نصير! مان توسان سهمت آهيان!
ڪجهه وقت اڳ مون سنڌي ٻوليءَ جي تمام وڏي ۽ پنهنجي محبوب شاعر شيخ اياز جي موجوده فڪري لاڙن ۽ شاعريءَ بابت هڪ تنقيدي مضمون لکيو هو. ان مضمون کي علمي ادبي حلقي ۾ جيتري مڃتا ملي، اها يقينن هڪ اُتساهيندڙ ڳالهه هئي ۽ اها ڳالهه مون لاءِ تهائين وڌيڪ اُتساهيندڙ هئي ته محمد ابراهيم جويي، رسول بخش پليجي ۽ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي جهڙن ادبي استادن ۽ عالمن ان جي خود مون سان روبرو تمام گهڻي واکاڻ ڪئي. مون لاءِ خوشيءَ جهڙي ڳالهه اها به هئي ته خود اياز صاحب ان کي گهڻو پسند ڪيو ۽ ڪيترين ڳالهين کي قبول ڪيو. ان حوالي سان ڪجهه وقت اڳ منهنجي دوست نصير مرزا مون ڏانهن هڪ تفصيلي خط لکيو، جيڪو هن ڪالم جي پڙهندڙن سان شيئر ڪرڻ ٿو چاهيان. خط ڪجهه حوالن سان اهم آهي. هڪ ته ان جي ادبي حيثيت آهي، ٻيو ته ان ۾ نصير جهڙي محتاط ماڻهو/ ليکڪ اياز بابت شايد پهريون دفعو کُليل ۽ جرئتنمداڻي راءِ ڏني آهي، ان ڪري مان هن سان حجت ڪندي، اڄوڪو ڪالم سندس خط جي حوالي سان ڪري رهيو آهيان.
“جامي- جان عزيز! خوش هجو شال!
توهان جو خط ملئي ڪافي ڏينهن ٿي چڪا آهن ۽ مان الائي ڪهڙيءَ دنيا ۾ وتان رُلندو. خط جو جواب اطمينان سان ويهي لکڻ جو مون کي به ڏانءُ نه ايندو آهي، ان ڪري لاچار مان روبرو پنهنجو اظهار تعريفي- تنقيدي ڪري ويندو آهيان ۽ بهرحال ان اظهار ۾ منهنجو لهجو قطعي دوستاڻو/ مخلصاڻو ئي هوندو آهي، ڇو ته مان ڄاڻان ٿو ته مان بلڪل سڄاڻ، دانشور يا برک ناهيان ۽ جامي سچي ڳالهه ته هيءَ به آهي ته مان پنهنجي ليکڪ هجڻ لاءِ به Insist نه ڪندو آهيان. مون جو ڪجهه به لکيو آهي خوشي خوشي ويهي ڪونه لکيو آهي. ڪابه تحرير ڪاغذ تي آڻڻ کان اڳ مان ڏينهن جا ڏينهن Avoid ڪندو رهندو آهيان ته بس لکان ٿو.... پوءِ ٿو لکان.... يا پوءِ لکڻ جو موڊ ٺاهيندو آهيان ته ننڊ اچڻ شروع ٿي ويندي آهي ۽ هي جي ڪتابن جا مهاڳ آهن، اهي به ڪي شرافت سان ڪونه لکيا اٿم.
انهن دوستن جي احتجاج ۽ وڏي ريڙهه پيڙهه کان پوءِ روئي روئي ويهي لکيا اٿم. هونئن اها ٻي ڳالهه آهي ته لکيا پوءِ هڪ اڌ ڏينهن ۾ ئي اٿم.
ها- ٽي وي تي “پارکو” جي رڪارڊنگ کان پوءِ مظفر ۽ طارق سان گڏجي واقعي به اياز صاحب وٽ وڃڻ ٿيو هو. تون ته ڄاڻين ٿو مان اياز سان پيار ڪريان ٿو ۽ ان جي ابتدا ان ڏينهن ٿي جنهن ڏينهن نيشنل سينٽر ۾ سندس ڪتاب “حلقه ميري زنجير ڪا” کي ڪنڊڪٽ ڪرڻ لاءِ مون کي چيو ويو هو ۽ اها مون لاءِ ڪيڏي نه خوش نصيبي هئي جامي! جو منهنجي زندگيءَ ۾ ڪمپيئرنگ ڪرڻ جو اهو چانس هڪ وڏي شاعر جي ڪتاب جي مهورت کان شروع ٿي رهيو هو ۽ ها ته- ان ڏينهن شيخ صاحب (مٿس) توهان جي لکيل مضمون تي ان وقت ڪمينٽس ڪيا، جنهن وقت هو لفٽ تائين اسان کي سي آف ڪرڻ لاءِ هلندو پئي آيو. چيائين پئي: جامي نهايت بهتر آرٽيڪل لکيو آهي پر مون کي شڪ آهي ته اهو ڪنهن ٻئي جو لکيل آهي ۽ نالو جاميءَ جو استعمال ڪيو ويو آهي. تڏهن مون رڙ ڪئي.... چيم نه... سائين! جامي خود ان ڪئليبر جو آهي، هو خود ان لکڻ جو اهل آهي..... پوءِ اياز صاحب شايد احتجاجي انداز ۾ چيو پئي ته هي وري ڪهڙي چڪر ۾ مون کي ڦاسايو پيو وڃي ته اياز، پنر جنم ۽ آواگون ۾ ويساهه ٿو رکي.... پر نصير! ڪلام پاڪ کولي پڙهو، جنهن ۾ ٻُڌايو ويو آهي ته مان ور ور اوهان کي پيدا ڪندس... قرآن ۾ هي ور ور پيدا ڪرڻ لاءِ ڇو چيو ويو آهي؟ قيامت ته هڪ ئي ڏينهن ايندي... ٿورو غور ڪر... ۽ جامي ڇاهي ته ان وقت تائين مون اوهان جو مضمون نه پڙهيو هو، ان ڪري ان حوالي سان اياز صاحب سان اتي وڌيڪ گفتگو ۽ ان موضوع تي مون لاءِ ممڪن ڪانه هئي.... هونئن سال 1990ع جي جنوريءَ ۾ مون کي اياز صاحب منهنجي لکيل “هڪ ڪلاڪ جي ملاقات” به عنوان “چڻنگ جو چتاءُ” پڙهڻ کانپوءِ ڊائريءَ تي لکي ڏنو هو، “نصير، جيستائين منهنجو مشن پورو نه ٿيندو، مان ور ور جنم وٺي ايندو رهندس.” پنر جنم ۽ واگون بابت اوهان اياز کي جيڪو ڪوٽ ڪيو آهي، اهو بهرحال ثبوت طور خود اياز کي ڏيکاري سگهجي ٿو.
جيئن مون چيو نه مان اسڪالر آهيان، نه اهڙو شوق اٿم، نه نقاد آهيان ۽ نه ٿيندس.... پر توهان جو مضمون ڪئين حوالن سان هڪ نهايت معياري ۽ مثبت روين جي اپٽار ڪري ٿو ۽ توهان بليوَ ڪريو، مان آهيان ئي ان ڏانءَ جي ڇنڊ ڇاڻ ۽ تنقيد جو قائل. توهان جي مضمون مان ڪٿان به اهو نٿو لڳي ته ڪو اوهين اياز جا دشمن آهيو. توهان جي ان اعتدال پسنديءَ کي مان پسند به ڪريان ٿو ۽ اوهان کي دوست ۽ ساٿيءَ جي حيثيت ۾ انڪريج ڪريان پيو ته “جيئو جامي”، ۽ ها جامي! جيڪڏهن هن مضمون کي انلارج ڪري ۽ ٻيا رخ کڻي لکو ته مان سمجهان ٿو اهو هڪ ڪتاب جي شڪل اختيار ڪندو ۽ اياز تي هڪ بهتر اسٽڊي سامهون اچي ويندي.
ها اياز سان ڪچهريءَ ۾ ان ڏينهن مان اٽڪيو به ڪافي هئس ۽ مون سندس آڏو احتجاج به ڪيو هو ته اوهان هي جيڪو سنڌ جي ڪلاسيڪل شاعرن بيدل، مصري شاهه ۽ سانگيءَ بابت انسلٽنگ رويو اختيار ڪيو آهي، پسند ناهي اسان کي ۽ ڪوبه ادب دوست اوهان کي اهڙن ڪمينٽس تي بخش نه ڪندو.... تڏهن اياز صاحب کِلي پيو هو، چيائين مون غلط نه لکيو آهي، انهن ٻن ٽن سٽن کان وڌيڪ هنن وٽ آهي به ڇا؟ بس ان ڳالهه تي ساڻس مون وڌيڪ بحث نه ڪيو. “سر لوهيڙا ڳڀيا” ۾ آيل پئراگرافس بابت ۽ ان کانسواءِ به اياز صاحب جي ڪن شعرن تي مان اوهان جي راءِ سان متفق آهيان ته اهي نه فقط کل جوڳا آهن پر ترجمي جي صورت ۾ جڏهن ٻين ٻولين ۾ الٿو ٿيندا ته اسان لاءِ ڪڏهن به فخر جو باعث نه بڻبا. مون کين ان ڏينهن چيو هو ته ننڊ-وليون ۾ هڪ ڏيڍ سٽي ۾ اوهان ڌرتيءَ کي ڪُتي سڏيو آهي، جنهن جو اثر ۽ مفهوم سُٺو نٿو لڳي ۽ اهو به خاص ڪري ڌرتي پرست، شاعر جي قلم مان. تنهن تي اياز صاحب مون سان کارو پئجي ويو هو، چيائين اهو ڏيڍ سٽو هون انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿئي ۽ ان آئيڊيا جي خبر پرڏيهين کي پوي ته مان جيڪر نوبل پرائيز لاءِ نامينيٽ ٿي سگهان ٿو.... جامي ان کانپوءِ مون ته بابا وڌيڪ ڪجهه ڪونه ڳالهايو، پاڻ کي تنيبهه ڪيم، جاهل چُپ، سياڻن اڳيان ڪونه ڳالهائبو آهي....
منهنجي ڳاليهن وانگر تون فِيل ڪندو هوندين ته منهنجي لکڻ ۾ به اهائي سادگي آهي، ان ۾ ڪا گهرائي، ڪا اونهائي، ڪو فلسفو، ڪا ريسرچ ڪانه هوندي آهي ۽ اهو ان ڪري جو منهنجو مطالعو محدود آهي ۽ شايد فڪشن ۽ شاعري ۽ شايد ٿورو تاريخ ۽ ڪلچر کان وڌيڪ ڪجهه به نه..... ۽ اهو ان ڪري به نٿو ڪريان جو مون کي ڪجهه بڻجڻو به ناهي، مڙئي پيو گاڏو گهلجي.... ۽ هي جملا ان ڊپ ۾ پيو لکان جامي ته تنهنجي لکڻيءَ ۾ اهو سڀ ڪجهه آهي، گهرائپ، ڇيد- هڪ لائين....
هن مضمون کان اڳ به مون تنهنجا ڪافي آرٽيڪل پڙهيا آهن، ڪن ڪن ڳالهين سان اختلاف ضرور رکندو هئس، پر مجموعي طرح سان تنهنجي ائپروچ نهايت اعليٰ هوندي آهي ۽ اها ئي ڳالهه توکي تنهنجي همعصرن ۾ اڳتي هلي اڃا به مٿانهون مان ڏياريندي.....”
نصير مرزا پنهنجي خط ۾ مون کي هڪڙي صلاح ڏني آهي ته مان اياز جي ٻين پاسن تي به تفصيل سان قلم کڻان. اها ئي ڳالهه مون کي محمد ابراهيم جويي صاحب به چئي. اصل ۾ اياز سان وڏي زيادتي ٿيندي رهي آهي. هڪڙن ماڻهن کيس ديومالائي سمجهي پوڄيو آهي ۽ ٻين کيس بدنيتيءَ ۽ ساڙ وچان پئي ڌڪاريو آهي. اهي ٻئي رويا اياز سان بي انصافي آهن. هن تي ايمانداريءَ ۽ تمام گهرائيءَ سان لکڻ جي ضرورت آهي. هن جي صحيح ڇنڊڇاڻ ڪري هن سان انصاف ڪرڻ جي گهرج آهي. اهو اياز جو اسان تي قرض آهي ۽ مون نصير جي صلاح کي حڪم سمجهي اهو فيصلو ڪيو آهي ته مان اياز تي هڪ اڀياسڪ ڪتاب ضرور لکندس.
پندرنهن وار “عبرت مئگزين” 1994ع