تاريخ، فلسفو ۽ سياست

هاري ڪميٽيءَ جي اڪثريتي رپورٽ تي اختلافي نوٽ

گورنمينٽ ھاري انڪوائري رپورٽ  1947-48 جي اڪثريتي رپورٽ تي ”اختلافي نوٽ“ هڪ اهم دستاويز آھي. جيڪو مسٽر مسعود احمد کدر پوش، جيڪو نوابشاھ ۾ ڪليڪٽر ھو  طرفان لکيل آهي. اختلافي نوٽ تن  ڏينھن ۾ حڪومت  پاڪستان طرفان نہ صرف لڪايو ويو هو، پر ڪافي عرصي تائين اھو ڇپيو بہ نہ ويو هو. حڪومت پاڪستان وٽ ان جا ڪهڙا دليل هيا جو سنڌ ۾ هارين جي حالتن جي باري ۾ آيل هڪ حاضر سروس سرڪاري آفيسر جي آيل تجويزن کي لڪائي نہ ٿي ڇپيائون تن جو مسعود کدرپوش ۽ ٻين هن ئي ڪتاب ۾ ذڪر ڪيو آهي. اختلافي نوٽ ۾ هارين جي سماجي ۽ معاشي حالتون  تبديل ڪرڻ بابت جيڪي تجويزون هن ۾ ڏنل آهن تن لاءِ نئين ٺهندڙ ملڪ جو حڪمران طبقو تيار ئي نہ ھو. ڇاڪاڻ جو جلد ئي سياسي قيادت جاگيردارن ۽ سندن ٻين اتحادين جي زير اثر رهي. هي ڊاڪيومينٽ 1973ع ڌاريِ ڪهڙين حالتن ۾ ڇپايو ويو تن جو به هتي ذڪر ڪيل آهي. 

  • 4.5/5.0
  • 29
  • 2
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book هاري ڪميٽيءَ جي اڪثريتي رپورٽ تي اختلافي نوٽ

سڀ حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب جو نالو: هاري ڪميٽيءَ جي اڪثريتي رپورٽ تي اختلافي نوٽ
ليکڪ: محمد مسعود کدرپوش
ترجمو: ڊاڪٽر احمد نواز هڪڙو
ڇاپو: پهريون
تعداد: 1000
ڇاپي جو سال: آڪٽوبر 2020ع
ٽائيٽل: سعيد منگي
لي آئوٽ: مصور منگي
ڇپائيندڙ: محمد فاضل راهوجو ايڊووڪيٽ
ڇاپيندڙ: پروگريسوِ ٿنڪرس فورم سنڌ
قيمت: 120 روپيه
ڪتاب نمبر: 03

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
www.sindhsalamat.com

ڪتاب ملڻ جو هنڌ:
سنڌ جا سمورا بوڪ اسٽال

لکپڙهه لاءِ:
بنگلو نمبر 61، سٺ فوٽ واري گهٽي سامهون کهڙا گيٽ ڪمپليڪس
سچل ڪالوني، لاڙڪاڻو سنڌ.
Email: faizyanthropologist@gmail.com
0331-3691175

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران مسعود کدرپوش جي لکيل رپورٽ جو سنڌي ترجمو ”هاري ڪميٽيءَ جي اڪثريتي رپورٽ تي اختلافي نوٽ“ اوھان اڳيان آڻي رھيا آھيو، جنھن جو سنڌيڪار ڊاڪٽر احمد نواز ھڪڙو آھي.
گورنمينٽ ھاري انڪوائري رپورٽ 1947-48 جي اڪثريتي رپورٽ تي ”اختلافي نوٽ“ هڪ اهم دستاويز آھي. جيڪو مسٽر مسعود احمد کدر پوش، جيڪو نوابشاھ ۾ ڪليڪٽر ھو طرفان لکيل آهي. اختلافي نوٽ تن ڏينھن ۾ حڪومت پاڪستان طرفان نہ صرف لڪايو ويو هو، پر ڪافي عرصي تائين اھو ڇپيو بہ نہ ويو هو. حڪومت پاڪستان وٽ ان جا ڪهڙا دليل هيا جو سنڌ ۾ هارين جي حالتن جي باري ۾ آيل هڪ حاضر سروس سرڪاري آفيسر جي آيل تجويزن کي لڪائي نہ ٿي ڇپيائون تن جو مسعود کدرپوش ۽ ٻين هن ئي ڪتاب ۾ ذڪر ڪيو آهي. اختلافي نوٽ ۾ هارين جي سماجي ۽ معاشي حالتون تبديل ڪرڻ بابت جيڪي تجويزون هن ۾ ڏنل آهن تن لاءِ نئين ٺهندڙ ملڪ جو حڪمران طبقو تيار ئي نہ ھو. ڇاڪاڻ جو جلد ئي سياسي قيادت جاگيردارن ۽ سندن ٻين اتحادين جي زير اثر رهي. هي ڊاڪيومينٽ 1973ع ڌاريِ ڪهڙين حالتن ۾ ڇپايو ويو تن جو به هتي ذڪر ڪيل آهي.
ھي ڪتاب پروگريسو ٿنڪرز فورم، حيدرآباد پاران 2020ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون ڊاڪٽر احمد نواز ھڪڙي جا جنھن ھي ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي)، ڪراچي
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

ھاري بہ انسان آھن

“اھي ھاري به انسان آھن، بلڪل ائين ئي جيئن ٻيا عقلي جانور، پر کين گھريلو جانورن وانگر گهليو وڃي ٿو. کين معقول ۽ شعور ڀريو جيون گذارڻ جواختيارئينه آھي ۽ نه ئي کين انسان ذات ھجڻ جا حق ئي آھن.” اهڙائي ته آھن سنڌ جا ھاري، جيڪي آبادي جووڏو حصو آھن ، جيڪي زمينون کيڙين ٿا، جن جي ڪري ئي سنڌ کي خصوصي طرح پاڪستان جياناج جو خزانو سمجھيو وڃي ٿو.


_ محمد مسعود

سنڌي هاري تحريڪ طرفان

محمد مسعود کدرپوش جي لکيل ''اختلافي نوٽ'' جو سنڌي ترجمو ڪري، ڊاڪٽر احمد نواز ھڪڙي هڪ تاريخي ڪم ڪيو آھي۔ اختلافي نوٽ مسٽر مسعود کدرپوش اڪثريت هاري جي رپورٽ تي لکيو هو، جيڪا ان وقت جي مسلم ليگ سرڪار طرفان هارين جي حالتن کي بهتر بڻائڻ لاءِ ٺاهي وئي هئي.
ڪافي عرصي کانپوءِ ھارين جي حالتن بابت سنڌ ۾ ٿيل ترجمي جو ھي شاندار ڪم، جنھن ۾ ھارين جي زندگي بابت اھم تحقيقات ۽ ھارين جي حالتن کي سڌارڻ لاء تجويزون ڏنيون ويون ھيون. پر، بدقسمتي سان پاڪستان ٺھڻ کان اڳ توڻي پوء ملڪ تي نوابن ۽ جاگيردار طبقن قبضو ڪري ورتو۔ جنھنڪري نه صرف ھن رپورٽ تي عمل نه ٿي سگھيو، پر ھن رپورٽ کي مورڳو عوام کان لڪائي رکيو ويو۔
سنڌ جو اهو الميو آھي. جو جيڪا قوم ھن ملڪ جي خالق ھئي، پاڪستان ٺھڻ شرط ان کي ڀت سان لڳائڻ شروع ڪيو ويو۔ 1940ع واري قرارداد جي اصل روح کي به پاسيرو ڪري، عوام کي ٺلھن نعرن حوالي ڪيو ويو ۽ جاگيردار ۽ وڏيرڪي طبقي پنهنجا ڀڀ ڀرڻ شروع ڪيا. هنن قائد اعظم محمد علي جناح جي بيماري جو فائدو وٺندي ( نوابن ۽ جاگيردارن جي ٽولي) پاڪستان تي ناجائز قبضو ڪري 1940ع واري قرارداد جي روح کي ختم ڪري ورتو۽ رات وچ ۾ ملڪ جا مال ڪٿي ويا ۔
ھن “اختلافي نوٽ” پڙھڻ کانپوء معلوم ٿئي ٿو، ته پاڪستان ٺھڻ کان اڳ ۽ پاڪستان ٺھڻ وقت ھارين جي صورتحال ڪا بھتر نه ھئي. ان وقت به ھارين جي لڄن ۽ عزتن تي وڏيرن ۽ سندن واٺن جي نظر ھوندي ھئي۔ ان وقت به ھارين تي ونگارون جائز سمجھيون وينديون ھيون کين بي دخل ڪيو ويندو ھو، ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسايو ويندو ھو .جيڪو عمل اڄ تائين ڪنھن نه ڪنھن روپ ۾ جاري آھي۔
ھن دستاويز جي ھارين جي سڌاري واري نقطن تي صرف بنگال ۾ عمل ٿيو، بنگال پارليامينٽ ۾ بل پيش ڪيو ۽ ھڪدم زمين جي ملڪيت کي ختم ڪري ڇڏيو. انگريزي زميندار وارو نظام بنگالي هارين جي پسماندگي، ڏڪار ۽ غربت جو وڏو سبب هو. بنگال، جتي نه صرف جاگيرداري دفن ٿي وئي ، پر ھارين به سک جو ساهه کنيو۔
سنڌ ۾ زمينن ۽ وسيلن تي مختلف سوچ رکندڙ ماڻھن جا قبضا آھن. جن ۾ پنجابي سيٽلرز، اردوڳالھائڻ وارا، سنڌي جاگيردار ٽولو ۽ مختلف قومن جا ريٽائر فوجي اچي وڃن ٿا. جن جن جا پاڻ ۾ تضاد به آھن ته ھم آھنگي به۔ ھنن ۾ ھن ڳالھه تي مڪمل اتحاد آھي ته ھارين کي غلام رکڻو آھي ۽ ھارين کي تعليم کان وٺي ھر حق کان محروم رکڻو آھي.
سنڌ جو ھاري اڄ به غلامن کان به بدتر زندگي گذاري ٿو. پر تعليم کان پري ھئڻ، سياسي سوجھه بوجھه نه ھئڻ ڪري، ھو ان غلامي مان نڪرڻ لاءِ جتن به نٿو ڪري۔ وڏيري جي ظلم، ڪمداري ۽ منشي جيڪي انھي طبقي مان ھوندا آھن پر وڏيري جي ويجھو ھئڻ ڪري ظلم ۾ شريڪ ٿيو وڃن. مٿان وڏيري سان ياري باشي ۽ وڏيري جي حڪمراني ڪري پوليس به جاگيردار پاران ھارين تي ڪوڙا ڪيس ڪريو انھن کي دٻايو ڇڏين. ان ڪري ھاري به ھاڻ انھن ظلمن کي قسمت جو لکيو سمجھي ماٺ ٿيو ويٺو آھي۔
سنڌ ۾ ھارين جون تحريڪون به ھلنديون رھيون آھن. جيڪو کيڙي سو کائي، مائي بختاور جي اڌ بٽئي تحريڪ، حيدر بخش جتوئي جي سنڌ ھاري ڪميٽي جي تحريڪ، محترم فاضل راھو ۽ محترم رسول بخش پليجو صاحب جي ھارين لاءِ ڪيل ڪم ۽ تحريڪون اھم رھيون آھن۔ ٿوري گھڻي فرق کانسوا ھارين جي حالت اڄ به ساڳي آھي محترم رسول بخش پليجو، ھاري تحريڪ کي منظم ڪرڻ، ڳوٺن ۾ ڪچھريون ڪري ھارين کي سياسي ۽ نظرياتي شعور ڏيڻ، ھارين کي جدوجھد جي ميدان تي وٺي اچي، پنھجا حق وٺڻ لاءِ تيار ڪرڻ لاءِ سنڌي ھاري تحريڪ جو بنياد وڌو۔ جنھن جي پليٽ فارم تان ھاري ورڪرن، واھڻ ۽ وستين ۾ ھارين کي سياسي ۽ نظرياتي تعليم ڏيڻ شروع ڪئي جنھن جا زبردست نتيجا سامھون اچڻ شروع ٿيا. اڻ پڙھيل ھاري ڪامريڊن سياسي جلسن جلوسن ۾ تقريرون گيت بيت چوڻ شروع ڪيا. نيلام بند ڪريو تحريڪ، ووٽر لسٽون سنڌي ۾ ڇپرايو، ايم.آر.ڊي جي تحريڪ، صحافين جي تحريڪ، ڪالا باغ ڊيم خلاف مارچون، ڄڻ عوامي تحريڪن ۾ ھارين جي شموليت لازمي ٿي پئي ۽ ھاري به تحريڪن ۾ وڌي چڙھي حصو وٺڻ لڳا۔
پر ھن چر پر سان گڏ ھاڻ ھاري ورڪرن کي، ھارين کي اڃان وڌيڪ منظم ڪري حڪومت کان مدي خارج سنڌ لاء ناسور بڻيل بدبودار جاگيرداري ختم ڪري زمينون بي زمين ھارين کي ڏيارڻ لاء سخت جدوجھد ھلائڻي پوندي ۽ بي زمين ھاري ۽ ننڍي آبادگار کي ان جدوجھد جو حصو ٺاھڻو پوندو۔
اها رپورٽ اسان کي اها ڪهاڻي ٻڌائڻ لاءِ تمام اهم آهي ته ستر سال اڳ هارين جون حالتون ۽ اهي حالتون هاڻي به تبديل نه ٿيون ٿين. استحصال ۽ سرمائي جو انبار ۽ ميڙي - سرمائيداراڻو عمل ختم نه ٿي ٿيو. سرمائيداراڻو واڌارو حقيقت ۾ هارين جون حالتون خراب ڪري چڪو آهي. اهي پنهنجون زمينون ۽ وسيلا وڃائي چڪا آهن. انهن کي مايوس ڪيو ويو آهي ۽ انهن کي اجرت ۽ غير رسمي محنت ۾ تبديل ڪيو ويندو آهي. کين بي زمين يا غير رسمي مزدور ڪري شهرن ۾ لڏ پلاڻ ڪرڻ تي مجبور ڪيو پيو وڃي.
سڀني هارين جي مزدورن کي اها رپورٽ پڙهڻ ۽ پنهنجي حالن کان پاڻ کي واقف رکڻو پوندو ۽ زمين جي نجي ملڪيت جي خاتمي لاءِ جدوجهد ڪرڻي پوندي.


ڊاڪٽر دلدار علي لغاري
صدر سنڌي هاري تحريڪ
ميرپور خاص
30 سيپٽمبر 2020ع

اجازت نامون

جي ها، اختلافي نوٽ جو سنڌي ترجمو ٿيڻ گھرجي. اوهان هاري رپورٽ جو اختلافي نوٽ، سنڌي ۾ ڀلي ترجمو ڪريو. مهرباني ڪري پڪ ڪريو ته اصل متن ۾ جيڪو ڪجھه به آهي، اھوئي ترجمي ۾ پيش ڪيو ويندو.
ترجمو اھڙي طريقي سان نه ڪريو جو اهو اصل سوچن کان سواءِ ٻيو ڪجهه نه ھجي. جيڪڏهن ترجمي ۾ حقيقتون تبديل نه ڪيون ويون ته اسان انهي جي تعريف ڪنداسين. ترجمو اھو ڪري جيڪو چڱي طرح ترجمي کان واقف ھجي ۽ سنڌ جي تاريخ ۽ مسعود کدرپوش جي شخصيت ۽ سنڌ ۾ سندس ڪم کي ڄاڻيندو ھجي.

شيرين مسعود
لاھور
آگسٽ 2020ع

مترجم طرفان ٻه اکر

گورنمينٽ ھاري انڪوائري رپورٽ 1947-48جي اڪثريتي رپورٽ تي “اختلافي نوٽ” هڪ اهم دستاويز آھي.جيڪو مسعود احمد کدر پوش طرفان لکيل آهي. اختلافي نوٽ تن ڏينهن ۾ حڪومت پاڪستان طرفان نه صرف لڪايو ويو هو، پر ڪافي عرصي تائين اھو ڇپيو به نه ويو هو. حڪومت پاڪستان وٽ ان جا ڪهڙا دليل هيا جو سنڌ ۾ هارين جي حالتن جي باري ۾ آيل هڪ حاضر سروس سرڪاري آفيسر جي آيل تجويزن کي لڪائڻ نه ٿي ڇپيائون تن جو مسعود کدرپوش ۽ ٻين هن ئي ڪتاب ۾ ذڪر ڪيو آهي. اختلافي نوٽ ۾ هارين جي سماجي ۽ معاشي حالتون تبديل ڪرڻ بابت جيڪي تجويزون هن ۾ ڏنل آهن تن لاءِ نئين ٺهندڙ ملڪ جو حڪمران طبقو تيار ئي نه ھو. ڇاڪاڻ جو جلد ئي سياسي قيادت جاگيردارن ۽ سندن ٻين اتحادين جي زير اثر رهي. هي ڊاڪيومينٽ 1973ع ڌاريِ ڪهڙين حالتن ۾ ڇپايو ويو تن جو به هتي ذڪر ڪيل آهي.
سنڌ ۾ هاري تحريڪ جي سياسي، نظرياتي ليڊرشپ ۽ عام ڪارڪنن کان هي ڊاڪيومينٽ ڪافي عرصو پري رهيو. هڪ ته اهو ڇپيل ڊاڪيومينٽ انگريزي ٻولي ۾ هيو. ٻيو مارڪيٽ ۾ ايترو ظاهر نه هيو. ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، مانوارو رسول بخش پليجو ۽ محمد ابراهيم جويو جن ان ڊاڪيومينٽ جي باري ۾ انتهائي ڌيان سان سياسي ڪارڪن ۽ علمي ڪچھرين ۾ ان بابت اڳيان ڳالهائيندا رهيا. رسول بخش پليجي جو خيال هيو ته اهو لازمي طرح سنڌي ۾ ڇپجي سياسي ڪارڪنن ۽ هارين جي هٿن ۾ هجي پر ائين ٿي نه سگهيو . توڻي جو 1970ع واري ڏهاڪي ۾ تڏهن جي ماهوار تحريڪ ۾ هارين جي باري ۾ آيل ڳالهين ۾ ته ان جو ذڪر آهي.
هن اهم دستاويز کي وري مسعود کدرپوش جي نياڻي ڊاڪٽر فوزيه مسعود جاويد جون 2007ع ۾، لاهور مان سڌاري، غلطين کان بهتر ڪري ۽ اکر پڙهڻڻي مان گذاري ڇپايو آهي.
مون جڏهن اهو دستاويز انگريزي ۾ پڙهيو ته هڪدم خيال آيو ته ان کي سنڌي ۾ ترجمو ڪريان. هن دستاويز جي سنڌي ۾ ڇپجڻ جي اجازت سندس ڌي شيرين مسعود ۽ ڊاڪٽر فوزيه جاويد کان لکت ۾ ورتي جيڪا هن خوشي سان ڏني.
هن اهم دستاويز ۾ باب چوٿين “زميني سڌارن تي اسلامي قانون ۾” قران شريف جون موجود عربي آيتون، انگريزي واري ڪتاب ۾ اصل مسودي ۾ انگريزي ۾ ئي ترجمي جي صورت ۾ ڏنل آهن. پڙهندڙن ساٿين جي جماليات جي ضرورتن کي ڌيان ۾ رکندي، تن کي هتي عربي ۾ اصل صورت خطي ۾ به رکيو اٿم، پر انهن آيتن جو ترجمو مون انگريزي واري ڪتاب مان، انگريزي متن مان ئي ڪيو آهي.
اڄ جي هاري تحريڪ ۽ هارين جي معاشي بحالي جو تعلق سندن زمين تي مالڪي واري سوال سان ڳنڍيل آهي . هارين جي زمين تي مالڪي ۽ رسائي ڇو هجڻ کپي. تنهن سان ملڪي معاشي ترقي ڪيئن ڳنڍيل آهي، تنهن کي سموري دنيا جي ملڪن، يورپ جي سرمائيداري نظامن، روس، چين ، جپان بنگال ۽ ٻين ڪيترن ملڪن ۽ سياسي قيادتن ڪينئن حل ڪيو تن جو هتي ذڪر ڪيل آهي .سنڌ جي هارين جي هن وقت معاشي حالت ۽ بدحالي تنهن دور جي مسعود کدر پوش واري لکيل اختلافي نوٽ کان گهڻي تبديل نه ٿي آهي . اهي انگ اکر هاڻي به ڀيانڪ ۽ خطرناڪ آهن. خاص طرح سان هاري عورتون ۽ اقليتي هاري مرد ۽ عورتون ، هاڻ به وڏيرڪي سياسي ۽ معاشي پاور جي چوڪاٺي ۾ ڦاتل آهن.
.هن ڪتاب جي مسودي جي ترجمي جي سڌاري، اکر پڙهڻي جي ڪم ۾، ڊاڪٽر ذوالفقار علي راهوجو، ڊاڪٽر اختيار گهمرو ، راحيلا گهمرو، ذوالفقار علي راجپر ۽ هاري اڳواڻ ڊاڪٽر دلدار لغاري جن جو شڪر گذار آهيان ، جن هن مسودي کي پڙهيو ، پنهنجا قيمتي رايا ڏنا.

ڊاڪٽر احمد نواز هڪڙو
شڪارپور سنڌ
سيپٽيمبر 2020

پذيرائي

آئون هن “اختلافي نوٽ” کي شايع ڪرڻ ۾ فخر محسوس ڪريان ٿي، ته جيئن پنهنجي پيءُ جي سماجي خدمت ۽ ڪم ۽ هن جي منزل ۽ زميني سڌارن لاءِ ورتل ڪوششن کي مان ڏيان. هي “اختلافي نوٽ” منهنجي پيءُ گورنمينٽ کي هاري رپورٽ جي نالي ۾ 1948ع ۾ لکي ڏنو، پر ان کي ان وقت شايع نه ڪيو ويو. بهرحال، 1949ع ۾ ان وقت جي وڏي وزير جناب يوسف هارون حڪم ڪندي، هن “اختلافي نوٽ” کي شايع ڪرايو. توڻي جو اڄ به مون کي ياد آهي ته منهنجو پيءُ ڪلاڪن جا ڪلاڪ هارين جي مسئلن تي مون سان ڳالهائيندو هو، جيڪو اڄ به منهنجي لاءِ سندس پيغام کي ياد رکڻ جو اتهاس آهي.
1973ع ۾ “اختلافي نوٽ” جون سموريون ڪاپيون ورهايون ويون، تنهن ڪري ان جي تازي اشاعت ۾ پروف ۽ گرامر جي غلطين کي درست ڪري، ٻيهر شايع ڪيو ويو آهي، ته جيئن ان ۾ خيالن جو تسلسل رهي. آئون تمام گهڻو خبردار هُيس ته ڪنهن به صورت ۾ پنهنجي پيءُ جي جذبي ۽ آدرش، هن جي لکڻيءَ جي اسٽائيل ۾ ڪا ڦيرڦار نه ٿئي. آئون انتهائي شڪرگذار آهيان جون عالم جي ۽ هن جي تعاون جي، جنهن کان سواءِ هيءُ ڪم ممڪن نه هو، ۽ آئون شڪرگذار آهيان حنيف شاڪر ۽ اُن جي ٽرسٽ جي آفيس سيڪريٽريءَ جي، جن پنهنجو قيمتي وقت ۽ ڪوششون وٺي هن مسودي کي ٽائيپ ڪرايو.
آخر ۾ مون اها اميد ڪئي هئي ته توڻي جو رپورٽ کي پنج ڏهاڪا اڳ ۾ شايع ٿيڻ کپندو هو، پر پاڪستان ۾ زميني سڌارا اڄ به اڻ حل ٿيل آهن، هاري رپورٽ جي تجويزن سان سهمت ٿيندي، زميني سڌارا جيڪي گهڻي وقت کان نبيرجي نه سگهيا آهن، انهن جي سڌاري جي ڪري اسان جي قوم ۽ اسان جو عوام لاڀائتو ٿيندو.
ڊاڪٽر فوزيه مسعود جاويد
جون 2007ع، لاهور

مهاڳ

1946ع ۾، آزاديءَ کان هڪ سال اڳ مسلم ليگ جي چئن اڳواڻن ڪراچيءَ جو دورو ڪيو، انهن ۾ لياقت علي خان ۽ چوڌري خليق الزمان، سر عبدالله هارون جا، مهمان ٿيا. اهي تاريخي چونڊن جي تيارين ۾ هئا، جيڪي چونڊون ايندڙ سال ٿيڻيون هيون، جن ۾ پاڪستان جي ٺهڻ جو فيصلو، سنڌ ۾ طئي ٿيڻو هو. اُهي هِتي انڊين سول سروس جي پنجن اهم ۽ مشهور آفيسرن سان مليا، جن جو پاڪستان جي نظرئي ۾ يقين هو، انهن ۾ مان به هڪ هئس.
انهن گڏجاڻين ۽ ملاقاتن ۾ اسان ڪجهه ماڻهن مسلم ليگ جي اڳواڻن تي پنهنجي عدم اعتماد جو اظهار ڪيو، ڇاڪاڻ ته اهي هڪ جاگيردار، نواب طبقي مان هئا.
چوڌري خليق الزمان چيو ته نوجوان کي مايوس نه ٿيڻ گهرجي، پر مسلم ليگ جو ميمبر ٿيڻ کپي، ته جيئن اڳواڻيءَ جي مسئلي کي منهن ڏيئي سگهجي. مون کيس جواب ڏنو ته مسلم ليگ جي اڳواڻيءَ کي تسليم ڪرڻ جو مطلب ٿيندو ته اسين ان ريل ۾ سواري ڪريون جنهن جي ڪابه منزل ئي نه آهي.
ليگ جي اڳواڻن کي اها مڪمل خبر هئي ته هاري، زميندارن ۽ جاگيردارن کي ووٽ نه ڪندا. بهرحال مضبوط اپيل اسلام ۽ پاڪستان ٺهڻ جي نالي ۾ ڪندا، جڏهن ته هاري قابض زميندارن مان آزادي چاهين ٿا، تنهن ڪري ليگ جي گورنمينٽ محمد علي جناح جي حڪم هيٺ سنڌ هاري ڪميٽي جوڙي، ان آسري تي ته هاري ووٽ ڏيئي مسلم ليگ کي ڪامياب ڪندا، پر ليگ جي حڪومت تي زميندار ۽ جاگيردار قابض هئا، انهن هاري ڪميٽيءَ کي رد ڪيو ۽ هاري اڳواڻن کي جيل ڀيڙو ڪيو ۽ جن ڪارڪنن کي حراست ۾ ورتو ۽ اعلان ڪيو ته هاري ڪميٽيءَ جو “اختلافي نوٽ” شايع نه ڪيو ويندو.
سنڌ ۾ ليگ جي نئين اڳواڻيءَ مان توقع صاف هئي. چوڌري خليق الزمان جي اميدن تي پاڻي ڦيرجي ويو. ليگ جي حڪومت، نوجوان قيادت ۽ پارٽي ورڪرن کي، جن هارين جي حقن جي ڳالهه ٿي ڪئي، تن کي پڪڙي جيلن ۾ واڙي ڇڏيو. بهرحال، عوامي هلچل مضبوط ٿيندي ويئي. ليگ گورنمينٽ کي مجبوراً “اختلافي نوٽ” کي شايع ڪرڻو پيو، جنهن هڪ وڏي احتجاج جي عوامي مطالبي جي شڪل اختيار ڪئي ته وڏيرن ۽ جاگيرداري نظام جو خاتمو آندو وڃي.
هاڻي مسلم ليگ جي قيادت نئين سازش ڪئي. 1950ع ۾ هارين جي همدرديءَ لاءِ هڪ قرارداد پاس ڪئي ويئي، جنهن ۾ صوبائي ليگ، گورنمينٽ کي هدايت ڪئي ويئي ته مناسب زميني سڌارا ڪيا وڃن. چوڌري خليق الزمان کان پريس، رات جي مانيءَ تي سوال ڪيو ته ڪيئن ليگ جي ردي قيادت زميني سڌارن جي قرارداد 1950ع واري پاس ڪئي. مون ڏانهن اشارو ڪندي هن جواب ڏنو ته، “اهو اختلافي نوٽ، جنهن اسان لاءِ طوفان کڙو ڪيو آهي، اسان لاءِ ٻيو ڪو رستو نه بچيو هو.” مون جواب ڏنو، “چڱو ٿيو، اوهان رڳو مشڪل صورتحال مان بچڻ لاءِ اهو ڪري رهيا آهيو، پر حقيقت ۾ اوهان سڌارن لاءِ واقعي سچا نه آهيو، پر مان اوهان کي ٻڌائيندو هلان ته اهائي قرارداد آهي جيڪا مسلم ليگ جي تباهي آڻيندي.”
بهرحال، جاگيردارن ۽ نوابن کي اولهه پاڪستان ۾ يقين هو ته ان ڏس ۾ ڪوبه عمل نه ڪيو ويندو، سواءِ ان جي ته نوجوان ميمبرن جي جذبي کي ٿڌو ڪجي، پر انهن کي اها گهٽ خبر هئي ته اوڀر بنگال ۾، بعد ۾ اولهه پاڪستان، ليگ گورنمينٽ ڪو وقت وڃائڻ کان سواءِ قرارداد کي لاڳو ڪندي ۽ حقيقي ۽ گهڻ طرفا زميني سڌارا ڪري، انهن مان فائدو حاصل ڪندي. ايئن 1951ع ۾ نورالامين جي وزارت قانون پاس ڪري وڏيون جاگيرون ختم ڪيون ۽ ڪنهن به هڪ خاندان کي 30 ايڪڙ زمين کان مٿي رکڻ جي اجازت نه ڏني.
اهڙو عمل اولهه ۾ زميندارن ۽ جاگيردارن لاءِ هڪ صدمي کان گهٽ نه هو، ڇاڪاڻ ته هنن زميني سڌارا آڻڻ جو ڪو ارادو ئي نه پئي رکيو. اهي بنگال جي نمائندگيءَ کان سخت ڊنل هئا ۽ ان ڳالهه تي متفق هئا ته سياسي طاقت ۽ اختيار پاڻ وٽ رکندا ۽ بنگالين کي سڄي طاقت هرگز نه ڏيندا.
وقت گذرڻ سان ليگ ڌڙن ۾ ورهائجي ويئي. ترقي پسند ڌڙو هڪ ڌر ۾ ۽ رد اڳواڻي ٻيءَ ڌر ۾ هلي ويئي. کين اوڀر بنگلاديش ۾ يونائيٽيڊ فرنٽ هٿان شڪست نصيب ٿي ۽ اولهه پاڪستان ۾ ڌڙابنديءَ جي ڪري ڪمزور ٿي ويئي. هتي ترقي پسند ڌڙن، رد اڳواڻيءَ کي مسلسل چئلينج ڪيو، جنهن جي نتيجي ۾ ۽ فيصلي ۾ هڪ نئين پارٽي ريپبلڪن پارٽي جي نالي ۾ صدر اسڪندر مرزا جي صدارت ۾ ۽ گورنر نواب مشتاق احمد گرماڻي جي اڳواڻيءَ ۾ قائم ٿي.
1956ع جي آئين ۾ ترقي پسند ڌڙن لاءِ نوان رستا ۽ گس کليا، خاص ڪري جيڪي اوڀر پاڪستان ۾ هئا. جاگيردارن کي هينئر پنهنجي بچاءَ لاءِ ٻين چئلينجن کي منهن ڏيڻو پئجي ويو ۽ هنن ايوبي مارشل لا جي آئين جي مقابلي ۾ آمريت جي آجيان ڪئي، ڇاڪاڻ ته وٽن بچاءَ جو ٻيو ڪو رستو ئي نه هو، پر ملڪ جي سياسي ڍانچي ۾ جيڪي سنجيده تضاد هئا، اهي هئا اوڀر ۽ اولهه جي حصن ۾ زمين جي مالڪيءَ جي تعريف، جنهن مان ئي ملڪ ٽٽڻ جو بنياد پيو. اولهه پاڪستان جا جاگيردار سياسي طاقت ۾ اوڀر کي حصيدار بنائڻ لاءِ تيار نه هئا ۽ الٽو آمريت جي ڪري کين لڪيل فائدو پئجي ويو ۽ آمريت جي نتيجي ۾ ترقي پسند انقلابين، غير جاگيرداري ڌرين کي اوڀر پاڪستان تائين محدود ڪري ڇڏيو. 1971ع جي اليڪشن جي نتيجن کين ڊيڄاري ڇڏيو. انهن خاموشيءَ سان رت ۽ ڳوڙهن جو ڊرامو اکين سان اوڀر پاڪستان ۾ ڏٺو ۽ اتي امن قائم ڪرڻ لاءِ يا سياسي حل لاءِ ڪا ڪوشش ورتي. نه رڳو ايترو، پر اتان ملٽريءَ کي ڪڍڻ لاءِ سياسي جاگيردار قيادت ڪا ڪوشش به نه ورتي. جاگيردار خاموش رهيا، ڇاڪاڻ ته جيڪو ڪجهه اوڀر بنگال ۾ وهيو واپريو، ڄڻ ته هنن جو ان سان واسطو ئي نه هو. جڏهن ته اوڀر بنگال جي قيادت وڏي واڪي اعلان ڪري چڪي هئي ته هو جڏهن اقتدار ۾ ايندا ته جاگيرداري، وڏيراشاهي ۽ فيوڊل نظام جو خاتمو آڻيندا.
اوڀر پاڪستان جي سانحي کان بچي پئي سگهجيو، جيڪڏهن ٻنهي طرفن جي اڳواڻن جا مفاد ساڳيا هجن ها. اولهه ۾ طاقت جي مرڪزيت ۽ اوڀر جو طاقت مان خارج ٿيڻ ئي حقيقي معنى ۾ سڌو سنئون مفادن ۾ ٽڪر جو نتيجو هو ۽ اها بدقسمتي هئي جو ملٽري آمريت کي اهو ڏينهن ڏسڻو پيو.
انهيءَ سانحي مان صحيح ۽ حقيقي سبق به نه سکيا ويا. توڻي جو خون ۽ ڳوڙهن جي وڏي قيمت ادا ڪرڻي پئي. هاڻي وقت اچي ويو آهي ته سياسي ڇڪتاڻ ۽ ان مان ڦٽندڙ بحرانن کي سمجهجي. مون کي ڪو شڪ نه آهي ته جيڪڏهن اسين وري فيل ٿينداسين ۽ جيڪڏهن ان جي سببن جو ڳوڙهو مطالعو نه ڪنداسين ته مستقبل ۾ انهن نقصانن کان به نه بچي سگهنداسين.
اوڀر پاڪستان جي وڏي سانحي مون کي ان ڳالهه تي مجبور ڪيو ته “اختلافي نوٽ” کي عوام اڳيان رکي سياسي قيادت تي زور وجهجي ته گهربل صحيح واٽ ڳولين.
مون جڏهن “اختلافي نوٽ” لکيو، تڏهن چيني انقلاب ڄڻ ته ويجهو هو ۽ مختلف ملڪن ۾ سياسي تحريڪون عروج تي هيون. مون کي يقين هو ته پاڪستان جو بچاءُ رڳو ان صورت ۾ آهي ته زمين جي مالڪيءَ جي نظام ۾ سڌارا آڻي، سماجي انصاف جي راهه متعين ڪجي، پر وقت گذرڻ سان آئون سخت مايوس ٿيس. آئون بنا شڪ جي ان نتيجي تي پهتس ته جاگيرداري قيادت پاڪستان ۾ پنهنجا پير پختا ڪري چڪي آهي، جنهن کي ختم ڪرڻ ممڪن نه آهي.

محمد مسعود
1973، لاهور

تعارف: زميني سڌارن جو مسئلو

زميني سڌارن جو مسئلو، قومي سياست ۾ پاڪستان ٺهڻ کان وٺي حاوي رهيو آهي. هاري ڪميٽيءَ جي رپورٽ 1949ع جي اشاعت ۾ “اختلافي نوٽ” جي ڪري اهو اهم مسئلو وڌيڪ اجاگر ٿيو آهي. پاڪستان ٽٽڻ جو 1971ع وارو سانحو بنيادي طرح حڪومت جي ناڪاميءَ جو اعتراف ۽ ان مسئلي کي حل نه ڪرڻ جو سڌو نتيجو آهي. اوڀر پاڪستان 1951ع ۾ قانون سازي ڪئي، جنهن کي اوڀر بنگال اسٽيٽ اڪيوزيشن ايڪٽ )رياست طرفان زمين حاصل ڪرڻ- مترجم (طور ڄاتو وڃي ٿو، جنهن ۾ وڏين جاگيرن کي ختم ڪندي حڪومت سمورين زمينن کي پنهنجي تحويل ۾ ورتو ۽ 30 ايڪڙن تائين زمين جي ملڪيت کي محدود رکيو، پر اولهه پاڪستان ۾ ڪي به زميني سڌارا 1958ع تائين يا اڳ ۾ متعارف نه ڪرايا ويا.
اوڀر پاڪستان جي جاگيردار قيادت کي بنگال کان 1951ع کان خطرو هو، جتي هو طاقت ۾ هئا ۽ 80 سيڪڙو سيٽون اهي کٽيندا هئا. انهن 1955ع جي اليڪشن ۾ 90 سيڪڙو،سنڌ جي اليڪشن ۾ سيٽون کٽيون. آئيني اسيمبليءَ ۾ 310 مان 200 سيٽون اتان جي جاگيردارن کٽيون.

اولهه- اوڀر جهيڙو:
هن طرف اوڀر پاڪستان ۾ يڪي سر زميني سڌارن جي نتيجي ۾ طاقت وچين ۽ هيٺين طبقن ۾ منتقل ٿي. ٻنهي خطن ۾ سياست جو رنگ مختلف هو، تنهن ڪري اولهه ۾ خوفزده/ڊنل فيوڊل/جاگيردار قيادت برابريءَ جي فارمولي جي ڳالهه ڪندي، مرڪزي ليجسليٽوِ اسيمبليءَ ۾ بنگالي اڪثريت کي گهٽائڻ چاهيندي هئي. بهرحال، 1956ع جي آئين ۾ برابري شامل ڪئي ويئي. ان جي هوندي اولهه پاڪستان جي جاگيردارن کي اڃان به خطرو هو ته بنگالي پنهنجي ننڍي اسيمبليءَ ۾ شموليت سان اولهه پاڪستان ۾ هڪ ڌڪ سان جاگيرون ختم ڪري ڇڏيندا.

1971ع جا بحران:
بحران سخت تڏهن ٿي پيا، جڏهن بنگالين 1971ع ۾ مرڪزي ليجسليٽوِ اسيمبليءَ جون ۵۶ سيٽون کٽيون، نه رڳو عوامي ليگ جي آئين ۽ منشور ۾، پر اليڪشني منشور ۾ به صاف صاف لکيل هو ته هو سڄي پاڪستان ۾ جاگيرون ختم ڪندا. اهو اولهه پاڪستان جي جاگيردارن لاءِ هڪ خطرناڪ اشارو هو، ڇاڪاڻ ته هو اولهه پاڪستان ۾ وڌيڪ طاقتور ٿي ويا هئا. هڪ ته بيوروڪريسي ۽ ملٽري آفيسر هئا ۽ کين جاگيرون مليل هيون، ايوب خان کين نوازيو هو، تنهن ڪري 1971ع ۾ ٻنهي اوڀر-اولهه جي پاڪستانن ۾ جمهوري سياسي حل ممڪن نه هو. 1958ع جي مارشل لا لڳڻ به انهن تضادن جو نتيجو هئي. اولهه پاڪستان جا جاگيردار مارشل لا کي ڀليڪار چوڻ لاءِ آتا هئا ۽ فوجي آمريت کي آئيني حڪومت کان بهتر سمجهي رهيا هئا، ڇاڪاڻ جو آئيني حڪومت ۾ بنگال جي اڪثريت کان ڊنل هئا، ڇاڪاڻ ته انهن ۾ ڪوبه جاگيردار يا نواب نه هو. بنگال جي چيف منسٽر نورالامين اڳ ۾ ئي مسلم ليگ جي گورنمينٽ ۾ آئيني سڌارا 1950ع ۾ آڻي ڇڏيا هئا ۽ سنڌ ۾ “اختلافي نوٽ” جي ڪري مسلم ليگ جا ڪارڪن ان ڏس ۾ وڌيڪ سرگرم هئا.

هاري ووٽر ۽ اليڪشنون:
1946ع ۾ ليگ جي قيادت هارين جي ووٽ تي اليڪشن کٽڻ لاءِ آتي هئي. هاري ووٽر اڪثريت ۾ هئا. هاري ڪميٽي ٺهڻ، ان ڏس ۾ سٺو قدم هو ۽ ان ڪميٽيءَ جي صدارت سنڌ جي هڪ مضبوط جاگيردار سر راجر ٿامس پئي ڪئي، جيڪو حڪومت جو زراعت جو مشير هو. ٻيو ميمبر مسٽر صديقي هڪ آفيسر ۽ وڏيرو هو. سنڌ قانون ساز اسيمبلي جڏهن هاري ڪميٽيءَ جي ميمبرشپ جي گهر ڪئي ته هارين لاءِ ڪير ترجمان آهي، ته اتي مسٽر مسعود، جيڪو نوابشاهه ۾ ڪليڪٽر هو، ان کي هاري ڪميٽيءَ جو نمائندو ڪيو ويو. هن جو هارين جي ڪم ۾ جوڳو حصو هو. مسٽر جناح هن آفيسر کان ۽ سندس ڪارڪردگيءَ کان واقف هو.
آغا شاهيءَ کي هن ڪميٽيءَ جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. گهڻين اخبارن مسعود جي مشهوري ڪئي. 21 جون 1946ع تي “سنڌ آبزرور” اخبار لکيو ته، “مسٽر مسعود هارين کي زميندارن خلاف ڀڙڪائي ٿو، هارين کي ڪڻڪ جي لاباري مهل زميندارن جو قرض نه ڏيڻ تي همٿائي ٿو ۽ هارين جي چوڻ تي زميندارن ۾ ڏهڪاءُ ڦهلائي ٿو.” اهڙي ٻي رپورٽ “ڊيلي ڪراچي” جي ايڊيٽوريل ڪمينٽ ۾ 18 آڪٽوبر 1946ع ۾ لکي ويئي ته: “هي هڪ آءِ- سي- ايس ڪليڪٽر آهي. هن جو مقصد آهي ته هڪ ٻيو زميندار ٿيان. هي زميندارن خلاف آهي ۽ هي هارين کي همٿائي ٿو. هي هارين جي مدد ڪري زميندارن کان بچاءُ ڪرڻ جي تلقين ڪري ٿو.”

اليڪشن مهم:
جيئن جيئن اليڪشن ويجهي ٿي ته اخبارن ۾ مسعود کي نوابشاهه بدلي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. مسعود هارين ۾ مشهور هو. هاري کيس پنهنجو نجات ڏياريندڙ سمجهندا هئا ۽ هارين جو جهڪاءُ پاڪستان جي ڪري مسلم ليگ ڏانهن هو. “سنڌ آبزرور” اخبار 12 آڪٽوبر 1946ع تي لکيو ته، “اخبارن ۾ مسٽر مسعود لاءِ جيڪو ڪجهه ڇپجي پيو، جيڪڏهن ان ۾ ڏهون حصو به سچ هجي ته به هن کي بدلي ڪري عدالتي جاچ ڪئي وڃي ۽ جيڪڏهن الزام ثابت ٿين ته کيس سزا ڏني وڃي ۽ برطرف ڪيو وڃي.” “سنڌ آبزرور” وري گهر ڪئي ته، “مسٽر مسعود خلاف جلدي عدالتي جاچ ڪئي وڃي. نوابشاهه ضلعو جي- ايم سيد ۽ ليگ جي ووٽرن لاءِ نهايت اهم ضلعو هو، جتان شيخ غلام حسين جي طاقت ۽ هن جي مسلم ليگ کي گهر ڀيڙو ڪرڻو هو.”
مسٽر مسعود تي پريس ۾ گهڻا حملا ٿيا ۽ گهڻين اخبارن اهڙن حملن ۾ حصو ورتو. ان جي جواب ۾ “الوحيد” اخبار 8 آڪٽوبر 1946ع تي لکيو ته، “مسٽر مسعود جو ڏوهه اهو آهي ته هو غريب هارين کي طاقتور زميندارن جي طاقت کان ۽ خوف کان بچائي ٿو.”هندو پريس مسعود خلاف ڀنڊي ٻاري ڏني ته هو زميندارن جي مفادن خلاف ڪم ڪري ٿو ۽ ڪانگريس اهڙن عنصرن جي حمايت ڪري ٿي.
هارين جو پاڪستان ۾ ووٽ:
اليڪشن ۾ هارين کي ڏٽا ڏنا ويا ته ليگ جي حڪومت هارين جي ڀلائيءَ لاءِ نوابشاهه ۾ ڪم ڪندي. هارين لاءِ مسلم ليگ نيون اميدون پيدا ڪيون. قاضي اڪبر “جشنِ دادو” ۾ جي- ايم سيد جي مخالفت ڪئي ۽ واعدو ڪيو ته ليگ جي حڪومت اچڻ کان پوءِ نوابشاهه جي انسان دوست ڪليڪٽر کي دادوءَ ۾ بدلي ڪرائي رکيو ويندو. بهرحال، مسلم ليگ انهن واعدن تي اليڪشن کٽي ۽ جڏهن سنڌ هاري ڪميٽيءَ جو قائم ٿيڻ مارچ 1946ع جي اليڪشن کان ڇهن مهينناڳ ۾ بنياد وڌوويو۽ ڪميٽيءَ پنهنجا اجلاس ڪيا ۽ حڪومت قائم ٿي. ڪميٽيءَ پنهنجي رپورٽ فيبروري 1948ع ۾ هڪ سال ۽ ٽن مهينن جي عرصي ۾ جمع ڪرائي. ان وقت ايوب کهڙو سنڌ حڪومت جي قيادت ڪري رهيو هو، جيڪو پاڻ لاڙڪاڻي جو هڪ طاقتور جاگيردار هو، ان پنهنجو اصل رنگ ڏيکاريو. پوءِ زميندارن هاري ليڊرن ۽ ڪارڪنن کي گرفتار ڪري، پاڪستان جي بچاءَ واري قانون هيٺ جيل ڀيڙو ڪيو. هارين سان ڪيل سمورن واعدن تي پاڻي ڦيرجي ويو.
هارين سان دغا:
نئين ليگ گورنمينٽ ،هارين جي مطالبن تي ڪو به ڌيان نه ڏنو. جڏهن هارين جي ڪميٽيءَ ۾ زميندارن خلاف بحث ٿيندو هو ته مسٽر مسعود، چيئرمين سر راجر ٿامس کي ڏکيو پئجي ويندو هو ۽ گورنمينٽ لاڙڪاڻي جي هڪ وڌيڪ زميندار جي ايس ڪيھر کي ڪميٽيءَ جو ميمبر بڻايو ويو، جنهن نه رڳو راجر ٿامس جي پوزيشن کي مضبوط ڪيو پر مسعود جي سفارشن کي به رد ڪيو، تنهن ڪري مسعود لاءِ “اختلافي نوٽ” لکڻ کان سواءِ ڪو ٻيو رستو ئي نه بچيو، جيڪو اختلافي نوٽ هن ڪتاب ۾ پيش ڪجي ٿو.
ڪميٽيءَ جي ميمبرن جون جملي سفارشون گهڻي ڀاڱي حالتن کي جيئن جو تيئن رکڻ واريون هيون. صرف هارين کي بٽئيءَ جون ٿوريون رعايتون ڏنيون ويون، جيئن بٽئي اصولن مطابق هارين کي مناسب حصو ملي. هارين کي زمين تي مالڪيءَ جي حق کي تسليم نه ڪيو ويو. “اختلافي نوٽ” ۾ سفارشون هيون ته وڏين جاگيرن کي ختم ڪري، استحصال ڪندڙ ۽ نه کيڙيندڙ کان زمينون واپس وٺي، ليز يا مقاطعي تي ڏيڻ تي پابندي هنئي وڃي. زمين تي حق صرف انهن جو هجي، جيڪي اتي رهندا هجن ۽ شخصي طور ڪم ڪندا هجن.
سنڌ گورنمينٽ “اختلافي نوٽ” کان سواءِ رپورٽ ڇاپي ڇڏي، جنهن جي جواب ۾ ملڪ ۾ مظاهرا ٿيا. “ڊان” اخبار 14 جولاءِ 1948ع جي ايڊيٽوريل ۾ لکيو ته، “مسٽر مسعود کي يقين آهي ته هن جي مضبوط دليلن ۽ هارين جي تڪليفن کي ڏسندي، دورانديش تبديليءَ جون سفارشون ڪيون وينديون. عوام کي ان ڳالهه جو احساس آهي ته سنڌ جي حڪومت، جنهن کي پارليامينٽ ۾ زميندارن جي سپورٽ آهي، نه رڳو رپورٽ کي بلڪ ان کي ڪٻاڙ خاني حوالي ڪندي.” “پاڪستان” اخبار 21 مئي 1948ع تي ايڊيٽوريل ۾ لکيو ته، “مسٽر مسعود جو اختلافي نوٽ، جيڪو ڪميٽيءَ جو ٽيون ميمبر هو، جنهن اسلام جي تاريخ ۽ تهذيب جا حوالا ڏيندي ۽ سنڌ جي زراعت جي حالتن کي بيان ڪندي، زمين کي اولهه جي ملڪن وانگر قومي تحويل ۾ ورتو وڃي، رڳو اهو دليل ته ڏوڪڙ ۽ ٽائيم ضايع ڪري، هڪ اقليتي رپورٽ پيش ڪئي ويئي.”
“اختلافي نوٽ” کي شايع ڪرڻ کان حڪومت جو انڪار:
اهڙن تجزين جي باوجود سنڌ حڪومت تي اخبارن ۽ ميڊيا جو ڪو وزن نه پيو ۽ ڇپجڻ واري ان سوال کان ڪيٻائيندي رهي. ڇهن مهينن جي لڳاتار عوامي مظاهرن کان پوءِ حڪومت پنهنجي مرضيءَ خلاف هڪ پريس نوٽ ڊسمبر 1948ع ۾ جاري ڪيو ته، “هاري ڪميٽي رپورٽ جيڪا حڪومت قائم ڪئي هئي، ان جي ڇپائيءَ جو حڪم جاري ڪري ٿي. هڪ ميمبر مسٽر مسعود، جنهن پنهنجو اختلافي نوٽ ڏنو آهي، سنڌ حڪومت ان کي شايع نه ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي.”
“ڊان” اخبار 24 ڊسمبر 1948ع تي حڪومت جي ان عمل جي مخالفت ۾ لکيو ته، “سنڌ گورنمينٽ “اختلافي نوٽ” کي لڪائڻ چاهي ٿي، جيڪو هڪ ميمبر لکيو آهي، تنهن ڪري سڀ ماڻهو اهو سمجهڻ ۾ بجا هوندا ته اختلافي نوٽ ۾ ضرور ڪجهه اهڙا مسئلا هوندا، جيڪي منسٽري عوام کان لڪائڻ چاهيندي هوندي. اختلافي نوٽ جيڪو مسٽر مسعود سرڪاري ميمبر هوندي لکيو آهي، ان کي ان مسئلي جي مڪمل ڄاڻ هوندي ته پرڳڻي ۾ هارين جي ڇا حالت آهي ۽ هو پاڻ ڪليڪٽر جي عهدي تي سالن کان ڪم ڪري پيو.” ايئن “پاڪستان ٽائمز” اخبار به لکيو. سرڪار جي اهڙي عمل جي ملڪ ۾ مخالفت ڪئي ويئي.

عوامي احتجاج:
ترقي پسند نوجوانن، ليگ ۾ احتجاج ڪيو. ورڪنگ ڪميٽي ۽ ڊسٽرڪٽ ڪميشن سنڌ ۾ ليگ قراردادون پاس ڪيون ته اختلافي نوٽ شايع ڪيو وڃي. آخرڪار، چوڌري خليق الزمان پاڪستان مسلم ليگ جي صدر پنهنجي شخصي عرض تي سنڌ جي گورنر کي “عوامي احتجاج” جي نظر ۾ شايع ڪرڻ جو عرض ڪيو. (ڊان، 4 جنوري 1949ع)
شاگردن مظاهرا ڪيا ۽ عوامي سجاڳيءَ جي مهم هلائي ويئي ۽ ايئن زميني لينڊ رفارمز هڪ منجهيل سٽ ٿي پيو.

غير قانوني فتوى:
ان وقت هڪ عجيب واقعو پيش آيو. هڪ پمفليٽ 16 عالمن طرفان شايع ٿيو، جنهن جي اڳواڻي مولانا عبدالحميد بدايوني ڪري رهيو هو. عالمن چيو ته انهن “اختلافي نوٽ” پڙهيو آهي ۽ “اختلافي نوٽ” غير اسلامي ۽ ليکڪ “ڪميونسٽ” طرف جهڪاءُ رکي ٿو. عوام کي ان پمفليٽ حيرت ۾ وجهي ڇڏيو ته عالمن کي اهو پمفليٽ ڪٿان مليو، جنهن جي ڇپائيءَ تي سنڌ حڪومت پابندي هنئي هئي. ان ۾ شڪ هو ته ڪنهن جاگيردار/ فيڊرل منسٽر ڄاڻي واڻي عالمن کي پمفليٽ ڏنو هجي. خوش قسمتيءَ سان، مسعود کي ان جو حقيقي ثبوت ملي ويو ته ڪهڙي فيڊرل منسٽر انهن عالمن کي لالچ عيوض اهڙي فتوى جاري ڪرڻ لاءِ چيو آهي. مسٽر مسعود سنڌ حڪومت کي اي- ڪي بروهيءَ وسيلي 6 مئي 1949ع تي قانوني نوٽيس، 5 لک روپيا هرجاڻي،جو ڏياري موڪليو. سنڌ حڪومت ان ڏس ۾ خوش نه هئي ۽ لياقت علي خان جي آفيس ۾ مسٽر مسعود کي گهرائي نوٽيس، واپس وٺڻ لاءِ چيو ۽ شخصي طور معاملو نبيرڻ جو يقين ڏياريو. هڪ مهيني کان پوءِ 20 جون 1949ع تي يوسف هارون، چيف منسٽر آف سنڌ، جيڪو جاگيردار طبقي مان نه هو، آخرڪار “اختلافي نوٽ” شايع ڪرڻ جو حڪم ڪيو. سنڌ حڪومت جي بيوقوفيءَ ۽ ان مان جنم وٺندڙ غير يقينيءَ آخرڪار “اختلافي نوٽ” کي سڄي پاڪستان ۾ ۽ ٻاهر شايع ڪرايو.

اختلافي نوٽ ۽ زميني سڌارا:
آزاديءَ کان پوءِزميني سڌارن تي ڪو عمل نه ڪيو ويو. استحصالي زمينداري سرشتو قائم رهيو. مسٽر مسعود هڪ دفعو ذڪر ڪيو ته ان مان رڳو هڪ نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو ته موجوده زمينداري سرشتو هڪ وڏي لعنت آهي، جنهن ۾ ڪو ملڪ هلي ٿو. اختلافي نوٽ ان ڏس ۾ پهريون عوامي اظهار هو. مسلم ليگ لينڊ رفارمز (زرعي سڌارن) کي هٿ نه لاتو، وڏا زميندار قابض رهيا، جن پنهنجن مفادن لاءِ ان کي استعمال ڪيو. ليگ جو سڄو محور اسلام ۽ پاڪستان هئا. ان ڏس ۾ ڪو قدم نه کنيو ويو. اختلافي نوٽ جڏهن 1948ع ۾ پڌرو ٿيو، تڏهن قومي سياست ۾ ان جو ذڪر آيو. مخالف پارٽين اختلافي نوٽ مان ٽڪرا کڻي ليگ تي تنقيد ڪئي. انهن زميندارن جي ڏاڍ ۽ جبر جو ذڪر ڪيو، جيڪي مسلم ليگ جي پارٽيءَ ۾ هئا. اختلافي نوٽ کان پوءِ 1950ع ۾ مسلم ليگ بنگال ۾ قانون سازي ڪري، اڪثريتي هندو، مسلمان جاگيردارن کان زمينون واپس ورتيون. اولهه پاڪستان ۽ صوبائي حڪومتن ان ڏس ۾ ڪن لاٽار ڪئي. پنجاب ۾ دولتانه حڪومتوڏا واعدا ڪيا، پر هنن ٽيننسي ۾ ٿورا سڌارا آڻڻ کان سواءِ ڪو ڪم نه ڪيو، جنهن ۾ کيڙيندڙ کي ٿورو فائدو ٿيو ۽ اهي به صحيح معنى ۾ لاڳو ئي نه ڪيا ويا.

پاڪستان جو ٽٽڻ:
پاڪستان جا حڪمران زمين جي ان فرق کي ٻنهي خطن ۾ ۽ ان مان جنم وٺندڙ نتيجن کي نه سمجهي سگهيا. اهي پنهنجين رياستن کي بچائڻ ۾ پراميد هئا. انهن کي اهو يقين ئي نه هو ته هو اڌ ملڪ رڳو زمين جي مالڪي ۽ جاگيرون تڏهن ئي بچائي پئي سگهيا، جڏهن ملڪ کي ٻه اڌ ڪجي. انهن ڪوشش ڪئي ته اولهه پاڪستان ۾ سياسي طاقت جو تحفظ ڪجي، پهريان مضبوط مرڪزي حڪومت ۽ بعد ۾ ملٽري آمريت، ٻئي عمل ملڪ کي ٻن ٽڪرن ۾ ورهائڻ کان بچائي نه سگهيا. اهو فطري نتيجو نڪرڻو ئي هو، ڇاڪاڻ ته ٻنهي خطن جو طبقاتي ڍانچو مختلف هو. بدقسمتيءَ سان پاڪستان کي قربانيءَ جو ٻڪرو ٺاهي فيوڊل ۽ جاگيرداري سرشتي کي بچاءَ جي نالي ۾ قربان ڪيو ويو. ايوب خان عوام کي متوجهه ڪرڻ لاءِ نون سالن جو لينڊ رفارمز جو راڳ آلاپيو. ايوب جي سڌارن زمين جي مٿئين حد مقرر ڪئي ۽ ڇيڙ ۽ هارين جي بيدخليءَ کي روڪيو. سڌارن انهن زميندارن کي نه هٽايو جيڪي زمين تي موجود نه هئا ۽ نه ئي زمين جو مقاطعو ختم ڪيو. ڪي به زميني سڌارا ڪامياب نه ٿيندا، جيستائين مٿين ٻن نڪتن کي لاڳو نه ڪيو ويندو. اوڀر پاڪستان ۾ جاگيرن کي ختم ڪرڻکان اڳ اهي ٻه نڪتا لاڳو ڪيا ويا هئا.

1972ع ۾ ڀٽي جا زميني سڌارا:
ڀٽي جي زرعي سڌارن ۾ اڳي جي مقابلي ۾ ڪافي تبديلي آهي. زمين جي وڪري يا مقرر حد 500 ايڪڙ کان گهٽائي 150 ايڪڙ آباديءَ واري زمين تائين محدود ڪئي ويئي ۽ غير آباد زمين 1000 کان 300 ايڪڙ يا 1500 پروڊيوس انڊيڪس يونٽ تائين ڪئي ويئي. مقرر حد 70 سيڪڙو گهٽائي ويئي، پر هارين کي ڪا رعايت نه ڏني ويئي. آبياني کي هارين کان زميندارن ڏانهن منتقل ڪيو ويو. زرعي ٽيڪس زميندار ڀريندا ۽ پيداوار ۾ حصو اڌو اڌ هوندو. سمورين بيدخلين ۽ ونگارن کي غير قانوني قرار ڏنو ويو. هارين کي زمين جي وڪري مهل پهريون حق ڏنو ويو. سڄي دنيا ۾ زرعي سڌارن جو مقصد هارين کي زمين جهجهي انداز ۾ ڏني ويندي آهي، ته جيئن هو پاڻ ۽ مالڪ جي گهر ۽ ڪٽنب کي سنڀالي سگهي. ڪامياب سڌارن جو مطلب آهي ته بي زمين هارين کي مالڪ ڪري، غير آباد ۽ غير منافعي بخش زمين کي پيداوار لائق بنائڻ.
اختلافي نوٽ ڪارائتيون تجويزون ۽ سفارشون ڏنيون. پهرين زرعي سڌارن ۾ 10 سيڪڙو هاري زمين جا مالڪ ٿيا. 1976ع ۾ ان جو سيڪڙو گهٽيو. جيڪا زمين معاشي اصول تحت ڪارگر نه هئي، ان کي آباديءَ لائق بنائڻ لاءِ ڪي به قدم نه کنيا ويا. اهڙي زمين ٽوٽل زمين جو 92 سيڪڙو هئي.
7619ع جا زميني سڌارا وڏا هئا، پر زمين جي مالڪيءَ جي مقرر حد شخصي طور ڪئي ويئي، نه ڪي خاندان ليول تي، جنهن جو خاص نتيجو نه نڪتو. قانون جو فائدو وٺندي انهن جي ممڪن فائدي کي اهڙن سڌارن وڌڻ ئي نه ڏنو. ڀٽي کي ان جي خبر هئي، هن 1972ع ۾ هيئن چيو ته، “مون کي خبر آهي ته زميندار ۽ جاگيردار جي طاقت ۽ اختيار ڪيستائين آهي، قبائلي سردار، وڏيرا ۽ ملڪ ڇا آهن، اهي اهڙن زميني سڌارن کي ٿيڻ نه ڏيندا ۽ پريشان ڪندا.”
ان ڏس ۾ مضبوط ادارا ئي نه جوڙيا ويا، جيڪي اهڙن سڌارن کي لاڳو ڪن. هارين لاءِ قانوني مدد موجود ئي نه هئي. خاص ٽربيونل هارين لاءِ صلاح مصلحت ۽ جهيڙي ختم ڪرڻ جا ادارا هئا. زرعي سڌارن مان جنم وٺندڙ مسئلن جو اهڙا ٽربيونلز حل نه هئا.
اهڙي ملڪ ۾، جتي زمين جي مالڪيءَ ۾ وڏو فرق هجي، اتي اهي مسئلا حل ٿيڻ ڏکيو ڪم آهي. اڌ زرعي زمين 1.8 ايڪڙ کان گهٽ سائيز ۾ سراسري آهي ۽ تقريباً 43 سيڪڙو 5 کان 25 ايڪڙن تائين سراسري سائيز ۾ آهي. 11.5 ايڪڙن کان گهٽ تقريباً 92 سيڪڙو زمين آهي، جيڪا رڳو پيٽ پالي سگهي ٿي. وڏيون زمينون 25 ايڪڙن کان مٿي رڳو 8 سيڪڙو آهن، جيڪي. ملڪ جي ٽوٽل پيداوار لائق زمين جا 43 سيڪڙو آهن.
زمين ۾ تحفظ ۽ مالڪيءَ جا تفريق جا وڏا مسئلا آهن. 42 سيڪڙو هاري هارپو ڪندڙ ۽ زميندار جي بيدخليءَ جي نشاني تي آهن. انهن جو تعداد 21 لک آهي. پاڪستان جي زرعي شماريات مطابق جيڪي زميندار زمين کان ٻاهر رهن ٿا، انهن جو به وڏو تعداد آهي. ھڪڀاڱيٽي حصي تي مالڪ زمين تي رهن ٿا. اهڙن زميندارن تي زرعي سڌارن جو ڪو اثر ئي نه ٿيو آهي. آمريڪي معاشي ماهر چواڻي، ٻي جنگ، بک، بدحالي۽ ڳوٺاڻي ۽ ٻهراڙي ڪميونٽي ۽ ملڪ جي جاگيردارن ۾ ٿيڻي آهي.

حاصلات:
اهو چوڻ غلط ٿيندو ته زرعي سڌارن مان ڪو فائدو نه پيو هجي. ڳوٺاڻي آباديءَ تي نفسياتي اثر پيا آهن. اهي ڪمزور، ڀاڙي ۽ پيسيل هاري نه آهن. انهن پنهنجي عظمت ۽ خود اعتمادي حاصل ڪئي آهي. انهن کي رڳو هڪ بااعتماد قيادت جي ضرورت آهي.
ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته آمريت ۾ گهڻن آفيسرن ۽ جاگيردارن جو اثر گهٽ ٿيو آهي ۽ روينيو جي ڪرپٽ ۽ راشي عملداري گهٽ ٿي آهي ۽ ڪجهه سماجي ۽ معاشي فائدا پيا آهن.
نجي ملڪيت کي پاڪ ۽ صاف نٿو سمجهيو وڃي. آئين ۾ پراپرٽي ۽ ملڪيت وارن طبقن لاءِ خاص رعايتون ڪونه آهن. جاگيردارن جي طاقت ۽ اختيار کي هڪ حد تائين ڌڪ رسيو آهي. لکين هارين ۾ اميد پيدا ٿي آهي ته هڪ ڏينهن جاگيرون ختم ٿينديون ۽ انهن کي ملنديون.
زميندارن ۽ هارين ۾ سماجي رشتا تبديل ٿيا آهن. سنڌ، بلوچستان ۽ اين- ڊبليو- ايف- پي (NWFP))خيبر پختونخواه مترجم) ۾ قبائليت ۽ جاگيرداريءَ ماڻهن کي پنهنجي هٿ هيٺ رکيو آهي. ڪجهه علائقن ۾ "روحاني“ طور قيد ڪري ۽ ڪٿي زمين جي مالڪيءَ ڪري انسان هارپي ۽ قيد ۾ آهن. هاڻي گهڻن کي پنهنجن حقن جي خبر پئجي ويئي آهي ۽ ڪيئي سياسي پارٽيون جاگيردارن خلاف آهن.

تمام وڏي تباهيءَ مان سکڻ:
اوڀر ۽ اولهه جي ٻنهي خطن ۾ زمين جي مالڪي ۽ انهن مان معاشي فائدو هينئر به ڏسڻ ۾ اچي ٿو. زمين جي مالڪيءَ جي نظام فرنٽيئر، بلوچستان ۽ سنڌ ۾ هڪ طرف ۽ پنجاب ۾ اڪثريت ۾ ننڍن فارمن ٻئي طرف ان وٿيءَ کي وڏو ڪيو آهي، تنهن ڪري ان جو صحيح حل اهو آهي ته زرعي سڌارن کي ۽ انهن جي اهميت کي سمجهيو وڃي. جيستائين سڄي ملڪ ۾ زميني زرعي سڌارا نٿا ڪيا وڃن، تيستائين هارين ۽ وڏن زميندارن ۾ ڇڪتاڻ رهڻي آهي. زرعي سڌارن جي سوال ۽ حل کي اوليت ڏيئي قومي منصوبابندي، آبپاشيءَ کي سڌارجي، جيڪو ڪجهه باقي پاڪستان ۾ بچيو آهي.


ميان سعادت علي امتياز
ڊپٽي سيٽلمينٽ ۽ ريهيبليشن ڪمشنر، ڪراچي
1985-8-19

باب پهريون: هاري ۽ زميندار

اهي انسان آهن ۽ ائين جيئن منطقي طور جانور آهن، پر انهن کي پالتو ۽ گهرو جانورن وانگر هڪليو يا گهليو ويو آهي. انهن سان منطقي انسانن جهڙو سلوڪ نه پيو ٿئي. اهڙي ئي قسم جا سنڌ جا هاري آهن. هي آباديءَ جا اهي خاصا ماڻهو آهن، جيڪي زمين کيڙين ٿا ۽ هنن جي ڪري ئي پاڪستان کي اناج جو ملڪ سڏجي ٿو.
منهنجي لاءِ خوش قسمتي ۽ فخر جهڙي ڳالهه آهي جو آئون غريب ماڻهن جو ساٿي ۽ بمبئي پريزيڊنسيءَ ۾ اسسٽنٽ ڪليڪٽر ٿي ڪري، اٺ سال سنڌ ۾ گذاريا.مون کي هارين جي بدحالي ڏسي صدمو رسيو. مون کي هڪدم هندوستان جي اصل رهاڪو ڀيلن جي حالت ياد اچي ويئي، ڇاڪاڻ ته مون ڪيترائي سال انهن جي ڀلائيءَ لاءِ ڪم ڪيو آهي. سنڌ جا هاري غلامن کان بهتر نه آهن. اهي هڪ اوائلي دؤر ۾ رهن ٿا، جنهن ۾ کين پنهنجن سماجي، سياسي ۽ معاشي حقن جي ڪا ڄاڻ ئي نه آهي. انهن جو زندگيءَ ۾ مفاد رڳو پيٽ ڀري کائڻ آهي، جنهن جي ذريعي هو پنهنجو جسم ۽ روح زندهه رکيو اچن. زندگيءَ جي ڪنهن پهلوءَ ۾ کين هاڻي ڪا دلچسپي ئي نه آهي، ڇاڪاڻ ته سندن زندگيءَ جو بنيادي مسئلو ئي حل نه ٿيو آهي.
هارين جي زندگيءَ ۾ ڪو ڳانڍاپو/ تنظيم نه آهي ۽ نه ئي هو شعوري طرح منظوم زندگي گذارڻ جا عادي رهيا آهن. هو ڇڙوڇڙ، هڪٻئي کان پري، ڪکن ڪانن ۽ مٽيءَ مان ٺهيل گهرن ۾ رهن ٿا. هڪ سراسري روينيو ديهه ۾ اٽڪل ڇهه هڪٻئي کان پري پري ڳوٺ ٿين ٿا، جن ۾ ڪجهه ماڻهو رهن ٿا ۽ ڪجهه سڃ يا بيابان جو ڏيک ڏين ٿا. سندن گهر ۾ هاري ۽ مال هڪ ئي جهوپڙيءَ ۾ رهي ٿو. سندن گهر ۾ هڪ يا ٻه کٽون، ڪجهه کائڻ جا ٿانوَ ۽ ڪُٽِ جا وٽا، ڪجهه پراڻيون رليون ۽ ڪٿي ڪٿي ڪا ڪاٺ جي پيتي نظر اچي ٿي.
هاري، جنهن جا خاندان نسلن کان ڪا زمين کيڙيندا رهيا آهن، ان کي خبر ئي نه آهي ته هو ڪو زمين تي مستقل رهڻ جو اختيار به رکي ٿو يا نه. هاريءَ جي زندگيءَ ۾ جيڪو سڀ کان وڏو خوف هميشه مٿن حڪمراني ڪري ٿو، سو آهي قيد ٿيڻ جو خوف، زمين تان بيدخليءَ جو خوف ۽ زال جي کڄي وڃڻ جو خوف.
زميندار هن کان ڪنهن به وقت ڪاوڙجي سگهي ٿو ۽ هن کي زمين تان بيدخل ڪري سگهي ٿو. هن کي ان ڳالهه جو به خوف رهي ٿو ته بيٺل فصل هوندي، هن جا ڍور ڍڳا کسي، کين موچڙا هڻي، ڳوٺ مان ئي ڪڍيو وڃي ۽ اوچتو هو ٿاڻي تي زنجيرن ۾ قيد پيو هجي ۽ هن جي خلاف چوري، ڦر، قتل يا عام طرح 110 قلم جي جرم ۾ قيد ٿي پوي. جن هارين تي زميندار ڪاوڙبو آهي ته کين بند ڪمري ۾ ٻڌي، نجي جيلن ۾ ڪال ڪوٺڙيءَ حوالي ڪيو ويندو آهي. نتيجي ۾ سالن جا سال بغير ڪنهن شنوائي يا ڏوهه جي قيد ۾ پيا هوندا آهن.
هاري، زميندار جي سزا ۽ ڪاوڙ کان ايترو ڊنل هوندا آهن، جيترا اُهي دوزخ جي باهه کان به ڊنل نه هوندا آهن، ڇاڪاڻ ته هو هنن روزاني جي بنياد تي اهڙن عملن ۽ زميندارن جي ڪاوڙ کي منهن ڏيندا آهن.
هڪ دفعي هڪ هاري، هڪ عورت کي ڀڄائي ويو. زميندار ان جي ڀاءُ کي گهرائي سندس ڀاءُ متعلق ڄاڻ ورتي. هن جي ڀاءُ پنهنجي ڀاءُ متعلق ڪابه ڄاڻ نه هئڻ جو جواب ڏنو. زميندار کي هن جو جواب نه وڻيو ۽ پنهنجن ماڻهن کي حڪم ڪيائين ته هن کي وڻ سان ابتو ٽنگيو ۽ ڪٽڪو ڏيوس. هن کي اهڙي مار ڪڍيائون جو هو بيهوش ٿي ويو ۽ هن جو ٻيو پيءُ هن کي کڻائي ويو. زميندار زخمي هاريءَ تي ۽ هن جي گهر تي ڪڙي نظر رکرائي، ته ڏسجي ته هو ڪو اختيارين وٽ ڪيس ته نه ٿو داخل ڪرائي. هاريءَ جي پوڙهي ماءُ روڄ راڙو ۽ ماتم ڪندي پنهنجي بيهوش، زخمي ۽ رت ڳاريندڙ پٽ کي ڊاڪٽر ڏانهن وٺي وڃڻ چاهيو، پر زميندار جي ماڻهن هنن کي ڪيڏانهن به وڃڻ کان روڪي ڇڏيو. چئن ڏينهن کان پوءِ روئي پار ڪڍندڙ ماءُ جو پٽ مري ويو. زميندار جي ڪمدارن همراهه جو لاش قبرستان ۾ دفن ڪري ڇڏيو. قتل ٿيل هاريءَ جي ماءُ کي ڪجهه ڏينهن کان پوءِ گهر مان نڪرڻ ڏنو ويو. صدمي ۽ ڏک ۾ ماءُ چري ٿي پيئي. هوءَ ٻين زميندارن کي پنهنجي ڏک جو داستان ٻڌائيندي ۽ مدد لاءِ ٻاڪاريندي رهي، پر ڪو کڙ تيل نه نڪتو. آخرڪار هن پوليس جي مدد وٺڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ناڪام ٿي.
آخرڪار هوءَ منهنجي هندو سب ڊويزنل مئجسٽريٽ وٽ مدد لاءِ پهتي. هن جي پٽ جي قبر کولي ويئي ۽ زميندار جي ظلم جو پردو ڦاٽي پيو. سواءِ گرفتاريءَ جي وارنٽ نڪتو، پر زميندار وارنٽ جي ٻئي ڏينهن شهر ۾ گهمندي ڏٺو ويو. ٽئين ڏينهن پوليس ان کي روپوش قرار ڏيئي ڇڏيو. هي ڪيس ڪنڊياري تعلقي ۾ ٿيو. ڪجهه ڏينهن بعد مون نوابشاهه ضلعي مان چارج ڇڏي. اهڙي قسم جا واقعا زميندارن جي ننڍين بادشاهتن ۾ عام آهن، رڳو ورلي ڪو واقعو ظاهر ٿيندو آهي.
زميندار ڪنهن به وقت ڪنهن هاريءَ کي بيگر تي وهائيندو آهي، ڀلي کڻي هن کي پنهنجو گهر ٺهرائڻو هجي، کوهه کوٽائڻو هجي يا ڪو عام ڪم هجي، زميندار هن کي ڪنهن به وقت پنهنجي زمين ۾ هر ڪاهڻ، ڍڳا واهڻ، شڪار ڪرڻ لاءِ ساڻ کڻڻ يا ڪنهن گهرو ڪم سانگي ڪڏهن به گهرائي سگهي ٿو. هو هميشه زميندار جي سڏ جو منتظر رهي ٿو ۽ نه ئي ڪنهن انڪار جي جرئت ڪري سگهي ٿو. هن کي خبر آهي ته انڪارجا نتيجا اگرا ٿين ٿا.
هاريءَ لاءِ خوبصورت زال به خطري جي گهنٽي آهي. زميندار ڪنهن به وقت هن کي پنهنجيءَ زال تان هٿ کڻڻ لاءِ چئي سگهي ٿو ۽ انڪار جي صورت ۾ هن کي ڌمڪائي ۽ زبردستي ۽ ڏاڍائي به ڪري سگهي ٿو. زبردستيءَ هن جي زال کي کڻائي به سگهي ٿو يا هن کي ڪوڙن ڪيسن ۾ قيد ڪري، هن جي زال کي اڪيلو ڪري پاڻ وٽ رهائي به سگهي ٿو. هر پاسي کان مايوسيءَ جي صورت ۾ زميندار، هاريءَ کي مارائي به سگهي ٿو. اهڙي قسم جو هڪ ڪيس هڪ هارياڻيءَ مون کي ٻڌايو. هن جو مڙس گم ڪيو ويو. هن جي ماءُ کي خبر پيئي ته زميندار جي ماڻهن هن جو قتل ڪيو آهي. حقيقت ۾ زميندار عورت تي هرکجي پيو هو ۽ هن جي مڙس ان ڳالهه کي برداشت نه ٿي ڪيو. ان کان پوءِ زميندار هن کي بيدخل ڪيو ۽ هو ڪنهن ٻئي ڳوٺ لڏي ويو. هڪ ڏينهن هو مال چارڻ ويو ۽ گهر نه موٽيو.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ هن جي زال کي زميندار جو نياپو مليو ته، “هاڻي ته مڙس مان تنهنجي جان ڇڏائي اٿم، ڇا اڃان به تون منهنجي رکيل نه ٿيندينءَ؟”
اليڪشنون غريب هارين لاءِ مصيبتون آهن. مخالف اميدوار کين مخالف رخن ۾ ڇڪين ٿا، پر هارين جي ڪنهن ۾ به دلچسپي ناهي. زميندار جنهن کي مستقبل ۾ وڏا ڏوڪڙ ملندا ۽ کيس يا سندس مٽن مائٽن کي ٺيڪن، دڪانن ۽ نوڪرين جو فائدو ٿيندو. زميندار هارين کي پنهنجن اميدوارن کي ووٽ ڏيارڻ لاءِ خبردار ڪندا رهندا آهن. هاري ويچارا فرمانبرداريءَ وچان “ها” ڪري، تڪڙ ۾ قرآن کڻي زميندار کي يقين ڏياريندا آهن. جڏهن ووٽ ختم ٿيندا آهن ۽ نتيجن جو اعلان ٿيندو آهي ۽ جيڪڏهن مخالف اميدوار کٽي ويندو آهي ته هڪ ٻي مصيبت ۽ بدقسمتي جنم وٺندي آهي. هاريءَ جي مشڪلن ۾ اضافو ٿي ويندو آهي، کيس هيسايو ويندو آهي، ان کٽي ايندڙ اميدوار جي پارٽي ميمبرن طرفان، جنهن جي هن زميندار جي چوڻ تي مخالفت ڪئي هئي، ڇاڪاڻ ته هاڻي علائقي جا ڪنٽرول (راشن جا دوڪان) سڌا سنوان نئين چونڊيل اميدوار جي اختيار ۾ اچي ويندا آهن. هاڻي هاريءَ کي اتان ڪپڙا لٽا ۽ کنڊ وٺڻ به مشڪل ٿي پوندي آهي. هن کي ڪوڙن ڪيسن، ڦر جي ڪيس، ڍور ڍڳي ڪاهڻ جي ڪيس يا ڪنهن جهيڙي يا ڪنهن کي زخمي ڪرڻ جي ڪيس ۾ قيد ڪيو ويندو آهي.
هاري جڏهن زميندار جي سامهون ايندو آهي ته سندس حالت هڪ بي يارومددگار غلام جهڙي هوندي آهي. اِها ڪا عام رواجي ڳالهه ناهي ته ڪيترائي هاري ايندي شرط زميندار جي پيرن تي هٿ رکندا آهن. جيئن ئي زميندار زمين تي پهچندو آهي، هاري ۽ هن جا ٻار ٻچا زميندار کي پهريان جهڪي ملندا آهن، پيرين پوندا آهن ۽ اُٿي ڪري هن جو هٿ چمندا آهن. ايئن هو زميندار جي تعظيم ياعزت نه ڪندا آهن ۽ نه ئي هن جي روحاني درجي جي ڪري ۽ نه ئي ٻي ڪنهن خاصيت جي ڪري، پر هن کي اِهو احساس ڏياريندا آهن ته هو هن جا فرمانبردار ٻانها آهن، هن کي سجدا ڪندا آهن ۽ هن جي ئي رحم ڪرم تي جيئرا آهن. مون هڪ به اهڙو هاري نه ڏٺو آهي، جيڪو زميندار جي اڳيان يا منهن سامهون اٿي بيهي ۽ هن کي شان ۽ شوڪت ۽ عظمت سان ڀليڪار چئي. هڪ انسان، ٻئي انسان سان ڇا نه ڪيو آهي. ان کان وڌيڪ ڪهڙو بدنصيب ۽ خطرناڪ نظارو هوندو، جڏهن هڪ اپيپاپبي يارو مددگار هاري، مرد ۽ ٻار زميندار جا پير ڇُهن.
اسلام خدا جي عظمت ٻڌائيندي تلقين ڪري ٿو ته،ڪنهن جي به سامهون نه جهڪو، سواءِ هڪ خدا جي، پر جڏهن هاريءَ جي اسلام جو زمين ۾ جائزو وٺجي ته خبر پوندي ته ڌرتيءَ تي اسلام جي نالي ۾ سمورن وسيلن جو مالڪ زميندار آهي ۽ هو غريب هاريءَ کي ڪنهن به وقت موت جي ننڊ سمهاري سگهي ٿو. هو خدا جي عظمت کي هڪدم وساري ڇڏي ٿو ۽ مڪمل طرح زميندار جي قدمن ۾ ڪري پوي ٿو. اسلام ۽ انسان جي برابريءَ وارو تصور هن لاءِ ۽ هن جي دماغ لاءِ هڪ اجنبي تصور بڻجي وڃي ٿو. ڪنهن هاريءَ ۾ ايتري همت ئي نه آهي جو ڪنهن سان گوڏو گوڏي ۾ ملائي ويهي يا کڻي ڪنهن زميندار جي سامهون يا زميندار کان مٿي جي ڪنهن ڪرسيءَ تي ويهي، يا کڻي وڻ جي ٽاري هجي، سرن جو دڪو هجي يا وري واريءَ جو دڙو هجي، هن کي لازم آهي ته هو پٽ تي ويهي ۽ هن ڪڏهن به زميندار جي برابريءَ جي ڪنهن به سطح تي ويهڻ جي ڪوشش ڪئي ته پوءِ هن کي بدنام، بي عزتو ۽ زمين تي ڪم ڪرڻ لائق نه هئڻ ٺهرائي، پنهنجن ابن ڏاڏن ۽ نسلن کان ڪم ڪندڙ زمين تان بيدخل ٿيڻو پوندو. پير ۽ مولوي، جيڪي زميندار جا دوست آهن، اُهي هارين سان همدردي ڄاڻائي، زميندار پاران ساڻن ٿيل زيادتيءَ کي “مقدر” ڄاڻائي، کين ننديندا آهن ته خدا هميشه لاءِ سندن مقدر اهڙو ئي لکي ڇڏيو آهي.
هاري، جنهن نسلن کان استحصال، ڏاڍ ۽ جبر ۾ گذاريو آهي، هاڻي هن محسوس ڪرڻ شروع ڪيو آهي ته سندس جيڪا حالت آهي، خدا هن جي مقدر ۾ ايئن ئي لکي ڇڏيو آهي ۽ تنهن ڪري ان تقدير تي ڪهڙو ماتم ڪجي يا ڳوڙها ڳاڙجن. هو پنهنجن اهڙين حالتن ۽ بربادين جو ڄڻ ته عادي ٿي ويو آهي ۽ چپ چاپ پنهنجي ۽ پنهنجي خاندان جي ڪپڙي لٽي ۽ وقت سر مانيءَ لاءِ پريشان آهي. هن جي زندگي ڏاڍائين، خوشين ۽ ماتمن جي رڳو ايتري آهي، جيتري ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ هڪ قيديءَ جي، جيڪو سالن جي قيد ۾ رهڻ کي پنهنجي قيدي حالت ئي سمجهندو هجي. هن کي آزاديءَ جي طاقت، استحصال کان ڇوٽڪارو ۽ اظهار جي آزادي هن جي اڻ پڙهيل حيثيت هن کان کسي ڇڏي آهي. هاري پنهنجين تباهين ۽ بربادين جون خطرناڪ ڪهاڻيون ٻڌائيندو آهي. صدين جي استحصال هن ۾ هڪ اڻ کٽ ڪمتري پيدا ڪري ڇڏي آهي، جو حڪومت جي سرڪاري ملازمن ۽ڪلارڪن کان به هن کي خوف ٿئي ٿو، ڄڻ ته ڪوٽوال، پٽيوالا، سپاهي يا تپيدار، جيڪي ڪنهن به وقت هُن جي بيعزتي، تذليل يا بنا خوف ڪجهه به ڪري سگهن ٿا، سواءِ ڪنهن بالا آفيسر جي خوف کان.
سراسري طور هاريءَ وٽ مشڪل سان 16 کان 18 ايڪڙ زمين هوندي، جيڪا هو 8 ايڪڙ ربيع ۾ ۽ 8 ايڪڙ خريف ۾ پوکيندو آهي. جڏهن فصل تيار ٿيندو آهي ته زميندار جو ڪمدار حڪم ڪندو آهي ته فصل کي زميندار وٽ پهچايو وڃي. هاري ان کي تيستائين هٿ به نٿو لائي سگهي، جيستائين بٽئي مڪمل نٿي ٿئي. هاري پورو سال پورهيو ڪري ٿو، پر جڏهن فصل پچي راس ٿئي ٿو ته ان تي هڪ ڏک ڀري نظر ڊوڙائي ٿو. کيس خبر هوندي آهي ته اهو سڄو فصل زميندار ڏانهن ويندو. اهوئي فيصلو ڪندو ته هن جو حصو ڪيترو آهي، تنهن ڪري هڪ بکايل ماڻهوءَ وانگر، جنهن کي وڏي هارپي، مشقت ۽ پورهئي کان پوءِ ڪو مناسب پيٽ گذر ٿيندو، پر ان سڄي فصل کي ظالم زميندار وٽ ڏيڻو پوي ٿو، جنهن جو وڏو حصو هو هڙپ ڪري ڇڏيندو ۽ پيٽ بکايل لاءِ چند ڪڻا بچائيندو، جيڪي هن جي پيٽ گذارڻ لاءِ هوندا. زميندار جا واٺا بٽئي ورهائيندا. بٽئي ورهائڻ جا ڪي به لکت ۾ قانون ڪونه آهن ته هاري ۽ زميندار جو حصو ڪيترو بيهندو، پر غير قانوني آبيانا، ٽيڪس، ڇيڙ، چندا هاريءَ جي حصي مان ڪاٽبا. آبيانو روايتي ٽيڪس آهي، جيڪو خانداني طور زميندار جي ابن ڏاڏن مڙهيو هو. اُهي ايترا ته مضبوط ۽ طاقتور جاگيردار هئا جو ان وقت جي هارين يا سندن ابن ڏاڏن ان جي خلافان وقت چئلينج ڪري سگهن يا توڻي جو هن وقت ۾ به چئلينج ڪري سگهن. هاڻي به زميندار ڪنهن قسم جو آبيانو هڻي ته ڪنهن هاريءَ کي ان جي مخالفت يا انڪار ڪري سگهڻ جي جرئت نه ٿيندي. ان قسم جا آبيانا هڻڻ ڪا روايت هئڻ بدران صرف ۽ صرف طاقت آهي، نه ڪا هاريءَ لاءِ پسند يا اوليت، جنهن کي ڪنهن مدد يا رحم جي ڪنهن وٽان اميد هجي، جنهن وٽ هو وڃي ٻاڏائي. اهڙن آبيانن کان پوءِ هاريءَ جو حصو ايترو بچي ٿو جو مشڪل سان سڄي سال لاءِ هن جو گذارو ٿئي، ۽ ان حصي مان به هن کي ڳوٺ جي فنڪارن، ڪلاڪارن، پيرن، فقيرن، درگاهن کي ڏيڻو پوي ٿو. نقدي فصلن جي بٽئي ٿئي ڪونه، اها زميندار وٽ اڳ ۾ ئي قرض ۾ گروي رکيل هوندي آهي، جيڪي قرض اڳ ۾ ئي زميندار جا هاريءَ تي چڙهيل هوندا آهن، جيڪي هن کي مختلف وقتن تي زميندار کان کنيل هوندا آهن. اهڙا قرض هاري ڪپڙي لٽي، گهريلو ضرورتن، ٻج، ڀاڻ ۽ ڍڳن خريد ڪرڻ لاءِ کنيل هوندا آهن. زمين مان ٿيل اپت هن لاءِ ڪافي نه هوندي آهي، تنهن ڪري هاريءَ کي قرض کڻڻو پوي ٿو ۽ ان اڻکٽ قرض کي لاهڻ ۾ نسل جا نسل پورهيو ڪن ٿا، پر قرض ختم ئي نٿو ٿئي. قرضن جا کاتا زميندار جا منشي رکندا آهن، جيڪي گهڻي ڀاڱي بي ايمان، ڪوڙا ۽ قرض جا غلط کاتا ٺاهي هاريءَ کي مڃرائڻ لاءِ زبردستي مجبور ڪندا آهن. واڻيا ۽ قرض ڏيندڙ وياجي هاريءَ کي بي رحميءَ سان ڦريندا آهن. جيڪي زميندار وياج خور نه هوندا آهن، اهي وياج نه وٺندا آهن، پر ان تي ڳرا آبياناهڻندا آهن. هاريءَ کي مستقبل ۾ قرض مان جان ڇٽڻ جو ڪو آسرو نظر نه ايندو آهي، سواءِ ان جي ته پنهنجي ڍڳين جو جوڙو ۽ گهر جا ٽپڙ گروي رکي، جيڪي هن جي ڪل ملڪيت آهن، سواءِ ان جي هاريءَ کي ڪو ٻيو زميندار به پاڻ وٽ نه رکندو، ڇاڪاڻ ته قرضي هاريءَ کي تيستائين قبول نٿو ڪيو وڃي جيستائين هو پنهنجو قرض لاهي. عزت ۽ عظمت جا اهڙا معيار ته وچئين دؤر ۾ غلامن جي ڪاروبار لاءِ به نه هئا، تنهن ڪري غريب هاريءَ کي زندگي گذارڻ لاءِ ظالم زميندار کين نٻل، هيڻو ۽ ڪمزور ڪري ڇڏين ٿا. هاريءَ کي ان مجبوريءَ ۾ رڳو ڍڳين جو جوڙو يا ڪو چوپايو مال بچائي ٿو. هر هاريءَ کي ڪجهه چوپايو جانور هوندا آهن، جن کي هو وڏي پيار ۽ پاٻوهه مان جوان ڪري ڪجهه آمدنيءَ لاءِ ۽ گهر هلائڻ لاءِ نپائي جوان ڪري ٿو. زميندار شڪايت ڪري ٿو ته هاري زمين جو ڌيان ڪرڻ بدران مال تي ڌيان وڌيڪ ڏئي ٿو، پر اهو ته فطرتي آهي ته چوپايو مال ئي سندس شخصي ملڪيت آهي. جيڪڏهن چوپائي مال کي به بٽئيءَ جي ورهاست ۾ ڏي ته پرڳڻي جا سمورا جانور ڪڏهن جو ختم ٿي ويا هجن ها. سنڌ جي جانورن جي هاڪ سڄي پاڪستان ۽ هندوستان ۾ آهي. اها فطرت جي وڏي مهرباني آهي ته چوپائي مال جي صحت زميندار جي ڪنٽرول ۾ نه آهي.
جيڪڏهن خراب ترين زميندارکي ڏٺو وڃي ته هو هڪ وڏو پنهنجي علائقي جو گڙنگ جاگيردار ۽ کيس لاتعداد نوڪر چاڪر، ڀلا ڍڳا، پنهنجا سٺا گهوڙا ۽ مينهون ڌاريل هونديون آهن. هن وٽ تمام گهڻيون بندوقون ۽ شڪار جو سامان هوندو آهي، جنهن تي هو ساليانو هزارين روپيا خرچ ڪري ڇڏيندو آهي. هن کي ڏيکاءَ ۽ دٻدٻي جو شوق هوندو آهي. هو قيمتي گاڏيون رکندو آهي ۽ قيمتي شين تي پئسا خرچ ڪندو آهي. هو کائڻ پيئڻ ۽ پهرڻ ۾ شاهه خرچ هوندو آهي. هن جي رهڻي ڪهڻيءَ لاءِ اوائلي زماني جي آرام پسند مهانگيون شيون هونديون آهن ۽ سندس بيڪار قسم جا جنسي شغل هوندا آهن. هو ڪوڙي ڏيک ۽ نماءَ جي شين جي پسند ڪري پنهنجي جسم ۽ ذهن تي پنهنجي آمدني ۽ توانائيون خرچ ڪندو آهي. هن کي عورتن ۾ دلچسپي هوندي آهي. هن وٽ هڪ، ٻه يا ڪيتريون ئي رکيل هونديون آهن. هن جي نفساني خواهشن ۾ حد کان وڌيڪ دلچسپيءَ جي ڪري جنسي ڪشتا(جنسي طاقت جا معجون) ڪنهن حڪيم کان ٺهرائيندو آهي، جيڪي گهڻي ڀاڱي عطائي حڪيم هوندا آهن. هن کي موسيقيءَ سان دلچسپي هوندي آهي ۽ ڳائڻين کي سماجي فنڪشن ۾ گهرائيندو آهي، جتي هو کين آفيسرن جي مهماني، ٻارن جي ڄم، طهر يا پٽ جي شاديءَ جي ڪاڄ ۾ گهرائيندو آهي، ته جيئن کين پنهنجي قيمتي رهڻي ڪهڻي، خرچ جي طاقت جو، مخالف زميندار لاءِ نمائش ڪري سگهجي. هن کي شراب نوشيءَ جي عادت هوندي آهي ۽ مهانگيون وسڪيءَ جون بوتلون روزانو پارٽين ۾ پيئندو ۽ خالي ڪندو آهي. ڀنگ يا گائنچو هن جي نيرن ۾ شامل هوندو آهي. هو گهڻي ڀاڱي مهمان نواز هوندو آهي ۽ خاص ڪري واندن کي گهرائيندو آهي، جيڪي سڄو ڏينهن هن جي ڪمن جي پيا تعريف ڪندا آهن. هن جو بورچي خانو سڄو ڏينهن هلندو آهي ۽ هن جي خاص مهمانن ۽ نوڪرن لاءِ مانيون پيون پچنديون آهن. اهڙا ماڻهو ئي هن جي طاقت هوندا آهن. اهڙا ماڻهو وچئين دؤر ۾ يورپ جي نوابن جا نوڪر ۽ سپاهه هوندا هئا.
زميندار جي شاهه خرچين ۽ اسٽائيل جو هن جي کيسي تي وڏو بار پوي ٿو، ان ڪري هو غير قانوني آمدنيءَ جا ذريعا ڳولي ٿو، ڇاڪاڻ ته هن جي قانوني آمدنيءَ جا ذريعا محدود آهن، ان ڪري هو هاريءَ تي ڇيڙ، ابواب-آبيانو ۽ مختلف استحصالي ونگارون هڻي ٿو. هن وٽ پاٿاريدارن جا گروهه هوندا آهن، جيڪي چوريءَ جون شيون، مثال طور چوپايو مال خريدڻ، چورن ۽ ڌاڙيلن کي پناهه ڏيڻ، جيڪي هن جي مستقل حيثيت ۽ شڪل ۾ رکڻا هوندا آهن. زميندار هميشه پاٿاريدارن جا رکوالا هوندا آهن، جن وٽ وڏيون جاگيرون ۽ سرڪاري خطاب ۽ لقب هوندا آهن، جڏهن ته پاٿاريدار پاڻ کي هڪ وڏو معتبر ماڻهو سڏائيندو آهي. هن جي خلاف ڪو چوريءَ جو ڪيس به داخل نه هوندو آهي، حالانڪ هن جي پاڙي وارن کي هن جي سڄي خبر هوندي آهي، ان جي ابتڙ هن کي پنهنجي سرپرست بلڪ پوليس جو به هٿ رکيل هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته ڪڏهن ڪڏهن هو پوليس جي وارداتن ۾ مدد ڪندو آهي. چوپائي مال جي چوريءَ واري1926عجيهڪ رپورٽ مطابق ڪجهه ضلعن ۾ چوپائي مال جي چوريءَ ۾ گهٽتائي آئي ، جتي بدنام زميندارن کي جيل ۾ وجهڻو پيوھو.
هن جون پاڙي جي جاگيردار سان دشمنيون هونديون آهن. هو ان ڳالهه جو منتظر هوندو آهي ته مخالف سان حساب برابر ڪرڻو آهي ۽ ان ڪري طاقت ۽ مضبوطيءَ جي نمائش ڪري مخالف زميندار کي ڊيڄاريندو آهي ۽ پنهنجي علائقي ۾ دٻدٻو ۽ رعب هارين تي ڄمائيندو آهي، جن کي خبر هوندي آهي ته هو پنهنجو ايمان ۽ ڪمزور جسم جيڪڏهن ٻين کي ٻڌائجي ته هن جو مخالف هن کان وڌيڪ طاقتور آهي، تنهن ڪري هن کي ظلم، زبردستيءَ ۽ خوف کي هر طرف هلائڻو پوندو آهي. هڪڙو طريقو هي آهي ته هو چورن ۽ لوفرن کي پالي مخالف جي دل ۾ خوف جي فضا قائم رکي ۽ مخالفن کي ڊيڄاري. جيترا گهڻا واٺا هوندا، اوترو ئي مخالفن کي خوف ۽ ڏهڪاءُ هوندو. جڏهن به طاقت جو اظهار ڪرڻو هوندو، ته هو پنهنجا چور مخالف جي مال جي چوريءَ لاءِ موڪلي ڏيندو. ڪڏهن ڪڏهن ڌاڙيلن کي موڪلي ڏيندو ته ٻه- ٽي فائر ڪري اچو. اڪثر ڪري کين چوندا ته مخالفن جي خوبصورت عورت کي اغوا ڪري اچو. ان ۾ سڀ کان وڌيڪ متاثر مخالف ڌر جا غريب هاري ٿيندا آهن.
پنهنجو دٻدٻو ۽ خوف ويهارڻ جو هڪ طريقو ٻيو به آهي. اهو آهي پوليس سان ياري ۽ اعتماد، ۽ خاص ڪري سب انسپيڪٽر يا ٿاڻي جي انچارج سان ياري. زميندار هن جو اعتماد ۽ ياري حاصل ڪرڻ لاءِ قيمتي شين جا تحفا، سٺي دعوت، وسڪيءَ جون بوتلون، عام پارٽيون يا پنهنجي ڪار، ٽانگو يا گهوڙو کيس حوالي ڪري يا هن جي نفساني ۽ جنسي خواهشن جو پورائو ڪري. هو پوليس واري کي گهرائي چوريءَ جي مال مان حصو به ڏيندا آهن. سب انسپيڪٽر پوءِ هن جي چورن جي ۽ ڌاڙيلن جي ڳجهي معلومات راز ۾ رکندو آهي ۽ کيس علائقي ۾ ٿيندڙ ڏوهن تي ۽ قانون جي ڪارروائيءَ کان آجو رکندو. زميندار کيس بالا آفيسرن جي ڪارروائيءَ کان تحفظ ڏيندو، جيڪڏهن هو ڪنهن مشڪل ۾ ڦاسي پوي. جڏهن ڪا ڳالهه صفا خراب ٿي وڃي ته ڊي- ايس- پي يا ايس- پي سان دوستاڻا تعلقات هئڻ جي ڪري سڌي سنئين رشوت به ڏبي، ته جيئن وڏين سزائن ۽ ممڪن جانچن کان بچي سگهجي. هو جڏهن به بالا آفيسرن سان ملندو ته پنهنجي سنگتيءَ ۽ ساٿاريءَ جي تعريف ڪندو ۽ سب انسپيڪٽر هڪ اهڙو تاثر ڏيندو جهڙوڪر هي وڏو ايماندار ۽ صلاحيت ڀريو آفيسر آهي. اهڙي طريقي سان زميندار روينيو آفيسر کي، پبلڪ ورڪس ڊپارٽمينٽ ۽ ٻين آفيسرن کي رشوتون آڇي، ڪرپٽ ڪري، هنن جو اعتماد حاصل ڪري ٿو، ته جيئن هن کي پنهنجين غير قانوني سرگرمين ۾ مدد ملي. هن جي اهڙي اسڪيم ۾ هن جو خوف، داٻو ۽ دٻدٻو وڌڻ جي ڪري هن جي آفيسرن ۽ ملازمن تي گرفت مضبوط ٿئي ٿي. هو منسٽر جو دوست ٿئي ٿو ۽ آفيسرن ۽ غريب هارين کي شان سان ٻڌائي ٿو ته هو منسٽر صاحب جو دوست آهي. زميندار هر ملازم کي ٻڌائي ٿو ته هو چاهي ته ڪنهن جي به بدلي ڪرائي سگهي ٿو، ترقي يا پروموشن يا گريڊ گهٽائي سگهي ٿو ۽ ائين هو انتظاميه تي پنهنجي گرفت مضبوط رکي ٿو. آفيسرن کي رشوتون آڇي، غير قانوني ڪم ڪري ٿو يا غير قانوني ڪمن تي پردو وجهي ٿو.
هن جي گهر ۽ علائقي جا ڳرا خرچ، دايون، رکيل، واٺا، مال، گهوڙا، اڻ کٽ مهمان نوازي، سماجي ۽ مذهبي نمائش، تفريح، آفيسرن کي رشوت، ملڪيت، ڏوهن ۽ عدالتن ۾ ڪيسن جي پوئيواري تيستائين ان جو پورائو نٿو ٿي سگهي جيستائين هاريءَ جي پورهئي جو بي رحماڻو استحصال ۽ اضافي غير قانوني آمدنيءَ جي وسيلن ۾ ڦهلاءُ نه هجي.
هن کي وڏو خوف قانون ۽ انصاف کان آهي، جنهن کي هو خريدي، رشوت ڏيئي، پنهنجي غير قانوني مال ۾ حصيدار بڻائڻ سان محفوظ ڪري ٿو، تنهن ڪري هو آفيسرن کي ڪنهن به طريقي سان خريدڻ ۽ رشوت آڇڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪري ٿو. ڪوبه آفيسر جيڪڏهن پنهنجي ايمانداري ۽ انصاف جي ڪري هن جي سامهون ٿئي ٿو ۽ سندس غير قانوني ۽ استحصالي سرگرمين جو حصو ٿيڻ کان انڪار ڪري ٿو، ته اهو آفيسر زميندار جي ناراضگيءَ جو مرتب ٿئي ٿو. زميندار ۽ هن جي پريس ۽ پروپيگنڊا جو شڪار ٿي، اسڪينڊل ۽ چوسي خبرن جو شڪار ٿي وڃي ٿو، ته جيئن ان کي بدنام ڪري ۽ هڪ حد کان وڌيڪ بيوقوفائيون ۽ من گهڙت ڪهاڻيون ٺاهي ٿو ۽ ايئن جيڪو به هن جي مفادن آڏو اچڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، هو اُن سان اهڙي هلت هلي ٿو.
زميندار پنهنجي شان ۽ مان ۽ ڏاڍاين ۽ ڏوهن جي پاڻ وڏي ڪميشن آهن. زميندار جڏهن پڪڙجي پون ٿا ته پنهنجي دفاع ۾ وڏي رقم خرچ ڪريو ڇڏين ٿا، مئجسٽريٽن ۽ سندن ماتحتن کي رشوت ڏين ٿا، وڏن آفيسرن کي ڳريون رشوتون ڏيئي، پاڻ کي آزاد ڪرائي، پاڻ کي هيرو ۽ شانائتو ڪري پيش ڪن ٿا. جيتريون گهڻيون جانچون ۽ ڏوهن مان آزادي هوندي، اوترو هن جي تعريف ۾ قصيدا ڳائبا. هاري پنهنجي روزمره جي زندگيءَ ۾ هن جي شان ۾ قصيدا ۽ ڪهاڻيون ٻڌائيندا ۽ هن کي هڪ لافاني ڪردار ڪري پيش ڪندا. هو پاڻ پنهنجي مخالف تي ڪوڙا ڪيس داخل ڪرائيندو ۽ کيس ڪيترن ئي خفيه ۽ ڪوڙن ڪيسن جي معلومات هوندي آهي. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن هاريءَ جي هٿان ڪوڙو ڪيس داخل ڪرائيندو. ڪنهن وقت ڪنهن عورت کي ڪوڙي اغوا، زوري ۽ ڏاڍائيءَ جو ڪيس مخالفن تي داخل ڪرائيندو. جيڪڏهن، ڪڏهن هو پاڻ ڪنهن ڪيس ۾ ڦاسي پوندو ته پنهنجي بچاءَ ۾ هاريءَ کان ڪوڙيون شاهديون ڏياريندو ۽ ڏوهه باسرائيندو. ان جي بدلي ۾ هو هاريءَ جي خاندان جو خيال رکندو. ڪورٽون ۽ قانون هن جي لاءِ جهڙوڪ هڪ وندر يا راند هونديون آهن. غريب هاري هن جي اُن راند ۾ شامل ٿي پنهنجين تڪليفن ۾ اضافو برداشت ڪن ٿا. آئون شخصي طور ڪيترن زميندارن کي سڃاڻان، جيڪي سٺا ۽ احترام لائق آهن، پر بدقسمتيءَ سان اهڙن جو تعداد تمام ٿورو آهي. انهن جو احترام به هنن ظالم ۽ ڏاڍن زميندارن جي ڪري متاثر ٿئي ٿو.

باب ٻيو: سنڌ ۾ زراعت

سنڌ جي زرعي پوکي عام طرح سادي آهي ۽ گهڻن زرعي ماهرن جو چوڻ آهي ته هاري، اوائلي دؤر جا هاري آهن. هن جي لاءِ مشهور آهي ته هو زمين تي سخت محنت ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. جتي جتي پنجابي آبادگار/ سيٽلر زمينن تي ويجهڙائيءَ ۾ آباد ٿيو آهي، اتي پوکيءَ جي طريقن ۽ ڀرپاسي جي هارين جي زندگين ۾ وڏو فرق نظر اچي ٿو. پنجاب جو هاري ۽ ننڍو زميندار،واپاري هڪ ٻئي کان گوءِ کڻي خاصيت ۽ مقدار جي تبديلي آندي آهي، پوءِ چاهي زمين کي پوکيءَ لاءِ هموار ڪندو هجي يا پوکيءَ ۽ پوک جي اپائڻ جو خيال رکندو هجي. ننڍا آبادگار ۽ واپاري ان ڪوشش ۾ هوندا آهن ته پوکيءَ کي ڪيئن بهتر بڻائجي ۽ ڪيئن بهتر نتيجا ۽ فصل حاصل ڪجن. هو ڄاڻي واڻي انهن ۾ واڌارا آڻين ٿا ۽ هرهڪ آبادگار ٻئي آبادگار کي ڏسي، هڪٻئي مان سکي واڌارا آڻين ٿا. ان جي مقابلي ۾ هاري مقامي واڌارن جي ڏس ۾ ڪافي پوئتي پيل نظر اچن ٿا. انهن ۾ بهتريءَ لاءِ ڄڻ تجسس نه هجي. هو زمين کي تيار ڪرڻ ۾ گهٽ دلچسپي وٺن ٿا. اهي ٻج صحيح طرح زمين هموار ڪرڻ کان سواءِ ڇٽين ٿا ۽ گندگاهه صاف ڪرڻ ۾ به گهٽ دلچسپي وٺن ٿا. ان جو نتيجو انهن جي پيداوار پنجابي هارين ۽ آبادگارن جي مقابلي ۾ في ايڪڙ سراسري گهٽ ٿئي ٿي. بٽئي نظام ان جو هڪ وڏو سبب آهي. اڪثريتي رپورٽ مان حوالو ڏجي ته:
“بٽئي نظام جيئن عمل ۾ آهي، ان ۾ گهڻا نقص آهن. اهو هارين کي ڪو فائدو/ توجهه ۽ تجسس نه ٿو پيدا ڪري ته هو سرمائي جي سيڙپ ڪن، پورهئي کي وڌائين ۽ زمين ۾ مستقل بنيادن تي واڌارا آڻي ان جي زرخيزيءَ کي وڌائين.جيڪڏهن، زميندار هنن کي پوکيءَ جي طريقن کي سڌارڻ لاءِ زور ڀريندو ته هاري زمينون ڇڏي ٻين زميندارن وٽ وڃي ڪم ڪندا، ڇاڪاڻ ته هن لاءِ ٻئي زميندار وٽ ڪم ڪرڻ نسبتاً آسان آهي بجاءِ ننڍي ٽڪري تي سخت پوکيءَ ڪرڻ جي. ان ڏس ۾ هو شخصي مفادن کي قومي مفادن تي ترجيح ڏئي ٿو.”
هن قسم جي عجيب ۽ غريب پوکيءَ جي نظام پويان هي ناڪاره سرشتو آهي، جيڪو هاريءَ جي بنيادي انساني حق جي نفي ڪري ٿو. ڪيترن نسلن کان هو زمين کيڙي ٿو، جيڪا هن جي ملڪيت نه آهي ۽ نه ئي هن کي ان جي مالڪ ٿيڻ جي ڪا مستقبل ۾ اميد آهي، تنهن ڪري هو ڇو زمين جي بهتر پوکيءَ ۾ دلچسپي وٺي ۽ قومي مفادن جو تحفظ ڪري، جڏهن هن جو پگهر ۽ پورهيو هن کي صرف ۽ صرف هن جي پنهنجي قتل لاءِ هجي؟هارين جو مقدموواريپراڻيڪيس -اٽليءَ جي لمبارڊي (Lombardy)رياست ۾ هارين ھڪ درخواستڏني،جيڪا هڪ وزير جي نوٽيسجي جواب ۾ اماڻي ويئي هئي، ان ۾ ٻاهر هجرت ڪندڙهارين لاءِ خطري جي گهنٽي هئي.
“قوم مان اوهان جي مراد ڇا آهي، سگهنر)وزيرجونالو (وزير؟ ڇا ان جي معنى بربادين کي ٻيڻو چؤڻو ڪرڻ آهي؟ ته پوءِ اسين يقيناً هڪ قوم آهيون. اسان جي پيلن ۽ هيڊن مهانڊن ۽ اٻوجهه چهرن کي ڏس، اسان جا جسم سخت پورهئي ۾ ٿڪل، چُور ۽ مناسب کاڌ خوراڪ کان خالي آهن. اسين ڪڻڪ پوکيون ۽ اپايون ٿا، پر ڪڏهن اڇي ماني کائون ڪونه ٿا. اسين چوپايو مال ڌاريون ٿا، پر ان جي گوشت جي ذائقي کان محروم آهيون. اسان جا لباس تار تار ۽ ڦاٿل آهن ۽ چتيون لڳل اٿن. اسان زخمن سان چُور آهيون. اسان سياري جي ٿڌ ۾ برف ۾ ڄمي وڃون ٿا ۽ اونهاري ۾ بک ڪاٽيون ٿا. اسان جي غذا رڳو اٽليءَ جي زمين آهي ۽ چند ٻاجهريءَ جا سنگ آهن، جن کي به ٽيڪس هڻي مهانگو ڪيو ويو آهي. اسان کي اونهاري ۽ بيابانن پنهنجي گرم تَـپَ ۽ بخارن جو کاڄ بڻائي ڇڏيو آهي ۽ بارشن ۽ سردين اسان کي سخت مارش بخارن جو نشآنو ۽ شڪار بڻائي ڇڏيو آهي. اسان جو انت وقت کان اڳ اسپتالن ۾ ٿئي ٿو ۽ ان سڀ ڪجهه جي باوجود سگز وزير، تون اسان کي هجرت ڪرڻ کان روڪين ٿو! پر ڇا زمين، جنهن تي سخت پورهيو ڪرڻ باوجود، اسين پنهنجو کاڌو به ڪمائي نه سگهون، ان کي تون پنهنجو اباڻو ديس سڏين ٿو.”
سنڌ جي زرخيز زمين ۽ ان جي مٽيءَ کي صحيح معنى ۾ وسيع عوام لاءِ ڪارگر بڻايو ئي نه ويو آهي، جنهن جو هڪ سبب زمين تي مالڪيءَ جو نظام آهي، جيڪو سڄي ترقيءَ ۽ واڌاري ۾ رڪاوٽ بڻيل آهي. هڪ واندي، ڄؤرن ۽ رت چوس زمينداري نظام ۽ زمين تي مالڪيءَ جي نظام، ان ۾ بهتر نموني پوکيءَ کي ۽ زمين کي ڄڻ ته معذور ڪري ڇڏيو آهي. انهن هن سڄي نظام کي ايجنٽن حوالي ڪري ڇڏيو آهي. ڪمدار جيڪي رڳو پنهنجي مفاد ۾ ۽ زميندار لاءِ ڏوڪڙ ڪمائڻ ۾ مصروف آهن، نه ڪي زمين ۾ بهتريون آڻڻ ۾. اهي ئي استحصال جا وڏا اوزار آهن ۽ هارين جي بدحاليءَ جا ذميوار پڻ. اڪثريتي رپورٽ مان حوالو ڏجي ته:
“هارين ۾ بي چينيءَ جو سڌو سنئون سبب، انهن کي ڪمدارن طرفان هيسائڻ، دٻائڻ ۽ غلط سلوڪ جو نتيجو نه آهي. زمين تان غير حاضر جاگيردار آهي، جنهن جون ٻه شڪليون آهن. هڪ اهي جيڪي زمين تي نه رهن ۽ ٻيا جيڪي رهن. انهن جو زمين سان نالي ماتر زمين جي ترقي ۽ ڀلائيءَ ۾ ڪردار آهي، سنڌ ۾ ان جي شڪل عام آهي. هڪ آمريڪي معاشي ماهر چواڻي، “ٻي جنگ بدحالي ۽ بک جي ڳوٺاڻن علائقن جي عوام ۽ غير حاضر زميندارن جي وچ ۾ لڳڻي آهي. هينئر پوکيءَ جي آخري ليول آهي، جتان ٽوڙ ڦوڙ شروع ٿيڻي آهي.”
جڏهن زميندار ڪمدارن کي بيڪار سمجهي نيڪالي ڏئي ٿو،. تڏهن هو زمين جي نگراني ڪرڻ کي فضول سمجهي ۽ پنهنجين صلاحيتن جو اندازو هڻي سمجهي ٿو ته اهو بيڪار ڪم آهي، پوءِ اها زمين هو ليز/ مقاطعي تي ٻين زرعي واپارين کي ٺيڪي تي ڏيئي ٿو ۽ گهڻي ڀاڱي وياج/ بنيا ۽ استحصال ڪندڙن کي ڏيئي ٿو. توڻي جو ڪي ليز ڏيڻ جا انگ اکر موجود ڪونهن، پر آئون نوابشاهه ۾ پنهنجي ڄاڻ مطابق سمجهان ٿو ته اهڙي ايراضي ڪيترن لکن ايڪڙن ۾ آهي. وارڊ ڪورٽن جي ڊپارٽمينٽ وٽ رڳو 92 هزار 500 ايڪڙ زمين سالياني ليز تي ڏنل آهي. جيڪي ماڻهو 5 سالن جي ليز تي زمين کڻن ٿا، تن جو زمين جي کيڙڻ سان ڪو واسطو ئي نه آهي. هنن جو واسطو رڳو استحصالي شڪل ۾ ڀرپور فائدو ۽ نفعو ڪمائڻ آهي ۽ ايئن اهڙي فائدي پٺيان هارين سان هڪ وڏو ظلم آهي. هي اهو طبقو آهي، جن جو هارين جي ڀلائيءَ سان ڪو واسطو ئي نه آهي ۽ نه ئي زراعت جي بهتريءَ ۾ ڪا دلچسپي ۽ نه ئي هارين جي بدحاليءَ ڏانهن هنن جي ڪا نظر آهي. اهڙي مقاطعي/ ليز جي پٺيان هارين جي بدحالي تمام گهڻي آهي. هو ڄاڻي واڻي زمين ۽ پورهئي جو استحصال ڪن ٿا ۽ سماج ۾ اهڙن ماڻهن کي گهٽ نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو. زميندارن کي قرض يا وياج ڏيندڙ اهڙا واڻيا ۽ وياجي استحصال جي سمورين حدن کي پار ڪري چڪا آهن. آئون پاڻ شخصي طرح هارين جي گهر وڃي چڪو آهيان. هارين جي اهڙي بي رحم واڻين ۽ وياجين جي استحصال جي ذميواري ٻئي ڪنهن تي نه پر زميندار تي عائد ٿئي ٿي. اها زميندارن جي سستي ۽ لالچ آهي، جيڪا زمين جي ليز ڪري ان مان نفعو ڪمائي ذريعو ٿئي ٿي ۽ استحصالين جي هٿ چڙهي ٿي، جن وٽ نه رحم آهي ۽ نه ئي غريب هارين لاءِ ڪا ڪَهل آهي.
مٿيان سچ اهو ٻڌائين ٿا ته زميندار ڪيترو غير صلاحيت وارو آهي ۽ قومي مفادن ۾ زمين جو ڪنٽرول انهن کي ڏيڻ ڪيترو خطرناڪ آهي. سنڌ ۾ پيداوار کي ٻيڻو ۽ ٽيڻو ڪري سگهجي ٿو، جيڪڏهن زمين تي زميندار جو ڪنٽرول ختم ڪيو وڃي. تمام گهڻي ايراضي سالن کان غير آباد آهي، جيڪا پوکيءَ لائق بڻائڻ زميندار جي وس جي ڳالهه ناهي. اڪثريتي رپورٽ ۾ هيئن لکيل آهي ته:
“هارين جي معصوميت ۽ زمين جي سنڀال اڪثريتي زميندارن کان ڪا مختلف نه آهي. اسين ڏسي سگهون ٿا ته وڏين زرعي زمينن جي بحالي زميندارن کان هارين ڏانهن وقت سان منتقل ٿيڻي ناهي. جيڪڏهن زمينداري نظام کي بچائڻو آهي، زميندارن کي زمين ۾ وڌيڪ دلچسپي وٺڻي پوندي ۽ پنهنجي عوام جي ڀلائيءَ ۾ هاڻي جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ دلچسپي وٺڻي پوندي.
اسان ان ڳالهه تي متفق آهيون ته حڪومت کي ان ڏس ۾ گهربل اپاءَ وٺڻ گهرجن ۽ زمين جي باري ۾ سنجيده ٿيڻ گهرجي، ڇوته انهن جو صحيح استعمال نه ٿي سگهيو آهي. هيءَ ڳالهه سمورين ملڪيتن، آباد ۽ غير آباد ۽ ملڪيت جي فرق بنا لاڳو ٿيڻ گهرجي.”
بٽئي نظام بنيادي طرح غلط آهي. اهو هڪ پوکيندڙ لاءِ آفيم آهي. ان جي پٺيان ڪارفرما استحصالي اصول آهي، جنهن کي به پورهئي جي طاقت آهي ۽ جنهن کي پورهئي جي طاقت نه آهي، انصاف ۽ برابري ان نظام جي حمايت نه ڪندي ۽ نه ئي ڪو انساني اصول ان جي حمايت ڪندو. بدحالي، غربت ۽ زراعت ۾ غير دلچسپي هارين وٽ آهي ئي ان جي ڪري. سستي، غير صلاحيت ڪرپشن ۽ زميندار پاران استحصال سڌو سنئون بٽئيءَ جي نظام جي ڪري آهي. جيڪڏهن اهڙو استحصالي نظام سنڌ جي آباديءَ ۾ رهيو ته اُهو ان جي خاص لياقت يا ان جي ڪارج ڪري نه رهندو، پر اهو قانون جي طاقت ڪري لاڳو رهندو، جيڪو سامراجين ۽ بادشاهن زمينداري نظام جي شڪل ۾ ڏنو آهي.
هاڻي سامراج هليو ويو آهي. بٽئي نظام کي ختم ٿيڻ گهرجي. جمهوريت ۽ عوام جي حڪمرانيءَ ۾ ماڻهوءَ هٿان ماڻهوءَ جو استحصال بند ٿيڻ گهرجي. سڄي نظام تي اهڙو فيصلو ڏيڻ گهرجي، جنهن جي لاءِ مسٽر چارلس رسيل آئرلينڊ لاءِ چيو:
“ان ۾ ٿي سگهي ٿو ته سڀ سچ چيو ويو هجي ۽ ان ۾ جهيڙي جي ڳالهه هجي، ۽ جيڪڏهن هن غير معمولي انسان۾ ڪي خراب لياقتون هجن ۽ ٻين تي ڏاڍ ۽ جبر ڪندو هجي، ۽ ان جي مقابلي ۾ سستي، ڪاهلي، شاهي خرچ، ڪوڙو، غير سنجيده ۽ بي ايمان هجي، ته منهنجي لاءِ سوچ جي ڳالهه هيءَ آهي ته آئرش عوام ۾ ڪو نقص ناهي، هو جيئن آهن ۽ زندهه آهن ۽ هلن پيا. انهن جي پنهنجي فطرتي سادگي آهي ۽ هو فطرتي عظمت ۾ غير معمولي انسان ۽ سٺا انسان آهن.”
هارين جي ڪمزور معاشي پوزيشن ۽ غير محفوظ هجڻ زمين جي ملڪيت جي نظام ۾ آهي، جنهن هن لاءِ ناممڪن بڻائي ڇڏيو آهي ته هو سهارو وٺن، جيڪو پاڻ حاصل ڪرڻ ايترو سستو نه آهي. هارين کي يقين آهي ته هو قانوني جنگ نه کٽي سگهندا. ڪيترو به بهرحالهو طاقتور هجي، هن کي خبر آهي ته هو پنهنجي زمين وڃائيندو ۽ پنهنجن وسيلن ۽ گذر سفر تان هٿ کڻندو. هن کي يقين آهي ته ڏکيا ڏينهن ڏسڻا پوندا ۽ زميندار جي اڳيان جيڪڏهن قانون جي طاقت جو سهارو ورتم ته اهو هينئر ڏکوئيندڙ ۽ گهڻ خرچائو تجربو ۽ عمل ٿيندو، جيڪڏهن هن اهڙي ڪوشش ڪئي ۽ هو اهڙي غلطي ٻيهر نه ورجائيندو. قانون مان تحفظ وٺڻ لاءِ وسيلا ۽ جرئت هئڻ گهرجي، جيڪا هن استحصالي نظام کانئس کسي ورتي آهي. ڪوبه قانون هن جي مدد نه ٿو ڪري سگهي. اها هڪ ڏکوئيندڙ حقيقت آهي، جيڪو ڪنهن کي به بيشمار ڪيسن مان، موجوده عورتن جي سول شهري- ڊيوانيا ۽ ڏوهن جي ڪيسن ۾ ڏسي سگهجي ٿو.
آرٿر ينگ چيو آهي ته، “نجي ملڪيت جو جادو واريءَ کي به سون ۾ مٽائي ڇڏي ٿو. ماڻهوءَ کي ڪارو پٿر ملڪيت ۾ ڏجي، هو ان کي باغيچو بڻائيندو. ان کي نون سالن لاءِ باغيچو ٺيڪي تي ڏيو، هو ان کي بيابان ۾ تبديل ڪندو.”
مٿئين پيراگراف ۾ اهو واضح ڪيو ويو آهي ته زمين تي مختلف مفادن جي نتيجي ۾ ڪيترائي نقصان آهن ۽ آئون واضح ڪندو هلان ته اهي نقصان ڪي انسان جي خاص لاپرواهيءَ يا ماڻهن جي غلط روين جي ڪري نه پر سسٽم ۾ موجود نظامن جي خرابين جي ڪري آهن. رڳو هڪ حل آهي ته هارين کي آزاد ڪيو وڃي ۽ پنهنجي قسمت جو مالڪ بڻايو وڃي. جيستائين هو زميندار وٽ غلاميءَ جي رشتي ۾ جڙيل هوندو، تيستائين ڪوبه قانون هن جو بچاءُ نه ڪري سگهندو يا هو ان مان ڪو فائدو وٺي سگهندو. غريب هارين لاءِ جيڪي به اڳ ۾ قانون پاس ڪيا ويا آهن، اهي جلدي ناڪاره ۽ بيڪار ٿي ويا، جڏهن ته طاقتور ۽ پئسي وارا انهن کي استعمال ڪري غريبن ۽ ڏتڙيلن کي وڌيڪ قابو ڪيو آهي. قانونن ۾ مونجهارا ڪيترائي دفعا انهن جي ماهر قانوندانن نشاهي ڪري ڏنا آهن، پر اهي سڀ قانون پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب نه ٿيا. ڪيترائي قانون، جيڪي کيڙيندڙ جي بچاءَ لاءِ، قرض کڻندڙ جي بچاءَ لاءِ متعارف ڪرايا ويا، اهي گهڻي ڀاڱي سردخاني حوالي ڪيا ويا آهن. سڄي برصغير ۾ زميندار ٽيننسي قانونن کان ڪن لاٽار ڪندو رهيو آهي. هاري ۽ کيڙيندڙن کي ان جو ڪو فائدو نه مليو آهي. قرضن جي قانونن قرض وٺڻ وارن جو بچاءُ نه ڪيو آهي ۽ نه ئي وياج خورن مان انهن جي جان ڇڏائي آهي. يقيناً وياج خور انهن وياج خور قانونن مان گهڻو طاقتور ٿيا آهن.
دَکن ايگريڪلچرل ايڪٽ 1875ع، لينڊ امپرومينٽ ايڪٽ 1883ع، ايگريڪلچرل لون ايڪٽ 1884ع، اهي قانون رياستي قانون بڻجڻ لاءِ اٽڪل 75 سالن جي عرصي کان پاس ٿيڻ جي مرحلي مان گذري چڪا آهن، پر اڄ تائين غريب هارين کي انهن جو فائدو نه ٿيو آهي.ايگريڪلچرل لون ايڪٽ تحت غريب هارين ۽ بي زمين هارين کي قرض ڏيڻ گهرجن، پر منهنجو تجربو ٻڌائي ٿو ته غريب هارين منجهان ڪنهن به اهڙين اختيارين کان قرض حاصل نه ڪيو آهي.
هن وقت تائين (1949-1940) جي پٺين پنجن سالن ۾ٽڪاوي (ٽڪاقرض) زميندارن کي اٽڪل 16 لک 655 روپيا جملي ڏنو ويو. مون کي نوابشاهه ۾ خبر آهي ته هڪ زميندار کي ٻه لک (ٽڪاوي) قرض ڏنو ويو. غريب هاري، جنهن جي پورهئي ۽ پگهر مان پرڳڻي جي آمدني اچي ٿي، ان جي ڪابه مدد نه ڪئي ويئي آهي.
دکن ايگريڪلچرل ايڪٽ مطابق، هڪ لکيل رسيد چاهي قرض ڏيندڙ ۽ وٺندڙ گهر ڪري يا نه، ڏيڻي آهي، ان قانون جي ڀڃڪڙي ڪندڙ تي 100 روپيا ڏنڊ آهي. سنڌ جي ڪنهن به ڪورٽ ۾ هن قانون هيٺ هڪ به ڪيس داخل نه ٿيو آهي. سال ۾ هزارين ڀيرا، هاري پنهنجي قرض ۽ ان جون قسطون وياجين کي ڀري ڏيندا آهن، پر ڪڏهن به وياجي زميندارن ان ڏس ۾ رسيدون جاري نه ڪيون آهن.
ايگريڪلچرل رليف ايڪٽ 1940ع تحت پيداوار وڌائڻ يا زرعي قرض تي وياج وٺڻ مٿئين قانون تحت هڪ ڏوهه آهي. اهڙين قانوني شقن جو ڪو فائدو ئي نه آهي. اهڙي شق قانون ۾ هڪ مئل اکر آهي، جنهن کي ڪنهن کي لاڳو ڪرڻ جي جرئت ئي نه ٿي آهي. نتيجي ۾ زرعي قرضن تي وياج بغير ڪنهن خوف جي،جاري ۽ ساري آهي.
جيڪڏهن بٽئيءَ جي نظام تي قانونسازي ڪئي وڃي ها، جنهن ۾ هاري ۽ زميندار جون ذميواريون طئي ٿيل هجن ها، ته به ان جو ڪو فائدو نه ٿئي ها، ايئن جيئن ٻين قانونن مان ڪو فائدو نه ٿيڻو هو. اڪثريتي رپورٽ ان ڏس ۾ قانونسازي ڪرڻ جون سفارشون ۽ بٽئي نظام جي سمورن پاسن جو جائزو ورتو آهي. منهنجو خيال آهي ته قانونسازي ڪرڻ، ان استحصالي نظام کي وڌيڪ هٿي ڏيڻ برابر هوندو. هاريءَ کان وڌيڪ ان جو فائدو زميندار کي پوندو. ايئن هاريءَ کي نه ته وسيلا آهن ۽ نه ئي جرئت، جو قانون سان مهاڏو اٽڪائي. آئون انهن سفارشن تي بحث نه ڪندس. منهنجي نظر ۾ سڄو نظام جو چرخو ئي ختم ڪرڻ گهرجي. گهٽ ۾ گهٽ آئون هتي اڪثريتي رپورٽ جي مزيدار سفارشن جو حوالو ڏيندس.
جيڪڏهن ڪو هاري قرض واپس ڪرڻ بدران روپوش ٿي وڃي ته ان کي قانون تحت روپوش ۽ مجرم قرار ڏجي. ان جي ڏوهه عيوض هن جو مال، ڌڻ يا ڍڳن جو جوڙو مئجسٽريٽ وٽ جمع ڪرايو وڃي. سادو قيد هڪ مهيني کان مٿي نه هجي.
دَکن ايگريڪلچرل رليف ايڪٽ جي سيڪشن 21 ۾ ڪنهن به زرعي شعبي سان تعلق رکندڙ کي قرض نه ڏيڻ عيوض گرفتار يا قيد نٿو ڪري سگهجي. هارين کي قيد نه ڪرڻ لاءِ خاص شق موجود آهي. توڻي جو اهڙا ناڻي/ قرض متعلق قانون پاس ٿيل آهن ۽ اڪثريتي رپورٽ جي سفارش مطابق هاريءَ کي قرض نه ڏيڻ يا مفرور ٿيڻ تي قيد ڪرڻ جي سفارش ٿيل آهي.
هتي ضروري نه آهي ته هاريءَ تي ڪو قرض ثابت ٿيل آهي. ايئن، ان ڏس ۾ هارين کي اهڙا حق مليل آهن. رپورٽ مان جيڪڏهن ٻيهر حوالا ڏجن ته اسان کي هارين کي ڏنل حقن جي خبر پئجي ويندي ته اهي ڪهڙا حق نه هئا جيڪي هاڻي عطا ڪيا ويا آهن.
نه رڳو هاري پر آبادگار، جيڪو هارين کي قرضي ڪري ٿو ۽ واپس نه ڪرڻ جي صورت ۾ کيس هڪ مهينو قيد ڪري يا هڪ هزار روپيا ڏنڊ مقرر ڪري يا ٻيئي سزائون ڏي. اهڙي قسم جون سفارشون وچئين دؤر جي غلامن جي ڪاروبار ڪندڙ واپارين لاءِ سُونهَن ٿيون.

باب ٽيون: زمين فقط بي زمينن لاءِ

زمين قومي ورثو آهي، ان جو تحفظ، بچاءُ، سڌارو ۽ زرعي پورهيو اهڙا معاملا آهن جن تي رياست کي سڀ کان وڌيڪ ڳڻتي آهي.
مٿيون بيان اڪثريتي ڪميٽيءَ جو اظهار آهي ۽ آئون ان ڳالهه سان متفق آهيان. لارڊھيسٽنگ اهڙو ئي فيصلو زميندارن متعلق هيٺين لفظن ۾ ڏنو.
زميندارن سمورن بي زمين طبقن کي پوري صوبي ۾ پنهنجي بالادستيءَ هيٺ رکيو آهي ۽ اهو به تمام ڏکوئيندڙ ۽ استحصالي ۽ جبر جي حالتن ۾، ان عهد سان ته اسين انهن کي اهڙين حالتن مان آزاد نٿا ڪري سگهون.
اسين جيڪڏهن زرعي مزدورن جي ڀلائي ۽ سڌارا نه ٿا ڪري سگهون ته اسان وٽ هڪ حل آهي، جيڪو آهي اپائيندڙن کي زمين تي آزاداڻو حق ڏجي ۽ کين مالڪي ڏجي، جنهن جو مطلب زميندارن کان زمين کسجڻ ٿيندو. هن جو مطلب ٿيندو ته اهڙي عمل سان قوم زميندارن جي تجربي مان فائدو نه وٺڻ جو نقصان ڪندي، ڇاڪاڻ ته زميندارن کي زرعي فارم سنڀالڻ جو وڏو تجربو آهي. هنن جي زمين سنڀالڻ جي خاصيت مٿين سٽن ۾ واضح ڄاڻايل آهي، جيڪا سمورين حالتن ۾ نقصانڪار آهي. اها اسان لاءِ خوش قسمتي ٿيندي ته کانئن مڪمل طرح سندن تجربي ۽ صلاحيت مان يڪسر جان ڇڏائي وڃي. ان سان گڏوگڏ، انهن کان زمين واپس وٺڻ جو مقصد چند هزار زميندارن جي تجربي وڃائڻ جو نقصان ٿيندو. جڏهن ته اسين تجربو حاصل ڪنداسين ته 20 لک هارين جي دلچسپي وڌندي ۽ هو جلدي پنهنجي نئين حاصل ڪيل زمين جو خيال رکندا.
آئون ايئن نه ٿو چوان ته هڪدم ۽ مڪمل طرح زميندارن مان جان ڇڏائي وڃي. انهن لاءِ هڪ مناسب زمين جي ايراضي ڏني وڃي، جتي هو پنهنجي تجربي ۽ صلاحيت جو ڀرپور استعمال ڪري سگهن.
آئون هڪ دفعي تر جي هڪ زميندار سان گڏ شڪار تي ويس. اسان سان ڪجهه هاري دشمن/ هاري مار ماڻهو به گڏ هئا. شڪار کان پوءِ آئون هارين سان ڳالهه ٻولهه ڪرڻ لڳس ۽ کانئن زميندار بابت سوال ڪرڻ لڳس. زميندار اسان سان گڏ ويٺو هو. انهن مان ڪن نااميديءَ واري مُرڪ سان جواب ڏنو ته هو تمام سٺو ۽ شفيق پيءُ جهڙو آهي. جڏهن ته ٻيا هاري خاموش رهيا. مون کانئن پڇيو ته ڇا هو هميشه هاري رهڻ پسند ڪندا يا پنهنجي زمين هئڻ کي پسند ڪندا، جيڪڏهن حڪومت کين زمين ڏيڻ جو ارادو ڪري. اهڙي سوال جي جواب ۾ هڪدم ۽ گڏيل وڏي آواز ۾ جواب آيو ته اوهه، ها! اسان پسند ڪنداسين ته اسان کي پنهنجي ملڪيت هجي. ان کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي چڱي ڳالهه ٿي سگهي ٿي. مون کين خبردار ڪيو ته جيڪڏهن اوهان کي پنهنجي زمين ملي ۽ پوءِ زميندار کي ڇڏڻو پيو ته پوءِ هنن کي مختلف وقتن تي زميندار جي ڏنل قرضن ۽ مدد تان هٿ کڻڻو پوندو. هنن جواب ڏنو ته هو ان ڏس ۾ ڪابه مدد نه وٺندا. جيڪڏهن کين پنهنجي زمين هوندي ته هو ڪنهن جا به محتاج نه هوندا. پوءِ مون کانئن سوال ڪيو ته هو ڇا پسند ڪندا ته حڪومت زميندار کان زمين کسي هنن ۾ ورهائي ڇڏي. توڻي جو سندن چهري جا تاثر هاڪاري جواب جهڙا هئا، پر زميندار جي خوف سبب هنن رڳو ايترو چيو ته، “اهڙو معاملو حڪومت جو آهي، ان ڏس ۾ اسين ڇا ٿا چئي سگهون.”
1947ع ۾ روينيو کاتي 24 هزار ايڪڙ سرڪاري زمين هڪ هزار آبادگارن کي هارپي لاءِ ڏني. ان جي چونڊ روينيو آفيسر لائڊ بئراج کي ڪرڻي هئي، جنهن سنڌ جو دؤرو ڪيو ۽ درخواستون وٺي، موقعي تي درخواست ڏيندڙن کي زمينون الاٽ ڪيون. هن نوابشاهه ۾ ڪجهه ڏينهن لاءِ ڪيمپ قائم ڪئي، جيڪا صبح کان شام تائين هلندي هئي، جنهن ۾ هزارين هاري شريڪ ٿيا. ان کان اڳ ۾ ڪنهن آفيسر جي ڪيمپ ۾ ايترا هاري گڏ ڪونه ٿيا هئا يا ڪڏهن ڪنهن درٻار يا سياسي جلسي ۾.
هارين جو ايڏو وڏو تعداد، ضابطي جي ڀڃڪڙي ڪري، ڪيترائي هزارين هاري باغيچي ۾ ڪاهي روينيو آفيسر جي ڪمري تائين پهچي ويا. اهڙا جهڙا بکيا ماڻهو کاڌي تي ڪرن. روينيو آفيسر کي پوليس جي مدد وٺڻي پيئي. انهن کي هڪ مفاصلي تي رکڻ لاءِ هن اعلان ڪيو ته درخواستن جو گهربل تعداد ملي چڪو آهي ۽ ٻيون درخواستون نه ورتيون وينديون، پر ڪيترن ئي ڏينهن تائين هاري بنگلي جي چوڌاري چڪر لڳائيندا رهيا. روينيو آفيسر ٻڌايو ته هن کي 40 هزار درخواستون مليون آهن. درخواستن جو تعداد لکن ۾ هجي ها، جيڪڏهن هارپي جي خبر سمورن هارين تائين پهچي ها. اهو ممڪن آهي ته سمورن هارين کي خبر ئي نه پيئي هجي. هيٺيون حوالو سالياني رپورٽ جيڪا نذير احمد آءِ- سي- ايس جي روينيو آفيسر لائڊ بئراج جاري ڪئي، جيڪا ان ڳالهه جو ثبوت آهي ته زمين جي مالڪيءَ جي بک، چھرا ۽ تڙپ حاصلات لاءِ هارين وٽ آهي.
آئون حقيقي معنى ۾ جهڙوڪ هارين جي ڪٽڪن ۽ هجومن ۾ گهيرجي ويس. هاري جيڪي هارپ ڪرڻ لاءِ آتا هئا. درخواستن جي تعداد کي ڏسي اندازو لڳائي، ڪجهه سيڪڙو درخواستن جي چونڊ ڪئي ويئي، انهن هزارين هارين منجهان، جيڪي مون واري ڪيمپ تي زمين حاصل ڪرڻ لاءِ گڏ ٿيا. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته هاري سجاڳ آهي ۽ انتهائي منتظر آهي ته هن جي ڪمتر ۽ غير محفوظ هارپي جي حيثيت ۾ ڪا تبديلي اچي ۽ هو زمين جي ڪنهن مناسب ٽڪري جو مالڪ ٿئي.
هارين جون فريادون ۽ شڪايتون ڪهڙيون آهن، انهن جي جاچ پڙتال ٿيڻ گهرجي. هن جي وڏي ۾ وڏي شڪايت غير محفوظ ۽ بي يارو مددگار هجڻ ۽ بي زمينيءَ جو احساس آهي. ان جو ڪو فائدو ئي نه آهي ته هڪ بيمار جي تڪليف جو اندازو ان جي رت ٽمندي حالت مان لڳائجي.
هاريءَ جو رت وهي پيو ۽ هو نسلن کان رت ڳاڙي پيو. هن کي پنهنجي اباڻي مٽيءَ مان حصو ملڻ سان هن جي تڪليفن، ارمانن، سورن ۽ آزاديءَ جيسرآب۽پيڙا مان آزاد ڪرائي سگهجي ٿو. هڪ مستقل گهر، جيڪو هن کي هيڻي حالت ۾ ٽيڪ ڏيئي، تنهن ڪري ان جي وڏي ۽ اهم طبقاتي حيثيت کي هن جي پيڙا مان ٻاهر ڪڍي هن کي هڪ مضبوط، سک ۽ نئين اهليت، آزادي ۽ ڇوٽڪارو ڏيندو. اهو ضروري آهي ته هرهڪ هاري ۽ کيڙيندڙ کي پنهنجي زمين جي مالڪي هجي ۽ هو ئي ان جو ڌڻي ۽ مالڪ هجي، جنهن تي هو پوکي ڪري سگهي ۽ ان تي گذران ڪري ۽ رهي سگهي. جيڪي هاري ٿوري زمين خريد ڪري آبادگار ٿيا ويٺا آهن، اهي خوشحال آهن. ڪنڊيارو تعلقي ۾ ٿوريون زمينون هوندي پاڙيسرين جي مقابلي ۾ ڪيترائي آبادگار بهتر حالتن ۾ رهن ٿا. ڪيترائي دفعا منهنجو ان پاسي وڃڻ ٿيو آهي ۽ مون ڏٺو آهي ته هو سخت محنتي آهن ۽ پنهنجي زمين جي خاص سار سنڀال رکن ٿا. هي پاڻ کي انسان سمجهن ٿا. ڪنهن به ماڻهوءَ کان کين خوف ڪونهي ته کين ڪوئي بي دخل ڪندو، جيستائين هو محنتي معنى ۾ سرگرم آهن، اهو گهرن ٿا، تنهن ڪري هنن جو هرهڪ قدم بهادر قدم آهي ۽ هو اوهان ڏانهن هڪ تازي هوا جي جُهوٽي وانگر پاڻ کي آزاد انسان محسوس ڪن ٿا. اهڙيءَ طرح شهدادڪوٽ تعلقي (ضلعي لاڙڪاڻي) ۾ هاري آبادگار مسٽر پيرس، آءِ- سي- ايس پنهنجي زباني ثبوت آهر ڪميٽيءَ اڳيان چيو ته آبادگار هارين کان بهتر آهن. انهن جي سراسري اُپت وڌيڪ آهي. اهڙو ثبوت زباني طرح پرڳڻي سنڌ ۾ آهي. آبادگار هڪ مضبوط ۽ خوشحال انسان آهي. هاريءَ مٿان قرض جو بار ڪو ايڏو وڏو نه آهي. هينئر جنگ جي شروع واري زماني ۾ گهڻن هارين پنهنجا قرضِ ادا ڪري ڇڏيا آهن ۽ وڌيڪ زمينون خريد ڪيون آهن، جڏهن ته غريب هارين کي گهٽ فائدو مليو آهي، ڇاڪاڻ ته اوڙي پاڙي جا زميندار ساڻن ڏاڍايون ڪن ٿا، انهن جو پاڻي بند ڪن ٿا، ننڍن ۽ غير ضروري معاملن تي جهيڙو ڪن ٿا ۽ آبادگار مسلسل زميندار جي ڌمڪين کان ڊنل آهن ۽ هو پاڻ کي آبادگار بدران ٻيهر هاري ٿيڻ لاءِ سوچين پيا.
نذير احمد، آءِ- سي- ايس، جنهن کي حڪومت ڪالونائيزيشن اسڪيم تي تحقيق لاءِ مقرر ڪيو، هن پنهنجي نوٽ ۾ هيئن لکيو آهي:
خوشحالي ۽ سڪون تقريباً سمورن هارين جي ڳوٺن ۾ نظر ايندو، جتي جتي مون دورو ڪيو، پر جتي زميندارن جا هاري رهندا هئا ۽ انهن سرمائيدارن جي وچ ۾ جن نيلام ۾ زمينون خريد ڪيون هيون، اتي هڪ خاص قسم جي درجابندي واضح ڏسڻ ۾ آئي. مختصر اهو ته جتي جتي ماڻهن کي محفوظ زمينون هيون، اتي اپت وڌيڪ هئي ۽ جتي زمين هارپي تي هئي، پيداوار ۽ ڳوٺ ۾ بدحالي، غربت ۽ سڪي ويل هاري ۽ عام طور زندگي ۽ مادي حالتون پوئتي پيل ملڪ جو ڏيک ڏيئي رهيون هيون. هارين جي ڳوٺن ۾ شين جي نوعيت ئي مختلف هئي. مون ڏٺو ته ڪيترائي گهر صاف سٿرا، شين سان ڀريل، زمين سنواريل ۽ عام خوشحال، تعاون ۽ سماجي طرح پراعتماد هئا.
پنهنجي هارين لاءِ عام راءِ ڏيندي نذير احمد لکي ٿو ته، زمين جو معيار پنجاب ۾ ڪو شڪ نه آهي ته سنڌ جي ڀيٽ ۾ اوچو آهي، ان کي خاص طور صنعت ۽ واپاري خاصيتن سان ڀيٽ ڪري سگهجي ٿي. پنجاب جو آبادگار گهڻي ڀاڱي ننڍو پاڻ ڀرو آبادگار آهي، جنهن کي زمين جي استعمال ۽ خيال جي ڄاڻ آهي. پنجاب جي آبادگار کي پاڻيءَ جو قدر آهي ۽ ان جي استعمال ۽ فائدن جي ڄاڻ پڻ آهي. ان جو اندازو ان ڳالهه مان لڳايو ته سنڌ جي ڀيٽ ۾ پنجاب ۾ پاڻيءَ جي کوٽ معمولي ۽ شڪايتون گهٽ آهن. پوکيءَ جي طريقن ۾ ڪافي علائقن ۾ بهتري آئي آهي ۽ توقع کان مٿي آهي. اپائيندڙ کي خبر آهي ته فصل جي منصوبابندي ڪيئن ڪجي ۽ 100 سيڪڙو ايراضيءَ کي ڪيئن آباد ڪجي. مون کي ٻڌايو ويو ته تقريباً 100 سيڪڙو ايراضي ساليانو استعمال هيٺ آهي. توڻي جو مالڪن ڪجهه هاري به رکيا آهن، پر هنن هارين جي صلاحيتن جي ڪابه شڪايت نه ڪئي. اهو ان ڪري به سڄو نه پر ڪنهن حد تائين آئيني فوقيت جي ڪري آهي. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته پنجاب جو هاري قانوني بيدخلين ۽ هيسائڻ کان بچيل آهي. ڇاڪاڻ ته خاص ڪري اهم ڳالهه هيءَ آهي ته هن کي بٽئيءَ ۾ اڌ حصي جي حصيداري آهي، جيڪا هن کي ذميواري، سخت محنت، جذبي ۽ زمين جي سار سنڀال ڏانهن ڌڪي ٿي.
سئزرلينڊ ۾ هرهڪ هاريءَ کي زمين مليل آهي، جنهن تي هو پوکي ڪري ٿو. نتيجي طور اتان جي هڪ تحقيق سسمنڊيءَ جي سياسي معيشت مان هڪ حوالو ڏيندي هت لکجي ٿو:
اهو سئزرلينڊ مان اسان زرعي عمل سکيا آهيون، جتي هرهڪ ماڻهو ان جو ڦل کائي ٿو ۽ ڪافي حد تائين پرسڪون آهي. وڏي آباديءَ لاءِ هن جو هي آزاد ڪردار، هن جي آزاد حيثيت ۾ تجارت ۽ کپت جي ڪري آهي ۽ ان جي ان حيثيت جي ئي ڪري ملڪ جي ٻين رهواسين جي زندگي پرسڪون آهي. توڻي جو ملڪ جي آبهوا سخت ۽ چيڙاڪ آهي. مٽي وچ ٿري زرخيز آهي. اتي گهڻي ٿڌ ۽ موسمن جي ڪري آبادگارن جون گهڻي ڀاڱي اميدون ضايع ٿي وينديون آهن. انهن غريب هارين جي ٺهيل ڪاٺ جي گهرن جي تعريف ڪرڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي. ڪيترا ڪشادا، اندران بند ۽ خوبصورت محرابن سان جڙيل آهن. اندر اڱڻ مان ٿيندو ڪمرن ڏانهن وڃجي ته هڪ سمهڻ وارو ڪمرو، جنهن ۾ پردا لڳل، خاصو فرنيچر، اڇيون چادرون، ترتيب سان رکيل ڪٻٽ ۽ ٻيو فرنيچر، کير مان ٺهيل گهڻيون شيون، ڪشاديون دريون، زبردست صفائي ۽ ساڳئي وقت گهر ۾ مڪئي، گوشت، نمڪين گوشت،چيز(مکڻ)، ڪاٺيون، ٻارڻ ۽ يورپ جا تمام ڀلا ڍڳا، گلن سان سنواريل باغيچو وغيره. ٻئي مرد ۽ عورتون صاف سٿرو لباس پائي، گرم ڪپڙا اوڍي، پنهنجن چهرن مان صحت ۽ طاقت جو ڏيک ڏيندا.
جرمنيءَ جي آبادگارن پڻ اهو ثابت ڪيو آهي ته صنعت ۾ مضبوط ارادي سان هڪ آزاد، نجي ۽ ٿوري زمين جي مالڪيءَ سان شاندار نتيجا ڏيئي سگهجن ٿا. مسٽر وليم هوودِ پنهنجي ڪتاب “Rural and Domestic Life In Germany” ۾ ريھنيش)علائقو(هارين سان ڳالهائيندي ٻڌائي ٿو ته:
”هاري هن ملڪ ۾ هڪ مستقل ۽ عظيم هستيون آهن. اهي هن ملڪ جي وڏي آبادي آهن، ڇاڪاڻ ته هو پاڻ ملڪيت جا مالڪ آهن. هي هاري هميشه اسان سان گهڻي ڀاڱي ان ڪري گڏ نه هوندا آهن جو هو گهڻي ڀاڱي زمين کان پري جتي هو پوکي ڪندا هئا، جيڪا زمين هو کيڙيندا هئا ۽ هينئر ان جا پاڻ مالڪ آهن. اُهو شايد ان ڪري آهي جو هو دنيا ۾ تمام گهڻا محنتي ۽ لائق هاري آهن. هو صبح جو سوير پورهيو ڪن ٿا ۽ شام تائين ڪن ٿا. هو سمجهن ٿا ته پورهيو هو پاڻ لاءِ ڪن ٿا. جرمن هاري سخت محنت ڪن ٿا، پر ڪنهن شيءِ جي گهر نه ٿا ڪن.’
هر ماڻهوءَ کي هڪ گهر آهي، هن کي هڪ باغ آهي. روڊ جي پاسي ۾ وڻن جي ڇانوَ آهي، جن وڻن مان هو خاصو ميوو حاصل ڪن ٿا ۽ جنهن کي هو ضايع ٿيڻ نٿا ڏين. هو پنهنجي قسمت جو پاڻ مالڪ آهي ۽ هن جي هرهڪ خاندان ۾ سخت محنت جو جذبو آهي. هنن جي اڻ کٽ محنت جو نتيجو ڏسي سگهون ٿا ته سڄي دنيا هن جي محنت ۽ معيشت جي ڪري وڌي ويجهي ٿي.
مشهور ليکڪ آرٿر پنگ ثبوت ڏيندي ان ڳالهه تي زور ڏيئي ٿو ته هارپ کان مالڪي بهتر آهي، هر سماجي، معاشي ۽ اخلاقي برتريءَ کان. هو چوي ٿو:
اهو ضروري آهي ته پڙهندڙ جي دماغ ۾ اها ڳالهه ويهارجي، ته جتي جن علائقن مان منهنجو گذر ٿيو يا ماڻهن سان ملڻ ٿيو يا ملڪيتون ڏٺم، اهي ايتريون ته خراب هيون جيتريون سوچي سگهجن پيون، پر ان جي مالڪي ايتري ته منجهيل، نه سمجهه ۾ ايندڙ ۽ ٻئي پاسي زبردست، معياري ۽ تعريف جوڳي هئي.
ثابت ڪرڻ لاءِ اهو ڪافي هو ته زمين جي مالڪي ٻين سمورن عنصرن کان، سڀ کان وڌيڪ ڦڙت، همٿائيندڙ ۽ جذبو ڏياريندڙ هئي، سخت پورهئي لاءِ. ۽ اهو سچ ايترو ته طاقتور هو، جنهن ان ڳالهه کي ممڪن بڻايو ته پوکيءَ لاءِ جبل تي چڙهي ۽ ڀرپاسي جي ڳوٺن کي همٿائي زمين جي مالڪي ورتي ويئي. حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته لينگ ڊاڪ جي جبلن ۾ زمين کي ٽڪرن ۾ ورهائي، پٺيءَ تي مٽي کڻي، جبلن تي چڙهي ان کي کيڙيءَ لائق بڻايو، جتي فطرتي طور ڪا پوک ٿيڻي ئي نه هئي.
سڄي دنيا جي مشاهدن ۽ زرعي ماهرن جي راءِ ۾ هڪ وڏو ثبوت هاڻي موجود آهي ته جتي جتي وڏين جاگيرن ۾ هارپي تي زمين اپائجي ٿي، اتي زمين ۾ پوکيءَ جو معيار، اڻ تڻ، غربت آهي. جڏهن ته زمين جيڪڏهن ڪٿي ڪو مالڪ کيڙي ٿو ته نتيجي طور سٺي صنعت، اضافي اپت ۽ پيداواري صلاحيت ۽ سڪون ۾ اضافو ٿئي ٿو.
آبهوا، مٽي، تهذيب ۽ مختلف حڪومتن ۾ ٻنهي زمينداري ۽ زمين جي ننڍي مالڪيءَ واري نظام ۾ ڪنهن خاص قسم جي ڪا تبديلي آئي هجي، پر ان جي فرق جي ڊگري وڌي آهي.
زمين تي مالڪيءَ جو احاس هاريءَ جي ڄائي ڄم کان حق آهي. جيڪي حق هن کي برطانوي شهنشاهت جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ حاصل هئا. هندوستان جو “روتواڙي” سرشتو هندو ۽ مسلم زمين جا ننڍا مالڪ هئا. آئينِ اڪبريءَ ۾ زميندار کي فقط شاهي جاگيرن تان ڪليڪٽر جو عهدو مليل هو. ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي هڪ رپورٽ جي فهرست لکيل آهي. ان ۾ زميندار کي هڪ آفيسر لکيل آهي. ۽ هو محمدن حڪومت هيٺ ۽ هن کي قانون هڻڻ ۽ عمل ڪرڻ لاءِ ضلعي سطح تي اختيار هلائي سگهي. پَـتِ جي انڊيا ايڪٽ ۾ روشواڙي کي زمين جي مالڪيءَ جو حق مليل آهي. هندوستان ۾ زرعي زمين کي هيئن ڪري پيش ڪري سگهجي ٿو:
1. ننڍا آبادگار يا هاري آبادگار
2. زمين تي لاڳو ٽيڪس حقيقي پيداوار جي حصي مان گڏ ڪيو وڃي.
ايسٽ انڊيا ڪمپني ٻنهي اصولن جي نفي ڪئي. انهن جو واحد مقصد ۽ ارادو هو ڪمپنيءَ لاءِ ڏوڪڙ گڏ ڪرڻ. زمين تي مالڪيءَ جا مسلمان ۽ هندو اصول، جيڪي واضح چون ٿا ته زمين ان جي ملڪيت آهي جيڪي ان کي کيڙين ٿا. نون حاڪمن انهن کي پاسيرو ڪري ڇڏيو. اهي اڄ اهو چاهين ٿا ته کين نقد ناڻو ۽ فائدو ملي. انهن جو وڏي ۾ وڏو مفاد آهي ناڻو ۽ پئسو ڪمائڻ. ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ رويت زمينن کي تحويل ۾ وٺي انهن کي وڪري لاءِ وڏي واڪ ڏيندڙن کي وڪڻي ڇڏيائون. انهن اهو به نه ڏٺو ته رويتواڙي زمينون ڪن اصل رهاڪن (انڊيا پِـت قانون) ۽ ديسي مالڪ جي نه هجي. انڊيا جي پِت واري ايڪٽ کي ڄڻ ته هڪ ڌڪ سان غلاميءَ ۾ بدلائي ڇڏيو. اهڙيون زمينون ڄڻ ته هٿ ۽ پير هئا، جيڪي رت وهائيندڙ قانون جي آڙ ۾ ظالم زميندارن جي رحم ڪرم تي ڇڏيا ويا.
لارڊ ڪارنيوالس جي مستقل سيٽلمينٽ:
1793ع جي اصل اپائيندڙن جي حالت ۾ تبديلي آڻي، هارپ ۾ تبديل ڪري زميندار حوالي ڪيو ويو. زميندارن کي هارين کي بيدخليءَ جو ڄڻ ته پروانو ملي ويو، جن بي رحميءَ سان بيدخليون ڪري ڪنهن تي به رحم نه ڪيو. رياست کي مجبوراً مداخلت ڪرڻي پيئي، ته جيئن زميندار جي ملڪيت کي بچائي سگهجي ۽ ايئن مالڪيءَ کي زمين جي مدي، مسواڙ ۽ ٽيڪس جي غير قانوني اوڳاڙيءَ کي روڪجي.
رينٽ جي فرسٽ رينٽ ايڪٽ 1859ع ۽ ٽيننسي ايڪٽ 1885ع ۾ ايسٽ بنگال ۾ ان پاليسيءَ جي شروعات ٿي. ڪجهه هارين کي حق ڏنا ويا. انهن کي بي جا بيدخلين مان ڇوٽڪارو مليو. ڪجهه حق 1928ع جي ايڪٽ ۽ ڪجهه 1938ع جي ايڪٽ ۾ مليا. اهڙيءَ طرح 1859ع جي آخر ۾ ان ڏس ۾ سڌارا آيا ته جيڪو هاري ڪنهن زمين تي 12 سال ڪم ڪندو، ان کي ان زمين تي رهڻ جو اختيار هوندو.
ڪجهه وڌيڪ قانون 1921ع ۽ 1926ع ۾ نافذ ڪيا ويا، جن ۾ هارين کي حق ڏنل هئا. اهي حق انهن هارين لاءِ هئا، جيڪي زميندار جي نجي زمين تي ڪم ڪندا هئا. اوڌ ۾ رينٽ ايڪٽ آف 1886ع ۾ اهڙا حق تسليم ڪيا ويا. يونائيٽيڊ پرڳڻي ۾ 1939ع ۾ اهڙو ايڪٽ پاس ڪيو ويو، جنهن ۾ آگره ۽ اوڌ وارا قانون ملايا ويا. ان ۾ سمورن هارين کي هارين مان بدلائي تاريخي هارين جو درجو ڏنو ويو ۽ ايئن ڇيڙ ۽ ابوابکي ختم ڪيو ويو. بنگال ۽ اڙيسا ۾ رويت ايڪٽ 1859ع ۽ بنگال ٽيننسي ايڪٽ 1859ع کي لاڳو ڪيو ويو. مدراس اسٽيٽ لينڊ ايڪٽ آف 1908ع ۾ هارين کي مستقل رهائش ۽ خانداني مالڪيءَ جا حق رويتواڙي زمين تي ڏنا ويا، جيڪي يا ته مالڪ هئا يا انهن لاءِ زميندار مڃيو ته اهي مالڪ آهن. ڪانگريس منسٽري 1935ع ۾ هڪ قانون ذريعي رويتواڙي واري زمينن تي حق قانوني طور تسليم ڪيا ويا.
مٿئين سروي ٻڌائي ٿي ته ٽيننسي قانونن ۾ سمورن صوبن ۾ هڪ ئي وقت ڪيترا سڌارا آيا. ان سموري لقاءَ ۾ جيڪي هارين جا طبقا پنهنجين زمينن جا مالڪ هئا يا تسليم ڪيل هاري هئا، انهن کي زندگيءَ لاءِ هارپي جو حق ڏنو ويو. عجب آهي ته سنڌ ۾ ان ڏس ۾ ڪو قانون ئي پاس نه ٿيو آهي، جنهن ۾ هارپي جا حق تسليم ٿيل هجن. حڪومت 19 جون 1949ع تي ٽيننسي ڪميٽي جوڙي، جنهن پنهنجي رپورٽ ۾ سفارشون مرتب ڪري حڪومت کي ڏنيون ته هارين جا حق ٽيننسي ايڪٽ ذريعي مڃيا وڃن. مون کي خبر نه آهي ته حڪومت ان ڏس ۾ هن وقت تائين اهڙو ڪو عمل يا فيصلو ڪيو هجي. 1947ع ۾ هڪ ٻي ڪميٽي قائم ڪئي ويئي، جنهن جو آئون به ميمبر هئس ۽ هن جا مول متا به مختلف هئا.
اڪثريتي رپورٽ،ٽيننسي ليجيسليشن ڪميٽيءَ جي سفارشن کي رد ڪيو ۽ ان جا سبب ڄاڻائيندي چيو ته هارين کي مستقل هارپي جو حق ڏيڻ وارو فيصلو ڳوٺاڻي زندگي ۽ معيشت تي اثرانداز ٿيندو، هارين جي زندگيءَ جي معيار تي ڪو فرق نه پوندو ۽ زراعت جي معيارن ۾ ڪا واڌ نه ايندي.
مسٽر ديال مل ان تي “اختلافي نوٽ” لکيو، اڪثريتي ڪميٽيءَ ان جي تائيد ڪئي. هن نوٽ ۾ اهي سڀ عذر ۽ دليل پيش ڪيا ويا، جيڪي هارين کي ٽيننسي حق ڏيڻ جي خلاف هئا. هڪ وڏو متضاد دليل، جيڪو اڪثر ورجايو ويندو آهي، سنڌ جي حالتن ۾ ته سنڌ هندوستان جي ٻين صوبن کان مختلف آهي، ڇاڪاڻ ته ٻين صوبن ۾ ٽيننسي قانون موجود آهن. منهنجي جاچ مان اهڙي فرق جي وضاحت ٿئي ٿي ته ان ۾ مختلف شيءِ ڪهڙي آهي. حقيقي ۽ سچي حقيقت هيءَ آهي، هي دليل مڙوئي لنوائڻ آهي. حقيقت ۾ هارين جي سنڌ ۾ يا ٻي ڪنهن جاءِ تي حالت ڪا مختلف نه آهي.
زمين، پاڻي ۽ انسان هر جاءِ تي ساڳيا آهن، پر بٽئي سسٽم سڄي برصغير ۾ آهي، سواءِ سنڌ جي. جيڪي اعتراض ٽيننسي ليجسليشن ۾ اڪثريتي رپورٽ اٿاريا ۽ جيڪو اختلافي نوٽ مسٽر ديال لکيو، سي عام اعتراض هئا جيڪي قانونسازي ڪندڙن کي مختلف صوبن ۾ ٽيننسي ايڪٽ لاڳو ڪرڻ وقت سامهون آيا هئا ۽ اهڙن اعتراضن جي ڪا خاص اهميت ڪونه هئي. سنڌ ۾ هارين کي ٿوريون رعايتون ڏيڻ لاءِ به اسان کي اجازت نه هئي، جيڪي رعايتون ٻين صوبن 75 سال اڳ ڏنيون هيون. انهن ماڻهن جو ٽيننسي قانونن ڏانهن ردعمل اهڙو هو جو ٻين قانونن، جهڙوڪ: هارين جي باغن ۽ فارمن جي زميندارن پاران استحصال روڪڻ واري قانونسازيءَ کي به ٻنجو اچي ويو.
ٽيننسي ايڪٽ جيڪي هارين جي فائدي ۽ تحفظ لاءِ ٺاهيا ويا هئا، اهي هندوستان جي ٻين علائقن ۾ به ناڪام ٿيا. توڻي جو تمام ٿوري تعداد ان قانون مان فائدو حاصل ڪيو. زميندارن غير قانوني ابوابهڻي ڇڏيا ۽ متاثرين ۾ ڪا اهڙي سگهه نه هئي جو قانون سان مهاڏو اٽڪائين. قانون زميندارن جي چوڌاري اڻيل آهي، جن هر ڀيري، هر زمين جي ليز ۽ واڌاري، رينيولکي تحفو ڪري ورتو آهي. بهرحال، حڪومتن هارين جي ڀلائيءَ جي ڪوشش ترڪ نه ڪئي آهي. مختلف وقتن تي قانونسازي ٿيندي رهي آهي ۽ ترميمون ٿينديون رهيون آهن، ته جيئن قانوني نقصن کي ٺيڪ ڪري سگهجي. اهو عمل وڏي عرصي کان جاري آهي ۽ هينئر هندوستان جي سمورن صوبن ۾ رائج آهي ۽ ڪجهه پاڪستان جي حصي ۾ آهي. پاڪستان کي احساس آهي ته مسئلي جو حل ٽيننسي قانونسازيءَ ۾ نه آهي، تنهن ڪري عام راءِ هيءَ آهي، هر طرف نوٽ طلب آهي ۽ مطالبو آهي ته زمينداري سرشتي کي ئي ختم ڪيو وڃي. اڪثريتي رپورٽ، توڻي جو ان ڳالهه کي مڃي ٿي ته هارين کي زمين تي غير محفوظ يا تحفظ نه هئڻ هنن جي بدحاليءَ جو وڏو ڪارڻ آهي، پر ان کي اڃان تائين مستقل حق مڃي وٺڻ سان ان مشڪل جو حل نه نڪرندو.
ڪجهه اقليت زميندارن جي آهي، جيڪي هارين کي پنهنجو غلام سمجهي انهن تي فرمانبرداريءَ لاءِ حڪم هلائين ٿا. اهڙا سڀ حڪم غير انصافيءَ تي ٻڌل آهن. بيدخليءَ جو خوف هارين کي زميندار پاران تڙڻ جو زميندار جي خواهشن آهر تابع ٿيڻ ڪافي آهي. هارين کي اهڙين حالتن ۾ مستقل هارپي جو حق هئڻ گهرجي، ته جنهن زمين تي هو هارپو ڪري ٿو، ان تي ان کي ڪنهن به خوف کان سواءِپنهنجي زميندار جي حد مقرر نه هئڻ ڪري، هو ان حق تان رضاڪاراڻا طور دستبردار ٿئي ٿو.
مٿيون اڪثريتي تبصرو منهنجن خيالن سان ٺهڪي ٿو. هاريءَ پنهنجي ڪمزور پوزيشن ۽ حالت سبب پنهنجا مستقل حق، جيڪي قانون هن کي ڏنا آهن، سي حاصل ڪرڻ ۾ ناڪام ٿئي ٿو، پر آئون حيران آهيان ته ڪميٽيءَ ان ڳالهه کي نظر ۾ رکندي، بٽئي نظام کي ريگيولر ڪرڻ جي سفارش مرتب ڪئي آهي. جيڪڏهن ٽيننسي حق ۽ زمين تي ڪم ڪرڻ جو حق حاصل ڪرڻ ممڪن نه آهي، ته پوءِ اهو به ناممڪن آهي ته هاري پنهنجي ڪمزور حالت جي ڪري زميندار آڏو بٽئي نظام ۾ پنهنجن حقن جو تحفظ ڪري سگهندو ۽ اهو به تڏهن، جڏهن هاري پاڻ زميندار جي رحم ۽ ڪرم تي هجي.

باب چوٿون: زميني سڌارن تي اسلامي قانون

قرآن جو قانون زمين جي ملڪيت جي ڏس ۾ ڪنهن به شڪ شبهي کان سواءِ آبادگار هارين جي حق ۾ آهي. سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ مثالن جي، سڄي تاريخ ۾ مسلمانن ڪڏهن به قرآن جي حڪم جي پوئيواري نه ڪئي آهي. سرمائيدارن قرآن شريف جي تشريح ئي ايئن ڪئي آهي جيئن سندن مفادن جو تحفظ ٿئي، نه ڪي استحصال جو خاتمو ٿئي، جيڪو استحصال، حضور اڪرم جي رحلت کان پوءِ شروع ٿيو. اسلام جي نالي ۾ استحصال صدين کان جاري آهي ۽ هينئر بحران جي سطح تي پهچي چڪو آهي، جتي اسلام کي “استحصالي” نظام طور سڃاتو وڃي ٿو. ڪميونسٽ ان مان فائدو حاصل ڪن ٿا. ڪميونزم غريب طبقي جي نجات ۽ ڇوٽڪاري ۽ استحصال جي شڪار پٺيان، مذهب جي عظيم خيالن جا بنياد لوڏي ڇڏيا آهن.
“توکي تنهنجو خدا آهي، تنهنجو نبي، خدا ۽ پاڪ ڪتاب قرآن آهن ۽ توکي پادري، مولوي ۽ مسجد آهي، پر اهي سڀ تنهنجي ڇا مدد ڪري سگهندا، ته جيئن تون هڪ باعزت انسان ٿي گذاري سگهين. برابري اسلام ۾ هڪ ڌنڌلو خواب ۽ سيراب آهي. اهو هڪ شڪنجو آهي غلاميءَ جو.”
اهڙن قسمن جا ڪيئي حوالا ڏيئي سماجي انصاف جو ڪيس مضبوط ڪيو آهي. اهڙي قسم جا دليل ماڻهن جي اعتماد ۽ عقيدن جي پاڙن کي ڌوڏائي ڇڏين ٿا ۽ ڪجهه ماڻهو سوچڻ تي مجبور ٿين ٿا ته ڪهڙي نه تعجب جي ڳالهه آهي ته ڇا اسلام غربت ۽ بک جهڙن بنيادي مسئلن کي حل نٿو ڪري سگهي. مذهب سڄي دنيا ۾ مضبوط سماجي ۽ معاشي مسئلن تي هڪ وڏو اثر ڇڏيو آهي، ۽ ايئن اسلام پاڪستان ۾. اسلام مطمئن حد تائين معاشي مسئلن جو حل پيش ڪري ٿو، پر بدقسمتيءَ سان مسلمانن ۾، مفاد پرستن ان جي صحيح اصولن کي لاڳو ڪرڻ ئي نه ڏنو آهي. سڄاڻ ۽ مستقبل جي باري ۾ گهري سوچ ۽ ڊگهي نظر رکندڙ، مسلمانن کي چڱيءَ ريت خبر آهي ته، اسلام ۾ ڏنل حل موجوده زمانن جي وسيع بک ۽ بدحاليءَ لاءِ ڇو نٿا لاڳو ڪري سگهجن.
اسلام به پنهنجو عروج ايئن وڃائي ويهندو، جيئن 1917ع کان اڳ ۾ روس جي انقلاب کان اڳ اڀريو هو. جيڪڏهن اسين اسلام جي اصولن کي معاشي مسئلن جي حل لاءِ نافذ ڪرڻ ۾ ناڪام وياسين ۽ خاص ڪري زميني سڌارا (لينڊ رفارمس) اسان نه رڳو پنهنجي ملڪ جي وجود کي خطري ۾ وجهنداسين، پر اسلام کي پڻ.
قرآن شريف،زمينداري نظام جي حمايت نٿو ڪري. ان جو روح ئي زمين تي اصلي کيڙيندڙن جي برابريءَ جي ورڇ جي ڳالهه ڪري ٿو. قرآن زمين جي ذاتي ملڪيت جي اجازت نٿو ڏئي، ڇاڪاڻ ته زمين جو حقيقي مالڪ خدا آهي ۽ خدا جي حڪم سان رياست.
قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ ٱسْتَعِينُواْ بِٱللَّهِ وَٱصْبِرُوٓاْ ۖ اِنَّ ٱلاَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦ ۖ وَٱلْعَٰقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ.
ترجمو: موسى پنهنجي قوم کي دلگير ڏسي چيو ته الله کان مدد گهرو ۽ صبر ڪريو، ڇوته ساري زمين الله جي آهي. هو پنهنجن ٻانهن مان جنهن کي گهرندو آهي، تنهن کي ان جو وارث بڻائيندو آهي ۽ (چڱي) عاقبت پرهيزگارن لاءِ آهي. (آيت 127، سوره 7)
وَالاَرضَ وَضَـعَتبا لااَنام. فِيهَا فاکِهَمةُ وانَـخُـلُ ذَاتُ لاَکمَامِ. والحَبًُ ذوالحَصفِ وَ الرَيحَانُ.
ترجمو: ماڻهن لاءِ زمين پکيڙيائين. منجهن (هر جنس جو) ميوو ڇپڙين واريون کجيون آهن، ۽ بُـههُ وارو اَنُ ۽ خوشبودار ٻوٽا (به ان ۾) آهن. (سوره 55، آيت 9، 10، 11)
سڀني جو پالڻهار ۽ رزق عطا ڪرڻ جي ذميواري خدا جي آهي. دنيا ۾ جيتريون به شيون زمين تي خدا پيدا ڪيون آهن، اهي سموري انسان ذات جي ڀلي لاءِ آهن.
وَهُـوَالَذِي خَـلَـقَ السَموٰتِ وَلارضَ فِي سِتَـةِ اَيَامِ وَکَانَ عَرشُہ عَـلَي المَآءِ لِـيَـبلُوکُمُ اَيُـکُم اَحسَـنُ عَـمَـلاً. وَ لَين قُلتَ اِنکم مبعُوثوُنَ مِن بعدالمَوتِ بَيقُولَـنَ اَلذين کُفرُو اِنُ هٰذَ الَا سِحرُ مُبِينُ.
ترجمو: اُهو الله آهي جنهن آسمانن ۽ زمين کي ڇهن ڏينهن ۾ بڻايو. سندس عرش پاڻيءَ تي هو ۽ اوهان کي پرکي ته اوهان مان ڀلو ڪير آهي. (آيت 6، سوره 11)
هُـوَ الذي خَـلَـقَ لَـکُـمُ مَافي الارض جميعاًق ثُـمَ اَستَوى اِلَي السَـمَآءِ فستوٰ مُـنَ سَـبـَـحَ سَمٰوٰتِ وَهوُ بِکُلِ شيءِ عَليمُ.
ترجمو: اهو اُتم ئي آهي جنهن سموريون شيون جيڪي زمين ۾ آهن، پيدا ڪيون ۽ وري آسمان ڏانهن متوجهه ٿيو، پوءِ انهن کي ست آسمان ڪري برابر بيهاريائين ۽ هو سڀ ڪنهن شيءِ کي ڄاڻيندڙ آهي. (سوره 2، آيت 29)
زمين جا سمورا وسيلا برابريءَ جي بنياد تي سڀني لاءِ آهن.
وَجَـعَل فيها رُوَسِيَ مِن فوقيتا وَ بٰرَکَ فِيهَا وَ قَـدَرَ فِيهَا وَ قَـدَرَ فِيهَآ اَقُـوَا تَـهَا فِي اَربَعةِ اَن مِ ء سَطرءً لِلستآ ئطينَ ثُم استوى اِلَي التـتمآءِ وَهِيَ دُخانُ فَـقَالُ لَـمَا ولِلاَرءضِ ائيتيا طَوعًا اَؤ کُردهاً قالتا آتينا طُآئِـعِينَ.
ترجمو: ۽ زمين مٿان پڪل جبل بڻايائين ۽ منجهس برڪت رکيائين ۽ چئن ڏينهن ۾ منجهن قوت مقرر ڪيائين ۽ سائلن/ گهرندڙن لاءِ برابر آهي ۽ وري آسمان ڏانهن توجهه ڪيائين. اهو دونهون هو ۽ پوءِ زمين کي چيائين، “وجود ۾ اچو.” ۽ چئن ڏينهن کان پوءِ خوشيءَ سان وجود ۾ آيا۽ انهن جا سمورا وسيلا گهرندڙن لاءِ برابر تقسيم ٿيل آهن. (سوره 4، آيت 9، 10)
زمين به سموري انسان ذات جي ممڪن ڀلائيءَ لاءِ استعمال ٿيڻ گهرجي ۽ زمين جي اهڙي نجي ملڪيت يا ڪنٽرول، جيڪو چند ماڻهن جي فائدي تائين محدود هجي ۽ اڪثريت کي محروم رکي، اهو قرآن جي قانون جي خلاف آهي.
ڪير به زمين جي مطلق مالڪيءَ جي دعوى نٿو ڪري سگهي، ۽ ڪنهن کي به ان کي ليز/ مقاطعي تي ڏيڻ جو حق نه آهي. خدا اسان کي حڪم ۽ اجازت ڏني آهي ته زمين کي پنهنجي گذر سفر لاءِ استعمال ڪريو ۽ جيڪڏهن ڪنهن زمين جي ٽڪري تي پنهنجو پورهيو ڪيو آهي، ته اهوئي ان جو مالڪ تصور ڪيو ويندو، ۽ جيستائين زمين هن جي پوکيءَ هيٺ هوندي، هن جي مالڪيءَ تي ڪوبه حق نٿو ڄمائي سگهي.
وَالکل حجلنا مَـوَلِيَ مِمَا تَرکَ الَوالِدٰنِ والَا قَربُونَ. وَالذينَ عَـقَدثُ اَيًمانکُم فااَتُوهَم نصيبهُم. اِن الله کَانَ عَلى اُلُلِ شيء شهيدًا.
ترجمو: ماءُ پيءُ ۽ مائٽن جيڪو مال ڇڏيو، تن (سڀن) لاءِ وارث مقرر ڪيائين، جنهن جي ملڪيت آهي، ان کي ان جو حصو ڏيو. بيشڪ الله سڀ ڪنهن شيءِ کان واقفيت رکي ٿو. (سوره 4، آيت 32)
شخصي پورهيو ئي مالڪيءَ جي لياقت آهي. هي اصول زمين جي قبضي ۽ ملڪيت جو ثبوت آهي. ماڻهو ايتري زمين پاڻ وٽ رکي سگهي، جيتري ڪجهه اصولن هيٺ هو پنهنجي ورهاست هيٺ رکي سگهي ٿو.
اسان لاءِ گذر سفر جا ذريعا خدا تعالى ايترا پيدا ڪيا آهن، جو انهن مان هرهڪ پنهنجي وت آهر حاصل ڪري سگهي ٿو ۽ خدا جو قانون ٻڌائي ٿو ته ڪير به پنهنجو حصو پنهنجي پورهئي کان وڌيڪ حاصل نه ڪري. انسان سندي جسماني ۽ ذهني ساخت ۽ ڪمائڻ وارين صلاحيتن ۾ مختلف آهن. خدا توهان کي هڪٻئي کان مختلف ڪري پيدا ڪيو آهي، ته جيئن (پنهنجين پنهنجين صلاحيتن آڌار) رزق ڪمائي سگهو.
ڪي ماڻهو ٻين کان سرس ڪمائي سگهن ٿا، پر اهو ايئن نه ٿو ٿئي. اوهان ۾ اهي پسند ڪيا وڃن ٿا، جيڪي (ٻين سان پنهنجو رزق ونڊين) جيڪي انهن تي دارومدار رکندا هجن. توڻي جو پنهنجي پنهنجي رزق ۾ ۽ اهليت ۾ سڀ برابر آهن، ته پوءِ اهي خدا جي ڪهڙين نعمتن جو شڪر ادا ڪندا؟
وَالله فضل محضکم علىٰ بعضِ في الرِزقِ فَماالذينَ فُضِلو بُرآدِي رزهم على ما مَـلَکت ايمانهم فهم فيہ سَـوَآءُ افبنعمةِ اللهِ يجحدُونَ.
الله اوهان مان هڪڙن کي ٻين کان وڌيڪ روزي ڏني آهي ۽ وڌ ڏنل روزيءَ وارا پنهنجي روزيءَ کي پنهنجن ٻانهن تي موٽائڻ وارا نه آهن، ته اهي سڀ برابر هجن ۽ پوءِ الله جي نعمتن جو ڇو انڪار ڪندا. (سوره 16، آيت 70)
ان مان صاف ظاهر آهي ته قرآن شريف ۾ خدا ان حقيقت کي پڌرو ڪيو آهي ته سڀ پنهنجين لياقتن آهر ڪمائڻ ۾ برابر نه آهن، تنهن ڪري ڪن کي وڌيڪ ملڪيت هوندي ۽ ڪن کي گهٽ، پر قرآن ان حقيقت ۽ انهن حالتن کي نه مڃيو آهي ته ڪن کي تمام گهڻو ۽ ٻين کي ڪجهه به نه. قرآن شريف هرهڪ انسان کي زندگيءَ جي ضرورتن جو حق خدا جي پيدا ڪيل زمين مان ڏنو آهي. پوءِ ڀلي کڻي اهو هيڻو/ ڪمزور هجي يا طاقتور، صحتمند هجي يا بيمار، اهل هجي يا معذور، امير هجي يا غريب. قرآن شريف زمين تي وسيلا سڀني لاءِ عوامي وسيلا ڪري ڇڏيا آهن ۽ جيڪڏهن انهن وسيلن مان ڪو ماڻهو پنهنجين گهرجن کان وڌيڪ ڪمائي ٿو، ته واڌو ۽ اضافي ڪمائي اُن لاءِ هڪ “امانت” آهي، جيڪا کيس حقيقي حقدارن ۾ ورهائڻي آهي، جيڪي پنهنجي ڪمائيءَ لائق نه آهن.
“هن جي پٺيان بنيادي خيال ان اصول جو آهي، ته سڄي انسان ذات هڪ ڪڙم ۽ خاندان آهي، جنهن ۾ انسان پاڻ ۾ هڪٻئي سان جڙيل آهن ۽ هڪٻئي سان ڀلائي ڪرڻ جا پابند آهن. هرهڪ زندگيءَ جي مختلف شعبن ۾ ڪم ڪري ٿو. پنهنجي پنهنجي لياقت آهر ڪي گهٽ ۽ ڪي وڌ ڪمائين ٿا. توڻي جو جيڪي بهتر آهن، اهي سڀ ڪمائي ٻين غريبن ۾ ڪونه ٿا ورهائين، پر هو انهن متعلق لاپرواهه به ڪونه ٿا ٿي سگهن، ڇو جو ايئن نٿو ٿي سگهي ته هو ٻين غريبن جي ڀلائي ۽ بهبود نه چاهيندا هجن ۽ انهن کي غربت ۽ بک ۾ مرڻ لاءِ ڇڏي ڏين. توڻي جو هرهڪ ميمبر کي پنهنجو پنهنجو رزق ڪمائڻ جو ڌار ۽ جدا اختيار آهي. اهي پنهنجي ملڪيت کي گڏائين، ان کان بالاتر ته هڪ هڪ جو اڌ ۾ حصو گهٽ يا وڌيڪ، ننڍو يا وڏو آهي، ته جيئن سڀني جي زندگيءَ جي بنيادي ضرورتن جو خيال رکي سگهجي.” (ترجمه القرآن، واليم 2)
مولانا ابوالڪلام آزاد، جيڪو قرآن شريف جو وڏو شارح هو، اُن هِن ڳالهه کي چٽن لفظن ۾ وائکو ڪري ڇڏيو. هن چيو ته سمورن انسانن کي خدا جي ڏنل رزق تي برابر جو حق آهي، ملڪيت، کاڻين، جهنگلن، ٻيلن، دريائن ۽ پاڻيءَ تي اختيار رياست جو آهي، پر سڀني جي ڀلائيءَ لاءِ، تنهن ڪري زمين جي ملڪيت، جنهن جي پيداوار جا وسيع وسيلا پيدا ٿين ٿا، اهي اختيار رياست وٽ آهن، ته جيئن سمورن رياست جي شهرين ۾ برابر ورهاست ڪري سگهجي، پر جيڪڏهن ڪو ماڻهو، زمين جي وسيع ايراضيءَ تي ڪنٽرول ڪري ٻين کي خدا جي ڏنل زمين جي حق کان محروم ڪري، اُن جي اُھا ملڪيت قرآن جي قانون مطابق غير قانوني قرار ڏني وڃي.
مختصر طور، اهوئي پاڪ ڪتاب جو قانون آهي. آئون اڳ ۾ ۽ روايتن ۽ عملن جي ڀيٽ ڪري چڪو آهيان. مسلمانن وٽ انهيءَ جو مفهوم ڌنڌلو آهي، ڇاڪاڻ ته مسلمانن ماضيءَ ۾ قرآن جي اهڙي قانون جي مخالفت ڪئي آهي.
اها ته اسان جي بدقسمتي چئبي، جو اسين اهڙي قسم جي غير منصفاڻي ۽ بي بنياد عمل کي گهٽ يا وڌ ڪري، قانون جو درجو ڏيئي، ان کي اسلامي قانون سمجهون ٿا. قرآن جو قانون آخري آهي، پر مسلمان اهڙي تصديق لاءِ حديث جو سهارو وٺن ٿا، انصاف جي اصولن ۽ اسلامي تاريخ مان حوالا ڳولين ٿا. آئون ڪجهه وڌيڪ ڀروسي جوڳين اختيارن جا حوالا ثبوت طور پيش ڪريان ٿو، جن ۾ زمينداري سسٽم کي اسلام پسند نٿو ڪري.
“جيڪڏهن، ڪنهن شخص کي زمين جو ٽڪرو آهي ته هو ان تي پاڻ پوکي ڪري ۽ ان کي غير آباد نه ڇڏي. جيڪڏهن هو پاڻ نٿو کيڙي ته ٻئي کي به کيڙڻ لاءِ نه ڏئي. هي ان کي پاڻ تائين محدود رکي، اسان اهو نٿا چاهيون.“ (حديث بخاري)
حديث جي آخري جملي ۾، خاص ڪري ان انداز ۾ فرمايو ويو آهي ڄڻ ته اهڙي روش کي پسند نه ڪيو ويو هجي. ان مان صاف ظاهر آهي ته هو پنهنجي زمين/ ملڪيت پاڻ وٽ اوتري رکي جيتري هو پاڻ کيڙي سگهي.
اها حديث صحيح مسلم ۾ به حوالي ۾ ڏنل آهي ۽ ان ۾ صرف ايترو اضافو ڪيو ويو آهي ته، “جيڪڏهن اڳيون ماڻهو وٺڻ کان انڪار ڪري، ته پوءِ اها زمين پاڻ وٽ رکي سگهجي ٿي.” ٻين لفظن ۾ جيڪڏهن زمين ڪنهن کي مفت ۾ آڇي وڃي ۽ ٻيو ماڻهو جنهن کي اها زمين پسند نه آهي ۽ ان کي مسواڙ تي ڏئي، ته بهتر آهي ته هو اها زمين مسواڙ يا ليز تي ڏيڻ بدران پاڻ وٽ رکي. حضور صلعم صاف صاف لفظن ۾ زمين کي ليز تي، پئسن عيوض يا بٽئي تحت ڏيڻ کان سخت منع ڪئي آهي ۽ اهوئي سبب آهي جو عبدالله بن عمر اِها حديث ٻڌندي، امير معاويه جي زماني ۾، جڏهن سرمائيداري پنهنجي اوائلي زمانن ۾ مسلمانن وٽ آئي هئي، ته هن زمين جي مسواڙ يا ليز وٺڻ کان انڪار ڪيو هو.
هڪ ٻي روايت امام بخاريءَ حضور صلعم لاءِ ٻڌائي. بيبي رضيه ۽ بيبي خديجه چيو ته، هنن جي چاچي زهير بن رضيه هڪ دفعي چيو ته حضور پاڪ هن کي منافعي بخش ڪاروبار کان روڪيو. رضيه چيو ته پاڻ نبيءَ جو حڪم انصاف ڀريو هوندو، جنهن تي زهير ٻڌايو ته پاڪ نبيءَ ان کي گهرايو ۽ سوال ڪيو ته هو پنهنجي زمين تي ڇا ڪري رهيو هو. هن چيو ته هن پنهنجي زمين جي هڪ چوٿائيءَ کي مسواڙ/ ليز تي ڏيڻ پئي چاهيو، ان سان گڏ ڪجهه کجيون ۽ مڪئي به. حضور صلعم جواب ۾ فرمايو، “تون اِهو نه ڪر، يا ته پاڻ کيڙ يا ٻئي ڪنهن کي (مسواڙ کان سواءِ) کيڙڻ لاءِ ڏئي. (حديث بخاري)
ايئن حضور پاڪ جي فرمان موجب حضرت عمر (اسلام جو ٻيو خليفو) حضور پاڪ جي هڪ صحابيءَ جي زمين واپس ورتي، جيڪا کيڙيءَ هيٺ نه هئي ۽ ان کي انهن ۾ ورهائي ڇڏيو جن کي ان جي ضرورت هئي.
قانون جو مشهور عالم امامِ اعظم، جنهن جا هزارين مسلمان سڄي دنيا ۾ چاهيندڙ آهن، هن پڻ زمين کي مسواڙ تي ڏيڻ جي منع ڪئي آهي. امامِ اعظم جي اڳڪٿي ڪمال جي هئي، جيڪا هن ڪئي ته زمينداري نظام کيڙيندڙ طبقن ۾ بدحالي ۽ غربت جو نظام آڻيندو. اهو به هن ڇهين صدي هجريءَ ۾ چيو. ابنِ تين لکيو:
اِهو اسان جو مشاهدو آهي ته سڀ کان وڏي بدحالي ۽ تڪليف کيڙيندڙ طبقي جي آهي. حضرت امام الهند شاهه ولي الله دهلوي پڻ زمينداري نظام کي ناپسند ڪيو، ڇاڪاڻ ته هن سمجهيو ته ان سان انسان ذات ۾ تفريق ۽ تضاد پيدا ٿئي ٿو. مولانا عبيدالله سنڌي اسلامي تعليمات جو شاهڪار عالم ۽ شاهه ولي الله جي فلسفي جو وڏو ڄاڻو هو، جيڪو پنهنجي تصنيف “حجة البلاغا” ۾ لکي ٿو:
“اسين امام حنيفه جا پوئلڳ آهيون، جنهن زمين جي ليز/ مسواڙ جي منع ڪئي آهي. ان جي حڪم مطابق ته ماڻهو پاڻ وٽ اوتري زمين رکي، جيتري هو پاڻ لاءِ کيڙي سگهي. درحقيقت سچ هي آهي ته زمين ليز ڪرڻ جو نظام ناانصافيءَ تي ٻڌل نظام آهي ۽ زميندار ان ملڪيت ۾ واڌارو ڪندو رهي ٿو ۽ غريب هارين کي گڏهن ۽ ڍڳين وانگر وهائي ٿو. هنن کي نه پاڻ تي رحم آهي ۽ هارين کي بک ۾ مارين ٿا.” (فلسفهء عمرانيت و معيشت، صفحو 18)
عراق جي فتح وقت، هڪ نئين تضاد/ بحران جنم ورتو ته فتح ڪيل زمين جو ڇا ڪجي. غازين چيو ته زمين کي انهن ۾ جنگ جي ٻوٽي سمجهي ورهايو وڃي، پر حضرت عمر انڪار ڪيو ته هارين کي زمين تان بيدخل نه ٿو ڪري سگهجي ۽ بعد ۾ زمين کي “وقف” ڪري، عام مسلمانن جي ڀلائيءَ لاءِ ڪتب آندو ويو.
امام ابو يوسف جو ان زمين جي ڏس ۾ هاڪاري نقطهء نظر هو ته زمين کي مسواڙ/ ليز تي ڏنو وڃي. هو خليفي هارون الرشيد جو چيف/ وڏو منشي هو. هن جي ئي (هارون الرشيد جي) زماني ۾ عباسي خلافت جو زوال شروع ٿيو ۽ اهو ممڪن نه آهي ته امام يوسف زمين جي مسواڙ تي ڏيڻ جي مخالفت ڪئي هجي. هن جي استاد امامِ اعظم قرآن شريف جي حڪم مطابق هو. دراصل امير معاويه کان پوءِ سڄي تصوير تبديل ٿي ويئي، جڏهن سرمائيداري ۽ سامراجيت مسلم سماج ۾ نئين روح سان داخل ٿي. زمين جي ملڪيت متعلق امام الهند شاهه ولي الله پنهنجي عظيم ڪتاب “حجة البلاغا” ۾ لکي ٿو:
“ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته سڄي ملڪيت ڪنهن جي نه پر خداجي آهي، پر جيئن خدا حڪم ڪيو آهي ته ان کي پيداوار لاءِ استعمال ڪجي، پر ماڻهو لالچي آهن (جيڪي ان ملڪيت ۾ واڌارو ڪن ٿا.) تنهن ڪري هي قانون ٺاهجي ٿو ته، جيڪو شخص سڀ کان پهرين زمين تي مالڪيءَ ۾ آهي، ان کي اتان بيدخل نه ڪجي. شرط آهي ته اهڙي مالڪي ڪنهن ٻئي جو نقصان نه ڪري. زمين اهڙي جڳهه آهي جهڙي رهڻ جي جاءِ يا مسجد، جيڪا سڀني لاءِ کليل ۽ برابر آهي. اها ان جي آهي، جنهن جي سڀ کان اڳ ان تي مالڪي آهي. (ان مان صاف ظاهر آهي ته جيڪو شخص ان تي پنهنجي مالڪي ۽ جڳهه ٺاهيندو، اُهوئي ان تي اختيار رکي سگهي ٿو ۽ نه ڪي ٻيو.) زمين تي مالڪيءَ جو مطلب آهي ته ان کي ان جي استعمال ۽ وسيلن مان فائدا وٺڻ جا حق آهن.
شاهه ولي الله جي پٽ امام عبدالعزيز پنهنجو رايو ڏيندي زمينداري نظام جي “فتوى عزيزي” ڪتاب (جلد پهريون) ۾ مخالفت ڪئي آهي. هن جو رايو آهي ته زمين هندوستان جي سمورن مسلمانن جي ملڪيت آهي ۽ اها مسلمانن جي (بيت المال جي) امانت آهي. اُها ڪنهن به شخص جي ذاتي ملڪيت نه آهي ۽ نه ئي ڪنهن زميندار جي، جيڪي ان جا منتظمين ٿيا هلن ٿا. مسلمانن جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته مسلمان حڪمرانن پنهنجي سڄي شهنشاهت کي دنيا ۾ ڦهلايو، سڄي دنيا جي آبادگارن ۽ هارين جون دليون کٽيون ۽ جاگيردارن جي قلعن کي ڊاٺو. حضور صلعم جي وفات کان هڪ صدي پوءِ اسلام سڄي ايشيا، آفريڪا ۽ يورپ ۾ ڦهليو. رومي ۽ فارسي شهنشاهتون حضرت عمر جي زماني ۾ اسلام جي فتحن اڳيان نه بيهي سگهيون. اهو ڇا جي ڪري ۽ ڪهڙن سببن جي ڪري ٿيو؟ هڪ وڏو دليل اهو آهي ته اهو سڀ ڪجهه حضور صلعم جي تعليمات جي ڪري ٿيو. توڻي جو اهي تعليمات رڳو ڏهن سالن ۾ هيون. انهن تعليمات نسلي نفرتن ۽ سماجي براين جي زهرن کي پاڙان ختم ڪيو ۽ خاص ڪري، اها حقيقت آهي ته ان يورپ ۾ جاگيرداريءَ جي زهر کي ختم ڪيو ۽ عملي طرح آبادگاريءَ ۽ هارين کي هٿي وٺرائي.
امير علي پنهنجي ڪتاب “ساراسين جي تاريخ” ۾ مسلمانن جي فتح ۽ اسپين جي حڪومت متعلق هيئن لکي ٿو:
“مسلمانن جي فتحن جي نتيجي ۾ سڀ کان وڏو فائدو سرويل(غلام) طبقن کي هيئن پيو ته هنن کي هيستائين،بار ڍوئڻ جي رڇن ۽ ڍڳن کان به بدتر سمجهيو ويندو هو، هاڻي هنن کي پنهنجي انسان ٿيڻ جو احساس ٿيو آهي. غلام ۽ ٻانها، جيڪي وڏين جاگيرن ۾ لوڙيندا هئا، جڏهن مسلمانن جي هٿ چڙهيا ته هنن انهن کي هارين ۾ بدلائي پنهنجي زندگي پاڻ زمين تي گذارڻ لاءِ ڇڏي ڏنو. زمين عملي طور ڄڻ ته انهن جي هئي.”
جڏهن حضرت عمر جي ڏينهن ۾ فارسي شهنشاهت مسلمانن جي هٿ چڙهي، تڏهن حضرت عليءَ جي چوڻ تي عام راءِ جي هڪ تمام وڏي سروي ڪئي ويئي. سمورن هارين تان ڳري پورهئي جو بار گهٽايو ويو، انهن کي زمين جو مالڪ بڻايو ويو، زمين جي وڪري تي مڪمل پابندي لڳائي ويئي ۽ بيدخليءَ خلاف قانون کي مضبوط ڪيو ويو.
حضرت عمر متعلق ڳالهائيندي، امير عليءَ چيو:
“هن قسم جي دورانديشي بعد وارن حڪمرانن ۾ هئڻ گهربي هئي. هن کي احساس ٿيو ته شهنشاهت جي مضبوطي ۽ مادي ترقيءَ جو دارومدار ۽ خوشحالي زرعي طبقن جي خوشحالي آهي. اهڙا مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ زمين جي وڪري تي ۽ مالڪيءَ تي فتح ٿيل ملڪن ۾ پابندي هڻن. ان کان به وڌيڪ فاتح عربن جي اڳرائيءَ تي هن چيو ته ڪوبه ساراسين لوڪل ماڻهن کان زمين خريد نه ڪندو. (57) فتح ڪيل ملڪن ۾ انتظامي معاملن ۾ هارين جي ڀلائي، واپار ۽ ترقيءَ تي مسلسل زور ڏنو ويو.

باب پنجون: دنيا جا زميني سڌارا

مون گذريل باب ۾ لکيو ته ڪيئن اسلام وڏي پئماني تي زمين جي مالڪي، مسواڙ يا ليز جيمنع ڪئي آهي ۽ جيڪڏهن ڪو ماڻهو تمام وڏي زمين جي ملڪيت رکي، جيڪا هو پاڻ کيڙي سگهي، ۽ ٻين لفظن ۾ کيڙيندڙ ۽ زمين تي رهندڙ ئي اصل ۾ زمين جا مالڪ آهن. يورپي ملڪن زرعي مسئلن کي حل ڪندي، زمين جي ترقيءَ جي اصولن کي هارين جي مالڪيءَ سان ڳنڍي ڄڻ ته قرآن جي اصولن جي پوئيواري ڪئي آهي. زرعي سڌارن جو هڪ مقصد، جيڪو سڄي يورپ ۾،روس کان علاوه لاڳو ٿيل آهي ته،زمين جا فارم ايترا وڏا هجن جو ان تي کيڙيندڙ هاري پنهنجي عيال/ خاندان جو سٺو گذر سفر ٿي سگهي. ٻيا اثرائتا اپاءَ پڻ لاڳو ڪيا ويا آهن، جن ۾ وڏين جاگيرن رکڻ جي منع، زمين جي مالڪيءَ جو نظام، قرضن جون سهولتون ۽ بي زمين هارين لاءِ زمينون خريد ڪرڻ ۽ هارين جي حقن کي زمين جي خريداري، وڪري، ليز يا وياج تي ڏيڻ جي منع وغيره شامل آهي.
اهو پڻ ڏٺو ويو آهي ته زمين جي ٽڪرن جي ننڍي هئڻ ڪري ان تي مشين جو استعمال گهٽجيو وڃي، تنهن ڪري ان تي آبادگارن ۽ هارين جي هارپي کي اوليت ڏني وڃي ٿي. رياست کي وڏن زرعي فارمن کي هٿي وٺرائڻ گهرجي ۽ ان ۾ سيڙپڪاري ڪرڻ گهرجي. وڏن فارمن جي هارپي ۽ ننڍن فارمن جي مقابلي ۾ فوقيت عام طور مڃيل آهي ۽ سڄي دنيا جي تحقيق ٻڌائي ٿي ته ان کي سڄي دنيا ۾ مقبوليت ملندي وڃي ٿي. ان ۾ هتي حوالو ڏيندس ته هن موضوع تي هڪ ماهر گارل برانڊٽ، جيڪو زرعي معاشيات جو اسٽينفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر آهي، هن پنهنجي ڪتاب “ري ڪنسٽرڪشن آف ورلڊ ايگريڪلچر” جو، “ڳوٺاڻو سماج،پنهنجي آباديءَ کي زندگيءَ کي مطمئن ڪندڙ اطمينان بخشي ٿو. جيڪڏهن زرعي فارم جي انتظام جي آزادي جهڙي نجي ملڪيت تي هوندي آهي. جيڪڏهن هاري بي زمين آهن ته پنهنجي ڄاڻ ۽ هنر ۾ بهتر سار سنڀال جي نتيجي ۾ گهڻا فائدا حاصل ڪري سگهجن ٿا۽ جيڪڏهن ڪو ڪمدار يا ٻيو ڪو منتظمين هنن مٿان هجي ۽ هو اجرتي مزدور وانگر روزانه مزدوريءَ تي ڪم ڪندا هجن، ۽ ٻئي جي طابع هجن ته پنهنجون ذاتي صلاحيتون ڪتب نه آڻي سگهندا.
تنهن ڪري اهو ثابت نه آهي ته جيڪڏهن کين ممڪن موقعا فراهم ڪيا وڃن ته سندن خانداني زمين ۾ لاڳت، پيداوار، فني ۽ معاشي ڪارڪردگي وڏين زمينن کيڙڻ ۾ وڌندي، پوءِ چاهي اهي نجي ملڪيت ۾ هجن يا ان تي ڪو ٻيو انتظام، ڪارپوريشن يا گڏيل وڏا فارم هجن. دنيا ۾ ڪٿي به گهڻ صلاحيت ۽ منافع بخش وڏا زرعي فارم/ ڪاروبار ايترا ترقي يافته نه آهن جو هو پنهنجي مزدورن کي گهر جون سهولتون، حقيقي آمدنيون ۽ ڳوٺاڻي پائيدار ترقي مهيا ڪري سگهن، جيڪي لکين خانداني فارمن يورپ ۽ آمريڪا ۾ مهيا ڪري ڏني آهي. ان جو مطلب هرگز اِهو نه آهي ته سڄي دنيا ۾ وڏا زرعي فارم سڀ خانداني زرعي فارم پيداواري ۽ سڄن ڪٽنبن جي زندگين ۾ خوشحاليءَ جي ضمانت آهن. حقيقت ۾ هڪڙا اهڙا وڏا زرعي فارم آهن، جتي آبادي به گهڻي آهي ۽ اتي هارين ۽ آباديءَ ۾ وڏي بدحالي آهي، جڏهن ته وڏي پئماني تي پوکي ڪئي وڃي ٿي ته اتي پيداوار ۾ اپت به گهڻي آهي ۽ مزدورن جي زندگيءَ جا معيار به بهتر آهن. اهي حالتون آهن ئي ان ڪري جو وڏن زرعي فارمن تي معاشي ۽ سماجي هڪ هٽي هئڻ جي ڪري، اتي حالتون خانداني فارمن لاءِ برابر نه آهن ۽ ماڻهن کي گهٽ ۾ گهٽ اتي حڪمرانيون ۽ خدمتن جو معيار به پوئتي پيل آهي.” حڪومتون زرعي ملڪن ۾ ان ڳالهه جو نوٽيس وٺن ٿيون ته رڳو هارين ۾ شعور انهن جي معيارِ زندگيءَ کي بهتر ڪندو، پر ان جي مقابلي ۾ زمين جي کيڙيندڙ ۽ حڪومت جي تعاون سان بهتري ايندي. ملڪ جهڙوڪ آمريڪا، ميڪسيڪو ۽ چين، اتي وڏا زرعي فارم ٺاهڻ لاءِ همٿائي ٿو، ته جيئن هارين جي زندگين ۾ تبديلي آڻي سگهجي. تڪڙن زرعي سڌارن وچ ۽ اوڀر يورپ ۾ روايتي زرعي ڍانچن ۾ گهڻيون تبديليون آنديون آهن. زرعي فارمن جي وڏي ۽ ننڍي تعداد ۾ گهٽتائي آئي آهي. اٽڪل 20 لک هيڪٽر زمين زميندارن کان زرعي هارين ڏانهن منتقل ٿي آهي. هارين ۽ آبادگارن جي طبقي جڙڻ جي ڪري مٿين ملڪن ۾ سماجي ۽ معاشي ڍانچن ۾ وڏي تبديلي آئي آهي ۽ ان جو ڳانڍاپو ان وڏي ۽ تاريخي اهميت جو حامل آهي، جنهن مان زرعي سڌارا ڦٽي نڪتا.
زمين کيڙيندڙ لاءِ هڪ وڏو مقبول نعرو ۽ پيغام وچ ۽ ڏکڻ يورپ ۾ مقبول پروگرام ٿي اڀريو. انهن چيو ته زمين جي مالڪي اُن جي آهي، جيڪو ان کي کيڙي ٿو.
“تمام گهڻي تعداد ۾ بي زمين هاري يا ٿورا هاري، جن کي معمولي زمين آهي، اهي وڏين زميني جاگيرن جي پاسي ۾ رهن ٿا، اهو برداشت کان ٻاهر آهي. هڪ ترقي پسند، مضبوط ۽ اڳتي وڌيل معاشري قائم ڪرڻ جا بنياد ئي ان ڳالهه تي ٻڌل آهن ته هرهڪ هاريءَ کي ذاتي زمين هجي. آمريڪا ۾ خانداني زرعي فارمن ۾ واڌارو ٿيندو پيو وڃي ۽ ٻين ملڪن ۾ يورپ کان ٻاهر بينڪ ميڊ جونس فارم ايڪٽ 1937ع مطابق تمام وڏي رقم ان ڳالهه لاءِ مخصوص ڪئي ويئي آهي ته هارين کي پنهنجي شخصي زمين خريد ڪري ڏني وڃي. زمين جي ماليت جي برابر جا قرض آڇيا وڃن ٿا، جيڪي 40 سالن ۾ موٽائڻا آهن. انهن تي وياج جي شرح فقط ٽي سيڪڙو آهي. ان جا شرط به آسان آهن، ته جڏهن وڻي، جيترو وڻي، پيداواري چاڙهه/ اپت وارن سالن ۾ جمع ڪرائين. طئي ٿيل قرضن جون قسطون هروڀرو لاڳو نه آهن.
ميڪسيڪو ۾ زرعي سڌارا متعارف ڪرايا ويا آهن، جنهن ۾ هارين تان، ۽ بي زمين هارين ۽ غلاميءَ جي بار هيٺ دٻيل مزدورن ۽ هارپو ڪندڙن تان بار لاهي سگهجي. زمين جي ملڪيت جو مرڪزي نظام 1910ع جي انقلاب کان اڳ لاڳو ٿيل هو. انقلاب کان پوءِ سڀ کان اهم ۽ پهريون ڪم زرعي سڌارا آڻي عوام جي نبض کي ٿڌو ڪرڻ جو پروگرام متعارف ڪرايو ويو. 1917ع ۾ زميني سڌارا ٽن نقطن تي متعارف ڪرايا ويا.
1. حڪومت طرفان زمين جي ذاتي ملڪيت جي نظام کي درست ڪرڻ يا نگهباني ڪرڻ.
2. ڳوٺن ۾ ڳوٺاڻي سماج کي زمين جي گڏيل ملڪيت رکڻ جي اجازت ڏيڻ.
3. خانداني زمين کي شخصي مالڪيءَ هيٺ ٺاهڻ/ آڻڻ.
ملڪي وسيلن کي بهتر انتظام هيٺ آڻڻ لاءِ، زرعي ۽ هارپو ڪندڙ آباديءَ کي هٿي وٺرائڻ، نجي ملڪيت رکڻ جي ممانعت ڪرڻ، جنهن جا سماج تي گهرا اثر پون ٿا ۽ ايئن اهڙا قانون پاس ڪرايا ويا، ته جيئن رياست ۽ مرڪزي حڪومت زمين تحويل ۾ وٺي عوامي ڀلائيءَ لاءِ استعمال ڪري سگهي. جن کان زمين حاصل ڪئي ويئي، انهن کي ان جو معاوضو ڏنو ويو. جنهن اها زمين خريد ڪئي، ان کي 20 قسطون ڪري حڪومت طرفان وڪيل ڪيل/ حاصل ڪيل زمين جون رهتون ادا ڪري. اهڙي الاٽمينٽ جو واحد شرط هو ته حاصل ڪندڙ پاڻ کيڙيندو.
چين جا 80 سيڪڙو ماڻهو/ عوام هاري آهن. چين ۾ زمين جي مالڪيءَ جو زميندار ۽ غلام هارين جو سرشتو ۽ تعلق ڏهه صديون پراڻو، يورپ کان به اڳ هارين جي استحصال تي قائم هو. 9 صديون اڳ سُنگ موروثيت ۾ هڪ ليکڪ لکي ٿو ته:
“مٽي ان جي نه رهي آهي جيڪو ان کي کيڙي ٿو ۽ جيڪي ان جا مالڪ آهن. اهي زمين کيڙين ئي نه ۽ ان جي اپت مان زميندار اڌ کڻي وڃي ٿو ۽ هر ڏهن هارين تي هڪ مالڪ ويٺو آهي، جيڪو روز جي بنيادن تي پنهنجو حصو ڳڻائي ٿو. هن جي خوشحالي وڌندي وڃي ٿي، جڏهن ته ٻين جي هيڻي، ٿڪل ۽ پاڻ کي رڳو جيئرو رکندا اچن ٿا. غربت ۽ بک ۾ پاهه ٿيل، پر هو ڪجهه ڪري نه ٿا سگهن.
فِبلڪس گرين پنهنجي ڪتاب “The Wall Has Two Sides- Portrait of China Today.”
چائنا جي چيانگ ڪائي شيڪ جي حڪومت ان ڳالهه کي مڃيو ته چين ۾ سڌارا آڻڻ گهرجن، گهٽ ۾ گهٽ نظرياتي. حقيقت هيءَ هئي ته آمريڪي، ڪومنتانگ (سياسي پارٽي) سان گڏ ڪم ڪندا هئا، جن جو پنج ساله منصوبو هو ته سمورن هارين کي آزاد آبادگارن ۾ تبديل ڪيو وڃي ۽ زميني سڌار جو پروگرام 1948ع ۾ متعارف ڪرايو. اصل ۾ هارين جو انقلاب ئي هو، جنهن ڪومنتانگ کي مکيه چائنا ۾ شڪست ڏني. ڪميونسٽن پنهنجي قيادت کي انقلاب کان پوءِ زرعي سڌارن لاءِ وقف ڪري ڇڏيو. هر ان ضلعي ۾ جتي ڪميونسٽ طاقت ۾ هئا، انهن اتي زمينون زميندارن کان تحويل ۾ ورتيون (سواءِ پنهنجي کيڙڻ جيتري زمين رکڻ جي) ۽ ان زمين کي بي زمين هارين ۾ ورهائي ڇڏيو. جڏهن ڪميونسٽن 1949ع ۾ مرڪزي حڪومت حاصل ڪئي، زمين جي ورهاست جي اسڪيم جلد متعارف ڪرائي ويئي ۽ 1952ع ۾ سڄي ملڪ ۾ لاڳو ڪئي ويئي، سواءِ پري جي ڪجهه علائقن جي. نئين حڪومت جي قيادت لاءِ اهو ڪو آخري حل نه هو. 1943ع ۾ مائوزي تنگ چيو ته، “هڪ طريقو جنهن وسيلي هاري پنهنجي غربت مان ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهن ٿا، اهو آهي زرعي فارمن جي گڏپ ۽ سهڪار.” چين جي عبوري آئين جي آرٽيڪل 34 تحت، هڪ عام پروگرام 54-1949ع متعارف ڪرايو ويو، جنهن جو مقصد هو ته هارين کي پنهنجي تنظيم سازي ڪري، هڪٻئي جي سهڪار سان سهڪاري پيداواري عمل ۾ تبديل ٿيڻ گهرجي.
زمين جي ورڇ جاگيرداري نظام جي خاتمي طرف پهريون قدم هو، پر ننڍي پئماني تي شخصي مالڪي زراعت جي جديديت ۽ مشين جي استعمال کان قاصر هئي. ان کان سواءِ چين ۾ لڳاتار اناج جي کوٽ ختم ٿيڻي نه هئي. جڏهن هاري زمين جا آبادگار ۽ مالڪ ٿي ويا ۽ مسواڙ ۽ قرضن مان سندن جان آزاد ٿي ويئي، پر ان عمل انهن جي ڪا خاص مدد نه ڪئي. زمين هنن لاءِ نهايت ٿوري هئي. گهڻن هارين کي ته هارپي جا اوزار ئي نه هئا. زمين کي ڪيئن سڌارين ۽ کڏا کٻا۽ بندن کي ساڳئي وقت ٺاهيو ويو، هارين کي همٿايو ويو. ڪٿي ڪٿي کين اڇل ڏني ويئي ته هڪٻئي جون مددگار ٽيمون ٺاهيو، وسيلا هڪٻئي سان ونڊيو ۽ هڪٻئي سان سهڪار ڪريو. انهن مٿان دٻاءُ وڏو هو، پر سهڪاري ٽيمن ۾ شامل نه ٿيا ۽ جڏهن هڪٻئي جي مدد لاءِ سهڪاري ٽيمون ٺهيون ته انهن ۾ ارڏا شخص شامل نه ٿيا، پر جڏهن سال ۽ وقت گذريو ته ان جا فائدا اچڻ شروع ٿيا. سهڪاري زرعي فارمن جي اپت، مشينن ۾ اضافو، في ايڪڙ پيداوار ۽ نجي مالڪي ۽ ايئن هاري ان ۾ شامل ٿيندا ويا.
ايئن هڪٻئي جا سهڪاري ٿي هڪ وڏي گڏيل پيداواري سرشتو ٺهڻ طرف وڌڻ لڳا. 1955ع ۾ اهڙا سهڪاري ٽولا هاڻي رضاڪارن جي شڪل ۾ اڀرڻ لڳا. زمين تڏهن به ذاتي ملڪيت هئي، پر ان تي هارپو گڏيل هو، هڪ وڏي زرعي فارم تي. ان ۾ اڳتي وڌيل سرشتو پيدا ٿيو، جنهن ۾ زمين ۽ زرعي فارم گڏيل ملڪيت هئا ۽ سال جي آخر ۾ منافعي جو حساب ڪتاب ورهايو ويندو هو، هرهڪ خاندان جي سراسري محنت ۽ پورهئي جي ڏينهن جي حساب سان. 1957ع جي آخر ۾ 97 سيڪڙو چيني هاري اهڙن سهڪاري زرعي فارمن جا ميمبر هئا.
توڻي جو اهڙن زرعي فارمن ۾ سراسري 20 خاندان کان گهٽ ڪم ڪندا هئا، پر اهي اڃان به ننڍا هئا، ڪنهن به قسم جي زرعي جديديت لاءِ مناسب نه هئا ۽ ڪنهن به شڪل ۾ هارين جي گهربل صلاحيت ڪتب آڻڻ لاءِ مناسب نه هئا. دنيا ۾ ڪو اهڙو ٻيو ملڪ نه هو، جنهن تمام تيزيءَ سان جديد دنيا ڏانهن اهڙو تڪڙو سفر ڪيو هجي، جهڙو چين، جنهن جي 80 سيڪڙو آبادي پنهنجي صلاحيت جي اڌ جيترو ڪم ڪندي هجي. صورتحال تمام مناسب هئي ته پيش قدمي ڪجي.
58-1957ع جي سياري ۾ حڪومت به قومي پلان، پاڻيءَ جي بچاءَ ۽ آبپاشي سڌارن کي متعارف ڪرايو. آبپاشيءَ تي گهڻو ڌيان ڏيئي ملڪ جي کاڌ خوراڪ جي پيداوار ۾ اضافو ڪرڻو هو. تقريباً 40 کان 45 لک ايڪڙ زمين کي 1950ع ۾ آبپاشي ۽ پوکيءَ لائق بڻايو ويو. سياري جي اهڙي ٿڌي موسم اڳ ڪڏهن نه هئي. ملين جي آباديءَ ۾ هارين، رضاڪارانه شهرن ۽ ڳوٺن مان وڏا ڊيم ٺاهڻ، ڪئنال کوٽڻ، تلاءَ ٺاهڻ ۽ کوهه کوٽڻ ۾ جنبي ويا.انهن ڪوششن جي نتيجي ۾ هڪ ڪروڙ 40 لک ايڪڙ زمين کي آباد ڪيو ويو ۽ نتيجي ۾ ايندڙ اونهاري ۾ هڪ وڏي اپت جي شڪل ۾ پيداوار ٿي، پر سهڪاري تعاون جي مقابلي ۾ آبپاشي گوءِ کڻي ويئي. اهي ننڍڙيون هيون، پر جڏهن وڏا ڊيم ۽ ڪئنال آيا ته زبردست آبپاشي تي ڦيرو ئي بدلجي ويو. سهڪاري تعاون ۾ سڄي ملڪ جا پورهيت پورهيو، مشينري ۽ سامان سان تعاون ڪندا هئا ۽ ايئن وڻ پوکڻ لاءِ به ڪندا هئا. هڪ ڳوٺ ۾ جيڪڏهن وڏي زمين ٻيلن لاءِ خالي هئي، پر مزدور پورهئي لاءِ ميسر نه هئا. ٻين کي وري مزدور هئا پر زمين ڪانه هئي ۽ نين کاڻين لاءِ به ساڳي ڳالهه هئي ۽ ساڳئي وقت حڪومت مشيني استعمال تي به زور پيئي ڏنو، پر زرعي فارم لاءِ گهڻن لاءِ مشينري مهانگي هئي، جو هو خريد ڪري سگهن.
انهن سببن جي ڪري سموريون سهڪاري تعاون واريون تنظيمون پنهنجو پاڻ ۾ انضمام ڪرڻ شروع ڪيو. اهڙا انضمام فيڊرل سطح تي اڳتي وڌيا. ڪٿي ڪٿي اهي اشارا به هئا ته شايد تعاون جون تنظيمون اهڙيون ڪارگر نه رهيون جو مقصد کي پورو ڪري سگهن، تنهن ڪري ظاهر آهي ته گڏيل پيداوار جو نظام اپريل 1958ع ۾ متعارف ڪرايو ويو، جڏهن 27 سهڪاري تعاوننکي پاڻ ۾ ملائي ڳنڍيو ويو، جنهن ۾ 930 خاندان، جنهن ۾ 40 هزار کان مٿي جي آبادي شامل هئي. هارين کي اڳواڻي ڪرڻ لاءِ چونڊيو ويو ۽ انهن پاڻ ۾ ڪم جي ورڇ ڪئي. ڪجهه عورتن پاڻ ۾ ملي بورچي خانا سنڀاليا ۽ فصل جي لڻڻ ۾ مدد ڪئي. بهار جي مند ۾ غلطين ۽ تجربن مان سکي اهڙيون 27 سهڪاريتعاون واريون تنظيمون ٺهيون ۽ انهن جا مول متا طئي ٿيا.
چين جي ڳوٺاڻي زندگيءَ کي ٻيهر هڪ ڏهاڪي ۾ منظم ڪيو ويو. زميني سڌارا، سهڪاري تعاون ۽ هاڻي ڪميون سرشتو. انهن ٽن نقطن تي ٻڌل چين جي زرعي ترقي دنيا جي سڀ کان وڌيڪ پوئتي پيل زرعي فارمن مان ڦري وڃي دنيا جي چوٽيءَ جي ملڪن سان پيداواري نسبت ۾ ڀرپاسي اچي بيهاري ڇڏيو.
جاپان جا زميني سڌارا به هڪ سٺو مثال پيش ڪن ٿا. انهن سڀني زميندارن کان زمينون کسيون ويون، جيڪي زمين تي نه رهندا هئا يا هنن وٽ اڍائي ايڪڙن کان وڌيڪ زمين هئي. ڪنهن کي به ساڍا ست يا ان کان وڌيڪ ايڪڙ رکڻ جي اجازت نه هئي. ان جو مقصد هو ته زمين جي مالڪي لازمي کيڙيندڙن وٽ هجي، ان کي هو خريد ڪن ۽ جيڪي زمين کان پري آهن انهن جو خاتمو ڪجي. تقريباً 80 سيڪڙو زمين هارين جي مالڪيءَ هيٺ ڏني ويئي. 92 سيڪڙو جاپاني زمين تقريباً هڪ جيتري مقدار ۽ ماپ ۾ هاري مالڪيءَ هيٺ آهي.
اهو اڪثر چيو ويو آهي ته زميني سڌارن ۽ زرعي پيداوار ۽ اپت جو پاڻ ۾ تعلق آهي، ڇاڪاڻ ته سڌارا هڪ چاهه پيدا ڪن ٿا ۽ هڪ تنظيم ۽ ربط ٺهي ٿو. اقوامِ متحده جي 1962ع جي رپورٽ مطابق، زميني سڌارن جي نتيجي ۾ جاپان ۾ اپت ۽ پيداواريت ۾ چڱو فرق پيو، پر پاڪستان ۾ خوراڪ جي کوٽ ۽ درآمدات ۾ زرعي سڌارن کان پوءِ اضافو ٿيو.
ٻي جنگِ عظيم کان پوءِ ڪجهه يورپي ملڪن ۾ زميني سڌارا آيا. انگلينڊ ۾ حڪومت هڪ ملڪي ڪميٽي مختلف زراعت جي شعبن مان ٺاهي. اها ڪميٽي غير پيداواري زرعي فارمن کي ڪنٽرول ۾ وٺندي يا ان کي سڌو ڪنٽرول هيٺ رکندي، سپروائيز ڪندي ۽ جيڪڏهن ضرورت سمجهندي ته مالڪ کان آزاد ڪرائيندي، ۽ زرعي وزير کي اختيار هوندو ته سختيءَ يا نرميءَ سان زمين حاصل ڪري، ان جي انتظام ۽ ترقيءَ ۾ واڌارو ڪري. آئون هتي اهو ضرور ٻڌائيندو هلان ته اهڙو اصول گهڻي ڀاڱي اڪثريتي ڪميٽيءَ قبول ڪيو ۽ پنهنجي چوٿين باب جي سفارشن ۾ شامل ڪيو، جيڪو خدشو آئون مٿي ظاهر ڪري چڪو آهيان.
اوڀر يورپ جي ملڪن ۾ 45-1944ع ۾ نوان قانون متعارف ڪرايا ويا، جن ۾ زرعي مزدورن کي زمينون ڏنيون ويون، هرهڪ کي 12 ايڪڙ جي حساب سان. ان مان بيگانگي، قرض ۽ گروي رکڻ جي منع ڪيل هئي. جن کان زمين واپس ورتي ويئي، انهن کي هڪ سال جي بيٺلفصل جو تخمينو لڳائي 20 قسطن ۾ ادا ڪيو ويو.
تاريخ ۾ پهريون ڀيرو هڪ وڏي اسلامي ملڪ قرآن شريف جي اصولن جي پاسداري ڪندي، هارين کي زمين جي مالڪيءَ لاءِ پيش قدمي ڪئي. ترڪيءَ ، جون 1945ع ۾ قانون پاس ڪيو، جنهن جو نالو “هارين کي زمين ڏيڻ جو قانون” هو. ان جو مقصد هو:
1. بي زمين هارين ۽ معاشي طور غريب ماڻهن کي زمين فراهم ڪرڻ.
2. زمين وارن هارين جي مالي مدد ڪري انهن کي مشينون وٺي ڏيڻ.
3. زمين تي صلاحيت ۽ مسلسل پيداوار ۾ اضافو ڪرڻ.
هن قسم جي اپائن هڪ لک 28 هزار بي زمين هارين کي فائدو ڏنو ۽ 8 لک 72 هزار خاندانن کي سڌو ۽ اڻ سڌو فائدو ڏنو. انهن سڌارن ۾ زمين وڏن زميندارن کان عوامي ڀلائيءَ لاءِ واپس ورتي ويئي ۽ ائن اها زمين هارين ۽ غريب ماڻهن ۾ ورهائي ويئي، انهن ۾ هجرت ڪندڙ، زرعي شاگرد، پورهيت يا جن کي ٿوري زمين هئي يا اهي جيڪي کيڙڻ چاهين پيا. جن کان زمين حاصل ڪئي ويئي، انهن کي 20 قسطن ۾ معاوضو عطا ڪيو ويو. ترڪيءَ جي “زميني بانڊن” جي شڪل ۾، جن تي وياج جي شرح 4 سيڪڙو هئي، جن کي مقرر قيمت گهربل هئي، انهن کي 20 قسطن ۾ سواءِ ڪنهن وياج جي شرح سان رقم ڇهن سالن ۾ ادا ڪئي ويئي. ان اسڪيم ۾ هڪ دلچسپ ڳالهه اِها به هئي ته هرهڪ قسط مان 5 سيڪڙو ڪٽوتي به ڪئي ويئي، جيڪڏهن خريدار جو ٻار اسڪول وڃڻ لائق ٿيو هجي.زمين جي خريدارن جي مالي مدد بئنڪ جي ذريعي به ڪئي ويئي، ته جيئن هو اوزار، جڳهه، چوپايو يا زرعي ڪم ڪار لاءِ ماليات جون ضرورتون پوريون ڪري.
اهڙي قسم جو قانون يوگوسلاويا ۾ آگسٽ 1945ع ۾ پاس ڪيو ويو. زمين جي مالڪي ان اصول هيٺ ڪئي ويئي ته زمين رڳو ان وٽ هجي جيڪو مالڪ هجي ۽ ڪنهن به هاريءَ وٽ 35 هيڪٽر يا 84 ايڪڙن کان مٿي زمين نه هجي. جنهن وٽ وڌيڪ هجي، ان کان معاوضي عيوض واپس ورتي وڃي. جيڪي مالڪ زمين تي نٿا رهن، اهي پنهنجون 12 ايڪڙن (5 هيڪٽرن) کان مٿي زمينون واپس ڪن. اهڙو قانون شخصي مالڪي، چرچ ۽ ٻين لاڳاپيل مذهبي ادارن ۽ ٽرسٽن تي به لاڳو ٿيندو.
رومانيه ۾ 1919ع ۾ پنج ملين ايڪڙ زمين واپس ورتي ويئي. مالڪ رڳو خاص حالتن ۾، جملي 500 هيڪٽر زمين رکي سگهندا.
پولينڊ ۾ 1911ع ۾ تقريباً ڏهه کان پندرهن لک ايڪڙ زمين واپس وٺي هارين ۾ ورهائي ويئي.
آئرلينڊ، اسڪاٽ لينڊ ۽ جرمنيءَ ۾ وڏا زرعي ۽ زميني سڌارا متعارف ڪرايا ويا، جن ۾ وڏيون جاگيرون واپس ورتيون ويون ۽ بي زمين هارين ۽ ٻين آبادگارن ۾ ورهايون ويون، توڻي جو معاوضي جو اصول مڃيو ويو. معاوضو زمين جي قدر جي حساب سان طئي ڪيو ويو. آئرلينڊ ۾ اهو معاوضو فصل جي ڏيڍوڻي قيمت تي طئي ڪيو ويو. رومانيه ۽ آسٽريا ۾ زمين جي اپت کي سالن جي ضرب ڏني ويئي ۽ بلغاريه ۾ زمين جي ماليت جي قدر ۾ 10 کان 15 سيڪڙو گهٽتائي ڪري ادا ڪيو ويو.
آئرش 1909ع جو آئرش لينڊ ايڪٽ ۽ اسڪاٽ لينڊ جو 1911ع جو اسڪاٽش سمال لينڊ هولڊنگ جي قانونن تحتقانون جي اختيارين لاءِ لازم آهي ته ننڍين زمينن جي هارين لاءِ زبردستي زمين حاصل ڪري.
آئرلينڊ ۾ زميندار کي اهو حق آهي ته پنهنجي زمين معاوضي عيوض حڪومت جي گارنٽيءَ سان مقرر قيمت تي وڪرو ڪري ۽ ان جون قسطون حاصل ڪري. جيڪڏهن زميندار اسسٽنٽ ڪمشنر جي آڇ قبول نه ڪري ته زمين کي زبردستي واپس وٺي سگهي ٿو.
يورپ ۽ آمريڪا ۾ جيترا به زميني سڌارا ڪيا ويا آهن، اهي ٻڌائين ٿا ته ملڪن ۾ عوام جي بدحالين کي منهن ڏيڻ لاءِ رڳو قرآن شريف وارو اصول آهي ته صرف اوتري زمين ملڪيت ۾ رکو جيتري کيڙي سگهو. بدقسمتيءَ سان، قرآن جي اصول جي پوئيواري اسلامي ۽ مسلمان ملڪن ۾ نه ڪئي وڃي ٿي، سواءِ ترڪيءَ جي، جتي بدليل/ ٿوري.روس ۾ اهو اصول سختيءَ سان زرعي شعبن ۾ لاڳو ڪيو ويو آهي. سويت يونين جي لينڊ پاليسيءَ جو بنياد زمين تي پورهيو/ ڪم ڪندڙ جي نسبت سان آهي. زمين جي ليز محدود ڪئي ويئي آهي. سويت يونين شخصي ٽيڪس به زمين مان اوڳاڙي ٿو ۽ ڳرا ٽيڪس انهن کان اوڳاڙي ٿو جيڪي مزدورن جو استحصال ڪندڙ ڪاروباري آهن.
اسان کي خبر آهي ته ننڍي پر مالڪيءَ واري زمين جي ڪاميابيءَ جو راز اولهه جي ڪجهه ملڪن ۾ ڪهڙو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ زرعي سماج ۾ زندگيءَ جا معيار ۽ هارين جون حالتون بهتر ٿيون آهن. اهڙين خوشحالين لاءِ اسين ڊينمارڪ جهڙي ملڪ جو حوالو ڏيون ٿا، جيڪو هتي مناسب نه ٿيندو، ڇاڪاڻ ته تعليم جي فرق، صنعتي صلاحيت، زندگيءَ جي معيار ۽ بهتر زندگي گذارڻ جي جذبن ۽ سمورن عنصرن ۾ هڪ وڏو فرق آهي.
اڪثريتي رپورٽ ۾ هڪ ننڍڙو تضاد آهي، جيئن مٿي بيان ڪيل پيراگراف ۾.
“انهن سمورن ملڪن ۾، جتي تعليم جو معيار گهٽ آهي، اتي رڳو رياست جي مداخلت ئي زمين جي ڪنٽرول، انتظام، واڌاري، ترقي ۽ زرعي وسيلن ۾ بهتري آڻي سگهجي ٿي، ته جيئن ملڪ جا وسيلا پنهنجي گهربل پيداواري صلاحيت حاصل ڪن، ته جيئن زرعي مزدورن جي زندگيءَ جا معيار ڪنهن حد تائين بهتر بڻائي سگهجن.”
ان مان صاف ظاهر آهي ته مٿيون حوالو ڪافي آهي ته ملڪ ۾ زرعي مزدورن ۽ هارين جي معيارِ زندگيءَ کي بهتر بنائڻ لاءِ پوئتي پيل ملڪ ۾ رياست جي مداخلت کان سواءِ ٻيو ڪو رستو ئي نه آهي. اهو ايئن به ڪري سگهجي ٿو ته زمين کي قومي ملڪيت ۾ وٺي، ان جو ڪنٽرول ۽ انتظام سنڀالي ۽ طاقت ذريعي غير صلاحيتي، غير ذميوار زميندارن کان واپس وٺي هارين ۾ برابريءَ جي بنياد تي ورهائي ڇڏجي. اهو اڪثر چيو ويندو رهيو آهي ته پوئتي پيل سماج ۾ غريبن جي تعليم، ثقافت ۽ سماجي ترقيءَ کي نجي ملڪيت تي فوقيت هجڻ گهرجي. تجربي ثابت ڪيو آهي ته پسماندگيءَ، جهالت ۽ بنيادي خواهشون، جيڪي پاڻ ۾ گهرو لاڳاپو رکن ٿيون، اهي بنيادي بيمارين جون پاڙون آهن. فردن کي معاشي طرح پاڻ ڀرو ڪرڻ، آزاد ڪرڻ ۽ انهن جي ذاتي عزت ۽ عظمت بحال ڪجي، جيڪا هنن جي غلاميءَ هنن کان ڇني ڇڏي آهي.

باب ڇهون: پاڪستان ۾ زميني سڌارا

صدين کان سامراجين ٽئين دنيا ۽ خاص ڪري هندوستان جو استحصال ڪيو آهي. انهن جا دليل گهڻي ڀاڱي ساڳيا هئا، مثال طور: پوئتي پيل ۽ اڻ پڙهيل کي پهريان هڪ حد تائين تعليم ڏجي، ته جيئن هو پاڻ آزاد نموني پنهنجا معاملا سنڀالڻ لائق ٿين، ته پوءِ کين آزاد ڪجي. صديون گذري ويون، پر هن ملڪ جي عوام ٻاهرين حڪمرانن هوندي ڪا خاطر خواهه ترقي ڪانه ڪئي، ايستائين جو هو ڪيتري عرصي تائين سرڪاري/ حڪمرانن جي اهڙن دليلن کي پٺي ڏيئي، جڏهن سمجهڻ شروع ڪيو ته ترقي ۽ واڌارو تيستائين ممڪن نه آهي جيستائين هو پاڻ کي استحصال مان آزاد نه ڪرائيندا ۽ آزادي حاصل نه ڪندا. اهڙي منطق هيٺ رهنمائي وٺندي، هندوستان ۾ آزاديءَ جون تحريڪون پچي راس ٿيون ۽ هاڻي اسان ڏٺو ته چند مهينن اندر ملڪ ۾ آزاديءَ کان پوءِ بي پناهه عوامي ڀلائيءَ جا ڪم ٿيڻ شروع ٿي چڪا آهن ۽ عام ڀلائي عام ٿي آهي.
اِهو چوڻ ته هارين کي تعليم يافته ڪجي، کين ترقي وٺرائجي، انهن جي سماجي شعور ۾ اضافو ڪجي ۽ پوءِ کين زمين تي حق ڏجن، اهڙي ڳالهه ايئن ئي غلط آهي، جيئن چئجي ته پهريان مينهن پوي ۽ پوءِ ڪڪر آسمان تي اچن. اِهو ڪيئن ممڪن آهي ته هاري پنهنجي سماجي، ثقافتي ۽ شعوري سطح زمينداري نظام ۾ رهي ڪري وڌائي، جڏهن ته نظام کيس ان حالت ۽ اڻ ڄاڻائيءَ ۾ ڦٽو ڪيو آهي. جهالت، غربت ۽ اڻ ڄاڻائي، جيڪا ظاهر آهي ته اها حالت آهي ئي ان ڪري، ٻي صورت ۾ روشني ۽ ترقيءَ ۾ هنن حالتن جو هئڻ ڪيئن ٿي سگهي ٿو؟ اِها اميد ڪرڻ ئي اجائي آهي ته ڦرلٽ ڪندڙ طبقا، پنهنجن غلامن ۾ روشني ۽ علم پکيڙي پنهنجي مٿان تباهي آڻيندا.
دنيا جي ڪابه تاريخ اهڙي ڏس ۾ اهڙين اميدن جي نفي ڪري ٿي. جيڪڏهن حقيقت ۾ سچ پچ ڦرلٽ ڪندڙ طبقا واقعي پنهنجي طاقت هيٺ معاشي ۽ سياسي طور ڪنٽرول هيٺ، طبقن جي فلاح ۽ بهبود چاهيندا هجن ها، ته پوءِ تاريخ جي ورقن ۾ ايڏي رتوڇاڻ نه ملي ها.
سڄي ملڪ ۾ زمينداري نظام جي خاتمي جا مطالبا ٿي رهيا آهن ۽ سمورن پرڳڻن ۽ ملڪ ۾ پاليسي سطح تي اهڙو تاثر به ملي ٿو ته ان نظام جو خاتمو ايندو. ان ڏس ۾ پيش قدمي اڻٽر آهي، دير يا سوير. سڄي ساري زمينداري نظام جي خاتمي جا ڀلي کڻي ڪهڙا به نتيجا نڪرن.
سنڌ ۾ حالتون ان ڏس ۾ خاص ڪري سازگار آهن، ته زمينداري نظام جو مڪمل خاتمو ٿئي، ڇاڪاڻ ته هارين ۽ زميندارن جي وچ ۾ تعلق دلي طرح سٺا نه آهن. گذريل سال 1948ع ۾ نوابشاهه ۽ سانگهڙ ضلعن ۾ هارين زرعي معاملن تي قانون کي پنهنجن هٿن ۾ کنيو ته کين بٽئيءَ ۾ انصاف ڀريو حصو گهرجي. پوئين ضلعي ۾ ڪجهه ڪيسن ۾ هاري زبردستيءَ زميندار جي مرضيءَ خلاف بٽئي کڻي هليا ويا. ڪجهه زميندار ان ڏس ۾ ڪليڪٽر وٽ شڪايت کڻي آيا ۽ معاملي کي حڪومت وٽ ڪراچيءَ ۾ رپورٽ ڪيو ويو. اهڙي قسم جا واقعا توڻي جو تمام هيٺاهين سطح تي نوابشاهه ۾ به ٿيا آهن. اهو پڻ ٻڌايو ويو ته ان جي پٺيان ڪي ڪميونسٽ ڪارڪن آهن. جاچ جي نتيجي ۾ خبر پيئي ته ڳالهه ڪنهن حد تائين درست آهي. ضلعي مئجسٽريٽ وقت سر قدم کنيا، ته جيئن صورتحال وڌيڪ خراب نه ٿئي. اهڙي قسم جا واقعا زميندار ۽ هارين جي تعلقاتن جي ٽٽڻ ڏانهن اشارو ڪن ٿا، جنهن مان خبر پوي ٿي ته هاري پنهنجن زميندارن کان خوش نه آهن ۽ ان جي نتيجي ۾ ڪنهن به پرتشدد ڪارروائي ڪرڻ کان به ڊنل نه آهن.
ڪميونسٽ صورتحال مان فائدو وٺن ٿا. حالتون اڳ ۾ ئي انهن جي حق ۾ آهن. عوام ۾ بي چيني ۽ ڪاوڙ ايتري وڌيل آهي جو نااميدي ۽ تڪليفون عوام کي اهڙين حالتن ۾ ڌڪڻ لاءِ اوزار ٿي ڪتب اينديون. جيڪڏهن اسين پنهنجي صوبي کي ڪميونسٽن جي اثر کان پاڪ ڪرڻ گهرون ٿا ته اسان کي هارين کي خوش ڪرڻو پوندو ۽ سندن بي چيني ختم ڪرڻي پوندي.
جڏهن آئون نوابشاهه جو ڪليڪٽر هئس، تڏهن مون اپاءَ ورتا ته جيئن هارين کي پيداوار/ اپت مان پنهنجو جائز حصو ملي ۽ زميندارن جي ڏاڍاين جو خاتمو ٿئي. ڪنهن حد تائين ان ڏس ۾ ڪاميابي ملي. توڻي جو مون کي زميندارن سان سختيءَ سان پيش اچڻو پيو ۽ انهن جي عام ڪاوڙ ۽ ردعمل کي به منهن ڏيڻو پيو. اهڙين پاليسين جو فائدو زميندارن کي پيو، جن پنهنجن هارين سان پرامن تعلقات قائم ڪيا. جڏهن ظلم بند ٿيو، هاري ڪنهن حد تائين مطمئن هئا ۽ زرعي گڙٻڙ سمورن ضلعن ۾ بند ٿي ويئي. جڏهن ته حيدرآباد ۽ سانگهڙ ضلعن ۾ ٿوري گڙٻڙ جاري رهي. هارين جون تنظيمون وڌڻ شروع ٿيون آهن ۽ انهن جون سرگرميون پوري سنڌ ۾ ڦهلجن پيون. حيدرآباد ضلعو ان ڏس ۾ وڌيڪ سرگرم آهي، جو ان ۾ جاگيرن جي زمين تي جاگيردارن جون ڏاڍايون وڌيل آهن. هارين ۾ هر طرف سجاڳي آئي آهي ۽ هينئر زمين مان پنهنجي مڪمل حصي جي گهر ڪن ٿا. آزاديءَ جي حصول کان پوءِ انهن جي اميدن ۽ توقعات، مطالبن ۽ برابريءَ جي حصن گهرڻ ۾ اضافو ٿيو آهي ۽ پنهنجي ديس جي زمين ۾ برابر جو حصو گهرن ٿا، جيڪا زمين هنن جا ابا ڏاڏا صدين کان کيڙيندا اچن ٿا.
ويجهڙائيءَ ۾ سرحد (NWFP) صوبي ۾ هارين ۽ زميندارن ۾ ڄڻ ته هڪ جنگ ڇڙي ويئي آهي. “اسٽيٽمين” اخبار جي 8 مئي 1948ع جي خبر مطابق:
“لڳي ايئن ٿو ته هارين جا مطالبا زميندار ڏانهن جائز آهن. انهن جي شڪايت آهي ته پيداوار جي اڌ تي اڌ حصي ۾ فصل لڻڻ وقت جڏهن هنن جو پيداواري حصو ختم ٿي ويو ته هنن زميندار کان اناج جي طلب ڪئي، جنهن تي زميندار اَن وڪڻڻ کان صاف انڪار ڪيو ۽ اُن کي وڏي غير سرڪاري اگهه تي وڪرو آڇيو. هنن جو مطالبو هو ته زميندار سڄي جو سڄو فصل نه پئي کڻي سگهيو.”
اهو ظاهر آهي ته گهڻا زميندار آسانيءَ سان اهڙن مطالبن تي راضي ٿيندا آهن. توڻي جو زميندار زبردستيءَ هارين کي طاقت سان زمين تان بيدخل ڪرڻ جي ڪوشش پڻ ڪئي. ان جي جواب ۾ جهيڙو ٿي پيو، ڪجهه ماڻهو مري ويا ۽ ڪجهه زخمي ٿيا. هٿياربند پوليس ضابطو آندو ۽ اٽڪل 100 ماڻهن کي گرفتار ڪيو ويو.
هيءَ خبر اُن وقت آئي، جڏهن آئون رپورٽ لکي رهيو هئس ۽ منهنجي ان خدشي ۽ راءِ کي ڄڻ ته هٿي ملي ته جيڪڏهن اسان هارين جي مسئلن کي حل نه ڪيو ته ڪڏهن به پاڪستان ۾ پرتشدد واقعا ٿي سگهن ٿا.

زباني ثبوت ڏيندي مسٽر جمشيد مهتا، جنهن جو سماجي خدمتن ۾ وڏو نانءُ آهي ۽ سنڌ ۾ هڪ وڏو تجربيڪار ماڻهو آهي، مسٽر راجر پيرس، آءِ- سي- ايس، ضلعي آفيسر، تمام ڄاڻو ماڻهو، مسٽر نذير احمد، آءِ- سي- ايس، جنهن جي سڄي عمر سروس/ خدمت سنڌ ۾ رهي آهي، هندوستان جي لوڪل مسئلن کان چڱيءَ ريت واقف آهي، پرڀوداس تولاڻي، لاڙڪاڻي جو مشهور زميندار آهي. انهن سڀني وزنائتن دليلن سان زمينداري نظام ختم ڪرڻ جي حمايت ڪئي ۽ انهن مان ڪجهه ان راءِ جا هئا ته جيڪڏهن زمينداري ختم نه ڪئي ويئي ته ان جي مقابلي ۾ پرتشدد انقلاب ايندو.
آئون هتي خاص ڪري نذير احمد جو حوالو ڏيندس:“مون کي نٿو لڳي ته زمينداري نظام جو خاتمو ايندو. وچ وارو ماڻهو (مڊل مين) ختم ٿيڻ شروع ٿيڻ کپي. زمينداري پنهنجي اهميت وڃائي ويٺي آهي.”

هڪ ٻيو نقطو، جيڪو ڊائريڪٽر پبلڪ انسٽرڪشن جي ڊاڪٽر دائودپوٽي ڏنو، هو پاڻ هاري طبقي سان تعلق رکي ٿو، هن چيو ته هارين ۾ تعليم متعلق بي شعوري يا لاپرواهي هنن جي ڪمزور معاشي حالت جو ڪارڻ آهي. ڊاڪٽر دائودپوٽي اِن ڳالهه تي زور ڏنو ته موجوده زمينداري نظام هوندي اِهو ممڪن ئي نه آهي ته هارين جي معاشي حالت سڌري ۽ تعليم وڌي. اهڙا رايا ڊائريڪٽر انڊسٽري ۽ ڊائريڪٽر پبلڪ هيلٿ پڻ ڏنا. ٻنهي ساڳي ڳالهه ڪئي ته هارين جي تعليم، صحت ۽ صفائي سٿرائيءَ ۾ ڪا دلچسپي ناهي، هنن جي زندگيءَ ۾ ڪابه دلچسپي ناهي. زمينداري نظام هنن جو رت ست چوسي ڇڏيو آهي. ڊائريڪٽر پبلڪ هيلٿ چيو ته جيڪڏهن هاريءَ کي پنهنجي زمين ڏني وڃي ۽ آزاد ڪيو وڃي ته هو پنهنجي صحت ۽ صفائيءَ جو خاص خيال رکندو. هن وڌيڪ چيو ته غربت ۽ اڻ ڄاڻائي هارين ۾ مليريا جا سڀ کان وڏا ذميوار سبب آهن.
پنجاب ۾ وسيع عوامي هلچل آهي. اوڀر بنگال جو وجود۾ اچڻ تسانزمينداري نظام جو خاتمو ڪيو وڃي. بنگال ۾ هينئر قانونسازي ٿي آهي. “دي اسٽيٽس اڪيوزيشن ٽيننسي بل“جي ته مسواڙي زميندارن مان جان ڇڏائجي. انهن جي مفادن کي خريد ڪيو ويندو ۽ رڳو هڪ طبقو حڪومت ۾ بچندو، جنهن وٽ پنهنجي قبضي جا اختيار هوندا، جنهن ۾ هو مسواڙ اوڳاڙيندا ۽ مفتياهاري هوندا.
خاص زمين کي 200 بگاز يا 10 بگاس هرهڪ گهر جي فرد جي حساب سان جيڪو به تعداد هجي، اهو هاري حاصل ڪري پنهنجي غير معاشي زمين يا بگيدارن۽ بي زمين هارين ۽ مزدورن سان مليا. زمين جي وڪري جي منع ٿيل آهي ۽ سڀ کيڙيندڙ پنهنجي ملڪيت ۾ هرهڪ کي 60 بگاسهرهڪ ميمبر جي ڪاٿي جي حساب سان ڏنا وڃن. اڳتي زمين ٺيڪي يا مقاطعي تي منع ٿيل هئي. زمين متعلق ڪاٿو ۽ مسواڙ طئي ٿيل هئي. اهڙي قانون اهڙن پروجيڪٽن جو دڳ صاف ڪيو، جنهن مان بهتر زرعي پيداوار ۽ جنسن جو فائدو پيو، جنهن مان هڪ وڏو قدم اوڀر بنگال ۾ زميندارن کان زمينون واپس وٺي کنيو ويو.

بهار ۾ زمينداري ختم ڪئي ويئي ۽ هينئر جهيڙو اِهو آهي ته کين معاوضو ڏنو وڃي. “اسٽيٽمين” اخبار 5 مئي 1948ع تي لکيو ته:
“ڪانگريس جي ورڪنگ ڪميٽيءَ جو اجلاس پهرين مئي 1948ع تي دهليءَ ۾ ٿي گذريو، جنهن جي صدارت ڊاڪٽر راجندر پرساد ڪانگريس جي صدر ڪئي. ڪميٽيءَ زمينداري نظام جي خاتمي ۽ ان مان ڦٽي نڪتل صورتحال جو جائزو ورتو ۽ خاص ڪري ان حوالي سان ته زمينداري نظام جي خاتمي ۽ رياست جي قانون جي بل ۾ زميندارن کان زمينون حاصل ڪرڻ.

ڊاڪٽر راجندر پرساد سان بهار جو هڪڙو اسيمبلي ميمبر مليو، جنهن زمينداري بل جي پاس ڪرڻ جو يقين ڏياريو، جيڪو بل هاڻي بهار جي مٿئين پارليامينٽ ۾ غور ۽ بحث هيٺ آهي.
اوڀر پنجاب ۾ لالا ڀيم سين ساچر، جيڪو ڪانگريس جي اسيمبلي پارٽيءَ جو اڳوڻو ميمبر آهي، اُن زور ڏنو ته زمينداريءَ کي اوڀر پنجاب مان ختم ڪيو وڃي. 3 مئي 1948ع تي “اسٽيٽمين” اخبار لکيو:
“هيستائين آئون اهو سمجهي سگهيو آهيان ته هڪ مضبوط راءِ جڙي ويئي آهي، ان مخالفت ۾ ته مسلمانن جون اويڪيو/ خالي زمينون اوڀر پنجاب ۾ هجرت ڪري آيلن ۾ ورهائجن، جيتريون هو اولهه پنجاب ۾ ڇڏي آيا هئا. جيئن ته ڪانگريس جو مطالبو آهي ته زمينداري نظام جو خاتمو ڪيو وڃي، اهڙو مطالبو سماجي ترقيءَ کي پوئتي ڌڪي ڇڏيندو. جيڪڏهن زمينداري نظام کي پنجاب ۾ پاڙان ڪڍي اڇلايو ويو ۽ ان کي اوڀر پنجاب ۾ رائج ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پيئي ويئي. اهڙا قدم کڻڻ گهرجن جو اوڀر پنجاب ۾ زمينداري نظام جو خاتمو اچي. جيڪڏهن مسلمانن جون اويڪيو ملڪيتون ورهائڻيون ئي آهن ته برابر ورهائجن، پر انهن ۾ جيڪي ان تي اڳ ۾ کيڙين پيا. گهٽ ۾ گهٽ ٻه ايڪڙ هرهڪ ماڻهوءَ کي ڏيڻ گهرجن يا 10 ايڪڙ هڪ خاندان کي. جي اسان ايئن ڪيو ته 20 کان 22 لک ماڻهن کي زمين تي آباد ڪري وينداسين، جنهن مان اوڀر پنجاب ۾ سماجي تحفظ ۽ خوشحالي جنم وٺندي.”
اولهه پنجاب ۾ هجرت ڪرڻ واري سوال تي اسان جي اڳواڻن، صوبائي ۽ مرڪزي حڪومتن ۾ ڳڻتي آهي، پر ان مسئلي جو ڪو حل ڪونه اٿن. هتي اسان وٽ لکين هجرت ڪندڙ ڪيترن ئي ڪئمپن ۾ سرڪاري رحم ڪرم تي پيا آهن. هجرت ڪندڙن لاءِ اولهه پاڪستان جي هجرت جي وزير هينئر استعيفى ڏني آهي. هن کي ان ڏس ۾ ڪو حل نظر نٿو اچي، سواءِ زميندار کان زمين جي واپسيءَ جي. هتي سنڌ ۾ مسئلو اڃان وڌيڪ ڳنڀير نوعيت جو آهي. هندن جون رهيل زمينون، جيڪي هجرت ڪري ايندڙن کي برابر ڏيڻ کپنديون هيون، اهي سنڌي زميندارن پنهنجي قبضي ۾ ڪري ڇڏيون آهن. اهي ان ۾ اڳ ۾ گهڻي زمين هوندي وڌيڪ واڌارو ڪرڻ چاهين ٿا، پر انهن کان اڳ واري زمين ئي نٿي سنڀالجي. هو هر سال وڏي زمين غير آباد ڇڏي ڏين ٿا.
“سنڌ آبزرور” اخبار 9 مئي 1948ع تي لکيو ته، “70 سيڪڙو جاگيري ايراضي غير آباد آهي، زميندارن جي تعاون نه ڪرڻ جي ڪري ۽ هنن جي لالچ جي ڪري. هجرت ڪندڙن کي ڪا محفوظ پناهه يا کاڌو ملي نه سگهيو ۽ انهن کي واپس ٿيڻو پيو. جيڪي ماڻهو پنهنجن گهرن مان تڙي بيدخل ڪيا ويا، اسلام جي وفاداريءَ ۾، انهن کي پنهنجي “واعدي ڪيل زمين” ۽ پناهه نه ملي، جنهن جي ڪري هنن تڪليفون، ڪشالا، بدحالتون ۽ ڏک ڏوجهرا ڏٺا.
آئون يقين سان چئي سگهان ٿو ته اسين گهڻا هجرت ڪندڙ کڻي سگهون ٿا، جيڪڏهن اسين زمين جي نظام کي بهتر ڪريون. سنڌ ۾ مزدورن جي کوٽ حقيقت ۾ زمين تي غير محفوظ هاري، ان مان هجرت نه ڪندڙ ۽ هينئر ته ٻه لک هاري، ڪولهي، ڀيل ۽ مينگهواڙ هاري لڏين پيا. ٿرپارڪر ضلعي ۾ خطرو آهي ته پوکي ايراضيءَ ۾ هن سال کوٽ ٿئي، رياست کي گهٽ اوڳاڙي ٿئي ۽ خوراڪ جي کوٽ کي منهن ڏيڻو پوي. هجرت ڪندڙ اهو خال ڀري سگهن ٿا. انهن کي سنڌ ۾ آباد ڪرڻ کان روڪيو وڃي ٿو، ڇاڪاڻ ته زمين تي ماحول ۽ حالتون خراب ۽ غير محفوظ بڻايون ويون آهن. اهڙين حالتن ۾ سنڌ جي خوشحالي ۽ پيداواري صلاحيت متاثر ٿيندي ۽ سنڌ جو ان ۾ پنهنجو ئي مفاد آهي، تنهن ڪري ضروري آهي ته نئين سوچ سان ان مسئلي جو حل ڪڍيو وڃي. زميندارن کان زمين واپس وٺي آبادگار ۽ هارين جي سنڌ کي ترقي وٺرائي وڃي، جيڪا نه فقط 20 لک هارين جي مسئلن کي حل ڪندي، مهاجرن کي وڏي تعداد ۾ سيٽل ٿيڻ ۾ مدد ڪندي، جيڪو هينئر پاڪستان جو اهم مسئلو آهي.
اسان جو مقصد آهي ته هڪ خوددار،. باوقار ۽ باعزت هارين جو طبقو ٺاهجي، جن وٽ جهجهي زمين هجي، جنهن تي هو سرمائي جي سيڙپڪاري ڪري، جديد زرعي طريقن جي اصولن هيٺ، ۽ جنهن ۾ هن کي خوشحالي ۽ بهتر زندگيءَ جي معيارن جي اڻ تڻ هجي. ان مقصد کي ذهن ۾ رکندي آئون هاري ڪميٽيءَ جي اڪثريتي سفارش سان متفق آهيان، جنهن ۾ رياست جي مالڪيءَ هيٺ زمين کي ٻن نين بئراجن هيٺ هارين ۾ ورهائجي. اصل سفارشن سان آئون متفق آهيان، انهن ۾ هي آهن:
“زمينون بي زمين هارين ۾ ورهايون وڃن يا ننڍن کاتيدارن ۾، ته جيئن معاشي طرح ڪافي زمين انهن وٽ هجي.”
“۽ جيڪي ماڻهو زرعي شعبي سان تعلق نه ٿا رکن يا زرعي زمين تي موجود نه آهن، پر زرعي زمين ۾ ڪم ڪرڻ چاهين ٿا، انهن کي زمين ڏني وڃي.”
جڏهن اهڙن طبقن جي سمورين طلبن جي پورائي ٿي وڃي، ته باقي بچيل زمينون انهن بيراجن جون، جيڪي پيراگراف 353، سب سيڪشن 2، 3، 4 ۽ 5 ۾ اڪثريتي رپورٽ ۾ ڄاڻايل آهن. ان ۾ حيرت آهي ته جيڪي سفارشون اڳ ۾ ئي متفق راءِ سان جوڙيون ويون هيون، اهي پنهنجي اصل روح سان آخري اڪثريتي رپورٽ ۾ سرڪار ڏانهن اماڻيل رپورٽ ۾ شامل نه ڪيون ويون آهن. انهن اسڪيمن ۾ اوليت هارين ۽ آبادگارن کي هئڻ کپندي هئي. ان تي اڳ ۾ ئي عام اتفاق هو. جڏهن ته سفارشن ۾ حڪومت کي چيو ويو آهي ته زمين جي حدبندي ڪري پهريان حڪومت استعمال ڪندي، اهڙي زمين تي تعاون واري کيڙڻ جي ضرورت ۽ حڪومتي انتظام گهربل آهي. اِها راءِ اڪثريتي ميمبرن جي راءِ جي خلاف آهي. اسين سڀ متفق هئاسين ته پهريان هارين ۽ آبادگارن جو هڪ نئون طبقو ٺاهجي، نون بيراجن جي علائقن واري زمين تي. جڏهن اِهو ڪم مڪمل ٿئي ته پوءِ باقي زمين تي رياستي نظام ۽ انتظام قائم ڪري گڏيل سهڪاري کيڙيءَ جا اصول متعارف ڪرائجن.
هاڻي هتي آئون اِهو چوندو هلان ته هارين جي مسئلي جي مڪمل نجات هنن صفحن ۾ ڇا ۾ آهي:
1. زمينداريءَ جي جاءِ تي آبادگار ۽ هاريءَ کي بدلائجي. تمام بنيادي ڦيري وارا سڌارا آڻي ان برائيءَ مان جان ڇڏائجي، جيڪا موجوده نظام ۾ گهر ڪري ويئي آهي.
2. اهڙا اُپاءَ وٺڻ گهرجن، جن ۾ کيڙيندڙ کي هڪ حد تائين شخصي زمين ۽ ان تي ان جو ذاتي ڪنٽرول هجي ۽ کيڙي ڪندو هجي، ڇاڪاڻ ته انصاف ڀريو زرعي قدر پيدا ڪري. زمين صرف ۽ صرف هيٺين مقصدن لاءِ حاصل ڪجي:
(الف) وڏين جاگيرن جو خاتمو.
(ب) انهن سڀني کان زمين واپس وٺجي، جيڪي کيڙيندڙ نه آهن.
(ت) اهڙي سموري زمين، جيڪا زرعي اصولن تحت نٿي کيڙي وڃي، جيڪا غير آباد آهي ۽ ڪنهن به سبب جي ڪري يا بنا سبب جي خالي پيئي آهي.
(ج) بئراجن جون اڻ سڌيون زمينون بي زمين هارين ۾ ۽ کيڙيندڙن ۾ ورهايون وڃن، ته جيئن انهن کي معاشي طور بهتر ڪري سگهجي. ان جو مطلب آهي ته حڪومت جيڪي وڏي پئماني تي زميندارن کي ليزون ڏنيون آهن، انهن کي ڪينسل/ رد ڪيو وڃي.
3. زمين جي ليز کي رد ڪيو وڃي، ڇاڪاڻ ته اسلام ان جي منع ڪئي آهي.
4. زمين تي قبضو ۽ مالڪي گڏوگڏ هئڻ گهرجن. زمين ان جي ملڪيت هئڻ گهرجي جيڪو ان تي شخصي طور رهي ٿو ۽ کيڙي ٿو، جيئن هو سالن کان ان جو مالڪ آهي، ان جو مطلق حقدار يا مالڪ نه، پر ان جو مطلب آهي ته زمين ان وٽ آهي. رياست حقيقت ۾ زمين جي مالڪ آهي.
5. رڳو رياست ئي عالمي زميندار يا مالڪ آهي، جيڪا هر ماڻهو، مزدور ۽ هاريءَ کي وسيلا مهيا ڪري شخصي مالڪي/ زمين ڏيئي، ان جي حالت بهتر ڪري سگهي ٿي. جيستائين اهو سڀ ڪجهه مڪمل طرح نه ڪيو ويندو، اڌ تي اڌ زمين جي نظام مان حاصل ٿيندڙ فائدا ضايع ٿي ويندا.
6. زميندار کان زمين جي واپسيءَ عيوض کيس معاوضو ادا ڪيو وڃي، جيڪو معاوضو رياست ماهرن جي راءِ سان مقرر ڪري.
7. زمين جي مقرر حد طئي ڪئي وڃي. ڪنهن به شخص کي پنهنجي مقرر حد کان وڌيڪ زمين رکڻ جي اجازت نه هئڻ گهرجي.
8. حڪومت طرفان جلد کان جلد ماهرن جي هڪ ڪميٽي جوڙي وڃي، جيڪا مٿين سفارشن تي عمل ڪرائڻ جا تفصيل طئي ڪري.

ايم مسعود
19 مئي 1948ع