اسان جي کائڻ جون عادتون
دمام بندرگاهه ”آرامڪو“ کان پڻ مشھور آهي. آرامڪو عرب آمريڪا جي گڏيل “تيل ڪمپني” آهي، جيڪا ٽيھن سالن کان سعودي عرب ۾ تيل جي ڳولا، صفائي ۽ ان جي ٽرانسپورٽ جو ڪم ڪري رهي آهي، جنھن ۾ هزارين آمريڪن، يورپي ۽ ايشين وڏي پگهار تي ڪم ڪن ٿا. آمريڪن جي سک ۽ آسائش لاءِ پنھنجيون ريڊيو ۽ ٽي وي اسٽيشنون آهن جن جا گانا ۽ اسٽائلش رنگا رنگ پروگرام ٻڌي ايئن لڳندو ڄڻ توهان عربن جي بيابانن ۾ نه پر نيويارڪ جي ”ايسٽ اينڊ علائقي“ ۾ رهيا پيا هجو. دمام ۾ اسان جو پراڻو ڪلاس ميٽ ۽ دوست انجنيئر عالم هاليپوٽو به ڏهن سالن کان رهي ٿو. پاڻ جھاز تي ملڻ آيو. چيومانس ته يار هتي پرديس ۾ رهي پنھنجي ملڪ جا کاڌا ياد ڪندو هوندين، ٻڌاءِ ته ڇا کائيندين ته بورچيءَ کي اهو چوان: چڪن برياني، ڀُڳل سيون، تريل گانگٽ يا ٻيو ڪجهه؟
هٿ سان مون کي وهڻ جو اشارو ڪري چيائين: ”ويھه يار، جيڪا هلڪي ڦلڪي تيار هوندي اها کڻي کائبي، باقي انھن مڙني شين ۾ هاءِ ڪوليسٽرال (cholesterol) آهي.“
”ڏاڍي ٻڌائي. تون چڱو انگريز ٿئين. انھن ڳالھين بابت اڃا به تنھنجي والد صاحب ۽ ڀائرن کي سوچڻ کپي جيڪي ڊاڪٽر آهن. تون انھن ڪھڙن ڦيرن ۾ اچي پيو آهين؟“
”نه يار. گذريل مھينو ڳوٺ هوس. جتي وڃ اتي اهي گيهه مکڻ واريون شيون کائي ماڳھين اوور ويٽ ٿي وي آهيان. روز صبح شام ڊوڙان ٿو ته من ڪا چرٻي گهٽجي.“
نه فقط اسان جو عالم هاليپوٽو، پر دنيا جي مڙني ملڪن جا پڙهيل ڳڙهيل ماڻھو کاڌي جي پرهيز تي اڄڪلهه تمام گهڻو ڌيان ڏئي رهيا آهن، جيئن حد کان وڌيڪ جسم تي ٿولهه نه چڙهي. ڏٺو وڃي ته ٿولهه گهڻن ئي بيمارين جي پاڙ آهي: دل جي بيماري، بلڊپريشر، مٺو پيشاب، بدهضميءَ کان وٺي ٻيون ڪيتريون پيٽ جون بيماريون_جن ۾ اڪثر شاهوڪار ماڻھو مبتلا رهن ٿا. گهڻي ڳري کاڌي کائڻ ڪري، جنھن لاءِ ميڊيڪل سائنس ۾ به چوڻي آهي ته Prosperity is a curse. مٿين بيمارين کان سواءِ ٿلھو ماڻھو هلڻ کان هلاڪ. جي عورت آهي ته هڪ طرف سونھن چٽ ته ٻئي طرف سمارٽ نيس ختم_ پنھنجي عمر کان گهڻي وڏي پئي لڳندي.
آمريڪا ۽ يورپ جھڙن ملڪن ۾ ته ڪوليسٽرال جھڙو لفظ گهر گهر ۾ ٻڌبو. ڪوليسٽرال چرٻيءَ جھڙي شيءِ ٿئي، جيڪا رت سان گڏ آرٽيريز (خاص ڪري Coronaric) اندران لنگهڻ وقت چوڌاري ڄاري وانگر ائين ٿلھو تهه ٺاهي انھن کي سوڙهو ڪري ڇڏي ٿي جيئن هٿ ڌوئڻ جي گينڊيءَ هيٺان ڊرين پائيپ جي چوڌاري سڻڀ ۽ لِئه ڄمي وڃي ٿي ۽ آخرڪار پائيپ مان پاڻي لنگهڻ بند ٿيو وڃي يا آهستي آهستي ٿي لنگهيٿو.
صحتمند ماڻھوءَ جي هڪ سئو سي سي رت ۾ اهو ڪوليسٽرال 180 کان 230 ملي گرام هئڻ کپي (آمريڪن ميڊيڪل ريسرچ سوسائٽيءَ جي تازي رپورٽ مطابق). ان جو مقدار عمر سان گڏ وڌي ٿو پر هيڪاندو ٿيڻ ڪري Coronary Atherosclerosis (دل ڏي رت جي گهربل مقدار جو لنگهه گهٽجڻ) جھڙيون بيماريون ٿيو پون. چيو وڃي ٿو ته مکڻ، چرٻي واري گوشت، نج کير، بيضي، چاڪليٽ، ناريل، ڪيڪ پيسٽرين، سپن ۽ گانگٽن ۾گهڻي چرٻي/ ڪوليسٽرال ٿئي ٿو، پر ڪڪڙ، مڇي، ميوي، بوهي چڻن جي مکڻ، جَوَن ۽ ڪڻڪ ۾ گهٽ ٿئي. (در اصل ڪوليسٽرال انسان لاءِ خراب شيءِ ناهي پر ان جو گهڻي مقدار ۾ هجڻ خراب ڳالهه آهي).
عالم کي چيم ته پوءِ يار موڪلن ۾ تون پنھنجي ڳوٺ ٽنڊي الھيار وئين ته خيال ڇو نه ٿي رکئي؟
چوڻ لڳو: ”پاڻ پاڪستاني ڪيترو خيال رکي ڪيترو رکون. پنھنجيون کائڻ ۽ رهڻ جون حالتون ئي ڪجهه اهڙيون آهن جو پاڻ کي ماريو رکن.“
”اهو ڀلا ڪيئن؟ ان تي مون ڪڏهن غور نه ڪيو آهي.“
”جتي وڃ ته مھمانداريءَ ۾ رڳو کاڌي تي زور ۽ پاڻ وٽ کاڌي ۾ مشھور ڪھڙيون شيون آهن: قورما، چاشني، گيھه ۾ ٻڏل اڦراٽا ۽ سيويون. مکڻ، بيضا ۽ کير ملائيون. اهو سڀ ڪجهه ڇا آهي؟ _ نج سڻڀ ۽ چرٻي، کنڊ ۽ ڪاربوهائيڊريٽ. جتي وڃ ته مھمان کي ضرورت کان وڌيڪ زوريءَ جي حد تائين کارايو پياريو وڃي ٿو. ويتر چوندا: اڃان کاءُ پنھنجو گهر ڪري سمجهه. هاڻي هو ويچارا ته پنھنجي طرفان اسان کي قرب ۽ خلوص ٿا ڏين، کين ڪھڙي خبر ته اهي شيون ڪيڏو نقصانڪار آهن.“
عالم جون اهي ڳالھيون ٻڌي مون کي هڪ آمريڪي فئملي ياد آئي جنھن وٽ ڪجهه سال اڳ رهڻ جو موقعو مليو هو. ماني کارائڻ مھل، گهر جي وڏي_ ماءُ، پنھنجن ٻارن کي زوري کائڻ لاءِ چوڻ بدران ڏنڊو کڻي بيھندي هئي ته متان ڪو حد کان وڌيڪ مکڻ، پنير يا مٺاڻ کائي پاڻ کي ڦيڦو ۽ بي ڊولو ٺاهي_ خاص ڪري ڇوڪرين تي ته تمام گهڻي نظر هيس. چوندي هين: ميڪ اپ جي سامان پٺيان پئسو وڃائڻ بدران کائڻ تي ڪنٽرول رکو ۽ ورزش گهڻي ڪريو ته سونھن سوڀيا ۾ توهان کان ڪو به گوءِ نه کڻي سگهندو.“
ڪيتريون ئي جپاني ڇوڪريون، ڏسندو آهيان ته کاڌو ٺاري کائينديون آهن. ڪيچ اپ يا چٽڻي گهٽ استعمال ڪنديون، جيئن کاڌو ٿڌو ۽ گهٽ سوادي هجڻ ڪري ٿورو کائجي. ڪي ڇوڪريون ۽ مرد وري مانيءَ کان اڳ چانھه يا ڪافي پيئندا، جيئن بک مري وڃي ۽ گهڻو کائڻو نه پوي.
لاڙڪاڻي جي ڊاڪٽرياڻي مسز اشرف عباسي (اڳوڻي وزير) کان هڪ دفعي پڇيو هوم: ”جيجي ائين ڀلا ڇو آهي؟ مکڻ ، گيهه ۽ حلوا ته اسان وٽ سنڌ ۾ اڳ به کاڌا ويندا هئا پر تڏهن ته ماڻھو نه ٿلھا ٿيندا هئا ۽ نه وري کين اهي بيماريون لڳنديون هيون جن جا نالا اڄ ڪلهه عام پيا ٻڌون.“ هن تمام سٺو جواب ڏنو ته اڳ ۾ ماڻھو_ عورت توڙي مرد سڄو ڏينھن پورهيو ڪرڻ ڪري اُن گيهه مکڻ کي هضم ڪري ڇڏيندا هئا. بلڪه اهي شيون کائيندا ئي ان ڪري هئا جيئن پورهئي ڪرڻ وقت جسم ضرورت موجب ڪئلوريون ان کاڌي مان حاصل ڪري. پر اڄ ڪلهه شھرن توڙي ٻھراڙيءَ ۾ ڏسبو ته ڪو ورلي ماڻھو ايتري اُٿي ويٺي ڪري ٿو. ٻين لفظن ۾ ”مردن کان پنڌ ۽ عورتن کان جنڊ هليا ويا آهن.“
انگلينڊ ۾ هڪ دفعي ڊاڪٽرن جي هاسٽل ۾ ڪجهه ڏينھن لاءِ رهڻ ٿيو. ڀر واري ڪمري ۾ آسٽريليا جو هڪ سرجن پوسٽ گرئجوئيشن ڪري رهيو هو. کيس پنھنجي صحت جو ڏاڍو خيال هو. جنھن ڏينھن ميس جي مانيءَ ۾ مٺاڻ، چانور، ۽ پٽاٽا گهڻا هوندا هئا، ان ڏينھن شام جو مون واندي کي به پاڻ سان وٺي ڊوڙندو هو. چي: ”اچو ته فالتو ڪئلوريون ساڙيون ڳاريون. خبر اٿئي کنڊ کان به چانور وڌيڪ نقصانڪار آهن. ڪيڪ پيسٽري جيڪا اڄ کاڌي اٿئون سا ته توبنھن توبنھن! اڄ هڪ همراهه جي آپريشن ڪيم. هي ٿلھو تھه چرٻيءَ جو سندس پيٽ تي چڙهيل هو ۽ ان چرٻيءَ ڳارڻ جو فقط هڪ ئي علاج آهي. ڊوڙ، ڊوڙ ۽ ڊوڙ.“
(ان ڊاڪٽر جي هڪ ٻي مزيدار ڳالھه: پاڻ مون کي هرگز ڳالھائڻ نه ڏيندو هو. ورندي ڏيندو هومانس ته چوندو هو: ”خاموش، ڊوڙڻ وقت ڳالھائڻ نه کپي. وات بند ڪري نڪ مان رڳو ساهه کڻ.“)
هن کي نه ڏاڙهيءَ جو فڪر هو ۽ نه ڪپڙي گنديءَ جو. باقي اڌ سير وزن Height weight ratio واري چارٽ کان وڌڻ تي پريشان ٿي ويندو هو. شام واري ڊوڙ وڌائي ڇڏيندو هو. ان کان سواءِ صبح ساڻ رسيءَ تي سئو ٽپڪيون ڏيندو هو.
عالم هاليپوٽو چوڻ لڳو: ”اسان جو دڪاندار، سيٺ، آفيسر، ڊرائيور_ ۽ ٻيا ان قسم جا ماڻھو، جيڪي سڄو ڏينھن هڪ هنڌ ويھي ڊيوٽي ٿا ڏين، سي اڳ ۾ شام جو ٿورو گهڻو هلندا چلندا هئا. پر هاڻ ٽي وي، وي سي آر، ريڊيو ڇا نڪتو آهي شام جو به هڪ هنڌ ويٺا آهن. ۽ اهي پنڌ، پاڻي ڀرڻ ۽ اٽو پيھڻ جھڙا گهرو پورهيا، ڊوڙ ڊڪ جھڙيون رانديون رونديون، وڃن ڏينھون ڏينھن گهٽبيون. نتيجي ۾ پيٽ تي وڃي چرٻي چڙهندي ۽ ننڍي عمر ۾ ئي مرد توڙي عورتون بيمارين جي حوالي ٿيندا وڃن. ڪيترن ملڪن جي سمجهو نوجوان مردن ۽ عورتن ان ٽي وي، ڪار، گاڏي وغيره جي مسئلي کي نظر ۾ رکي_ جنھن ڪري پورهيو ۽ اٿي ويٺي گهٽجي وئي آهي، پر ساڳي وقت اهي شيون ضرورت جون هجڻ ڪري انھن کان ڀڄي به نٿو سگهجي، ان جي عيوض کاڌي پيتي تي ڪنٽرول ڪري ورتو آهي. هو اوترو ئي کائين ٿا، جيترو هو پنڌ ۽ پورهئي مطابق هضم ڪري سگهن ٿا. مثال طور هڪ ئي گهر ۾ ٻه ڀيڻيون آهن. هڪ ڪنھن آفيس ۾ سيڪريٽري آهي ته هوءَ تمام گهٽ کائي ٿي ۽ ٻي مکڻ کنڊ جھڙي شيءِ ڪجهه گهڻي ٿي کائي جو هوءَ ڪار پارڪنگ انسپيڪٽر آهي. هن کي سڄو ڏينھن هلڻو پوي ٿو.“
چين ۾ ورلي ڪو ماڻھو هوندو جنھن جو پيٽ نڪتل هجي. هڪ چيني ڊاڪٽر کان ان جو سبب پڇيم ته هن وراڻيو: ”اسان هل چل گهڻي ڪريون ٿا. جنھن ماڻھوءَ جي ڪرسيءَ تي ويھڻ واري نوڪري آهي سو به شام جو گهر پنڌ وڃي ٿو يا سائيڪل تي. گهر جو ٻاهريون ڪم: پاڻي ڀرڻ، سيڌو آڻڻ، ڪاٺيون ڪرڻ وغيره به پاڻھي ڪري ٿو. ان کان سواءِ فرصت آهر راند روند به ڪري ٿو جيئن سندس جسم صحيح رهي.“
چين جي چانھه مشھور آهي پر هو اسان وانگر گهڻي کنڊ ۽ کير وجهي نه پيئن. دعوتن يا ميٽنگن ۾ چيني آفيسرن يا پورهيتن سان وهبو ته نه شربت هوندو نه کير کنڊ واري چانھه. رڳو گرم پاڻيءَ سان اڌ ڀريل ڪَري. هر هڪ ان مان سرڪ سرڪ ڀري ويٺو پيئي. وڏو عيش ته ڇڊي سليماني چانھه يا ساون پنن واري ”گرين ٽي“ ٺاهي ويندي.
چين جي سئمڪانگ ڳوٺ جي هڪ پوڙهي ڊاڪٽر کان پڇيم: ”اسي سالن جي ڄمار ۾ به تون چست ۽ کڙو تڙو لڳين ٿو ۽ پيٽ صفا نڪتل نه اٿئي. ان جو سبب_؟“
”آئون روزانو شام جو ميل پنڌ جو ڪريان ٿو،“ هن وراڻيو. ”چاهي سيارو هجي يا اونھارو، ان کان سواءِ کاڌو نه فقط سوچي سمجهي کائيان ٿو پر ضرورت کان ٿورو گهٽ ئي کائيان ٿو.“
اها هڪ اهڙي ڳالهه آهي، جا اڄ نه، پر اسان مسلمانن چوڏهن سئو سال اڳ ٻڌي: حديث ۾ آهي ته حضور صلعم جن کان جڏهن سٺي صحت جو راز پڇيو ويو ته پاڻ فرمايائون ته اڃا ٻن ٽن گراهن جي بک هجي ته کاڌي مان هٿ ڪڍي ڇڏجن.