڏاڏن کان سڃاڻون ٿا. اسين آرين تي ڪھڪاءُ کائي کين ڄام دواپي، وروونا ۽ ڪڀا وارا پَٽ ڏيئي چڪا آھيون – ان لاءِ ته آريا سان وڏا وڙ ڪيا. ان جي اجوري ۾ آرين دراوڙن جي وستين سان جي ھاڃا ڪيا، سي وسارڻ جوڳا نه آھن. آريا اگنيءَ جا پوڄاري آھن، جا ننگرين کي ناس ڪندڙ آھي. اوھين ھنن جي اندر ۾ لوڀ، اھنڪار، ڪروڌ ۽ انياءَ جي باھ کي ڪڏھن به نه وسائي سگھندا. ھو سڄڻ جي سڄي ٻانھن کائڻ وارا آھن. بگھڙ جي ٻچي ۾ ڪڏھن به ڇيلڙي وارو گُڻ پيدا نه ٿيندو. ھو بيوڙا ۽ بيپاڙا آھن، ۽ اڻسڌريل آھن. ھو اسان جا ڪڏھن به ڪو نه ٿيندا. آريا جي ائين ئي وک وڌائندا رھيا ته پوءِ سمجھو ته سنڌو سڀيتا جي پڄاڻيءَ جو سنک وڳو آھي !"
لڇمڻ ڄام سرواڻ جي ڳالھه تي ساريءَ سڀا ۾ سنسو ڦھلجي ويو، ھر ھڪ مُک تي ڳوڙھيءَ سوچ جون ريکائون ڊوڙي ويون. جھوني مھاپوڄاريءَ جي اکين جا ڌوڌا به ڪنھن ڳوڙھي ويچار کان گھُنججي ويا. ھر ڪنھن جي ھر دي ۾ بيچينيءَ جي لھر ڊوڙي وئي ھئي.
" مھاراج، اسان کي آرين جو زور ڀڃڻو پوندو، انھي ۾ ئي اسان جي ڀلائي آھي." ھڪ مکيءَ سٽ سان اُٿي، گوڏن ڀر بيھي چيو، ۽ پنھنجي آسڻ تي ئي بيٺو رھيو.
"ٽامي جي راجا کي ڪو به حق نٿو پڄي ته ھو ائين دراوڙن جي وسندين جا آرين سان سودا ڪري. ھن سونمياڻيءَ جي قانون جي ڀڃڪڙي ڪئي آھي." ھڪ جڻنگ اڳواڻ پنھنجي آسڻ تان گوڏن ڀر اٿي بيٺو.
" آريا اسان جي سندر سڀيتا کي ناس ڪرڻ ٿا چاھين. اسان جو جياپو انھيءَ ۾ ئي آھي ته آرين سان ڀاري جنگ ڪري، کين پنھنجي ملڪ مان تڙي ڪڍون." ھڪ نوجوان لڇمڻ پنھنجي آسڻ تي گوڏن ڀر پيٽ تي ھٿ ڏيئي اٿي بيٺو
" پروشنيءَ تي پڙاءَ آرين جي وڏي ۾ وڏي سوڀ آھي." پري ڪنڊ مان ڪٿان آواز آيو
" آرين سدائين اسان جي وسندين تي ڇتن نھارن جيان اوناڙيون ڏئي حملا ڪيا آھن. آرين کي جڏھن به وجھه مليو ته ھو وڏو ممڻ مچائيندا."
" اسين مھاويد آتم تارا ۽ لڇمڻ ڄام سرواڻ جا ساکي آھيون."
رکي رکي ھڪٻئي جي پٺيان راڄ سڀا ۾ آواز ايندا رھيا. مھاراجا ھر ھڪ کي غور سان ڏسندو رھيو ۽ ٻڌندو رھيو. سندس ڳوڙھيءَ سوچ ۾ ٻڏل نظرون راڄ – سڀا ۾ بيٺل ھڪ ھڪ رتن تان ٿينديون، مھاپوڄاريءَ چپ ھو. سندس چھرو سنسان ۽ بت ڄڻ پٿر جي اھوڙيل مورتيءَ جيان پنڊ پھڻ ٿي ويو ھو. مھاراڻيءَ جو لال گلابي چھرو به ڪنھن انڀوي ڏھڪاءَ کان ڪومائجي ويو ھو. سڄيءَ سڀا ۾ ڄڻ موت جي ماٺ ڇانئجي وئي ھئي.
" مھاپوڄاري، اوھين چپ ڇو آھيو؟ اوھين به ڪي ڳالھايو؟ مھاراجا جي ڳالھه تي سارو سٿ مھاپوڄاريءَ ڏانھن نھارڻ لڳو.
پنڊ پھڻ جيان ويٺل جھوني مھاپوڄاريءَ ھڪ اونھو ساھ کنيو. سندس سنسارن کوٻن ۾ گھڙيل اکين ۾ ڄڻ ساھ پئجي رھيو ھو. کن لاءِ سندس دُکي چھري تي ڪا ڏکوئيندڙ، ڪسياري مرڪ، رانڀاٽ ڪندي آئي، ۽ چھري جي اٿاھ گھنجن ۾ ٻڌي وئي، ۽ ھو ڪمزوريءَ کان ڏڪندو پنھنجي آسڻ تان اٿيو، ۽ نھايت ئي گھگھي گڙگڙائيندڙ آواز سان چيائين ؛ " آءُ ڇا ڳالھايان، مھاراج ۽ ديوتائون پنھنجي ٻاجھه ڪن. باھ ۽ پاڻيءَ جو سنگم ڪڏھن به نه ٿيڻو آھي." مھاپوڄاري ڪنڌ جھڪائي چپ ٿي ويو.
مھاراجا مھاپوڄاريءَ ڏانھن نھاريندي ھڪ وڏو اونھو ساھ کنيو، ۽ پنھنجي اوچيءَ راڄ – گديءَ تان اُٿي بيٺو ۽ ساري سڀا ڏانھن نھاريندي، نھايت ئي گنڀير، گجندڙ، دکي ۽ سانيتڪي آواز سان چيائين، " اسين آرين سان پڄڻ وارا آھيون ! آرين سان اسان جي جنگ آدجڳاد کان جاري آھي. اسان کي ڏک رڳو ان ڳالھه جو آھي ته ٽامي جي راجا اھڙو اڍنگو پير ڇو کنيو، ان لاءِ ٽامي جي راجا کي سونمياڻيءَ جي راڄ – سڀا ۾ پيش ٿيڻو پوندو. اسين آرين لاءِ سوچينداسين. اسين ھن ڌرتيءَ تي جنگ نٿا چاھيون، اھنسا اسان جو ڌرم آھي، پر جي اسان کي پنھنجي جياپي لاءِ آرين سان ڪا ڀاري جنگ به ڪرڻي پئي ته اسين جنگ به ڪنداسين. اسين پنھنجي ديس جي بچاءَ لاءِ، پنھنجن ھندورن ۾ لڏندڙ ٻارڙن لاءِ سوچينداسين. سڀاڻي رات اسين سونمياڻيءَ جي وڏي مندر ۾ سڀني ديوين ۽ ديوتائن آڏو پنھنجيءَ پياريءَ پرجا کي سنديش ڏينداسين." ائين چئي، مھاراجا پنھنجي اوچيءَ راڄ گديءَ تان ھيٺ لٿو. مھاراڻي به سندس پٺيان ھلڻ لڳي. ٻئي پنھنجا وڏا سونھري وڳا جھوليندا، راڄ سڀا جي انڊلٺ جيان رنگين پڙچ تان ھلندا، راڄ – سڀا مان وڃڻ لڳا. ساري سڀا سندن آگيا ۾ پنھنجي آسڻن تي سر نوڙائي، سجدي ۾ پئجي وئي، ۽ سڀا جي پڄاڻيءَ جا سنگ زور زور سان وڄڻ لڳا.
***

______
پروشني : راوي، وسنتا : جھلم

4

سونمياڻيءَ مٿان چوڏس چٽائيءَ رات مور پکي جيان پنھنجا خوبصورت پک ڦھلاريا ھئا. اڄ سونمياڻيءَ جي وايو منڊل ۾ گھنڊن جي گونجار، سَنکن ڪي ڪوءڪار، ناد ۽ نگذ جي استٿين جي جھونگار ھئي. اڄ راڄ رتول کان پوڄا – گھر تائين وک ک تي اُماڙيون روشن ھيون، اڄ سونمياڻيءَ جي وڏي مندر ۾ ڌرتي ماتا جي انگاس بت آڏو ھزارين ماڻھن جا ھشام ماکيءَ جي ماناري جيان مڙي آيا ھئا. اڄ سارو سنجھا سھائو مندر، اندران توڙي ٻاھڙ سوين اُماڙين ۽ ديپن جي روشنين سان ٻھه ٻھه ٻري رھيو ھو. اڄ وڏيءَ پوڄا ۽ پراٿنا جو ڏينھن ھو. اڄ ديوتائن جي درٻار جو ڏينھن ھو. اڄ ڌرتيءَ جي ڌڻيءَ ۽ مالڪياڻيءَ، سونمياڻيءَ جي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جون سوين پالڪيون، رٿون ۽ گاڏيون، سنجھا سھائو مندر جي وڏي در آڏو اچي بيٺيون ھيون. سندن آجيان ۾ قطارون ڪري، ٽولن ۾ بيٺل پوڄارين، واري واري سان پنھنجن سَنکن تي وڏي ڦوڪ ڏيئي، پنھنجا سر سندن آجيان ۾ جُھڪايا ھئا، کين مندر ۾ وٺي وڃڻ لاءِ، ھيڊين ساڙھين ۾ ويڙھيل، ھٿن ۾ ٻرندڙ اُماڙيون جھليو بيٺل پوڄارڻين جي ھڪ وڏي ٽولي سندن اڳواڻي ڪئي. مندر جي وڏي در جي ڏاڪن تي، ڳاڙھين ساڙھين ۾ ويڙھيل، ھٿ ترين تي ڪنجھي جا ٿالھه کنيو بيٺل ديوداسين، مٿانئن گلن ۽ ڪپور جي ورکا ڪري، ادب سان سندن آگيا ۾ ڪنڌ جھڪائي ڇڏيا.
ڊانگ ! ڊانگ ! ڊانگ !.... پوڄا گھر جا سڀ گھنڊ ھڪ ئي وقت وڄڻ لڳا ھئا.

" اي ماڻھو، سانت سان سجدا ڪريو، جو اڄ ڌاڃ ڌرتيءَ جا ڌڻي، سونمياڻيءَ جو مھاراجا ۽ مھاراڻي، مانا ديويءَ جي مندر ۾ پيھي آيا آھن."
" اي ماڻھو، نمي کمي پنھنجا سر نوايو، جو اڄ وڏيءَ پوڄا ۽ پرارٿنا جو ڏينھن آھي."
" اي ماڻھو، اگھور سجدا گھوريو، جو اڄ ديوتائن جي درٻار سجي آھي."
سارو مندر گھنڊن، سنکن ۽ پوڄارڻين جي ياترائن جي سريلن آوازن سان گونجي ويو ھو. مندر ۾ ويٺل ھزارين ماڻھن جا ھشام پنھنجي مھاراجا، مھاراڻيءَ، مھاتمائن، مھاديوين، لڇمڻن ۽ لڇمين جي آجيان ۾ سونن ڪڙن، ٻانھوٽن ۽ ڪنگڻ واريون ٻانھون مٿي آسمان ڏانھن ڦھلائي، ڌرتي ماتا جي انگاس مورتيءَ آڏو وڏا وڏا سجدا گھورڻ لڳا ھئا. مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جي اڳواڻي ڪندڙ اُماڙين واريون پوڄارڻيون، پوڄارا پير ڀرينديون، مندر ۾ انڊلٺ جيان رنگين پڙڇن تان ھلنديون، ڌرتي ماتا آڏو وڏي گول سونھري پنڊال جي چوڌاري گول دائري سان اچي پنڊ پھڻ جيان بيھي رھيون ھيون. مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ ھٿن ۾ سونا لڪڻ کنيو، پنھنجا پٽ پٽھير سون ورنا وڳا جھوليندا، مھاپوڄاريءَ پٺيان تپسيا سان ھلندا ماتا ديويءَ آڏو وڏي گول سونھري پنڊال تي اچي بيٺا ھئا. سڀ لڇمڻ، لڇميون، مھاديون، مھاتما، جڌ اڳواڻ، راڻا ۽ رکوال، مُکي ۽ ديوان داڙا پنھنجن آسڻن تي گوڏن ڀر تپسيا سان ٻانھون ڦھلائي بيھجي ويا ھئا. ساري پرجا وڏا وڏا سجدا گھورڻ کان پوءِ سون ڪڙن ۽ ڪنگڻن واريون ٻانھون ڦھلايو ماتا ديويءَ آڌو تپسيا سان بيٺي ھئي.
ھو ھو.... ھو.... ھو ھو....، پوڄارڻين سريلا آلاپ ڪڍي ماتا ديويءَ جي انگاس مورتيءَ کي رنگين لوبان جو واس ڏنو ھو ۽ پوڄا – گھر جي رنگين مورتون اُڪريل وڏين ويڪرين ٻھه ٻھه ديوارن ۾ چوڏس رنگين ڌوپ جو دونھون وٽ کائي ڦلاريو ھو. ساري پوڄا – گھر ۾ ھڪ عجيب سمو ٻڌجي ويو ھو – جھڙو ڪنھن نو ورني پوڄارڻ جي سرڳ جو سپنو. ھاھا، اھو ھڪ سپنو ئي ھو – ھن ڌرتيءَ جي سرڳ جو سپنو، ھن ڌرتيءَ جي ساڻيھه جو سپنو، ھن ڌرتيءَ جي اتھاس جو سپنو. ااڄ تائين، ھن پولار جي ھيٺان اھڙا ڀورا ناسي بادل نه ڏٺا ويا آھن. جھڙو انھيءَ رنگين ڌوپ جو دونھون.
اڄ تائين، ھن آڪاس جي ھيٺان اھڙي چانڊوڻي رات نه سجي آھي. جھڙو اھو ٻھه – ٻھه ٻرندڙ سنجھا – سھائو مندر.
اڄ تائين اوڀر کي اھڙي لاک نه لڳي آھي، جھڙا اُنھن ماڻھن جا رنگا رنگ ڳاڙھا ويس ۽ لال لبيس.
اڄ تائين، ھن ڌرتيءَ اھڙا ڦول نه ڦلاريا آھن، جھڙا انھن موتيءَ داڻن ماڻھن جا ٻھڪندڙ سانورا سلوڻا چھرا،
اڄ تائين، ڪنھن ڍنڍ اھڙو ڪلڇ نه جرڪايو آھي، جھڙو انھن ٻڙين ۽ ٻاين جي نٿن، بونن، ٻانھين، ھسلين، سون ڪڙن، ڪنگڻن ۽ ڪيوٽين جو چلڪڻ ۽ چمڪڻ.
اڄ تائين، ھن وايو منڊل ۾ اھڙو سُر سنگيت نه جاڳيو آھي. جھڙو انھن پوڄارڻين ۽ ديوداسين جي ياترائن جو آواز. ڊانگ! ڊانگ! ڊانگ!.... گھنڊن گونجار ڪئي ھئي.
ترڙوت.... ترڙوت.... ترڙوت..... سنکن تي ڦوڪ لڳي ھئي.
ان ويل. سونھري پنڊال تي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جي اڳيان گوڏن ڀر تپسيا سان ويٺل پوڙھي مھاپوڄاريءَ ڌرتيءَ ماتا جي انگاس مورتيءَ آڏو پنھنجا ھٿ ڦھلايا ھئا –
" او ڌرتي
او ماتا وڌاتا،
اڄ تنھنجي مندر ۾، ڌاج ڌرتيءَ جو ڌڻي، سونمياڻيءَ جو سرواڻ، دراوڙن جو اڳواڻ، سپت سنڌوءَ جو مھاراجا پنھنجيءَ مھاراڻيءَ سميت، پوڄارا پير ڀري تنھنجي آسڻ آيو آھي. اڄ ان خوشيءَ ۾ سونمياڻيءَ جا ڏھ نٽ راج ۽ پنج نٽ راڻيون جنگ ۽ امن جو ناچ ڪندا.
" او ڌرتي،
او شڪتي ماتا، وڌاتا !
سونمياڻيءَ جي مھاراجا کي، جو ھن ڌرتيءَ تي امن ۽ اھنسا جو رکوالو آھي، سونمياڻيءَ جي ڀونءَ مٿان سدا سج جيان روشن رکج. اڄ سونمياڻيءَ جو مھاراجا جيڪي چوي، سو سٻاجھي ڪن سڻج ۽ سونمياڻيءَ مٿان سولو ڍارو ڍاج، جو اسان تنھنجن مندرن جا سينگاريندڙ آھيون، جو اسان ھن ڌرتيءَ جي اوندھ جا اُجاريندڙ آھيون.
" او ڌرتي، او ماتا وڌاتا !
او جنم ورني، جنم ڀومي، سڀ پوڄا ۽ پڙلاوءَ تو لاءِ آھن. اسين سڀ تو کي سجدو ڪريون ٿا !
" ماتا ديويءَ کي سجدو ڪريو.... ماتا ديويءَ کي سجدو ڪريو ! "
ڊانگ ! ڊانگ ! ڊانگ !... ترڙوت... ترڙوت... ترڙوت...
سارو مندر گھنڊن، سنکن ۽ پوڄارين جي آوازن سان گونجي ويو ھو. مھاپوڄاريءَ، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ پٺيان ساري پرجا آسمان ڏانھن ٻانھون ڦھلائي، ماتا ديويءَ آڏو سجدا گھورڻ لڳي ھئي. وڏي پوڄا پاٺ کان پوءِ مھاراجا ۽ مھاراڻي کي ناچ جي پنڊال جي سامھون ھڪ وڏي خوبصورت تخت تي ويھاريو ويو. آتم تارا، سڀ لڇمڻ ۽ لڇميون، مھاتما ۽ مھاديويون، جڌ اڳواڻ، راڻا، مکي ۽ ديوان داڙا پنھنجن آسڻن تي ويھي رھيا ھئا. ساري مندر ۾ ھڪ عجيب سانت ۽ نوائي ڦھلجي وئي ھئي. سڀني جون نظرون سامھون وڏي پنڊال جي پردن ڏانھن کڄيل ھيون. ۽ پوءِ سارو پنڊال مڌر سنگيت ۽ ڇيرين جي ڇمڪارن سان گونجي ويو ھو. وڏي ناچ ۽ ناٽڪ پنڊال جا رنگين جھالون وارا پردا ڇڪجي ويا ھئا، ۽ سامھون اُڀري آيو ھو ھڪ وڏي محل جي آڳنڌ جو چھچٽو.
ڇم... ڇم... ڇم.، پوڄا گھر جي مٿانھن ڏيورن جي ڏاڪن تان پنج نٽ راڻيون سورھن سينگار ڪيو، پولڪائون جرڪائينديون، پڙا لمڪائينديون، ڇيريون ڇمڪائينديون، اپسرائن جيان ھيٺ پنڊال جي آڳنڌ تي لٿيون ھيون. سندن مڌماتي نيڻ، ڦوھ جواڻيءَ جي نشي ۾ اڌ ٻوٽيل ھئا. پنج ئي ڄڻيون ھڪ ئي ادا سان ڄڻ سپني ۾ ھلنديون ٿي ويون. مکڙن تي موھ ۽ ورونھه وراڪا ٿي ڏنن. پنجن ئي پھرين ڌرتي ماتا ۽ پوءِ مھاراجا، مھاراڻيءَ ۽ ساريءَپرجا آڏو سر نوائي نوڙت ڪئي، ۽ پوءِ ڇم ڇم ڪنديون، نرتڪي ادائن سان پنڊال تي ڊوڙون پائي، جھمريون ھڻي گھر ۽ گھرشتيءَ جو چھچٽو چٽڻ لڳيون.
ڪڏھن پنجن ئي ھيج مان جھمريون ھنيو، وٽ کائيو، جنڊ پيھڻ جو چھچٽو ٿي چٽيو، ڪڏھن کجيو کجيو، ناز سان ناڏ ڪيو، ٿوٻيءَ تي ڍوڍا ٿي ٿڦيائون، ڪڏھن سکياڻين سنگھارين جيان ماٽيءَ ۾ مکڻ ولوڙڻ جو نماءُ ٿي پسايائون، ڪڏھن پاڻياريون بڻجي، گھاگھرون ۽ ڇاتيون ڇلڪائينديون ٿي ويون، ڪڏھن مکڙن تي مامتا وارو موھ ڀري، پاٻوھيو پينگھن ڏانھن ڊوڙون پايو، پنھنجن ستل ٻارڙن کي جھومي جھومي جھولا ٿي جھلايائون، ته ڪڏھن وري اوچتو وروھڻين جيان نڪن تي ھٿ نيئي، نيڻن ۾ واجھه وجھي، پنھنجن ڀتارن جي اوسيئڙي ۾ واٽ نھارڻ لاءِ کڙيون مٿي کڻي، واٽون ٿي واجھايائون. پنج ئي ڄڻ ھڪڙيءَ ڪل مان ٺھيل ھيون، ڄڻ ھڪ ئي مالھا جا موتي ھيون، ھڪ ئي واھڻ جون ڇوليون ھيون. پير پير سان، ٻانھن ٻانھن سان، ڳاٽ ڳاٽ سان، چيلھه چيلھه سان ٿي ورايائون ئ پنج ئي ڪٺ پتلين جيان خوشيءَ جو ناچ نچنديون رھيون. پير پٽ سان نٿي لڳن. سازن جو پڙالو جئين پوءِ تيئن تکو ٿي ويو.
ان ويل، پنڊال جي مٿانھن ڏيورن جي ڏاڪن تان خوبصورت وڳن ۾ ويڙھيل پنج نٽ راج ھر ۽ ڏاٽا کنيو، ڇم ڇم ڪندا ھيٺ پنڊال تي لھڻ لڳا ھئا. پنج ئي نٽ را ڻيون کين ڏسي، خوشيءَ مان جھمريون پائي مٿانھن ٻَلھارجڻ لڳيون ھيون. پنج ئي نٽ راج بھار جي مدمست مورن جيان مگن ٿي، جھمريون پائي مٿانھن ڀرڻ لڳا ھئا. ڪڏھن جوڙو جوڙو ٿي پاڻ ۾ پيار ۽ خوشيءَ جو اوريان گھوريان ناچ ٿي نچيائون، ته ڪڏھن ڏھن ئي گڏجي پنڊال تي ڪونجن جي وڳر جيان، طرحين طرحين گول دائرا ٿي ٺاھيا. پنج ئي راج ۽ پنج ئي نٽ – راڻيون، پاڻ ۾ کجيو کجيو، ھڪٻئي تان اور گھور ٿيو، خوشيءَ جو ناچ نچندا رھيا.
ان ويل، اوچتو ئي اوچتو، ھزارين ڀيانڪ آواز ن جو شور پيدا ٿي ويو ھو. ڌرتيءَ جو سينو ڏڪي ويو، ڄڻ ڌرتيءَ تي ھزارين نراتما لھي آيا ھجن. پنج ئي نٽ – راج ۽ نٽ – راڻيون، وائڙا ٿي پنڊال تي ھيڏانھن ھوڏانھن ڊوڙون پائي واجھائڻ لڳا ھئا ته ھي ڇا جو ھُل ھلاچو آھي. ان ويل پنڊال جي مٿانھن ڏيورن مان پنج وحشي نٽ –راج، باھ جو اُماڙيون ۽ بڻڇ لھرائيندا، خوفناڪ جانورن جيان ڪيڪڙات ڪندا، اونھاڙيون ڏيندا، ھنبوڇيون ھڻندا، ھيٺ پنڊال تي لٿا ھئا. سندن مٿن تي جانورن جون سڱ ٻڌل ھئا. ڳچين ۾ ھڏن جون مالائون ۽ بت تي جانورن جون کلون اوڍيل ھين، ۽ خونخوار چھرا رت سان ٿڦيل ھئن. نٽ – راڻيون کين ڏسي، خوف کان ڏڪڻيون ٿي، پنھنجن ساٿي نٽ – راجن ڏانھن ڊوڙڻ لڳيون. پوءِ، ساٿي نٽ – راج کين پنھنجين ٻانھن جو سھارو ڏيئي، پنھنجي پٺيان لڪائين ٿا، ۽ وحشي نٽ راجن جي سامھون ٿين ٿا ۽ کين پنھنجي گھر مان ٻاھر نڪرڻ جو حڪم ڏين ٿا. وحشي نٽ راج ڪروڌ ۾ اچي، پنڊال جي چوڌاري ھنبوڇيون ھڻي، باھيون ۽ بڻڇ لھرائيندا، گجگوڙون ڪندا، مٿن حملو ڪن ٿا ۽ کين ڌڪا ڏيئي، نٽ – راڻين کي پاڻ ڏانھن ڇڪين ٿا. نٽ راڻيون
وحشي نٽ راجن جي ٻانھن ۾ اچي، پاڻ ڇڏائڻ لاءِ پَر – وَس پکيئڙن جيان ڦٿڪن ٿيون. ساٿي نٽ – راج پنھنجين نٽ – راڻين کي ڇڏائڻ لاءِ، چيلھين سان ٻڌل ڏاٽا ڪڍي، پنڊال جي چوڌاري گھيرو ڪندا، ڦيرا پائيندا، وحشي نٽ راجن مٿان حملو ڪن ٿا. ڏسندي ڏسندي، ڏھن ئي نٽ راجن ۾ وڏي خوفناڪ مھاڀاري جنگ جاري ٿي وڃي ٿي ۽ پينگھا ڪِريو پون. مَٽ ۽ ماٺوڙا اوندا ٿيو وڃن ۽ ساري پنڊال کي باھ لڳي وڃي ٿي.پنج ئي نٽ راڻيون، جنگ جي ڏھڪاءَ کان ڇَتا کولي، آسمان ڏانھن ٻانھون ڦھلائي، لڪي ۽ گوڏا ڪٽينديون، پٽڪارو ڪنديون،پنڊال جي چوڌاري ڦرنديون، گھوماٽيون کائينديون ٿيو وڃن. وڏيءَ خوفناڪ جنگ کان پوءِ، ساٿي نٽ راج، پنجن ئي وحشي نٽ راجن کي پنھنجي گھر مان ھڪالي ڪڍن ٿا. پنج ئي نٽ راڻيون ڪجھه دير ته ائين ئي پنڊال جي چوڌاري گھوماٽيون کائينديون، چڪرائينديون ٿيون رھن. ساٿي نٽ راج تيزيءَ سان جھمريون پائيندا، کين سھارو ڏين ٿا. پنج ئي نٽ راڻيون ڄڻ سامت ۾ اچيو ٿيو وڃن. ڏھ ئي گڏجي پنڊال تي ٻرندڙ آڳ اُجھائين ٿا، مَٽ ماٺوڙا ۽ پينگھا سڌا ڪن ٿا. نٽ راڻين کي ڄڻ نئون جنم مليو آھي. مکڙن تي وري اھا ساڳي مرڪ، موھ ۽ ورونھه ڊوڙي آئي اٿن. پنج ئي، ڊيلن جيان پنھنجا ڳاٽ ناز مان لوڏي، پنھنجن ساٿين جي چوڌاري ڀرن ٿيون. ڏھ ئي پاڻ ۾ ھڪٻئي مٿان اور گھور ٿيو. ڪونجن جي وڳر جيان طرحين طرحين دائرا ٺاھيو. خوشيءَ جو ناچ نچن ٿا. سازن جو پڙالو جيئن پوءِ تيئن تيز ٿيندو وڃي. ۽ پوِ ڏھ ڪٺ پتلين جيان گول دائرو پائيندا، خوشيءَ جو ناچ نچندا، مھاپوڄاريءَ مھاراجا، مھاراڻيءَ ۽ ساري پرجا جي آگيا ۾ ادب سان ھٿ ٻڌندا، سر نوائيندا، ڇم ڇم ڪندا، تڪڙا تڪڙا پنڊال جي ڏاڪن تان گم ٿي وڃن ٿا.
ڊانگ !... ڊانگ !... ڊانگ !.... مندر جا سڀ گھنڊ يڪا گونجڻ لڳا ھئا. کن لاءِ ڄڻ سارو ڀيڻو مواس ٿي ويو ھو.، ماتا ديويءَ جي مورتيءَ جيان پنڊ پھڻ ٿي ويو ھو. مھاپوڄاري جي چھري تي جُڳن جا گھنج ويتر گھرا ٿي ويا ھئا. مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ ڄڻ سُن ۾ اچي ويا ھئا. لڇمڻ ۽ لڇميون سڀ خاموش ھئا. چوڏس پوڄا – گھر ۾ ڄڻ گھري سانت ۽ سوچ ڊوڙي وئي ھئي. اڄ نٽ – راڻيون ۽ نٽ – راج پنھنجين نرتڪي ادائن سان وڏا ڳجھه ڳرھي ويا ھئا، وڏيون ڳجھاندر ڳالھيون ڪري ويا ھئا.
ان ويل، مھاراجا ھڪ وڏو اونھو ساھ ڀري پنھنجي آسڻ تان بيچين ٿي اُٿيو ھو. ڌيرج سان، ھوريان ھوريان پوڄارا پير ڀريندو، گول سونھري پنڊال تي آيو ھو. مھاراڻيءَ به سندس پٺيان ھلندي، سونھري پنڊال تي اچي ماتا ديويءَ آڏو وڏي سجدي ۾ پئجي وئي ھئي. سندس اڳيان گوڏن ڀر بيٺل مھاراجا، ماتا ديويءَ جي انگاس مورتيءَ آڏو ڪنڌ مٿي کڻي، پنھنجون ٻانھون سرڻ جيان ڦھلائي ڇڏيون ھيون، ۽ ساري پوڄا گھر ۾ سندس چنگ جھڙو گنڀير آواز گونجڻ لڳو ھو ؛
" او ڌرتي، او ماتا وڌاتا ! تون آدجڳاد کان آھين، ھن ڌرتيءَ تي جو ڪجھه آھي، سڀ تنھنجو ڪرشمو آھي.
" پراڻي ڪال ۾،
جڏھن اسين ڪين ھئاسين،
جڏھن ھن ڌرتيءَ تي خوفناڪ درندن جو راڄ ھو،
جڏھن دنيا ھڪ ويران جھنگ ھئي،
تڏھن،
پنھنجي شيوا لاءِ،
تو پنھنجيءَ ڪنواري ڪُک مان اسان کي ڄڻيو،
۽ اسين تنھنجي سيني تي باندرن جيان بانبڙا پائڻ لڳاسين ؛
اِھو اسان جي پيدائش جو اتھاس آھي.
"تڏھن اسين انگ اگھاڙا ھئاسين،
تڏھن اسين وڻواند رولو ھئاسين،
جانارن جيان ڪچو ماھ ۽ مڇيون کائيندا ھئاسين
اِھو سڀ ناد ۽ نگد جو لکيو آھي ____
ويد انادي آھن.
" تڏھن اسين جُڳن جا جُڳ،
خوفناڪ جھنگلي جانارن ۾ ڦاٿل ھئاسين،
اسين خوفناڪ سٽاڻي سمنڊ جي ويران ۾ ڦاٿل ھئاسين،
اسين خوفناڪ برفاني طوفانن ۾ ڦاٿل ھئاسين،
۽ اسان جي سرن مٿان ٻرندڙ جبلن جون وڄون ڪرنديون ھيون،
اسين جُڳن جا جڳ ساھ تڳائڻ لاءِ
سڻوپرين جاين جي تلاش ۾ نراتمائن جيان ڀٽڪندا رھياسين.
" او ڌرتي، او ماتا وڌاڻا !
تڏھن تو اسان کي سُپت سنڌوءَ جي واٽ سئنھائي،
جا گلن ۽ ڦلن جي ڦلواڙي ھئي،
جنھن جي ويڙھين ۽ ولھارن ۾ گايون ۽ ٻڪريون،
ھرڻ ۽ ڦاڙھا، مينھون ۽ سھڙ ا چري رھيا ھئا،
اسين گروھن ۾ ونڊجندا،
خوفناڪ جھنگ ۽ رڻ پٽ جھاڳيندا،
خوفناڪ جانورن سان جنگيون ڪندا،
آڏو لَڪ لتاڙيندا،
سنڌوءَ جي ڀلاري ڀونءَ تي آياسين،
جا ڌرتيءَ جو سرڳ ھئي،
۽ اسان سنڌوءَ جي پھاڙن ۽ لڪن کي پنھنجي اوٽ ۽ اجھو بڻايو ؛
جتي امن امان ھو، سک ۽ سانت ھئي.
" پراڻي ڪال ۾،
ھن ڌرتيءَ تي جنھن ودوان ڪڱانئون جھوپو ٺاھيو ھو،
۽ سنڌوءَ ڪناري ٻج چٽيا ھئا،
اُھو اسان جو وڏو پيءُ، شِوَ مھاراج ھو،
ھن بيک ديوتا کي پنھنجو دوست ٺاھيو،
۽ ان تي سواري ڪئي
اھو سڀ تنھنجو ڪرشمو ھو ؛
۽ اسان شِو ۽ بيل ديوتا جي پوڄا ۽ شيوا ڪئي.
" پراڻي ڪال ۾،
ھن ڌرتيءَ تي سڀ کان پھرين جنھن منڌ ڦيش ڪُٽي واڻ وٽيو ھو،
ڪپھه جي گوگڙن مان سُٽ ڪتيو ھو،
پنھنجو سر ڍڪيو ھو،
جنھن سڀ کان پھرين گئو ماتا جي پيرن ۾ ڍِنگ ٻڌو،
۽ ڏڪندي ڏڪندي گوھن سان ٻُڪ ۾ ان جو کير پيتو،
اُھا اسان جي وڏي ماءُ پاربتي ھئي ؛
۽ اسان سان پاربتي ۽ گئو ماتا جي پوڄا ۽ شيوا ڪئي.
" او ڌرتي،
او شڪتي ماتا، وڌاتا !
اسين ھن ڌرتيءَ تي سڀ کان اڳھانھان آھيون؛
اُھي اسين ھئاسين، جن ھن ڌرتيءَ تي ڌڻ ڌاريا ھئا،
اُھي اسين ھئاسين، جن ھن ڌرتيءَ تي واڻ وٽيا ۽ سُٽ
ڪتيا ھئا ۽ چرخا چوريا ھئا، اُھي اسين ھئاسين، جن ھن
ڌرتيءَ تي گپ ۽ گاري سان ننڍڙا گھروندا ٺاھيا ھئا،
اُھي اسين ھئاسين، جن ھن ڌرتيءَ تي ڀلن ڍڳن سان
ھر جوٽيا ھئا،
او ڌرتي، او ماتا وڌاتا،
ھيءَ وھندڙ جل ڌارا، سنڌوءَ،
انھن ڳالھين جي راکي ۽ ساکي آھي،
تو کان ڪجھه لڪل ڪونھي؛
اِھو ھن ڌرتيءَ جو اِتھاس آھي !
" او ڌرتيءَ، او ماتا وڌاتا !
ھن ڌرتيءَ تي جو ڪجھه آھي،
اسان جي محنت جو ڦل آھي،
اسان ھزارين سالن جي محنت ۽ جاکڙن سان ھن ڌرتيءَ تي ھر جوٽيا،
سرن جا بٺا ٺاھيا،
وڏين وڏين راڄڌانين جو بنياد وڌو،
۽ سپت سنڌوءَ جي ويران جھنگن کي ديوتائن جي ڌرتي بنائي ڇڏيو !
" او ماتا وڌاتا !
اسين اڃان به ويرين وچ ۾ آھيون
آريا اسان جا سڀ کان وڏا ويري آھن.
آريا اڻسڌريل ۽ جھنگلي آھن،
بُتن تي جانورن جون کلون اوڍين ٿا،
ڳچيءَ ۾ ھڏن جون مالھائون پھرين ٿا،
ھنن وٽ وڙھڻ لاءِ لوھي ھٿيار ۽ سورايءَ لاءِ تکا سيگھڙو آھن.
ھو سدائين سُتي لوءِ اسان جي وسندين تي ڪاھون ڪن ٿا،
ڇتن ڪتن وانگي اونھاڙيون ڏيئي، اسانجين کيتين ۽ وسندين کي باھيون لڳائين ٿا.
" اسان ڪيئي ڀيرا آرين سان وڏيون جنگيون ڪيون،
ھنن جا وڏا سردار مارياسين ۽ قيد ڪياسين،
۽ آريا اسان جي پيش پيا.
اسان کين جيئدان ڏنو،
ان لاءِ ته اسان جو ڌرم کميا،
تپسيا، اھنسا، ديا ۽ دان آھي،
اسين ھن ڌرتيءَ تي امن ۽ امان چاھيون ٿا،
اسان آرين ڏانھن دوستي جو ھٿ وڌايو،
اسان آرين کي ڪڀا ۽ وروونا وارا پَٽ ورھائي ڏنا،
ان لاءِ ته آريا ديش ۾ برف پوي ٿي،
اُتي اناج نٿو لڳي ؛
اسان آرين سان وڏا وڙ ڪيا.
" او ڌرتيءَ، او ماتا وڌاتا !
آرين وري، منھن ڪڍيو آھي،
آرين وري ڪَر کنيو آھي،
آريا وري وڏيءَ ويڙھاند جون سٽون سٽي رھيا آھن،
ان لاءِ ته آريا اگنيءَ جا پوڄاري آھن،
جا آڳ جي ديوي آھي،
جا ننگريون ناس ڪندڙ آھي،
جا ڦلواڙيون ويران ڪندڙ آھي،
اگني ۽ آريا لوڀي ۽ اھنڪاري آھن،
ھنن جي مٿي ۾ ڪروڌ ۽ جنگ ڀريل آھي،
ھنن جون اکيون اسان جي راڄ – رتولن ۽ رنگ – محلن ۾ کُتل آھن،
ھو اسان جو الھو تلھو ٻھارڻ چاھين ٿا !
" او ڌرتي، او ماتا وڌاتا !
اسان ھزارين سالن جي محنتن ۽ جاکڙن سان ھن ڌرتيءَ کي سينگاريو آھي،
ھنن رنگ – رتولن، راڄ – محلن ۽ راڄڌانين کي جنم ڏنو آھي
اسين جھنگلي آرين ھٿان پنھنجي سندر سڀيتا کي مٽجڻ ڪو نه ڏينداسين.
اسين آرين سان جنگ ڪنداسين !
اسين آرين سان وري وڏاندري ويڙھ ڏينداسين ؛
اسين وڙھنداسين، ستادرو، پروشني، وستنا، اسڪني
ڪرومر، سويتيءَ ۽ سنڌوءَ لاءِ،
اسين وڙھنداسين، ھن سرڳ سمان دراوڙن جي ڌرتيءَ لاءِ،
اسين وڙھنداسين، پوڄارن ۽ پوڄارڻين لاءِ،
اسين وڙھنداسين، پنھنجن اوڏن ۽ اوسارن لاءِ،
اسين وڙھنداسين، سون ورنين سوڍين لاءِ،
اسين وڙھنداسين، پنھنجن ھندورن ۾ لڏندڙ ٻارڙن لاءِ،
اسين جنگ ڪنداسين، ھن ڌرتيءَ جي امن ۽ اھنسا لاءِ،
" او ڌرتيءَ، او ماتا وڌاتا !
اسان کي جنگ جي آگيا ڏيج،
سونمياڻيءَ مٿان سولو ڍارو ڍاريج،
۽ آرين مٿان اسان کي سوڀيارو ڪريج،
جو اسين تنھنجا پوڄارا آھيون،
جو اسين ھن ڌرتيءَ تي امن ۽ اھنسا جا رکولا آھيون،
جو اسين ھن ڌرتيءَ جي اوندھ جا اُجاريندڙ آھيون.
" او ڌرتي، او ماتا وڌاتا !
او شڪتيءَ ۽ مُڪتي جي ديوي !
او جنم ڀومي، جنم ورني !
سڀ پوڄارا ۽ پڙلاوَ تو لاءِ آھن.
آءُ سونمياڻيءَ جو مھاراجا،
پنھنجي مھاراڻيءَ، لڇمڻن، لڇمين ۽ ساريءَ پرجا سان، تنھنجن چرنن ۾ سجدو ڪريان ٿو."

ڊانگ ! ڊانگ ! ڊانگ !.... پوڄا – گھر جا سڀ گھنڊ گڏ گونجارڻ لڳا ھئا.
ترڙوت... ترڙوت... ترڙوت.... پوڄارين سنکن تي ڦوڪ ڏني ھئي. چوڏس پوڄا گھر جي ديوارن ۾ رنگين ڌوپ جي دونھين جا بادل ڦُلاريا ھئا. سارو مندر پوڄارڻين جي سريلن آوازن سان گونجي ويو ھو. مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ پٺيان سڀ لڇمڻ ۽ لڇميون، مھاتما ۽ مھاديويون، جڌ اڳواڻ جنگي جواڻ ۽ رکوال، مکي ۽ راڻا، ديوان ۽ داڙا، پوڄارا ۽ پوڄارڻيون، آسمان ڏانھن ٻانھون ڦھلائي، ڌرتي ماتا آڏو وڏا وڏا سجدا گھورڻ لڳا. ان رات، سڄي رات ماتا ديويءَ جي مندر ۾ ماتا ديويءَ، شِوَ ۽ باربتي جي پوڄا ٿيندي رھي.ماڻھو پنھنجين ديوين ۽ ديوتائن مٿان ڀيٽون چاڙھيندا رھيا.
جُڳن کان ھن ڌرتيءَ تي جنگ جو ڏونڪو وڄي رھيو آھي، وڄندو رھندو !
جُڳن کان ھن ڌرتيءَ تي موت جي جنگ جاري آھي، ۽ جاري رھندي !

سونمياڻيءَ جي وايو منڊل ۾ وري جنگ جا ڀيڙ وڄڻ لڳا ھئا. وري وڏاندر ويڙھ جو غُرغلو متو ھو. ھن واري ان ڌرتيءَ کي اھا آڳ پنھنجي ھٿان ئي لڳي ھئي. ٽامي جو راجا ديوداسا، ڳُجھه ئي ڳُجھه ۾. ماٺ مٺيءَ سان، آرين سان ملت ٿي ويو ھو. ھو آرين جي مھاديوي اگنيءَ اڳيان جھڪي ويو ھو، ان لاءِ ته راجا ديوداسا جي ماءُ آرياڻي ھئي، ۽ اگنيءَ جي پوڄارڻ ھئي. ھن آرين کي ستادرو، پروشنيءَ وسستا، سويتيءَ ۽ ڪرمون جي ڌارائن تي پڙاءَ وجھڻ جي موڪل ڏئي ڇڏي ھئي، ۽ آريا ٽامي جي پنجن ئي ڌارائن کي ماڪڙ جيان ورائي ويا ھئا. سڀ بر پٽ، جھر جھنگ، آرين جي بيشمار گروھن ۽ ٽولن سان ڏينڀن جي ماناري جيان جھنجھجي ويا ھئا. الائي ڪھڙي ڳالھه تي ھرکجي، الائي ڪھڙي ڏھڪاءَ کان ڏڪي، ٽامي جي راجا سونمياڻيءَ جي مھاراجا جي حڪمن جي ڀڃڪڙي ڪئي ھئي، ۽ ماٺ مٺيءَ ۾ ڌارين سان پنھنجي ڌرتيءَ جو سودو ڪيو ھو. ۽ اڄ ٽامي ۽ سونمياڻيءَ جون سرحدون ٻه اڌ ٿي، ھميشه ھميشه لاءِ ھڪٻئي کان جدا ٿي ويون ھيون. ستادرو، پروشني، وسستا، سويتي، ۽ ڪرمون ھميشه ھميشه لاءِ سنڌوءَ کان ڇڄي ويون ھيون. ھڪ ماڻھو ڪڏھن پنھنجي ساري ڪٽنب ۽ ساري ملڪ کي لوڙھي ڇڏيندو آھي، ۽ ھڪ ماڻھو ڪڏھن پنھنجي سڄي ڪٽنب ۽ ملڪ کي تاري ڇڏيندو آھي. ھا، ھا، جُڳن کان ھن ڌرتيءَ تي ائين ٿيندو رھيو آھي. ٽامي جي راجا نه رڳو سونمياڻيءَ جي مھاراجا جي دل آزاري ھئي، لڇمڻن، لڇمين ۽ پوڄارين کي رنجايو ھو، پر ھن پاڻ سان گڏ سڄي سنڌوءَ کي موت جي دروازي تي آڻي بيھاريو ھو. سنڌوءَ جي اڏول سڀيتا جي پُڄاڻي جا سنک وڄڻ لڳا ھئا. ھو جي راتاھا ھڻندڙ ست ڌاريا آيا ھئا، ڪنھن به ڳالھه تان اڙي سگھيا ٿي، پنھنجن وچنن تان ڦري سگھيا ٿي. ڏينڀن جي ماناري مان مٺي ماکي ڪڏھن به نه جڙي آھي. بگھڙ جي ٻچي ۾ ڪڏھن به ڇيلڙي وارو گُڻ نه پيدا ٿيو آھي. باھ ۽ پاڻيءَ جو سنگم ڪڏھن به نه ٿيڻو آھي. تنھن ڪري، سونمياڻيءَ جي مھاراجا ٽامي کان سونمياڻيءَ جون سرحدون ھڪدم جدا ڪري ڇڏيون ھيون، سنڌوءَ جي سرحدن جي سنڀال ۽ رکواليءَ لاءِ سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال، لڇمڻ ڄام سرواڻ، وڏو ڪٽڪ وٺي سنڌوءَ جي سرحدن تي ڪلا کوڙي ڇڏيا ھئا، حد بندي ڪري ڇڏي ھئي. سونمياڻيءَ جي ڪٽڪ جا ھزارين جنگي سورما، راڻا ۽ رکوال، کڙڳ کلول، ڪات، ڪرٽ ۽ ڀالا کڻي، سنڌوءَ جي سرحدن تي رات ڏينھن گشت ڪرڻ لڳا ھئا. سونمياڻيءَ جي مھاراجا دور دور سنڌوءَ جي راڄڌانين ڏانھن پنھنجو گھوڙا ۽ ٻيڙا ڊوڙايا ھئا. ساري سنڌوءَ ۾ ھنڌين ماڳين جنگ جي ھڪل ھئي، ڊوڙون ۽ ووڙون ھيون. ھر طرف جنگ جو ڀير وڄي رھيو ھو. پنھنجي ديس جي رکشنا ۽ شيوا لاءِ سنڌوءَ جي دور دور وسندين مان ڳاڙھا ڳڀرو، سونمياڻيءَ جي سنڌو گھاٽ تي اچي، کِڙڳ کلول، ڀالا ۽ بڻڇ، ڪات ۽ ڪھاڙا گھڙي، ڌرتي ماتا جي وڏيءَ مورتيءَ آڏو سنڌوءَ جي مٽيءَ جو تلڪ نرڙ تي لڳائي، پنھنجن سرن جي ھاڻ ھڻڻ لڳا ھئا، ۽ آرين سان برميچڻ لاءِ سنڌو گھاٽ جي وڏي آکاڙي واري ميدان ۾، سکت لاءِ، ملاکڙا ۽ ٻِلھاڙا ڪرڻ لڳا ھئا، ھزارن جا ٽولا ٺاھي، ڀالن ۽ بڻڇين جي راند ڪرڻ لڳا ھئا.
سارو سنڌو گھاٽ جنگ جو آکاڙو بڻجي ويو ھو، سنڌو گھاٽ جي وڏي پتڻ تان روز سوين جنگي جوپ جواڻن جا ھوڙھا ۽ ٻيڙا، پنھنجا رنگين سڙھ جھوليندا، جھجھي زور جئندا، ھِلورا کائيندا، سنڌوءَ جي سرحدن جي رکوالي لاءِ وڌڻ لڳا ھئا. پنھنجي وطن جي سورھيه سورمن، راڻن ۽ راجپُٽن، سوڍن ۽ سُپر ڄامن کي پتڻ اُڪارڻ لاءِ سنڌو گھاٽ تي ھزارين ٻارڙا، ٻايون ۽ دايون، ڪنواريون توڙي سھاڳڻيون، لڇميون توڙي ديوداسيون، پوڄارڻيون توڙي آتڻ ھاريون، مھاديويون توڙي لاھياريون، روز نوان نوان سينگار ڪري اچڻ لڳيون ھيون. مائرون پنھنجن پٽن لاءِ، ڀينرون پنھنجن ڀائرن لاءِ، ڪنواريون پنھنجي گھوٽن لاءِ، سھاڳڻيون پنھنجن مڙسن لاءِ، ۽ سُرتيون پنھنجن سَرتن لاءِ، دادلي درياھ ۾ پُکا وجھي، سکائون باسڻ لڳيون ھيون. روز دادلي درياھ جي لھرن مٿان سُکائن جا سھسين ديپ روشن ٿيندا ھئا. جنگي سورمن لاءِ ھو اوچا کاڄ آڻينديون ھيون. ھر ڀينر پنھنجي ڀاءُ سان، ڪامڻي پنھنجي ڪانڌ سان، ماءُ پنھنجي پٽ سان، ۽ سُريت پنھنجي سرتي سان ڀاڪر پائي ملندي ھئي. نيڻن ئي نيڻن ۾ جُڳن جون ڳالھيون ٿينديون ھيون. وڇوڙي ۽ ويراڳ جي لوري لڳندي ھئي. ۽ پوءِ، جڏھن ناکئا کوھا کولي، سڙھ سبڀاري، پڳھه ڇوڙي، وڏي واڪي سان ھوڙھي ھلائڻ جو حڪم ڏيندا ھئا، ته کين آشيرواد ڏيڻ لاءِ ھزارين ڏڪندڙ، بيچين، ٻانھين ڀريل، ٻانھون ھوا ۾ لھرائڻ لڳنديون ھيون. نيڻن جي ڳچين مان لڙڪن جا ھار ڇڄي، داڻو داڻو ٿي ويندا ھئا. ڪيتريون مائرون، ڪيتريون ڀينرون، ڪيتريون سھاڳڻيون ۽ سُريتون، بيچين ٿي، ھوڙھن پٺيان ڊوڙي پونديون ھيون. ھزارين آوازن جو پڙلاءُ پيدا ٿي ويندو ھو.
وڃو وڃو، بُرن تي بڇ ڪريو !
وڃو وڃو، دشمنن سان سينا ساھيو !
وڃو وڃو، ويرين کي ڀالا ھڻي، ڀاڪرين پئو !
وڃو وڃو، ڌرتيءَ جو کاڌو پيتو ملھايو !
وڃو وڃو، ماتا ديويءَ تان سر گھوريو !

سونمياڻيءَ ۾ جڏھن ھڪ پاسي وڏيءَ ويڙھاند جون تياريون ٿي رھيون ھيون، ته ٻئي پاسي وڏي ڌام ڌوم سان سونمياڻيءَ جي لڇمڻ، مھاويد آتم تارا جي شاديءَ جا سانباھ ٿي رھيا ھئا. سونمياڻيءَ جي سڀني راڄڌانين جي راجائن کي پنھنجن ٻيڙن ۽ گھوڙن سميت دعوت ڏني وئي ھئي. اڃا سنجھي جا ستارا مس چمڪندا ھئا ته سارو راڄ رتول شھناين دھلن ۽ دمامن جي آوازن سان گونجي ويندو ھو. سڄو راڄ رتول رنگا رنگ، ساڙھين، پَڙن ۽ پولڪائن سان ويڙھيل لڇمين، نازڪ نارين، پوڄارڻين، ڳائڻين، نٽ راڻين ۽ آتڻ ھارين سان جھنجھجي ويندو ھو. ھڪ پاسي نھار ته نٽ راڻيون ناچ پيون ڪن ۽ نينگريون دھلڙيون وڄايو سھرا ۽ لاڏا پيون ڳائين، ته ٻئي پاسي سونمياڻيءَ جون برک آتڻ ھاريون سُٽ پيون ڪتين، گھوٽ ۽ ڪنوار جي وھانءَ جي جوڙن تي اوچا ڀرت پيون ڀرين، اوٽيون پيون ڏين، ڪارچن تي اڳٺ، سَڳيون، جھاٻا ۽ جھولڻا پيون ٺاھين ۽ ٽئين پاسي وري سون ورنيون سوڍيون، پلنگن، پٿراڻين ۽ پالڪين تي ويٺيون،اوچا کاڌا کايو، پاڻ ۾ کيڪارون ڪريو، منڊل ۽ مارڪا پيون ڪن.
سج چڙھيو ٿي، سج، ڍريو ٿي. سونمياڻيءَ ۾ جنگ جي ڀير سان گڏ خوشيءَ جون شرنايون وڄنديون رھيون....
انھيءَ رات، دونھاٽيل نُڀ ۾ سَتاڙي جو چنڊ ٻڏير ۾ ھو. اڄ سونمياڻيءَ جي گھوٽ آتم تارا کي ستاڙي جي ميندي لڳڻي ھئي. راڄ رتول ۾ وڏيون وڏيون خوشيون پئي ملھايون ويون. سڄي راڄ رتول ۾ گھوٽ جون پڇائون ھيون. ان ويل، آتم تارا، دھلن ۽ شرناين جي آواز کان پري، سنڌوءَ گھاٽ جي ھڪ مٿانھينءَ ماڙيءَ جي ڇت مٿان، ڪجھه اُداس ۽ اوماس، الائي ڪھڙين سوچن ۾ وھلور، موڳاڻو بيٺو ھو. جنگ جو ڀير وڄي رھيو ھو. ستاڙي جو چنڊ ٻڏ تر ۾ ھو. سنڌو گھاٽ تي ھوڙھن جا رنگين سڙھ ڀلن گھوڙن جيان دنگي رھيا ھئا. جنگي اکاڙي ۾ جُنگ جواڻ ڀالن ۽ ڏڦن سان ھڪٻئي تي وار ڪري رھيا ھئا. رنگين وڳن ۾ ويڙھيل ناريون چوڌاري سنڌو گھاٽ پئي آيون ۽ ويون. ڪن پنھنجن جُنگ جواڻن کي اوچا کاڌا پئي کارايا، ته ڪن دادلي درياھ ۾ پُکا وجھيو پوڄا پئي ڪئي. ھو بيچين نيڻن سان سنڌو – گھاٽ جي اُتانھينءَ ڇت تان اھو سڀڪجھه ڏسندو رھيو. ھيٺ درياھ شاھ جي بچاءُ بند تان، سونمياڻيءَ جي ھڪ ھارن سان جھنجھيل سھڻي گائڪا، دنبورو ۽ کڙتال ھٿن ۾ کنيو، وڏي واڪي، پنھنجي اوچي آواز سان سوين ماڻھن جي ميڙ اڳيان ڳائي رھي ھئي ؛
جُڳن کان ھن ڌرتيءَ تي جنگ جو ڏونڪو وڄي رھيو آھي، ۽ وڄندو رھندو،
جڳن کان ھن ڌرتيءَ تي موت جي جنگ جاري آھي،
۽ جاري رھندي،
ھو ڏسو،
منھنجي ديس جي ڪوپن ڪانڌن پنھنجا بڻڇ ھوا ۾ لھرايا آھن ؛
ھو ھن ڌرتيءَ جا پُٽ آھن،
۽ آءُ انھن جي لڄ آھيان !
ھو منھنجو ننگ سڃاڻيندا،
ھو مون تان سر گھوريندا،
جُڳن کان ھن ڌرتيءَ تي جنگ جو ڏونڪو وڄي رھيو آ،
۽ وڄندو رھندو !
ھو ست ڌاريا جڏھن به ايندا،
سٽون ڏيئي منھنجا ڳھڻا لاھيندا ؛
ٻانھون ڪاراين کان نڪري پونديون،
نڪ مان ناڪيلي وھندي، ۽ ڪن ڇڄي پوندا ؛
آءُ ھن ڌرتيءَ جي ڌيءُ، دانھيان ٿي،
منھنجو ننگ سڃاڻو !
او گھاتوا ! وڃو، وڃو،
ويرين سان سينا ساھيو،
ڌڙ ڌڙن مٿان اُڇلايو،
گھا گھائي گھا گھائي سر گھوريو ؛
وڃو، وڃو ؛
جنگ جو ڏونڪو وڄي رھيو آھي ؛
ھيءَ مرڻ مارڻ جي ويرا آھي،
ڀاڄوڪڙ بڻجي، ٽري ٽارو نه ڪجو،
ڳڻي ڳڻي سيني ۾ مھميزون سھجو،
پُٺي نه ڏجو !
آءُ اوھان جي لڄ چوان ٿي ؛
او گھاتوا ! وڃو، وڃو،
بُرن تي بڇ ڪريو ؛
جنگ جو ڏونڪو وڄي رھيو آھي !
آءُ پنھنجا ڳوڙھا پي ويندس،
اوھان جي وڇوڙي جو سور سھي ويندس،
اوھان مان ڦٽبو،
آءُ ڦٽن تي لپڙيون ٻڌنديس،
اوھان مان جيڪو ڪُسبو، آءُ انھيءَ جا گيت ڳائيندس
منھنجا گيت انادي آھن،
آءُ سِرن جي سَين ھڻان ٿي ؛
او گھاتوا ! وڃو، وڃو،
جنگ جو ڏونڪو وڄي رھيو آھي !
جُڳن کان ھن ڌرتيءَ تي موت جي جنگ جاري آھي،
۽ جاري رھندي !

جنگ جو ڏونڪو وڄي رھيو ھو. ڳھڻن سان جھنجھيل ڳائڻي، ھڪ ھٿ سان دنبور ۽ ٻئي ھٿ سان کڙتال وڄائيندي، وڻجارن ڳائيندي ھلندي ٿي وئي. ھن جا ڪاتيءَ کان تکا اوچا سُر، اڃا تائين ھوائن جي ڇاتيءَ ۾ ڇير وجھندا ٿي ويا. پري پري تائين بچاءَ بند تان اُٻاڻڪيون، ڪجھه ھيسيل ۽ ھراسيل ناريون، پوڙھا ۽ ٻار، اچي وڃي رھيا ھئا. دادلي درياھ ۾ لُڇ پُڇ ھئي. ستاڙي جو چنڊ دونھاٽيل نپ جي ساگر ۾ ٻڌ تر ھو، ۽ آتم تارا به ڪنھن گھريءَ سوچ جي ٽٻيءَ ۾ پئي ٻڏيو ۽ تريو.... ۽ پوءِ، ڇت مٿان چار ديوداسيون آيون ھيون، چئني ادب سان سندس آگيا ۾ سر نوايا ھئا ؛
" مھاديو، اوھان کي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ گھرايو آھي." آتم تارا ڪنڌ کڻي ڏانھن ڏٺو، ۽ چپ چاپ سندن پٺيان ھلڻ لڳو.
سنڌو گھاٽ جي ھڪ وڏي اُتانھين جھروڪي ۾ جنگي ودوانن ۽ اڳواڻن جو ميڙو متل ھو. ھڪڙا آيا پئي ته ٻيا ويا پئي. ڪي پاڻ ۾ ڳالھيون ڪري رھيا ھئا، ڪي ڀتين تي ٽنگيل وڏن وڏن رنگين پڙڇن تي اُڪريل سنڌوءَ جي نقشن مٿان اُڀا بيٺا، مٿاڪُٽ ڪري رھيا ھئا. سونمياڻيءَ جو مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ سونھري تختن تي براجمان ھئا. آتم تارا، ديوداسين سان گڏ، اُتانھينءَ ماڙ جي ڏاڪن تان لھي، وڏن وڏن پنڊالن ۽ ايوانن تان ڦرندو، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جي جھروڪي ۾ آيو، ۽ نھايت ئي ادب سان گوڏن ڀر مھاراجا آڏو ھٿ ٻڌي بيٺو. مھاراجا کيس ڏسي، ڀريل ۽ ڳري آواز سان چيو ؛
" لڇمڻ آتم تارا، ھن چنڊ جي چوڏھينءَ رات تنھنجي شادي آھي. چنڊ جي ڏھين تاريخ تي ڪنواريتن جي ڄڃ اچڻي آھي. اڄ ستاڙي جي رات آھي. اڄ اوھان جي ھٿن تي وھانءَ جي پھرين ميندي لاٿي ويندي. راڄ رتول ۾ لڇمين اوھان کي گھرايو آھي."
مھاراجا جي ڳالھه تي لڇمڻ آتم تارا پنھنجو ڪنڌ مٿي ڪيو. گنڀير ۽ نماڻي آواز سان چيائين ؛ " مھاراج، اڄ جڏھن سونمياڻيءَ جا سڀ سورما ڀالن ۽ بڻڇن سان رانديون پيا ڪن، ته آءُ پنھنجن ھٿن کي ميندي ڪيئن ھڻندس؟ اھا شادي پوءِ به ٿي سگھي ٿي."
آتم تارا جي ڳالھه تي مھاراجا غور سان سندس چھري ۾ نھاريندي چيو ؛ " لڇمڻ، اوھين ڇا پيا چئو، دنيا جي ڪا به طاقت اسان جي در تي آيل خوشين جي دھلن کي موٽائي نه سگھندي. آرين سان جنگ اسان لاءِ ڪا نئين ڳالھه ڪانھي، اھا جنگ جڳن کان جاري آھي. جي آرين سان اسان کي جنگ ڪرڻي پئي ته ڪنداسين. جنگ، جنگ جي ميدان ۾ ٿيندي. تنھنجي شادي به ٿيندي، تنھنجي ھٿن تي ميندي به لڳندي ۽ تنھنجن ھٿن ۾ بڻڇ به ڏنو ويندو. اسان اوھان جي شاديءَ ۾ ڪوٽ ديجي، ششي ٿان ، شيواديجي ، راجستان، ڪڇ ڀڄ ۽ پاتال بندر جي راجائن کي گھرايو آھي. اسين ماٺ مٺيءَ ۾ ساڻن ڪي ڳالھيون ڪنداسين. اوھين ھنن ديوداسين سان گڏجي ھڪيا راڄ رتول پڄو. راڄ رتول ۾ لڇميون اوھان جي واٽ نھارينديون ھونديون."
جو حڪم، مھاراج !" آتم تارا ادب سان مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ آڏو پنھنجو ڪنڌ جھڪايو، ۽ ديوداسين سان گڏجي راڄ رتول ڏانھن وڃڻ لڳو.
امر آھي اھا ڌرتي، جنھن کي پنھنجا سورھيه سرويچ پھلواڻ آھن. مَھان آھي اُھا قوم، جا پنھنجي ڌرتيءَ تان پنھنجو رت ست گھوري ڄاڻي ٿي. مَر تنھن ڌرتيءَ جون مائرون مَرڪيو مرڪن، جنھن ڌرتيءَ جي سرحدن تان سينا ساھي ڄاڻن. ڀل ته تنھن ڌرتيءَ جون سھاڳڻيون سٿ سونھن، جن جا سھاڳ روھ رڻن ۾ دشمنن سان کڙڳ کلول ڪن ٿا. ڀل ته تنھن ڌرتيءَ جون سنگھاريون سوء سوء سينگار ڪن، جن جا سورھيه سوڍا ويرين سان راتاھي جون رانديون ڪن ٿا. ڀل ته تنھن ڌرتيءَ جون پنوھارڻيون ناچ ۽ ڳاچ ڪن، جن جا پيل پنوھار اٽل ۽ اڻموٽ آھن، ڀل ته تنھن ڌرتيءَ جون لال ڪنواريون ھٿن ۽ پيرن کي مھنديون مڙھين، جن جا ڳاڙھا گھوٽ سر جوٽ آھن. دنيا جي ڪا به طاقت انھيءَ ڌرتيءَ تي پنھنجو ڌاڪو ڄمائي نه سگھندي. دنيا جي ڪابه طاقت انھن سھاڳڻين جا ڳھڻا لاھي نه سگھندي. دنيا جي ڪا به طاقت انھن لال ڪنوارين جي ھٿڙن تان اھا مھنديءَ جي سونڌي ريٽي، رنگت ڊاھي نه سگھندي. دنيا جي ڪا به طاقت انھيءَ ناچ ۽ ڳاچ جي آوازن کي دٻائي نه سگھندي، اُھا قوم پھاڙن جيان پنھنجيءَ جڳھه تي اٽل ھوندي آھي. جيئن کير ٿر کي ڌوڌي نٿو سگھجي، جيئن ڪارونجھر ۽ ڪانڀوءَ کي، ھالار ۽ پٻ کي، ڀڳي ٽوڙھي ۽ گنجي کي، چوھڙ ۽ سورجاڻيءَ کي پنھنجين جڳھين تان ھٽائي نٿو سگھجي، تيئن اُنھي قوم کي به لوڏي ۽ ڌوڌي نٿو سگھجي. ڀل ته انھيءَ ڌرتيءَ جا ماڻھو جنگ ويل به جشن ملھائين، خوشيون ڪن. اُھا قوم امر آھي، ۽ امر رھندي، اُھا ڌرتي مھان آھي، ۽ مھان رھندي.
سونمياڻيءَ ۾ مھاويد آتم تارا جي وھانءَ جا وڏي ڌام ڌوم سان جشن پئي ملھايا ويا. سونمياڻيءَ جي پري پري جي راڄڌانين جا ٽي راجا پنھنجي راڻين، لڇمڻن، لڇمين، جڌ اڳواڻن، گھوڙن ۽ ٻيڙن سان سونمياڻيءَ ۾ اچي ھيڪاندا ٿيا ھئا.اڄ سونمياڻيءَ ۾ ڪوٽ ڏيجي جو راجا ۽ راڻي ڪنواريتن جي ڄڃ وٺي اچڻا ھئا. اڄ سونمياڻيءَ جي لال ڪنوار اچڻي ھئي. تنھنڪري، اڄ ساري سونمياڻيءَ نوان ويس ۽ وڳا ڪيا ھئا. ھزارين دايون ۽ ٻايون، طرحين طرحين ھار ۽ سينگار ڪري، ڪنوار جي آجيان لاءِ سنڌو گھاٽ تي اچي مڙيون ھيون، ھر طرف ھزارين ماڻھن جا ھشام ھئا. چوڏس ميڙا ۽ منڊليون متل ھيون. چونڪ چونڪ تي دھلارين دھل پئي وڄايا. نينگرين دھلارين جي چوطرف گول ڦيرا پايو، پڙا لمڪايو، ناچ پئي ڪيا. بازيگر بازيون پئي ڏيکاريون. سون ورنيون سوڍيون ۽ سنگھاريون، سنگھرون ڪريو، ڪنوار جي آجيان لاءِ سھرا ڳائي رھيون ھيون. سوين پوڄارڻيون ۽ ديوداسيون ڪنوار جي سواڳت لاءِ گلن ڦلن ۽ سُرھاڻين جا ٿالھه کنيو، اُڪنڊيون بيٺيون ھيون. اڄ جنگي جواڻن خوشيءَ جا ڀير پئي وڄايا. چوڏس خوشيءَ جو پڙالو وڄي رھيو ھو. اڄ ھر مڙس ڄڻ گھوٽيتو ٿي لڳو. اڄ ھر مُنڌ ڄڻ ته ڪنواريتي ھئي، اڄ ھر نينگري ڳھڻن سان جھنجھيل لال ڪنوار ٿي لڳي. مھاويد آتم تارا جي وھانءَ جي خوشيءَ ۾، سونمياڻيءَ ۾ الائي ڪيتريون سڱابنديون ٿيون ھيون. ڪيترين لڄوڙين نينگرين، سَچلين ڪوڏين جا ڳانا ٻڌي، پنھنجن سپنن جا گھوٽ پوڄيا ھئا. اڄ ڪيترين نينگرين کي سندن ماءُ – پيئن پنھنجن گھوٽن سان سنڌوءَ جا سير ڪرڻ لاءِ ڇيڪ ڇڏي ڏنو ھو، ته جيئن پاڻ ۾ ھرن مرن. ڪيڏا ناتا جڙيا ھئا، ڪيترا نوان نينھن نپنا ھئا، نيڻن ۽ نيڻن ۾ ڪيڏا سپنا سرجيا ھئا ساري ڄمار ڳَر لڳي جيون گھارڻ جا سپنا، ھڪٻئي تان گھور جا سپنا، ھن ڌرتيءَ جي نئين نسل جي اندر ۾ پيھي ڳجھه ڳولڻ جا سپنا، ھن ڌرتيءَ جي نئين نسل جا سپنا. ڪيڏيون آسون پرجيون ھيون،ڪيڏيون مرادون پنيون ھيون. اڄ اُھا ڀاڳ ۽ سڀاڳ جي ديوي اچي رھي ھئي، اڄ اُھا روپوتي، رنگرتي، لال ڪنوار اچي رھي ھئي. اڄ اُھا سونمياڻيءَ جي سور جونسي سونھن جا ڌياڻي اچي رھي ھئي، تنھنڪري ان ديويءَ جي درشن لاءِ دل اُڪنڊي ھئي، ھر من ماندو ھو...
" ھو ڏسو، اُتر کان سڙھ کڄيا آھن."
" ھو ڏسو، ڄڃ اچي پئي."
" ھو ڏسو، ھوڙھن مُنھن ڪڍيا آھن."
ساري سنڌو گھاٽ تي ھزارين آوازن جو پڙالو پيدا ٿي ويو ھو. پري، اُتر پار ڏانھن، جتي سنڌو گول دائري سان ور کايو نيڻ نھار کان اُوجھل ٿيو ٿي وئي، سڻاون سڙھن منھن ڪڍيا ھئا. ڄڃ جي آجيان لاءِ پوڄارين سنک تي وڏي ڦوڪ ڏني. جنگي جواڻن ڀير تي ڏونڪا ھنيا، ساري سنڌو گھاٽ تي ڊوڙ ڊوڙان لڳي وئي ھئي. ھر ماڻھوءَ، ھر مُنڌ، ھر ٻار، ڪنوار کي ويجھي کان ويجھو ڏسڻ ٿي گھريو. اُھي مائرون جن ٻارن کي ٿڃ پئي پياري، سي به ٻارن کي ٿڃ ڇڏائي پتڻ ڏانھن ڊوڙڻ ھيون. ھر طرف کان ماڻھن جو ھڪ سمنڊ ھو، جو پتڻ تي پلٽي پيو ھو. اُتر جي سڻائي واءَ ۾، بيل ديوتا ۽ طرحين طرحين مورتيون اُڪريل ھوڙھن ۽ ٻيڙن جا سڙھ، دھلن ۽ دمامن سان، ٺٺ ۽ ادمبر سان، سنڌوءَ جي لھرن مٿان ٽٽھيرن جي پکن جيان تکا تکا سرڙاٽ ڪندا ٿي آيا. سڀن کان اڳ، پوڄارين ۽ پوڄارڻين جو ھوڙھو ھو. تنھن پٺيان سونمياڻيءَ ۽ ڪوٽ ڏيجيءَ جي جنگي جواڻن جا اَٺ ھوڙھا ھئا. انھن جي پٺيان ڪوٽ ڏيجيءَ جي راجا ۽ راڻيءَ جو خوبصورت، رنگين ھوڙھو ھو، جنھن جي کليل پالڪيءَ ۾ ڳاڙھيءَ سيج ۽ پٿوراڻين تي لال ڪنوار، گوڏن ۾ منھن لڪايو، جُھنڊ ھڻيو ويٺي ھئي. انھيءَ جي پٺيان ڪنوار جي ماءُ – پيءُ، لڇمڻ ۽ لڇمين جا ھوڙھا ھئا. انھن پٺيان سوين ڄاڃين جا ھوڙھا ۽ ٻيڙا ھئا. اُتر جي سڻائيءَ واءَ ۾ سڄاڻ ناکئا ھڙني ھوڙھن کي سھڻي نموني ھڪٻئي پٺيان، ھڪ سنگھر سان، ھنجھن جي وڳر جيان ھلائيندا ٿي آيا.

اي لال ڪنوار تون ڀلي آئينءَ !
اي ڀاڳ ۽ سڀاڳ جي ديوي، تون جيءُ آئين !
شال تنھنجو مان سدا مٿانھون ھجي !
شال سدا اوچو چوڙين ۽ ماڻين !
شال سدا سونمياڻيءَ جي راڄ رتولن ۾ پنھنجي ور سان سکياڻي ھجين !
ڪنوار جي آجيان لاءِ ھزارين ٻانھين ڀريل ٻانھون لھرايون ھيون. سون ڪڙن ۽ ڪنگڻن وارا ھٿ کڄيا ھئا. سونمياڻيءَ جو مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ ڪوٽ ڏيجيءَ جي راجا ۽ راڻي، ڪنوار ۽ ڄاڃين جي آجيان لاءِ، پنھنجي ديس جي راجا ۽ ٽنھي مھمان راجا ۽ راڻين، مھاپوڄاري.لڇمين ۽ لڇمڻن، ۽ گھوٽ ساڻ، سنڌو گھاٽ جي مٿانھين ماڙين تان لھي، ھيٺ پتڻ تي آيا ھئا. سڀ کان پھرين ڪوٽ ديجيءَ جي راجا ۽ راڻيءَ جو ھوڙھو پتڻ سان لڳايو ويو ھو. ڪوٽ ڏيجيءَ جي راجا ۽ راڻيءَ، پتڻ جي وڏن ڏاڪن تي پير رکندي ئي، سونمياڻيءَ جي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جي آگيا ۾ پنھنجا ڳاٽ ھيٺ ادب سان جھڪايا ھئا. سونمياڻيءَ جي مھاراجا ڏاڍي سڪ ۽ اُتساھ مان ڪوٽ ديجيءَ جي راجا کي آشيرواد ڏيندي چيو ؛
" اي ڪوٽ ڏيجيءَ جا سرواڻ ۽ اڳواڻ، تون ڀلي آئين، جي آئين، اسان جون اکيون ٿڌيون. اسين پنھنجي ديس جي ٽنھي مھمان راجائن ۽ راڻين، مھاپوڄاريءَ، لڇمڻن ۽ لڇمين ۽ ساريءَ پرجا طرفان اوان جي راڻيءَ ڪنوار، ڪنوار جي ماءُ پيءَ ۽ ساريءَ ڄڃ کي آشيرواد ڏيون ٿا جو اوين وڏا وڙ ڪري اسان جي آسڻ آڻيا آھيو."
" اي ڌيج ڌرتيءَ جا ڌڻيءَ، سونمياڻيءَ جا سرواڻ، دراوڙن جا اڳواڻ، شال اوھان جا کيت سدا ساوا، اَتڻ اُجرا ۽ سڙھ سوايا ھجن. ايڏي شان ۽ مان لاءِ وڏا ڀال اوان جا، جو ٻانھي جو ايڏو قدر ڪيو اٿو. شال سدا سونمياڻيءَ جي ڀونءَ مٿان سورج جيان چمڪو، جو اسان جو مان ۽ مرتبو اوان جي دم سان آھي."
ڪوٽ ڏيجيءَ جي راجا ۽ راڻيءَ ھڪ ڀيرو وري پنھنجي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ آڏو سر نوائي نوڙت ڪئي. مھاراجا راجا سان، ۽ مھاراڻيءَ راڻيءَ سان ڀاڪر پائي مليا. پوءِ لڇميون لال ڪنوار کي مھاراجا ۽ مھاراڻي آڏو وٺي آئيون. کُھنبي جُھنڊ ۾ لال ڪنوار ڏسي، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ پيار مان کيس سيني سان لڳايو. مھاراجا ڏاڍي پيار مان جُھنڊ ۾ بيٺل ڪنوار جو مٿو چُمندي چيو ؛ " اي لال ڪنوار، تون ڀلي آئينءَ، جيءَ آئين ! شال سدا سنگھارين سٿ ۾ سونھين، سون روپي سان رانديون ڪرين. اسان تنھنجي گھوٽ سان جي وچن ڪيا آھن، سي سڀ پارينداسين. تون سونمياڻيءَ جي راڄ رتولن ۾ مھاديوين جي ٺٺ سان رھندينءَ. اسان جي راڄ ۽ ڀاڳ جا در سدا تو لاءِ کليل ھوندا، جو تون ھڪ مھاتما جي مڱ آھين."
جُھنڊ ۾ بيٺل ڪنوار مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جي آگيا ۾ سر نوائي نوڙت ڪئي. پوءِ مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ وڏي قرب ۽ پيار سان ڪنوار جي ماءُ – پيءَ سان مليا، ۽ سونن لڪڻن، سون ڪڙن ۽ ڪنگڻن وارا ھٿ ڦھلائي ساريءَ ڄڃ کي آشيرواد ڏنو.
پوءِ ڇا ھو، ھر طرف کان خوشيءَ جي آوازن جو ھولريو مچي ويو ھو. سنگھارين ۽ سوڍين جي لاڏن ۽ سھرن جي آوازن سان گڏ، ڪنوار ۽ ڄڃ مٿان ھزارين گلن ڦلن ۽ ڦوٽن جي مينھن وٺا ھئا. ڪپور، کٿوريءَ ۽ طرحين طرحين سرھاڻين جي ورکا ٿي ھئي. ھزارين ھوليءَ جارنگ رليا ھئا.ڇٽ ڇٽان ٿي ھئي....
۽ پوءِ، جڏھن مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ چئني راجائن ۽ راڻين سان ڪنوار ۽ ڄڃ کي وٺي، مٿي سنڌوءَ جي وڏي ويڪري بچاءَ بند تي آيا، ته سنگھرون ڪري بيٺل پوڄارين ڪنوار جي آجيان ۾ سنک وڄايا. سونمياڻيءَ جي ھٿياربند ڪٽڪ جي، سوين سنگھرون ڪري بيٺل، جنگ جواڻن پنھنجا کڙڳ کلول، ڀالا ۽ بڻڇ ھوا ۾ لھرائي، واڳونءَ جي کلن واريون ڍالون ڪاتن، ڪرٽن ۽ ڪھاڙن سان وڄائي وڏي دٻدٻي، ٺٺ ٺانگر سان ڪنوار جي سلامي ڀري.... ۽ پوءِ، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ ڪنوار کي جھاٻن ۽ جھولڻن جڙيل، موتين ۽ ڪوڏين مڙھيل، وڏيءَ رنگين پالڪيءَ ۾ ويھاري راڄ رتولن ڏانھن ھلڻ لڳا ھئا.
انھيءَ شام سنڌو گھاٽ تان دھلارين، ناچڻين، پوڄارين ۽ پوڄارڻين ۽ جنگي ڪٽڪ جي وڏي جٿي سان، وڏي ساز ۽ آواز، ڌام ڌوم سان، سپنن جي ڄڃ ھلي ھئي. پالڪين پٺيان پالڪيون ھيون. ھاٿين پٺيان ھاٿي ھئا. رٿن پٺيان رٿون ھيون. بيل گاڏين پٺيان بيل گاڏيون ھيون. ماڻھن پٺيان ماڻھو ھئا. وڏي ساز ۽ آواز، ھُل ۽ ھاگامي سان، سپنن جي شھر ڏانھن ڄڃ ھلي ھئي.
اھو سنڌو گھاٽ جو ٿجب چھچٽو ھو، جڏھن ڪنوار کي راڄ رتولن پڄائڻ لاءِ سڀ ماڻھو ڄڃ پٺيان خوشيون ملھائيندا، ھڪ ھڪ ٿي ھليا ويا ھئا، ۽ ساري سنڌو گھاٽ تي نوائي ڦھلجي وئي ھئي.... رڳو بيل ديوتا، واڳونءَ ۽ گنڊرن جون شڪليون اُڪريل ھوڙھن ۽ ٻيڙن جا رنگين سڙھ ڏاڍيءَ گنڀيرتا سان جُھلي رھيا ھئا. سنڌيا جي رنگن ۾ وھنتل سھائي سنڌوءَ جي سائيري پاڻيءَ ۾ رڳو پوڄا جا گل، ڦرڦوٽا ۽ ڦل تري رھيا ھئا. ڌرتيءَ تي رھجي ويا ھئا ڳاڙھا، ھيڊا، ڪرمچي، نيرا، گلابي ۽ لياري رنگ، ۽ واءَ ۾ رھجي وئي ھئي کٿوريءَ جي خوشبو !

***

____
سيگھڙو : گھورا
اگني : آرين جي سڀ کان وڏي ديوي يا ديوتا، جنھن ھندستان تي حملو ڪري، وسيه قوم جي ماڻھن جون وڏيون ننگريون، باھيون ڏئي، مسمار ڪري ڇڏيون ھيون.

ششي ٿان : سيسٿان، سيھوان، سيوھن
شيوا : سوي
پاتال بندر : ڪراچي، قديم دنيا جي تاريخن ۽ ڪتابن ۾ انھن ٽنھي شھرن جو نالو اچي ٿو. سبيءَ ۽ ڪوٽ ڏيجيءَ يا ديويءَ جو ڪوٽ جي قديم تھذيب موئن جي دڙي جي ھمسر آھي.

5

او جڳاڻو، وياءَ جي واڌاري جو جڳاڻو ھو. اھو جڳاڻو ھو، جنتي ديويءَ جي پوڄا جو، لِنگ جي پوڄا جو، شِوَ ۽ پاربتيءَ جي پوڄا جو، وڏا سوڻ ساٺ ڪري، گھوٽن ۽ ڪنوارين جي پوڄا جو، وڏيون سُکائون باسي، نئين بري اُپائڻ جو... نه ته شايد اڄ ھن ڌرتيءَ تي ڪجھه به نه ھجي ھا نڪو پانڌي، نڪو پيچرو.
سپنا سپنا سنڌوءَ مٿان چوڏھينءَ جو چنڊ چڙھيو ھو. ٽم – ٽم ڪندا تارن جا ڪوڙين ڏيئا ٻريا ھئا. اڄ مھاويد آتم تارا جي وھانءَ جي رات ھئي. اڄ گھوٽن ۽ ڪنوارين جي پوڄا جي رات ھئي. اڄ ڪيتريون نينگريون پنھنجن سپنن جي سپرين کي سھاڳ جا ڳانا ٻڌي، گھوٽ پوڄينديون. اڄ وڏا لايا سجايا ٿيڻا ھئا. اڄ وڏي ڀلاري رات ھئي. اڄ ساري سونمياڻيءَ انيڪ اُماڙين جي روشنين سان ٻھه ٻھه ٻري رھي ھئي. گھر گھر سوين ديپ روشن ھئا. اڄ ڳليءَ ڳليءَ ۾، چونڪ چونڪ تي نينگريون نچي رھيون ھيون. اڄ گس گس تي، گھاٽ گھاٽ تي، ڪنوارين جا ھار سينگار ۽ ڏيج پئي ڏيکاريا ويا. راڄ رتول کان ماتا ديويءَ جي مندر تائين روشنين جي کيرڌار ڦھليل ھئي، سارو وايو منڊل گھنڊن ۽ سنکن جي آوازن سان گونجي رھيو ھو. اڄ ماتا ديويءَ جي مندر اڳيان ھزارين ماڻھن جا ميڙ ھئا. سوين رٿون، پالڪيون ۽ بيل گاڏيون ھيون. اڄ ماتا ديويءَ جي مندر ۾ اندر وڃڻ لاءِ ماڻھن جو ڪو گھٽ ئي ڪو نه ڇڏيو ھو. اڄ وڏو پوڄا ۽ پرارٿنا جو ڏينھن ھو – جنتي ديويءَ جي پوڄا جو، لِنگ جي پوڄا جو، شِوَ ۽ پاربتيءَ جي پوڄا جو، گھوٽ ۽ ڪنوار جي پوڄا جو.
ان رات، ماتاديويءَ جي سوين پوڄارين ۽ پوڄارڻين جي ياترائن سان گڏ، وڏا گھنڊ گونجاريا ھئا، سنک وڳا ھئا. سھسين سرھاڻين جي ورکا ٿي ھئي، رنگين ڌوپ ڦلاريا ھئا. مھاپوڄاريءَ، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ، گھوٽ ۽ ڪنوار پٺيان، ڌرتي ماتا آڏو ناد ۽ نگد جي جھونگارن سان، وڏا سجدا گھوريا وياھئا. وڏي پوڄا پاٽ کان پوءِ، مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ کي ڌرتي ماتا جي سامھون اونچي سونھري تخت تي ويھاريو ويو ھو. سڀ راجا راڻيون پنھنجن تختن تي ويھجي ويا ھئا. سڀ لڇمڻ ۽ لڇميون، مُکي جُڌ اڳواڻ، رکوال، ديوان داڙا، پانڊت ۽ ڪيرٿ، ۽ ساري پرجا پنھنجين پنھنجين جڳھين تي ويھجي وئي ھئي. ماتا ديويءَ جي انگاس مورتيءَ آڏو، گول سونھري پنڊال تي، ڳاڙھيءَ ستارن جڙيل سيج مٿان، رڳو ڳاڙھن پٽ پٽھير وڳن ۾ ويڙھيل، گھوٽ ۽ ڪنوار رھجي ويا ھئا. ٻنھي جي مٿان سونن ڦلن سان جڙيل ڳاڙھي پٽ جا شالودا ھئا. ٻئي ماتا ديوي آڏو ٻرندڙ مچ جي سامھون، ھڪٻئي کان ٿورو وٿيرڪا، گوڏن ڀر، تپسيا سان ٻانھون ٻڌيو بيٺا ھئا. گھوٽ ۽ ڪنوار کان اڳڀرو، ڌرتي ماتا جي انگاس مورتيءَ آڏو، تپسيا ساڻ گوڏن ڀر بيٺل مھاپوڄاريءَ پنھنجيون ٻئي ٻانھون ڦھلائي ڇڏيون ھيون، ۽ ساري مندر ۾ سندس گنڀير آواز گونجڻ لڳو ھو ؛
" اوڌرتي، او ماتا وڌاتا !
خوش ٿي،
اڄ تنھنجي مندر وھانءَ جي رات سجي آھي ؛
ھن ڌرتيءَ تي، وھانءَ جي رات کان وڌ ڪا ڀلاري رات ڪانھي،
ھن ڌرتيءَ تي، گھوٽ ۽ ڪنوار جي سنگم کان وڌ ڪا پوڄاري ڳال ڪانھي.
او ڌرتي، او شڪتي ماتا!
اڄ تنھنجي مندر ۾ وڏا لايا سجايا ٿيڻا آھن،
اڄ وڏي ڀاڳ ڀري رات آھي،
اڄ پانڊت جو پڙھي، سوا اگھائيج،
۽ ھن گھوٽ ۽ ڪنوار مٿان سدا ٻاجھه ٻيلاٽي ڪج، جو انھن جو پھريون ٻار، تنھنجي مندر جو مھاپوڄاري ٿيندو.
او ڌرتي، او ماتا وڌاتا !
سڀ پوڄا ۽ پڙلاوَ تولاءِ آھن،
سڀ ساز ۽ آواز تو لاءِ آھن."
ائين چئي، مھاپوڄاريءَ ڌرتي ماتا آڏو ٿي وڏا سجدا گھوريا، ۽ ھلندو، گھوٽ ۽ ڪنوار جي اڳيان ٻرندڙ باھ جي مچ جي سامھون اچي بيٺو. سوڻن ۽ ساٺن جي سامان جا ٿالھه ۽ گلن ڦلن ۽ سرھاڻين جا ڇڄ ڀري بيٺل پوڄارڻيون، مھاپوڄاريءَ جي ويجھو آيون. ڪا دير ته مھاپوڄاريءَ وھانءَ جي اسٿنيون پڙھندو، گھوٽ ۽ ڪنوار مٿان گلن ۽ ڦلن جي ورکا ڪندو رھيو، ۽ پوءِ گھوٽ جي اڳيان بيھي اوچي آواز چيائين :

" گھوٽ وچن ڪري ته ھو سڄي ڄمار پنھنجي ڪنوار سان سچو رھندو."
ڳاڙھي وڳي ۾، موڙن جڙيل گھوٽ، جھڪيل ڪنڌ سان چيو :
" آءُ آتم تارا، پٽ ڀونءَگر سمبارا، پنھنجي مھاراجا، مھاراڻيءَ، سڀني راجائن ۽ راڻين، لڇمڻن ۽ لڇمين ۽ ساري سٿ آڏو وچن ڪريان ٿو آءُ سڄي ڄمار پنھنجيءَ ڪنوار سان سچو رھندس، سدائين کيس پنھنجي ساھ سان سانڍيندس، ڪڏھن کيس مَٺو نه گھرندس."
" ڪنوار وچن ڪري" مھاپوڄاريءَ جو ڳورو آواز وري گونجيو.
کُھنبي جُھنڊ ۾ اڻاکي چرپر ٿي، ۽ ڪنوار ھٻڪندي چيو :
" آءُ شيوا ديجي، ڌيءَ مکي ڀنڊي سمبارا، ماتا ديويءَ جي مندر ۾ پنھنجي مھاراجا، مھاراڻيءَ، سڀني راجائن، راڻين ۽ ساري سٿ آڏو وچن ٿي ڪريان ٿي ته پنھنجي گھوٽ سان سدا سچي رھنديس. مان پنھنجيءَ ڪُک مان ھن لاءِ گلن جھڙا ٻار ڄڻيندس، ۽ راتين جون ننڊون ڦٽائي، ساري ڄمار پنھنجي ور ۽ ٻارن جي شيوا ڪندس، آءُ ساري ڄمار پنھنجي ور مٿان گھوري ويندس."
ڄڻ جلترنگ وڄي ويو. ڪنوار جي ڳالھه تي لڇمين ۽ ڪنوارين نينگرين ۾ ٽھڪڙو مچي ويو. سڀ راجا ۽ راڻيون ھڪٻئي ڏانھن نھاري مُرڪڻ لڳا. مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جا مُکڙا ٻھڪي ويا. ساري مندر مان ھر طرف کان واڌاين جون وايون ورڻ لڳيون. آوازن جون ھولريو پيدا ٿي ويو. گھوٽ ۽ ڪنوار مٿان پوڄارڻيون ۽ ديوداسيون گول دائرو پائي، گلن جي ڇٽ ڇٽان ڪرڻ لڳيون. نارين جي لاڏن جي آوازن سان سارو مندر گونجي ويو....
۽ پوءِ مھاپوڄاري، تکي منھن واري ڇُري ھڪ پوڄارڻ جي ٿالھيءَ مان کڻي، گھوٽ ۽ ڪنوار جي آڏو آيو. گھوٽ ۽ ڪنوار ڳاڙھن وڳن مان ھٿ ٻاھر ڪڍي ڏانھنس وڌيا. مھاپوڄاريءَ گھوٽ ۽ ڪنوار جي ھٿن جي آڱوٺن کي چھبڪ ڏيئي، ٻنھي جي رت سان ٻڏل آڱوٺن کي ھڪٻئي سان ملايو. پوءِ مھاپوڄاريءَ، سندن پٺيان بيھي، گھوٽ ۽ ڪنوار جي اجرڪن جي پلون کي ڳنڊ ڏيئي، سدا لاءِ کين جيون جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌي ڇڏيو ھو ۽ ساري مندر ۾ سندس آواز گونجڻ لڳو ھو :
" او ڌرتي، او ماتا وڌاتا !
خوش ٿي،
اڄ تنھنجي مندر ۾ ھنن گھوٽ ۽ ڪنوار، پنھنجن ابن ڏاڏن جي ريت رکي،
ھڪٻئي کي پنھنجايو آھي.
خوش ٿي جو اڄ ھي ٻئي ھڪ رت، ھڪ جان، ھڪ جُسو ٿي ويا آھن.
ھنن جا ٻار جي ٿيندا، سي تنھنجي شيوا ڪندا.
او ڌرتي، او شڪتي ماتا !
اڄ پانڊت جا ڳنڊ ٻڌي آھي، سا سوگھي ڪريج،
۽ ھن گھوٽ ۽ ڪنوار مٿان سدا سولو ڍارو ڍاريج.
او ماتا، ٻاجھه ٻيلائي ڪريج، ٻاجھه ٻيلائي ڪريج.
جو تون سڀ کان ٻاجھاري ديوي آھين،
جو اسين سڀ تو کي سجدا ڪريون ٿا.... "
" ماتا ديويءَ کي سجدو ڪريو !.... ماتا ديويءَ کي سجدو ڪريو !
ھر طرف کان پوڄارن ۽ پوڄارڻين جا آواز اچڻ لڳا ھئا.
مھاپوڄاريءَ گھوٽ ۽ ڪنوار پٺيان مھاراجا، مھاراڻيءَ، سڀ راجا ۽ راڻيون، لڇمڻ ۽ لڇميون، مٿانئن مُچرڪا ڪري اچي بيٺا. گھوٽ ۽ ڪنوار اڳيان ڪُٽيءَ جو وٽو رکيو ويو. پھرين گھوٽ ڪٽيءَ جو گرھ کڻي ڪنوار جي وات ۾ وڌو. ۽ پوءِ ڪنوار مينديءَ رتڙي ھٿ سان گھوٽ کي ڪٽي کارائي. ھر طرف کان ٽھڪڙن جا آواز گونجڻ لڳا.
پوءِ گھوٽ ۽ ڪنوار کي ھڪٻئي جو اوبر کير پياريو ويو.
پوءِ لانئن جو وارو آيو. سارو سھائو مندر لانئن جي لاڏن جي آوازن سان گونجي ويو. سڀ کان پھرين مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ گھوٽ ۽ ڪنوار کي لانئون ڏنيون. انھيءَ کان پوءِ سڀني راجائن ۽ راڻين لانئون ڏنيون. ھاسيڪار گھوٽ ۽ ڪنوار جي مٿن کي زور سان ٿي ٽڪرايائون. ناز ڪڙيءَ ڪنوار جي بچاءَ لاءِ، پوڄارڻيون ساڻن جھڳڙنديون رھيون. ھر طرف کان سھرن ۽ واڌاين جا آواز گونجندا رھيا، وڏا سوڻ ساٺ، ناچ ۽ ڳاچ ڪرڻ کان پوءِ، پوڄارڻيون ڪنوار کي گھوٽ کان جدا ڪري، لنگ پوڄا ڪرائڻ وٺي ويون، ۽ ڪنوار کي سڀني ديوين ۽ ديوتائن آڏو ڦيرايو ويو.
ڪنوار شو ۽ پاربتيءَ جي پوڄا ڪئي. ھن گئو ماتا جي ٿڻن ۾ پاربتيءَ جيان وات وڌو، ۽ پوءِ ھن لنگ پوڄا ڪئي. پوڄارڻين ھن جي لسڙي پيٽ تان پوڄارو پھڻ گھمايو. شيوا جي ساري سرير ۾ ڄڻ اگني ڊوڙي وئي. سَنڌ سَنڌ ۾ سيڙھاٽ پئجي ويس.
پوءِ پوڄارڻيون کيس جنتي ديويءَ جي مورتيءَ آڏو وٺي آيون، جنھن جي سرير مان نئون وڻ ڦٽي رھيو ھو. ڪنوار گوڏن ڀر جنتي ديويءَ آڏو جھڪي پنھنجيون ٻانھون پوڄا لاءِ ڦھلائي ڇڏيون ۽ سندس ڌيمو، مٺڙو آواز مندر ۾ گونجي ويو، جنھن ۾ ھن وقت ھر طرف سانت ڦھلجي وئي ھئي ؛
" او جنتي،
او نئين بُري اُپائيندڙ ديوي !
اڄ جي رات آءُ پريم پوڄيندس،
اڄ جي رات منھنجي وھانءُ جي پھرين رات آھي....
او ديوي،
مون کي ستن پٽن ۽ ستن ڌيئن جي ماءُ ڪريج،
منھنجي ڪک کي، پنھنجيءَ ڪک جيان سدا سائو رکيج !
آءُ وچن ڪريان ٿي ته منھنجا ٻار تنھنجي کيتن جي،تنھنجن ماڻھن جي، تنھنجي ڌرتيءَ جي، تنھنجن مندرن جي شيوا ڪندا.
او ديوي، مون کي پئون سٽ پٽ ڏجان....
او ديوي، ٻاجھه ڪجان، ٻاجھه ٻيلاٽي ڪجان ! "
۽ لال ڪنوار جنتي جي ديويءَ آڏو کير پٽن لاءِ وڏا سجدا گھورڻ لڳي.
ان رات ماتا ديويءَ جي وڏي مندر ۾ وڏا سوڻ ۽ ساٺ ڪرڻ ۽ وڏي پوڄا پاٽ ڪرڻ کان پوءِ مھاراجا، مھاراڻيءَ، سڀ راجا ۽ راڻيون، لڇمڻ ۽ لڇميون، جنگي اڳواڻ ۽ ساري ڄڃ، گھوٽ ۽ ڪنوار کي سھسين سينگار ڪرائي، سجايل پالڪيءَ ۾ ويھاري، وڏن دھلن ۽ دمامن سان، راڄ رتول ڏانھن ھلڻ لڳا ھئا.
مندر کان ٻاھر ايندي ئي، ھزارين ماڻھن جو ھولريو مچي ويو ھو. ماتا ديويءَ جي مندر کان راڄ رتول تائين روشنين جون لاٽون ھيون. ٻنھي طرفن، ڳلين ۾ ماڻھن جا ھشام بيٺ ھئا. گھوٽ ۽ ڪنوار ساريءَ ڄڃ مٿان، ماڙين جي ھيٺان توڙي ڇتين مٿان گلن ڦلن، سرھاڻين ۽ رنگن جي ورکا شروع ٿي وئي ھئي. ھر طرف کان واڌاين ۽ دعائن، لاڏن ۽ ٽھڪن جا آواز ٻري رھيا ھئا. ھر طرف شرنايون گونجي رھيون ھيون، واڄٽ وڄي رھيا ھئا. ڄڻ سونمياڻيءَ جا باغ، بندر ۽ بازارون، رڳو آواز بنجي ويا ھئا
" ھن ڌرتيءَ تي، وھانءَ جي رات کان وڏ ڪائي ڀلاري رات ڪانھي !
ھن ڌرتيءَ تي گھوٽ ۽ ڪنوار جي سنگم کان وڌ ڪائي پوڄاري رات ڪانھي ! "
اُھا ديھه ڌرم جي رات ھئي.... گھوٽ ۽ ڪنوار جي سنگم جي رات چانڊوڻي، تارن، تِرن ۽ ڪَتين ڀريل، ھيرن ۽ ھلورن ھاڻي، سونھن ۽ وونھن ڀري رات پريم جي رات. جسم جي پوڄا ھن ڌرتيءَ جي سڀ کان اڳاھين پوڄا آھي. پريم ھن ڌرتيءَ جو سڀ کان آڳاٽو ڌرم آھي. پريم بنا ھي جيون پاپ آھي، سراپ آھي، دولاپ آھي. پريم، ديھه جو سڀ کان وڏو ڌرم آھي. ھن ڌرتيءَ تي جو ڪجھه آھي، اھو سڀ پريم جو ڪرشمو آھي.
ان رات، سنڌو گھاٽ لڳ، سونمياڻيءَ جي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جو گھوٽ ۽ ڪنوار کي ڏيج ۾ ڏنل نئون رنگ رتول، اندران توڙي ٻاھران، سوين ڏيئن ۽ اُماڙين جي روشنين سان جڳمڳ جرڪي رھيو ھو. ساري رنگ رتول، اندران توڙي ٻاھران، سوين ڏيئن ۽ اُماڙين جي روشنين سان جڳمڳ جرڪي رھيو ھو. ساري رنگ رتول کي طرحين طرحين ساز سامان، سيج پلنگن، پٿوراڻين، پالڪين ۽ پاٿولين سان سجايو ويو ھو. در در تي رنگا رنگ جھاٻا، جھولڻا ۽ جھالورا پئي لڙڪيا. ان رات گھوٽ ۽ ڪنوار کي وڏن لاڏن ڪوڏن سان، دھلن دمامن، ناچن ۽ ڳاچن سان سندن نئين رنگ رتول ۾ آندو ويو ھو. ھزارين ڄاڃي ۽ ساڃي اچي مڙيا ھئا. رتول جي اندر توڙي ٻاھر ماڻھن جا ميڙا ھئا. ناچ ۽ ڳاڄ ھئا. مکڻ ۾ چل روٽلا، ڳڙداڻيون، ڪُٽيون،بُسريون کاڌيون ويون ھيون.
ان رات، آڌيءَ ويل، جڏھن سڀ پوڄارا ۽ پوڄارڻيون، مھمان راجا ۽ راڻيون، لڇمڻ ۽ لڇميون، دايون ۽ ٻايون، گھوٽ ۽ ڪنوار کي سُرھي سيج مٿان ويھاري، مٿانئن سوين سوڻ ساٺ ڪندا، چندن ۽ ڪپور جي سُرھاڻين، گلن ۽ ڦلن جي ورکا ڪندا، خوشيون ملھائيندا، ڳائيندا وڄائيندا ھليا ويا ھئا، ۽ جڳمڳ جڳمڳ جرڪندڙ رنگ رتول ۾ رھجي ويا ھئا – نيريءَ سيڄ تي، کھنبي جھنڊ ۾ لال ڪنورا، ۽ ڪنوارين ڪڪورئو گھوٽ. ٻنھي جي وچ ۾، بيچين سانت ۽ ڏکڻ ھير ۾، جُھلي رھيا ھئا – رتول جا ھيڊا، ساوا، ڀورا، ناسي، ڪرمچي، ڳاڙھا، ساوا، واڱڻائي، ڀڱ ڀڱ جھالورا، ۽ ٽم – ٽم ٻرندڙ ڏيئن جون لاٽون.
ڪنوار جُھنڊ ھنيو ويٺي ھئي. گھوٽ کن لاءِ ماڙيءَ جي پنڊال تي بيٺو، سونمياڻيءَ ۽ سنڌوءَ جو چھچٽو ڏسڻ لاءِ، گھائل نيڻن سان چانڊوڻي نُڀ ۾ ڪي واجھائيندو رھيو ھو.
دونھاٽيل نڀ، ڪامڻي رات.... چوڏھينءَ جو چنڊ... تارا، تر تروڪڙيون، ڪتيون.... ڌوپا ويڇا، ڦلارجندڙ، ڦھلياري ڪڪر.... ڌنڌلن ڌنڌلن سپنن جي ننگري... باغ، بندر، بازارون، وڻن جي ٽارن مٿان مورن جا الستي آلاپ – لوڪ لڪاءَ کان لڪي، سنڌوءَ جي اوڍر ۾، ھڪٻئي سان ملندڙ ٻن پريمين جا پاڇا.... ڳل ۽ ڳيراٽيون.... پور نماس ويرا.... نديءَ جي چاندوڻيءَ ڇَر مٿان اپسرائن جيان نچندڙ ھوڙھن ۽ ٻيڙن جا رنگين سڙھ.... بيچين سانت، ۽ سونھن
گھوٽ بيچين ٿي، نيريءَ ستارن جڙيل سيڄ متان جھنڊ پائي ويٺل لال ڪنوار ڏانھن نھاريو. کھنبي پَٽ جي جھنڊ ۾ ھوءَ تازي ٽڙيل ڪنول جيان ٿي لڳي. ھو موھ ڀريل نيڻن سان ڏانھنس واچيندو، ھوريان ھوريان پوڄارا پير ڌريندو، وٽس آيو ھو، ۽ گوڏن ڀر، سيڄ مٿان، سندس سامھون اچي ويٺو ھو.
ڪنوار جي من دھڪو لائي ڏنو ھو. سندس ڀاڳ سھاڳ سامھون آيو ھو. اڄ سندس پريم پوڄڻ جي رات ھئي. اھا رات، جنھن لاءِ ھن جنم ورتو ھو. اھا رات جنھن لاءِ نينگريون ورھين کان واجھائينديون آھن. اھا رات، جا ھر مُنڌ نو لک جيوڻين جي جنمن ڀوڳڻ کان پوءِ ماڻيندي آھي. اھا رات، جنھن ۾ ڪنوارين جي جسمن کي نرواڻ ملندي آھي. اڄ ھن ديھه جي آڳ جي ڇوٽڪاري جي رات ھئي. شڪتيءَ ۽ مڪتيءَ جي رات. اڄ سڄڻ سامھون ھو، اڄ ھوءَ سدا سھاڳڻ ھئي.
ھوءَ جھنڊ ئي جھنڊ ۾ ماتا ديويءَ جا ڪوڙين ڀال مڃيندي، پنھنجي من مندر جي ديوتا جي آگيا ۾ ھٿ ٻڌي، سندس شيوا ۾ جھڪي وئي ھئي. اُوس ٿي، ھوءَ پنھنجيءَ پريتم جي ھنج ۾ ڪنڌ ڍاري، وڏي سجدي ۾ پئجي وئي ھئي.
" شيوا.... ! " گھوٽ بيڪل ٿيندي کيس ڀاڪر ۾ ڀريو ھو، ۽ ڪلھن کان ڇھي، سندس گلاب جھڙي مکڙي تان جھنڊ لاٿو ھو. ڪنوار جا مڌماتا نيڻ، جواڻي جي کيپ ۾ ٻوٽيل ھئا. پيڙا کان، چپ ٻَري ۽ ٻَري رھيا ھئس.نٿ،والا، دھري، نرڙ تي تلڪ، ۽ ميندي جي خوشبو. گھوٽ کيس ڪلھن کان جھلي، سندس مکڙي جي سوڻ ساٺ ڪيل، ڪامڻگر وڄا کي ڏسندو رھيو. گھوٽ جي ھٿن جي ڇھاءَ سان ڪنوار جو جسو دنبور جيان وڄي ويو ھو، سَنڌ سَنڌ ۾ سيڙھاٽ پئجي ويا ھئس.
"آتما !...." ۽ گھوٽ جي ڀاڪر سان، ھوءَ گھوٽ کي سونين ٻانھين ڀريل ٻانھين سان وڏي ڳيراٽي پائي، ساڻس ڀچي وئي – ڄڻ ھندورن جي جھوٽن ۾ لڙھندي وئي... ڀنڀا وار ڇُڙي، وکري ويا ھئا، ۽ ڏکڻ ھير گھلندي رھي –
" ڪانڌ، آءُ ڏاڍي ماندي آھيان تو بن آءُ اڌوري ھيس. تون منھنجو مٿيون پُڙ آھين. مون مٿا ڍڪ ٿي، وري وڃ. منھنجي ديھه کي پنھنجي ديھه سان واڻي ڇڏ."
۽ گھوٽ ڍڪ بنجي، مٿانئس جُھلي پيو ھو. ھن ڪنوار جا چميا، پوءِ نٿ، ھٿ ڪرايون ۽ آڱريون ۽ پوءِ چنبيلن، چوٽن جي سڳنڌ ۾ کوئجي ويو.
روپائين رات – مينديءَ رتا ھٿڙا – ڳجھه ڳوھ – ڳل ڳيراٽيون – اوڌ اوڌ – آڳ ۽ پيڙا – آنھريون اکڙيون ۽ ڏکڻ – ھير ۾ ھندورا جھلندڙ، چڪندڙا ڦول – بدن.... آسائتو سھڪو، اونھا جھوٽا – اِھڙا پيڙا جي اونگھه – اوم – اوم... ۽ ڪنوار جي ڦول – بدن کي لڳي ھئي لاک – لاک، جا سچلين اڇوتين ڪنوارين جي لڱن مان ڳڙندي آھي.
روپھري رات ڳل ڳيراٽيون، مٺيون . ھڪٻئي سان ڳَلجي، ڳيراٽجي وڃڻ – وٿيرجي وڃڻ، ۽ وري ڳنڍجي وڃڻ – ڳر لڳي ڳالھيون ڪرڻ.....
ڪنوار سمورا ڳھڻا لاھي ڇڏيا ھئا. ڀنڀا ڀنڀا وار سيڄ مٿان وکرجندا ويا. گھڙيءَ گھڙيءَ اکين ۾ اوڙاھ ڀري، ھوءَ پنھنجي سھاڳ اڳيان سونھندي رھي.
چنبيليا چوٽا – چانڊوڻو بت – سونا ڏونگر – ٿڙھا، ٿل، گھڙوليون، گھڙا – جر مٿي کير ڌارا، لھرون لھرون ھير ڏکڻ جي، ھندورا ھندورا ھانءُ ۽ ٽٻڪ ٽٻڪڙا تارا....
ڪنوار، سمنڊ جي پاتار ۾ پيل پياسي سپ جيان، بوند جھٽڻ لاءِ نيڻ ٽمڪائيندي، پاتار ۾ تڙڳي ٿي، موتي ميڙڻ لاءِ... گھرو ساگر – اونھو اونھو، ڇوليون ڇوليون.... اواڪ اُڃ، ناتاري ۽ نانھن – ڏکڻ ھير، جھوٽا جھوٽا، ھلورا ھلورا... اوم... اوم....
تارا ھيٺ، تارا مٿي. ھوءَ اگھور پولارن ۾ اُڀرندي وئي، ۽ ھي انت پاتال ۾ پيھندو ويو، ۽ پوءِ، ڇير جي جھاٻن ۽ جھالورن جا رنگ ويتر ڳاڙھا، ساوا، نيرا ڪرمچي، ڀورا، ناسي ۽ واڱڻائي ٿيندا ويا – چھچ چھچ، تھان گھڻو چھچ. ٻئي، لھرون لھرون جھوٽا کائيندا، انڊلٺين جي دنيا ۾ کوئجي ويا.
ٽم – ٽم تارا – رات ڪامڻي – ھير ڏکڻ جي – جھوٽا جھوٽا ننڊ – شڪتي، مڪتي، نرواڻ... ديھه جو سڀ کان وڏو ڌرم، پريم – اوم... اوم... اوم... .
چون ٿا، اوجاڳي اوجاڳي ستل وينگس ڪنوار جي پوئين پھر جي سپنا سپنا ننڊ ۾ ڪي ازل جا اونھان کيپ ۽ خمار ڀريل ھوندا آھن. دنيا جي ڪا مڌ انھيءَ ننڊ جھڙي نشيلي ڪانھي. ڪا ڪڪوھ اھڙي کيپ ۽ خمار ڀريل ڪانھي. ان رات ڪنواريون سڌ ٻڌ کوئي سمھنديون آھن.
ڀنڀرڪي اوڀر ۾، وھائو، ٽمڪندو، سُوت سُوت مٿي چڙھندو ٿي ويو. مٿي – اڃا مٿي....ڪڪڙن سجاڳيءَ جا دس ڏنا. مورن جي الستي آلاپن سان ساريءَ سونمياڻيءَ جون ڀتيون ۽ ڇتيون واڪا واڪا ٿي ويون. وڻ وڻ سڏ پڙاڏو بڻجي ويو. پوڄا گھر جا گھنڊ ھڪ ھڪ ٿي گونجارجي ويا. اوڀر کي لاک لڳندي ئي، ساري وستي اوشا جي پوڄا لاءِ سجاڳ ٿي وئي ھئي. چُلھه چُلھه مان گانين جي ڇيڻن جو دودرو، ڦلھباري بادلن جيان وٽ کائيندو، نڀ ڏانھن ڦُلارجڻ لڳو ھو. گھٽين مان گھاگھر مٿان گھاگھر رکي ويندڙ پاڻيارين جي پيھه لڳي وئي ھئي. پرھ ويل پاڻي ڀرڻ، ٻوھاري ڏيڻ، وھنجڻ، مکڻ ولوڙڻ، ڍوڍا ڍڻڻ، مور چُڳائڻ، گائيون ۽ ٻڪريون پھرائڻ، ھر ۽ ڏاٽا کڻي کيتن ڏانھن وڃڻ، ڌرتيءَ جي سڀ کان وڏي پوڄا آھي.
پري، گھڻو پري، جتي برھما لوڪ آھي، جتي ڌرتيءَ ۽ آڪاس جو سنگم ٿئي ٿو، اُتي، ڌرتيءَ ۽ آڪاس جي ڦاڪ مان، نئون سج، سري ڪڍي، سُوت سُوت، ھڪ ڪانو، ٻه ڪانا، ٽي ڪانا، مٿي چڙھندو ويو – مٿي، اڃا مٿي.... ساريءَ وستيءَ جو ڪار وھنوار چالو ٿي ويو، پر سونمياڻيءَ جي سڪيلڌي ڪنوار اڃا ستي پئي ھئي. مٿس کيپ مٿان کيپ چڙھيل ھئا. اونھيءَ ننڊ ۾ السوپ ۽ الوٽ ھئي. کيس جاڳائڻ ، سٺو سنوڻ ۽ ساٺ ڪرائڻ ۽ لڇميون، پوڄارڻيون، نٽ راڻيون ۽ جيڏيون سرتيون سنڌوءَ جي سڀ کان سھڻي ۽ سدوري ٻار، سونمياڻيءَ جي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جي پھرئين پٽ، ننڍڙي لڇمڻ ڀونگر کي وٺي آيون ھيون ته جئن ئي ڪنوار اک کولي ته سندس پھرين نھار سنڌوءَ جي سڀ کان سھڻي ۽ سدوري ٻار تي پوي – ان لاءِ ته جئن ھوءَ به پھريون ٻار اھڙو ئي سھڻو ۽ سدورو ڄڻي.
پر ڪنوار اڃا ننڊ ۾ الوٽ ھئي
جَھن.... جَھن....
جَھن... جَھن....
جھن... جھن....
پوڄارڻين جھانجھه ۽ ٽلين جا مڌر آواز ڇيڙي ڇڏيا ھئا.
ننڍڙو لڇمڻ، لڇمين ۽ نٽ راڻين سان ھلندو، ڪنوار جي سيج جي سيرانديءَ آيو ھو، ۽ لڇمين جي چوڻ تي، لڄندي، ڦڪو ٿيندي، ننڊاکريءِ ڪنوار جي ڪنول پنبڻن مٿان پنھنجا نازڪ چپڙا اچي رکيا ھئائين – بنھه ائين، جئن ٽاريءَ تي ٽڙيل گلاب ھوا جي جھوٽي سان سورج مکيءَ تي ڍري پوي، موتيو چنبيليءَ مٿان لڙڪي پوي، نينگريون ٽھڪڙا ڏئي کلڻ لڳيون.
" ائي ھيءَ ته اڃا پئي برھما لوڪ جي ھندورن ۾ جُھلي "
" ويچاري ساري رات جي اوجاڳيل ھوندي."
ساري رتول ۾ ٽھه – ٽھه ٽھڪڙن جو سنگيت گونجي ويو.
چپڙن جي ڇھاءَ سان ڪنوار جي پنبڻن ۾ اڻلکي لرزش ٿي.
جھن.... جھن جھن....
جھن جھن جھن....
جھن....
آوازن جو پڙلاءَ چٽو ٿيندو ويو. ٽھڪڙا ۽ سنگيت. ھن جي ننڊ ڇڄن لڳي ھئي – ڄڻ برھما لوڪ مان ترلوڪ ۾ اچي رھي ھئي – ڄڻ نئون جنم وٺي رھي ھئي. ڪَر موڙيندي، وڏو آرس ڀڃي، جاڳي پئي. سندس پھرين نھار،مرڪندڙ، ننڍڙي لڇمڻ، ڀونگر تي پيئي. سندس سيج جي چوڌاري لڇميون، نٽ راڻيون، پوڄارڻيون ۽ سرتيون، لاڪس نون ويس وڳن، ھارن سينگارن جا سامان کنيو بيٺيون ھيون. لڄ کان ڪنوار جي مکڙي کي ڄڻ لاک لڳي وئي ھئي. ڳٽن تان ھڪڙا رنگ لٿس ٿي ته ٻيا چڙھيس ٿي. ڪنڌ جھڪائي، ننڍري لڇمڻ کي پنھنجي ڇاتيءَ سان لڳائي، پيار ڪرڻ لڳي. لڇمين ۽ سرتين کيس ٽوڪن سان ورائي ورتو. الائي ڪھڙيون ڪھڙيون ڳالھيون چئي ڪڍيائونس. ڪِن ڪَن ۾ ڳُجھيون پڇائون ڪري چيڙايس، ته ڪن وري ڪتڪائي ڪري زوري کلايس. سڄي رتول ۾ ٽھه – ٽھه ٽھڪڙا گونجي ويا. لڄوڙي ڪنوار، ڳاڙھي کُنبي ٿيندي رھي.
اھو ڏينھن ڪنوار کي سون تلاءَ جي پوڄ پاڻي ۾ وھنجارڻ جو ڏينھن ھو. سون تلاءَ جي آٺريل، اُجري ۽ آجري، سرھاڻين ۽ نِير گھُليل ۽ ڪنور تري رھيا ھئا. تلاءَ جي رنگا رنگ دِڪين ۽ پنڊالن مٿان ھيڊن ۽ اڇن وڳن ۾ ويڙھيل پوڄارڻين، رکي رکي، جھانجھه، چنگ، ڪماچ ۽ جلترنگ پئي ڇيڙيا. تلاءَ جي چوڌاريءَ، باغ ۾ مور پئي ٽانءَ سان ٽليا. وڻ وڻ ھيٺان پلنگ، پٿوراڻيون، پالڪيون پيل ھيون. اڻمين ميون ۽ مٺاين جا ٿالھه ڀريا رکيا ھئا. جيڏانھن نھار، سون ورنيون سوڍيون مُچرڪا ڪريو پيون مارڪا ڪن، ۽ نينگريون پوپٽن جيان پٽپٽيھر پڙا لمڪايو پيون اکٻوٽ رانديون ڪن ۽ مور چُڳائين. سون تلاءَ تي ھر پاسي ڄڻ سرڳ سجايل ھو.
ان ويل لڇميون، نٽ راڻيون ۽ سرتيون، ھارن ۽ سينگارن جا ٿالھه ھٿ ترين تي کنيو، وڏي شان ۽ مان سان ڪنوار کي تلاءَ تي وٺي آيون ھيون. ڪنوار جي ايندي ئي سون تلاءَ کي ڄڻ چوراسي چنڊ لڳي ويا ھئا. ھر نينگري، ھر ناري، کيس واڌايون ڏيڻ لاءِ ڊوڙندي آئي ھئي.
۽ پوءِ، پوڄارڻين سندس ڇَتا ڇوڙيا، سندس ڪامڻي ڌڙ کان وھانءَ جو کُنبو وڳو ڌار ڪيو. کاٻيءَ ٻانھن ۾ عاج جي موتين مڙھيل ٻانھين. ساڄيءَ ۾ سون ڪڙا ۽ ڪنگڻ، ڳچيءَ ۾ ھسلي، گھُگھي جيان گول سڊول بدن جو گھڙاءُ... ۽ سون تلاءَ جي اُجري اُجري، سرھاڻين ڀريل، گل،ڦل پاڻيءَ ۾ ڄڻ لٿي ھئي ڪا اندر لوڪ جي اپڇرا، اڱڙا ڌوئڻ لاءِ، ديوداسيون مٿانئس گلن ڦلن جي ورکا ڪنديون رھيون، ۽ پوچارڻين جلترنگ ۽ جھانجھه تي راڳ ڇيڙي ڇڏيو
جھٽ جھٽ وھنجي وٺ ڙي ڇوڙي، مٿان موڙ پيا ڏسن !
جھٽ جھٽ انگڙا ڌوئي وٺ، ٻارڙا سڀ سنڌو گھاٽ تي اِٽي ڏڪر کيڏڻ ويا آھن ؛
جھٽ جھٽ وھنجي وٺ ڙي ڇوري، ڇورا متان اچي وڃن !
جنھن پاڻيءَ ۾ تون وھنجي پئي، سو باغن ڏانھن ورھائبو،
تنھنجيءَ سُرھيءَ مَر مان ڦٽنديون، ڪيئي سُرھيون ڦلڙيون ؛
جھٽ جھٽ انگڙا ڌوئي وٺ، مٿان مور پيا ڏسن !
ان ويل، جڏھن سونمياڻيءَ جي لال ڪنوار وڏي چاڳ ۽ چوھ سان سون تلاءُ جي پوڄ پاڻيءَ منجھان پئي ٻڪ ڀريو وھنتي، ۽ سون تلاءَ کان پري، سنڌوگھاٽ تي، سنڌوءَ جا ننڍڙا بي اُلڪا ٻارڙا، اِٽيءَ ڏڪر سان اڪٽ ٻڪٽ، لين مون، راند پئي کيڏيا، ٺيڪ ان ويل، سونمياڻيءَ جا جُنگ جوان، راکي ۽ ساکي، ھزارن جي ليکي، سنگھرون ڪريو، سنڌو ديس جي سرحدن جي رکواليءَ لاءِ، سونمياڻيءَ کان سوين ڪوھ پري، اروڙ جي لَڪن ۾ پڙاءَ وجھيو، ڀالا، بڻڇ، کڙڳ، کلول ۽ڪٽارا کڻيو، چست ۽ چوڪس، پسار ڪري رھيا ھئا. ھر ويل ھشيار، ھر ويل خبردار، ھر ويل مرڻ ۽ مارڻ جي بازيءَ لاءِ تيار. ڪارونجھر، ھالار، پٻ، گنجي ٺوڙھي، ڀڳي ٺوڙھي، ڪانڀوءَ، کير ٿر ۽ سورجاڻيءَ جيان، ڌرتيءَ سان ڳنڌيل، اٽل ۽ اڻموٽ !
اڪٽ، ٻڪٽ، تين، لين، مون، نار....
ٺيڪ ان ويل، پري، اُتر کان، سڄن سارن ڏھن ھوڙھن منھن ڪڍيو ھو. اروڙ جي لَڪن جي اُتانھين چوٽين مٿان ھر ويل چوڪس بيٺل راکن سنکن تي وڏي ڦوڪ ڏني ھئي. لَڪ لَڪ، ٽَڪر ٽَڪر، ڀير جي آواز سان پڙاڏجي ويو ھو. سنڌوءَ جا جُنگ جواڻ، سنگھرون سنواري، ڪٽارن سان واڳن جي کلن واريون ڍالون وڄائڻ لڳا ھئا – ڄڻ سنڌوءَ جي ساريءَ ڌرتيءَ شينھن جيان گجگوڙ لائي ڏني ھئي.
۽ اُتر کان ايندڙ ڏھ ئي ھوڙھا ۽ ٻيڙا سانت سان ويجھا ايندا ٿي ويا. سنڌوءَ جي جُنج جواڻن انھن کي روڪڻ لاءِ پنھنجا ٻيڙا ۽ ھوڙھا سنڌوءَ ۾ ڇوڙي ڇڏيا ھئا. سنڌوءَ جي جُڌ اڳواڻ، لڪشمڻ ڌِڱ جو ھوڙھو سڀني جي مُھڙ ۾ ھو. ھو ھوڙھا وڌائڻ جو حڪم ڏئي چڪو ھو....
ٽامي نگر کان ايندڙ ڏھ ئي ھوڙھا، سنڌوءَ جي وچ سير ڏيو، جُھلندا ٿي آيا. سڀني کان اڳيان ٽامي جي راڄ رکوال جو ھوڙھو ھو. ان جي پٺيان ٽي ھوڙھا لوڪن جا ھئا. تن جي پٺيان ڇھه ھوڙھا ٽامي جي جنگ جواڻن جا ھئا. اروڙ جي ٽڪرين وٽ اچي، ڏھن ئي ٻيڙن جي ٻيڙياتن کي ڏھڪاءُ ويڙھي ويو ھو. سڀ ناکئا تڙ توائي ٿي ويا ھئا. جيستائين نھار ٿي ويئي، سنڌوءَ جي ڇر مٿان ھوڙھا ئي ھوڙھا ھئا، جھيڙاڪ جھونجھارن جا جٿا ھئا. ڪنڌيءَ کان ڪنڌيءَ تائين، ڏونگرن کان ڏونگرن تائين، قطارن پٺيان قطارون، سنگھرن پٺيان سنگھرون، اڙيل وڇيرا، گھوڙا، ٻيڙا ۽ گھوٽ. ھٿن ۾ پاونگ، ڪند، ڪٽارا ۽ ڪرٽ، مٿن ڪلنگيون ۽ سر ڪنگول. رُڪاھان لڱ، ڏمريل چھرا، گھاتو ۽ گھور. ۽ ڏور ڏونگرن مان ايندڙ جنگي ڀير ۽ سنکن جا آواز درياھ ۾ دھشت ھئي. ڄڻ ساري اروڙ جي ڌرتيءَ واڳونءَ جيان وات ڦاڙيو بيٺي ھئي. جو گھڙي، سو نِئي. ڪنھن کي موت کڻي جو سر سھسائي سامھون ٿئي. ناکئن جون متيون موڙھيون ھيون. ٽامي جي راڄ رکوال پري کان سونمياڻيءَ جي ھٿياربند ڪٽڪ جا ھوڙھا ۽ ٻيڙا ڏسي، وڏي واڪي پنھنجن ناکئن کي سڄاڻ ڪيو " ناکئا، امن ۽ اھنسا جا جھنڊا کڙا ڪريو ! جيئن ديوتائن جي درٻار ۾ وڃبو آھي، سونمياڻيءَ جي سردارن، جَڌ اڳواڻن ۽ جھونجھار جٿن اڳيان سر نوائجو. ساڃھه، نياوَ ۽ نوڙت سان ھلجو، جو سونمياڻيءَ جي سرواڻن جا ڏمر جھنگلي پاڏن ۽ گنڊرن جي ڊھ کان وڌيڪ ڀيانڪ آھن. نمي کمي نھارجو، جو اوھين ڌرتيءَ جي راڄ دلارن اڳيان پيا وڃو. " راڄ رکوال جي ھڪل سان ناکئن امن ۽ اھنسا جا اڇا ۽ ھيڊا جھنڊا کڙا ڪيا ھئا.سنڌوءَ ۾ سنسو ھو. ڏھ ئي ھوڙھا نيڊوءَ ۾ ڏتڙپندا ٿي آيا.
" ھوڙھا جھليو... لنگر اڇلايو.... ھوڙھا جھليو ! "
ھوڙھا ھوڙھن سامھون آيا ھئا. ناکئن لنگر اڇلايا. ڏھ ئي ھوڙھا سونمياڻيءَ جي ھوڙھن سامھون اچي پار سان ٻڌجي ويا ھئا. سڀ آريا سردار سونمياڻيءَ جي جنگي ڪٽڪ جي اِھا سَج ڌڄ، اھو ٺٺ ۽ ادمبر، جھونجھار جٿا، ڪنڊ، ڪٽارا، رڪاھان لڱ ۽ ڪامل سر ڪنگول جواڻ ڏسي، وائڙا ٿي، آڏين اکين سان ھڪٻئي ڏانھن نھارڻ لڳا ھئا. سندن منھن لٿل ھئا. سندن شينھن جيان شيرين، بيڊپين، ڀوائتين، پراسرار اکين ۾ڏھڪاءُ ھو. سڀ پنجوڙ ۾ ڦاٿل شينھن جيان ڇوڪڻا ٿيو بيٺا ھئا. ٽامي جي راڄ رکوال، ۽ جنگ جواڻن، سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال، لڇمڻ ڄام سرواڻ، سڀني سردارن، مکين، جڌ اڳواڻن ۽ جھونجھار جٿن آڏو ڀالا ۽ بڻڇ نوائي، وڏا ڪورنش ڀريا. ٽامي جي راڄ رکوال سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال اڳيان ڳاٽ نوائيندي، وڏا ڪورنش ڪندي چيو ؛
" سونمياڻيءَ جي گھوڙن، ٻيڙن ۽ گھوٽن جو خير ھجي. آءُ ٽامي جو راڄ رکوال پنھنجن جنگ جواڻن سميت سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال، جڌ – اڳواڻن، مکين ۽ جھونجھار جٿن آڏو پنھنجو سر نوايان ٿو، جو ھن ڌرتيءَ تي اوھين سڀ کان اُٿانھان آھيو، جو اوھان جو مان ۽ مرتبو سڀني کان مٿانھون آھي." ان کان اڳ جو ٽامي جو راڄ رکوال ھڪ ڀيرو وري ڪورنش ۾ سر نوائي، سندس سامھون ھوڙھي جي آڳي تي بيٺل سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال چيتي جيان چنگھار ڪئي ؛
" رکوال ! سر انھن جي اڳيان نوائبا آھن، جن جي آگيا ۾ ھلبو آھي، جن جو مان ۽ مرتبو سڃاڻبو آھي. اوھين سڀ ليڪا لنگھي ويا آھيو. اھي ڪورنش ڪوڙا آھن. ٻڌاءِ، ڇو آئيا آھيو؟ ھي ويري اسان سامھان ڇو آندا اٿئي؟ ٻڌاءِ،
ڪھڙا اوڀالا ڀري آئيا آھيو؟ "
سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال جي ھڪل سان ٽامي جي راڄ رکوال جو ساھ ڄڻ سڪي ويو ھو. ھڪ ڀيرو وري ڪورنش ڪندي چيائين، " امن ۽ اھنسا جا ڌڻي آھيو، ڀلارا ڀال ڪجو. اسين سونمياڻيءِ جي مھاراجا لاءِ ٽامي جي راجا جو سنديش کڻي آئيا آھيون."
" ڪھڙو سنديش کڻي آئيا آھيو؟ "
ٽامي جي راڄ رکوال سند آگيا ۾ ڪنڌ نوائي پنھنجي ڀر ۾ بيٺل ھڪ جنگي جواڻ کان ٽامي جي راجا، جي سنديش واري ميٽوڙيل پٽي وٺي، ھوڙھي جي آڳي تان ٻه ڀيرا اڳتي وڌي، ھٿ ڊگھيري، سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال کي ڏني. اُھا پٽي پڙھي، سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال جي منھن تي گھنڊ پئجي ويو. ٽامي جي راڄ رکوال ڏانھن نھاري چيائين ؛
" ته اوھين پاڻ سان گڏ آرين جي مھاويد اگنيءَ کي وٺي آئيا آھيو."
" ھا، راڄ رکوال، آرين جي مھاديوي اگني موت جي پاٿاريءَ تي پئي آھي. ٽامي جي پانڊٿن، ويڄن ۽ پاڙھن چيو ته مھاديوي اگنيءَ جو دارون سونمياڻيءَ جي مندر کان سواءِ ڪٿي به ڪين ٿيندو. اسين ٽامي جي راجا جي حڪم سين، کيس ڪپاھين ۾ ويڙھي کڻي آئيا آھيون."
سونمياڻيءَ جو راڄ رکوال ڇوھ مان ٽڪ ٻڌي ڏانھنس نھاريندو رھيو ۽ چيائين ؛ " ڀلا اوھان ائين ڪيئن وسھيو ته سونمياڻيءَ جي سرحدن ۾ اُن کي گھڙڻ جي آگيا ملندي؟ "
" ان لاءِ ته اسين ڄاڻون ٿا ته اوھين ويرين جي واھر ڪرڻ وارا آھيو. سونمياڻيءَ جي در تان سکڻو ڪو ڪو نه وڃي، جو سونمياڻيءَ امن ۽ اھنسا جي ڌرتي آھي."
" ھا، رکوال، اسين دشمن جي ڦٽن تي لپريون ٻڌڻ وارا آھيون. اسين بڇڙن سان ڀلايون ڪندڙ آھيون. اھو سونمياڻيءَ جي مندرن جو اتھاس آھي. پر اڄ اسين اُنيءَ ۾ ٿوري ڦير گھير ڪنداسين. آرين جي مھاديويءَ اگنيءَ جي ٽنھي ھوڙھن کي آگيا ملندي، ان لاءِ ته متان آريا ائين وسھن ته اسان ڪنھن ڏھڪاو کان ڏڪي آرين جي مھاديويءَ کي پنھنجي در تان موٽايو آھي. پر اوھان کي نه، ان لاءِ ته اوھين ڀائرن ۽ واھرن جي پٺيءَ ۾ بڻڇ وڄائڻ وارا آھيو. اسين اوھان سان سڀ ناتا ڇني چڪا آھيون. ھاڻ اسان جو اوان سان نه رت آھي نه ڀَت، نه سڱ نه سياڪو. سونمياڻيءَ جي ڌرتيءَ جا سمورا در اوھان تي بند آھن. اوين پنھنجا ست ئي ھوڙھا موٽائي وڃو."
" راڄ رکوال، اسين ٽامي جي راجا جي حڪم سان مھاديوي اگنيءَ جي شيوا ۾ آئيا آھيون، اسين کيس ڇڏي ڪيئن وينداسين."
" ٽامي جي راجا جو حڪم ڪو ساري پرٿويءَ لاءِ ڪونھي. ھيءَ سونمياڻيءَ جي ڌرتي آھي. آرين جي مھاديوي اگنيءَ ھاڻ اسان جي پاکر ۾ آھي. سونمياڻيءَ جا سڄاڻ پانڊت، ويڄ ۽ پاڙھا، مئل ماڙھوءَ ۾ ساھ ڦوڪي ڇڏيندا آھن.مھاديوي اگنيءَ کي سونمياڻيءَ پڄائڻ جو ذمو اسين پنھنجي سر تي ٿا کڻون، اسين پاڻ ھوڙھا ۽ ٻيڙا قطاري کيس سونمياڻيءَ وٺي وينداسين. اوهين ست ئي ھوڙھا ڪاھي ھتان ھليا وڃو."
ٽامي جي راڄ – رکوال ڏاڍي ايلاز مان چيو ؛ " پر اسين ٽامي جي راجا ڏانھن ڪھڙو منھن کڻي وينداسين."
" جھڙو منھن اسان ڏانھن کڻي آئيا آھيو. وڃو، انھيءَ سپت سنڌوءَ جي سرحدن جي سوداگر کي چئي ڇڏيو ته سونمياڻيءَ جي سرحدن جا سمورا در مٿن بند ٿي ويا آھن. باقي رھي آرين جي مھاديوي اگني، اُھا چڱي ڀلي ٿي ته وڏي ڌام ڌوم سان ٽامي پھچائي ويندي. سونمياڻيءَ جا ماڻھو پنھنجي اڱڻ آيل ماڻھن جي شيوا چڱيءَ طرح ڪري ڄاڻن. ھاڻ اھي لڄيندا منھن کڻي ھتان ھليا وڃو. وري ڪڏھن به سونمياڻيءَ جي ڀلاري ڀونءَ لتاڙڻ جي سڌ نه ڪجو."
ٽامي جي راڄ – رکوال گھائل ٿي سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال ڏانھن نھاريو. سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال جو حڪم ڄڻ ڪاٺ ۾ ڪھاڙي جو ڌڪ ھو. ٽامي جي راڄ رکوال ڏي نھار ته اکر نه اُڄھيس. ماٺ مٺيءَ سان سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال جي آگيا ۾ پنھنجو سر نوائي ڇڏيو.
اُھا ڏاڍي ڏکوئيندڙ گھڙي ھئي. ٽامي جي راڄ رکوال مھاديوي اگنيءَ جا ٽيئي ھوڙھا ڇڏي، سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال، مکين، جڌ اڳواڻن ۽ جھونجھار جٿن آڏو وڏا ڪورنش ڀريندو، ست ئي ھوڙھا ڪاھي، پڳھه ڇوڙي ھلڻ لڳو ھو. ٽامي جي ھوڙھن کي پنھنجي در تان موٽائي، سونمياڻيءَ جو راڄ رکوال ماٺو ٿي ويو ھو. سڀ سردار ۽ جنگ جواڻ چپ چپات ھئا. اکين ڇنبڻ ڇڏي ڏنو ھو. چوندا آھن ته رت رت آھي، رت، جو رڳن ۾ ڊوڙي ٿو... . رت، جو ڌرتيءَ جي داڻي پاڻيءَ مان جڙندو آھي، چالھين سنڱ تي به وري ويندوآڳي. اڄ رت رت کان جدا ٿي ويو ھو. اڄ ڀائر ڀائرن جي در تان موٽي ويا ھئا. پروشني ۽ ستادرو سنڌوءَ مان ڦٽن ٿيون، ۽ سنڌوءَ ۾ مِڙن ٿيون. اھي ڪڏھن جدا ڪين ٿين. پر اڄ پروشنيءَ، ستادروءَ ۽ سنڌوءَ جي ماڻھن ۾ ڪوھن جا ويڇا پئجي ويا ھئا. اھڙا ويڇا، جي ڪنھن گھاٽ تي نٿا گڏجن، ڪنھن سنگم تي نٿا مڙن، ڪنھن رڳ تي نٿا ملن. رڳن ۾ رت ڄڻ ڄمي ويو ھو. سنڌوءَ جي وھڪ ڄڻ بيھجي وئي ھئي. ٽامي جا ھوڙھا وڃي رھيا ھئا. جيستائين نھار ٿي ويئي، سونمياڻيءَ جو راڄ رکوال ۽ جنگ جواڻ، ھانو تي پَھڻ رکي، ٽامي جي ويندڙ ھوڙھن ڏانھن نھاريندا رھيا.
آريا سردار وائڙا ھئا. ڪڏھن سونمياڻيءَ جي ڪٽڪ ڏانھن ٿي نھاريائون ته ڪڏھن ٽامي جي ويندڙ ھوڙھن ڏانھن. سندن ڪيھر شينھن جھڙين اکين ۾ آڊڪو ھو. ان ويل، سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال ڪنڌ ڦيري ٽنھي ھوڙھن جي آڳي تي بيٺل آريا سردارن مٿان ڪڙي نھار وڌي. سڀني آريا سردارن جي جسمن تي جانورن جون کلون اوڍيل ھيون. مٿن ڍڳن جا سنڱ ۽ ڳچين ۾ جانورن جي ھڏن جون مالھائون ھين. وڏيون ڏاڙھيون، وڏا وار، بنھه جھنگلي جانارن جيان ٿي لڳا.
سندن بي ڊپين اکين ۾ ڊپ ۽ اُڊڪو ڏسي، سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال کين آٿٿ ڏني؛ "آريا سردارو، نه ڊڄو، وھم نه پچايو، سونمياڻيءَ جا ماڻھو پنھنجي تڏي آيل ماڻھن کي امرت پياريندا آھن، نه وھ جا وٽا. ھي جھونجھار جٿا رڳو روھ رڻن ۾ کڙڳ کلول ڪرڻ ڄاڻن، ميدانن ۾ ھاڪاري وڙھڻ ڄاڻن، ھي پنھنجي گھر ۾ گھرائي ڪنھن کي ڪين مارين. ھيڻن ۽ ھيکلن تي جلھه ڪرڻ اسان جو وڙ ناھي. اوھان جي مھاديوي، مھاراڻي اگنيءَ، ۽ اوھين، سونمياڻيءَ جي مھاراجا جا مھمان آھيو. اسين اوھان جي مھاراڻيءَ ۽ اوھان جي آجيان ائين ڪنداسين، جئين راجا ۽ راڻيون پنھنجين مھمان راجائن، راڻين ۽ سورھيه سردارن جي آجيان ڪندا آھن. اوھين بيڊپا ھلو. ڪنھن جي مجال ڪانھي جو اوان ڏانھن اک کڻي نھاري."
سڀني آريا سردارن سندس ڳالھه سمجھندي، سندس آجيان لاءِ سر نمايا. ان کان پوءِ سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال پنھنجي جنگي ڪٽڪ ڏانھن منھن ڦيري، پنھنجي سون ڪڙن ۽ ڪنگڻن واري رُڪانھين ٻانھن ھوا ۾ جھولي، پنھنجي ڪٽڪ جي جڌ اڳواڻن ۽ سورھيه سردارن کي ھڪل ڪري چيو :
" اي منھنجي ! ڪٽڪ جا سورھيه سردارو، جڌ اڳواڻو، سرويچ پھلواڻو، اڄ آريا ديش جي مھاديويءَ، مھاراڻي اگني، سونمياڻيءَ جي مھاراجا جي مھمان بڻجي آئي آھي. پنھنجن جھونجھار جٿن کي حڪم ڏئي ڇڏيو ته مھاديويءِ اگنيءَ جي آجيان لاءِ سنک ۽ توتارا وڄائين، ڀير تي ڏونڪا ھڻن، ڍالون کڙڪائين، ڪنڊ،ڪٽارا، ڀالا ۽ بڻڇ نوائي، آريا ديش جي مھاديويءَ جي ھوڙھن جي آجيان ڪن. سونمياڻيءَ جي مھاراجا ڏانھن رٻارا ڊوڙايو ته کين خبر پوي ته آريا ديش جي مالڪياڻي، ميرو پربت جي ڄائي، ھمالا جي ڌياڻي، آرين جي مھاديوي، مھاراڻي اگني، سونمياڻيءَ جي مھمان بڻجي اچي رھي آھي."
سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال جي حڪم سان سڄي ڪٽڪ ۾ وٺ پڪڙ پئجي وئي ھئي. سونمياڻيءَ ڏانھن ھڪدم رٻارن جا ھوڙھا ڊوڙايا ويا ھئا. مھاديوي اگنيءَ جي آجيان لاءِ سنڌوءَ جي ٻنھي ڪنارن سان جھونجھار جٿا سنگھرون ھڻي بيھجي ويا ھئا. مھاديويءَ اگنيءَ جي ھوڙھن جي آجيان لاءِ، سنڌوءَ جي ڪنارن کان ڏونگرن جي چوٽين تائين، سنکن، توتارن ۽ ڀير جا آواز ٻُرڻ لڳا ھئا. جئين ئي سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال جي ھوڙھي پٺيان مھاديوي اگنيءَ جا ٽيئي ھوڙھا تار مان ترندا، ٽامي جي سرحد مان سونمياڻيءَ جي سرحد ۾ آيا ته سنڌوءَ جي ٻنھي ڪنارن سان بيٺل ھزارين جنگ جواڻن، ڪٽارن سان ڍالون وڄائي، پنھنجا کڙڳ کلول، ڀالا ۽ بڻڇ نوائي، آريا ديش جي مھاديوي اگنيءَ جي ھوڙھن جي وڏيءَ ڌام ڌوم سان آجيان ڪئي.
ان کان پوءِ سونمياڻيءَ جي راڄ رکوال آرين جي مھاديوي اگنيءَ جي ھوڙھي ۾ وڃي کيس ڏٺو. ھوڙھي جي ننڍڙي ڪاٺانھين جھروڪي ۾ ھوءَ موت جي پاٿاريءَ تي يسرت پئي ھئي. مٿانھنس اڇو اوڇڻ وريل ھو. سندس پاٿاريءَ جي چوڌاريءَ آريا پروھت ۽ پوڄارڻيون گوڏا اونڌا ڪريو، ڪنڌ جھڪايو، ياترا ۾ اٻاڻڪا ويٺا ھئا. ھن ھٿ وڌائي، اوڇڻ ھٽائي، مھاديوي اگنيءَ کي ڏسڻ ٿي گھريو، پر آريا سردارن سندس ھٿ جھلي ورتو. سونمياڻيءَ جو راڄ رکوال آرين جي مھاديويءَ مٿان ڪجھه دير بيٺو ڏانھنس نھاريندو رھيو، ۽ پوءِ منھن موڙي ٻاھر آيو.
انھيءِ شام جو سونمياڻيءَ جو راڄ رکوال، پنھنجي جنگي ڪٽڪ جون واڳون پنھنجي سورھيه سردارن، جڌ اڳواڻن ۽ مُکين جي حوالي ڪري، کين وڏيون سمجھاڻيون ڏيڻ کان پوءِ، آرين جي مھاديوي اگنيءَ کي سونمياڻيءَ پڄائڻ لاءِ ھوڙھا ۽ ٻيڙا قطاري، تار ۾ تراز تاريندو، سونمياڻيءَ روانو ٿيو. اروڙ جي نديءَ مان جتان جتان سندن ھوڙھان ٿي لنگھيا، سنڌوءَ جا جنگ جواڻ، ڀالا ۽ بڻڇ نوائي، سنک ۽ توتارا وڄائي، سندن آجيان ڪندا رھيا. ھوڙھن پٺيان ھوڙھا، سڙھ اُڀا ڪريو، ٽيٽھرن جيان ڄڻ اُڏاڻا ٿي ويا.
***

6

سونمياڻيءَ ۾ مھاراڻي اگنيءَ ديويءَ جي اچڻ سان، چئني ڏسائن ۾ وڏي بدسوءڻ جيھي بيچيني پئدا ٿي وئي ھئي.
سونمياڻيءَ ۾ غرغلو ھو، سنڌو گھاٽ کان وٺي راڄ رتول تائين ماڻھو منجھاڻل منجھاڻل ھئا.سنڌوءَ جا سڀ رشي پانڊٿ ڪيرٿ پوڀا ويڄ ۽ ويد وڏيون پوٿيون پٽڻ کانپوءِ وڏي سن ۾ اچي ويا ھئا.
مھاديوي اگنيءَ جا ھوڙھا ۽ ٻيڙا سنڌو گھاٽ سان لڳندي ئي سنڌوءَ جي مھاراجا جي حڪم سان، آرين جي مھاديويءَ اگنيءَ کي سونمياڻيءَ جي سڀ کان وڏي ويڄ وديا گھر ۾ پھچايو ويو ھو جتي وڏا وڏا ويڄ ۽ وڌوان بيمار ماڻھن کي پوڄ پھيڙا ستيون پيارڻ سان گڏ پنھنجي پاٺڪن ۽ پوئلڳن کي ويڄ وديا جو پٽيون پڙھائيندا ھئا.
صبح ٿيندي ئي راڄ رتول ۾ سنڌو جي مھاويڄ آتم تارا ۽ ٻين چئن وڏن ويڄن کي مھاديوي اگنيءَ جي دوا دارونءَ لاءِ گھرايو ويو ھو. راڄ رتول ۾ سنڌوءَ جو راڄ رکوال لڇمڻ ڄام سرواڻ سان گڏ ٻيا جڌ اڳواڻ، مھامنتري، مکي، رگ ويد جا رشي ٻيا پانڊٿ ڪيرٿ ھڪيا حاضر ھئا. سنڌوءَ جي مھاراجا ڏاڍي گمڀير مان مھاويد آتم تارا ڏانھن چوڻ لڳو ؛
" مھاويد، آرين جي مھاراڻيءَ اگني اڄ اسان جي نجھري علاج لاءِ مھمان ٿي آيل آھي. اھو بدسوڻ آھي يا سٺو سوڻ اسان ان جي پرواھ ڪين ڪنداسين. مھاديوي اگنيءَ کي نراس ڪري اسين سنڌوءَ جي ساک ۽ راجنيتيءَ سان ڪيت نه ڪنداسين دشمنيون جنگ جي ميدان ۾ پاڙيون وينديون آھن. اسانجي ملڪ جو شان مان ۽ مرتبو. اِنيءَ ۾ آھي ته مھاديوي اگني اسانجي ملڪ مان چاڪ چوبند ٿي پنھنجي وطن ڏانھن موٽي وڃي. ٻڌايو اوھين ڇا ٿا چئو ....؟ مھاراجا جي ڳالھه تي مھاويد آتم تارا پنھنجي ڳري آواز سان ڳالھائي ٿو ؛
" مھاراجا، اوھين دل جاءِ ڪريو. اسين پنھنجي ڏيھه جي ناموس لاءِ وڏا وس ڪنداسين. جئين آريا لوڪن ۽ ھن پرٿويءَ تي رھندڙ قومن مٿان اسانجي اُتم وديا جي وِڄا ڌِڄا جي ڌاڪ ۽ ساک سدائين جئين اونچي رھي. اسانکي خبر آھي ته اگني اسان جي ملڪ جي سڀ کان وڏي ويري آھي. پوءِ به اسان کيس جيئدان ڏيڻ لاءِ سندس علاج ڪنداسين."
مھاويد آتم تارا جي ڳالھه تي مھاراجا ڏاڍي گمڀيرتا سان اونھون ساھ کڻي کين علاج لاءِ آگيا ڏيندي چيو ؛
" مھاويد، پوءِ وڃو ۽ پنھنجي پوڄ پھيڙا سُتين ۽ دوا دارونءَ سان آرين جي مھاديوي کي مئيءَ پاٿاريءَ تان اٿاري کڙو ڪريو. وڃو آئون اوھان سڀني ويڄن کي آگيا ٿو ڏيان جيئن اوھان پنھنجي ويڄ وديا سان ساريءَ ڀونءِ مٿان سوڀيارا ھجو."
آگيا ملندي ئي مھاويد آتم تارا، راڄ رتول جا چارئي وڏا ويڄ، پنھنجي پنھنجي پالڪين ۾ اچي ويٺا ھئا. ۽ راڄ رتول جا جوپ جواڻ قطارون ڪري پالڪين کي ڪلھا ڏئي، راڄ رتول کان سونمياڻي جي سڀ کان وڏي ويڄ وديا گھر ڏانھن، تکيرا تکيرا ھلڻ لڳا ھئا. مھاويد آتم تارا وڏين سوچن ۾ وھلور چوڏس سونمياڻيءَ جي وڏين ويڪرين گھٽين ۾ نھاريندو ٿي ويو. پنج ئي پالڪيون ڄڻ ھڪ ٻئي پٺيان اُڏاڻيون ٿي ويون. سامھون پالڪيءَ ۾ ويٺل پکو جھوليندڙ دائيءَ مھاويد جي مک ۾ نھاريندي وڏن وسوسن مان ڀڻڪو ڪندي چيو ؛
" مھاويد، اھا ڳال ته ڪوراڙ بلا جي وات ۾ کير وجھڻ برابر آھي."
" ھون.... ھا اھو سچ آھي." کن لاءِ مھاويد دائيءَ ۾ وڏي اون مان نھاريندي وري ڳالھائي ٿو.
" ڪڏھن ڪڌھن نانگ مارڻ بدران نانگ جو زھر ڪڍڻ ضروري ٿي پوندو آھي. اسين ويڄ آھيون. اسين اھو ئي ڪم ڪنداسين جيڪو اسانکي سيکاريو ويو آُھي." ٻئي چپ ٿي وڃن ٿا.
پنج ئي پالڪيون ھڪ ٻئي پٺيان گھٽين مان گذرنديون ٿيون وڃن. مھاويد آتم تارا سونمياڻيءَ جي سرڳ سمان رنگ رتولن، ماڙين محلن، ٽيڪاھين چونرن ۽ جھروڪين ڏانھن ڏاڍي اندوھ مان نھاريندو ٿو وڃي. مھاويد آتم تارا محسوس ڪري ٿو ماڻھو خوش ڪينھن. ماڻھن جا منھن لٿل ۽ اترا آھن. سڀ سنگھارون ۽ ڪنواريون ۽ دايون ۽ ٻايون وڏن وسوسن ۾ آھن. سڀ پوڙھا ۽ جواڻ کيس ڏاڍا منجھائل، رُساڻا ۽ رنجوڙ پئي ڏٺا. ڄڻ اوچتو ئي اوچتو ماڻھن جي اندر کي اُوڏھي لڳي وئي ھئي. ڪوئي خوش ڪو نه ھيو. بس رڳو گھٽين ۾ کيڏندڙ ٻارڙا خوش ھئا. ٻالاپڻ جي ٻوڪ سان پئي اکٽ ٻکٽ، تين،لين، مون. راند کيڏبا ۽ ڊوڙيا. ڪن ٻارڙن پالڪين سان گڏ ڊوڙون پايو، ٻاتا مٺا مٺا آواز ٿي ڏنا. بي اُڊڪا ٻارڙا. ڀلا ٻارڙن کي ڪيھي خبر ته وڏن جي من ۾ ڇا آھي... .
رات، سنڌو ڪاري رگ ويدا رچيندڙ رشين راڙو ڪيو ھو ته ؛
مھاراڻي اگني، ها سنڌو جي وچ سير وٺي آئي آھي اُھا وڏو اڀاڳ آھي. اھو سنڌوءَ لاءِ سٺو سوڻ ڪينھين مھاراڻي اگني لوڀي، اھنڪاري آھي. مھاراڻي اگنيءَ جي اندر ۾ ڄيرن، ھنسا ۽ کام کانسواءِ ڪين به ڪينھين. رات، سنڌو جي وڏن پانڊٿن پوٿيون پٽي چتاءُ ڏنو ھو ته ؛
اسان دراوڙ لوڪ تارن، نکيترن ۽ گرھن کان وڌ ڌوتيءَ جي وديا جا ڄاڻو آھيون. اندر ۾ ڄيرا کنيو ھلندڙ اگني ديوي اسان جي ساڻيھه مٿان وڄ ڪرڻ برابر آھي. اگني نه رڳو سون ولات، چين ولات پر ساري پرٿويءَ کي پنھنجي اندر جي آڳ سان نشت ڪرڻ آئي آھي ۽ اگنيءَ جا پوڄاري، پنھنجي آسماني ديوتا ديوس پتر کي خوش ڪرڻ لاءِ پروان ملڪن مٿان ڪاھون ڪندا. پڪل پوکن کي باھيون ڏيندا. ھي پرٿوي نون ورشن ۾ ورھايل آھي. آريا لوڪ نون ئي ورشن مٿان ڪاھون ڪندا. آريا ننڍي ورش سنڌوءَ جون ننگريون ناس ڪندا. ان لاءِ ته ڌرتيءَ تي ڪوپ ڪرڻ. آريا لوڪن جو ڌرم آھي.... مھاويد آتم تارا سوچيندي ٿي ويو ۽ پالڪيون اڳ ڀريون ٿينديون ٿي ويون.
" اوان ڪي سوچيا پيو؟..... "
" ھا.... " پکو جھوليندڙ دائيءَ جي ڳالھه تي مھاويد پاڻ سنڀاليندي وراڻي ٿو.
" ڇا؟... "
" ڪجھه به ڪين. ماڻھوءَ جو ذھن پاڻ سوچھڻارڪل آھي. ماڻھو ھر ويل ڪجھه نه ڪجھه سوچيندو رھندو آھي. پنھنجي لاءِ ٻين لاءِ. ماڻھو اَوس آھي. ماڻھو سوچڻ کانسواءِ رھي نٿو سگھي."
مھاويد آتم تارا پکو جھوليندڙ دائيءَ سان ڳالھائيندي ماٺ ٿي کڏن جي ڇتين مٿان اُس تي ڌوتل ڪپڙا وجھندڙ ڌوٻياڻين ڏانھن ٿو نھاري. ڌوٻياڻيون ڌوتل، نپوڙيل ڪپڙا ڇنڊي ڇنڊي اُس تي وجھندي، پالڪيون پسنديئي ھڪ ٻئي پٺيان ڪورنش ڪرڻ لڳيون ھيون. مھاويد کي ڌوٻياڻين جا تلڪ بي رنگ، مُک ھيڊا، انرا، اُجھاڻل ۽ اوٻاٽيل ٿا ڏسڻ ۾ اچن. ڌوٻياڻيون ڪورنش ڪنديون ٿيون رھن.
وڏي وڏي ويڄ وديا گھر آڏو پالڪين جي ايندئي ئي گھنڊ گُڙڻ لڳا ھئا. ويڄ گھر جا وڏا وڏا ويڄ ۽ پالڪ سندس آجيان ۾ وڏا ڪورنش ڀريندا کين مھاديوي اگنيءَ جي وڏي جھروڪي ڏانھن وٺي وڃڻ لاءِ، اڳيان اڳيان سونھان ٿي ھلڻ لڳا ھئا.
مھاويد آتم تارا ۽ چارئي وڏا ويڄ ھلندا مھاديوي اگنيءَ واري وڏي جھروڪ ۾ پيھي آيا ھئا. مھاديوي اگني وڏي وڏي جھروڪ ۾ ھڪ وڏي ڪاٺ کٽول مٿان ڪپاھين ۾ ويڙھيل ھئي. ڪاٺ کٽول مٿان وڏي ڍونگي رکيل ھئي جنھن مٿان اونچي اڇي سنڌڻ ململ جا پڙدا چڙھيل ھئا. جي منگھه جي ٿڌيءَ ھير ۾ لڏيا پئي. مھاديوي اگني کي ڏسي کن لاءِ، مھاويد آتم تارا، راڄ رتول جا ويڄ ۽ سڀ دايون ڄڻ جادوءَ ۾ اچي ويا ھئا. ڍونگيءَ جي پڙدن مان مھاديويءَ جي سون سمان پنڊ پاھڻ ڪايا ڄڻ تجرا ٿي ھنيا. مھاويد آتم تارا آريا لوڪن جي جھور جھوني مھاويد، مھامنترين سردارن ۽ جڌ اڳواڻن جي جٿي مٿان اُڇاتڙي نھار ڦھلائڻ کانپوءِ، ھٿ اشاري سان پنھنجي ويڄن کي اگني ديوي مٿان پڙدا ھٽائڻ لاءِ حڪم ڪيو ھو. ويڄ گھر جا پاٺڪ مھاويد جو اشارو ملندي ئي ھڪ ھڪ ڪري ڍونگيءَ جا پڙدا ھٽائڻ لڳا ھئا ۽ جئين جيئن پڙدا ھٽندا ٿي ويا، تيئن تيئن اگني ديوي جو بدن ويو ٿي ٻھڪندو. اگني ديوي ڇا ھئي. ڄڻ ڪنھن سونا گھر پنھنجيءَ ڪلا سان پيش سون مان نئون بت گھڙيو ھجي
سونھن،
جيڪا جسمن کي پنڊ پاھڻ ڪريو ڇڏي
سونھن
جيڪا سواسن مٿان ڏانوڻ جڙيو ڇڏي.
مھاويد آتم تارا اگني ديويءَ جي اڌ ٻوٽيل اکين ۾ نھاريندي محسوس ڪري ٿو ڄڻ اگني ديويءَ جي اکين جي ساين ماڻڪين جي روشني تجرا ڪري سندس پلڪن تي ڇڻي رھي ھئي. مھاويد آتم تارا اڳتي وڌي اگني ديويءَ جي مٿان جھڪي ھٿن جي آنڱرين ۽ انڱوٺن جي ھلڪي ڇھاوَ سان اگني ديوي جون اکيون کولي ڏسڻ لڳو. الاھين دير اکيون تپاسڻ کانپوءِ مھاديو آتم تارا ۽ ساڻس گڏ آيل چارئي وڏا ويڄ الاھين دير تائين، واري واري سان اگني ديويءَ جو ڌڙ، اکيون تپاسيندا، ۽ دل جي ڌڙڪن ٻڌندا رھيا. اگني ديويءَ جو سڄو ڌڙ پنڊ پاھڻ جيان سخت ۽ بي جان ٿي لڳو. رڳو سندس لُڪيءَ منجھان ساھ جي ڌمڻ ھوريان ھوريان ھلي رھيو ھو. سڀ ويڄ ۽ پاڙھا اَسڌ ۽ اَسرت اگني ديوي جي چڪاس ڪندا رھيا.
وڏي چڪاس کانپوءِ مھاويد آتم تارا سڀ وڏا توڙي ننڍا ويڄ ھڪ وڏيءَ پاٺ شالا ۾ اچي پاڻ ۾ ڳالھيون ڪرڻ لڳا ھئا ۽ پاٺڪ ميٽاھِنيل ڦرھيون ۽ ڪلڪ کڻي مس ڪپڙين ۾ ٻوڙيندا سندن ڳالھيون لکڻ لڳا ھئا.
مھاويد آتم تارا سڀ ويڄ مھاديوي اگني جي بيماري تي ڳالھيون ڪندا رھيا. ھڪ وڏي ويڄ اگني ديويءَ جي روڳ بابت ڳالھائيندي چيو ؛
" مھاديوي اگنيءَ جو روڳ تمام پراڻو ۽ پر اسرار آھي. ھِنيان اڳي اسان اھڙو روڳ نه ٻڌو ھو نه ڏٺو. ان ڪري آئون ھڪدم ڪا راءِ نٿو ڏيان."
ھڪ نوجوان ويڄ اٿندي چيو ؛
" پر اسين ايترو ته چئي سگھون ٿا ته انھي روڳ جو ڪارڻ، ميڄالي جي جوھري تندن جو شڪتي نشٽ ٿي وڃڻ ڪري آھي."
" ھا رڳو جوھري تندون يا رڳون، جيڪي رڳو جسماني سرير جي چرپر جي شريسٽي کي پنھنجي شڪتي ھيٺ رکنديون آھن. انھن جي نشٽ يا نِسب ٿيڻ سان ئي ھيٺون ڌڙ ساھ ڇڏي ڏيندو آھي. ۽ پاٺڪ ڦڙھين تي ليک لکندا ٿا وڃن. سڀني کي چڱي ريت ٻڌڻ کانپوءِ مھاويد آتم تارا ڳالھائڻ شروع ٿو ڪري ؛
" اگني ديويءَ جي روڳ تي اسان مان گھڻن ويڄن جا ويچار ساڳيا آھن. ڏسڻو اھو آھي ته انھن جوھري تندن جي نشٽ ٿيڻ جا ڪارڻ ڪھڙا ٿي سگھن ٿا. ڇا سِريءَ ۾ ٺوڙو آھي. يا ڪو پراڻو گھاءُ آھي. ڪڏھن ڪڏھن ماڻھوءَ جي پنھنجي ڪريا ڪرم اجاين اُٻھراين سوچن ۽ جولانن ڪري يا ڪي نشاور شيون واپرائڻ ڪري به سِريءَ جون اھي جوھري رڳون پنھنجو پاڻ وڏي ڌماڪي سان ڀسم ٿي وينديون آھن ۽ ماڻھو جو ڌڙ ڌٻي ويندو آھي. اڄ اسين مھاديوي اگنيءَ کي رڳو ھڪ پوڄ پھيڙا ستي پيارينداسين. آئون ته ائين ٿو وسھان ته اڄ جي اسانجي تپاس وڏي ڪارگر تپاس آھي."
پاٺڪ مھاويد آتم تارا جي ھٿ ۾ ميٽاھِنيل ڦرهي ڏين ٿا ۽ مس مان ڪلڪ ٻوڙي سندس ھٿ ۾ ڏين ٿا. مھاويد آتم تارا ڦرھيءَ تي وڏي سوچ ويچار سان دوا لکي ٿو. ڦرھي جو ليک سمورن ويڄن ۽ پاٺڪن ۽ داين کي واري واري سان ڏيکاريو وڃي ٿو. اوچتو ڪا ڳالھه سوچي مھاويد آتم تارا حڪم ڏئي ٿو ؛
" آريا لوڪن جي مھاويد سان اسان ڪِي ڳالھائينداسين."
ويڄ گھر جا راکا جھور جُھني آريا مھاويد کي مھاويد آتم تارا آڏو وڏي ادب سان وٺي ٿا اچن.
" مونکي اوانجي ٻولي سنساڪرت ڪا نه اچي. ڇا تون اسانجي ٻولي ڄاڻين ٿو؟...." مھاويد آتم تارا جي انھيءَ ڳالھه تي جھور جھنو آريا اڳواڻ جا چپ ڌڏڻ لڳا ھئا ؛
" ھا – اسانکي سون ولات، چين ولات ۽ ٻين وڏين وڏين راڄڌانين جون ٻوليون سيکاريون وينديون آھن."
" اھو ان لاءِ ته جئين اوان پنھنجي پاڙي وارن ملڪن جا سمورا ڳجھه ڳوھ سھيڙي، مٿاھن ڪاھون ڪري دڳي جا ڌڻي ٿي ويھو." مھاويد آتم تارا جي ان ڳالھه تي جھور جُھني آريا اڳواڻ جي اکين ۾ ھڪ پر اسرار چمڪ اچي وئي ھئي. وراڻيائين ؛
" ھائو.... اھو اگني ديوي جو حڪم آھي ديوس پتر ھيءَ ڌرتي رڳو آريا لوڪن لاءِ پئدا ڪئي آھي. آريا انھي جا سچا مالڪ ۽ اگني انھن جي اڳواڻ آھي."
" تون آريا ويڄ آھين؟... ."
" ھائو آئون آريا لوڪن جو وڏو ويڄ آھيان."
" ويڄ... شايد تو کي ان ڳالھه جي ڪل ڪانھين ته، دنيا جو سڀ کان وڏو روڳ پراوا ملڪ ھٿ ڪرڻ جو لوڀ آھي. ۽ اوھانجي مھاديوي اگني انھيءَ لوڀ ۽ کام جو شڪار آھي."
مھاويد جي انھيءَ ڳالھه تي آريا اڳواڻ ڪجھه ڪاوڙجي ٿو پوي، ڏاڍي جولان مان ٿو ڳالھائي.
" اسين ھتي مھاديوي اگنيءَ جي علاج لاءِ آيا آھيون."
آريا – م ٿُڙس. اسين بيمار دشمن جو دارون ڪندا آھيون – اسانکي اھو ٻڌاءَ ته اگني ديوي کي انھيءَ مئي پاٿاري تي پئي گھڻا ڏھاڙا ٿيا آھن.
ھڪ ورھيه پورو ٿيڻ وارو آھي. اھا ڳالھه چوندي آريا اڳواڻ جي اکين جي پراسرار چمق ويتر وڌي وئي ھئي.
مھاديوي اگني ميرو پربت جي مھاراڻي آھي. جتي ڇھه مھينا ڏينھن ھوندو آھي ۽ ڇھه مھينا رات ھوندي آھي. مھاديوي اگنيءَ اڳڪٿي ڪئي ھئي ته ھوءَ ڊگھي ننڊ سمھندي ۽ سون ولات جي مندرن ۾ جاڳندي.
آريا، سون ولات جي مندرن ۾ سرڳ جون ھوائون ھلنديون آھن. اوان آريا لوڪ پنھنجي پرٿويءَ تي اھڙو ڪو به سرڳ ٺاھي نه سگھيا آھيو جتي اوان سک سان سمھي ۽ جاڳي سگھو. ھن ڌرتي تي رھڻ لاءِ وڏي مھارت کپي. ۽ اھا مھارت ڪنھن به قوم کي جنگين سان پرابت نه ٿيندي آھي. ۽ جنگ... . جنگ سواءِ زخمن، بدبوءَ، ڄٽپائي، بکن، بيمارين، لاڏاڻن، روڄ راڙي ۽ موت کانسواءِ ٻيو ڪجھه به نه ڏئي سگھندي آھي. اسين اوھانجي مھاديوي اگني کي ٺيڪ ڪري ڇڏينداسين. ان لاءِ اوانکي ! اسانجون ڪي ڳالھيون مڃڻيون پونديون.
ڪھڙيون ڳالھيون؟....


ھڪ ته آريا ويڄن کانسواءِ ڪو به آريو اسانجي ويڄ وديا گھر ۾ نه ايندو.
ڇو؟....
ان لاءِ ته اسانجا ويڄ گھر اسان لاءِ اسانجي مندرن کان به وڌ پوڄارا ھوندا آھن. انھن ۾ ڪو به اوپرو ماڻھو يا گوڙ ٻڌو نه ويندو آھي.
ٻي ڳالھه...
ٻي ڳالھه اھا ته اوانجا ويڄ اسانجي درمل ڪرڻ ۾ رنڊڪ نه وجھندا انڪري ته اسين ماڻھوءَ کي چڱو ڀلو ڪرڻ لاءِ انجي تارونءَ ۾ به سيون ۽ ڏنبڻيون ھڻندا آھيون. علاج لاءِ اسانجا پنھنجا ارٿ، طور ۽ طريقا آھن. ان لاءِ سختيءَ سان اوھانکي اسانجو پابند ٿيڻو پوندو.
اوانکي پڪ آھي ته مھاديوي اگني سجاڳ ٿي ويندي؟
ھا اسين پنھنجين دوائن سان کيس جاڳائي ڇڏينداسين.
ته پوءِ ٺيڪ آھي. اوھان جي سڀني ڳالھين تي اسين پابند رھنداسين.
ٺيڪ آھي، جڏھن مھاديوي اگني ڳالھائڻ جوڳي ٿيندي اوھانکي ڄاڻ ڏنو ويندو. اھو چئي مھاويد آتم تارا اُٿي کڙو ٿئي ٿو. ويڄ گھر جا گھنڊ گُڙن ٿا.
راڄ رتول جا جوپ جواڻ پالڪين کي ڪلھا ڏئي کڻن ٿا ۽ تکيرا تکيرا راڄ رتول ڏانھن وڃڻ لڳن ٿا.

***

_____
ديوس پتر : جيو پيٽر، زوئر سيٽر، آسماني ابو، زردشٽ.
ورش : براعظم، کنڊ
م ٿُڙس : نه ڊڄ

7

چوندا آھن :
چچيءَ جي چمڙي جي اُڏام کان، شڪري جي اُڏام کان لڳڙ جي اُڏام کان به ماڻھو جي ذھن جي اُڏام ڏاڍي تکي ھوندي آھي. ڪنھن کي به ڪل ڪانھين ته ان ڪاري مِريءَ جيھي ڪيپراٽيءَ ۾ ڪيڏا اسرار ڀريل آھن. اھڙا اسرار جن کي اڄ تائين سمجھي پرجھي نه سگھيو آھي. ڪير ڄاڻي، موت جي پاٿاريءَ تي ستل مھاديوي اگنيءَ جي ذھن ۾ ان ويل ڪھڙيون ويريون پئي وھيون، ڪيھا درياھ پئي سرجيا، ڪيھا سمونڊ پئي ڇَليا، ڪيھا رنگ رتول پئي اجاگر ٿيا، ڪيھون باھيون پيون ڀڙڪن، ڪيھون کنوڻيون پيون کلڪا ڪن. مھاديوي اگني موت جي پاٿاري تي پنڊ پاھڻ جيان سڌي سڌي ستل آھي. موت جيھي ننڊ. پر سندس ذھن جئيرو آھي. ذھن جيڪو، پنھنجي چال سان سدائين پيو ھلندو آھي. ذھن جيڪو سدائين پيو جاڳندو آھي. رکي رکي مھاديوي اگنيءَ جي ڪنن ۾ آواز ٿا اچن :
سنڌو ڏاڍي امير آھي
سنڌوءَ جا ماڻھو وڏا کاري کيڙائو آھن.
سنڌوءَ جا زوراور ھوڙھا ۽ جنگ جھاج مھا سنڌو ساگر به اورھانگي ويندا آھن.
سنڌوءَ جا وڻجارا پوربو بندر اورھانگي سئنام جي سمونڊن مان سون ڪمائي ايندا آھن
سنڌو پڻين جا ھوڙھا يون — ديوپ مان ھيرا موتي ھٿ ڪندا آھن.
سنڌو ڌرتي جو سرڳ آھي ۽ آريا اسانجا سچا مالڪ آھن. ۽ مھاديوي اگني آڏو برف ئي برف ڦھلجندي ٿي وڃي مير پربت جي اتانگھه چوٽين جي برف، جتي رڳو آريا ئي آريا آھن. جتي رڳو باھين جا ڀيڙ ٻرندا ٿا ڏسڻ ۾ اچن. ۽ مھاديوي اگني برفاني پھاڙن ڏانھن جتي سج ديوتا ھڪ ورھيه ۾ رڳو ھڪ ڏھاڙو پنھنجو درشن ڏيندو آھي. تارا ڪتيون سال ۾ رڳو ھڪ ڀيرو ڏسڻ ۾ ايندا آھن. جتي رات ڏينھن جيان روشن ھوندي آھي. جتي سج ديوتا تمام ويجھو آھي. جتي ديوس پتر جو تخت آھي. مھاديوي اگني برفاني چوٽين مٿان چڙھندي ٿي وڃي. ۽ آريا لوڪن جا وڏا جھونجھار جٿا وڏا وڏا سجدا گھوريندا سندس پراٿنا ڪندا ٿا رھن.
او اِگنس ، تون سج ديوتا جي ڌيءُ آھين.
او اِگنس، ديوس پتر تو کي وڄ جيان سر ڳڌام تان ڌرتيءَ ٿي لاٿو ھو. تون وڄ جو ٻيو سروپ آھين
او اِگنس تون ! اسانکي موتمار سرد ھوائن کان بچائين ٿي.
او اِگنس، اسين برف جي نرڳ ۾ ڦاسي ويا ھياسين ۽ تو اسانکي سنڌو ورش ۾ جايون جوڙي ڏنيون.
او اِگنس، ڌرتي جا سڀ سرڳ تو لاءِ آھن.
او اِگنس، تنھنجي ڏمرجڻ سان ننگريون ناس ٿي وينديون آھن
او اِگنس، سڀ سجدا تو لاءِ آھن جو تون آريا لوڪن جي اڳواڻ ۽ مھندار آھين، آريا لوڪن جا وڏا وڏا لشڪر مھاديوي اگني آڏو وڏا وڏا سجدا گھوريندا ٿا وڃن ۽ باھين جي ڀيڙن وچان اگني مٿي برفاني چوٽين ڏانھن چڙھندي ٿي وڃي، اتي جتي وڏو وڏو سج ديوتا مير پربت جي چوٽين مٿان براجمان ٿيو آھي. اتي جتي وڏن وارن وارا سانڀر ڳاٺ اونچا ڪريو سج ديوتا کان گرمي حاصل ڪندا آھن. جتي وڏين وڏين باھين جي مچن جا دونھن اڏامندا آسمان سان وڃي ٿا لڳن. ۽ پوءِ سج ديوتا جي ويجھو اچي مھاديوي اگني پنھنجون ٻئي ٻانھون ڦھلائي ديوس پتر سان ڳالھائڻ ٿي لڳي. جتي سندس آواز جو پڙاڏو برفاني چوٽين سان ٽڪرائجي پڙاڏو پئدا ڪندو ٿو رھي.
او ديوس پتر، مونکي سنڌو مٿان سوڀ جي شڪتي کپي. دراوڙ لوڪن وٽ وڏا ڪٽڪ آھن. دراوڙ جڌ جي فن جا وڏا ماھر ۽ تيرندار آھن.
او ديوس پتر، منھنجي ٻانھن کي ايڏو ٻلواڻ ڪري جيئن
ڌرتيءَ جون سموريون راڄڌانيون منھنجي تابع ٿي وڃن. ۽ آئون دراوڙ لوڪن کي انھن مان لوڌي ڪڍان.
او ديوس پتر،
اھو ڏينھن ڪڏھن ايندو،
جڏھن،
ھن سموري ڌرتي تي آريا لوڪ راڄ ڪندا.
او ديوس پتر، لاشڪ ھي ڌرتي تو آريا لوڪن لاءِ ٺاھي آھي. ائين چئي، مھاديوي اگني سج ديوتا آڏو وڏا سجدا ٿي ڪري.
اوچتو ڄڻ ڪنھن سپني جي تند ٽٽي ٿي وڃي ۽ سج ديوتا ھيٺان تجرا ڏيندڙ برفاني چوٽيون ۽ وڏا وڏا آڳ اُلاوَ سانڀرن جا ڌڻ ۽ وڏا سجدا گھوريندڙ آريا لوڪ ڄڻ وڏي دونھن سان ڌنڌلائيندا، گم ٿيندا ٿا وڃن.
آريا لوڪ جي مھاديوي اگني ساڳي ريت وڏي ڪاٺ کٽول مٿان ڄڻ موت جي نند ستل آھي. سنڌوءَ جا وڏا ويد رکي رکي سندس چڪاس لاءِ ايندا ويندا ٿا رھن. ڪنھن کي ڪھڙي خبر ته مھاديوي اگني ڪيھي سڪرات ۾ آھي. موت جي پاٿاريءَ تي سندس مٿان ڪھڙيون وارتائون وھنديون ٿيون وڃن. ذھن ۾ ڪھڙا جک ۽ جولان ٿا جاڳن. بس رڳو موت جي پاٿاريءَ آھي جنھن مٿان ستل آھي مھاديوي اگني.
***

______
لڳڙ : لڳر، باز، شاھين
مھاسنڌو ساگر : عربي وڏو سمونڊ
پوربو : بنگال جو سمونڊ
سئنام : چين جو سمونڊ
يون ديوپ : جاوا، سوماترا جو سمونڊ
اِگنس : اگني
سانڀر : ٻارھن سنڱن وارو ھرڻ

8

سونمياڻيءَ جي وڏي ويڄ گھر ۾ وڏا گوڙ ۽ ھاگاما ھئا.
چوندا آھن، ھر قوم جو نئون نسل سندس وڏن کان اڳاھون ۽ اڏول ھوندو آھي. سج جي الھڻ سان ئي سڄو ويڄ گھر ۽ ان جون پاٺشالون سوين اُماڙين ۽ ڏيئن جي روشني ۾ جگمگ جگمگ جرڪي روشن ٿي ويون ھيون پر وڏن وڏن ويڄن ۽ داين جي اکين آڏو ڄڻ اونداھيون اچي ويون ھيون. ان لاءِ ته گھر جي پاٺڪ نينگرن توڙي نينگرين وڏو ڪروڌ ڪيو ھو. پاٺڪ نينگرن ۽ نينگرين جا وڏا ٽولا ٺھي ويا ھئا اُھي پاٺ ڪرڻ بدران ھل ۽ ھاگاما، جھيڙا جھٽا ڪرڻ لڳا ھئا. سڀ پاٺڪ وڏيون منڊليون ٺاھي مھاديوي اگني خلاف آواز اٿارڻ لڳا ھئا ؛
" مھاديوي اگني کي اسانجي ويڄ گھر مان ٻاھر ڪڍو. "
" اگني اسانجي سڀ کان وڏي ويري آھي. اسين اگنيءَ جو علاج نه ڪنداسين. "
" سنڌوءَ جي دشمن جو علاج ڪرڻ سنڌواسين سان ويساھ گھاتي آھي"
" اگني کي اسانجي وديا گھر مان ٻاھر ڪڍو"
" سنڌوءَ سان غداري بند ڪريو."
وڏي ويڄ گھر جو اھو چٽو ٻول سڄي سونمياڻيءَ ۾ پڙاڏو بڻجي پکڙجي ويو ھو. ويڄ گھر جا وڏا راکا راڄ رتول ڏانھن ڊوڙايا ويا ھئا. اھا خبر اک ڇنڀ ۾ مھاراجا ۽ مھاراڻي ۽ مھامنترين تائين پھچي وئي ھئي.
اھو سڄو گوڙ، وڏي ويڄ گھر جي ھڪ وڌوان نوجواڻ پانڪ نالي تلڪ سنڌو کڙو ڪيو ھو جيڪو نينگر ۽ نينگرين جو اڳواڻ ۽ مھنداري ڪري رھيو ھو.
مھاديوي اگنيءَ جي ساھ رکيا لاءِ راڄ محل جو ھڪ ڇاڏائو وڏو جٿو ويڄ گھر ڏانھن موڪليو ويو ھو. پالڪن ۾ ويتر وڏي ڪاوڙ ۽ ڪروڌ وڏا وڏا نعرا ھڻڻ لڳا ھئا. ۽ اُھي سڄي رات دنگو فساد ڪندا رھيا.
صبح ٿيندي ئي وڏي راڄ سڀا ڪوٺائي وئي. ۽ پاٺڪ تلڪ سنڌوءَ کي مھاراجا، مھاراڻي ۽ مھامنترين آڏو پيش ڪيو ويو. راڄ سڀا ۾ سنڌوءَ جو راڄ رکوال ڄام سرواڻ، مھاويد آتم تارا پنھنجي پنھنجي جڳھين تي ڏاڍي گمڀيرتا سان ويٺا ھئا. ۽ راڄ سڀا کان ٻاھر سوين پاٺڪ نينگرن ۽ نينگرين جو وڏو غوغياءُ ھو اھي سڀ وڏي واڪ نعرا ھڻي رھيا ھئا.
تلڪ سنڌوءَ جي ايندي ئي مھاراجا محسوس ڪيو ته ھو نه رڳو حسناڪ جانٺو ۽ پھلواڻ ھو. ويڪرو نراڙ ۽ سندس وڏا وڏا ڀونر جيھون ڪاريون ڪاريون اکيون، سندس وڌوان ھئڻ جي ساک ڀري رھيا ھئا.
" تلڪ سنڌوءَ تنھنجو نالو آھي "
" ھا مھاراجا، آئون آھيان تلڪ سنڌوءَ " تلڪ سنڌو مھاراجا آڏو وڏو ڪورنش ڪندي وراڻيو ھو.
" ڇا اھو سچ آھي ته تو ويڄ گھر جي پاٺڪن کي راجنتيءَ خلاف ڀڙڪايو آھي؟.... "
" ھا مھاراج، اھو سچ آھي. مون کين وڏي واڪ ورغلايو آھي."
" ڇو؟... ."
" انڪري ته اگنيءَ اسانجي ساڻيھه جي سڀ کان وڏي ويرڻ آھي. اسين کيس پنھنجو پاڪ پوتر ويڄ گھر ۾ برداشت نٿا ڪري سگھون."
" ڇو؟.... ڇا ھڪ مھاديوي اگنيءَ جي جيڻ يا مرڻ سان سنڌو ديس مٿان آريا لوڪن جو ڪاھون بند ٿي وينديون ڇا؟... جڏھن ته آريا ڌرتيءَ جي نون ئي ورشن مٿان ھڪ سوء سالن کان ڪاھن مٿان ڪاھون ڪري رھيا آھن." اھا ڳالھه مھاراجا وڏي گمڀيرتا سان چئي پاٺڪ تِلڪ سنڌوءَ جي مک ۾ جواب لاءِ نھاريندو رھيو ھو.
" پر مھاراڻي اگنيءَ جي ڪاھ سئين سڌي اسانجي ننڍي کنڊ سنڌو ديس مٿان آھي. ڇا ان ڳالھه جي ڪو ساک ڏئي سگھندو ته مھاديوي اگني چڱي ڀلي ٿيڻ کانپوءِ اسان مٿان حملا نه ڪندي؟ ٻڌايو، آريا ڪڏھن به ڪنھنجا دوست ٿيا آھن؟... " نوجواڻ پاٺڪ تلڪ سنڌوءَ جي اھا جرئت ڏسي مھاراجا، مھاراڻي، سڀ مھامنتري ديوان ڏاڍيءَ اچرج ۾ اچي ڏانھنس نھارڻ لڳا ھئا.
" تلڪ سنڌو، اسين سمجھون ٿا جيڏو تنھنجو نانءُ سھڻو آھي اوڏوئي تنھنجو ذھن. اسان خوش آھيون ته اسان جي ڌرم شالائن ۽ ويڄ شالائن جا ٻار ايڏا وڏا وڌوان ٿي ويا آھن. ڇا نالو آھي تنھنجي پيءُ جو...؟ ڪھڙو ڪم ڪندو آھي؟... "
" آئون تلڪ يمونا جو پٽ آھيان. منھنجو پيءُ رگ ويدا رچيندڙ رشي آھي."
تلڪ سنڌوءَ جي جواب تي مھاراجا مرڪي ڏانھنس وڏي پيار ۽ موھ مان نھاري ٿو. لڇمڻ ۽ لڇميون پاڻ ۾ ڪَن کُسڪا ٿا ڪن. مھاراجا وڏي ويچار مان وري ڳالھائي ٿو.
" تلڪ سنڌو، ڇا اوھين سڀ دراوڙ لوڪ آريا لوڪن جي حملن کان تمام گھڻو ڊڄي ۽ ھيسجي ويا آھيو؟... "
" ھا مھاراج ان لاءِ ته آريا لڪي ڪاھون ڪندا آھن ۽ پٺي ۾ بڻڇي ھڻندا آھن. اسانکي سڀيتا ساھ کان وڌيڪ پياري آھي. اسين ڪنھن به قيمت تي انکي ميسارجڻ نه ڏينداسين. اھو اسانجو ڌرم آھي."
" پر آريا ڪاھون ڪندڙ جٿن کي منھن ڏيڻ، جڏ اڳواڻن ۽ جنگي جواڻن جو ڪم آھي نه ويڄ ۽ ڌرم شالائن جي پاٺڪن جو؟...."
" آئون مڃيان ٿو مھاراج ته اھو جنگ جُڌ اڳواڻن جو ڪم آھي. پر اھي جڌ اڳواڻ ڪڏھن به سوڀيارا ڪين ٿيندا آھن. جن سان سندن پرجا جي طاقت گڏ نه ھجي ۽ اسين پاٺڪ راجائن ۽ برجا جي سڀ کان وڏي شڪتي ۽ طاقت ھوندا آھيون. اسانکي پنھنجي ملڪ جي شيوا ڪرڻ جو ايترو ئي حق ھوندو آھي، جيترو ھڪ جُڌ اڳواڻ جو." مھاراجا نوجوان نينگر جي اڏولتا ڏسي اچنبي ۾ اچي ويو ھو. سڀني مھامنترين ۽ ديوان داڙن جي ڄڻ وائي بند ٿي وئي ھئي. راڄ رکوال ڄام سرواڻ، مھاويد آتم تارا به وڏي آھم مان پئي نوجواڻ تلڪ سنڌوءَ ڏانھن نھاريو ۽ ٻاھران نوجوان پاٺڪ نينگرن ۽ نينگرين جي غوغياوَ جو آواز راڄ سڀا ۾ ايندو ٿي رھيو.
" پر اوھانجي چوڻ سان اسين پراچين سنڌو جو قانون کي ته ڪين ٽوڙينداسين."
" اسانکي سنڌوءَ جو اھو پراڻو قانون ٽوڙڻو پوندو. مھاراج جي اسان ان پراڻي قانون کي نه ٽوڙيو، ته نه رڳو سونمياڻيءَ پر سڄي جو سڄو ننڍو کنڊ سنڌو ٽٽي ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويندو. ڇا اھو کنڊ اڳي ٽڪرا ٽڪرا نه ٿيو آھي ڇا؟... . ڇا ڄام ديپ تي اڄ ڄام دراوڙ راجائن جو راڄ آھي ڇا؟.... نه، اڄ اھو سڄو ڄام ديپ آريا لوڪن جي ميراث آھي. جتي سنڌو کي ڀاڱا ڪرڻ لاءِ سدائين آريا جنگي ڪٽڪ ماڪڙ جيان گڏ ڪيا پيا وڃن. ڳالھيون.... ڳالھيون... اسين اڻ سڌريل جھنگلي آرين سان ڪھڙيون ۽ ڪيتريون ڳالھيون ڪنداسين. جئين وڇونءَ جي ٻچي کان سندس ڏنگ ھڻڻ جي عادت نٿي ڇڏائي سگھجي، تئين آريا لوڪن جي دلين مان ملڪ گيريءَ جو لوڀ نٿو ڪڍي سگھجي. آئون وڏي واڪ اھو چوڻ لاءِ مجبور آھيان ته آرين سان اسانجو ڪو ٺاھ ناھي ٿيڻو. آريا لوڪن جي رستي روڪ ڪئي وڃي. آريا اسانجي ملڪ ۾ نه اچن."
پاٺڪ تلڪ سنڌو جي ڳالھين سان سڄي راڄ سڀا کي ڄڻ ڏندين آڱريون اچي ويون ھيون. اڄ راڄ سڀا ۾ ڄڻ ڪو پاٺڪ نه پر راڄ سڀا جو ڪو وڏو وڌوان رڪن ڳالھائي رھيو ھو. سڀ مھامنتري، مھاويد پانڊٿ ڪيرٿ چپ ھئا. اوچتو مھاراجا جي راڄ گديءَ تان اٿڻ سان راڄ سڀا جي پڄاڻيءَ جا گھنڊ وڄڻ لڳا ھئا. سڀ مھامنتري پانڊٿ ڪيرٿ وڏي ڪورنش ۾ پئجي ويا ھئا. سڀني جا ڳاٽ جھڪيل ھئا. رڳو نوجواڻ پاٺڪ تلڪ سنڌو مھاراجا آڏو ڪٽھڙي ۾ اونچي ڳاٽ بيٺو ھو. ۽ ٻيو مھاراجا ھو جو وڏي آھم ۽ مڃتا سان نوجواڻ پاٺڪ ۾ نھاري رھيو ھو.
" پاٺڪ تلڪ سنڌو، سڀاڻ وڏي راڄ سڀا ڪوٺائي ويندي آئون سنڌو ساڻيھه جو مھاراجا تو کي ان راڄ سڀا جي ڪوٺ ٿو ڏيان. سڀاڻ اوانجي ڳالھين تي وڏو غور ۽ ويچار ڪبو. آئون آس ٿو رکان ته اوھان ويڄ گھر جا سڀ پاٺڪ شانت ٿي، وڏي سانت سان وڏي ويڄ گھر ۾ پنھنجي پاٺ شالا ۾ پنھنجا ڪم ڪاريون سنڀاليندا."
۽ مھاراجا جي انھي ئي ڳالھه کانپوءِ راڄ سڀا جي پڄاڻي ٿي ھئي.

***

____
يمونا : جمنا ندي
ڄام ديپ : ڄمون ڪشمير

9

تو ٻڌو....
تو ٻڌو....
تو ٻڌو....
ان ڏھاڙي سونمياڻيءَ جي گھر گھر ۾ ھڪڙو ئي سوال پڙاڏو بڻجي پکڙجي ويو ھو. ايستائين جو سج اُلھي ويو ھو ۽ مھاويد آتم تارا وڏي ويڄ گھر وڃڻ جا سانڀاھا ڪري رھيو ھو.
" ۽ اوان سڀ ڏندين انڱريون ڏئي ٻڌندا رھيا؟ "
" ھا—ان پاٺڪ نينگر ڪنھنجي ڳالھائڻ لاءِ ڪا واٽ، ڪا گھٽي ئي ڪانه ڇڏي ھئي." لڇمڻيءَ شيواديوي جي ان ڳالھه تي مھاويد آتم تارا ڪجھه اشانت ٿيندي پنھنجي گھر واري ڏانھن نھاريندي پنھنجي رنگ رتول جي ڳڙکيءَ جي کليل تاڪن مان سنڌيا جي رنگن ۾ نھارڻ لڳو ھو.
" ڇو ڀلا، اوان اُشانت پيا ڏسڻ ۾ اچو؟.... "
" شيوا، آئون اشانت نه، اڄ آئون ڏاڍو خوش آھيان. آئون ان پاٺڪ نينگر جي ڳالھين تي پيو سوچيان. ڪڏھن ڪڏھن وڏا وڏا ويد ۽ وڌوان پنھنجي پاٺڪن آڏو پنھنجو ڳاٽ جھڪائي ڇڏيندا آھن ڪڏھن ڪڏھن ساھمي ۾ ھڪ ماڻھوءَ جي تور ھڪ وڏي کنڊ جي برابر ٿي ويندي آھي. راڄ سڀا ۾ ائين ٿي لڳو ڄڻ اھو نينگر نه، منھنجو پنھنجو اندر ڳالھائي رھيو ھو. "
" ڇا اوان ان پاٺڪ کي اڳ ئي سڃاڻيندا ھئا."
" نه، ھو مھاديويءَ اگنيءَ جي اچڻ سان ئي جوالا مکي بڻجي اسانجي وچ ۾ اچي ويو آھي. ھونئن مونکي رڳو ايتري خبر ھئي ته سڀ پاٺڪ ھن کي پاٺ شالا جو نائڪ سڏيندا آھن."
" ۽ ڪڏھن انھي پاٺ شالا جو نائڪ تو ھئين؟... ."
" ھا – اڄ ياد پيو اچيم. ھڪ ڏھاڙي مون پاڻ به انھيءَ راڄ سڀا ۾ اھڙن ئي ويچارن سان دانھيون ھو ۽ ان جي موٽ ۾ منھنجي نراڙ تي مھاتمائن وارو ڇٽ ٻڌي مونکي راڄ گديءَ جو وڏو رڪن چونڊيو ويو ھو. اڄ سوچيان پيو ڇا ماڻھو ان لاءِ داھيندو آھي؟.... ڇا ان لاءِ آواز کڙو ڪندو آھي.... اڄ سوچيان ٿو مونکي ڇا مليو؟." اھا ڳالھه چوندي، مھاويد آتم تارا ڄڻ روئڻھار ٿي دور سنڌيا جي اندر جي پيڙا کي محسوس ڪندي سندس پٺيان، ھلندي، سندس ڪلھي مٿان کاڏي رکي ڏاڍي موھ مان ٿي ڳالھائي؛
" او راڄاڻ، پاٺڪ پنھنجي ويدن ۽ وڌوانن جو نئون سروپ ۽ آتما ھوندا آھن. اسين سڀ انھيءَ پاٺ شالا جي پئداور آھيون. ھر ماڻھو ھن پرٿويءَ تي پنھنجو وارو وڄائڻ ايندو آھي. سچ منھنجو من چوي ٿو ھينئر پالڪي کڻي وڃان ۽ ان پاٺڪ نينگر تلڪ سنڌو جي چرنن ۾ موتين جون مالھائون گھوريندي رھان. ايءُ منھنجو عورتاڻو وچن آھي. اسين تنھنجي پاٺڪ جو مان مٿاھون ڪنديوسين. ھو جيئن چاھيندو تئين ئي ٿيندو." شيوا آتما سان ڏاڍو ڳر لڳي ڳالھيون ٿي ڪري. مھاويد آتم تارا ڏاڍي موھ مان ڏانھنس نھاري ٿو ؛
" شيوا،... اھو ٽاڻو اچي ويو آھي. اسان سڀني جي گڏجي پنھنجي ملڪ لاءِ آواز نه اُٿاريو ته پوءِ وڏي مھاڀاري لاڏاڻي ۽ موت کانسواءِ اسانکي ڪي به ڪين پرابت ٿيندو. ياد رکيج اھا ساڳي سونمياڻي موت جي ڏيوالٽي سڏائيندي. ماڻھو ان ڏيوالٽي جي ڀر مان لنگهندي ڪنبدا."
اھو چئي مھاويد آتم تارا پنھنجي گھر واري آڏو ڪنڌ جھڪائي تکو تکو پنھنجي رنگ رتول جا ڏاڪا لھندو ھيٺ باغيچي ۾ گلن جي ڪيارين وٽ پنھنجي پالڪيءَ ۾ ويھي ٿو. سنڌوءَ جا جُوپ پالڪي کي ڪلھا ڏئي وڏي ويڄ گھر ڏانھن وڃڻ ٿا لڳن.
وڏي ويڄ گھر ۾ پاٺڪن جا ٽولا پاڻ ۾ وڏيون ڪچھريون ڪندا ٿي ڏسڻ ۾ آئيا.
" اسانجو نائڪ آتم تارا نه، تلڪ سنڌو آھي." ھڪ نينگريءَ وڏي واڪ نعرو ھنيو ھو.
" نائڪ تلڪ سنڌوءَ جي – جئي. جئي. جئي ..... "
" اسانجو نائڪ ........
تلڪ سنڌو آھي .... تلڪ سنڌو آھي.... تلڪ سنڌو آھي.... "
چئني ڏسائن کان رڳو ھڪڙو ئي آواز اچي رھيو ھو. سڄو ويڄ گھر رکي رکي، تلڪ سنڌوءَ جي نالي جي نعرن سان گونجيندو ٿي رھيو ۽ سونمياڻي جي جنگي جواڻن سڄي ويڄ گھر ۾ گشت پئي ڪيا ته متان ڪو پاٺڪ مھاديوي اگنيءَ کي ڇيھو رسائي.
مھاويد آتم تارا، سڀ وڏا ويڄ ۽ دايون سڄي ويڄ گھر ۾ ڄڻ اڪيلا رھجي ويا ھئا. پاٺ شالائن ۾ ڪو پالڪ ڏسڻ ۾ ئي ڪين ٿي آيو. سڀ پاٺڪ ٽولا ڪريو، ويڄ گھر جي ورھانڊن، پنڊالن ۽ ڇتين مٿان منڊليون مچايو ويٺا ھئا. ۽ مھاديوي اگني وڏي ڪاٺ کٽول مٿان جيھي گھري ننڊ ستل ھئي. مھاويد آتم تارا ۽ وڏا ويڄ مھاديوي اگنيءَ جي روڳ تي وڏا ويچار ۽ ڳالھيون ڪرڻ کانپوءِ ان نتيجي تي پھتا ھئا ته مھاديوي اگنيءَ جي ميڄالي جي نشٽ ٿي ويل جوھري تندن ۽ رڳن ۾ نئين جوھر ڀرڻ لاءِ سندس سڄي ديھه ۾ ڏنڀڻيون ڏنيون وڃن.
سڀ دايون مھاديوي اگنيءَ جي وڏي ڪاٺ کٽول جي ڍونگيءَ مٿان ململ جا وڏا وڏا پڙدا ھٽائڻ لڳيون ھيون ۽ مھاويد آتم تارا مھاديويءَ اگنيءَ جي تارونءَ، نڙيءَ، ھٿن پيرن جي آنڱرين ۽ آنڱوٺن جي مھاڙين ۽ سڄيءَ ديھه مٿان سرائي سان، نيرا ٽڪا ڪڍندو ٿي ويو. پوءِ انھن نشانن مٿان سريءَ جي تارونءَ کان وٺي پيرن جي آنڱوٺن تائين پوڄ پھيڙا دوائن مان ڏنڀڻيون ڀريندو، سندس سڪرات ڀريل ديھه ۾ ٽنبيندو ٿي ويو. مھاديوي اگنيءَ جي جسم ۾ ڏنبڻين جي سيون لڳڻ سان ڪابه چرپر پئدا نه ٿي ھئي. سندس ٻوٽيل اکين مٿان ڄڻ ويتر موت جيھا کيپ ويا ٿي وڌندا. ھوءَ اگھور ننڊ ستل ھئي، سئين سڌي ڏنبڻين جي نيرن داڳن سندس سرير کي ڪوراڙ بلا جيئن ويتر حسناڪ بڻائي ڇڏيو ھو. ان کانپوءِ مھاديوي اگنيءَ جي وات ۾ پوڄ پھيڙا ستيون وڌيون ويون ھيون ۽ داين کيس وري ڪپاھين چاڙھي ڇڏيا ھئا. ۽ ڀوڀا ۽ ٻاوا کيس اگر ۽ لوبان جا وڏا واس ۽ ڌوٻ ڏيندا ٿي رھيا.
مھاويد آتم تارا ۽ سڀ وڏا ويڄ مھاديوي اگنيءَ کي ڏنڀڻيون ڏيئي ھليا ويا ھئا ۽ انھن جي جاءِ تي سنڌوءَ جا جنگي جواڻ پالڪن کان سندس ساھ بچائڻ لاءِ سنگھرون ھڻي بيھي ويا ھئا. مھاديوي اگني موت جيھي اگھر ننڊ ۾ ھئي. ۽ ويڄ گھر ۾ چوڏس اگر ۽ لوبان جو دونھن اُڏامندو پئي رھيو.
***

10

سونمياڻيءَ ۾ وڏو سنسو ھو. ڄڻ ڌرتي ڌٻي ھئي. آسمان ٿرٿليا ھئا. ڪاري ڪاري پولار مان ھڪ وڏو نکيتر کيڙي، سنڌوءَ جي سير مٿان وڏا چمڪاٽ ڪندو، ڄيرا ڇڏيندو ڄڻ دور سڌو مھا ساگر جي پاتارن ۾ پيھي ويو ھو. ماڻھو وڏن ڏھڪاون مان نڀ ڏانھن نھارڻ لڳا ھئا. ماڻھن کي وڏا اولاڪا ويڙھي ويا ھئا. پوڄا گھرن ۾ پوڄاري وڏيون پوڄائون ڪرڻ لڳا ھئا. سنڌو جو مھارشي تلڪ يمونا " رگ ويدا ! " جي ڪَپر پن پوٿيءَ مٿان ڪِلڪ سان وڏو ليک لکڻ لڳو ھو ؛
وڏي مھا پرلئه جيان،
آريا ايندا.
آريا، جي ماس کائيندا آھن.
آريا، جي رت وھائيندا آھن.
چئني ڏسائن کان،
آريا وڏيون مھاڀاري ڪاھون ڪندا.
جھروڪن ۾ جھانء پوندي.
ننگريون ناس ٿي وينديون.
" ناد " ۽ " نگد " جيان،
" رگ ويدا " جا پنا،
ڌرتيءَ تان اُڏري ويندا.
اھو ليک لکندي مھارشيءَ جا ھٿ پير ڄڻ ڏڪڻ لڳا ھئا. سندس وڏين وڏين اکين جا ڳاڙھا ڏورا ويتر ڳاڙھا ٿيندا، پاڻيٺ سان ڀرجندا ويا. مھارشي ڄڻ رت روئي پيو ھو ۽ سنجھا مندر ۾ پوڄاري ڌرتي ماتا جي انگاس بت اڳيان وڏيءَ تپسيا ۾ پئجي ويا ھئا.
چوندا آھن، رشي نکيترن جا ڄاڻو آھن. رشين مٿان ڏات لھندي آھي ۽ سونمياڻيءَ جي ماڻھن کي ڄڻ پتڻ پئجي ويا ھئا ته ڌرتيءَ مٿان ڪو وڏو ڪُلاپ ٿيڻو آھي. ماڻھو وڏا دان ۽ پوڄائون ڪرڻ لڳا ھئا.
ان ڳالھه کي اڃان چار – پنج ڏھاڙا به ڪين ٿيا ھئا جو کاروڇاڻ کان، ڏور ڏور ڏيساورن جا ھوڙھا ۽ ٻيڙا وڏي ناز ترندا ھڪ ٻئي پٺيان ھاڪاريندا سنڌوءَ جي راڄ ڌاني سونمياڻيءَ ۾ سنڌو گھاٽ جي گوديءَ سان اچي لڳا ھئا. ماڻھن کي خبر پئجي وئي ھئي ته سئنام ملڪ مٿان آريا لوڪن وڏي ڪاھ ڪئي ھئي. ڌرتيءَ جا وڏا وڏا ملڪ خطري ۾ اچي ويا ھئا. انڪري سئنام دويپ، يون دويپ، پورب، پارٿ ۽ تور ۽ بابل جي ملڪن جا رٻارا، مھامنتري، جُڌ اڳواڻ ديوان داڙا، ننڍي کنڊ سنڌوءَ جي راڄڌانيءَ سونمياڻيءَ ۾ ڪھي آيا ھئا. اُھي آريا لوڪن سان جنگ جون ڇيڙھيون نبيريون ڪرڻ لاءِ، سونمياڻيءَ ۾ گڏ ٿي رھيا ھئا. سنڌو گھاٽ مٿان وڏي اچ وڃ لڳي پئي ھئي. سنڌوءَ جا ٻئي ڪاپ پرڏيھي ھوڙھن ۽ ٻيڙن سان سٿجي ويا ھئا. دور دور دواپن کان آيل مھمانن جي آجيان لاءِ سنڌوءَ جا راڄ رکوال، مھاممنتري، مھاويد ۽ ٻيا جڌ اڳواڻ سنڌو گھاٽ مٿان اُڀڻين پيرين بيٺا ھئا. چئني ڏسائن کان سنڌو گھاٽ مٿان ھاٿين جون چنگھاڙون ۽ ڍڳي گاڏين جا چيڪاٽ ھئا. پالڪين پٺيان پالڪيون آيون ۽ ويون پئي. وڏا محل ماڙيون، رنگ رتول سينگاريا ويا ھئا. سئنام ۽ ٻين ملڪ جا پاڻ ۾ وڏا لڳ لاڳاپا ھئا. سئنام ۽ ٻين سڀني ملڪن جي عيوضين جي ايندي ئي، سونمياڻيءَ جي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ سنڌوءَ جي سمورن راجائن ۽ راڻين کي سنڌوءَ جي راڄ سڀا ۾ اچڻ جي ڪوٺ ڏني ھئي ته اُھي سونمياڻيءَ جي راڄ سڀا ۾ اچي حاضر ٿين ۽ ان سان گڏ آريا لوڪن جي. مھامنترين ۽ جڌ اڳواڻن کي سنڌوءَ جي راڄ سڀا ۾ حاضر ٿيڻ جو حڪم ڏنو ويو ھو. ۽ انھي سان گڏ سونمياڻيءَ جي ڪئين پالڪ نينگرن کي راڄ سڀا جي ڪار وھنوار جي سکيا ڏيڻ جي ڪوٺ ملي ھئي جن ۾ نوجوان پاٺڪ تلڪ سنڌو به شامل ھو. راڄ سڀا جا وڏا ديوان ۽ داڙا کين راڄنيتيءَ جون ڳالھيون سيکارڻ لڳا ھئا.
ڏھن ڏھاڙن اندر سونمياڻيءَ جي راڄ سڀا ۾ ڄڻ ساري پرٿويءَ جا راجا راڻيون، مھامنتري، راڄ رکوال، جڌ اڳواڻ، مھاويد، پانڊٿ ڪيرٿ، ديوان داڙا اچي گڏ ٿيا ھئا. راڄ سڀا جي اڳين قطارن ۾ آريا لوڪن جا عيوضي ويٺل ھئا. راڄ سڀا جي ڪاروائي شروع ٿي وئي ھئي. جُڌ ۽ اھنسا، کميا اکميا جون وڏيون ڳالھيون شروع ٿي ويون ھيون. سئنام دويپ جو پرڏيھي منتري راڄ سڀا ۾ اوچي آواز ڳالھائي رھيو ھو ؛
" آئون – سئنام ملڪ جو پرڏيھي منتري آريا لوڪن خلاڦ سنڌوءَ جي مھاراجا، مھاراڻيءَ ڏانھن سئنام ملڪ جي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جو سنديش کڻي آيو آھيان. ان ڪري ته سنڌو ملڪ سان سئنام دويپ جا لڳ لاڳاپا ڏاڍا پراڻا ۽ اُٽٽ آھن. اڄ آئون خوش آھيان جو آئون سنڌ ملڪ جي راڄ سڀا ۾ پنھنجي ملڪ لاءِ آواز کڙو ڪري رھيو آھيان. سنڌ ملڪ جيڪو وديا جو ڀنڊار ۽ اھنسا جون نه، جُڌ جون ڳالھيون ڪرڻ آيو آھيان. ان ڪري ته آريا لوڪن اسانجي ملڪ سئنام مٿان ڪاھ ڪري اسان جون اکيون کولي ڇڏيون آھن. آريا لوڪن اسان جي ملڪ مٿان وڏي جنگ مڙھي ڇڏي آھي. ھن راڄ سڀا ۾ آريا لوڪن جا عيوضي ويٺا آھن. ھن راڄ سڀا ۾ ڪو آريا عيوضي ان ڳالھه کان اھڪاري ٿي سگھي ٿو ته آريا لوڪن سئنام مٿان وڏي مھاڀاري ڪاھ نه ڪئي آھي؟... اسين سئنام ملڪ جا ماڻھو پنھنجي ملڪ جو بچاءُ ڪرڻ ڄاڻندا آھيون ۽ اسان اھو به ڄاڻون ٿا آريا اڻ سڌريل آھن، ۽ آريا وڏا ڪروڌي، لوڀي لٻوچ ۽ اھنڪاري آھن. آريا سئنام، پورب ۽ يون دويپ جون راڄڌانيون اک ۾ ڪيو ويٺا آھن ۽ انھن کي ڦٻائڻ لاءِ آريا چئني ڏسائن کان مٿان ڪاھون ڪري رھيا آھن. جيڪا ڳالھه سڄي پرٿوي لاءِ ڏاڍي ھاڃيڪار آھي. آريا سڄي پرٿويءَ لاءِ وڏو خطرو بڻجي ويا آھن. ۽ ھتي، ھن راڄ سڀا ۾ آئون جيڪا سڀ کان وڏي ڀوائتي ڳالھه ڪرڻ آيو آھيان اُھا ھيءَ ته، سئنام ملڪ مٿان آريا لوڪن جن ھوڙھن ۽ ٻيڙن ھٿيارن ۽ پنوھارن سان ڪاھيو آھي اُھي ھوڙھا ۽ ھٿيار سنڌوءِ جي ڪاريگرن جا ٺاھيل آھن جنجا ٽڪرا سڃاڻڻ لاءِ راڄ سڀا ۾ ڏيکاريا ويندا. جيڪا ڳالھه اسان سئنام جي رھواسين لاءِ نه رڳو ڏکوئيندڙ پر وڏي اچرج جوڳي آھي ڇو ته سئنام جا ماڻھو سنڌو کنڊ جي ماڻھن کي پنھنجو سڀ کان وڏو دوست ۽ ساٿاري سمجھندا آھن. ڇا، آئون ھن راڄ سڀا ۾ اھا ڳالھه پڇي سگھان ٿو ته آريا لوڪن وٽ اھڙا جنگي ھوڙھا ۽ ھٿيار ڪٿان آئيا ڪئين آيا؟... جڏھن ته آريا لوڪ ڪارائي ھلائڻ به ڪين ڄاڻن. آريا لوڪن کي اھڙا ھوڙھا ۽ ٻيڙا ڇو ڏنا ويا جن سان ھو سڄيءَ دنيا جا سمونڊ ڇاڇولي ڇڏين. آئون ھتي اھو ٻڌائڻ آيو آھيان ته آريا لوڪن کي ايڏا وڏا مھاڀاري ھٿيار ڏيڻ نه رڳو سئنام ملڪ سان ناتن جي ڀڃڪڙي آھي پر اھو ھڪ وڏو آپگھات آھي – پنھنجي ڪنڌ مٿان ڪاتي وھائڻ برابر آھي. آئون سنڌو کنڊ جي مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ کي اھو سنديش ڏيڻ آيو آھيان ته سنڌ ملڪ پاران جي آريا لوڪن کي واڌو ھٿيار ڏنا ويا ته پوءِ سئنام ملڪ ننڍي کنڊ سنڌوءَ سان پنھنجا سمورا لڳ لاڳاپا ۽ ناتا ٽوڙي ڇڏيندو." ايترو چئي سئنام جو پرڏيھي منتري مھاراجا، مھاراڻيءَ ۽ سڄي راڄ سڀا آڏو وڏا ڪورنش ڪرڻ کانپوءِ وڏي ٿھمر ۽ گمڀيرتا سان پنھنجي جاءِ تي ويھي ويو ھو. کن لاءِ مھاراجا، مھاراڻيءَ ۽ سڄي راڄ سڀا کي ڄڻ وڏي چُپ لڳي وئي ھئي. راڄ سڀا ۾ مھاراجا جي ٻئي پاسي کان سنڌوءَ جو مھامنتري وڏي گمڀيرتا سان اٿي بيٺو ھو ۽ وڏا ڪورنش ڪرڻ کانپوءِ ڳالھائڻ لڳو ھو ؛
" اڄ سنڌ جي راڄ سڀا ۾ سئنام دويپ جي پرڏيھي منتري جيڪي ڪجھه ڳالھايو آھي اُھو وڏو سچ آھي. اڄ سنڌوءَ جي راڄ سڀا ۾ ٽامي نگر جو راجا ديوداسا به ويٺو آھي ۽ آريا لوڪن جا وڏا اڳواڻ به ويٺا آھن اڄ راڄ سڀا ۾ آريا اڳواڻن کي سندن اڳراين ۽ ڪاھن جو جواب ڏيڻو پوندو. ان ڪري اسين سنڌ جا ماڻھو آريا لوڪن جي سئنام مٿان چڙھائي کي ننديون ٿا ۽ اسين اھو ٿا سمجھون ته جيڪڏھن آريا لوڪن جي مھاديوي اگنيءَ علاج لاءِ سنڌ ۾ نه آيل ھجي ھا ته اڄ اھا آريائي ڪاھ سنڌوءَ مٿان ھجي ھا. ٻيو ته اسين ان ڳالھه ۾ پڪو ويساھ ٿا رکون ته آرين سان اھنسا تي ڳالھائڻ اجايو آھي. ان ڪري ھن راڄ سڀا ۾ ھي مول متا پيش ڪيا ٿا وڃن." ايتروچئي سنڌ جي مھامنتري وڏي گمڀيرتا سان ڪڇ ۾ ڦٻايل ڦرھي ڪڍي، اونچي آواز سان پڙھن لڳو ھو :

اکٽ ،
اھو ته.... سئنام مٿان آريا لوڪن جي ڪاھ کي سنڌ ملڪ جا ماڻھو پنھنجي ملڪ مٿان حملو سمجھن ٿا. جي آريا لوڪن اھا ڪاھ ھڪدم بند نه ڪئي ته پوءِ سنڌ ملڪ سئنام ديپ جي مدد لاءِ جوڳو قدم کڻندو.

بکٽ ؛
اھو ته.... اھي سامونڊي ٻيڙا، جن سان آريا لوڪن سئنام ملڪ مٿان ڪاھ ڪئي. آريا لوڪن اھي ٻيڙا ڪٿان آندا، انھيءَ جو جواب آريا لوڪ پاڻ ڏيندا.

تين ؛
اھو ته... آريا سويتيءَ، ڪڀا، وستنا، ستادرو، پروشڻيءَ ۽ سنڌوءَ جي اُتراڻ وارن پَٽن ۽ پَڊن مٿان کيما کوڙي ويھي رھيا آھن. آريا لوڪ اُھي پٽ خالي ڪن انڪري ته اھي سمورا پَٽ ننڍي کنڊ جو اٽٽ انگ آھن.

لين ؛
اھو ته.... سنڌ ملڪ ڪنھن ريت به سئنام ملڪ سان پنھنجا ناتا نه ٽوڙيندو انڪري ته سئنام ملڪ اھنسا جو وڏو ڪوٽ ۽ وديا جو ٿُٻيٽ آھي ۽ سنڏ ملڪ جو ساٿاري ۽ تلھدار آھي.

مون، ؛
اھو ته.... جي آريا لوڪن سنڌو ساڻيھه جي ڪنھن به ساٿاري يا پاڙيسڙي ملڪ سان ويڙھاند ڪئي ته پوءِ سنڌ ملڪ، انجو بچاءَ ڪندو.

نار،
اھو ھي ته آريا لوڪن کي انھي ڳالھه جي ڄاڻ ڏني ٿي وڃي ته آريا لوڪ پنھنجون ڪاھون بند نه ڪندا ته پوءِ سنڌ ملڪ سئنام، سنگھل دويپ، پورب، يون دويپ سان گڏجي ھڪ طاقت ٿي مٿاھن ڪاھون ڪندو.

ويمي، ؛
اھو ھي ته ھن پرٿويءَ تي جيڪو به ملڪ يا راجا ڪنھن به لالچ يا لوڀ ۾ اچي آريا لوڪن جي مدد ڪندو، سنڌ ملڪ انکي پنھنجو سڀ کان وڏو ويري ۽ دشمن سمجھندو.

اک،
اھو ته ... .انھن ھوڙھن ۽ ھٿيارن جي جانچ ڪرائي ويندي جن سان آريا لوڪن سئنام مٿان چڙھائي ڪئي آھي.

جَڳ،
اھو ته.... ھنن سڀني مول متن جو ھن راڄ سڀا ۾ گڏ ٿيل سمورن ملڪن کي سختي سان پاپند رھڻو پوندو.

مول متا پڙھڻ کانپوءِ سنڌو جو پرڏيھي منتري سڄي راڄ سڀا آڏو وڏا ڪورنش ڪرڻ کانپوءِ پنھنجي جاءِ تي ويھي ويو ھو ۽ راڄ سڀا ۾ اوچتو سنڌوءَ جو راڄ رکوال لڇمڻ ڄام سرواڻ اُٿي کڙو ٿيو ھو. ۽ وڏو واڪو ڪندي چيو ھئائين :
" آريا مھامنتري ترشتول، ھن راڄ سڀا ۾ اسين اوھانکان اھو ٿا پڇون ته اُھي ھوڙھا ۽ ٻيڙا اوھان ڪٿان ۽ ڪئين ھٿ ڪيا جن سان اوھان سئنام ملڪ مٿا ڪاھ ڪئي؟... ."
سنڌوءَ جي راڄ رکوال جي انھيءَ ڳالھه تي آريا لوڪن جو مھامنتري ترشتول جواب ڏيڻ لاءِ اٿي بيٺو ھو.
" اُھي ھوڙھا ۽ ٻيڙا اسان ٽامي نگر جي راجا ديوداسا کي سوين ڀلا سيگھڙو ڏئي ٽامي جي پرڏيھي پڻين ۽ وڻجارن کان ھٿ ڪيا ويا ھئا. ھاڻ اُھي ھوڙھا ۽ ھٿيار اسانجو مال ۽ مڏي آھن."
آريا مھامنتري جي ڳالھه تي ٽامي نگر جي راجا ديوداسا کان ڇرڪ نڪري ويو ھو. ھن راڄ سڀا ۾ وڏي رڙ ڪئي ھئي ؛
" آريا ڪوڙا ۽ ڪُسيا کيا آھن. آريا لوڪن جي ڪنھن به ڳالھه تي ويساھ نه ڪيو وڃي."
سڀ راجا راڻيون وڏي اچرج ۾ اچي ويا ھئا.
" ٽامي نگر جي راجا ديوداسا کي حڪم ڏنو ٿو وڃي ته ھو ماٺڙي ڪري پنھنجي جاءِ تي ويھي رھي " سنڌوءَ جي مھاراجا شينھن جيان گجگوڙ ڪئي ھئي. سڄي راڄ – سڀا ۾ کن لاءِ وڏي چپ لڳي وئي ھئي. ٽامي نگر جو راجا ڏاڍو ٿٿان وِٿان ٿي پنھنجي جڳھه تي ويھي ويو ھو. ۽ سنڌوءَ جو راڄ رکوال آريا اڳواڻن کان وري آڏي پڇان ڪرڻ لڳو ھو ؛
" آريا؟... ڇا اوھان اھي ھوڙھا ۽ ھٿيار خاص سئنام دويپ مٿان ڪاھ ڪرڻ لاءِ ورتا ھئا؟.... "
" ھا، اسان اھي سئنام ديپ مٿان ڪاھ ڪرڻ لاءِ ورتا ھئا. انڪري ته آريا ديس ۾ رڳو برف ئي برف آھي. جتي سج رڳو ھڪ ڀيرو ڏسڻ ۾ ايندو آھي. جتي رات اڌ ورھيه جيڏي ڊگھي ھوندي آھي. ديوس پتر ھن پرٿويءَ کي نون ورشن ۾ ورھايو آھي ۽ نون ئي ورشن مٿان آريا لوڪ راڄ ڪندا. اسين آريا جتي به سھڻا پٽ ۽ سرڳ سمان ماٿريون ڏسنداسين. انھن مٿان ڪاھون ڪنداسين. اھو اسانجو ڌرم ۽ جياپو آھي. جنھن ۾ ڪوبه رنڊڪ نٿو وجھي سگھي."
آريا مھامنتريءَ اھا ڳالھه بنا ھٻڪ جي ڏاڍي سورھيائيءَ سان چئي ڏاڍي ادب سان پنھنجي جڳھه تي ويھي ويو ھو.
" ٽامي نگر جو راجا ڊوھي ۽ ڏوھي آھي." راڄ سڀا ۾ سنڌوءَ جي مھاراڻي ڏاڍي ڇوھ مان اٿي بيٺي ھئي.
" ٽامي نگر جي راجا ديوداسا کي گرفتار ڪيو وڃي "
سنڌوءَ جو مھاراجا به شينھن جيان گجگوڙ ڪندي پنھنجي تخت تان اٿي کڙو ٿيو ھو. مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ جي اٿڻ سان سڄي راڄ سڀا ۾ راجا ۽ راڻيون، پرڏيھي مھامنتري ۽ جڌ اڳواڻ پنھنجي پنھنجي جڳھين تي اُڀئين پيرئين بيھي وڏا ڪورنش ڪرڻ لڳا ھئا. مھاراجا ۽ مھاراڻيءَ سوني ڦُل وارين چاکڙين سان راڄ سڀا جي ڏاڪڻين تان ھلندا پنھنجي راڄ رتول ڏانھن وڃڻ لڳا ھئا. چئني ڏِسائن کان راڄ سڀا جي پڄاڻي جا گھنڊ ڍانگ.... ڍانگ ڪري وڄڻ لڳاھئا.