خواب نگر [تعزيت ناما]

سڀ حق ۽ واسطا اداري وٽ محفوظ

Amarta’s Book No.74

خواب نگر
]تعزيت ناما[
محمود مغل
ايڊيٽنگ ۽ لي آئوٽ: فقير محمد ڍول
ٽائيٽل: عرفان علي ميمڻ
ڪمپوزنگ: راز محمد لغاري
ڇاپو پھريون: جنوري 2023ع
ڇپيندڙ: امرتا پبليڪيشنس، امرتا ڇاپ گهر،
1-باسم چيمبرس حيدر چوڪ حيدرآباد
amartachhapghar@gmail.com
ڇپرائيندڙ: ڍول فقير فائونڊيشن - سنڌ
قيمت: 600.00 روپيا

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
sindhsalamat.com
2025ع

Khwaa’b Nagar
[Taziyatnama: The Obituary Columns]
Mehmood Mughal
Editing & Lay Out: Faqir Muhammad Dhol
Title: Irfan Ali Memon
Composing: Raaz Muhammad Laghari
First Edition: January 2023
Printed by: Amarta Publications Hyderabad,
Amarta Chhap Ghar, 1-Basim Chambers, Hyder Chowk Hyderabad.
Published by: Dhol Faqeer Foundation-Sindh
ISBN: 978-969-7954-37-7
Price: Rs.600.00

ارپنا

محترم محمد بخش سميجو
جي نالي
جنھن جي وڇوڙي ’خواب نگر‘ ۾
تعزيت نامن لکڻ جي شروعات ڪرائي

- محمود مغل

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري ڪھاڻيڪار، ناول نگار، ڊراما نگار، ڪالم نگار، مترجم ۽ براڊڪاسٽر محمود مغل جي ڪالمن تي مشتمل ڪتاب ”خواب نگر ]تعزيت ناما[“ اوھان اڳيان آڻي رھيا آھيون.
هيءُ ڪتاب ’محمود مغل‘ جي مشھور ڪالم سلسلي ’خواب نگر‘ جي ’تعزيت نامن‘ تي مشتمل آهي، جيڪي هُن دل جي حُضور سان انھن 57 مانائتين شخصيتن جي ياد ۾ لکيا، جن جي فنونِ لطيفہ يا حياتيءَ جي ٻئي ڪنھن ڪارونھوار ۾ املھہ حيثيت رهي آهي ۽ انھن پنھنجي پنھنجي ميدان ۾ مثبت خدمتون سرانجام ڏنيون آهن. انھن مڙني شخصيتن کي هيءَ هڪڙي مڃتا آهي، جنھن خراجِ عقيدت جا اُهي حقدار هئا. هنن تعزيت نامن ۾، پڙهندڙن کي نشانبر شخصيتن جي حياتين جي ڪَٿ بہ ملندي تہ انھن سان محبتن جي پالوٽ بہ پلئہ پوندي، هيءَ پالوٽ بي لوث آهي ۽ ’خراجِ عقيدت‘ طور هڪڙو ’خاص‘ نذرانو آهي.
ھي ڪتاب 2023ع ۾ امرتا پبليڪيشن، حيدرآباد پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون سائين محمود مغل ۽ امرتا پبليڪيشن جي سرواڻ فقير محمد ڍول جا جن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

نظم (محمد بخش سميجي جي وفات تي لکيل)

هي نظم، سائين محمد بخش سميجي جي وفات جي خبر ٻُڌي سندن جدائيءَ جي هجر ۾ صرف ڏهن منٽن ۾ سرجي ويو هو:

جي ياد اچئي منھنجي
پلڪن جي هندوري تان ڪو عڪس جهٽي وٺجان
ڪنھن سار جي سُڏڪي جو آواز ٻڌي وٺجان
جي رنگ ڏٺا هئاسين ۽ خواب لڌا هئاسين
تنھن خواب جي آڳُر کي رنگن سان ڀري ڇڏجان
هي ڄاڻ تہ مان ناهيان ۽ درد بہ اوکو آ
ڪنھن ساٿ جي لمحي جو سو گهاءُ بہ چوکو آ
تنھن سارَ جي لمحي جي تون سار لھي ڇڏجان
ڪونڊين ۾ رکيل جذبا، جي ٻور ڇڏائيندا
۽ چنڊ جي چانڊوڪيءَ جا گهاءَ پَسائيندا
تن ٻور ڀريل گهائن کي لوڪ نہ لهسائي
۽ درد جي ڳڙکيءَ جو منظر نہ نظر لائي
مان، چنڊ، گلن، رنگن، ڪونڊين ۾ نظر ايندس
مان جيڪو تہ خوشبو آن، تو ۾ ئي گهليل هوندس
تون ڌار ڪرڻ چاهين تہ بہ ٿي نہ اهو سگهندو
تون گل مان خوشبو آن ڪيئن ڌار رهي سگهبو
جي ياد اچئي منھنجي
تون گل ئي گل بڻجان
خوشبوءَ کي ڏئي تحفو
ڪو عڪس جهٽي وٺجان.

- محمود مغل

ويلَ نہ وسريام ... (اداري پاران)

لطيف سائينءَ فرمايو آهي:
جڏهانڪر ٿيام، ساڃاھہ سُپيريان جي،
تڏهانڪر تِرَ جيترو، ويلَ نہ وسريام،
اندر رُوح رهيام، سڄڻ اوطاقون ڪري.
جيڪي ماڻھو، ’پرينءَ‘ يا ’سُپرينءَ‘ يا وري ’سڄڻ‘ جي صورت اختيار ڪري، روح اندر اچي رهڻ لڳندا آهن، سي ماڻھو، موڪلائي وڃڻ کان پوءِ بہ ماڻھوءَ جي اندر مان ڪڏهن بہ ۽ ڪنھن صورت موڪلائي ڪونھي سگهندا، انھن جا نيَم ساڳيا رهندا آهن. انھن سان اندر جي اوطاق ۾ ڪچھريون ڪڏهن بہ گُل ڪونھي ٿينديون. ياد جي شمع سدائين ٻريل رهندي آهي، جيئن ڪا دُونھين ڪونہ دُکيل هوندي آهي! جيڪا ڦُلھيار جي اندر اندر ڌڳندي رهندي آهي ۽ پئي پنھنجن ٽانڊن کي دُکايل رکندي آهي. ان جيان ئي هيءُ ڪتاب ’تعزيت نامن‘ تي مشتمل آهي، جن ۾ اهڙن ئي ماڻھن جي اوطاق تي انھن ساڻ ڪا ’مچ ڪچھري‘ ڄڻ تہ سُمھڻي کان وٺي ڀيڄ ڀنيءَ تائين جاري آهي ۽ هڪڙي آڳ آهي، جيڪا ڦلھيار اندر ڌُڳي رهي آهي، جنھن ۾ الاءِ تہ ڪيترا حال احوال سِڪَ سبيل ٿيا آهن، پڙهندي اکڙيون آليون ٿيو وڃن ٿيون. مَنَ ڀُرڪِي پوَن ٿا ۽ آب اکين تان وهندو، ڳلن تان ڳَڙي وڃي ٿو... جيڪو ڪنھن درد-ڪٿا جي ڪَٿَ ڪري ٿو.
هيءُ ڪتاب ڀاءُ ’محمود مغل‘ جي مشھور ڪالم ’خواب نگر‘ جي ’تعزيت نامن‘ تي مشتمل آهي، جيڪي هُن دل جي حُضور سان انھن مانائتين شخصيتن جي ياد ۾ لکيا، جن جي فنونِ لطيفہ يا حياتيءَ جي ٻئي ڪنھن ڪارونھوار ۾ املھہ حيثيت رهي آهي ۽ انھن پنھنجي پنھنجي ميدان ۾ مثبت خدمتون سرانجام ڏنيون آهن. انھن مڙني شخصيتن کي هيءَ هڪڙي مڃتا آهي، جنھن خراجِ عقيدت جا اُهي حقدار هئا.
هنن تعزيت نامن ۾، پڙهندڙن کي نشانبر شخصيتن جي حياتين جي ڪَٿ بہ ملندي تہ انھن سان محبتن جي پالوٽ بہ پلئہ پوندي، هيءَ پالوٽ بي لوث آهي ۽ ’خراجِ عقيدت‘ طور هڪڙو ’خاص‘ نذرانو آهي، جنھن کي پڙهي، اوهان ’خاص الخاص‘ درجو عنايت ڪري سگهو ٿا. پنھنجن هيرن جو قدر اسان کي ڪرڻو آهي، ڪي ٻيا اچي ڪونہ ڪندا. هنن ليکن ۾ ڪٿي ڪٿي قدر سان گڏ بي قدريءَ جون ڳالھيون بہ آهن، جيڪي پڙهڻ مھل اوهان جي اندر کي جِهيرَ بہ ڏيئي سگهن ٿيون... پر بھرحال اهي حقيقتون ئي آهن تہ اسان پنھنجن جو ڪيترو قدر ڪري سگهيا آهيون! هيءُ ڪتاب ڄڻ تہ ’قدرائپ‘ جو هڪڙو اظھار آهي.
ڪتاب اندر، جن ماڻھن تي لکيو ويو آهي، انھن مان چند کي ڇڏي ڪري باقي سمورين شخصيتن سان ليکڪ گڏ گذاريو آهي ۽ انھن شخصيتن جي ويجهو رهڻ جي ڪري، انھن جي اُٿڻي ويھڻي، انھن جي گفتگو، انھن جا ويچار، انھن جا گُڻ، انھن جون دلپسنديون وغيرہ سڀ مستند آهن، جنھن ڪري ڪتاب جي اهميت وڌي وڃي ٿي. اوهان کي ڪتاب مبارڪ... پڙهو ۽ پنھنجي راءِ کان اداري کي آگاھہ ضرور ڪجو تہ جيئن پنھنجين اُڻائين تي نھار وجهي سگهون. آباد سلامت هجو - آمين.

فقير محمد ڍول
اڱارو 12هين جولاءِ 2022ع
امرتا ڇاپ گهر
آفيس نمبر 1، ميزنائن فلور
باسم چيمبرز، حيدر چوڪ حيدرآباد

دردَ- ڪٿا (پنھنجي پاران)

هيءَ دردَ-ڪٿا آهي.
ماڻھو، ڪنھن سان خوشيءَ جي ڳالھہ ڪندو آهي؟ ڪنھن سان پنھنجي اندر جو راز سَليندو آهي؟ جَي اندر کي دردَ جي وڻ ويڙهي ڀاڪُر ۾ ڀري تہ عُذر ڪنھن سان ڪبو آهي؟ سوال.... سوال.... سوال. چيو ويندو آهي تہ ڪو مَن گهريو هجي، ڪو ڪمال ڪُلھو، ڪو سدابھار سِينو سامھون هجي ۽ اندر جا نيسارا کُلي پوَن... شايد اهو ئي انھن سوالن جو جواب هوندو آهي.
پر جي غور ڪجي تہ اهو جواب بہ گهڻو ئي مشڪوڪ آهي. اصل ڳالھہ اها آهي تہ انسان پنھنجو پاڻ سان ئي خوشيءَ جي ڳالھہ ڪندو آهي، پنھنجي اندر جو راز پاڻ تائين رکڻ کي حِڪمت سمجهندو آهي ۽ سيني ۾ ماتم جي صدا بُلند ٿئي تہ، پاڻ سان ئي عُذر ڪندو آهي. ’خواب نگر‘ جو هي ’تعزيت ناما‘ چيپٽر، پنھنجي اندر سان پنھنجو ئي عُذر آهي.
ٽيليوزن جي دنيا ۾ بي انتھا ويجهو هوندا هئا ’سائين محمد بخش سميجو‘ صاحب... 1981ع کان 2004ع تائين لاڳيتو 24 سال گڏ ڪم ڪيوسين. اهو افتخار بہ حاصل رهيو تہ ’سنڌي ناٽڪ رنگ‘ ۾ سڀني کان وڌيڪ اسڪرپٽس هُنن منھنجا لکيل رڪارڊ ڪيا. پاڪستان ٽيليوزن جي هسٽريءَ ۾ سنڌي ۽ اردوءَ ۾ هڪ ئي وقت رڪارڊ ٿيل سيريل ’ڪنھن ڪنھن ماڻھوءَ منجهہ‘ ۽ ’سمجهوتا‘ بہ اسان ٻنھين جي ڀاڳ ۾ آيا. جن پاڪستان ٽيليوزن جو ’نيشنل ايوارڊ‘ ماڻيو. انيڪ لانگ پليز، سيريلز، سيريز گڏ ڪياسين. 13هين سيپٽمبر 2004ع تي سندس اوچتي وڇوڙي الاءِ ڇا ڪري ڇڏيو... درد جي هڪ لھر اندر ۾ بُلند ٿي ۽ جڳ مشھور ڪالم سلسلو ’خواب نگر‘ پھرئين تعزيت نامي سان شروع ٿيو.
سال 2004ع کان 2020ع تائين تقريبن 17 سالن جي هن سفر ۾ فنونِ لطيفہ جي جن بہ اهم شخصيتن جھان ڇڏيو، هن فقير انھن جي تعزيت نامن لکڻ جي شعوري ڪوشش ڪئي. اهو سڀ تاريخ جو حصو آهي ۽ اسان جي انھن سڀني هِيرن جواهرن جي لاءِ محبت جو خراج، جيڪي پنھنجو پاڻ ملھائي ويا ۽ جن جي ياد اسان جي اندر مان اوجهل ٿيڻ نہ گهرجي.
’خواب نگر‘ جي تعزيت نامن ۾ 57 اهم شخصيتون شامل آهن، جن جون حياتيون، پنھنجي پنھنجي ميدان ۾ بي انتھا سرخرو رهيون ۽ جن جي حُضور جي سچائي، سندن خدمتن کي اورچ بڻائي وئي. ڪريم ربُّ جلشانہ کين بخشش عنايت ڪري ۽ ساڻن سوَلايُن جا معاملا ٿيندا رهن.
هي تعزيت ناما، انھن سڀني لاءِ ‘توشہءِ خاص‘ آهن، جيڪي ’نہ وسارڻ ۾‘ شدت سان ويساھہ رکندا آهن.
مٺڙو ڪريم ربُّ، اوهان کي دامَي، درمَي، ڪرمَي، سُخنَي صرف پنھنجو محتاج رکي-آمين.


محمود مغل
سُومر 11هين جولاءِ 2022ع
سيوستان هائوس،
سنڌ يونيورسٽي سوسائٽي
ڄامشورو

تعزيت ناما

---

سميجو سُمھي رهيو آهي (پيشڪار: محمد بخش سميجو)

اڱاري جي رات، 11 لڳي 3 منٽ.
سيپٽمبر 2004 جي تيرهين رات
هنن ساعتن ۾ رستي جي اونداھہ کي چيريندي ۽ آسماني روشنيءَ ۾ ڏيئو جرڪائيندي ايمبولينس، سائين سميجو صاحب جي مڙھہ کي کنيو دادوءَ نگاھہ رکيو، جلد کان جلد پھچڻ چاهي ٿي. ويٺلن جي جسمن ۾ ڪا چرپر هجي تہ هجي، پر سائين بلڪل ماٺ آهي. شايد نہ بلڪہ يقينن هڪ طويل سفر کان پوءِ ايندڙ ننڊ کي گاڏيءَ جا لوڏا ڪجهہ بہ نٿا ڪري سگهن، هو جيڪو ازل جي اوجاڳن جو ماريل هو، هاڻي هڪ گھري ننڊ ڪرڻ چاهي ٿو ۽ اسين سڀ صرف اهو ئي چئي سگهون ٿا تہ، ”انا لله وانا اليہ راجعون.“
عجيب حالت آهي دل جي، تقريبن چوويھن سالن جو طويل سات، هڪ لمحي ۾ وڇوڙو بڻجي ويو، اڄ ئي (وفات واري ڏينھن) منجهند جو 2 وڳي فون ڪئي هئي. محمد علي ٻڌايو هو تہ حالت بھتر نہ آهي گذريل اربع تي اٺين تاريخ تي ٻن پھرن جو هڪ وڳي هن جي وجود جي ڪومايل گل کي ڏسي، هڪ ڊاڪٽر هئڻ ڪري مان گهڻو ڪجهہ سمجهي ويو هئس، مٿان وري منھنجي جونيئر، سڄو احوال سربستو ڪيو هو، جنھن ٻڌايو پئي تہ حالت ابتر ٿيندي پئي وڃي.
ماڻھن تہ هونئن بہ ايتري ڏانھن ئي وڃي پيو نہ ڪجهہ بہ تہ هٿن ۾ ناهي ۽ گهڻو ڪجهہ هٿن ۾ آيل سمجهون ٿا هڪ ڊوڙ آهي، جيڪا ڄڻ کٽڻي ئي ناهي، ساھہ کٽي ٿو وڃي ڊوڙ نٿي کٽي.
اسان جي ملاقات بہ عجيب هئي. 1981ع ۾ هن منھنجو ناٽڪ پروڊيوس ڪيو. ”بخشش“ ۽ بس، ٻنھي جي عجيب نٽنگ ٿي وئي. ”جذبا سچا موتين جھڙا، ”آس نراس جي وچ ۾“ ”لھندڙ سج وڌندڙ پاڇا“ ”ڄاتل اڻڄاتل“ جھڙا ڊرامہ هن ڪمال خوبيءَ سان پيش ڪيا، جنھن تي ٽيلويزن جي هدايتڪاريءَ ۾ سنڌي ڊرامو ناز ڪري ٿو. تنھن کان سواءِ روش، نوري ڄام تماچي، سمجهوتہ، دل اسي چاهتا هي ۽ ڪنھن ڪنھن ماڻھوءَ منجهہ، گڏ ڪياسين ۽ مون هميشہ سندس ڪم کي مٿانھون ڏٺو. ۽ جي مالڪ الملڪ ذوالجلال والاڪرام حوصلو ڏئي تہ اهو لکڻ ۾ ڪوبہ باڪ ڪونھي تہ سميجو صاحب سدائين پنھنجي ڪم کي سڀني تي فوقيت ڏيندو هو. ”بھادر علي“ کان وٺي ”انتھا“ تائين هن خوبصورتيءَ جي هڪ نئين جھت کي جنم ڏنو ۽ سندس دشمنن بہ سندس ڪم کي ساراهيو. اهو ماڻھو جنھن ساندھہ ساڍا پنج ورهيہ هر روز هڪ نئين سنڌي ٽيلي ناٽڪ ڏنو هجي. ان جي لاءِ دشمنن وٽ ڪھڙا لفظ ٿي سگهن ٿا. انگريزي ادب جو عاشق ۽ رومانس کي پنھنجي رڳ رڳ ۾ شامل ۽ محو رکندڙ سميجو صاحٻ گلن، پوپٽن ۽ چھرن سان پيار ڪندڙ هو. کيس روحن جي باري ۾ گهڻي ڄاڻ نہ هوندي هئي، تڏهن تہ هر واٽ تي هر هنڌ کيس ڏنگ ئي سھڻا پيا پيا. حد تہ اها هئي جو هڪ جاءِ تي سندس نامينيشن هڪ بنھہ ٻاراڻي سان ڪئي وئي. سائين وري بہ شريڪ ٿيو ۽ ايوارڊ ٻار کي ڏئي وڏي جي توهين ڪئي ڪئي. پر اهو محمد بخش سميجو ئي هو جنھن جو آواز ڪنائي اوهان پھريون جملو ئي اهو ٻڌندا هئا تہ ”سميجو پيو عرض ڪيان“ جيڪي عرض ڪندا آهن، اهي حڪم ڏيڻ جي فن کان اڻواقف هوندا آهن.
اٺين وڳي منظور ميراڻيءَ فون ڪري هيءَ خبر ٻڌائي، مون فون ڪيو منظور سميجو صاحب ٻڌايو تہ ڪراچي جو ٽول ڪراس ڪري، رستي تي آهن. مان نائين وڳي کان گل جهليو رستي تي بيٺو هئم. سو! ڪلاڪ کان پوءِ خيال آيو تہ ڪٿي موري واري رستي کان تہ ڪونہ هليا ويا. روڊ ڇڏي پي سي او تي فون ڪرڻ ويم ۽ هن ٻڌايو تہ، ”هاڻي هاڻي ڦاٽڪ ڪراس ڪيو اٿائون. اوهان چئو تہ اوهان جو انتظار ڪيون. ”مون چيو، ”نہ... توهان ڀلي هلو“ ۽ هنن کي روڪي مان ڪيان بہ ڇا ها؟ بس اهوئي خيال هو تہ ايمبولينس جي جهلڪ ڏسي، متان پير ڇھي وٺان، منھن تہ مان هونئن بہ ڏسڻ جي همٿ نہ پيو رکان.
سميجو صاحب، شديد محنت ۽ اعتبار رکندڙ هو ۽ اهائي ڳالھہ هئي جو هن جي محنت جو شيڊول کانئس اوجاڳا ڪرائيندو هو. سنڌي ٽيلي ناٽڪن سان عشق ڪندڙ سميجي ”ڪاڪ محل“ جي سڀني رنگن کي ڏسي ورتو هو. کيس فن جي ”ناتر“ جي چالن جي خبر هئي، پر تہ بہ هو اهڙو راڻو هو، جنھن ڪکجڻ وڌيڪ پسند ڪيو پئي.
ڪرن آرڪيڊ جي فليٽسکي هڪڙي خوبصورت ننڍڙي گهر ۾ تبديل ڪرڻ ۽ علي، مصطفيٰ ۽ ڪائنات کي پنھنجي ساھہ سان سانڍيدڙ سميجو صاحب هميشہ جاڳ کي ننڊ تي ترجيح ڏني. پنھنجي پروفيشنل زندگي ۾ مون گهٽ اهڙا هدايتڪار ڏٺا آهن، جيڪي هن وانگر وقت جا Punctual هجن.
پنھنجي ٽيويھن چوويھن سالن جي رفاقت ۾ ڪڏهن بہ کيس ڪنھن تي بہ ناراض نہ ڏٺو دوستن جا لڳايل خنجر بہ هو کلي سيني مان ڪڍي پنھنجي زخم جي پاڻ ئي مرهم پٽي ڪندو هو. سڀني کي خبر آهي تہ هو عام اداڪار کان وٺي هڪ سپر اسٽار تائين هڪ ئي ميٺ محبت ۽ سلوڪ جو رودار هو. سندس ڪمرو هميشہ ڀريل رهندو هو. ڊرامو هجي نہ هجي ماڻھن جا ميڙا لڳل هوندا هئا.
ارڙهين آگسٽ تي پرک جي رڪارڊنگ لاءِ ويس تہ آخري ڀاڪر نصيب ٿيو. ميڻ جيان ڳرندڙ سميجي جي لاٽ ۾ ڄڻ کوٽ هئي. پڇيم تہ چيائين شايد ننڊ پوري نہ ٿي آهي. طبيعت خراب هوندي بہ شايد هن ڪم ڪيو پئي ۽ شايد، شايد ۽ شايد.....
اهوئي تہ عذاب آهي، اوهان کي ڪا خبر ناهي تہ ڪھڙي نگاھہ، نگاھہ ناز جو آخري در آهي، ڪنھن مھل، اوهان آخري ڀاڪر پايو ٿا، ڪھڙي پل کان پوءِ اهو سڄو منظر نصيب نہ ٿيندو. ان ڏينھن جمعي تي جڏهن هو هڪ ميٽنگ لاءِ گهران نڪري ٽي وي تي آيو هو تہ ڇا کيس خبر هئي تہ هاڻي هو ڪڏهن بہ گهر واپس نہ ورندو، ان ئي آفيس ۾ کيس دل دغا ڏيندي ۽ هو ارڙهن ڏينھن جي مقابلي کان پوءِ بازي هارائي ويندو.
عجيب انومان هوندا هئا هن لاءِ ڪاليکز ۽ دوستن جا ”رڳو ٿو ڪم ڪري ٽڪي ٽڪي تي ٿو ڪم ڪري پنھنجو پاڻ کي وڃائي ويٺو آهي“ جھڙا جملا هان ڏاريندڙ هوندا هئا، اهي سڀ جيڪي هن وانگر محنت نہ ڪري سگهندا هئا. رڳو رڙين ۾ پورا هوندا هئا ۽ انھيءَ جو احساس سائين کي بہ هو. ”ڇڏيو سائين“ چوڻ جو هڪ مخصوص انداز هٿ کي ڏئي، تري مھٽڻ ۽ رولنگ ڪرسي کي زور سان پويان ٽيڪ لگائي چانھن پيئڻ اهو سندس ٽارڻ جو مخصوص انداز هو، کيس شايد اهو بہ احساس هو تہ وقت گهٽ کان گهٽ آهي ۽ گولر وڌ کان وڌ... تہ بس جيڪي ٿي سگهي سو ڪري وٺجي ۽ هن ڪري ورتو.
سميجو صاحب کي ڊائريڪٽر جي ڪرسي بيحد وڻندي هئي. ها پنھنجي لاءِ ڪا خاص ڪرسي تہ ڪو نہ ٺھرائي هئي. پر هو انھيءَ تي ويھڻ لاءِ وڌ کان وڌ پڙهڻ ۽ ڏسڻ جو شوقين هو. هر نئين فلم جو ڪرافٽ، مھارت ۽ انداز کيس موهيندا هئا ۽ هو ڪلاڪن جا ڪلاڪ فريمز تي بحث ڪري سگهندو هو. اها بہ ڪمال جھڙي ئي ڳالھہ آهي تہ شعور جي دنيا مان بي شعوري ڏانھن آخري سفر بہ هاڻي هن ان ڪرسي تان ئي ڪيو. هڪ ڀيري هڪ لانگ اسپيل ڪرڻ کان پوءِ اسين آفيس ۾ موجود هئاسين. مون ڪجهہ لکيو پئي ۽ هو ڪرسيءَ تي آهليل هو. شديد ٿڪاوٽ جي باوجود هن مون کي ڪمپني ڏيڻ جي ڀرپور ڪوشش پئي ڪئي. وري جهوٽو اچي پيو وڃي ۽ مان سوچيان پيو تہ سائين جي سمھي ٿو رهي تہ پوءِ ڳالھائڻ جي ڪھڙي ضرورت آهي. انھن ساعتن کان پوءِ اهو احساس ٿيو هو تہ هو دراصل زندگيءَ جي حرارت گهري پيو. جي ماٺ ٿي وڃون ها تہ شايد موت کي Indicate ڪيون ها ۽ هونئن بہ اکيون بند ڪرڻ کان پوءِ لفظ ڪھڙي ڪم جا هوندا آهن.
هاڻي اسٽوڊيو جي سامھون واري آفيس ۾ ڪا بہ رابعہ، شگفتہ يا فرح نہ ويھنديون ڪوبہ حق نواز ‎، آغا، رفيق يا محمود مغل، ان ڪمري ۾ ليئو ڪونہ پائي سگهندو. سڀني کي ڏاڍي دير ٿي وئي آهي. ڇوجو هنن جي اچڻ کان پھرين اهو ڪمرو هاڻي بند ٿي چڪو آهي ۽ اسٽيل جي پليٽ سميجو جي نالي سميت وڃي چڪي آهي. هاڻي هنن سڀني کي ڪوبہ ڀاڪر، ڪا چانھن جي پيالي ڪو نرم لھجو ۽ متحرڪ سڀاءُ نہ ملي سگهندو. ڇاڪاڻ تہ سميجو وڃي چڪو آهي.
اوهان فون تي هاڻي صرف حڪم جي اميد رکو، ڇاڪاڻ تہ سميجو صاحب پنھنجا سڀ عرض کپائي، حڪمن جون جهجيون ڪمائيون کڻي روانو ٿيو آهي، هاڻي اوهان وٽ ۽ اوهان جي لاءِ بچيلن وٽ صرف حڪم آهي.
مون بوگن جا گل هاءِ وي تي هاريا آهن ان يقين سان تہ خوشبوئن ۽ سونھن سان پيار ڪندڙ سميجو صاحب اها خوشبو محسوس ڪري وٺندو ۽ کيس خوشبوئن جي سفر ۾ اهوئي تحفو پيش ڪري سگهجي ٿو. لفظ رات جي اوندھہ کي چيري نٿا سگهن. لفظ ملن ئي ڪونہ پيا. الاءِ ڇا پيو لکجي. سميجو بہ سمھي پيو آهي تہ وڌيڪ لفظن جي ڪھڙي ضرورت آهي.

(ڇپيل: اربع 15 سيپٽمبر 2004ع)

مائرون ڪمال ڄاڻنديون آهن (قبلا والدہ صاحبہ)

هنن ئي ڏينھن ۾ هوءَ رخصت ٿي هئي.
ڏهن ۾ ڪجهہ منٽ گهٽ هئا. هڪ آفاقي عشق جي پڄاڻيءَ جا لمحا هئا. عشق جي پڄاڻيءَ جا لمحا نہ هئا. هجر جي شروعات هئي، هڪ جسم موڪلايو پئي. روح جا رشتا تہ موڪلائڻ کان باري واريندا آهن. مون هن جو هٿ جهليو هو هٿ جيڪو ڪرائيءَ تي ڄڻ اٽڪيل هو. ڪنھن ڄڻ ڪنھن ڪاٺيءَ تي ڪو چمڙو چاڙهيو هجي. هن جي زندگيءَ موڪلايو پئي. ڊاڪٽر مٿان بيٺل هئا، اديءَ ياسين شريف پڙهي پئي.... اکين ۾ روشني نہ هئي ۽ نبض ۾ ڌَڪُ نہ... دل بيٺل هئي ۽ ساھہ جو هلڪو کرڙو هو. مون سڏ ڪيو هو ”امان....“ ۽ لاالہ الاﷲ ان مالڪ کي گواھہ ٺاهي مان چوان ٿو تہ ان حالت ۾ بہ چچريل لفظن ۾ هن چيو هو ”ها.... محمود آهين....“ اهو عشق جو اعجاز هو. مون هن جي ڪن ۾ سرگوشي ڪئي هئي. ”امان.... وقت اچي ويو آهي توهان هلو... اسان پويان اچون پيا....“ ۽ سدائين منھنجو چيو مڃيندڙ، منھنجي ازلي محبوبا، منھنجي عشق جي آوي، منھنجي ماءُ پلڪون بند ڪري ڇڏيون هيون، هن جي اک ڇا بند ٿي، ڪائنات ۾ ڄڻ مرڪ جو دروازو ئي بند ٿي ويو.
طب جي دنيا ۾ اهو هڪڙو ڪمال آهي تہ هڪڙو ماڻھو جنھنجي نبض بيٺل هجي.... دل بند.... بلڊ پريشر نٿو لڀي، ۽ Pupil.... ڪوبہ رد عمل نہ ڏيکاري، اهو ماڻھو اوهان کي جواب ڏئي... پر مون کي اهو ڪمال نٿو لڳي.... هوءَ ماءُ هئي ۽ مائرون اهڙو ڪمال ڄاڻنديون آهن.
عجيب عاشقي هئي، اسان جي.... ڇھن سالن جي عمر ۾ بابا گذاري ويو تہ هن ئي ماءُ ۽ پيءُ بڻجي خدمت شروع ڪئي. وڏا ڀائر بہ بيحد ڀائيندا هئا، پر امان جو تہ سڀاءُ ئي ڄڻ ٻيو هو. محمود، اهو ڇيڳرو.... فرمائش ڪري ۽ پوري نہ ٿئي!
هوءَ بي انتھا پڙهيل ڳڙهيل هئي. شمس العلماءِ عمر بن محمد دائود پوٽي جي لاڏلي شاگردياڻي هئي. ٽلٽيءَ جھڙي ڳوٺ سان سندس تعلق هو ۽ 1939ع ۾ شاديءَ کان پھرين هوءَ سن جي اسڪول ۾ ماسترياڻي هئي. ان زماني جي ايتري تجربي رکڻ واري امان بنھہ سادي، سٻاجهي ۽ محبت ڪندڙ هئي. لان جو چولو، اڇو رئو ۽ اڇي شلوار، پيرن ۾ باٽا جي سندڪ يا باٽا جي ئي ڪا جتي... مٿي تي ٻاهر نڪرڻ مھل اڇو برقعو... پر گهر ۾ بہ اهو مٿو اگهاڙو نہ هوندو هو. انھن اڇين تارن جي بھار ڪڏهن ڪڏهن ئي نظر ايندي هئي.
مون هن سان شديد عشق ڪيو... ڪيو نہ بلڪہ ڪيان پيو.... منھنجي سامھون شيراپووا (Sherapova) کان وٺي اسٽيفي گراف تائين ۽ ماڌوريءَ کان وٺي مڌو بالا تائين عورتون انھن پٿرين کان بہ گهٽ آهن، جيڪي مان سندس جتيءَ جي کانچن مان ڪڍي گڏ ڪندو هوس....
”توکي خبر ناهي تون ڇا ٿيندين...“
ڪڇ ۾ ليٽندوهوس تہ وار سنواريندي چوندي هئي. ”هي جو مون توکي فوج ۾ وڃڻ کان روڪيو.... يا وري ڪمشنر ڪو نہ ٿيڻ ڏنو مانءِ نہ.... تہ ڏسجانءِ.... اهڙا سوين تنھنجا سلامي ھوندا. انھن کي ڪير سڃاڻندو بہ ڪونہ..... پر منھنجي محمود جا سئو سلامي هوندا....“
سندس لفظن تي کل ايندي هئي.
”يار مائڙي..... اهڙو ڪجهہ چئہ....جيڪو سمجهہ ۾ بہ اچي...“
۽ هوءَ بجو ڏيندي هئي، يار چوڻ تي، ۽ ٽھڪ ٻري پوندا هئا. اهڙو کلڻ تہ هاڻي سالن کان ٻڌڻ ۾ نہ پيو اچي.
”ڇڏين ها نہ مون کي تہ مان بہ وڃي ڪنھن محمود جو سلامي ٿيان ها.“
”پوءِ منھنجو ساھہ ڪيئن نڪرندو...! تون جي هليو وڃي ابا.... تہ مان تہ دم بہ ڏئي نہ سگهان...“
۽ ائين ئي ٿيو هو هن جو دم منھنجي هٿن ۾ پرواز ٿيو هو.
اسين ناقدار هوندا آهيون شيءِ هٿن ۾ هجي تہ شايد اسان وٽ ان جو قدر نہ ٿيندو آهي. جون ايليا چون ٿا:
هم ني ديکا تو هم ني يہ ديکا، جو نھين هي وہ خوبصورت هي
تہ بس مائٽ جو بہ ڪو اهڙو ئي سلسلو آهي، هجي ٿو تہ شايد اسين قدر نٿا ڪيون، پر ڪٿي ڪٿي تہ قدر بہ ٿيندو هوندو نہ.... يا.... وڃڻ کان پوءِ ٿئي ٿو؟
هن کي سينگاري ٻن پھرن جو ورانڊي ۾ رکيو هيائون. رمضان جو روزو هو ٻارنھون.... ۽ فيبروري هئي يارنھن سال هو، 95ع.... ان ٺھيل گرم ۾ پردہ دار خواتين جي ڪري مون کي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو هيائون.... پر مان وري بہ هڪ عاشق جيان هتان هتان جهاتيون پائڻ ۾ پورو هوس. ان کٽ جو پائو ئي نظر اچي وڃي جنھن تي هوءَ ليٽيل آهي. اڃا ڳڻپ جا ڪلاڪ مون وٽ آهن. ان جي هڪ هڪ گهڙي مان ڇو وڃايان ۽ شام جو ساڍي ڇھين وڳي کڻڻ مھل، مون سندس نرڙ چميو هو. ۽ هڪ دفعو وري جي قسم کڻان تہ مولا پاڪ مشڪل ڪشا ٿو ڄاڻي ان مھل هوءَ ڪنھن اسڪول ويندڙ ٻارڙيءَ جيان لڳي رهي هئي. ۽ ان ڏينھن کان وٺي هن گهڙيءَ تائين مان هر ٻارڙيءَ ۾ هن کي ڏسندو آهيان.
رمضان جي هن هفتي ۾ ڪو ڪم ناهي ٿي سگهندو. عشق جا بخيا اڍڙندا آهن. اهي گهڙيون ياد اينديون آهن. جڏهن چھرو گلاب هوندو هو ۽ ساهن ۾ اجائي خوشبو هوندي هئي.
”تون ڪو نہ نڀائي سگهندين، ان ڇوڪريءَ سان... هٿَ ڪَڍُ....“ هر نئين عشق جو آڳر کلندو هو تہ هوءَ مرڪندي هئي.
”توسان نڀايان پيو نہ.... اها وڏي ڳالھہ ناهي....“
”مون جھڙو ڪوتوکي برداشت بہ تہ ڪري نہ...“
۽ اهو سچ هو ۽ آهي.... تو جھڙو امان ڪير برداشت ڪري ها، هيڏا انگل آرا.... اهي ناز نخرا.... توکان سواءِ ڪنھن کي کڻڻ جي جرئت هئي. هر ڪا محبوبہ ناز کڻائيندي هئي پر منھنجا ناز تہ توکي ئي کڻڻ آيا پئي.
منظور سان ۽ ڪاوش سٿ سا، منھنجي هاڻي ڪمٽمنٽ آهي... اها توکي بہ خبر آهي ۽ ان ڪمٽمنٽ کي پوري ڪرڻ مان هر هفتي بلڪہ هر پل انيڪ موضوع سوچيندو رهندو آهيان. خير هن واري مون ٻہ ڪالم لکي بہ ورتا آهن پر الاءِ ڇو اهو خيال هڪدم سامھو اچي ويو، تہ جنھن جي پيرن کي چمي جنھن جي جتيءَ کي چٽي تون هن مقام تي پھتو آهين. ان جي وصال جي هفتي تي لفظن جي مالھا بہ نٿو پارائي سگهين ڇا؟
امان.... تون سچي هئينءَ.... جيڪو مقام تو مون لاءِ سوچيو هو، ڏٺو هو ان جي سوچ مون لاءِ اهڙي قطعي نہ هئي، اڄ جڏهن ماڻھن جو بي پناھہ پيار منھنجي پلئہ پئي ٿو. تڏهن غور ڪندو آهيان تہ هر چھرو تنھنجو چھرو هوندو آهي مان تہ آئيني کان ڇرڪندڙ ماڻھو آهيان. ڊپ ٿيندو اٿم، سوچ ايندي اٿم تہ هي ماڻھو ان لائق آهي جيڪي ڪجهہ هن کي ملي ٿو تہ هڪدم پٺي تي تنھنجو هٿ محسوس ٿيندو آهي، ۽ ڪنن ۾ گونجندو آهي اهو جملو ”توکي ناهي خبر تون ڇا ٿيندين....“ ۽ اها خبر امان ڪنھن بہ اولاد کي نہ هوندي ٿئي تہ هو ڇا ٿيندو!
واقعي مائٽ وڌيڪ ڄاڻي ٿو پيءُ بہ ڄاڻي پر ماءُ تہ ڪمال ڪري سگهي ٿي.
هنن ساعتن ۾ جڏهن توکي رخصت ٿئي. اسلامي لحاظ کان ڏھہ سال ٿيا آهن تہ خوشي امان ڄڻ توسان گڏ ئي دفن ٿي وئي آهي، ﷲ جو شڪر آهي... سڀ ڪجهہ آهي، پر تون ناهين، پھرين گاڏيءَ جو پھريون در تو نہ کوليو... پھريون پي ٽي وي ايوارڊ، ريڊيو ايڪسيلنس ايوارڊ وٺندي تو ڪونہ ڏٺو، آٽو گراف ببڪ تي پھرين سائن توکي نہ ٻڌائي سگهيس.... پر يقين ڄاڻ... دل جو هر درد اڄ بہ توسان ئي شيئر ڪندو آهيان، گذريل هفتي ڏک جي لھر اندر ۾ ڊوڙي تہ اهو ڪالم بہ مون توسان ڳالھائيندي ئي لکيو... مان... امان.... توکان سواءِ ائين آهيان جيئن تنھنجي لفظ مان... الف ڪڍي ڇڏجي.... الف جنھن سان ﷲ ٿئي ٿو، اول آخر ٿئي ٿو. تنھنجي نہ هجڻ ساڻ توکي نہ سڏڻ ساڻ، مان ختم ٿي ويندس امان... مون کان اهو الف نہ کسجانءِ... مان ۽ امان... اهو لازم آهي.... امان ناهي تہ مان ڇاهيان! محبوبہ.... منھنجي ڄاڻ منھنجو علم، منھنجي ڏاهپ شھرت ۽ عزت ۽ مليل هر خوشي تنھنجي جتيءَ جي هيٺان آهي. پنھنجي وصال جي ڏينھن تي ان جتيءَ جي تريءَ تي منھنجا چپ قبول ڪر. خدا توکي ائين ئي گلن سان ڍڪيل رکي ۽ تون ائين ئي مون وانگر سڄي جڳ لاءِ دعاگو رهين.
اوهان جي مائرن وارا آهيو تہ منھنجي پاران هر امڙ لاءِ پيرن تي هٿ قبول ڪيو.
امان، هن نالائق لاءِ دعا ڪندي رهجانءِ ڇاڪاڻ تہ تنھنجي دعا کان سواءِ هي ڪجهہ بہ ناهي. مون کي واقعي خبر نہ هئي تہ مان ڇا ٿيندس، پر ايتري خبر ضرور اٿم تہ جيڪي ڪجهہ بہ ٿيان، تنھنجي دعا کان سواءِ نہ ٿي سگهندس. تون ڪمال جو ڄاڻين ٿي.

(ڇپيل:آچر 24 آڪٽوبر 2004ع)

بھار آندا پُٽن جا لاشا (شاگرد: نعيم ڀٽو)

(عزيزان من......)
اسين شايد گلن جي پٽڻ جي فن سان محبت ڪرڻ لڳا آهيون. ٻين کي ڏسي ڄاڻي واڻي وڃاڻ جي اسان کي عادت پوندي ٿي وڃي. جي غور ڪيو تہ نشو، بارود ۽ اڻ سونھيون خصلتون اسان وٽ گهر ٺاهي ويٺيون آهن. جنازا کڻي ڌرڻو هڻڻ، عورتن جا وار ڪوڙڻ، شادين ۽ اهم تقريبن ۾ ”ٽن ٿي“ پاڻ کي نشي جي ”سونھن راڻيءَ“ جو مالڪ سمجهڻ اسان جي سرشت بڻجندو ٿو وڃي ۽ انھن عادتن اسان جي ٽارين کي خالي ڪرڻ شروع ڪيو آهي.
اسين ڪيستائين ائين گلاب پٽائيندا رهنداسين....؟ اسان کي اهو خوف ڇو ڪونہ ٿو ٿئي تہ جي خدانخواستہ اسان جي افعالن جي ڪري ٽاريون خالي ٿي ويون تہ ڪنڊن جي سختي سھڻ انسان سڀني کي نٿو اچي.
اڄ هن جو پيپر هو ۽ هن ساعتن ۾ ڳڙهي ياسين جي پير جمال شاھہ قبرستان ۾ هو آرامي آهي، گذريل ساڍن چئن سالن جي مڙني امتحاتن ۾ مون کي هڪڙو چيوئينگم اچڻ ساڻ ڏيندو هو. وات جو ذائقو خوبصورت ٿيندو هو، جيڪو اڄ ناهي ٿيو. وات ڪسارو آهي. اک آلي ۽ نڪ گلابن جي بوءِ کان وانجهيل..... خدا اهڙا لمحہ ڪنھن تي بہ نہ آڻي. پٽ پرايو هجي يا پنھنجو.... ڏک سدائين پنھنجو هوندو آهي. هن ڏک کي جي محسوس ڪيو ٿا تہ نعيم ۽ هن جھڙن هزارين لکين موڪلائيل وجودن تي ڪجهہ پڙهي ضرور موڪلجو. محمود!)
هن کي الاءِ ڇو سدائين تڪڙ هوندي هئي.
جڏهن بہ آيو هوندو هڪ اداسي سندس اکين مان ليئا پائيندي هئي. سيني سان لائيندي پيار ڪندي مان سدائين هن کي دلداري ڏيندو هوس. ٻين انيڪ شاگردن جيان هن سان بہ مان اهوئي ٿي قرب ونڊيندو هئس، جنھن جو هو حقدار هوندو هو، پر اهم ترين ڳالھہ اها هئي تہ اڄ کان تقريبن ساڍا چار سال اڳ هو جڏهن مون وٽ داخل ٿيو هو ۽ ڪجهہ ئي ڏينھن ۾ سندس اداسي وراڪا ڏيڻ لڳي هئي تہ پنھنجي عادت پٽاندڙ، مون هن کي آفيس گهرايو هو ۽ اچڻ سان هن منھنجو ڇرڪ ڪڍندي چيو هو. ”سر.... منھنجي جيئڻ جو مقصد ڇا آهي؟“
عمر عزيز جي جي هن دور ۾ جڏهن ڳلن تي وارن جا ”قلم“ اڇا ٿي ويا آهن، جڏهن هٿن پيرن جي کل ۾ هنج پوڻ لڳا آهن ۽ جڏهن خيرن سان شاگردن جو تعداد هزارن ۾ ٿي چڪو آهي تہ اهڙا انيڪ تجربا، نگاھہ مان گذري چڪا آهن. وستين واهڻن مان، ڪنڊن مان، ننڍڙن ڳوٺن مان شاگرد ڪھي اچن ٿا ۽ هن عظيم درسگاھہ جو حصو بڻجن ٿا. پوءِ پنھنجن گهرن کان دوري..... هاسٽل جو ماحول، اداسيون، اڪيلايون، نوان رنگ..... ڪئمپس جون رنگينيون.... گهڻو ڪجهہ هنن جي پلئہ پئي ٿو. ڪجهہ هتي اچي تڙي پون ٿا ۽ ڪن کي اداسيءَ جي وڻن جو پاڇو نصيب ٿئي ٿو. نعيم بہ شايد انھن مان هڪ هو ۽ مان حسب دستور حسب روايت هڪڙو پيءُ..... هڪڙو دوست.... هڪڙو استاد.... سڀني کي ڀاڪر ۾ ڀرڻ پنھنجو فرض سمجهندو آهيان، هو بہ ائين ئي ٻانھن ۾ سمائجي ويو هو.
”هي منھنجا ڀائر آهن....“
گهران آيل ڀائرن سان ملائيندي هن نگاھہ هٽائي هئي.
”ڳوٺان آيا آهن، سوچيم بابا سان ملائي اچان....“
اڪيلو هوندو هو تہ بابا سڏيندو هو ۽ سندس اهو روحاني پيءُ اڄ بہ سندس لھجي جي خوشبو نہ ٿو وساري سگهي.
”اوهان سان ڳالھہ ٿو ڪيان نہ.... زندگيءَ جو مقصد سمجهہ ۾ نٿو اچي.... ڇو آيو آهيان.... ڇا ڪندم.... ڪيئن گذرندي؟....“
۽ منھنجو اهوئي ليڪچر شروع...سمجهائڻ جي ڀرپور ڪوشش تہ هو زندگي ۾ ڀرپور انٽريسٽ وٺي.... ڪم ڪري.... ياريون نڀائي... ڪو عشق ڪري... ڪنھن سيم تن، غزالان نگاھہ کي سوچ ۾ شامل ڪري.... ۽ نعيم ڀٽو، شرمائيندو.... مرڪندو... هليو ويندو هو. ”سر.... پيءُ ڀي لڳندا آهيو تہ يار ڀي....“
۽ اڄ اهو تنھنجو پيءُ..... تنھنجو يار.... تنھنجو ايڏو خوبصورت فوتٽو ڏسي ڇرڪي ويو آهي يار...
صبح ساڻ ئي ڄڻ شام ٿي وئي آهي.... اخبار تڪڙ ۾ کنئي هئم.... ۽ نگاھہ هڪدم ڏوليءَ ۾ ليٽيل ان خوبصورت چھري اٽڪي پئي هئي.... اهو تون تہ لڳين ڪونہ پيو نعيم..... ايڏو خوبصورت يار تون ڪٿي هئين؟..... ساڍا چار سال گڏ رهياسين.... اڃا ٽي هفتا پھرين تون آيو هئين، حسب دستور ميرون شرٽ ۽ ڪاري ٽرائوزر ۾..... ۽ مون جتي لاهي توکي هنئين هئي“ گڏھہ.... اڃا نٿو ڪپڙا مٽائين....“ ۽ اهائي کل اها شرمائڻ واري نرم کل....
”هاڻي مٽائيندم سر....“
”هاڻي تہ لچا.... ڪمائڻ لڳو آهين..... هاڻي تہ ڪپڙا مٽاءِ....“
”چيم نہ سر.... هاڻي زبردست ڊريسنگ ڪري اوهان جي سامھون ايندم....“ ۽ اها خبرهئي ڇا تہ.... تنھنجي جسم جي پرفيوم ۾ بارود جي بوءِ ڀرجي ويندي، ۽ تون اهي اڇا اجرا ڪپڙا پھري، ڪاوش جي معرفت مون سامھون ايندين...؟
هڪ استاد جي حيثيت سان مون ٻارن کي ٻچن کي هميشہ پيءُ وانگر ڏٺو آهي، قبلہ والد صاحب ۽ والدہ صاحب انھيءَ خيال جا هئا تہ کارائجي سونو گرھہ.... ڏسجي شينھن جي اک سان... اهوئي سبب آهي جو منھنجي شاگرد مون کي ڏسي سگريٽ لڪائيندو آهي تہ وري محبوبہ جي رسڻ جو ذڪر بہ مون سان ئي ڪندو آهي. هن پيءُ کي اهو فخر حاصل رهيو آهي تہ سندس اولاد گهڻي ڀاڱي صالح آهي. چيو مڃيندڙ آهي. فرمانبرداريءَ جي جھان ۾ مٿانھان مقام ماڻيندڙ آهي..... انھن مان هڪڙو نعيم.... تن بہ هئين.
هي سڀ ڇا پيو ٿو ٿئي؟ اسان جي نگاهن تي غلاف ڇو چڙهي ويا آهن، ڪو ڏڻ، ڪا تقريب ڪا خوشي اسان کي ”ٽن“ ڇو ٿي ڪري؟ خوشيءَ جي لمحن ۾ پاڻ سنڀالڻ ۾ اسين وائڙا ڇو هوندا آهيون.....؟
هو بہ ائين ئي ويٺل هو شاديءَ جي تقريب ۾ محفل موسيقي جاري هئي ۽ جيئن ”ٽناڪيءَ“ جي جھان ۾ ٿئي ٿو، ڪنھن غافل وجود وٽ باروڊ ڀڙڪو هو، الاءِ ڇو انھن محفلن ۾ اسين ”گلابي گلاس ۽ ناسي ڀڀڙڪ“ جو ساٿ ضروري سمجهندا آهيون. ائين لڳندو آهي تہ اسان جي تقريب انھن کان سواءِ ڄڻ نامڪمل هوندي آهي. اکيون خماريل هجن تہ راڳ سدا رنگي لڳندو آهي. سمجهہ پوي نہ پوي ظاهر اهوئي ڪبو آهي پوءِ کڻي انھيءَ ۾ ڪيترو ئي نقصان ڇو نہ ٿي پوي. ۽ مٿان وري شايد اسان مائٽن جو اهو بہ ڏوھہ آهي جو اسين پنھنجي اولاد جي لوڊيڊ ”Loaded“ هجڻ کان اڻواقف هوندا آهن.
قصص الانبياءَ ۾ اچي ٿو:
”حضرت نوح عليہ السلام کي طوفان نوح کان پھرين رب پاڪ ذوالجلال والاڪرام سڀني ٻوٽن، وڻن ۽ ميون جو هڪ هڪ قسم پاڻ وٽ رکڻ لاءِ حڪم ڪيو هو تہ جيئن طوفان جي ڪيل برباديءَ کان پوءِ اهي وري زمين ۾ پوکي سگهجن. طوفان نوح عہ کان پوءِ جڏهن حضرت نوح عليہ السلام وري پوک شروع ڪئي ۽ ٻوٽا لڳائڻ شروع ڪيا تہ کيس خبر پئي تہ انگور جي ول غائب آهي. هن چئني پاسي نھاريو پر اها ڪونہ هئي. حضرت نوح عليہ السلام پريشان ٿيو تہ اتي غيبي ڄاڻ آيو تہ اها ول شيطان پاڻ وٽ لڪائي رکي آهي... حضرت نوح عليہ السلام شيطان کان اها ول گهري تہ هن ڏيڻ کان انڪار ڪيو ۽ پوءِ ان شرط تي واپس ڏيڻي ڪيائين تہ ان جي پاڙ ۾ هڪ ڀيرو حضرت نوح عليہ السلام پاڻي ڏيندو ۽ شيطان باقي ٽي ڀيرا، ان ول کي سيراب ڪندو. حضرت نوح عليہ السلام کي ﷲ تعاليٰ جي حڪم مطابق سڀ انگ پورا ڪرڻا هئا.... هنن اها شرط بہ مڃي ۽ انگور جي ول زمين ۾ لڳي. پھريون پاڻي حضرت نوح عليہ السلام ڏنو ۽ باقي ٽي ڀيرا شيطان.... جنھن گدڙ، شينھن ۽ سوئر جو رت انھيءَ ول جي پاڙ ۾ پاڻيءَ طور ڏنو، هاڻي اهوئي سبب آهي جو جيڪو مٺاڻ انگور ۾ آهي سو حضرت نوح عليہ السلام جي ڏنل پاڻيءَ جي ڪري آهي ۽ ان مان جيڪا ”رس“ ٺھي ٿي اهو شراب ابليس جي ٽن پاڻين جو ثمر آهي. ان ڪري ئي شرابي پھرين گدڙ وانگر ڊڄندو آهي، پوءِ شينھن جيان بھادر ٿيندو آهي ۽ آخر ۾ وري سوئر جيان نہ ڪجهہ سوچيندو آهي.... نہ سمجهندو آهي ۽ ائين ئي حياتين سان کيڏندو رهندو آهي. هاڻي جي برو نہ لڳي تہ صاف چئجي تہ اڄڪلھہ جي شادين ۽ محفلن ۾ ڇا اهو رنگ اوهان کي عام نظر نٿو اچي.
قصو ڪجهہ بہ هجي، هن مھل هو ڳڙهي ياسين جي قبرستان ۾ آرامي آهي. هن سال ئي هن امتحان پاس ڪيو هو، اڃا چار مھينا پھرين سندس رزلٽ آيو هو ۽ شايد هن ٽريننگ بہ ويجهڙائيءَ ۾ ئي مڪمل ڪئي هئي. پر اهو سڀ ڪجهہ بہ نہ هو... هو ڪجهہ بہ نہ ڪري سگهيو. هن جا خواب سوچون، خيال، ذميواريون سڀ ان ”ٽي ٽيءَ“ جي نالي ڳڙڪائي وئي، جنھن کي ٽرائيگر ڪندڙ، شايد حواس وڃايل هو، هاڻي ڇا ٿيندو...؟ هو موٽي ڪونہ ايندو. نڪتل گولي واپس نہ ورندي. خمار لٿو هوندو تہ سمڪ پئي هوندي تہ ڪيڏو نہ ڪھرام ٿي چڪو آهي.
گلن جي موسم ڪليون نہ آنديون
بھارن آندا پٽن جا لاشا
والد گرامي مرتبت.... هن خنڪ موسم ۾ مٽي وجهي موٽيو هوندو، اڃا هن جي قبر جو گلاب ماڪ جي ڪري وڌيو آلو هوندو، جيڪو اسان سڀني کان هڪ دفعو وري پڇي ٿو تہ منھنجي زندگيءَ جو مقصد ڇا هي دوستو....!
۽ جي مان جواب نہ ڏيان.... ۽ توهان کي ڏيڻ لاءِ چوان.... ڪجهہ دير لاءِ مان هن جو پيءُ ۽ استاد ٿيڻ کان انڪاري هجان.... ۽ توهان کي استاد ٿيڻ لاءِ چوان تہ توهان ماتم ڪدي ۾ تڏي تي ويھي ڪھڙو جواب ڏيندئو؟ ڪھڙو بہ کڻي ڏيو... پر مون کي پڪ آهي تہ اهو چوڻ جو اوهان ۾ حوصلو نہ هوندو تہ ٻچا.... تنھنجي زندگيءَ جو مقصد هيتري محنت ڪري ايترو مٿانھين مقام تي پھچي بہ.... هڪ گوليءَ جو کاڄ بڻجڻ آهي ڇاڪاڻ تہ اسان توکي قربان تہ ڪري سگهون ٿا، پر پنھنجي سرمستي ڇڏي نٿا سگهون.
نعيم.... پُٽَ.... مولاءِ ڪل تنھنجي قبر ڪشادي رکي ۽ تون آرام سان پنھنجي سونھن سميت ائين ئي شرمائيندو.... مرڪندو رهين... آمين.


ڇپيل: خميس، 24 نومبر2004ع

استاد فيروز دين رخصت ٿيو (موسيقار: فيروز دين)

اربع، 15 ڊسمبر 2004 تي استاد فيروز دين اسان کي سلام آخر چئي رخصت ورتي. ان لله وانا اليہ راجعون.
ڪراچيءَ جي ڪنھن قبرستان ۾ آرامي استاد جي آرام ڪرڻ ساڻ، ڪي بورڊ جي چاٻين جي بيچيني ۽ بي آرامي وڌي وئي آهي. اهي آڱريون جيڪي مٿن رقصان هونديون هيون، هاڻي ماٺ جي سفر جون مسافر آهن ٿيڻ تہ ائين گهرجي ها تہ هارمونيم بہ آرام محسوس ڪري ها ڇاڪاڻ تہ ان کي ڇيڙيندڙ، انھيءَ جي زلفن کي پريشان ڪندڙ استاد فيروز هاڻي ناهي رهيو، پر پنھنجو محبوب لمس وڇڙي وڃي تہ اداسيون تہ مقدر ئي هونديون آهن.
نائين تاريخ تي پرک جي رڪارڊنگ هئي، وچ وچ ۾ جڏهن گانا رڪارڊ ٿي رهيا هئا تہ اسان اسٽوڊيوز جي سائيڊ روم ۾ ويٺي ڪچھري ڪئي مان جاويد مير، قمرﷲ دتا ۽ استاد فيروز. اتي ئي ڳالھہ ڪئي هيائين تہ کيس ڏاڪڻ چڙهڻ ۾ تڪليف ٿئي ٿي. ساھہ ڀرجي ٿو اچي ۽ هو ساندھہ ٽي چار ڏاڪا نٿو چڙهي سگهي. قمر هڪدم رڙ ڪئي هئي ”استاد.... اها دل جي تڪليف آهي تون هل تہ ڪارڊيو گڏجي ٿا هلون....“ وڌيڪ پڪ ڪرڻ لاءِ مون ڏي اشارو ڪيو هيائين. ”ڊاڪٽر صاحب ويٺو آهي.... ان کان پڇينس...“
مون استاد کان ڪجهہ ضمني سوال ڪيا هئا ۽ هڪدم منھنجي دل ۾ بہ اهوئي خيال آيو هو تہ اهو دل جو معاملو آهي. مون بہ کيس چيڪ اپ لاءِ صلاحي ڏني. استاد کي واندڪائي ڪانہ هئي. اسان سڀني کيس زوريءَ صلاحيو تہ دير نہ ڪري ۽ چيڪ اپ ڪرائي اچي. هن ”ها“ ڪئي تہ اسان سڀني کي مايوس نہ ڪندو... ۽ هن ئي هفتي چيڪ اپ ڪرائيندو، ڪنھن کي ڪھڙي سڌ هئي تہ استاد فيروز دين جو هن هفتي هي فائنل چيڪ آئوٽ آهي. هن کان پوءِ هو پنھنجي دل کڻي دردن جي دنيا مان ئي روانو ٿي ويندو.
استاد فيروزالدين جو جنم 1944ع ۾ ٽنڊي محمد خان جي ڀرسان هڪ ڳوٺ ”دودوري“ ۾ ٿيو هو. سندس والد محمد رحيم سمون، هڪ مشھور ملھہ هو. انھيءَ اسلامي سال جي ذوالحج جي اها اٺاويھين تاريخ هئي، استاد فيروز جو نمبر ٽيون ۽ هن کان وڏو هڪ ڀاءُ ۽ هڪ ڀيڻ هئا. هن ابتدائي تعليم حيدرآباد ۾ ورتي جتي ”تولا رام هاءِ اسڪول“ ۾ هن داخلا ورتي پر والد جي اوچتو وفات کيس لوڏي وڌو. مٿان وري والدہ جي هڪدم مرتئي، کيس چئن درجن کان پوءِ اسڪول ڇڏڻ جي مجبور ڪيو ۽ فڪر معاش جي حوالي سان هن پنجاب جو رخ رکيو. اتي هن هڪ ننڍڙي ڪرياني جو دڪان کوليو، جيڪو چار سال هليو، ۽ اهوئي دور هو جڏهن دڪان تي سيڌو وڪڻندي هن سرن سان راند رهڻ شروع ڪئي. اتي هن مشھور موسيقار ”فيروز نظاميءَ“ کان سکيا حاصل ڪئي ۽ مٿان وري روشن آرا بيگم جي ساٿ، هن کي ڄڻ ”ڪمال فن“ عطا ڪيو. هن ساندھہ ڏھہ سال، انھن املھہ ماڻڪن سان گذاريا.
1962ع ڌاري ارڙهن سالن جي ڄمار ۾ هو ڪراچي موٽي آيو جتي ”ڪرين آپريٽر“ جي نوڪري ڪندي هن سرن سان محبت کي وڌيڪ شديد ڪيو.
64_1963ع ۾ هن ”آزاد آرٽ سرڪل“ نالي هڪ ڪلب کولي، پنجاب ۾ نظامي صاحب وٽ هو بانسري وڄائيندو هو، ڪراچي اچي هن ”بانسري نواز“ جي حيثيت سان خوب نالو ڪمايو. اتي ئي هن استاد قدرت ﷲ خان، امرائو خان ۽ استاد نذر حسين کان موسيقيءَ جي تربيت حاصل ڪئي ۽ 1970ع ۾ نثار بزمي صاحب کان باقائدي ڌاڳو بہ ٻڌرايو ۽ هن جو شاگرد بڻيو.
1966ع ۾ پاڪستان ٽيلويزن جو ڪراچي مرڪز جوائن ڪيو ۽ 1972ع ۾ کيس ريڊيو پاڪستان ڪراچي تي ميوزڪ ڊائريڪٽر طور اپروو ڪيو ويو. اهو زمانو ريڊئي جو زمانو هو. هن محنت شديد ڪئي ۽ آخرڪار، استاد بخاريءَ جون سٽون منظور سخيراڻيءَ جي آواز ۾ ڪمپوز ڪيون ۽ ڄڻ ٻڌندڙن جي ڪنن ۾ باھہ اوتي ڇڏيائين ”مون ڏي نيڻ نہ کڻ، دنيا ڏاڍي ساڙولي، ڏيندئي ڪا نہ ڏسڻ....“ هن موسيقيءَ ڏي نيڻ کنيا ۽ دنيا جي سامھون کيس خوب ڏٺو.
استاد فيروز دين 1965ع ۾ اي ايم آءِ جوائن ڪئي ۽ هزارين ڪئسٽس جي موسقي تربيت ڏني. هن ٻن فلمن ”برسات جي رات“ ۽ ”ويچاري ماءُ“ جي موسيقي پڻ ترتيب ڏني.
1975ع ۾ هن جي شادي ٿي هئي پنج نياڻيون ۽ پنج پٽ، شهزاد، زبير، ذوالفقار، عرفان ۽ جھانگير کيس اولاد جي صورت ۾ نصيب ٿيا. هن پنھنجي حياتيءَ ۾ اچي رنگ، گلاب جي خوشبوءِ ۽ راڳ درٻاريءَ کي بيحد پسند ڪيو. بانسري، هارمونيم ۽ ڪي بورڊ وڄائيندڙ استاد جاپان کان سواءِ سڄي ايشيا ۾ پرفارم ڪيو هو.
عزيزان من
هي خاڪو هو، انھن سٺ سالن جي حياتيءَ جو جنھن سنڌي موسيقيءَ کي انيڪ خوبصورت گيت ڏنا، دور جديد جو بلا شڪ هو تمام وڏو ڪمپوزر هو ۽ سنڌي موسيقيءَ ۾ هن جي پائي جو ڪمپوز هاڻي ملڻ مشڪل آهي. هي سال عجيب رهيو آهي، هن ئي سال اسان سان کان سميجو صاحب کسيو ۽ هاڻي فيروز دين هليو ويو. سنڌي فن ۽ ثقافت تي يقينن ڏکيون گهڙيون اچي ويون آهن. اسان جي لاءِ اهم ترين عذاب اهو بہ آهي تہ اسان ”Second line“ نعم البدل تيار ڪري نہ سگهندا آهيون، ان معاملي ۾ اسين صدين کان هڪ جھڙا آهيون. اسان اڄ ڏينھن تائين، ڪڏهن بہ ڪنھن بہ شيءِ جو نعم البدل ٺاهي نہ سگهيا آهيون. اها ٻي ڳالھہ آهي تہ قدرت اسان تي سدائين مھربان رهي آهي ۽ هن اسان جي جهولي ڪڏهن بہ خالي ناهي ڇڏي. اسين نقصانن سان پيار ڪرڻ وارا آهيون، فائدا اسان کي ”بدهضمي“ ڪندا آهن.
هاڻي ڪجهہ ڏينھن ڳالھيون ٿينديون، ڪي خوبيون بيان ڪندا، ڪن جي دل ۾ اطمينان جي لھر هوندي تہ پڙ خالي ٿيو. بھرحال، جيڪي ڪجهہ بہ ٿيو، سڀني جي سامھون آهي. فيروز دين وفات ڪري ويو آهي ۽ اهائي سچائي آهي.
بي ترتيب لفظن جو انتخاب استاد فيروز جي ڪمپوز ڪيل ڪجهہ گيتن جا ٻول حاضر آهن. اهي ڪڏهن بہ ڪنايو تہ انھن جي ڪمپوزر کي نہ وسارجو.
1. تنھنجا ٿورا اڱڻ آئين.... (مير عبدالرسول مير) محمد يوسف.
2. هڪ وار تہ آ.... (سائل آزاد) محمد يوسف.
3. نھاري نيڻ ٿڪجي پيا.... (ايم جي قيوم وسطڙو) انورو وسطڙو.
4. اگر بي وفا سان محبت..... (مير عبدالرسول مير) انور وسطرو.
5. مٺا هاڻي منھنجي اٿئي موڪلاڻي.... (دريا خان رند) ڦوٽو زرداري.
6. دل توکي ڏئي درد پرايو... (سائل آزاد) سليمان شاھہ.
7. رات عمر من خواب ۾.... (شاھہ) وحيد علي.
8. مون ڏي نيڻ نہ کڻ.... (استاد بخاري) منظور سخيراڻي.
9.آب اکين سان هاريو... (سميع بلوچ) شاد غلام علي.
10. دل توکي ٿيو آڇا.... (مير) انور وسطڙو.


ڇپيل: اربع 21 ڊسمبر2004ع

ادا مَن - سلام آخر قبول ڪيو (مصور: منصور عالم ابڙو)

ادا من.
پنھنجي مرقد ۾ يقينن اوهان سکيا هوندو، آرام سان، کل خوشيءَ سان، پنھنجي هن موجي مست مزاج ۾ مدهم لھجي سان ڳالھائيندي، اوهان اتي بہ ميلو مچايو ويٺا هوندئو ي اماٺ هوندئو. هن واري اوهان يقينن ماٺ هوندو، ڇاڪاڻ تہ گذريل انيڪ سالن کان اوهان جي آواز صدا جي سھاري نقار خاني ۾ ڪيڏو نہ هل مچايو پئي. پنھنجي سلوڪ پنھنجي معاشرتي سڀاءُ ۽ هڪ مڪمل Gentlemn جي حيثيت سان اوهان جيتوڻيڪ بي آواز انداز ۾ پنھنجي ڪردار نڀايو پئي، پر ان ڪردار ۾ آواز ڪيترو نہ بلند هو. هڪ مصور، مجسمه ساز، ڪيليگرافر، ڪھاڻيڪار، نثر نگار، استاد، موسيقار ۽ سڀ کان اهم ڳالھہ تہ هڪ وڏو ڀاءُ توهان ڇا نہ هو. الاءِ ڇا هو، ذات ۾ انجمن جو لفظ اوهان تي ڪيڏو نہ ٺهڪندو هو.
سڄي عمر توهان سان ساٿ رهيو دادا... ان زماني کان وٺي، جڏهن مان ٽه ڦيٿي سائيڪل هلائيندو هئس، ۽ تارو هڪدم ٽپ ڏئي پويان چڙهي ويھندو هو. ڏاڍو تپائيندو هو ۽ ان جي شڪايت بہ اوهان وٽ ڪرڻ تي دل چوندي هئي. تنھن زماني ۾ اوهان جو آواز ۽ جهونگار ڪمال هوندي هئي. اسين ادا دارا کان ڊڄندا هئاسين. مٿان وري ادا اياز جي هيبت ۽ تنھن مٿان اوهان جي نرمي، هڪدم ڄڻ تئي تي ڪو ڇنڊو پئجي ويندو هو خدا هن ويڙهي کي ڪيڏو نہ باڪمال ٺاهيو هو، امان.... اسان سڀني جي ماءُ.... جنھن جي محبت اهو ڪڏهن بہ محسوس ٿيڻ نہ ڏنو تہ هوءَ اوهان سڀني جي سڳي ماءُ آهي يا منھنجي ماءُ آهي. چاهت جي نرمي، محبت جي ماکي جو رس... امڙ سڀني لاءِ سدائين هڪ جھڙو اوتيو آهي. توهان جي هڪدم جي وڇوڙي جي سرد هوا، هن جي وجود ۾ عجيب ڏڪڻي ڀري ڇڏي آهي، جيڪا اسان سڀني پٽن جي گڏيل محبت جا ڪمبل بہ لاهي نٿا سگهن.
امان بہ ڇا ڪري ادا من، خالي هن کي وڇوڙي جي هوا تہ ڪونہ پئي پريشان ڪري، نہ سياري جي هن خشڪ موسم ۾، اسين سڀ پريشان آهيون... اداس آهيون ڌڻيءَ پاران ڀائرن جي فھرست ۾ اوهان ٽيون نمبر هئا. ادا دارا عالم، ادا اياز عالم، پوءِ توهان يعني منصور عالم پوءِ ساقي ڀاءُ يعني شبير عالم، پوءِ ادا قيس عالم، آخر ۾ اسان جو تارو طارق عالم.... مولاءِ ڪل قمبر جي محمد عالم جي عالم کي ڪيڏو نہ آباد رکيو هو، جنھن جي ڪٽنب جا سڀ ستارا، هڪ کان هڪ درخشان روشني وکيريندا رهن ٿا. اها لاٽ جيڪي سندس روشن والد بزرگوار کان ملي، تنھن جي وٽ هر هڪ پنھنجي حساب ۾ تيز تر ڪئي آهي ۽ ان حساب ۾ اوهان بہ ڪو ليکيو نہ رکيو، اوهان بہ محمد عالم جو نالو منصور عالم سان بلند ئي ڪيو.
جڏهن کان هوش سنڀاليو تہ اوهان کي گڏ ئي ڏٺو، اسان جا گهر هڪ هئا امان ۽امان ٻئي ساهيڙيون هيون، هتي ڪيئن لکان تہ ڪھڙي امان.... اوهان جي يا منھنجي ..... رت جي حوالي سان تہ کڻي هو الگ هيون، باقي ڳالھہ تہ هڪڙي ئي هئي، نہ هو ٻئي ڀينر لڳنديون هيون ۽ هنن جي محبت امڙ جي دم آخر تائين ائين ئي تہ هڪ ٻئي ۾ پيوست رهي. دال جو وٽو، ڀاڄيءَ جي پليٽ، مانيءَ جو ڳڀو ساڳ ۽ چانورن جي ماني.... هڪ ٻئي لاءِ تہ هوندا هئا. ۽ اهوئي ڪرم هو دادا من.... جو مون اوهان کي پنھنجي ڪھاڻي جي مجموعي ”توسنگ تو بن ڏينهڙا“ جي بيڪ ٽائٽل لکڻ لاءِ چيو هو. مون عرض ڪيو هو تہ ٽائٽل ڊزائين ڪري ڏيو ۽ اوهان حسب دستور، حسب روايت ڀاڪر ڀائيندي ۽ ڳراٽڙيءَ جو لمس ڏيندي چيو هو“ پنھنجي ننڍڙي ڀاءُ جو ڪم مان ڪيئن نہ ڪندم.....“ ۽ انھن ڪمن ۾ خالي مان هڪڙو تہ عرضدار نہ هئم اهي سڀ جيڪي ڪنھن وڏي آرٽسٽ جي في ڀري نہ سگهندا هئا. هڪ اهڙي ”وڏي آرٽسٽ“ وٽ فيضاب ٿيڻ ايندا هئا جيڪو سندن ڪم مفت ۾ ڪندو هو ۽ مٿان وري چانھن بہ پياريندو هو.
”قلندر ٿئي منصور. فقير منش ماڻھو آهي يار.“ هڪ اهري ئي قلم ڪار مون سان ڳالھہ ڪئي. جنھن جي ڪتاب جو ٽائٽل اوهان ڊزائين ڪيو هو ”منھنجي ايڏي مدد ڪندو، مان سچي ايترو سوچي نہ ويو هومانس، مان سوچيو کڻي عرض ٻڌندو. هن تہ ابا کڻي سڄي ڪتاب ۾ مدد ڪئي آهي. مفتو.“
اوهان جھڙا ماڻھو ڪٿي ادا منصور. هتي تہ سٽ سٽ جو برش جي هڪ هڪ اسٽروڪ جو معاوضو گهريو ٿو وڃي، اتي اهڙو ماڻھو وري ڪٿان ملندو ۽ ڪٿان ايندو اهڙو استاد، جنھن جي مرڪ جو دائرو آسودو ڪندڙ ۽ ڀاڪر ۾ ڀريندڙ هجي، جنھن وٽ شاگرد کي ويندي خوف نہ اچي. پيار مان وڃي پر ادب احترام جي ڪٿ کنيو وڃي. اوهان جا شاگرد اوهان سان فري بہ هوندا هئا ۽ انھن کي اوهان کان ڀوءُ بہ ڏاڍو ٿيندو هو، هڪ مڪمل استاد جو رنگ، اوهان جي وجود جي برش مان ٽيپا ٽيپا ڳڙندو هو.
اڄ جڏهن اوهان سنڌ يونيورسٽيءَ جي قبرستان ۾ چاچا محمد عالم جي دل داري پاسي کان زمين جي حصي تي آخري گهر ٺھرائي چڪا آهيو تہ اوهان جي ڪالوني واري گهر ۾ چھرہ ڄڻ خاڪ رسيده ٿي ويا آهن، ادا اياز جو سڏڪو نٿو بيھي... ادا قيس، اکيون اگهندي ٿڪجي پيو آهي. ساقي، تارو، مان جاني.... اسان سڀ ڪاڏي وڃون. هن جدائيءَ جي اوچتي موڙ کي ڪيئن سنڀاليون.
فاطمہ ڳالھہ ڪئي هئي تہ اوهان جو ڪو فون آيو هو. پندرهن ڏينھن کن پھرين.... مان گهر نہ هئم.... رڪارڊنگ شيڊول ٽائٽ هو، اوهان منھنجي پڇا ڪئي هئي، چيو هو تہ تمام ضروري ڳالھائڻو آهي. موٽي آيو هئم تہ توهان ڪراچي وڃي چڪا هئا. هتان جي ”ماهر“ ڊاڪٽرن جي مھرباني جن ڪينسر کي ٽي بي سمجهي اوهان کي ايڏيون خطرناڪ ۽ ڳريون دوائون کارايون هيون، جن دراصل اوهان جي بيماريءَ کي هڪدم ٻاهر ڪڍيو، اوهان جي وات وٽ اهي زخم انھن ڳرين دوائن جي سائيڊ افيڪٽس جي ڪري هئا ۽ مٿان وري هي مرض ميڻ کي ڄڻ چارئي پاسا شعلا وڪوڙي ويا هئا. بھرحال جن بہ جيڪي ڪجهہ بہ ڪيو. خدا سڀني کي بھتر ڄاڻي ٿو. هنن ساعتن ۾ ذهن ۾ اهوئي اچي ٿو تہ آهن تہ موڪلون، پر الاءِ ڇو اوهان جي جيمبر ۾ اوهان جي ميز ڪرسي اوهان کي ساري ٿي، ڄامشوري ۾ هوائن ۾ وڪڙيل جهومندڙ وڻ، اوهان جي محبت جي گرميءَ جا منتظر آهن، انھن رستن تي اوهان پنھنجي مخصوص انداز ۾ واڪ ڪندا هئا، اڄ اتي اوهان ناهيو تہ هو پنھنجي جاءِ تان هٽيا تہ ناهن، پر پڇن ضرور ٿا تہ هن واري منصور گلاب جي پنکڙين کي رستن تي هاري ڇو روانو ٿي ويو آهي. اوهان جو برش قلم ۽ ڪاغذ ڪنڌ جهڪايو ويٺا آهن. کين خبر آهي تہ اوهان ڪونہ موٽندئو، پر لڳي ٿو اهي ڪنھن ٻئي کي پنھنجي وجود جي استعمال ڪرڻ کان منڪر ضرور ٿيندا. اسين ٻين سان محبت کان انڪاري ڪونہ ٿينداسين. ادا من... پر جيڪو پيار توهان اسان کي ڏنو يا اسان اوهان سان ڪيو، اهڙو شايد نہ اسان کي ڪٿان مليو ۽ نہ اسان ئي ڪنھن کي اهو آڇڻ جو حوصلو رکون ٿا.
خدا تعاليٰ اوهان کي آسودو رکي اها مرڪ اتي بہ هجي ۽ اها نماڻائي اها محبت جنھن سان اوهان ﷲ جي مخلوق کي پنھنجي ڀاڪر ۾ ڀريو شال اتي اوهان جي ڀرپور مدد ڪري. آمين
هن ننڍڙي ڀاءُ پاران سلام آخر قبول ڪندا. (محمود)


ڇپيل: خميس 30 ڊسمبر2004ع

راهَہ ۾ اجل آهي (حادثو: ننڍڙو شڪيل الرحمان)

رات جي اوندھہ ۾ هو اوچتو گم ٿي ويو هو.
ٻاهر عجيب مانڊاڻ متل هو، رنگ و بو جي طوفان ۾ هر چھرو شادان مرڪندڙ ۽ مھڪندڙ هو. خوشين جي ان وهڪري ۾ هر هڪ پنھنجي حصي جو طلبگار هو ۽ يقينن ٻئي جي وجود کان وڌ ڌيان پاڻ تي ڏئي رهيو هو. اها حيدرآباد جي بلڪہ قاسم آباد جي هڪ يادگار جاءِ آهي، جتي ٻن شادي هالن ۾ ڄڻ حسينہ عالم جو مقابلو ٿيندو هجي. هر هال ٻئي کان گوءِ کڻڻ گهرندو آهي. مولاسڀني کي خوشيون نصيب ڪري، باقي هنن جا تہ ڄڻ وارا نيارا آهن. رش جو عجيب عالم هوندو آهي. پارڪنگ جي جاءِ نہ ملندي آهي. ڪلھو ڪلھي سان لڳندو رهندو آهي. مولا سڀني کي خوشيون نصيب ڪري باقي هنن جا تہ ڄڻ وارا نيارا آهن. رش جو عجيب عالم هوندو آهي، پارڪنگ جي جاءِ نہ ملندي آهي، ڪلھو ڪلھي سان لڳندو رهندو آهي ۽ زندگي مرڪون ڀريندي آهي اها زندگي جنھن کي يقينن اهو احساس ناهي هوندو تہ اجل ان ئي راھہ تي سندس منتظر آهي.
چئن سالن جو محمد شڪيل الرحمان، ان ڄڃ جو هڪ گلاب هو، جيڪا انھن شادي هالن مان ڪنھن هڪ ۾ لٿل هئي. بي انتھا رش جي عالم ۾ ٻارڙا ڪڏهن هال ۾ ڊوڙيا پئي. لان ۾ کيڏيا ويٺي تہ ڪيڏي مھل ٻاهر نڪري ٿي ويا. ڪجهہ گهڙيون پھريون هو پنھنجي پيءُ وٽ هو، پر کيس الاءِ ڇاجي تڪڙ هئي، هر هر هٿ ڇڏائي پئي ڀڳو. شڪيل کان وڏي پٽ پنھنجي پيءُ محمد ياسين کي هر هر چيو پئي تہ ”بابا! شڪيل کي پڪڙيو هي ڀڳو ڀڳو ٿو وڃي....“ خوشين جي وهڪري ۾ ياسين، پٽ کي سنڀاليو تہ پئي پر هن جي بہ نگاھہ ٿڙي ٿي وئي ۽ اوچتو فٽ پاٿ تي راند رهندي. جتي سائي گاھہ جا گهاٽا ٻوڙا آهن، اوچتو وڏي پٽ کي احساس ٿيو تہ ڀاءُ تہ ڪونھي هو تہ هڪم سائي گاھہ جي پاڇي ۾، کليل اجگر جي وات ۾ وڃي چڪو آهي. هن رڙ واڪو مچايو، محمد ياسين پاڻ ڊوڙيو، روئندڙ پٽ جو اشارو سمجهي ”ٻوڙا“ هٽايائين تہ کليل گٽر، بنان مين هول جي ڍڪڻ جي، هڪ آفت، سندس روح جي هڪ ٽڪري کي ڳڙڪائي چڪي هئي هن بہ نہ ڪئي هم نہ تم.... پاڻ اندر ٽپي پيو. جتي اوندھہ هئي گند هو، وهندڙ غلاظت هئي، پر گلاب جو ٻوٽو نہ هو ”مان پيءُ آهيان، سائين .... مان نہ ٽپان ها تہ ڪير ٽپي ها... هيٺ منھن تائين پاڻياٺ هئي... جيڪي تيز ترين ڌاري سان هئي... ۽ تنھن کان سواءِ بوءِ ۽ ٻيو سڀ ڪجهہ... پر سچ پڇو تہ ان مھل ڪجهہ بہ سمجهہ ۾ نہ پئي آيو. مون ڏاڍا هٿ پير هنيا. جتي مان نہ پيو بيھي سگهان، اتي چئن سالن جو معصوم ڪٿي بيھي سگهي ها...“ محمد ياسين وڏو ساھہ ٿو کڻي ۽ ڳالھہ جاري ٿو رکي ”وڊيو وارا بہ لائٽ کڻي آيا، گٽر تائين ..... پر ان جي بہ تار کٽي پئي.... مون کي رسن سان ڇڪي ٻاهر ڪڍيائون.... الاءِ ڪيترو وقت تہ منھنجو بہ اسپتال ۾ گذريو. سچا ٽيوب پاس ڪيائون معدو ڌوتائون.... وڃڻ واري شيءِ تہ وڃي چڪي هئي بابا....“ يارنھن ڪلاڪن جي جدوجھد کان پوءِ شڪيل جو ڪومايل وجود ٽي سؤ ميٽر پريان واري هنڌ تان مليو هو، ”ﷲ جي مرضي سائين... جيڪا رب جي رضا....“ هن جون اکيون ڀرجن ٿيون ۽ مون لاءِ ڄڻ ڪوبہ آئينو سلامت نہ هجي.
اسين هر ڳالھہ ۾ رب جي رضا ڳوليندا آهيون.... اهو سڀ بہ درست آهي پر ڇا اسين پنھنجي بد لڇڻ وجودن پنھنجي بد انتظامي پنھنجي ناروا سلوڪ جو ضامن بہ رب کي ٺاهڻ ٿا گهرون؟ ڇا ﷲ جو اسان کي اهو عقل ناهي ڏنو تہ گٽر جي مٿان اهو لوهي ڍڪ ڪيترو نہ اهم آهي. پوءِ بہ اسان ان ڍڪ کي اتان هٽائي، ڪجهہ خصيص سڪن عيوض وڪڻي پنھنجي قبرن ۾ ڪھڙي غلاظت ڀريندا ٿا وتون؟
”اهو هڪڙو آ ڇا سائين....“ محمد ياسين پاڻ سنڀالي ٿو. ”چون ٿا چار سئو گٽرن جا ڍڪڻا غائب آهن. اهو تہ مڙئي مولا پيو ٿو خير ڪري نہ تہ....“ ان نہ تہ..... ”کان پوءِ ڪھڙا سوال آهن، جن جا جواب اسان کي نٿا اچن؟ پر ڇا اسين انھن سوالن کان هاڻي بي خوف ٿي ويا آهيون؟ اهي ٻئي هال. شاديءَ جي موسمن ۾ لک ڪمائين ٿا. ڇا انھن انھن جو فرض ناهي تہ ان اهم جاءِ تي جتي هزارين ماڻھو اچن ٿا ۽ جتان جي سيڪيورٽيءَ لاءِ مخصوص خادم مقرر آهن، ڪو اهڙو ملازم بہ رکن. جيڪو انھن سڀني شين جي جانچ پڙتال ڪري، اهو ڍڪڻ پھرين کان غائب ٿيل هو. تڏهن تہ اتي گاھہ ڄمي آيو هو تہ ڇا اهي سڀ صاحب عقل ان ڳالھہ جا منتظر هئا تہ ”ڪير ڪري ۽ دم ڌڻيءَ جي حوالي ڪري تہ پوءِ ڪجهہ ڪيون.....“ هلو ڀلا... جي ان مفروضي کي بہ کڻي مڃون ٿا تہ هاڻي تہ ٻارڙو، مٽيءَ جي ڍير هيٺ ستل آهي. پوءِ بہ اهو ڍڪڻو اتي ناهي آيو... ڇا اسين انگ وڌائڻ ۽ شديد ترين اعتبار رکندڙ آهيون؟ ڇا اسان کي پنھنجو ڪو اولاد ناهي؟ ڇا توهان کي پنھنجي ٻچي جو ڪو فڪر ناهي؟ ڇا توهان محمد ياسين نٿا ٿي سگهو؟... ڇا اهو سڀ اوهان سان پيش نٿو اچي سگهي؟
سوالن تي سوال، در کڙڪائين ٿا لفظ بي ربط آهن... انھن ۾ جان نٿي لڳي پر الاءِ ڇو انھن ۾ هڪ ڄر آهي... سينو دکي ٿو تہ باھہ ٻاهر اچي ٿي. هي ڪو پھريون واقعو ڪونھي. لاڙڪاڻي، حيدرآباد، سکر، انيڪ شھرن ۾ اهو سڀ ٿي چڪو آهي... پر الاءِ ڇو اسان جو ضمير ڪنھن سڏ کي ورائي ئي نٿو. اسين حڪومت کي گهٽ وڌ ڳالھايون ٿا. پاڻ کيسو ڀريل هوندي بہ نٿا وٺڻ چاهيون. وڏو ڍڪڻ پنجن کان اٺن سون جي وچ ۾ اچي ٿو. ڇا لک ڪمائيندڙ اهو خرچ نٿا ڀري سگهن. پر ڇو ڀرين؟ لاغرضائيءَ جو ڪنڌ ڇو جهڪائين. ان جو ڳاٽ اوچو هئڻ گهرجي.
شڪيل جي ختمي تي اسين اوچتو نڪتا هئاسين، ڪا خبر ڪانہ هئي، صاحب خانہ سان ملاقات ڪرڻي هئي ۽ اتي خبر پئي تہ شڪيل سندس ڀاڻج هو. اها خبر جيتوڻيڪ اخبارن ۾ سڀني ڏٺي هئي، پر درد جي شدت جو اندازو محمد ياسين سان ملي ٿيو ۽ پنھنجي بي حسيءَ تي ماتم ڪرڻ لاءِ سچ سچ تہ حوصلو ختم ٿي چڪو آهي. اها خبر بہ عام خبر ئي لڳي ٿي. پر سچ تہ اهو آهي تہ جنھن تي گذري ٿي اهوئي ڄاڻي.... ٻئي کي ڪل ڪٿان پوندي.
سڀ ڪجهہ ختم ٿو لڳي.... عم عقل دانائي سھپ..... پنھنجو وجود، اٻھرو، جاهل ۽ نادان لڳي ٿو. ڇاڪاڻ تہ ڪنھن درد کي سمجهڻ جي توفيق ئي شايد اسان کان کسجي وئي آهي. رستن تي تڙپندڙ زخمين کي کڻڻ اسان کان نٿو پڄي..... تيزيءَ سان رستو گهرندڙ ايمبولينس کي جاءِ ڏيڻ اسان کي نٿو اچي.... سگنل تي ڳاڙهي بتيءَ تي بيھڻ اسان نہ گهرندا آهيون ۽ ڪٿي بہ ڪنھن قطار ۾ اسان جو ڦٿڪو کائيندڙ وجود انتظار جي سگهہ ساري نہ سگهندو آهي تہ پوءِ اسان باقي آهيون ڇا؟ ڇا.... ڇا ۽ صرف ڇا ئي ڄڻ ڪائنات جي ڪن ۾ گهمندي نظر اچي ٿي.
هنن ساعتن ۾ هڪ ننڍڙي قبر ۾، محمد شڪيل الرحمان ۽ ان جھڙا ڪيترائي غفلت جو شڪار وجود پنھنجي پنھنجي قبرن ۾ محو خواب آهن..... آرامي آهن ۽ ائين ئي اسان جي سوچ بہ سمھي رهي آهي. ان مٿان بہ لاغرضي ۽ بيفڪريءَ جي مٽيءَ جا سوين تھہ چڙهي چڪا آهن. هن جي مائٽن چيو پئي ”اسين ڪاوش ۽ ڪي ٽي اين جا ٿورائتا آهيون، جن ايڏي وڏي ڪوريج ڏني.... اسان سان تہ اهو سڀ ٿي ويو پر ٿي سگهي ٿو اهو سڀ ڏسي. هاڻي ٻيا سڀ ڪو سبق سکن....“
اتي دل چوي ٿي تہ لکجي ”اهو سڀ کيل تماشو آهي سائين.... اخبار جي عمر هڪڙو ڏينھن هوندي آهي ۽ خبر جي ڪجهہ گهڙيون.... جن ڏٺو تن جو بہ خير..... جن نہ ڏٺو تہ جو بہ ڀلو باقي اها ڀل درست ڪري ڇڏيو تہ ٻيا ڪو سبق سکندا، ڇاڪاڻ تہ اهي ڍڪڻا خالي ڪاغذن ۽ فائيلن ۾ ايندا آهن. عام حياتيءَ ۾ اهي وات ائين ئي ڦاٿل هوندا آهن.... ۽ اسين ان ۾ ئي خوش هوندا آهيون. ڪجهہ گهڙين جي ڇرڪ کان پوءِ اخبار ۾ نئون استري ٿيل وڳو ويڙهيندا آهيون ۽ ٽي ويءَ جو چئنل بدلجي ويندو آهي.... اسين پڙهيل ڳڙهيل آيون قبلا... هزارين سالن جي تهذيب جا مالڪ آهيون... اسين نئون سبق سکڻ ۾ اعتبار ئي نہ رکندا آهيون. اسان جو فڪر ۽ سوچ، محمد شڪيل الرحمان جيان، جهالت جي رات جي اوندھہ ۾ گم ٿي ويو آهي. اسان جي لاغرضي، لاپرواهي ۽ غفلت جو گهٽر، بنا ڍڪڻ جي اسان جو منتظر آهي جنھن ۾ اسين هڪ هڪ ٿي لھندا ٿا وڃون.

ڇپيل ڇنڇر 02 اپريل2005ع

اسين اوهان جا ٿورائتا آهيون (سماج سُڌارڪ: خان محمد پنهور)

ڪالوني آفيس اڃا تائين اوهان کي وساري نہ سگهي آهي پنھور صاحب.
هاڻي وقت بدلجي ويو آهي. انھيءَ دور جا لڳايل ٻوٽا، هاڻي وڏا وڻ بڻجي چڪا آهن. لان جو گاھہ سوين دفعا ڪٽجي چڪو آهي. ٻاهر مارڪيٽ مڪمل آهي ۽ گڏوگڏ ان جي سامھون بہ انيڪ دڪان کلي ويا آهن. هاڻي هتي ڌوٻي، درزي، پڪوڙائي ۽ ٻيا انيڪ محنت مزدوري ڪندڙ وجود، پنھنجي پگهر جي خوشبوءِ محسوس ڪري سگهن ٿا. انھيءَ آفيس جو پنھنجو مڪمل ماضي آهي. انھيءَ ۾ سنڌ يونيورسٽي ڪالونيءَ جي ايندڙ ڏينھن لاءِ هر بالا عملداري تياري ڪئي هوندي ۽ پوءِ پنھنجي خواب کي ساڀيان ٿيندي ڏٺو هوندائين. جي حياتيءَ کيس مھلت ڏني هوندي ۽ جي مولاءِ ڪل حيلن وسيلن جي هن جھان ۾ سندس ڀرپور مدد ڪئي هوندي ته:
۽ سائين پنھور صاحب ڌڻي جل شانہ اوهان جي بہ تہ ڀرپور مدد ٿي ڪئي نہ تڏهن تہ ان ڪالوني آفيس ۾ هڪ ننڍڙو عملدار، هڪ ٽيليفون اٽينڊنٽ، انھيءَ ساڳئي اداري جي هڪ اهو شعبي ”صحافت“ جو جيڪو دور جديد ۾ ”ماس ڪميونيڪيشنز“ سڏجي ٿو. ”باني چيئرمين“ بڻجي ٿو، ۽ دنيا کيس ”محترم خان محمد پنھور.“ جي نالي سان سڃاڻي ٿي.
مولاءِ مھربان آهي هو ازل کان ابد جي رستن جو خالق ۽ مالڪ آهي. عزت جاھہ و حشم، مال و دولت مان ۽شان سڀ ان وٽان اچن ٿا ۽ اهوئي سندس مثالن مان ڀليءَ ڀت پروڙجي ٿو تہ هو جنھن کي چاهي، اهو سڀ عطا ڪري ۽ خدانخواستہ جنھن کان چاهي اهو سڀ کسي وٺي.
ماڻھو تہ خواب ڏسي ٿو، ۽ انھن خواب لاءِ ئي هڪ نوجوان ستر جي ڏهاڪي ۾ هڪ ننڍڙي نوڪريءَ جي ”هني“ تي سوار ٿيو هو انھن ”سنجن“ کيس هڪ ننڍڙي گريڊ تي ڀرتي ڪرايو جتي سندس نوڪري ڪالونيءَ جي ”اڪيلي فون“ کي ٻڌڻ، ۽ فون واري کي نياپو ڪرڻ يا وڃي کيس گهران وٺي ڳالھرائڻ هوندي هئي. پنھنجي سڀاءَ سان تہ هن گهڻن جي دل ۾ گهر ڪيو. پر جنھن ڳالھہ سڀني کي حيران پريشان ڪيو هو سو سندس مطالعي جو شوق هوندو هو. ٽيليفون جي بيل وڄي تہ ڪتاب تان نگاھہ هٽندي هئي نوٽس تيار ٿيڻ بند ٿيندا هئا، ڪال رسيو ٿيندي هئي. نياپو نوٽ ٿيندو هو يا وري صاحب ڪال کي سڏرائڻو هجي تہ کليل ڪتاب ۾ نشانيءَ طور پينسل ڏئي. سڏ ڪري اچبو هو. گفتگو مڪمل ٿيڻ کان پوءِ مھربان روانو تہ خدمتگذار وري پنھنجي ڪرت تي يعني ڪتاب مان پينسل نڪرندي هئي ۽ ڪاغذن جي زمين تي اکرن جي چانڊوڪي وکري ويندي هئي. اهوئي زمانو هوندو هو. پنھور صاحٻ جو اسين ڪالوني آفيس جي ڀت ۾ لڳل ڄاريءَ مان اوهان کي لڪي لڪي ڏسندا هئاسين. اوهان جي علم جو ذُق موهيندڙ هوندو هو ۽ جواب ڏيڻ جي قوت بي مثال، هڪ ڀيري توهان جي آفيسر پڇيو هو ”ڪا فون تہ نہ آئي نہ خاتون...“ اوهان ڪتاب تان نگاھہ نہ هٽائي، ڪنڌ نهڪار ۾ لوڏيو هو ۽ اها ادا شايد کيس پسند نہ آئي هئي ۽ پوءِ الاءِ ڪيترا ڏينھن توهان نظر نہ آيا هئا. اسين سڀ اداس ٿي ويا هئاسين، پر هڪدم پوءِ خبر پئي تہ اوهان ڪو امتحان بہ پاس ڪيو آهي ۽ هاڻي خير سان ڪنھن سني گريڊ ۾ اچي ويا آهيون. هي محبتون بہ عجيب هونديون آهن پنھور صاحب ماڻھو محبت ڪري نہ اڌو، ٻوڙو گونگو ٿي ويندو آهي، الاءِ ڪيتريون ويجهي واريون شيون هن کان ڏور ٿي وينديون آهن، اسين بہ اوهان سان ٿوري گهڻي محبت جا دعويدار تہ سچي ڳالھہ تہ اهي آهي تہ ذاتي حوالي سان مون کي اها قطعي خبر ناهي تہ اوهان جو ڳوٺ ڪھڙو آهي. يا وري اوهان کي ڪل ڪيترا ٻار هئا.... عشق جي آويءَ ۾ ياد آهي تہ اها پڪل مرڪ جيڪا سدائين اعتماد جا دائرا وڌائيندي هئي.
”اوهين ڪندؤ بابا.... بس فيصلو ٿي ويو.... اوهين ئي ڪندؤ؟.... اسيءَ جي ڏهاڪي ۾ اينيميري شمل انسٽيٽيوٽ پاران هڪ اهم فنڪشن جي ميزباني اوهان منھنجي ذمي وڌي هئي. مان ٿڙڪي پيو هئس مولا... هنن کي ڪنھن اهو خيال ڏياريو آهي. اهو ڪم انگريزيءَ ۾ ٿيڻو هو. مان ادبي سنگت جون ڪجهہ گڏجاڻيون اٽينڊ ڪري چڪو هوس. اتي ڪو ٿورو ٿڪو ڳالھايو هو. ڪا هڪ اڌ گڏجاڻي ڪمپيئر ڪئي هئي، پر هاڻي هي ايڏو وڏو فنڪشن....؟ دل ۾ ڏاڍي هو راکوار هئي... الائي ٿي سگهي.... الاءِ نہ... هڪڙو پڪو پھہ ڪري اوهان وٽ حاضر ٿيم تہ ”مان نہ ڪري سگهندس...“ توهان عزت سان گهر ويھاريو هو.... پاڻي پياري، پوءِ ڳالھہ پڇي هئي ۽ اهي لمحا جنھن ۾ توهان پاڻي گلاس کڻڻ ويا هئا. الاءِ ڪھڙاهئا... ڇاڪاڻ تہ اڳ ۾ جڏهن بہ ڪنھن سان ملڻ ويندا هئاسين تہ هر ڪو در تي بہ جملا ڳالھائي رخصت ڪندو هو. اهو شايد جوانيءَ جي ڏينھن ۾ ٻيو اتفاق هو، جو ڪنھن ”وڏو“ سمجهيو هو ۽ ان حساب سان مان ڏنو هو. انھن ڪجهہ لمحن ۾ ڪائنات مٽجي وئي هئي. پاڻي پيارڻ کان پوءِ توهان هڪدم پڇيو هو ”بابا تياري ٿي وئي نہ؟“ ۽ مون هڪدم وراڻيو هو... ”جي ها... ڪاغذ ڪونہ آندا اٿم.... اسڪرپٽ سڀاڻي ڏيکاريندم....“ اوهان پٺي ٺپيندي چيو هو. ”ان جي ضرورت ناهي... مان ڄاڻان ٿو... تون ڪري سگهين ٿو.... بابا“... ۽ محترم خان محمد پنھور سائين خدا جي حضور ۾ مان اها گواهي ڏئي سگهان ٿو تہ جي مون ڪو نالو ڪڍيو آهي ۽ جي مان ڪجهہ شائستہ ۽ فھميدہ ڳالھائڻ جو هنر ڄاڻان ٿو تہ اهو سڀ ان ڏينھن کان شروع ٿيو هو. توهان جي اعتبار ۽ اعتماد کي نقصان مون نہ پئي ڏيڻ چاهيو، اڄ بہ جڏهن مان هزارن ۾ ڳالھائي ويندو آهيان تہ هڪ مرڪ پيڇو ڪندي آهي ۽ چوندي آهي ”تون ڪري سگهين ٿو بابا....“
۽ اهو سڀ صرف مون سان نہ هو پنھور صاحب.... اوهان جو سلوڪ هر ڪنھن سان ائين هو حياتيءَ جي آخري ڏينھن ۾ جڏهن آپريشن مٿان آپريشن هليو پئي جڏهن ان دماغ وڌيڪ علم جو بوجهہ کڻڻ کان لنوايو پئي تہ هن دنيا ۾ اهي اوهان جا ماتحت اهي ساٿي ڪيئن نہ ٺٺول تي لھي آيا هئا. هيءَ دنيا ڪيڏي نہ دورنگي آهي پنھور صاحٻ هتي ماڻھو ڪردار جي مار ۾ ڪيترو نہ پوئتي هليا ٿا وڃن. پر اتي هڪڙو جملو اهو ادا ڪرڻ بہ بنھہ ضروري آهي تہ ڪڏهن ڪڏهن ڪٿي ڪٿي ڪردار جي معاملي ۾ ڪيترو نہ اڳتي بہ نڪري ٿا اچن. جيئن اوهان هوندا هيا سڀ خبر هوندي بہ ”ٻارن“ لاءِ سدائين دعا ڪندا هئا.
”خوش هجي بابا.... اسان کي ڇاهي؟... اسان جو سامان تہ ٻڌل آهي....“ ۽ ان پيڪ ٿيل سامان ۾ بہ گهڻا تہ ڪتاب هئا. ان حالت ۾ بہ اوهان کي پڙهڻ جو جنون هوندو هو. ٻين کي ڪتاب ڏيڻ ۽ حوالا ٺاهڻ انھيءَ جو ڪيڏو نہ شوق هو اوهان کي پنھنجي ٽيومر جي آخري سرجريءَ کان پھرين بہ اوهان مون سان ”نئين نياپي“ جي باري ۾ ڳالھايو هو. ان ميگزين تي پاڻ ڪيڏو نہ ڊسڪس ڪيو هوسين. اوهان ٿڪل هيئو. تہ بہ علم جي بار ۾ ڪابہ کوٽ اوهان جو کٽندڙ ٿڪل وجود برداشت نہ پئي ڪري سگهيو. ۽ تازيانو ان ڏينھن تي اهو بہ لڳو هو تہ توهان جي گهران ٻاهر نڪتو هوس تہ علم و ابد جي خانو ادي جو هڪ وڏو چراغ مليو هو ۽ پڇيو هيائين ”ڪيئن آهي تنھنجو اهو باني چيئرمين...“ جواب تڏهن بہ ڪونہ هو، جواب اڄ بہ ڪونھي... سنڌ يونيورسٽيءَ جي اسٽيشن جي ڀر واري قبرستان ۾ آرامي ٿئي، اوهان کي ڇھہ ورهيہ ٿي ويا آهن. وقت اهو فاصلو وڌائيندو ئي رهندو، سالن جا ڳاڻيٽا چڙهندا رهندا، جن کان اوهان جو اوج برداشت نہ ٿيو سي بہ آرامي آهن ۽ جيڪي اوهان جي محنتن جا ’مداح‘ آهي. انھن کي بہ هڪ ڏينھن ليٽڻُ آهي، خداءِ لم يزل اوهان کي پنھنجي محنتن جا ڀاڙا ڏيندو.... ڳوٺ سڌار کان وٺي ٻين اهم عوامي ادارن ۾ اوهان جون خدمتون يقينن ڪڏهن بہ وسري نہ ٿيون سگهن.
الاءِ ڇو اهو احساس ٿئي ٿو تہ ايترن عھدن ماڻڻ کان پوءِ بہ پنھور صاحب اهو آپريٽر موجود رهيو، جنھن پنھنجي ڪرت، پنھنجي پيشي ۽ پنھنجي ايندڙ سرمائي يعني نوجوان نسل کي سدائين بھترين نموني پيغام ڏنو ۽ اٽينڊ ڪيو.
اسين اوهان جا ٿورائتا رهنداسين، اها ٻي ڳالھہ آهي جو اسان مان هاڻي ڪنھن کي بہ اهو هنر ائين نٿو اچي، جيئن اوهان کي ايندو هو، تڏهن تہ اوهان اڄ تائين بہ وسري ناهيو سگهيا.
ﷲ پاڪ اوهان جي مرقد کي اوهان لاءِ آسودو بنائي. آمين.


ڇپيل: جمع 27 مئي 2005ع

استاد امام بخش بہ موڪلايو (ڪلارنيٽ نواز: استاد امام بخش)

اخبار ۾ هن جي فوٽوءَ تي اها ئي سادي مرڪ جي ڇاپ آهي.
سندس چپن جون ڪنڊو، گهري رنگ جون هونديون هيون، شرناءِ سان مستقل محبت جي ڪري چپن جا دائرا وسيع ٿي ويا هئا ۽ شايد ڀڪوڙ جي ڪري سندس رنگ ڀريل چپن کان مختلف ٿي ويو هو. هن اڌ صديءَ کان مٿي انھيءَ ساز جي خدمت ڪئي هئي. کيس دل جي گھرائين سان وڄايو هو. انسان جي وجود ۾ اظھار جي ذريعن مان اهم ترين ذريعو سندس زبان هوندي آهي. جيڪا چپن جي کلڻ جي منتظر هوندي آهي. استاد امام بخش شايد کيس گهڻي رحمت ڪونہ ڏني هوندي. ڇاڪاڻ تہ سندس چپن گهڻو ڪري شرناءِ کي چمڻ لاءِ منجهانئس سرن جي پالوٽ لاءِ ئي ڪوشش ڪئي هئي. استاد ڳالھائڻ کان وڌ ساز جي سر جو خواستگار هو. سندس ڳلي ضرور شڪايت ڪئي هوندي تہ اتان ڦوڪ صرف شرناءِ لاءِ ڇو ٿي نڪري. ان مان آواز جي رنگ جي ڪا لھر ڇو نٿي پلٽي؟.... ۽ دل چوي ٿي تہ اسان جي هن سادي سودي شرميلي فنڪار ان سوال جي جواب ۾ بہ رڳو اها سادي مرڪ ئي وکيري هوندي ۽ وري شرناءِ کي تنگ ڪيو هوندو.
تقريبن ويھن سالن کان مٿي اسان جو ساٿ رهيو، ريڊيو پاڪسان حيدرآباد جي اسٽوڊيوز ۾ رڪارڊنگ کان سواءِ بہ فرصت جي لمحن ۾ هو ڀت کي ٽيڪ ڏيو ويٺو هوندو هو ۽ حسب دستور، حسب روايت شرناءِ وٽس هوندي هئي ۽ جي شرناءِ ڪنھن سببان غير حاضري هوندي هئي تہ اتي وري ڪلارنيٽ هٿن ۾ راند رهڻ لاءِ اچي ويندو هو. براڊ ڪاسٽنگ هائوس جي اسٽوڊيوز جي هر ڀت هن جي ٽيڪ جو ڇھاءُ ضرور ورتو هو. ڇاڪاڻ تہ اهو سندس محبوب ترين مشغلو هوندو هو. استادامام بخش هڪ وڏي نالي واري پيءُ جو فرزند هو. سنڌ ۾ شرناءِ جي نانءَ ساڻ ”زوار بسنت“ جو نالو لازم آهي. دنيا فن جي ان عروج جي سلامي هئي. لئہ ڪاريءَ ۽ ساز جي ڇيڙ مان ئي هر ڪنھن جو گمان يقين ۾ تبديل ٿي ويندو هو تہ اها ڪيفيت زوار بسنت بيان ڪري رهيو آهي. شرناءِ جي وجت جي جنھن فن کي خان صاحب بسم ﷲ خان هندستان ۾ عروج جا ڏاڪا طئي ڪرايا. انھيءَ ساڳئي گند فن کي زوار بسنت سنڌ ۾ مٿانھين حيثيت ڏياري، هاڻي ايڏي وڏي فنڪار جو اولاد هئڻ بہ جتي هڪڙي خوشگوار ڪيفيت هو. اتي ان جا ٻيا بہ ڪيترائي پس منظر هئا.
”بابو سخت هو... الامان... توبنھن... اصل چمڙي لاهي ڇڏيندو هو. جي ڪامينڍ مرڪ غلط ٿئي...“ ورهيہ اڳ زوار بنست جي ورسيءَ تي هڪ پروگرام جي رڪارڊنگ ۾ هن چيو هو. ”سچي ڳالھہ تہ اهاي آهي تہ مان ڊڄندو ڏاڍو هئس.... مار موچڙو تنھن زماني ۾ گهڻو هو، پر سائين سيکاريندا بہ دل سان هئا....“ پنھنجي والد جو ذڪر ڪندي سندس مک تي معصوميت جو تھہ اڃا بہ گھرو ٿي ويو هو.... ”بابو.... سائين ڪمال هو... ڇاتہ رب هنر ڏنو هوس، ڇا تہ ڏات هئس... اسين تہ سندس پيرن جي مٽي بہ نہ بڻياسين....“
اڄ استاد امام بخش والد محترم زوار بنسبت جي شايد پاسي ۾ يا پيرن کان وڃي آرامي ٿيو آهي، اها نياز نوڙت هن آخر تائين ڪونہ ڇڏي.
عجيب هوندو هو سندس سڀاءُ.... ويھارو کن سالن ۾ اسان ڪڏهن بہ کيس ناراض نہ ڏٺو نہ وري ڪنھن جي ڪنھن غلطيءَ تي Retake ٿيڻ جي ڪري هو اجايو بگڙجندو نظر آيو. الاءِ ڪيترين رڪارڊنگس تي اسٽوڊيو ۾ ويھڻ جو اتفاق ٿيو. الاءِ ڪيتري ڪيتري دير، ”اوڪي“ جو سنگل نہ ملندو هو، ڪا نہ ڪا غلطي ٿي ويندي هئي، ميوزيشنز جا موڊ خراب ٿي ويندا ها، سڀ ڪڏهن ڪڏهن جان ڇڏائڻ جي چڪر ۾ هوندا هئا. پر ذاتي طور تي مان اهو عرض ڪري سگهان ٿو تہ مون ڪڏهن بہ استاد امام بخش جو موڊ خراب نہ ڏٺو.... ڪا خرابي ٿي هلو خير آهي... وري ٿا شروع ڪيون. اهو بہ ٿي سگهي ٿو تہ ان ڳالھہ سان ٻيا متفق نہ ٿين، پر مان اهو ذاتي تجربي جي حوالي سان عرض ڪري رهيو آهيان. اسين هميشہ مئلن جا مداح رهيا آهيون. ڪو هليو وڃي تہ تعريفن جا ميڙا لڳي ويندا آهن. سڀ خوبيون ٻاهر نڪري اينديون آهن. استاد جي ان خوبيءَ کي ان قصي ۾ شمار نہ ڪندا، تہ وڏا وڙ ٿيندا. هو حياتيءَ ۾ بہ اهڙو ئي گني هو.
استاد امام بخش جي وجود ۾ ٻہ شيون نمايان هونديون هيون: هڪ معصوميت، ٻي سادگي سندس مرڪ، نھار، ملڻ جو انداز ۽ کل معصوم هوندا هئا تہ سندس لباس وري بري انتھا سادو.... شلوار، ڪرتو، مٿان واسڪٽ، ڪلھي تي ڪڏهن ڪڏهن رومال، پيرن ۾ سادي جتي.. جيڪا هڪدم لاهي، ڪار پيٽ تي پلٿي ماري ويھندو هو ۽ کن پل ۾ ڦوڪ جو اهو سلسلو شروٿ ٿي ويندو هو. ملڻ مھل سندس ڪلھا هلڪو جهول کائيندا هئا. ڏاڍي نوڙت سان ملي هو تڪڙو روانو ٿي ويندو هو، الاءِ ڇو ذاتي طور تي مون کي ائين بہ لڳندو هو تہ هو ”عام“ کان ڪترائي ٿو. هاءِ سندس سنگتي ساٿي ريڊيو جا آرٽسٽ جي گڏ هجنس. تہ واندڪائيءَ ۾ براڊ ڪاسٽنگ هائوس جي لان ۾ ڪچھري سندس محبوب مشغلو هوندي هئي.
شرناءِ اسان کان آهستي آهستي ناراض ٿيندي ٿي وڃي.... زوار بسنت کان پوءِ استاد امام بخش نالو ڪڍيو ۽ گذريل ڪجهہ عرصي کان استاد عبدﷲ خان ان هنر ۾ نامور رهيو آهي. اتي اهو بہ احساس ٿئي ٿو تہ استاد امام بخش جي وڇوڙي کان پوءِ اهو سڄو ٻار، هاڻي استاد عبدﷲ خان جي ڪلھن تي ئي اچي ويو آهي. لڳي ٿو اڳيان ان فن جا عاشق هاڻي پڙ ۾ پير ڌرڻ نٿا گهرن.... مولا پيو خير ڪري، پر ڇا اسين ايئن ئي هڪڙي وجود تي زور بار رکندا رهنداسين؟
هاڻي سندس وڃڻ کان پوءِ عذت خواهين جو سلسلو شروع ٿيندو. هر ڪو لفظي جي چونڊ ڪندو. استاد جي قبر تي گلن جي سڪڻ کان پوءِ وري ڪار جھان شروع ٿي ويندو. اهوئي هن جھان جو جڳ جو دستور آهي، جيڪي رخصت ٿي وڃن انھن کي وسارڻ ۾ ئي عافيت ڀانئبي آهي. هڪڙو جملو ٻہ ٽي دفعا ورجايو ويندو تہ ”اهو خال ڀرجڻ ناممڪن آهي.... استاد جھڙا فنڪار صدين ۾ پيدا ٿين ٿا....“ اهو ٿي بہ سگهي ٿو تہ اهو جملو هڪ اڌ مھربان ورهائي، ڇاڪاڻ تہ امام بخش خان جي ذاتي پبلڪ رليشنگ ڪا ايڏي چڱي ڪانہ هئي، جو ماڻھو سندس وڇوڙي تي ڪنھن شديد غم جو اظھار ڪن. هو ريڊيو پاڪستان جو هڪ ملازم هو ۽ اتي شرناءِ نواز هو، ۽ بس..... ان کان وڌيڪ نہ ڪنھن کيس پروجيڪٽ ڪيو هو ۽ نہ وري کيس ان جو ڪو شوق هو.
”پذيرائي ڇا جي سائين....؟“ ڪجهہ لمحن لاءِ انھن شربتي اکين ۾ ڄڻ ڪي عڪس تري آيا هئا. ”ٻچڙن جو پيٽ گذر ٿي وڃي ٿو. بس روزي ملي ٿي... مٿان وري سچي ڳالھہ هڪڙي ٻي بہ آهي.“ هن اک مچڪائي هئي ۽ زور سان کليو هو. ”پاڻ کي اهڙا ٽڪساٽ بہ ڪونہ ٿا اچن... وٽي تي نالو ئي ڄڻ ڪونھي لکيل...“
کانئس انٽرويو ڪيو هئم تہ هو ڄڻ کلي پيو هو. ڪجهہ لمحن لاءِ مون کي لڳو تہ ڄڻ ڪا ڪاڄر آهي جيڪا انھيءَ برف جي هيٺيان لڪل آهي ۽ آتش فشان اهو ٻرندڙ جبل ڄاڻ اوڳر ڪندو.... پر وري هن هڪدم پاڻ سنڀالي ورتو هو. ”نالو ناهي تہ خير آهي، ننگر پاڻي تہ ٿي ٿو وڃي نہ... صاحبن جي مھرباني آهي مڙئي ڪم هليو ٿو وڃي....“ منھنجي دل چيو هو تہ کيس وڌيڪ کوٽيان، پر سندس انداز اهڙو صطعي هو جو اهو سڀ مون لاءِ ممڪن نہ هو.
”سڀ نصيب جي ڳالھہ آهي سائين جيڪو منھنجي نصيب ۾ آهي، اهو ڪير ٿو بدلي سگهي...“
ناقدريءَ جي نگاهن کي هن پاسيرو ڪري ڇڏيو هو، هو ڪم سان ڪم رکڻ وارو ماڻھو هو ۽ يقينن ان ڪري بہ سندس نالو ان اوج کي ڇھي نہ سگهيو. جنھن جو هو حقدار هو. ”خير آهي سائين... سڀ گذر آهي...“ هن مرڪيو هو. اهائي مرڪ جيڪا اوهان سندس فوٽوءَ ۾ ڏسي سگهو ٿا. ۽ ”متو“ صاف ڪرڻ لڳو هو.
۽ هاڻي اهو ”سڀ گذر“ ٿي ويو. استاد امام بخش جا چپ هاڻي ان اداس مرڪ جي وکير ڪونہ ڪري سگهندا.... سندس نگاھہ، شڪايت، خوشي، رنج ۽ اداسيءَ جي ڪنھن بہ ڪيفيت جو اظھار ڪونہ ڪندي، مٽيءَ جي مڻن هيٺ لٿل وجود هاڻي ڪڏهن بہ شرناءِ کي چمي ڪونہ سگهندو. اسين تہ سڀ اداس آهيون ئي آهيون، ان شرناءِ جو الاءِ ڪھڙو حال آهي جنھن سان هو ايتري محبت ڪندو هو.
عزيزان من! جي اها شڪايت رهي ٿي تہ اسين ويلن جو ذڪر نٿا ڪيون، رخصت ٿيندڙن لاءِ تعزيت نامه پيش نٿا ڪيون، پر جي شڪايت ڪندي اهو غور ڪيو وڃي تہ ويندڙن جي لسٽ ڌڙا ڌڙ تيار ٿئي پئي. تہ لفظن جو هنر غائب رهي ٿو، اڃا اي آر بلوچ صاحب کي ڏهاڪو کن ڏينھن مس ٿيا آهن، تہ استاد امام بخش موڪلايو آهي. هاڻي ڪنھن لاءِ لکي ڪنھن لاءِ لکجي.
استاد امام بخش... اوهان کي ٽڪساٽ بہ نہ ايندا هئا، ۽ اوهان انھن جي آڌار تي ڪا عظيم الشان شھرت بہ نہ ماڻي، پر يقين ڄاڻجو جن کي فن جي ٿوري گهڻي خبر آهي. اهي اوهان جي جدائيءَ تي رنجيده آهن. انھن جي وجود جي وٽي تي اوهان جو نالو رهجي ويو آهي.


(ڇپيل: اڱارو 19 جولاءِ 2005ع)
(استاد امام بخش جي تصوير جي فراهميءَ لاءِ ’امرتا سٿ‘، ريڊيو پروڊيوسر ’جبران زيب‘ جو شڪرگذار آهي.)

جِيجِي (لوڪ فنڪارہ: جِيجي زرينہ بلوچ)

جيجي، پيرن تي هٿ قبول ڪجو
ٽيون ڏينھن نيٺ اوهان هن جھان کان موڪلايو، اها ئي راھہ ورتي، جيڪا سان سڀني جو مقدر آهي. ٽيھتر سالن جي حياتيءَ جو سفر پنھنجي انت کي پھتو ۽ اجهو اوهان جي قبر جي گلابن ۾، خوشبوءَ جي واپسي شروع ٿي آهي. پنھنجي من پسند، محبوب شھر حيدرآباد سان ساٿ اوهان آخر تائين نہ ٽوڙيو ۽ ابدي آرام لاءِ بہ هن ئي شھر جي چونڊ ڪيوَ. اسان جي اها سادي سودي امڙ، جنھن کي اسين سڀ ”جيجي“ سڏيندا هئاسين ۽ جنھن کي نالو ”زرينه“ جو مليل هيو. هن نئين جاءِ تي بہ يقينن آسودي ئي هوندي. هوءَ جيڪا هر حال ۾ راضي رهڻ ئي پنھنجي حياتيءَ جو مرڪ ڀائيندي هئي هتي بہ ڪا شڪايت ڪيئن ٿي ڪري سگهي؟ اوهان جو نئون اوڙو پاڙو اوهان جي اچڻ سان وڌيڪ پرسڪون ٿي ويو هوندو.
۽ اهو ائين ٿئي بہ ڇو نہ؟ سڄي حياتيءَ ۾ اوهان جي آواز جي گونج، عام حياتيءَ ۾ ڪڏهن بہ ٻڌڻ ۾ نہ آئي، ماسواءِ مائڪرو فون جي سامھون انھن گهڙين ۾، جڏهن اهو آواز للڪار جو روپ ڌاريندو هيو. عام زندگيءَ ۾ اوهان بيحد نوڙت، ٻاجهہ ۽ محبت سان گفتگو ڪندا هئا، پنھنجي نانءَ جو ڀرم رکڻ اوهان لاءِ سدائين اهم رهيو. جنھن ڏينھن کان اوهان امڙ جو روپ ڌاريو. لڳي ٿو تہ عورت جا ٻيا سڀ روپ اوهان کان وسري ويا. مٿان وري جڏهن هر ڪو اچار ”جيجي“ سان شروع ٿيڻ لڳو تہ وارن ۾ چانديءَ جي تارن جي ضرورت ئي نہ رهي. قدآور وڻ هڪدم گهاٽو ٿي ويو. هيو اوهان تہ بڙ جي ڇانو جيان سڪون ڏيندڙ بڻجي ويا.
ڪجهہ پوئتي موٽون ٿا جيجي.... اٽڪل ٽيھن سالن کان مٿي. پوئتي نھاريون ٿا. حيدرآباد جي ماڊل اسڪول ۾ اوهان پرائمري سيڪشن ۾ هئا. ستر جو ڏهاڪو هيو، توهان جي شھرتن جو عروج هيو ۽ سنڌي لاڏا، سھرا ۽ لوڪ گيت، زينت آپا، زينت النساءِ اُمينہ ۽ اوهان جي آوازن جو ويس اوڙهي، سينہ بہ سينہ منتقليءَ جا ڏاڪا لتاڙي رهيا هئا. اسين سيڪنڊري سيڪشن جا شاگرد جيڪي اڃا ڇھين ڪلاس ۾ مس داخل ٿيا هئاسين، اوهان کي حيرت سان ڏسندا هياسين، ايڏي مشھور شخصيت ۽ اسان جي اسڪول ۾ ٽيچر! تنھن زماني ۾ ڪو ايجوڪيشن هوندي هئي ڇوڪرا ڇوڪريون گڏ پڙهندا هئاسين، سونھن جي ان ڪارهنوار ۾، اسان ڪجهہ ڇوڪرن کي توهان سڀني کان حسين لڳندا هئا. توهان جو هلڻ، چلڻ بيھي ڳالھہ ڌيان سان ٻڌڻ، مسئلو حل ڪرڻ ۽ اڳتي وڌي وڃڻ، اسان کي ڄڻ تہ ازبر ياد هوندو هيو ”ٻچا...“ چئي شروع ٿيندڙ جملي جي ٻڌڻ جو لطف ئي پنھنجو هوندو هئو. ڌيان جو سفر پختو هجي تہ دعوا سان چئي سگهجي ٿو اسان جي سيڪشن جو ڪو بہ ڪم، اوهان سان لاڳاپيل نہ هوندو هيو. پر تہ بہ اسين اوهان وٽ ئي ايندا هئاسين. جيڪو سرور ان آواز ۾ ”ٻچا“... ٻڌڻ سان ملندو هيو... اهو شايد ڪنھن ٻئي ٽيچر وٽ نہ هيو.
۽ پوءِ زندگيءَ مٿاڇرا لتاڙيا تہ توهان سان گھرائپ وڌيڪ ٿي، اوچتو اهو دروازو بہ کلي ويو هيو تہ ادا عبدالرحمان مرحوم ۽ ادا خليل مرحوم سان اوهان جي ڀينرن جيان ويجهڙائپ هئي ۽ توهان گهر ۾ اچڻ وڃڻ شروع ڪيو هيو. خاص طور تي اهم موقعن تي اوهان جي موجودگي بنھہ ضرور سمجهي ويندي هئي. اوهان ڪنھن بہ سلسلي جي شروع ڪرڻ کان وٺي ان جي توڙ تائين نڀائڻ ۾ پنھنجو مٽ پاڻ هئا. جيجي.... اسان تي جڏهن اداسين جا پاڇا گھرا ٿي ويا هئا تہ اوهان هر عذر خواهيءَ ۾، حوصلو ڏيڻ ۾ اسان جي همٿ وڌائڻ ۾ سدائين اڳ اڳرا رهيا. گهر جا ڀاتي، هڪ هڪ ٿي رخصت ٿيندا رهيا ۽ اوهان هر واري، پٺيءَ تي هٿ رکيل نظر آيا. پوءِ ڀلي توهان ٻاهر ڇو نہ ويل هجو. واپسي ٿئي تہ بہ ياد رهندو هيو تہ محمود، وٽ ضرور وڃڻو آهي.
توهان جي ذاتي ڪردار ۾ بہ عجيب وقار هوندو هيو، محفلن ۾، هزارن جي وچ ۾ اوهان يگانو انداز رکندڙ وجود هئيو. عام ڳائڻي وارو انداز اوهان ۾ نظر نہ ايندو هيو. پنھنجي ڪم سان ڪم رکندڙ، هڪ باوقار وجود، محفل ۾ پنھنجي واري جو منتظر هوندو هيو. براڊڪاسٽنگ جي حوالي سان اوهان ڏاڍو محتاط هوندا هئا. ياد اچي ٿو تہ جنھن بہ محفل جي ميزباني منھنجي حوالي هوندي هئي تہ توهان اهو واحد فنڪار هوندا هئو، جيڪي پڇي وٺندا هيئو تہ مون وٽ پرفارمنس لاءِ ڪيترو وقت آهي. ائين ڪڏهن بہ نہ ٿيو تہ توهان پنھنجي فارمنس کي اينگهايو هجي يا ڪنھن ٻئي فنڪار جو وقت ”کاڌو“ هجي. پنھنجي واري ۽ پنھنجي وقت جو اوهان هميشہ خيال رکيو. جيڪو فني سفر جي اٺاويھن سالن ۾، مون کي اوهان کان سواءِ ڪنھن ۾ بہ نظر نہ آيو آهي.
صداڪاري ۽ گلوڪاريءَ کان سواءِ، اداڪاري جي ميدان ۾ بہ اوهان ذري پرزي لاءِ پريشان رهندا هئا. مون کي ياد آهي، پنھنجي سيريل ”عشق آتش“ لاءِ ڪردار نگاريءَ جي هر رخ لاءِ، مون کي الاءِ ڪيترائي ڪلاڪ اوهان کي بريف ڪرڻو پيو هيو. اوهان عجيب عجيب سوال پڇيا هئا ۽ جيستائين مطمئن نہ ٿيا هئيو ايستائين هانہ ڪئي هيو. اها ٻي ڳالھہ آهي جو اوچتو لنڊن وڃڻ جي ڪري، اهو ڪردار عظميٰ گيلانيءَ کان ڪرايو ويو. پر اوهان جو هوم ورڪ، سوچ ۽ فڪر، ڄڻ ان ڪردار کي اوهان لاءِ ئي رکيو هيو. ڪالھوڪا نوجوان ”سپر اسٽار“ جيڪو ڪم اڌ ڪلاڪ ۾ ڪري سگهن ٿا، ان لاءِ اوهان الاءِ ڪيترا مھينا سوچ ڪئي هئي.
اوهان جو ملڻ ڪيترو نہ سٺو هوندو هيو، جيجي.... اها وسيع مرڪ، اهو نرم ڇھاءُ، اهو مڌ ڀريل لھجو.... سچي ٿو چوان، اياز تہ نالي ۾ اوهان جو پٽ آهي، اسان کي نہ ٿو لڳي تہ اوهان هن سان ڳالھائڻ ۾، يا اسان سان ڳالھائڻ ۾، ڪڏهن بہ ڪو بہ فرق رکيو هجي. سڀني ٻچن سان محبت اهو سلوڪ اوهان کي الاءِ ڪھڙي جاءِ تي ويھاري ويو آهي.
اوهان کي جيترا ڀيرا بہ انٽرويو ڪيم، ڪونہ ڪو نئون رخ ضرور هٿ آيو، انسانيت، محبت، جفاڪشي، محنت ۽ مستقل اعتبار اوهان جي حياتيءَ جا اصول هيا. جن تي اوهان ڪڏهن بہ ڪوبہ ڪمپرو مائيز ڪونہ ڪيو، ائين بہ ٿيو تہ ڪيترن موقعن تي لڙڪ اسان ٻنھي جي اکين مان بي اختيار نڪري آيا هوندا، پر تڏهن بہ اهو فخر ئي رهيو تہ ڪابہ ويساھہ گهاتي، ڪو ڌوڪو، دولاب، ڄاڻي واڻي ڪنھن جي بہ نصيب ۾ اوهان جي ڪري ڪونہ آيو هوندو.
اڄ موڪلائڻ جي هن سمئي ۾ امڙ، رڳو ائين ناهي تہ ماڻھو ڪو خوبين ئي خوبين جو مجموعو آهي، پر ڳالھہ اها آهي تہ جنھن جو نالو ئي جيجل هجي، ان ۾ ڪھڙو نقص نظر اچي سگهي ٿو، جنھن جي پيار کي ايتري طاقت هجي جو حياتيءَ جا زخم ڀري ڇڏي. جنھن جو پاڇو شفقت هجي ۽ نگاھہ مھر، ان ۾ ڇا غلط نظر ايندو. هڪ ماءُ، ليکڪا، شاعرہ، فنڪارا، سماجي ڪارڪن ۽ سرواڻ... زندگيءَ ۾ يقينن ڪنھن موڙ تي ڪي غلطيون بہ ڪيون هونديون پر جي دل تي هٿ رکي ڏسجي، تہ ڪنھن کي پنھنجي ماءُ پياري نہ هوندي آهي. اسان جي ٻاجهہ ڀريل جيجي بہ اسان لاءِ ائين ئي هئي ۽ آهي. 1426ھہ جي رمضان المبارڪ جي 21 هين ڏينھن، اسان جيجي کي سنڌ جي سرزمين جي حوالي ڪيو آهي. خوشبوءِ، خوشبوءِ کي ڀاڪر ۾ ڀريو آهي. محبتن جي وڻ جا ڏار ڪجهہ دير لاءِ چوڙيون ڀڃائي ويٺا آهن. پر يقين آهي تہ ڪٿي بہ، ڪڏهن بہ جڏهن ان آواز جي صدا گونجندي تہ انھن ڏارن تي اهي گئونچ موٽي ايندا.
اوهان کي، هڪ نئين سفر تي، هي نالائق ساگرد، اوهان جا ”ٻچا“ سلام عقيدت پيش ڪن ٿا، جيجي... ۽ يقين ڄاڻو، هاڻي شايد پنھنجي حياتين جي آخري گهڙين تائين کين ڪنھن کي بہ، جيجي چوڻ جو اهو ”ساءُ“ نصيب نہ ٿيندو، جيڪو توهان کي سڏڻ سان ملندو هيو. مولاءِ ڪل جل شانہ اوهان جي مرقد کي آسودو رکي. آمين.

ڇپيل: 27 آڪٽوبر 2005ع

هڪ لوڪل فنڪار جو وڇوڙو (يڪتاري پوٽو: چاڪر چانڊيو )

چاڪر چانڊئي بہ نيٺ راھہ عدم ورتي، انا للہ و انا اليہ راجعون.
فنون لطيفہ بہ عجيب جھان آهي. جنھن تي هن دنيا وانگر مھربان ٿئي، ان جي ”پنئون“ بہ ٻارنھن ٿي ويندي آهي ۽ جنھن کان نگاھہ ڦيري وٺي، ان جا مھربان بہ رسي ويندا آهن. عام حياتيءَ ۾ هڪڙو ئي راڳ ڳايو ويندو آهي تہ فلاڻو، دنيا جي چال سان ”برابر“ هلي نہ سگهيو، پوئتي رهجي ويو... ۽ ائين تہ ٿيڻو ئي هيو... کيس وقت کي سمجهڻ ۾ دير ٿي وئي. ماڻھو، بھرحال وقت کي سمجهي نہ سمجهي، آهي فنا جي رستي تي گامزن.... جن سمجهيو، سي بہ رخصت ٿي ويا ۽ جيڪي زماني کي نہ سمجهي سگهيا، سي بہ مقرر وقت تي موڪلائي رمندا ويا، هر عروج کي زوال آهي. رهندي بس ”هن“ جي ذات بالا صفات، جنھن کي ئي قائم و دائم رهڻو آهي. دنيا جي وفا ۽ بيوفائي ڳائي سگهجي ٿي.
وفا تہ ڪرڻ دنيا کي اچي ئي ڪونہ... ان جو هڪڙو ثبوت اڄ صبح جو ان مھل سيني ۾ ڪانُ بڻجي ويو، جنھن مھل، موسيقيءَ جي دنيا جي هڪ چڱي ”کاشي“ نالي مون ڏانھن نھاريندي پڇيو، ”چاڪر چانڊيو، ڇا ڳائيندو؟“...
۽ بي يقينيءَ کي سيني ۾ سمائي مون عرض ڪيو هيو، ”شادي مرادي ڳائيندو هو... ڪڏهن ڪڏهن مڙئي، ڪو چڱو پروگرام بہ ڪري وٺندو هيو...“
”مطلب.... لوڪل فنڪار هيو؟“ هن وري علم و فضل وکيريو ۽ مون هڪ تلخ مرڪ ڏئي، اقرار ۾ ڪنڌ لوڏي جند ڇڏائي... هن مھل عروج جي ساعتن کي سانڍڻ وارن کي ڪھڙي خبر تہ وقت ڪيترو جلدي ۽ ڪيئن مھربان ٿيندو آهي.
ستر جي ڏهاڪي ۾ هن جو آواز، جهر جهنگ ۾ باھہ ٻاري ويو هو. سندس آلاپ جا پکي مضبوط جسم جا مالڪ هئا. ڏورانھن ڏيھن تائين هن جي آواز ”پرڙا“ هنيا ۽ پنھنجو پاڻ تسليم ڪرايو. ريڊيو پاڪستان تان نشر ٿيندڙ سندس گيتن ۾ الڳ لب ولھجو شامل هيو ۽ ان انفرادي انداز کيس هڪدم مقبول ڪري ڇڏيو هيو.
چاڪر چانڊئي 11 جون 1929ع تي پنج مورو لڳ هڪ ڳوٺ چاڪر خان چانڊيو ۾ ئي جنم ورتو. هن خوبصورت ڳوٺ ۾ سندس والد مصري چانڊيو مزدوري ڪندو هيو، مصري چانڊئي کي قدرت ٻہ نياڻيون ۽ هڪ فرزند اولا جي صورت ۾ عطا ڪيا هئا ۽ سندس هن فرزند کي، فن موسيقيءَ جي ”چاڪري“ ڪرڻي هئي. والد جي مَنَ ۾ ٻيو هيو. هن پنھنجي پٽ چاڪر چانڊئي کي، ڪتابي علم حاصل ڪرڻ لاءِ ”باگي جي ڳوٺ“ ۾ ٺھيل اسڪول ۾ موڪليو، جتي استاد گلاب سنگهہ ۽ استاد پارو مل، چاڪر کي دل سان پڙهائڻ شروع ڪيو، پر غربت جي ڪري هو صرف ٽي درجا پڙهي سگهيو. هٿ مان ڦرهي ڇڏي، هن ٽيڪم ۽ گينتي کنيا، مزدوري شروع ڪئي ۽ حياتيءَ جي رنج و الم کي منھن ڏيڻ لڳو. زندگيءَ جي ابتدا تہ اسڪول کان ڪئي هئائين. ان ڪري اسڪول وارو زمانو کانئس وسريو نہ پئي، جتي هن مختلف ڏهاڙن تي، مختلف فنڪشنن ۾، هم ڪلاسين ۽ وڏن جي سامھون سُر وکيريا هئا. محنت مزدوري ڪندي بہ هن جو راڳ جو شوق نہ گهٽيو.... پنھنجي فَنَ ۾ پير ڄمائڻ لاءِ، هن محنت مزدوري ڪرڻ سان گڏ، ٽلٽيءَ جي هڪ معزز ۽ راڳ جي ڄاڻو شخصيت محترم گمبل شاھہ سائينءَ کان سڳو ٻڌرايو ۽ اها انھن جي دعا هئي، جو 1969ع ۾ مير بھرام خان جي جاگير تي هڪ فنڪشن ۾ مشھور براڊ ڪاسٽر، محترم ايم بي انصاري صاحب کيس ٻڌو ۽ ريڊئي تي اچڻ جي دعوت ڏني. 6 جون 1969ع تي سندس آڊيشن ٿيو ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي فنڪارن جي لسٽ ۾ سندس نالو بہ شامل ٿي ويو.
سڀ کان پھريون اسم جيڪو چاڪر چانڊيو رڪارڊ ڪرايو، تنھن جا ٻول هئا ”ڪھڙو ڏوھہ ڏيان پنھنجي ڏيرن کي، لکئي پنڌڙو ڪرايو پيرن کي...“ بس.. اهو هڪڙو ڪلام ڇا رڪارڊ ٿيو، يڪتاري، چپڙيءَ ۽ هارمونيم جي ساٿ ۾، آوازن جي گونج جو رواج اُڀري پيو.... چاڪر چانڊيو هڪدم شھرتن جي عروج کي پھچي ويو هيو. هيءَ ان زماني جي ڳالھہ آهي، جڏهن جهر جهنگ ۾ ريڊئي جي شھنشاهي هئي. اتي اهم ترين ڳالھہ اها بہ آهي تہ چاڪر چانڊيو انھن اهم اوائلي فنڪارن مان هڪڙو هيو، جن ڪئسٽس جي دنيا آباد ڪئي. اها مساوي دنيا (Parallel world) جيڪا ريڊئي سان گڏ وجود ۾ آئي، پوءِ تہ گهڻو اڳتي نڪري وئي، پر بھرحال ان جي وجود ۾ آڻڻ لاءِ ڪوششن ڪرڻ وارن مان چاڪر چانڊيو بہ هڪ اهم نانءُ آهي. اها ٻي ڳالھہ تہ جلال چانڊئي جي ”هاءِ رائيز“ ڪرڻ جي ڪري امام بخش زرداري، چاڪر چانڊيو، گلاب راءِ ۽ ڪجهہ ٻيا فنڪار، ڪجهہ پوئتي رهجي ويا هئا، پر بھرحال جيڪي راھہ ۾ آبياري ڪن، انھن کي ڪيئن ٿو وساري سگهجي. دور جديد ۾، گليمر ۽ ڌن دولت سان سٿيل هي جھان اصل ۾ هنن ئي آباد ڪيو هيو.
عجيب سادو فنڪار هيو چاڪر سائين بہ... شرافت، حليمت، نياز ۽ نوڙت، سندس ذات ۾ سمايل هوندا هئا. تمام ادب سان، ملندڙن مان هڪ هيو، سامھون واري کي اها لکَ نہ پوندي هئي تہ ڪو ايڏو وڏو فنڪار ساڻس هم ڪلام آهي. پنھنجي عروج جي دور ۾ هو پھريون فنڪار هيو، جنھن هڪ خوبصورت ڊاٽسن پڪ اپ پنھنجي سفر لاءِ رکي هئي. چاڪر چانڊيو ڪٿي بہ پرفارم ڪرڻ وڃي، ڳانن، موڙن ۽ ڌاڳن سان سجايل اها پڪ اپ جنھن جي ٻنھي پاسن تي ”چاڪر چانڊيو فنڪار“ لکيل هوندو هيو، سندس ڄڻ ”ٽريڊ مارڪ“ هئي. تينس جي سپر اسٽار ”جمي ڪونرز“ وانگر، چاڪر چانڊيو بہ شاھہ خرچيءَ ۾ يقين رکندو هيو ۽ هڪ اسپر اسٽار وانگر پارفارم ڪندو هيو.
توڻي جو کيس ڪوبہ وڏو ايوارڊ، انعام اڪرام نہ مليو، توڻي جو هو ڪڏهن بہ ثقافت کاتي پاران ڪنھن پرڏيھي دوري جي لائق نہ سمجهيو ويو ۽ توڻي جو هو هڪ غريب ڪلاس مان اڀري اچڻ جي ڪري گهڻن کي ناپسند هيو، پر سندس وقت، دور ۽ اهميت ڪنھن کان بہ دٻجي نہ ٿا سگهجن.
هن جھان ۾، جتي هاڻي سيڪريٽري، اوهان سان لھہ وچڙ ۾ اچن ٿا، جتي باقائدي ”پبلڪ رليشنگ“ ڪئي وڃي ٿي، فوٽو سيشن ۽ دعوتون ٿين ٿيون ۽ جتي ”ڪجهہ ڏيو ڪجهہ وٺو“ جي بنياد تي ڳانو ٻڌجي ٿو، جنھن ۾ هڪڙو گيت ڳائيندڙ ۽ خالي هڪڙو سال ايوارڊ ماڻيندڙ، ”سپر اسٽار“ بڻجي وڃن ٿا. اتي چاڪر چانڊئي جھڙو فنڪار ”لوڪل فنڪار“ جي ليبل سان ئي سونھين ٿو. عام تعلقات جي شعبي جي کيس خبر ئي نہ هئي، هن تہ پنھنجي فن کي ئي ان لائق سمجهيو هيو، تڏهن تہ پوئتي هليو ويو.
چاڪر چانڊئي جي گمناميءَ ۾ اهم ڪردار، ان سائونڊ سسٽم جو بہ آهي، جنھن سندس آواز جي گونج کي قبول نہ ڪيو، دور جديد ۾، جيڪڏهن پويان هلندڙ ”ٽريڪ“ بيھجي وڃي تہ فنڪار يا فنڪارا جي آواز جا ڀري محفل ۾ ”وکا“ پڌرا ٿي ويندا آهن. سڄي ”قلعي“ لھي ويندي آهي، گهڻي ويھين سئو آهي، ان جي خبر پوڻ ۾ ڪا دير ڪانہ ٿي لڳي... هاڻي اتي، اصلي آواز وارو اصلي فنڪار ڪٿي هلي سگهي ها.
جيتوڻيڪ چاڪر چانڊيو ڪو ڪتابي عالم نہ هيو، پر وقت جي نبض تي سندس هٿ هيو، هن پاڻ جھڙن لاءِ ايندڙ موسمن جي ڪٿ ڪئي هئي ۽ آهستي آهستي پوئتي هٽي ويو هيو. اهو ئي اهم سبب هيو جو نوي واري ڏهاڪي ۾ هو ڄڻ بلڪل گمنام ٿي ويو هيو.
سندس گمناميءَ جو اهم ترين ثبوت سندس موت کان پوءِ ان خبر جو آهي، جيڪا مختلف وڏين اخبارن ۾ ڇپي آهي، ٽن هزارن کان مٿي آڊيو ڪئسٽ ۽ سنوين ريڊيو ريڪارڊنگس ۽ چاليھن سالن کان مٿي، فن جي دنيا جي خدمت ڪندڙ جي خبر، سنگل ڪالم ۾ اٺن ڏهن سٽن تي آهي. جتي، هڪ گيت ڳائڻ کان پوءِ شھرت ماڻيندڙ جي ”ذڪام جي“ خبر بہ هيڊ لائن ٿئي ٿي، اتي اسان جي سينئرن سان اهو سلوڪ ڪھڙي رخ ڏانھن اشارو پيو ڪري؟
پنھنجي ڳوٺ جي مٽيءَ ۾ هو آرامي آهي، جتي ڄائو، اتي ئي دفن ٿيو، جيڪي ڪيائين سو پارکوئن وٽ رهجي ويو. چاڪر چانڊئي جو قد بت جيڪو بہ هيو، اسان جي نئين نسل لاءِ هو لوڪل فنڪار ئي رهيو، اهو نئون نسل، جيڪو عالمي فنڪار تہ ٿي ويو آهي، پر لوڪل نہ ٿي سگهيو آهي.

(ڇپيل: خميس 03 نومبر 2005ع)

سڀ ٺيڪ آهي (شاگرد: قدير ڪنڌر ۽ سيد مجتبيٰ شاھہ)

تيز بارشن ۾ طويل فاصلن جو پنڌ، سندس محبوب ترين ”شغل“ هوندو هو.
ٻہ سال اڳ، ان ڏينھن جڏهن مڪڙا شاھہ جي لاهيءَ تان، سندس واپسي ڪاٺ جي پيتيءَ ۾ ٿي هئي تہ بي اعبتار زندگيءَ جي نامھريءَ جون صدائون ڦاڙڻ لڳيون هيون، هو... جيڪو سدائين چست چالاڪ، همٿن سان پر، جوشيلو، ولولن سان سٿيل، ائين ڪيئن ڪاٺ جي دٻي ۾ ليٽي پيو هو. جنھن ۾ صرف هڪڙو فٽ ضربيان فٽ جو شيشو اها تصديق ڪرڻ لاءِ فڪس ٿيل هو تہ ”هائو.... هي قدير ئي اٿو.... ٿڌ ۾ ماريل، هڪ اڀي ماٿريءَ ۾، هڪ وڻ جي هيٺان. پنھنجي مخصوص مرڪ سان اجل جو انتظار ڪندڙ..“ جنھن جي جسم جي هر حصي کي ازل کائي ويو هو، پر ان فٽ ضربيان فٽ شيشي جي ٽڪر مان سندس مک جي مرڪ نہ کسي سگهيو هو.
ڪاٺ جي ان پيتيءَ سان گڏ ”ڪاٺ ٿيل“ کاتي جو هڪ عملدار بہ ڪنڌ هيٺ ڪيون آيو هو. جنھن الاءِ ڇو اهو مخصوص جملو ڳالھايو پئي تہ ”تڏي تي لڙي اچجي تہ خون بہ معاف ٿي ويندا آهن.“ ڪاٺ کاتي جي ان عملدار کي پنھنجي کاتي تي لڄ پئي آئي، پر اها لڄ بہ بلڪل ائين ئي هئي، جيئن ڪاٺ تي پاڻي پوندو آهي... هر ڪاٺ جي پاڻيءَ کي ”موٽ“ عجيب هوندي آهي. ڪجهہ ڳري سڙي ويندا آهن. ڪن ۾ برداشت ڪرڻ جي همٿ هوندي آهي... بھرحال، سون سڃاڻڻ شايد سولو هجي، ڪاٺ بابت ڪجهہ چوڻ لاءِ ”جنم“ گهرجن ٿا. اها خبر تہ ڪاٺ کاتي وارن کي بہ آهي. اسان جي ڳرين وکن سان گڏ ڪلھو ڏيڻ جي سفر ۾ هو بہ هليو هو، ۽ کيس بہ اها تہ خبر پئجي ئي وئي هئي تہ بھار رتن ۾ پٽن جي لاشن کي دفنائڻ ڪيئن هوندو آهي.
ان کان اڳ جو قصو بہ عجيب هو... ٽريني فاريسٽ آفيسرن جي ان جٿي کي گم ٿئي ”خطرناڪ“ مدت گذري چڪي هئي، موسم نامھربان هئي ۽ سخت آزمائش تي لٿل هئي. جڏهن هننن جي غير حاضريءَ تي رڙ واڪو مچايو ويو تہ هڪڙي بالا عملدار، بي حد اطمينان سان اهو جواب ڏئي ڇيو هو تہ ”سڀ ٺيڪ آهي... هر ڪو پنھنجي ماڳ تي پھتل آهي ۽ سڀ ڪجهہ رنگن سان سٿيل آهي...“ هر ٻڌندڙ وانگر اسان بہ اها ساڳي ڪيسٽ ٻڌي. پيرن کي لڏي آنند وٺون ها. عزيزان من... جو اتفاق سان انھن گم ٿيندڙن ۾ هڪ با اثر خاندان جو نوجوان بہ شامل هو. جنھن جي ڪري ڦڙڦوٽ مچي وئي. اک ٻوٽ ۽ ڪن لاٽار ڪندڙن تي جڏهن دٻاءُ پيو تہ سڀ سچيون ٿيون. دوربينيءَ سان، کاهيءَ ۾ ويٺل، وڻ جي هيٺان اجل جي راھہ ورتل قدير ۽ کانئس ٿورو پر ڀرو سيد مجتبيٰ شاھہ جا مڙھہ نظر آيا. اهو الميو ورجايو ويو تہ اتي پھچڻ محال آهي. موسم جي سختي آهي، ڌنڌ گهرو آهي، پر مٽيءَ جو پنوڙو جتان کنيل هجي اتي موٽي تہ اچڻو آهي نہ. هڪ طويل انتظار کان پوءِ، خاڪ وڃي آسودءِ خاڪ ٿي. بھانا ڪھڙا بہ هجن. شاھہ ۽ ڪنڌر پنھنجن ”ڪونڌرن“ کي مٽيءَ حوالي ئي ڪري آيا. ڌنڌ رڳو مڪڙا شاھہ تي نہ هو سائين. ڌنڌ اساني جي حرڪتن تي پيل آهي. غفلتن جي هڪ گهري چادر آهي. جنھن هيٺ اسين ليٽيل آهيون ۽ پنھنجي اجل کان غافل آهيون. وڏا ڀاشڻ وڏيون تقريرون ڪرڻ تہ اسان جي ڏائي هٿ جو ڪم آهي. انھن جي عمل ڪرڻ لاءِ اسان وٽ ڪوبہ هٿ ڪونھي. ڀلا جي سچ ڳالھائجي تہ ڪھڙي قيامت ايندي؟.... پيٽ ۾ رکيل ڪئنچيءَ واري شھزاديءَ جو انت نيٺ بہ موت هو. اهو اندازو صحت کاتي سان لاڳاپيل هر ذي شعور ڪري سگهيو، پر ان موت جو انتظار ڪرڻ کان سواءِ بغير ڄاڻن جي لاڳاپيل محڪمي جي وزير، سندس حياتيءَ ۾ ئي موت تي اظھار افسوس ڪري ڇڏيو. بلڪل ائين ئي جيئن شوگران ۾، ٻارڙا موٽيا بہ ڪونہ هئا ۽ اهو چيو ويو تہ سڀ ٺيڪ آهي هر ڪو پنھنجي پنھنجي جاءِ تي آهي ۽ محفوظ آهي.
ائين ڇو ڪندا آهيون اسين قبلا؟ اها ڪھڙي قوت آهي جيڪا اسان کان ڪوڙ تي ڪوڙ ٿي ڳالھرائي ۽ اسين مسلسل ان زعم ۾ آهيون تہ اهو ڦٻي ويندو.... هڪڙو ڀيرو ماڻھو هن دنيا ۾ اچي ٿو. وڃڻ کان پوءِ سندس موٽ ناممڪنات ۾ شامل آهي اسان کي خبر آهي تہ اهو سڀ ٿي ويو آهي. وڃڻ وارو وڃي چڪو آهي، پوءِ بہ ائين لاغرض نموني سان جند ڇڏائڻ ۾ ڪھڙي ”ڪارڪردگي“ ڪار فرما آهي. روئندڙ اکين، ورتل سينن ۽ ڦٿڪندڙ وجودن جي ڪابہ چرپر اسان کي سمجهہ ۾ نٿي اچي ڇا؟....ڇا اسان جي گهرن مان لاش ڪونہ ٿا نڪرن؟ پنھنجي سيني تي هٿ هڻڻ ختم ٿي ويو آهي ڇا؟
قدير.... منھنجي شاگردن مان هو، هن انگريزيءَ جا ڪجهہ ڪلاس مون کان ورتا هئا ۽ قادر ڪنڌر جي ننڍي ڀاءُ جي حيثيت سان. هو سدائين ڪنھن منڌل مسئلي لاءِ مون وٽ ايندو هو. اها بہ وقت جي مھر آهي تہ سندن امڙ، مون لاءِ ماءُ جو درجو رکي ٿي ۽ سندس پيرن تي هٿن جي سعادت مون بہ ماڻي آهي. قادر، مان ۽ نياز سالن جا سال گڏ رهيا آهيون. اهو زمانو اهو آهي جنھن ۾ قدير جي وجود تي ”مڇن جي ساوڪ“ شروع ٿي آهي... مالي حالتن جي پس منظر کي ڏسي هو مختلف شعبن ۾ ڀڄ ڊڪ ڪندو هو. ٽيوشنون، ايڪسٽرا ڪلاس، هن کي پڙهائڻ هن جو ڪو ڪم ڪرڻ. شاگردن جا وفد تيار ڪرڻ، ڪوچنگ ڪرڻ... تمام ننڍڙيءَ عمر ۾ هو الاءِ ڇا ڇا ڪندو رهيو. هڪ مسڪين والد جي ان فرض شناس پٽ، ننڍڙيءَ ڄمار ۾ ئي ذميواري جي ڀري پنھنجن ڪلھن تي کڻي ورتي هئي. قادر ان زماني ۾ مھراڻ يونيورسٽي ۾ پڙهندو هو. نياز نديم، سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ هوندو هو ۽ قدير سڀني کان ننڍو. اسڪول ۽ ڪاليج لتاڙي آيو هو. سڀني کان ننڍو هوندي بہ هن ۾ ڪا اهڙي ڳالھہ هوندي هئي، جنھن ۾ هو وڏو لڳندو هو. منھنجي ذاتي خيال ۾، مانائتا مھربانو... سندس ذميواريءَ جي احساس ئي کيس هڪدم وڏو بنائي ڇڏيو هو. هو هر ڪم پنھنجي ڪمال احساس سان ڪندو هو ۽ شايد اهائي ڳالھہ هئي جو ننڍو هوندي بہ اسان سا ن برمئچي ويو هو. مون کي ڪڏهن ڪڏهن سندس سوال عجيب لڳندا هئا. هڪ اڻ تڻ هئي سندس اندر ۾ ڪا بيچيني هر وقت رقص ڪندي هئي. هو الاءِ ڪيتريون ڳالھيون ڄاڻڻ چاهيندو هو جن جا جواب مون وٽ نہ هوندا هئا. شايد کيس ڪٿي ڪو کٽڪو هو تہ وٽس وقت گهٽ آهي.
ماڻھو هليو ويندو آهي تہ اهڙيون ڳالھيون ڪيون وينديون آهن.... هو هيئن هو، هونئن هو... هي خوبي هئي مرحوم ۾، هو ڪمال هو منجهس... پر اتي اهو بہ نہ وسارڻ گهرجي تہ مئي تي ڪوڙ نہ ڳالھائبو آهي. قدير، واقعي قدرت واري پاران عجيب ذهانتن سان خلقيو ويو هو، اهڙيون ذهانتون جيڪي کيس پنھنجي هم عمرن ۾ مٿانھين جاءِ تي بيھارينديون هيون.
بھرحال ٻہ سال ٿي ويا آهن پنھنجي گهر جي ڏيڍي لتاڙي کيس سوا ٻہ سال ٿيا. آخري ڀيرو هو ٻين جي ڪلھن تي آيو هو. انھن ٻن سالن ۾، پنج هزار روپئي جي نوٽن جي هڪ دستي ۽ هڪ نوڪريءَ جو ”هما“ هن خاندان تي جوهلندو رهيو آهي. غفلتن جي اونداھہ ۾ اهي واعدا بہ ازل ابد جيان گم ٿي ويندا ۽ هونئن بہ ڪا نوڪري يا ڪي لک روپيا، ماڻھوءَ کي موٽائي نٿا سگهن. موت مڪڙا شاھہ تي هجي يا پنھنجي گهر جي بستري تي اچڻو سڀني کي آهي. پر اها ڳالھہ الاءِ ڇو اسان سڀني کان وسري ويندي آهي. ڪنھن ڏاهي چيو آهي تہ ”موت جوانن کي ڳوليندو آهي ۽ پوڙها موت جي ڳولا ۾ هوندا آهن.“
جيڪي اختيار جا ڌڻي آهن، انھن کي اهو ياد رکڻ وڌيڪ ضروري آهي. ڇاڪاڻ تہ جيڪا پڇا انھن کان ٿيندي. اهڙي بي اختيارن کان ڪٿان ٿيندي، تيز بارشن ۾ ڀڄڻ جو عاشق عبدالقدير ڪنڌر.... تيز ڪوهيڙي ۽ سرد بارشن ۾، وڻ هيٺ. پنھنجي الوداعي گهڙين لاءِ منتظر رهيو. پنھنجو ٿرماس پنھنجني ڪڇر ۾ رکي، ٽنگون سڌيون ڪيون. هو وڻ کي ٽيڪ لڳايو ويٺو هو. الوداعي لمحن ۾ سندس نگاهن اهي سڀ منظر جهٽيا هوندا جنھن ۾ شيون بليڪ اينڊ وائيٽ ٿينديون آهن. پنھنجي عام حياتيءَ ۾ هو سدائين چوندو هو: ”سڀ ٺيڪ آهي....“ ڇاڪاڻ تہ هو ڪڏهن مايوس نہ ٿيڻ چاهيندو هو. هاڻي دل چوي ٿي تہ لکجي ”قدير... تو وٽ ان جملي جو مطلب ڪجهہ بہ هجي...تنھنجي صاحبن اسان کي ان جو مطلب ڪجهہ ٻيو سمجهايو آهي يار.... تون ڪو نہ آهين تہ ٻچا... هتي ڪجهہ بہ ٺيڪ ناهي...“
مولاءِ ڪل جل شانہ سندن مغفرت فرمائي ۽ بھترين جاءِ عنايت ڪري. آمين.

ڇپيل: جمع 14 جولاءِ 2006ع

ادا جمالي بہ الوداع چئي ويو (براڊڪاسٽر: امام الدين جمالي)

پنجين آگسٽ 2006ع تي سندن رٽائرمينٽ جي تاريخ طئي ٿيل هئي ۽ ان ڏينھن تي، اسين سندس دوست، سندس رفيق مرحوم امام الدين جماليءَ جي ٽيجهي تي ويٺا هئاسين.
اسين ڪير هئاسين، اهي ئي ماتم ڪدي جا ڄاتل چھرہ، پنھنجي سينئر براڊ ڪاسٽر، ڊيوٽي آفيسر، انائونسر ۽ محسن جا ساٿي،ان امام الدين جماليءَ جا جونيئر ۽ پوءِ همعصر، جيڪو هر روز صبحِ مھراڻ جي ابتدا ۾ پنھنجي آواز جي رس اوتي، اسان جي حواليمائڪ ڪندو هو. جيتوڻيڪ ٽرانسميشن جي حوالي سان، صبح ساجهر کان منجهند جي يارهين وڳي تائين مائڪرو فون سندس جي نسبتسان هوندو هو، پر بھرحال وچ ۾ اسان جھڙا آواز بہ اچي ويندا هئا، جن جي جسمن سان هو ڀاڪر ۽ ڳراٽڙيون پائي ملندو هو. قربڏئي، عزتون ۽ مان ڏئي مائڪ حوالي ڪندو هو. پنجاھہ منٽن کان پوءِ جڏهن ٻاهر نڪرڻ ٿيندو هو تہ بہ ڊيوٽي روم جي دريءَ مانسندس مخصوص مرڪ ۽ هٿ جو لوڏو، اکين ۾ تصوير ڇڏي ويندو هو. محبتن جي اها ونڊ ورڇ هر ڏينھن جي ساٿي ۾ هڪ جيتري ۽هڪ جھڙي ئي ٿيندي هئي. امام الدين جمالي، ڄڻ محبتن جو سرواڻ هو، کيس عشق جي سرواڻيءَ جو راز معلوم هيو ۽ شايد اهو ئيسبب هو جو اسين سڀ اتي هئاسين. زيب سنڌي، جبران زيب، زيب جو ننڍو پٽڙو، امين ارباب، علي عمران سمون، گل ڪونڌر، اديسلميٰ گلزار، ڀيڻ شميم ٻانڀڻ، يعني صبح مھراڻ جو تقريبن سمورو آواز جو عملو اتي هو. مٿان وري پروڊيوسرن ۽ علي اڪبرهنگورجو، گلزار ملاح ۽ سائين علي نواز خاصخيلي صاحب هئا. جيڪي اسان جا پروگرامز مئنيجر پڻ آهن. رسيپشن تي ويھندڙ اڪبربلوچ بہ هو تہ سيڪيورٽي انچارج عبدالعزيز صاحب بہ. صداڪار محمد بخش دائودپوٽو بہ هو تہ اسٽوڊيو ڪمشنر شاهنواز بہ...۽انائونسرن مان وري ثناءُﷲ وسطڙو هئا. هاڻي وڻ وڻ جي ڪاٺي تہ موجود هئي، پر هيڏي عظيم اداري کي پنھنجي حياتيءَ جا پنجٽيھہسال ارپيندڙ، هڪ معتبر آواز کي خراج عقيدت ڏيڻ لاءِ صرف اهي سورنھن ماڻھو هئا. شايد ٻين وٽ مصروفيت جو ٻيو ڪوجواز هو۽ جواز تہ اسان جي انھن سرموڙ صحافين وٽ بہ الائي ڪھڙو هو، جو مڃتا جي ميدان جي هن اهم وجود جي وفات جي خبر، سنگلڪالم ۾ بہ نہ اچي سگهي هئي. جتي هر ٽڻي ٽامڻيءَ جي 80 ساله ڪنھن ڏاڏي ناني جي وفات تي ٻہ ڪالم لڳن ٿا. اتي شايد، هن خبر جيڏيڻ جي ڪا ضرورت ئي ڪا نہ هئي. هونئن بہ اخبار وارا ڀلا اهي خبرون ڇو ڏين، جڏهن پنھنجو ادارو ئي اطمينان سان، سرد مھريءَجي چادر ڍڪيو ستو پيو آهي. جيڪڏهن پرائو اُس ۾ ماري سگهي ٿو تہ پنھنجي وري ڇانوَ ۾ نہ مارڻ جو ڪو قسم کنيو آهي ڇا؟
ڪيڏانھن وڃون صاحبانِ زمانہ....ويندڙن جي لسٽ ڊگهي ٿيندي وڃي ۽ انسانيت، محبت، اخلاق ۽ قدر اسان جي هٿن ماننڪرندا پيا ٿا وڃن. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ڪھڙو اهڙو وجود آهي، جنھن کي ان نالي جي ڄاڻ نہ هجي. اهڙو ڪھڙو ڪو صحافيآهي جيڪو نشريات سان سلھاڙيل هجي ۽ جمالي صاحب کي نہ سڃاڻيندو هجي. هتي جا تہ در و ديوار سندس سڪ ۽ قرب جا ڍُڪڀريندا هوندا، هتان جي ڀتين کان بہ اسين ويا آهيون ڇا....؟
ڪمال ماڻھو هو....آواز جي سونھن کان وڌيڪ سندس دل جي سونھن نظر ايندي هئي. چانڊوڪيءَ جي لھرن تي عڪسجيان، سندس آواز جو ميٺاڄ غضب جو هوندو هو. امام الدين جمالي انھن صاحبِ فن وجودن مان هڪ هو جن جو ”شين قاف“ ۽لھجي ۽ ادائگي جي زير و زبر ڪمال درجي جي هوندي هئي. سندس ڳرو، پر شفيق آواز ريڊئي جي سڃاڻپ جو هڪ الڳ انگ هيو.ساندھہ ايترا سال کيس مسلسل ٻڌڻ کان پوءِ بہ اسان جون سماعتون جيڪڏهن اڻڄاڻائيءَ جو اهڙو سلوڪ ڪن تہ دنيا الاءِ ڪھڙي ڪُنڊ ۾ليٽڻ واري آهي صاحبو...
سندس طويل ڪئريئر ۾ ڪڏهن بہ ريڊئي جي ڪنھن بہ عملدار، صداڪار، فنڪار سان ادا جماليءَ ڪڏهن بہ ٻاڙو ڪو نہ ٻوليو.اهي سڀ جيڪي، مائڪرو فون تي خوبصورت ۽ پڪو ڳالھائين ٿا ۽ مائڪرو فون آف ٿيندي ئي جڏهن اهو لھجو بدصورت ٿئي ٿو ۽ ڪچيگفتگو شروع ڪري ٿو، سي چڱيءَ طرح ڄاڻن ٿا تہ ”آف دي مائڪ“ بہ جمالي جي گفتگو پڪي هوندي هئي. کيس ڪچو ڳالھائڻ قطعيڪو نہ ايندو هو، نہ هن کي”لُچر“ قسم جا لطيفا ايندا هئا ۽ نہ ئي وري هو اجايو ڪنھن جا ڪلھا دٻائي وڏا وڏا ٽھڪ آڇيندو هو.
گذريل سال اسان جو نائب قاصد صديق چاچا گذاري ويو هو. ادا جمالي ڳالھہ ڳالھہ تي چوي، ”ادا محمود...باقي ٻہ مھينابچيا هئس رٽائرمينٽ ۾...اڳ ۾ ئي موڪلائي ويو. ڇا ٿئيس ها، جي پھرين رٽائرمينٽ وٺي ها...يا ڇا ٿئي ها، يا کيس ٻن مھينن جيزندگي ملي پوي ها. هڪ سال جي اندر، پاڻ موڪلائيندڙ کي اهو احساس نہ هو تہ صديق چاچا کي تہ ٻہ مھينا هئا، پاڻ تہ ان تاريخکان ٻہ ڏينھن پھرين موڪلائيندو. تنھن زماني ۾ ”خواب نگر“ مسلسل شايع ٿيندو هو. هڪڙو عالم، اهڙي حالت لاءِ بہ لکڻ لاءِ سوچ ڪئيوئي، جڏهن ماڻھو سروس ۾ گذاري وڃي ٿو ۽ حالات جي دري بند ٿيڻ شروع ٿئي ٿي. ان سڄي عمل لاءِ هن مون کي همٿايو هو. ڪالماڌ لکجي بہ ويو هو، پر الاءِ ڇو، اهو سڀ ايئن نہ ٿي سگهيو هو. شايد اهو سڀ هاڻي ٿيڻو هو.
اوهان اربابِ اختيار آهيو، صاحبان زمانہ...مولاءِ ڪل جل شانہ اوهان جي واڳن ۾ طاقت رکي آهي. ڇا اوهان اهڙو ڪوقانون واضح نہ ٿا ڪري سگهو، جنھن سان حاضر سروس وفات ڪندڙ جي خاندان جو ڪو سھارو ٿي پوي. مڃجي ٿو تہ ڪن ادارن ۾اولاد کي نوڪري بہ ڏني وڃي ٿي پر سڀئي تہ اولاد وند بہ ناهن نہ....۽ ڪٿي ڪٿي اهو بہ تہ ٿئي ٿو تہ اولاد ماڳهين ايترو ننڍو آهي جونوڪري بہ نہ ٿو ڪري سگهي. هاڻي جي اهو وجود موڪلائي ٿو تہ ماڻھو تہ ويو، مٿان وري واجبات بہ تقريبن اڌ و اڌ ملن. جيئرورٽائرڊ ٿيندڙ ٻارنھن لک کڻندو تہ نوڪري جي فوتيءَ کي ست اٺ لک مس ملندا. اهو ڇا جو ڪارنامو آهي. اها ڪھڙي مڃتا آهي؟ ڇا،اهو سڀ اوهان نہ ٿا مٽائي سگهو سائين....؟ ڇا، ايئن ٿي نہ ٿو سگهي تہ نوڪري دوران وفات ڪندڙ جي خاندان کي بہ ساڳيو ئي فائدوملي؟ رسمون ۽ نقطا بدلائي سگهبا آهن، اهي سھوليتن کي سامھون رکندا آهن. ڇا اسين، روئندڙ نيڻن، ٻرندڙ سينن ۽ لرزندڙ هٿن لاءِڪجهہ بہ نہ ٿا ڪري سگهون؟ صديق چاچا لاءِ سوچيل اهو سڄو ”گمان“ ادا جماليءَ جي مرتئي تي ٻاهر نڪتو آهي. سڄي عمر ٻين لاءِمحبتون ورهائيندڙن پاران، قلم جي سيني مان ڪڍيل هن پيغام جو ثواب بہ يقينن کيس ئي ملڻ گهرجي. جيڪڏهن اهو سڀ ايئن ٿي وڃيتہ الاءِ ڪيترا روح شاد ٿيندا. ٿي سگهي ٿو انھن مان اسان ۽ اوهان بہ هڪ هجون. ادا جمالي، اسان سڀني کان سينئر هو. اسين سڀ کيسادا جمالي سڏيندا هئاسين. ڪجهہ ميزبان شايد کيس رڳو ”جمالي“ بہ سڏيندا هجن، پر ڇاڪاڻ تہ پاڻ ”ادا“ ڪري مخاطب ٿيندو هو، انڪري ورندي ۾ بہ کيس ادا ئي پلئہ پوندو هو، سو لامحاله جمالي صاحب، ادا جمالي ئي ٿي ويندو هو.
جن کي مائڪرو فون جي سُڌ آهي، انھن کي اندازو آهي تہ هنن هڪ اهم آواز کان موڪلايو آهي. ريڊئي جا سرڪاري عملداربي حس آهن ۽ عذرخواهيءَ لاءِ وقت نہ ٿا ڪڍي سگهن. جيڪڏهن هنن وٽ اهڙي خال جي پورائي لاءِ ڪي برگر آواز موجود آهن تہ اهاسندن ڀل آهي، ڇاڪاڻ تہ دل جي حضور سان، انصاف جي مسند تي ويھي، هر ڪنھن کي خبر پئي ٿي تہ گهڻي ويھين سئو آهي ۽ ڪيترونقصان ٿي چڪو آهي. هنن سماعتن ۾ هو بکر جمالي ۾ ڪنھن گهاٽي وڻ جي ڇانوَ هيٺ آسوده خاڪ ٿي چڪو آهي. اهو مشڪبار چھروهاڻي نظر نہ ايندو، اهو ڀاڪر، هاڻي گرميءَ جي منتقلي ڪو نہ ڪندو. اها طويل انداز واري لکت هاڻي ڪو بہ لاگ بڪ نہ ڀريندي ۽ اهومائڪرو فون آواز جي ان خوبصورت صدا کي هاڻي ڀاڪر ۾ ڀري نہ سگهندو، جنھن لاءِ براڊڪاسٽنگ جو معيار استعمال ٿئي ٿو. دنياازحد ظالم آهي، سڄو ڪاروهنوار هلندو رهندو. ايئن ٿورئي آهي تہ ڪجهہ رُڪجي ويو آهي. اهي ئي نشريات جا گهٽ هوندا ۽ اسان جونلوهون هونديون. هاڻي ان ڪرسي تي ڪو ٻيو ويھندو، جيڪا ڊيوٽي روم ۾ رکيل آهي. هونئن بہ ادا جماليءَ جي رٽائرمينٽ کان پوءِ بہ تهڪو ٻيو اتي اچي ويھي ها نہ. پر ان تبديليءَ ۽ هن حادثي ۾ ڏينھن رات جو فرق آهي. ٻيو ڪو ڄاڻي نہ ڄاڻي، اسين سڀ ميزبان، جيڪيسندس فاتحه تي شريڪ هئاسين. اهو يقين سان ڄاڻون ٿا، تہ ريڊيو اسٽيشن تي صبح جي مھل، ڊيوٽي آفيسر جي ڪرسي ڀلي اتي ئيھجي، اسان جي محبت جي ڪرسي، ادا جمالي پاڻ سان کڻي ويو آهي. خداءِ بزرگ و برتر، سندس مرقد کي ڪشادو ڪري ۽ سندسدرجات بلند ڪري. آمين. هو ڌڻيءَ ڏي وڃي چڪو آهي ۽ بي شڪ اسان سڀني کي بہ اوڏانھن ئي هلڻو آهي.

ڇپيل: 06 آگسٽ 2006ع

پدم بسم ﷲ خان (شرناءِ نواز: استاد بسم ﷲ خان)

شرناءِ ماٺ ٿي وئي آهي، مختلف سوراخن مان نڪرندڙ سر، هاڻي ساھہ جي انھن لھرن کي محسوس نہ ڪري سگهندا جيڪي هڪ خوبصورت شرارتي اکين واري ”ڪراڙي“ جي وات مان نڪرنديون هيون، اها ڦوڪ جيڪا ساھہ نپوڙڻ جو فن ڄاڻندي هئي، هاڻي مڻين مٽيءَ جي هيٺان دٻجي چڪي آهي. اهي نرم آڱريون ساڪت آهن. مرڪ ۽ مينڊ کان پوءِ ڪنھن خوبصورت استعاري جي استعمال کان پوءِ، پنھنجي حق يعني ”ساراھہ“ طلب ڪرڻ لاءِ اٿندڙ نيڻ، هاڻي سادائين لاءِ ٻوٽجي ويا آهن. شرناءِ پنھنجي ”باڪس“ ۾ بند ٿي وئي، ڇاڪاڻ تہ بـسم ﷲ خان رخصت ٿي چڪو آهي. ذري گهٽ صديءَ جو ساٿ هڪ لحظي ۾ ڇڄي ويو. انا لله وانا اليہ راجعون. هن جو جنم 21 مارچ 2916ع تي ٿيو. ۽ ڪالھہ 21 اگسٽ تي 91ع ورهين جي ڄمار ۾ هو اسان کان موڪلائي ويو.
سچي دنيا جي چئنلز تي خراج تحسين جاري آهي، انگريزي زبان ۾ ڪتب ايندڙ لفظ ”Maestro“ هر جاءِ تي لکجي ٿو اچي. ”شرناءِ جو ڏاهو“ ”گرو“ ”شرناءِ پان“ جا لفظ ڏسڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ ملي رهيا آهن ۽ يقينن انھن ۾ ڪٿي بہ ڪابہ کوٽ ناهي. بـسم ﷲ خان جو ٻيو نالو شرناءِ ئي تہ هو.
قديم بنارس ۾ گنگار جي ڪناري آباد، ان خوبوصورت حاويليءَ ۾ جتي هن اٺ ڏهاڳا اڳ ۾ جنم ورتو هو، راڳداريءَ جو هڪ مڪمل جھان آباد هو. ٻين ڪلاسيڪل انگن سان گڏ، سازن جي سونھن بہ ان مڪان کي آباد رکندي هئي. بـسم ﷲ خان جو مامو، راجائن مھاراجائن جي درٻار ۾ شرنايو هو، گهر ۾ رياض ڪندو هو تہ ننڍڙي خان جي نگاھہ تہ سندس ساز تي اٽڪي پوندي هئي.
”تمام ننڍي ڄمار ۾ مون شرناءِ کنيئن هئي، هڪ واري هن بي بي سيءَ کي انٽرويو ڏيندي چيو هو ”مامو راجا جي درٻار ۾ وڄائيندو هو. مون جو شرناءِ کي ڦوڪ ڏني تہ سندس کي اها ڦوڪ وڻي وئي. چيائين، اهو ڪم ڏکيو آهي، جي هڪ ڀيرو هٿ وجهين تہ پوءِ مڙس ماڻھو ٿي وجهہ. ڇاڪاڻ تہ ساندھہ ساٿ نڀائڻ ڪو مذاق ڪونھي. بس پوءِ مون بہ سڄي عمر لاءِ ان ساٿ کي نڀائڻ جو فيصلوڪيو ۽ اڃا تائين تہ نڀايان پيو.“
قديم بنارس کان هاڻوڪي ورناسيءَ تائين، بـسم ﷲ خان ان شھر جو ڄڻ تہ ”لوگو“ (LOGO) رهيو آهي. وچ بازار مان ٽانگي يا رڪشا تي لنگهي ويندڙ اهو ڪراڙو، جنھن کي دنيا جي الائي ڪيترين يونيورسٽين اعزازي ڊاڪٽريٽ ڏني، بيحد سادو ۽ سٻاجهو وجود هوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن تہ هو ٽانگي مان لھي، يارن دسوتن سان دوڪان جي ٿلھن تي ويھي ”لسي“ ۽ چانھہ پيئندو هو. بسڪوٽ چانھن ۾ ٻوڙي کائيندو هو ۽ کلندي کلندي پنھنجي تڙيءَ جي معرفت سرن جي اظھار جي فرمائش پوري ڪندو هو. انھن سماعتن ۾ کيس شرناءِ وڄائڻ هڪ گهٽ عمل لڳندي هئي، تنھنڪري هو ڳائي، ماڻھن لاءِ سرخوشيءَ جو بندوبست ڪندو هو. بنارس جي ماڻن لاءِ مھرم جي ڏهين تاريخ بہ الگ رنگ کڻي ايندي هئي جو ان ڏينھن مرڪزي جلوس جي قيادت ڪندڙ خان خاص طور تي اڇي پتل جي ٺاهيل شرناءِ کڻي، زارو قطار روئندي وڄائيندي سرواڻي ڪندو هو. مرڪزي امام بارگاھہ ۾ پھچي هو وڏي انڱڻ جي پھرين در تي ويھي رهندو هو ۽ سندس ڳوڙها ۽ سر هڪ ٿي ويندا هئا. مٿان وسندڙ سڪن جي بارش ۾ پتل جو ڪوبہ کڙڪو سندس ڌيان نہ ڇڪائيندو هو. بـسم ﷲ خان بس شرناءِ جي ڳوڙهن جي کڙڪن کي ڄاڻندو هو.
هن ڪمال ”شرنائي“ جي فن جي تعريف ڇا ڪجي؟ جيڪي سرن جي گرفت سمجهن ٿا. جن کي اندازو آهي تہ آواز جون ڪنڊون پاسا ڇا ٿيندا آهن. اهي ئي سمجهي سگهن ٿا تہ خان صاحب ڪھڙي حساب سان شرناءِ جي پورن مان آواز جي اڇل ڪندو هو. هن الاءِ ڪيتريون جدتون ان ساز ۾ آنديون. الائي ڪيترا لھجہ روشناس ڪرايا. اهو احسان هاڻي شرناءِ ڪٿان لاهي سگهندي. اڄ جي دور جديد ۾ ان قديم ساز جي ڪا حيثيت آهي تہ يقينن ان ۾ بـسم ﷲ خان جي هڪ وڏي شراڪت آهي. ”هو ڪمال فنڪار آهي.“ ٽائيم رسالي لکيو ”هن جي لئہ ڪاري ڏاڍي پختي آهي. مشرقي سرن کي جنھن صفائيءَ سان بـسم ﷲ خان ڇھي ٿو، اهو سندس ئي ڪمال آهي.“ مٿان وري ٽائمز آف انڊيا لکيو ”هو بي انتھا سادو فنڪار آهي. هن دور ۾ جتي سندس همعصر جيٽ پلينز ۽ ڪانڪارڊ کان سواءِ ڪو جھاز پسند نٿا ڪن. هو محفلن ۾ سائيڪل رڪشا تي پھچيو وڃي....“
پنھنجي حياتيءَ جو وڏو حصو هن پنھنجي خاندان جي خدمتن لاءِ وقف ڪيو هو. ”اسين 46 ڀاتي آهيون.... منھنجا پٽ آهين... پوٽا آهن... هاڻي تہ انھن جو بہ اولاد آهي.“ پنھنجي ڏائي ڪن ۾ پيل ”ڪيوٽيءَ“ کي مھٽيندي هن هڪ هنڌ انٽرويو رڪارڊ ڪرايو هو. ”انھن سڀني جو خيال تہ کڻو آهي، منھنجا پٽ هن ميدان ۾ مون ساڻ آهن....سنگت ۾ آهن منھنجو پوٽو مون سان طبلي تي جڳل بندي ڪري ٿو.... پر هنن کي اڃا وقت گهرجي... مان سڀني ۾ وڏو آهيان.... سڀني جو وڏو آهيان. لازمن مون کي ئي هنن جو خيال رکڻو آهي.“
سندس رهائش بہ بلڪل سادي هوندي هئي. ”وڏا وڏا ڪمرا، گهڻو فرنيچر نٿا رکون. نماز واري ڪمري ۾ بلاڪ جو فرش پيل آهي. جنھن تي مصلو ٺھيل آهي ۽ بس هڪڙو رياض ڪرڻ جو هال آهي ۽ بس... مون کي ان کان وڌيڪ ڪجهہ گهرجي بہ ڇا.... عام زندگي گهروارن جي ڀلي ٿي پئي ۽ بس.... سڄي دنيا ۾ شرناءِ جي حوالي سان، پرفارم ڪندڙ هن جڳ مشھور فنڪار کي رڳو گهر جو فڪر هوندو هو. ان لاءِ پيو جفا ڪشيون ڪندو هو. الاءِ ڪيترن ماڻھن جو اهو خيال بہ هو تہ ”بـسم ﷲ خان جي شرناءِ ۾ درد سندس ذات جو درد آهي.“
”شروع ۾ سوچيو هئم تہ جيڪڏهن هي فن ڪو سمونڊ آهي تہ مان ضرور ان جو ٻيو ڪنارو هٿ ڪندس. پر اڄ اهو احساس ٿو ٿئي تہ هن رڻ جي سفر ۾ بس ڪجهہ ئي وکون کڄيون آهن. ٻئي ڪناري تي پھچڻ تہ ٺھيو، اڃا تہ ڄڻ چيچ بہ نہ ٻڏي آهي.“ اداسيءَ سان هن پي ٽي وي تي ڳالھايون پئي، جڏهن هو شايد پھريون ۽ آخري ڀيرو پاڪستان آيو هو. ”سڄي عمر ڏني آهي، ڪابہ شڪايت ناهي.... بس هي گوڏا الاءِ ڇو نابري وارين ٿا. هاڻي وڌيڪ دير ويھجي تہ سور ڪرڻ ٿا لڳن....“ درد جي اظھار ڪندڙ جهوني کي وري بہ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ان فن ۾ لڳي ئي ويندا هئا. گوڏا درد ڪندا هئا تہ خير هو، دل جو درد تہ شرناءِ ڪڍندي رهندي هئي.
راجندر ڪمار جي فلم ”گونج اٺي شھنائي“ ۾ هن پھريون ڀيرو فلمي موسيقي تربيت ڏني هئي ۽ سندس ڪمپوز ڪيل گيت ”تيري سر اور ميري گيت“ ميوزڪ چارٽس ۾ الاءِ ڪيترو عرصو ٽاب ليول ماڻيندو رهيو. پر ان کان پوءِ هن فلمي موسيقيءَ تان ڌيان هٽائي ڇڏيو. پاڻ گانن لاءِ وڄائيندو هو پر ڪمپوز نہ ڪندو هو.
بھرحال هاڻي اڄوڪي تاريخ کان پوءِ بـسم ﷲ خان ”قصہ پاريز“ بڻجي ويندو. انسان ازل کان ابد تائين ويسارو آهي. ڪجهہ عرصي ۾ اهو شايد ياد بہ نہ رهي تہ ايئن ڪي آواز جون لھرون، دل جي لھرن ۾ گهڙي وينديون هيون. ائين ڪو با ڪمال پرفارم روح کي نپوڙيندو هو ۽ ائين ڪا ڪوڪ، سماعتن کي اشڪ بار ڪندي هئي. اهو سڀ ائين ئي ٿيندو پر اها شرناءِ جنھن کي سندس هٿن جو ڇھاءُ چپن جي گرمي، ساھہ جو هڙڪو محسوس ٿيو هوندو. سا، ڪڏهن بہ کيس فراموش نٿي ڪري سگهي. هاڻي جيڪڏهن ڪير منجهس پنھنجو ساھہ اوتي، ڪنھن سر جي پالوٽ جي ڪوشش بہ ڪندو نہ..... تہ اها اهو درد نہ آڇيندي، جيڪو کيس بـسم ﷲ خان جي جهڪيل ڪنڌ واري خوبصورت مک کي آڇيندي ٿيندو هو.
شرناءِ ماٺ آهي، بـسم ﷲ خان وڃي چڪو آهي. ايترن ڏهاڪن جي ڦوڪ هاڻي ڪنھن کي نصيب ٿي سگهي ٿي. اهو اعزاز بہ دنيا جي ٻين وڏن اعزازن وانگر اهو ڪراڙو پاڻ سان ئي کڻي آسودہ خاڪ ٿي چڪو آهي.


ڇپيل: اڱارو 22 اگسٽ 2006ع

پنھنجو پاڻ سان تعزيت (محترمہ ڀاڄائي صاحبہ)

لفظ الاءِ ڪيڏانھن گم ٿي ويا آهن. هيترن سالن ۾ پنھنجي پروفيشنل ڪئريئر جي هڪ طويل عرصي ۾ ڀانيان ٿو تہ پھريون ڀيرو مون ڪاغذن سان، قلم جي ملاقات ناهي ڪرائي. اسٽڊيءَ جا ايوان، اجرا نہ ٿي سگهيا آهن. بلڪہ اتي اداسي وار ڇوڙي غم جي ڪلب کولي، واڪا ڪري رهي آهي،. ان ڪرسيءَ تي وهڻ لاءِ دل ئي نٿي چوي. جنھن تي ويھي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڪم ڪبو هو.
دل، درد وندي، عجيب ڏانھن ۾ مبتلا آهي. پرائي پٿر تي، هر ڪو پنھنجو سور رئندو آهي. ماڻھو تہ حيلان وسيلا گوليندو آهي صاحبانہ زمانہ، تہ من ڪٿان ڪا ڳڙکي کلي، ڪٿان ڪو واءُ وري، وري ڪو سينو اهڙو بہ ملي، جنھن سان لڳي اکين جي آبشارن کي کلي وهڻ جو موقعو ملي پوي نيڻن جي نيسارن کي رڪاوٽ تنگ ڪري ٿي. خيالن جي ڇت تي ڏک جو پاڻي گهڻو گڏڻ ٿي وڃي تہ حياتيءَ ساءُ وڃائي ٿي ويھي. چپن جي گرمي موڪلائي ٿي. نيڻن جي تپش وري روح کي ساڙي ٿي.
خميس جو ڏينھن آهي اڄ، جڏهن اوهان لاءِ هنن سٽن جو جڙاءُ ٿي رهيو آهي، پنھنجو پاڻ کي ڄڻ ڇڪي آڻڻو پيو آهي. اهي سڀ نظم وضبط جا قصا، پاڻ کي پاڻ ازبر ڪرائڻا آهن. جيڪي اڄ کان تقريبن پنجويھن سالن کان بہ مٿي، هن جيءَ سان جڙيل رهيا آهن. آنڌي مانجهيءَ ۾ ڪم ناهي رڪيو. ذات جي هر موسم ۾ هي ساٿ نباهيو آهي، هاڻي ڇا ٿي رهيو آهي؟
هاڻي ڀاڄائي ناهي رهي.... اڄ کيس رخصت ٿئي ٺيڪ اٺ ڏينھن ٿيا، گذريل هفتي بيماريءَ جي هڪ معمولي اٽيڪ ۽ تقريبن ڪجهہ ڪلاڪن جي تڪليف کان پوءِ، هن دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو هو. دنيا جا ڪاروبار معمول تي هلندا رهيا هئا. سڀ ڪجهہ ٻاهر ٺيڪ هو، حسب دستور سڀ مرحلا طئي ٿيا. هوءَ شان مان سان رخصت ٿي. زمين جي سيني ۾ جنھن جاءِ تي هن لاءِ ”سامي“ ڇاڪ ٿي هئي. اتي هاڻي سندس تربت آهي. هر ايندڙ ويندڙ، ڀاڪر ۾ ڀريندي، تعزيت جي حوالي سان دلداريءَ جي رسم ادا ڪندو رهيو،. اڳي جيان تقريبن ٽي ڏينھن گهر ۾ رش رهي ۽ پوءِ ساڳيا ايوان، راهداريون، ورانڊا، ڪمرا ۽ لان، هڪ ماڻھوءَ جي کوٽ کان پوءِ پنھنجو پاڻ سان ڪچھريءَ ۾ مگن ٿي ويا. سڀني جو گهاءُ گهرو ٿيو تہ اندازو ٿيو تہ سڀ تہ ٿي ويا آهن، رڳو پنھنجو پاڻ سان پاڻ تعزيت نہ ٿي سگهي آهي.
اوهان سڀ مانائتا مھربانو، ذاتي حوالي سان، هن فقير تي مھربان رهيا آهيو، جيڪا فراخ دلي اوهان وٽان نصيب ٿي آهي. اها هر هر جاءِ تي ۽ هر ڪم ۾ نصيب نٿي ٿئي. خواب نگر جي مسلسل اشاعت ۽ اوهان جي محبت جي مھر شال حال رهي هئي. ۽ ان کان پوءِ وري ”موٽ“ جي صورت ۾ بہ اوهان جي ڪرم نوازين جو، مون وٽ ڪوبہ جواب ناهي. هن هڪ هفتي جي غير حاضري لاءِ ڪوبہ عذر، بھانو تراشڻ نٿو گهران... جيڪي سچ آهي، اهو عرض ڪرڻ گهران ٿو. روح جي هن ضرب جي ڪري، لفظ رسي ويا آهن. دنياداريءَ جي انگ ۾ ڪوبہ بھانو گهڙي سگهجي ٿو، پر ڇو گهڙجي؟.... اتي اهو سوال بہ پيدا ٿو ٿئي تہ ڪالمن جو هي سلسلو ڇا ذاتي ميراث آهي جو هر نجي رنج و الم جي ڪٿا هن ۾ بيان ڪئي وڃي؟ اهي سڀ نڪتا پنھنجي جاءِ تي اهم آهن، پر پھرين ڏينھن کان ئي سوچ اها رهي آهي تہ پنھنجي معاشري جي ڪنھن اهڙي ڪنڊ کي ڪنھن اهڙي سوچ کي سامھون آڻجي، جيڪا هاڻي جهيڻي پئي ٿي ٿئي، جنھن جو ساءُ ”تکيررڙ“ ناهي رهيو، ۽ جيڪا ٻين وٽ ”ناياب“ آهي ”اڻ لڀ“ آهي.
اسان وٽ عزيزان من، گڏيل خاندانن ۾، ڀاڄايون بہ ڪمال وجود هونديون آهن. جيڪڏهن پاڻ کان ننڍن ڀائرن جون گهرواريون هجن تہ نياڻين جيان ۽ جيڪڏهن پاڻ کان وڏن ڀائرن جون هجن تہ ”امڙين“ جيان آهن. نياز مندين ۽ پاٻوھہ جو عجيب ”مٺ“ هوندي آهن. ۽ جي وڏيون هجن تہ ڪرم، رحم ۽ شفقت ۽ ڪمال دسترس رکن ٿيون... گڏ هوندي بہ قبلہ والدائن جي جاءِ وٺن ٿيون، ڀاڄايون ۽ مائرون ئي ٿين ٿيون اهڙي دولت مفت ۾ ٻيو ڪٿي ملي سگهي ٿي؟
تقريبن ستٽيھن سالن جو سات هو اسان جو... ڀاڄائي هونئن تہ ٽئين نمبر ڀاءُ جي گهرواري هئي، پر ڇاڪاڻ تہ سندس شادي سڀ کان پھرين ٿي هئي. ان ڪري هوءَ سينئر ترين هئي. عمر عزيز ۾ جيڪڏهن ذهن رنگن کي محسوس ڪري سگهي ٿو تہ سندس ساٿ جو رنگ ان مھل کان چوکو ٿيڻ شروع ٿيو هو. جڏهن اڃا مان ستن سالنکن جو مس هئس. ان عمر ۾ هوءَ وڏي ڀيڻ جيان هئي. ڪو پاڻ کان ڏھہ سالن کن وڏي هوندي. تقريبن سترنھن ارڙنھن سالن جي عمر ۾ پرڻجي آئي هئي. گهر ۾ هڪ ڀاتيءَ جو اضافو ٿيو هو. مان ننڍوڏير هئس جنھن کي هن پنھنجي ننڍي ڀاءُجي جاءِ ڏني ۽ زندگي روان دوان ٿي وئي هئي. تنھن زماني ۾ سرفوشيءَ جي ڪيفيت شديد هئي. اڳيان ايندڙ، ڪنھن ٽه واٽي،ڪنھن ٻہ واٽي ۽ ڪنھن چئو واٽي جي ڪابہ خبر نہ هئي. لڳندو هو رڳو دنيا ۾ ٽھڪ ٻرندا آهن. اکين ۾ پاڻي تہ الاءِ ڪيئن ايندو هوندو؟ گهر ۾ رانديون رهندا هئاسين. ڪچھريون مستيون... وري ٿورو هوش آيو تہ جنون اڀريو تہ ڪپڙن جي ”ڊزائننگ“ ڪجي. لنڊا بازار مان ذات ڪپڙن جي ڇنڊڇاڻ ڪري، ڪمري جي ڪنڊ ڀري ڇڏبي هئي. پوءِ ڪنھن جي ٻانھن ڪنھن جو ڪالر... ڪڏهن ڪنھن شرٽ جا ڪھڙا حال تہ ڪڏهن ڪو ٽرائوزر پنھنجي ماپ وڃائي ويھندو هو. ڪلاڪنجا ڪلاڪ مٿو هڻندا هئاسين، هن جي ماني پچائڻ وارو وقفو بہ مون کي نہ وڻندو هو. ان مھل بہ ڪئنچي کنيو، ڪانہ ڪا ”ڪتر“ ڪندو ئي رهدنو هوس. ياد اچي ٿو تہ هڪ واري هڪ تئي تان ماني ورائي پئي ۽ مون ڪف ڪٽيو پئي. ڪئنچيءَ جي غلط وهڪري تي، قميص زبان ٿي ٿي وئي هئي. ڀاڄائيءَ اوڏانھن ڌيان ڏنو هو تہ پويان ماني سڙي وئي هئي. ٻئي ڪم ناقص ۽ اڻ پورا رهجي ويا هئا، جنھن تي اسان ٻئي الاءِ ڪيترو کليا هئاسين. سانئڻ والدہ صاحبہ نقصان تي قطعي ناراض ڪونہ ٿيندي هئي. پر اهو سڄو ”قضئو“ منھنجو گهڙيل هو، تڙ تڪڙ ۾ سڙيل ماني اڇلائڻ لاءِ نڪتس تہ هڪ هٿ ۾ ڪپيل قيمص بہ هئم. هنن پڪڙي ورتو هو. مرڪندي چيو هئائين ”تو تہ ٻئي انگ اگهاڙا ڪري ڇڏيا. جسم لاءِ قميص ۽ پيٽ لاءِ ڳڀو... مانيءَ تي بہ ڄڻ ڪئنچي هڻي ڇڏيئي.“
اهي لمحا مرڪندا، سرڪندا ڊوڙ ۾ مٽجي ويا. گهر ۾ خوشيون آيون ۽ زور شور سان آيون، نوڪريون، اولاد، معاشي حيثيت، رک رکاءُ... ۽ گڏوگڏ پيريءَ ۽ بيمارين بہ رستو ڏسي ورتو... مھرباني رخصت ٿيڻ شروع ڪيو. امڙ.... ڀائر، ڀاءُ جو ننڍڙو، امان جا عزيز، ماسات.... ڏکن ۽ خوشين جي مڙني ساعتن ۾ اهو ڪمزور ڀاڪر سدائين گڏ رهيو. وقت سندس جسم جي طاقت کي نپوڙيندو رهيو. پر سندس روح اڇن وارن ۾ اعتبار جي مسند کي وڌيڪ مضبوط ڪندو رهيو. محبوب ماءُ رخصت ٿي تہ يارنھن سال اڳ جي ان قصي ۾ اهي ڀاڄائيون ۽ ڀينرون ئي هيون. جن سنڀالڻ جو سرشتو جاري رکيو. امان جھڙو پيار مليو،اهائي نگھداشت ٿيندي رهي. نہ ٿئي ها تہ اسان تہ رلي وڃون ها... ڪٿان ائين جي سگهون ها...؟
لف برو (Lough Brow) يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر ڊاڪٽر يان جان (Yan Jahn) مھمان ٿي آيو هو... اسان وٽ ڪجهہ ڏينھن ترسيل هو. تڏهن ڏينھن گلال هوندا هيا ۽ راتيون روشناس... ادا عبدالرحمان مرحوم سان، سندس ذاتي شناسائي هئي... پنھنجي گهرواريءَ سان گڏ سنڌ يونيورسٽيءَجي وزٽ تي آيل هو.... هتي اچي پاڻ ۽ سندس زال وائڙا ٿي ويا هئا... گهر ۾ سڀن ڀاتين سان سندن تعارف ٿيو تہ حيران ٿي ويا هئا. ادا جو هٿ جهلي پنھنجني پرس مان هڪ پاسپورٽ سائيز فوٽو ڏيکاريندي چيو هئائين. ”منھنجي ڌيءَ آهي... الاءِ ڪئي آهي....؟“
اسيءَ جي ڏهاڪي ۾ سندس ڳالھہ اسان جو وات ڦاڙي ڇڏيو هو. چيائين ”رڳو ڌيءَ ناهي... هڪ پٽ بہ آهي... ارڙنھن سالن جي ڄمار کان پوءِ گهران ”تڙيل“ آهن. اسان ڪو نہ ڪڍيا آهن، پنھنجي مرضيءَ سان رخصت ٿيا آهن. هاڻي ڪنھن وڏي ڏينھن تي ڪٿان ڪو ڪارڊ ۽ گلن جو ڪو ”ڇڳو“ تحفي طور ملي ويندو آهي، خير خيريت جي اطلاع ٿي ويندي آهي نہ تہ ڏٺي تہ ڪي نو سال کن ٿيا آهن.
مون ان مھل مھمانن لاءِ چانھہ پئي پيش ڪئي. ٻاهر وقت گهٽ پئي گذريو ڇاڪاڻ تہ اندر مسز جان سان ڳالھائڻ وارو ڪوبہ نہ هو... امان ادبن ۽ ڀاڄاين سان مترجم جيان مان سندس ڳالھہ ٻولھہ ڪرائي رهيو هو. ٻاهر مھمان خاني ۾ پروفيس جان چئي رهيو هو ”گل تہ موڪليندا آهن پر انھن ۾ الاءِ ڇو خوشبو ناهي ٿيندي.“ ۽ اتي ئي دريءَ جي ٻار گل جي هڪ ڏانڊي هئي. جنھن کي ڇڪي هن گل نہ پٽيو هو، بس سونگهي هڪڙو وڏو ساھہ کڻي چيو هئائين، ”اوهان خوش قسمت آهيو جو اوهان وٽ گلن۾ خوشبو آهي، اسان وٽ تہ ميوو بہ آهي پر ان ۾ اهو سواد ناهي جيڪو توهان وٽ آهي.“ سندس ڳالھہ تي مان دل ئي دل ۾ کليو هئس ۽ اندر اچي وري بيگم صاحبہ کل جو سامان مھيا ڪري رهي هئي. ”باجائي .... واٽس باجائي....“ هن شايد اسان جي واتان ڀاڄائي لفظ ٻڌو هو، سو حيرت مان ان جو اچار پڇي رهي هئي. مون ٻڌايوهومانس تہ اها ڀاءُ جي گهرواري آهي تہ هڪدم پڇيو هئائين ”اسپيشل رشتو آهي؟“ ۽ پوءِ پاڻ ئي ورجايو هيائين ”اسپيشل آهي، تڏهن تہ نالو رکيل اٿس...“ کيس حيرت ٿي هئي تہ ڀاءُ تہ گڏ رهي ٿو.... ڀاڄائي بہ رهي ٿي... ان مھل رڳو کل هئي... هاڻي لڙڪ پڇن ٿا... ”ڀاڄائي رهي ٿي؟“
پوڻن چئن ڏهاڪن جو ساٿ ختم ٿي ويو آهي ٻيا سڀ بہ آهن ڌڻي خير سان هنن کي سلامت رکي... آمين... پر طويل ساٿ جو اهو خوبصورت رشتو هاڻي جسماني طور تي مٽيءَ ۾ ملي چڪو آهي. اها کٽ خالي آهي اهو لمس هاڻي محسوس ٿي نہ سگهندو... اها قدرت جي منظوري آهي جيڪا قبول آهي. پر اتي شڪر گذاريءَ جي هڪ ٻي روايت بہ قبول ڪرڻي آهي تہ ڌڻي اسان کي اهڙا رشتا عنايت ڪيا آهن جن جي ڇپر ڇانءَ ۾ حياتيءَ جو سفر سونھون ٿي وڃي ٿو. انھن جي ئي عنايت آهي جو ڌڻي گلن ۾ خوشبو ۽ ميون ۾ ذائقو نصيب ٿو ڪرائي جتي پنھنجو اولاد ساڻ نٿو هجي. اتي ڀاڄائيون... امڙيون بڻجن ٿيون... خاص رشتو صرف اسان کي هن خطي ۾ ئي نصيب ٿئي ٿو.
لفظ گم ٿي ويا آهن، ٻي صدا لمحن ۾ ڪا ڳالھہ ٺھي سگهي آهي الاءِ نہ.... اهو حڪايت دل کي پتو نٿو پوي... پنھنجو پاڻ کي پاڻ ازبر ڪرائڻو ٿو پوي تہ، ”ڀاڄائي“ ڪانھي... پر حياتيءَ جا سڀ سلسلا ائين ئي اجگر جيان وات ڦاڙيو بيٺا آهن. ڪاغذ سان قلم جي ملاقات ضروري آهي نہ تہ ڀاڄائي ناراض ٿي ويندي، ڇاڪاڻ تہ هنن ڪاغذن ۾ موٽ کيس بيحد پسند آئي هئي. هي ڪالم هوءَ نٿي پڙهي سگهي تہ ڇا ٿيو، اوهان جي دعائن جا ڪالم وٽس پھچي سگهن ٿا. اوهين جي عنايت ڪندؤ تہ هن فقير تي وڙ ٿيندا. خدا تعاليٰ سندس مرقد کي آسودہ رکي ۽ اوهان جي دعا قبول ٿئي، لڳي ٿو پنھنجو پاڻ سان تعزيت ۾ ڪجهہ لفظ ادا ٿي ويا آهن.

ڇپيل: 24 سيپٽمبر 2006ع

سمجهين ٿو... نٿو سمجهين..! (شاعر: آثم ناٿن شاهي)

شايد اڄ ئي، سنڌي ادبي بورڊ پاران هن جي آخري ڪتاب کي مارڪيٽ ۾ آندو پيو وڃي، ۽ اڄ ئي سندس اسٽڊي هن جي ٽيجهي جي غم سان سرشار آهي، تقريبن ٽن مھينن کان اسين ان وٺ پڪڙ ۾ هئاسين. ”آثم“ صاحب جي آخري مجموعي ’ڇا چيس آئيني‘ جي ڇپجڻ کان پوءِ، مشتاق ڀرڳڙيءَ سان رابطي جو سرشتو قائم ٿيو هو، جنھن معرفت وري محترم ’فيض آثم‘ سان ڳالھہ ٻولھہ ٿي هئي. فيض... سائين آثم ناٿن شاهيءَ جو فرزند ارجمند... ۽ مشتاق ڀرڳڙي ڪتاب جا پبلشر، ان ڳالھہ تي بضد هئا تہ سائينءَ جو هڪ مسودو، سنڌي ادبي بورڊ وٽ ڇپائيءَ جي آخري مرحلي ۾ آهي. اڳوڻي سيڪريٽري انعام شيخ، مجموعي جي ڇپائيءَ جي پاسخاطري ڪرائي هئي. پر ڪم ۾ تاخير ٿي رهي آهي، ڇاڪاڻ تہ جيستائين منگي صاحب ڪاروهنوار سنڀالين، ايستائين شايد وقت آثم صاحب کي مھلت نہ ڏئي، اوهان... يعني محمود.... منگي صاحب جا ذاتي دوست آهيو، مٿس زور رکو تہ جلد کان جلد اهو ڪتاب ڇپجي سگهي ۽ سائين هٿن ۾ ڏسي سگهن.
سندن ڳالھہ ٻڌي هانءُ مُٺ ۾ اچي ويو هو، ڇاڪاڻ تہ اها خبر نہ هئي تہ هي باڪمال شاعر، ان مرض جي ڀاڪر کان پاڻ ڇڏائي نٿو سگهي، لاعملي، دنيا جي عجيب ترين عملن مان هڪ آهي، پر بھرحال آهي تہ سھي، مون کي ذاتي طور تي خبر نہ هئي تہ آثم صاحب ايترا بيمار آهن... مان تہ سندس هڪ عام مداح جيان، هنن جون سٽون جهونگاري، دعائن ۾ ياد ڪندو هئس... مون کي ڇا ڄاڻ هئي تہ وقت جي پل هيٺان ايترو وهڪرو گذري ويو آهي. هونئن اسان وٽ عزيزانِ من، دوستن سان ملڻ سولو هوندو آهي، عھدن سان ملڻ ڪنھن عذاب کان گهٽ ناهي هوندو. ڪنھن جي سماجي رتبي جي ڄاڻ پوي تہ ڪنڊ ۾ ئي خيرو عافيت محسوس ٿيندي آهي. اعجاز سان، حياتيءَ جا الاءِ ڪيترا خوبصورت پل گڏ گهاريا آهن... پاڙي ۾ گڏ رهيا آهيون، پر الاءِ ڇو، ادبي بورڊ جي سيڪريٽري سان ملندي ساھہ منجهندو آهي. هوڏانھن مھربانن جو زور وڌي ويو هو. همٿون ميڙي، اعجاز جي آفيس پھتس. آثم ناٿن شاهيءَ جي ڪتاب جو ذڪر ڪيم، اعجاز هڪدم واعدو ڪيو تہ پندرنھن ڏينھن ۾ اهو ڪم ٿي ويندو... سڀ ڄاڻن ٿا تہ اهي ڪم ڪيترا تاخيري حربا استعمال ڪن ٿا. هڪ هنڌان ٻئي هنڌ ڪم هليو، پندرنھن ڏينھن جا پنج هفتا لڳي ويا، اعجاز جي گهريل مھلت وڌي وئي، آثم صاحب جي لاءِ نہ ملي سگهي، نتيجي طور اسين سڀ بشرط حيات ’ڇلڪيان نيڻ ڪٽورا...‘ ڏسي سگهون ٿا صاحب خيال، ايئن نہ ٿو ڪري سگهي، پنھنجي هن ڪتاب جي عنوان جيان، هو آليون اکيون ڇڏي رخصت ٿي چڪو آهي، انا ﷲ و اناﷲ راجعون.
شايد 93ع جي آخري هئي يا 94ع جي ابتدا... مان تنھن زماني ۾ پاڪستان ٽيليويزن تي هڪ ميزبان ٿيڻ جي جدوجھد ۾ لڳل هئس. ابتدا محترم هارون رند صاحب جن هڪ مئگزين پروگرام ”سنڌ ميگ“ سان ڪرائي هئي. ان زماني ۾ خيال گل رنگ هوندا هئا ۽ منزلون الاهي پري... هارون صاحب روز نوان تجربا ڪرڻ جو عادي هو. اوچتو خيال اچي ويس تہ ”سنڌ ميگ“ ۾ هڪ مشاعرو بہ ڪرائجي. هاڻي اتي اهو بہ يڪ مُشت فيصلو ڪيو ويو تہ ميزباني ريگيولر ميزبان، محمود مغل ئي ڪندو. ﷲ جي قدرت... مشاعري ۾ هجن ڪير ڪير.... شمشير الحيدري صاحب، مرزا اعجاز بيگ صاحب، سائين علي محمد مجروح صاحب، محترم مظفر حسين جوش، سائين سائل آزاد، سائين اصغر هالو ۽ آثم ناٿن شاهي صاحب.... مٿان وري انھن مڙني شاعرن مان ٽي تہ ڄڻ نجاپِجا ميزبان هوندا هئا. شمشير سائين ادا اعجاز ۽ سائين سائل.... اتي هڪ وات ڳاڙهي نوجوان جي دال ڪٿان ٿي ڳري سگهي؟.... جند ڇڏائڻ، جي ڪيم تہ هارون صاحب فرمايو، ”تون بہ تہ شاعر آهين، ناهين ڇا؟... ليکڪ آهين... شاعري ڪرين ٿو.... ميزباني ڪري سگهين ٿو ۽ هونئن بہ ريگيولر ميزبان آهين... ڇو نہ ڪندين؟.... زندگيءَ ۾ ڪي ڪي سماعتون ڏاڍيون مھربان لڳنديون آهن. خاص طور تي ان مھل، جڏهن ڪنھن بہ ڪم لاءِ مڪمل تياريءَ نہ هجي، شاعري مون ڪئي تہ ضرور آهي، پر ان جو اظھار مون تمام گهٽ ڪيو هوندو، هاڻي هتي ”خطرناڪ وجودن جي وچ ۾ ونھي ابتدا جو گهنڊ وڄائڻو هو. ياد اچيم ٿو تہ مون مِڻ مِڻ ڪندي هارون صاحب سان انڪار ڪيو هو. هو صاحب بگڙجي ويو هو. ان مھل آفيس ۾، هڪ ٻيو مھمان بہ ويٺل هو. جنھن سان منھنجي واقفيت ڪانہ هئي، منھنجي ان طور طريقي ۽ هارون صاحب جي انداز کي ڏسندي هن دخل اندازي ڪندي چيو هو، ”توهان ڪري سگهو ٿا بابا.... ڇو نہ ٿا ڪري سگهو.“ مرڪندي چيو هئائين، ”سمجهين ٿو نہ ٿو سمجهين.“ سندن اظھار عجيب لڳو هو، هو دنيادار ماڻھو هو، سمجهي ويو هو تہ هي ڇوڪرو جي اڄ انڪار جي ور چڙهي ويو تہ وري ڪڏهن اقرار جي رستي تي سفر نہ ڪري سگهندو. هڪ ريگيولر ميزبان انڪار ڪري تہ الاءِ ڪيترا دروازا بند ٿي ويندا آهن. هن محبت سان سمجهايو هو... مون منجهہ اعتماد موٽيو هو. سيٽ تي تياري ڪري پھتو هئس ۽ جنھن مھل غور ڪيم تہ مھمان محترم، گهڙن شيشن وارو چشمو لڳايو، نگاهن وسيلي مرڪي رهيو هو. نيازمندين کان پوءِ هڪ گوشي ۾ ويھي ڪنايم، مجروح صاحب کيس آثم سڏي رهيا هئا.
ياد اچي ٿو تہ ان مشاعري ۾ هنن ٻيا تہ الائي ڪيترا خيال پيش ڪيا هئا، پر هڪ رنگ زماني شناسيءَ جي حوالي سان، هن مون ڏانھن نھاري پڙهيو هو.
مان تنھنجو ڪوي آهيان،
سمجهين ٿو.... نہ ٿو سمجهين... ڀانئيان تہ نہ ٿو سمجهين،
مون گيت لکي تو لاءِ، ساڀيان آ ڏني توکي، سپنن کان ڇني توکي،
ڪيئن توکي ڀڃان ڊاهيان،
سمجهين ٿو نہ ٿو سمجهين... ڀانئيان تہ نہ ٿو سمجهين..
مشاعري ۾ ڪامياب ميزبانيءَ جي خاتمي تي ڪلھو ٺپيندي هنن چيو هو، ”سمجهين ٿو نہ ٿو سمجهين.“ ۽ مون ادب مان ڪنڌ جهڪايو هو تہ هڪ استاد جي سمجهاڻي پلئہ پئجي چڪي هئي.
اهو واقعو ڀلي، وقت جي وٽ ۾ ننڍڙو لڳندو هجي عزيزان علم و هنر.... پر ميزبانيءَ جي هنن ساندھہ چوڏنھن سالن ۽ سنڌي ادبي کيتر جي انيڪ ”هيرن جواهرن“ سان ملاقات جو شرف هن خادم کي مليو آهي، پر ڪنھن هڪڙي بہ ”اڳيان ڌڪڻ“ واري ان سلوب جو مظاهرو ناهي ڪيو، جيڪو صرف هڪ ملاقات ۾ آثم صاحب پنھنجي منفرد انداز ۾ ڪري ويو ۽ هونئن بہ، محترم آثم ناٿن شاهيءَ جي لکڻ جو انداز ۽ خيال جي سوچ هڪدم منفرد هوندا هئا. اسان جو امليو اهو رهيو آهي تہ اسان ور ور ڪري مظھر الاسلام ۽ گلزار جا ڍڪ تہ ڀري سگهون ٿا، پر پنھنجي مٽيءَ ڄائي ڪنھن وجود جو ڪو اجرو ڪم بہ اسان کي نظر نہ ٿو اچي. تڏهن تہ دور جديد جي ڪنھن ٻالڪ کان پڇندئو تہ فر فر ڪا لائين ٻين جي ٻڌائيندو، آثم جي شايد سٽ بہ ياد نہ هجيس:
نيٺ تہ اڄ هو نيڻ نماڻا مرڪي پيا
ورهين کان پوءِ خواب اياڻا مرڪي پيا
چانئٺ تان ڪنھن چنڊ لياڪو پاتو؟
ڳوڙهن هاڻا هنڌ وهاڻا مرڪي پيا
ڀرسان لنگهندي رهڙ اچي وئي چوڙيءَ جي
ڪنڌ ورائي گهاءَ پراڻا مرڪي پيا
ڇڄ ڀري هوءَ بيھڻ آئي جانڊھہ تي
گوريءَ لپ ۾ ٻاجهر داڻا مرڪي پيا

آثم صاحب جي خيال جي ندرت ۽ پيشڪاريءَ جو انداز، کيس بنا ڪنھن سڪ شبھي جي سرموڙ شاعرن ۾ آڻي بيھاري ٿو. اها ٻي ڳالھہ آهي تہ شايد گوشہ نشين طبيعت جي ڪري يا وري ”تعلقات عامہ“ جي کوٽ جي ڪري هن اها پذيرائي نہ ماڻي هئي، جيڪا خوبصورت ڪتاب ڇپرائي ۽ عظيم الشان دعوتون ڪوٺائي، شاعر حضرات ڪرائي ٿا سگهن، پر اتي، غير جانبدار ٿي اهو تہ سوچڻو ئي پوي ٿو تہ ڀلي ڪنھن غير مناسب هنڌ تي هجي ۽ تاج ۾ نہ هجي، پر هيرو تہ دراصل هيرو ئي ٿئي ٿو.
هن ڳوٺ مان جو گهر جو اچانڪ ڊهي ويو
تنھن ۾ بہ هڪ حسين هو شايد رهي ويو
سڏڪا چئي ۾ هئا، سي نڙيءَ ۾ ئي رهجي ويا
هي بي چيو هو لڙڪ، سو اک مان وهي ويو
هڪ ٻي کان ڏور، ڪيترو ٻن کي رکيو انا
هن ڏي ئي نہ هو آيو، نہ ئي هن ڏي هي ويو
آثم ايئن تہ ڪک بہ نہ سھندو هو ڪنھن جو پر
تو لاءِ گهاوَ دل تي هزارين سھي ويو

شاعريءَ جي سونھن لاءِ گهاوَ سھندڙ آثم، بھرحال ٽيون ڏينھن، سوچ جي زخمن جا تاب نہ سھي، موڪلائي ويو ۽ هاڻي لياريءَ جي ميوا شاھہ قبرستان ۾ آرامي آهي. سندس ڪمزور هڏ، اجگر جيڏي بيماري سان مقابلو ڪندو رهيو ۽ سندس ذهن، پاڻ کان گهٽ شاعرن جي ”دلفريب مقام“ جي مسند کي حيرتن سان ڏسندو رهيو. الاءِ ڇو اهو سڀ ڏسي دل چوندي هئي تہ کيس عرض ڪجي... قبلا.... سمجهين ٿو نہ ٿو سمجهين.... ڀانئيان تہ نہ ٿو سمجهين.
پنھنجي حياتيءَ ۾ آخري مجموعي ”ڇا چيس آئيني“ ۾ سندس سوچ تہ ڏسو.
پھرين آيس چپن تي هلڪي مرڪ
پوءِ ٿڌو ساھہ ڀي ڀريو هو هن
ڇا چيس آئيني، خبر ناهي...

اعجاز منگيءَ چيو پئي تہ ”ادبي بورڊ ۽ آيل مسودي جو نالو هيو، ”ٽٻڪن مان ٽانڊاڻا...“ اسان ان کي بدلائي رکيو.... ”ڇلڪيا نيڻ ڪٽورا...“ ڪھڙي خبر هئي تہ اهو عنوان واقعي بہ اهڙو ثابت ٿيندو، جو سڀني جا نيڻ ڇلڪي اٿندا.
ضروري ناهي تہ هي درد سڀني کي محسوس ٿئي. الاءِ ڪيترن وجود کي، هي بہ هڪ عام شاعر جو موت لڳي سگهي ٿو... پر جي ڌڻيءَ کي حاضر ناظر ڄاڻجي... ۽ غير جانبدار انداز ۾ ڪم جي ڪٿ ڪجي تہ جتي اوهان خيال جي قدرت ۽ ٻين ”آئڪونز“ کي جيئري خراج عقيدت ڏيو ٿا، اهڙي ڀيٽا اسان جو هي شاعر، اوهان وٽان رخصت ٿيڻ کان پوءِ، وٺڻ جو پورو حقدار آهي. هڪ مرده پرست معاشري جي حيثيت ۾ اسان اڳ ۾ بہ ائين ڪندا آيا آهيون. هلو هڪ دفعو وري بہ ڪري وٺون، مولاءِ ڪل جل شانہ کيس آسودو مرقد عطا ڪري.... آمين.

ڇپيل: 8 آڪٽوبر 2006ع

ادا ظفر (مصور: ظفر ڪاظمي)

آمريءَ جي مٽيءَ مان کنيل ”پنوڙو“ نيٺ ڌڻيءَ وٽ وڃي پھتو. انا للہ و انا اليہ راجعون. گذريل صديءَ ۽ هن صديءَ جي پھرئين ”ڇھہ سيڪڙي“ جي وقت ۾ ساھہ کڻندڙ ۽ پنھنجي دور جو هڪ قدآور، اصل ۽ سچو فنڪار محترم ظفر ڪاظمي بہ نيٺ وڃي ”خاڪ نشين“ ٿيو. هنن ساعتن ۾، جڏهن هي لفظ اوهان جي هٿن جو ڇھاءُ محسوس ڪري رهيا هوندا، ادا ظفر جي حياتيءَ جي آخري سڃاڻ، سندس تربت تي گل ڪومائجڻ شروع ٿيا هوندا، آلي مٽي آهستي آهستي سُڪڻ لڳي هوندي. بلڪل ائين ئي جيئن سندس حياتيءَ جي آخري سرحدن ۾ سندس بي انتھا خوبصورت فن جا گلاب ڪومائجڻ لڳا هئا ۽ سندس وجود جي مٽي ڀُرڻ لڳي هئي. خاڪ نشين تہ هو ازل کان هو، مسندن ۽ تختن سان سندس ڪابہ ”هم رڪابي“ نہ هئي، ان مٽيءَ سان شديد محبت هوندي بہ، انسان پاڻ جيئري جاڳندي تہ ”خاڪ“ ٿيڻ نہ گهرندو آهي نہ عزيزانِ من.... ان کي مٽي تہ اسان ۽ اوهان ڪندا آهيون. جيئرو جاڳندو وجود، اسان جي هٿن ۾ ذرو ذرو ٿيندو آهي. اهو سڀ بہ اسان هڪ دفعو وري ورجايوسين ۽ هڪڙي املھہ هيري کي، بنا سندس هيئت ۽ حيثيت جي ”اُڇلَ“ ڏئي ڇڏي سين. اسين اهڙا ئي آهيون قبلا ۽ خيرن سان اهڙا ئي رهنداسين. وقت جي وير اسان کي پُسائي نہ ٿي سگهي، اسان کي زماني جي قدر پَسائي نہ ٿي سگهي.
چاليھارو سال کن اڳ، سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڪالوني، ڪجهہ ڪوارٽر ۽ ڪجهہ بنگلا هوندي هئي. ريلوي اسٽيشن جي اولھہ طرف، ملڪ ”ڀڙ ڀانگ“ لڳو پيو هوندو هو. سپر هاءِ وي جو وجود نہ هو. پراڻو روڊ، جيڪو المنظر واري پاسي کان اڄ بہ قائم آهي، ائين ئي مھڪندو مرڪندو رهندو هو. اتان سواري ايل ايم سيءَ ويندي هئي ۽ پوءِ اتان جي پٺ تان ڦري، اها عظيم الشان بس، سنڌ يونيورسٽي ڪالوني مان لنگهندي هئي ۽ آنڱرين تي ڳڻڻ جيترن مسافرن جي مھماني ڪندي هئي. تڏهن تمام ٿورا وجود هتي موجودگيءَ جو احساس ڏياريندا هئا ۽ اتفاق سان انھن مان ٽي خاندان، وڻ وڻ جي ڪاٺيءَ جيان هتي اچي گڏ ٿيا هئا. سيوهڻ شريف جا مغل، قمبر جا ابڙا ۽ آمريءَ جا سيد. ڊاڪٽر عبدالرحمان مغل مرحوم، محترم دارا عالم ابڙو ۽ سيد ظفر ڪاظمي. ڌڻيءَ جي قدرت سان، هنن ٽنھي کي گهر بہ گڏ نصيب ٿيا. 1966ع جي ان سن ۾ عابد، دارا ۽ ظفر ڄڻ هڪٻئي جا رفيق بڻجي ويا.
ادا عبدالرحمان، اسان سڀني ۾ وڏو هو. معنيٰ ان جا دوست بہ ان جھڙا ئي ٿيا. هاڻي انھن کي سڀ گهر وارا ”ادا ظفر“ ۽ ”ادا دارا“ سڏيندا هئا. عجيب ميٺ محبت جو زمانو هيو. امڙيون تہ هونئن بہ ڪمال هونديون آهن. اها خبر نہ هوندي هئي تہ ننڍي ڪوارٽر ۾ امان طارق ۽ ساقي يعني شبير عالم جي والدہ آهي، يا هن محمود کي ڄڻيو آهي؟ هيڏانھن وري اي سورنھن ڪوارٽر ۾، رڌڻي جي ڀت کي ٽيڪ ڏيئي گرھہ کائيندڙ شبير ۽ محمود جي خبر نہ پوندي هئي تہ ڪير مغل آهي، ڪير ابڙو.... زمانو عجيب سر خوشيءَ ۾ گذرندو هو. ادا ظفر جي گهر واري ڀاڀي قيصر، اسان سڀني جي ڀاڀي هوندي هئي. بلڪ کڻي چئجي تہ وڏي شھر جي ”وڏي شھري زندگيءَ“ ۾ هوءَ اسان جو پھريون محور هوندي هئي. امان جي پھرين ننھن لڳندي هئي. اڃا عبدالرحمان جي شادي ڪونہ ٿي هئي ۽ اهو درجو ادا ظفر وٺي ويو هو. هاڻي اهو دور عجيب هو. هڪڙو جذباتي نوجوان، فن مصوريءَ ساز و آهنگ سان لنئون لڳائي ويٺو هو. سندس آواز گهٽيءَ جي مھڙ کان ئي محسوس ٿيندو هو. ٻاهران ئي رڙ ڪري ادا کي سڏ ڪندو هو ۽ اسين سڀ جھڙا گهر ۾ سمجهي ويندا هئاسين. ايڏو رعب.... ايڏو دٻدٻو. ادا ٻاهر نڪري، ٻئي گڏجن ۽ ڪٿي روانہ ٿين تہ ساھہ ۾ ساھہ پوي....
مٿان وري ادا ظفر جا ٻار ۽ مان، تقريبًا هڪ عمر جا هئاسين. وڏو فرزند زبير ۽ وڏي نياڻي، لڳ ڀڳ منھنجي عمر جا هئا ۽ ٻيا سڀ ٻار پوءِ پيدا ٿيا. وقت گذرڻ سان تعلق جي ڏور ايتري تہ مضبوط ٿي، جو ٻنھي گهرن جي وچ ۾ هاڻي ڀت بہ بس ڀت ئي وڃي رهي.... رڳو سرن ۽ سيمنٽ جو سرشتو.... دلين ۾ تہ ڪا ديوار رهي ئي ڪانہ.... ادا ظفر جي وڏين نياڻين ۽ زبير کي امان قرآن شريف جي تعليم گهر جي مدرسي ۾ ڏني. اسين سڀ گڏ پڙهياسين. پل پوپٽ ٿي ترڪندا رهيا.
انھن زمانن ۾، معزز خواتين وحضرات اها خبر قطعي نہ پوندي هئي تہ ڪير ڪھڙي نوڪريءَ ۾ آهي.... مطلب.... ادا دارا ڇا ڪندو آهي يا ادا ظفر ڪٿي هوندو آهي؟ نسورو ساھہ پيو ويندو هو.... ۽ شايد اسين ايترا هوشيار نہ هوندا هئاسين.... جو زماني جي ايتري خبر هجي.... رهندا گڏ هئاسين، بس اهو علم هيو ۽ نيٺ هڪ ڏينھن اکين ۾ آب جي اها صورت نظر آئي تہ خبر پئي تہ ادا ظفر وارا ڪالونيءَ مان وڃن پيا.... الاءِ ڪيترا ڏينھن تن ڏينھن جي ننڍي وستي، اداسيءَ جي ورقن ۾ ويڙهيل رهي.... پوءِ بھرحال وقت، الاءِ ڪيترا پَر ڇنڊيندو رهيو ۽ غم دوران جي ڀاڪرن، ياد جي چڀڪي کي، ٻيا رنگ ڏئي ڇڏيا. پر حياتيءَ جي هن موڙ تائين.... هزيزانء من.... خاندان جو ساٿ ائين ئي ڳنڍيل رهيو آهي.... کڻي ايتري شدت سان اچڻ وڃڻ ناهي رهيو، پر خوشيءَ ۽ غميءَ جي هر منظر ۾، ساٿ جو اهو پس منظر ساڳئي بيڪ ڊراپ سان نظر ايندو رهيو. ادا ظفر ۽ انھن جي گهر وارن اسان کي ڪٿي بہ اڪيلو نہ ڇڏيو. محبتون وقت جون محتاج ڪڏهن بہ نہ رهيون.
سندس ڦوھہ جوانيءَ کان وٺي، ساڻس آخري ملاقات تائين، مون ڪڏهن بہ سندس قوت ارادي، ارڏائپ ۽ بيباڪيءَ ۾ ڪابہ کوٽ نہ ڏٺي.... خوش لباس، خوش ادا ۽ خوش رنگ ادا ظفر، گهڻو ڪري مٿي تي، پي ڪيپ پائيندو هو. سياري جي موسم ۾ خوبصورت ڪوٽ ۽ اونھاري ۾ وري زبردست شرٽون اسان سڀني کي موهت ڪنديون هيون. گهر ۾ گهڻو ڪري ٽي شرٽ يا شرٽ تي شلوار پھريندو ادا ظفر، جڏهن رنگن سان کيڏندو هيو تہ سندس ننڍڙو ڪوارٽر، ڄڻ رنگ منچ بنجي ويندو هو. ان هلئي ۾، ان لباس ۾، هو هر ڪنھن جي سامھون نہ ايندو هو. پر اسين ڪي مخصوص گهر ڀاتي ساڻس ملي سگهندا هئاسين. لھجي جو تند.... تيز ۽ جملي کي ڦهڪائڻ وارو.... هو ڪڏهن بہ، ڪنھن بہ مروت کان ڪم نہ وٺندو هو.... ايتري حد تائين جو پنھنجي ذات جو سڀ کان وڏو نقاد هُو پنھنجو پاڻ هوندو هو.
”ڇا ڪندين بابا.... منھنجو انٽرويو ڪري....؟“ منھنجي منٿ تي، پنھنجي بيڊ تي ٽيڪ لڳايل ڪراڙي گهور ڪئي هئي.... ”منھنجو محمود آهين نہ.... محمود رھہ.... توکي ڪھڙي ضرورت پئي آهي تہ تون ٽي ويءَ جي حوالي سان مون سان ڳالھائين. تون منھنجو ننڍڙو محمود آهين، بس اهو ڪافي آهي.... ۽ هونئن بہ بابلا.... جي تون منھنجو انٽرويو ڪري بہ وٺين تہ .... اهي.... توکي هلائڻ ڏيندا؟ توکي ڇا ٿو لڳي، هو مون کي ٻڌي سگهندا؟ توکان مون کي انڪار ناهي يار.... مون کي هنن کان انڪار آهي....“
مان، ان حسرت تان دل کڻي ويو هوس.... پر ٽن ڏهاڪن کان وڌيڪ رهندڙ ان ساٿ ۾ هڪ اهل علم دانش جو هڪ جملو منھنجي اندر کي چير ڏئي ويو هيو جو هڪ محفل ۾ هن ادا ظفر لاءِ چيو هو ”بدتميز ماڻھو آهي، بي موقع مھل ڳالھائيندو آهي....“ منھنجي اندر ۾ هڪڙو جملو آيو هو تہ سچ جو ڪو موقعو ناهي ڳولبو، پر اندر جو گيدي پڻ ايترو ڳالھائڻ ئي ڪٿي ٿو ڏئي.
ادا ظفر المعروف ظفر ڪاظمي، سڄي حياتي درويشن جيان رهيو.... خوبصورت گهر ۾، رنگن جي هجوم ۾، سندس وجود جي بي ترتيبي سدائين نظر ايندي هئي. ائين ڪونہ هوندو هو جو شيون ٽڙيل پکڙيل ملن.... پر سندس بڙ جيان گهاٽي شخصيت جي ڇانءَ جو عڪس هر هنڌ نظر ايندو هو. انھن سڀني ڳالھين ۾ ڏکي ڳالھہ اها هوندي هئي تہ هر هنڌ سندس وجود ڏاڍو مڪمل ۽ ڪمپوزڊ لڳندو هو. مھل محلات هجي.... سنڌ ميوزيم ۾ خوبصورت گهر هجي يا وري اهو ڪوارٽر، جنھن ۾ هن پنھنجي ڌڻيءَ جي حضور ۾ حاضري ڀري. سندس شخصيت هر هنڌ اُڀري ايندي هئي. هو ڪمال سونھن سان، شين کي ترتيب ڏيڻ جو فن ڄاڻندو هو. پر تہ بہ الاءِ ڇو، وڃايل وڃايل لڳندو هو. شايد اها ئي سندس عظمتن جي نشاني هئي. عظيم فنڪارن وٽ پنھنجو هوندو ئي ڇا آهي؟
ڪالھہ، جنھن مھل، ڪيمرا مئن، سندس گهر جي ٻاهران بيٺل هئا، سندس وڇوڙي جو واءُ، گهلي رهيو هو.... تہ ڪاشف شاھہ ٻڌايو تہ ادا آمريءَ وڃان پيو، قبر جو بندوبست ڪرڻو آهي. ٻاهر، تڏي تي، ادا دارا ۽ ٻيا ڪيترا ئي سڄاڻ چھرا ويٺل هئا. دل ۾ هڪ سٽ اٿي هئي تہ مولا.... هن شخص، سڄي ڄمار پنھنجي هٿن جو پورهيو، هن جاءِ کي ارپيو آهي. هڪ هڪ سر هن لاءِ اداس آهي. ميوزيم، هال، عمارت، سڀني جاين کي ڄڻ خبر پئجي وئي آهي تہ ظفر ڪاظمي وڃي چڪو آهي.... هاڻي ڊگهين آڱرين وارا اهي هٿ، خالي ڀت کي ڇھڻ لاءِ بہ نہ ايندا، اها نگاھہ نہ کڄندي جنھن ۾ نگھباني بہ هوندي هئي تہ پارت بہ.... فڪر بہ هوندو هو تہ محبت بہ، مرڪ بہ هوندي هئي تہ گھري اداسي بہ.... هاڻي هٿ بہ بند آهن تہ اکيون بہ.... پوءِ ڇا اهو نہ ٿو ٿي سگهي مالڪ تہ عاشق ناشاد کي اتي ئي جاءِ ملي.... پرينءَ جي گهٽيءَ ۾ هن کي جاءِ ڏئي ڇڏ ڌڻي.... جسم تہ ڪڏهوڪو وڃي چڪو آهي، هتان وڇڙيو تہ هن جو روح بہ ختم ٿي ويندو. ڪالھہ ڌڻيءَ کيس، سندس حسرت مطابق اها جاءِ ڏني، جتي سندس ذات ڦيرا پائيندي هئي. هن سڄي عمر سنڌ ميوزيم کي پنھنجو سڏيو، اڄ ميوزيم کيس پنھنجو ڪري ورتو آهي.
لفظن ۾ عجيب رنگ آهي صاحبان.... کانئس وڇڙئي اڃا ڪجهہ ڪلاڪ ٿيا آهن.... سنڌي ثقافت، هنر ۽ مان مريادا جو مٺُ محترم ظفر ڪاظمي، في الوقت ڄڻ سڀني منظرن کي بليڪ اينڊ وائيٽ ڪري ويو آهي.... هڪ ننڍي ڀاءُ کي ائين لڳي پيو ٿو، پر جن کي بہ، انھيءَ هنر جي ڪا ڄاڻ آهي، انھن کي اندر ۾ اهو احساس ضرور جهوري ٿو تہ هاڻي سنڌ ۾ ڪوبہ ظفر ڪاظمي ناهي رهيو. پنھنجي ڪلا، پنھنجي ڄاڻ ۽ فني مھارت وارو هي يگانو فنڪار، آرٽسٽ، چترڪار، مجسمه ساز، شاعر، ليکڪ، علڻ فقير جو ٿڃ شريڪ ڀاءُ ۽ اسان جو ادا ظفر.... هاڻي اسان لاءِ تہ ياد ئي بڻجندو، پر جن کيس وساريو هو، انھن لاءِ بہ سنڌ ميوزيم ۾ موجود، سندس مرقد، بي موقع مھل، سچ ڳالھائيندو رهندو.
مولاءِ ڪل جل شانہ کيس آسودہ خاڪ رکي، پنھنجي مٽي پنھنجي حياتيءَ ۾ هن خوب ملھائي. آمريءَ جو پنوڙو، حيدرآباد ۾ آرامي آهي.... هڪ ڊگهي سفر کان پوءِ هو ڀلي آرام ڪري، پر سندس پورهئي ۽ سفر کي سدائين ياد رکجو.

ڇپيل: آچر 14 جنوري 2007ع

هِڪَ ڪَلي (استادِ محترم: سائين حمزہ خان عمراڻي)

(محبتن جي عالمي ڏهاڙي تي جتي سڄيءَ دنيا ۾ گلابن جي ورکا ٿي رهي هئي، اتي ڪجهہ گُل نوشھري جي ان قبرستان ۾، آليءَ قبر مٿان نڇاور ٿيا، جنھن ۾ اسان جو مشفق استاد سر حمزہ خان وڃي آرامي ٿيو. انا لله وانا اليہ راجعون. پنھنجي عمر جي هر اهم ڏاڪي تي، اسان شاگردن سائينءَ جي مھربانين کي محسوس ڪيو آهي. اهو ذڪر خواب نگر ۾ بہ آيو هو. مٿان وري، عقيدت جي گلن جي ورکا لاءِ جڏهن ڪجهہ سٽون ڪاغذن تي منتقل ٿيون تہ خوشيءَ جي ڏهاڙي تي، انھن جي ڇپائي نا مناسب لڳي رهي هئي. سائينءَ سدائين علم، عالمن ۽ شاگردن سان محبت ڪئي. محبت جي ئي عالمي ڏينھن تي، سندس شاگردن پاران مون کي اها سعادت نصيب ٿي رهي آهي تہ هن لاءِ ڪجهہ پنکڙيون نڇاور ڪري سگهان. اوهان سڀ عالم فاضل آهيو، ڏاها آهيو عزيزانِ من.... هڪ استاد لاءِ مغفرت جي دعا جو عرض آهي.... ڌڻي ڪندو، اوهان وٽ قبول پوندو)
گلرنگ گلابن مان ”هڪ ڪلي“ منھنجي طرفان بہ قبول ڪيو سر.... محبتن جو عالمي ڏينھن آهي سر.... هر ڪنھن وٽ پنھنجي محبوب لاءِ ڪجهہ نہ ڪجهہ موجود آهي. مرڪ، نگاھہ، خوشبو، گلاب، تحفا ۽ ٻيو الاءِ ڇا ڇا.... اتي منھنجيءَ دل ۾ هڪڙو خيال آيو آهي تہ جتي محبوبن کي هيترا ”ڍڳ“ گلن جا موڪلي سگهجن ٿا، اتي پنھنجي ”محبوب استاد“ کي بہ تہ اهو ڪجهہ ارپي سگهجي ٿو. محبوب رڳو ڪا ڇوڪري يا ڇوڪرو ٿيڻ ضروري ناهي سر، محبوب تہ ڪير بہ ٿي سگهي ٿو، ماءُ، پيءُ، استاد، دوست، ڪوبہ جنھن جي ذات جي ٻاجهہ جي دري، پنھنجي وجود تي ڪڏهن کلي هجي.... جنھن محبت سيکاري هجي ۽ جنھن سان محبت زندگيءَ جو ”فخر“ محسوس ٿيندي هجي. هن عاشق ناشاد وٽ اوهان جي ٻاجهہ جو، مھر جو عڪس ڏاڍو گهاٽو پيل آهي. اجازت ڏيو تہ اڄوڪو ڏينھن پنھنجين سمورين گل رنگين ۽ رعنائين سان اوهان جي نالي ڪجي. ويلنٽائين مبارڪ هجي، سر....
توهان کي رخصتيءَ جو ڏينھن بہ عجيب نصيب ٿيو آهي سر.... 24 ڪلاڪ جنھن کان پوءِ، دنيا محبتن جا ترانا ڳائيندي آهي.... محبت جو ڳٽ ڳچيءَ ۾ وڌل جوانيون، ارڏائين جي آسمانن تائين ذات جي پينگھہ جي اڏار ڪنديون آهن. اوهان حياتيءَ سان محبت ڪئي ۽ ان ۾ محبت ورهائي. ازل ابد جي خالق، اوهان کي ابدي حيتيءَ لاءِ محبتن جي عالمي ڏينھن جي رات نصيب ڪئي. اتي بہ اوهان جي ڀليڪار محبت سان ئي ٿي ۽ ڇو نہ ٿئي، توهان اسان جھڙن اٻالن، اڪيلن ۽ معاشي حوالي سان ”مناسب“ ماڻھن سان جيڪو ”وي آءِ پي“ سلوڪ ڪيو، ان جي موٽ اوهان کي ڌڻيءَ وٽان تہ ملڻي ئي هئي. خواب نگر جي صفحن ۾، سر حمزہ، اوهان لاءِ مون نيازمنديون عرض رکيون هيون. ان ڪالم جي ڇپجڻ جي ڪجهہ ڪلاڪن ۾ ئي، سالن کان پوءِ اوهان جا ديدار ٿي ويا هئا. مان ۽ فاطمہ اوهان جي گهر تي حاضر ٿيا هئاسين ۽ شفقتون ميڙيون هيوسين. اهو سڀ ڪيڏو نہ جلدي خواب ٿي ويو هو قبلہ سائين.... وقت تہ کن پل بہ نہ ٿو ترسڻ چاهي سائين.... رڳو يادن جا ”ٻورا“ ڀري، حياتين جي ڪلھن کي ”بارگير“ ڪندو، اڳتي روانو ٿي وڃي ٿو. ڪيڏا نہ بي فڪرا پل هوندا هئا سر.... ٻاهر، گهٽيءَ ۾ گهمندڙ ”گهورڙئي“ جو سڏ ڪنائيندا هئاسين تہ ڪن ڄڻ اينٽينائون بڻجي ويندا هئا.... هرڪو پيو هڪ ٻئي ڏانھن نھاريندو هو ۽ نيٺ سڀ نگاهون اوهان تي اچي اٽڪنديون هيون. عجيب لمحا هوندا هئا سر.... اوهان جي عجيب عادت هوندي هئي تہ جڏهن نگاهون ”يڪجا“ ٿي اوهان تي اچن تہ اوهان ڳاڙهيٽڙا ٿي ويندا هيؤ. سانوري رنگ ۾ ڳاڙهاڻ گڏبي هئي تہ چھرو عجيب لڳندو هو. اسين سڀ ”تاڙو“ هوندا هئاسين، سمجهي ويندا هئاسين تہ ”سرڪار“ شرمائجي وئي آهي. بس پوءِ ”ننديءَ“ جون بدمعاشيون شروع هونديون هيون.
”سر.... سر“
اهو ڳاڙهو چھرو، پاڻ سنڀاليندو هوِ ”ڇاهي ڇورا؟“
”سر هو.... پشم وارو آيو آهي.“
”روز پيو ايندو آهي.... تون پڙهائي ڪر....“ اکيون ملائڻ کان منڪر، اسان جو استاد، ٻئي ڪنھن جي ڪاپي ويٺو جاچيندو هو.
”نہ پر سر.... روز ٿورئي وٺندا آهيون....“
”تہ اڄ ڪھڙو پيا وٺون....“ لھجو سخت ٿي ويندو هو.
”سر.... اڄ تہ وٺون پيا....“ ڪٿان ڪو ٻيو سرٻاٽ ڪندو هو.... رُخ جي ڪئمرا مڙي ويندي هئي.
”ڪھڙي خوشيءَ ۾ سرڪار....؟“
”سرڪار“ تڪيہ ڪلام هوندو هو.... ۽ اسان بہ چونڊي ئي اوهان تي رکيو هو.
”سر.... اڄ منھنجي سالگرھہ آهي.“
بس سائين.... ڳالھہ ختم.... اشاري ملڻ سان دٻڪيءَ هيٺان پئسا کنيا ويندا هئا. سڀني لاءِ حساب آهر پشم ايندي هئي.... پوءِ اهو سلسلو 0ڌڙيءَ، ڦوٽن ۽ پڪل گجرن جي موسمن سان مٽبو رهيو هو. پر هر سال هر موقعي تي ڪنھن نہ ڪنھن جي سالگرھہ ضرور نڪرندي هئي. پئسن ڏيڻ واري کي بہ بھانو وڻندو هو، تڏهن تہ ڪڏهن ڪونہ پڇيائين تہ ”بابا روز روز سالگرھہ ڪٿان ٿي اچي وڃي؟“ اسان جي ئي پئسن مان، جيڪي توهان کي ”ٽيوشن فيس“ طور ملندا هئا، اسان جو ئي عيش ٿيندو هو. هر ڪو خوش هوندو هو، سر.... ڪجهہ ماڻھن جو خيال هو تہ هو توهان کي بيوقوف ٺاهي ويندا هئا، پر توهان کي ياد آهي.... اوهان، هڪ ڀيري مون کي فرمايو هو، ”خوش ٿيڻ ڏي ابا.... ڀلا خوش ئي تہ ٿين ٿا نہ.... ڀلا جي منھنجي بيوقوفي ۽ سادگي، ڪنھن کي خوش ڪري سگهي ٿي تہ مان ايئن ئي ٺيڪ آهيان. هل ڀلا.... هنن جا ڏنل پئسا آهن، هنن تي ئي خرچ ٿا ٿين تہ ڇا ٿيو. جنھن کي جيڪو رزق ملڻو آهي، ملندو. ڀلا جي مالڪ مٺو، حمزي جي معرفت ڏياري تہ ير لک کٽيوسين.“
جيئن اڳ ۾ لکيو هئو سر.... اوهان ڪڏهن بہ اسان کان ٽيوشن جا پئسا، ڳڻي نہ ورتا، بس هڪ ٽٻڻي پئي هوندي هئي ۽ هر ڪو پيو ان ۾ پئسا رکندو هو. مزي جي ڳالھہ تہ توهان وٽ ڪجهہ فڪر ئي ڪونہ هوندو هو. ڪيترا ڏيڻا آهن، اهو پڇي بہ نہ سگهبو هو ۽ توهان ٻڌائيندا بہ ڪونہ هيؤ. ”نہ بابا.... جيترو توکي مناسب لڳي يا توکان پڄي، ان ۾ رکي ڇڏجانءِ.“ ٽٻنيءَ ڏانھن اشارو ڪندا هيؤ.... ۽ پنجن سالن جي رفاقت ۾ سر، مون ڪڏهن بہ اهو ڪونہ ڏٺو تہ توهان ان ٽٻڻيءَ ڏانھن ڪنھن کي اشارو ڪيو هجي، يا ڪنھن کي ”ليٽ في“ يا فيءَ جي نہ هجڻ لاءِ ڪجهہ چيو هجي. سڀني کي ڄڻ لڳندو هو تہ سڀ ڪجهہ خيراتي هو. هاڻي خيرات بہ نہ چوڻ گهرندا هئاسين. مالي حالتون سڀني جون تقريبًا ساڳيون هونديون هيون. هاڻي وري بہ ڪير ٿو ايئن تسليم ڪرڻ گهري، سڀئي نواب ٿي پيا گهمندا هئاسين. تنھن زماني ۾ سر، زندگي اچي ختم ٿي هئي ٻن هنرن تي، يا تہ ماڻھو ڊاڪٽر ٿئي يا انجنيئر.... هي ٻيا سڀ ”پيشا“ تہ پوءِ نڪتا آهن. ڪيمسٽري ۽ فزڪس، مٿان وري مئٿميٽڪس لاھہ ڪڍي ڇڏينديون هيون. قدرت خدا جي، اوهان کي ڪمال دسترس حاصل ڪئي انھن مضمونن تي. سڄيءَ حيدرآباد ۾ اوهان جي هاڪ هئي. جتي ڪيترا ئي ٻيا استاد پنھنجا ”سينٽر“ پيا هلائيندا هئا، اتي اوهان، اسان جھڙن سان، ان غربت ۾ ڪمال خوشي محسوس ڪندا هيؤ. ”ٺيڪ آهي، ٻچا پئسا ڏين ٿا.“ توهان هڪ واري مرڪيو هو. ”پر يار محمود.... اهو ڊپ ڊاءَ لاءِ آهي، نہ تہ هرڪو پيو پنھنجي مرضي هلائيندو. ٿوري گهڻي ئي سھي، ٽيوشن في هوندي نہ.... تہ پڙهڻ واري کي احساس ٿيندو، قدر ٿيندس پنھنجي پئسن جو. ايندو بہ ضرور ۽ لڄئون لڄئون پڙهندو بہ لازمي، نہ تہ جي ايئن ڇوٽ ڏينداسين تہ سڀ ڪجهہ تباھہ ٿي ويندو، سرڪار....“ هاڻي، اها نالي ماتر في، جيڪا بہ اسان مان گهڻا افورڊ ڪري نہ سگهندا هئا، هوندي ضرور هئي. ان جي پڇا ڀلي نہ ٿئي، پر اهو احساس ضرور هوندو هو تہ ڪيترن مھينن جي في ڊيو (Due) ٿي وئي آهي. پوءِ هرڪو پيو پنھنجا کنڌا جاچيندو هو، پيو حساب ڪندو، ”چڪتو“ ڪندو هو.
پر هاڻي.... عمر عزيز جي هن دور ۾ سر، اسين، اوهان جا سيکاريل، اوهان جا پڙهايل، اوهان جي ڪھڙي حساب جي ادائگي ڪيون سر.... اسان تہ في ڪلاڪ ليڪچر جي حساب سان رقم وٺون ٿا. ان ۾ بہ پنجاھہ منٽن جي ليڪچر ۾، ڏھہ منٽ حاضري وٺڻ جي ۽ پنن ورائڻ جي نذر ٿين ٿا. باقي وڃي ڪو اڌ ڪلاڪ کن ڪلاس ٿئي ٿو. توهان جي علم ۽ علم جي ڏور اسان کان ڇڏائجي وئي آهي سر.... الاءِ اهو سڀ ائين ڇو ٿي ويو آهي ۽ ڪيئن ٿي ويو آهي.
اسين، اوهان جا سڀ شاگرد ڪمال نڪتاسين سر.... جيڪو جتي ملي ٿو، اتي ڌڻيءَ جي مھربانيءَ ۽ اوهان جي محنت جي طفيل ڪنھن نہ ڪنھن ٽاپ بريڪيٽ ۾ موجود آهي. اسان جو سڄو گروپ تہ خاص طور تي، وڏي ڄاڻ وارو لائق ۽ ”الاءِ ڇا ڇا“ طور مشھور آهي. اسان جھڙن بيوقوفن ۽ نالائقن کي جي دنيا ايئن ياد ڪري ٿي تہ اهو سڀ اوهان جي محبتن جو اعجاز آهي سر.... پنھنجي شاگردن ۾ علم سان ۽ علم جي ونڊ وکير سان اوهان جي محبت، اسان کي رنگ لائي ڇڏيا سر....
اڄ، محبتن جي عالمي ڏينھن تي سر.... اسين سڀ ”مُفت خورا“ جن ايڏي ڄاڻ، لائقي ۽ پنھنجن پنھنجن مضمونن ۾ ڪمال، اوهان جي محنتن سان حاصل ڪيو، اوهان جي نئين سفر تي، دعائن جو هديو پيش ڪرڻ ٿا گهرون. ڌڻي مٺو، اوهان کي بھتر کان بھتر جاءِ ڏئي، اوهان تي مھر ڪري، ٻاجهہ ڪري، اوهان کي بخش ڪري، بلڪل ايئن، جيئن اوهان پنھنجن شاگردن سان، ان پيغمبري پيشي ۾ سلوڪ ڪندا هيؤ، سندن ڪوتاهين کي درگذر ڪندا هيؤ ۽ گهڻو ڪري في سبيل ﷲ کين معاف ڪندا هيؤ. ڏاتار، توهان سان بہ اهو ئي سلوڪ ڪري، آمين. پنھنجي رهندي ساھہ تائين سائين، محبتن جي هن عالمي ڏينھن تي، جڏهن دنيا گلاب ورهائيندي آهي تہ هي خاڪستہ وجود، پنھنجي نيازمنديءَ جي ڪلي، پيش ڪندو رهندو. حق نہ اڳ ۾ ادا ڪري سگهيو هئس سر، نہ هاڻي ٿي سگهي ٿو. ٿورا لاهي نہ ٿا سگهجن، ڳائبا ضرور.... توهان جھڙو هڪڙو استاد بہ هاڻي هُجي نہ سر.... تہ الاءِ ڪيترا محمود جنم وٺي سگهن ٿا. مولاءِ ڪل جل شانہ اوهان جي مرقد کي آسودو ڪري، آمين.

آچر 18 فيبروري 2007ع

  راضي بہ رضا (موسيقار: استاد رجب علي رضا )

استاد رجب علي رضا بہ رب جي رضا تي راضي ٿي، جھانء رنگ وبُو مان رخصتي ورتي، انا لله وانا اليہ راجعون. وري ڪجهہ دير لاءِ ڄڻ ماٺ جي حڪمراني ٿي وئي آهي. هارمونيم هڪ ڪنڊ ۾، مٿي تي ڪپڙو وجهي، ڪنڌ جهڪايو ويٺو آهي. هر موسيقار وانگر، استاد رجب وٽ بہ پنھنجي مَن جي مونجهہ ۽ اندر جي الاپن کي اظھار جي انگ ڏيڻ لاءِ انھيءَ ساز جي ”چاٻين“ سان کيڏڻ جي عادت هئي. هاڻي اها ڇيڙخاني نہ ٿي سگهندي. زماني جو دستور آهي، ڪار وهنوار آهي سو هلندو رهندو. سڄي عمر اهو ”هارمونو“ بہ ڪو اتي ڪونہ پيو هوندو. ڪو ٻيو اچي انھيءَ سُر جي سنگت جي ساٿ کي محسوس ڪرڻ گهرندو، پر اهي بي جان ”ڪيز“ (Keys) بہ هاڻي ڄاڻن ٿيون تہ استاد رجب علي رضا ناهي موٽڻو. اهو ڇھاءُ سدائين لاءِ غائب ٿي چڪو آهي، اها مرڪ ماند ٿي وئي آهي.
هارمونيم جو ذڪر ان لاءِ بہ بنھہ ضروري هو جو پنھنجي حياتيءَ ۾ استاد رجب.... مرحوم استاد فيروز گل کان پوءِ اهو ٻيو ”گني“ وجود هيو، جنھن سان ڄڻ هارمونيم گفتگو ڪندو هو. اسين عام حياتيءَ ۾ جنھن بہ ”لب ولھجي“ سان ڳالھائڻ گهرون.... جنھن نسبت سان ڪابہ ڳالھہ چئون، اهي ٻئي ”همه جهت استاد“ بلڪل انھيءَ ”ٽون“ کي هارمونيم جي اظھار جي حوالي سان ڪندا هئا. هاڻي جڏهن گفتگو ئي سُرن جي ردا اوڙهي سگهي ٿي تہ آلاپ ۽ نجا سُر تہ ڳالھہ ئي ٻي آهن.
ڪھاڻي وري بہ اها ئي ساڳي ٿي عزيزانء من.... دنيا جا چار ”ٽوئر“ ڪندڙ، هنڌين ماڳھين پنھنجي فن جو مظاهرو ڪندڙ وٽ، مظاهرو ڪندڙ مرض جي دوا دارون جي ادائگيءَ لاءِ رقم ڪانہ هئي. شوڪت خانم ميموريل کيس انھيءَ ”خالص“ سبب جي ڪري موٽايو هو، ڇاڪاڻ تہ رجب استاد، هڪ عام ”مالي حيثيت“ وارو وجود هيو. حياتيءَ شايد ايتري مھلت نہ ڏني هئس جو هو ڪجهہ ايترو ”پاڇي“ ڪري سگهي، جيڪو کيس ”مينھن وسندي“ ڪم اچي ها.... فڪرِ معاش، فڪرِ جان کان ڏاڍو مٿانھون ٿي وڃي ٿو صاحبانِ زمانہ.... هتي بہ شايد اهڙي ئي ڪا ڪٿا هئي.
اتي وري ساڳيو اهو سوال پيدا ٿو ٿئي.... ڇا ٿو ٿئي انھن سڀني کي يا سڀني سان؟ لک ڪمائين ٿا.... هر روز هڪ محفل مچي ٿي.... هزارين پروگرام ڪن ٿا.... بچائين ڇو ڪونہ ٿا؟ ڇو ٿو آخر ايئن ٿئي جو آخر ۾ اچي مٽي خراب ٿئي ٿي؟ ثقافت کاتي جا پير جهلڻا پون ٿا. منٿن ميڙن جو قافلو تيار ٿئي ٿو، جنھن جو نالو ڪنھن وٽي تي ناهي، سو بہ هڪ عدد بيان ”داغي“ ڇڏي ٿو.... هر فنڪار نہ سھي، پر انھن جي اڪثريت ڇو ايئن ”فاقه ڪشيءَ“ جو شڪار ٿي آخر ۾ تڪليفن کي مُنھن ڏيندي جھان مان رخصت ٿئي ٿي؟ جسماني پيڙا تہ پنھنجي جاءِ تي، پر اها ”مالي پيڙا“ ڇو سندن در نٿي ڇڏي؟ هاڻي انھيءَ جو جواب بہ ڪٿي ڪٿي ڏاڍو سادو آهي سائين.... شھرتن جي ڏاڪڻ تي چڙهڻ کان پوءِ، جڳ جھان سان ڏيٺ ويٺ ٿئي ٿي. مطلب ماڻھو سڃاڻن ٿا. مطلب.... اٿڻي ويھڻي الڳ رکڻي پوي ٿي.... مطلب.... لٽو ڪپڙو الڳ هجي.... هار سينگار مختلف هجي. ٻين جي نگاهن کي مُنھن ڏيڻ لاءِ ڪجهہ تہ هجي. سڃاڻپ بہ تہ هڪڙو عذاب آهي.... ڀرم ان کان وڌيڪ.... هاڻي انھن جو خيال تہ رکڻو آهي.... مطلب تہ زندگيءَ ۾ ضرورتون ۽ تقاضائون پنھنجو ڄار مڪمل نموني وڇائين ٿيون ۽ مطلب.... مطلب.... مطلب.... انھيءَ مطلب جي هڪ لفظ ۾ ڄڻ هڪ پوري ڪوڙڪي، حياتي کي ڳهڻ جي منتظر هجي ٿي.... ۽ مٿان وري هٿ ٻڌي اهو بہ عرض ڪجي ٿو تہ ڪٿي ڪٿي انھن حياتين ۾ ڪجهہ ٻيا رنگ بہ هجن ٿا.... ”لانگ ايوننگز“ (Long Evenings) طويل شامن جي بندوبست ۾ ڪجهہ گهڻو ئي خرچ ٿي وڃي ٿو. مٿان وري ڪجهہ ٻيا ”لوازمات“ بہ خرچ گهرن ٿا. جيڪي فنڪار برادري واپرائيندي آهي ۽ سڀ کان اهم ڳالھہ تہ اها بہ آهي تہ هي روزي ئي ”هوائي“ آهي.... ملي.... ملي.... نہ ملي. ڪم ملندو تہ آمدني ٿيندي. جيڪڏهن نہ ٿو ملي تہ ڪو فنڪار ڌاڙو هڻڻ کان تہ رهيو.... پر، هڪ ڊگهي ساٿ ۾ عزيزانِ من.... مان نجي حوالي سان عرض ڪرڻ ٿو گهران تہ استاد رجب علي رضا.... انھن عادتن کان تمام پري هوندو هو. خوش لباس، خوش اطوار استاد سائين، سدائين هڪ مهذب ۽ پڙهيل ڳڙهيل استاد جو ڏيک ڏنو، جيڪو فنِ موسيقيءَ کان سواءِ، ٻين انيڪ علمن ۾ بہ ماهر هو. هو رڳو ڪمپوزيشن ڏيندو ڪونہ هو، بلڪ ڪمپوزيشن سيکاريندو بہ هو. اتي بنا ڪنھن هٻڪ جي اهو بہ لکڻ ضروري آهي تہ قديم استادن مان شايد هو واحد موسيقار هو، جنھن کي انگريزي زبان جي بہ سٺي ڄاڻ هوندي هئي. جڏهن بہ ملاقات ٿيندي هئي تہ سندس زبان تي، سلام دعا کان پوءِ ۽ خاص طور تي ڀاڪر پائڻ کان پوءِ هڪدم ايندو هو ”سلامت رهو.... خوش هجو....“ سادي سودي وجود تي هڪ خالص مرڪ ساڻ انھن جملن جو توازن غضب جو هوندو هو. اڄ هنن سٽن ۾، سندس حوالي سان اهو سڀ لکندي لڳي پيو ٿو تہ آهستي آهستي اهي جملا اسان ۾ بہ، هن جي معرفت ئي آيا. آڌرڀاءُ جو اهو انداز بلاشڪ سندس مخصوص ملڪيت هو.
اهم ڳالھہ اها بہ هئي صاحبانِ زمانہ.... تہ ڪڏهن بہ هن ”لڏي“ جي ڪا بہ شڪايت مون استاد کان نہ ٻڌي. تقريبًا ٽيھہ سال گذريا آهن، موسيقيءَ جي ميدان ۾ شاهي ڪاريگرن سان ملندي.... ڪٿي ملڻ جو شرف مليو آهي تہ ڪٿي وري ڪنھن ڪُنڊ پاسي ۾ ويھي ٻڌڻ جو.... حيرت انگيز تجربا، هن حياتيءَ ۾ حاصل ٿيا آهن. اسڪرين تي شرافت جو پيڪر نظر ايندڙ مھربان، نجي محفل ۾ گار کان سواءِ جملو مڪمل نہ ڪري سگهي تہ ڇا ٿو ڪري سگهجي ۽ تنھن کان سواءِ گلا جو گهانگهو تہ پيو ئي پيو هوندو آهي. الاءِ ڇو، هڪ ٻئي جو ڪم پسند ايندي بہ ”ناپسند“ ٿي ويندو آهي. ان ”ڪال“ جي جھان ۾، جڏهن بہ ڪٺا ٿيا هونداسين تہ استاد رڳو سُرن جي ڳالھہ ڪئي هوندي يا وري پوءِ ڪنھن شاگرد جي ڪا خوبي ئي اڳيان وڌائي هوندائون. ايئن گهٽ ۾ گهٽ مون کي نٿو لڳي تہ ڪٿي هنن ڪا دانھن ڪئي هجي ۽ دانھن تہ عزيزانِ من هنن آخر تائين نہ ڪئي. هڪڙي ئي اداري ۾ نوڪري ڪندي، انيڪ ڀيرا ملاقات ٿي هوندي. جڏهن بہ حال پڇبو هيو تہ بس شڪر ادائگي هوندي هئي. استاد رجب، ڪڏهن بہ ڪا شڪايت نہ ڪئي. ذاتي حوالي سان مان اهو بہ ڄاڻان ٿو تہ آخر ۾ کيس شدت سان، هٿ جي تنگيءَ اچي ورايو هو.... مٿي، اي سي ٽُو ۾، هن انيڪ چڪر لڳايا هئا.... مھربان آفيسرن جيڪا بہ واهر ٿي سگهي سا ڪئي هئي، پر تڏهن بہ، انھيءَ ڪمزور، بيمار ۽ نٻل وجود سان ڊوڙ ڊڪ ڪندي، هن ڪوبہ شڪايتي انداز نہ واپرايو. هر هنڌ سندس نياز نوڙت، هٿ جوڙ، ملڻ ملائڻ ۽ رک رکاءُ اهو ساڳيو ئي رهيو.
هڪ باوضع، باتميز، گُني وجود، اسان وٽان رخصت ٿيو آهي. معزز خواتين وحضرات.... اڄ اڃا پھريون ڏينھن آهي. سڀاڻي پھريون سال بہ ٿي ويندو.... وقت جون بريڪون تہ خراب ٿيل آهن. بلڪ آهن ئي ڪونہ.... سمئو اسان سڀني کي ان انجام کان باخبر ڪندو ٿو رهي ۽ احساس بہ ڏياري ٿو تہ ڪيڏو وڏو نقصان ٿي چڪو آهي. ضروري صرف اها ڳالھہ آهي تہ ياد جي سھاري کي هٿان نہ ڇڏجي. اها ڏور هٿن مان نڪري تہ وري واپس گهٽ ئي ملندي آهي. هيڏا وڏا وجود رخصت ٿين ٿا تہ گهٽ ۾ گهٽ، هنن جي ياد تہ سلامت هُجي. باقي هرڪو پيو پنھنجي حياتي گذاريندو.... ڪفالت رب مٺي جي حوالي آهي، ڪير ڪنھن کي ڪيترو کارائي يا پالي سگهي ٿو....؟
عمرِ عزيز جي آخري ڏينھن ۾، سندس آواز، سندس ساٿ ڇڏي ڏنو هو. ڳائيندو تہ هو پھرين بہ گهٽ هيو، پر بھرحال هڪ ڪمپوزر کي، پنھنجن راڳين کي سُر تہ سمجهائڻا ئي هوندا آهن. پنھنجي آواز جي رُسي وڃڻ تي، استاد رجب علي رضا جي وجود ۾ عجيب اضطراب اچي ويو هو. گهٽ ڳالھائڻو تہ هو شروع کان ئي هو، پر هاڻي تہ اکر اکر ڄڻ ڳڻجي ٿي نڪتو. اهو غم کيس جهوري ويو هو. آخري ملاقات ۾ سندس اندر جو درد ڄڻ سندس اکين ۾ اوتجي آيو هو. اداس اکين واري، اسان جي هن سرموڙ موسيقار جي اداسي، سندس سڄي وجود کي وڪوڙي وئي هئي. پر سندس نگاھہ جو هنر عجيب هيو. هٿ ٻڌي هن موڪلايو هو ۽ ايئن ئي ڄڻ سندس اکين بہ هٿ ٻڌا هئا تہ دنيا دورنگيءَ جا سڀ رنگ ڏسي چڪا آهيون. هاڻي موڪلائڻ ۾ ئي عافيت آهي.
جملا سڀ رسمي آهن، عزيزانِ من.... اسين سڀ هن جي جدائيءَ تي سوڳوار آهيون. ڌڻي تعاليٰ سندس پونيئرن کي صبر جي توفيق عطا ڪري.... آمين.... اهو خلا ڀرجڻ ناممڪن آهي.... سنڌي موسيقيءَ کي هيئن ٿي ويو ۽ هونئن ٿي ويو، وغيرہ وغيرہ.... پر سچ اهو آهي تہ اهڙا سدا بھار ۽ ڪمالِ فن وجود اسان وٽ هاڻي ڪي گهڻا ناهن رهيا. پنھنجين حالتن سان جهيڙيندڙ استاد رجب علي رضا، پنھنجي نالي جيان، سدائين راضي بہ رضا رهيو. سندس وڇوڙي تي اسان بہ اهڙي ئي ڪيفيت جو شڪار آهيون، پر اتي الاءِ ڪٿي، دل جي ڪنھن ڪنڊ ۾ ڪو هڪڙو آواز ٻري ٿو.... سلامت رهو.... خوش هجو.... الاءِ ڇو لڳي ٿو، ان لھجي ۾ هاڻي شايد ڪوبہ مخاطب ڪونہ ٿيندو.... نہ اسان سان، نہ سنڌي موسيقيءَ سان. ڌڻي جل شانہ مٿس ڪرم ڪري ۽ کيس آسودو مرقد عطا ڪري.... آمين....!

ڇپيل: آچر 18 مارچ 2007ع

ڦُلان دَي رنگ ڪالَي (ادا خليل الرحمان جو فرزند: ميان مسعود)

گلابن کي قدرت ڳاڙهو الاءِ ڇو خلقيو آهي؟.... مرضي مالڪ مٺي ذوالجلال والاڪرام جي آهي، جيڪو بلند شان ۽ عظمتن وارو رب آهي، پر خوشين ۽ ڏکن جي ٻنھي ڪيفيتن ۾ هڪ جھڙو استعمال ٿيندڙ ان گُل جو رنگ ۽ خوشبو هانءَ کي مُٺ ۾ جهلڻ جي طاقت رکن ٿا.... موقعو کڻي ڪھڙو بہ هجي، گلاب.... گلاب آهي.... مھل جي راڳ جيان سندس ”واسُ“ ڀرپور اثر ڪري ٿو. گهوٽ ڪنوار جي سيج تي هجي يا آلي مرقد ۾ موڪليل ڪنھن مھربان مٿان، رخصتيءَ جي ٻنھي تاثرن ۾، گلاب الڳ الڳ جاءِ والارڻ جي ڀرپور سُڌ رکي ٿو. ڪنھن ساٿيءَ جي هٿ جهلڻ مھل سندس واسُ ٻِيو هجي ٿو ۽ هٿ ڇڏائڻ مھل وري اهو ماڳھين ٻيو بڻجي ٿو وڃي. اهو ئي تہ گلاب جو خاصو آهي. جيڪڏهن کڙي ٿو تہ ڪمال ٿي ٿو وڃي ۽ جي ڪومائجي ٿو تہ زوال جا سڀ رنگ سامھون اچن ٿا.... توهان سڀئي گلن جي ڪومائجڻ کي ڪڏهن غور سان ڏسو، گلاب جي اڻت الڳ نظر ايندوَ.
۽ شايد اهو ئي سبب آهي جو حياتين جي سونھن کي، گلاب حياتيءَ جو نالو ڏنو ويو.... جتي جواني ٽڙي ٿي، جتي جسم ۾ طاقت، اڻ لکي سونھن ۽ اڻ پيتيءَ جا نشا سمائجن ٿا، آواز ڳرو ٿئي ٿو ۽ ڪلھا ۽ سينو ويڪرو.... اتي ئي حياتيءَ جو گلاب، گلاب بڻجي ٿو.... عمرِ عزيز جي اڳيان وڌڻ سان زوال ورائي ٿو ۽ نيٺ حياتيءَ جون پتيون يا ”پنکڙيون“ ڪاراٽجي، سڙي سُڪي ڀور ڀور ٿين ٿيون.... انسان هن جھان کان موڪلائي ٿو.
پر اهو سڀ ايئن بہ ناهي عزيزانِ من.... موڪلائڻ جو سمئو رڳو، آخري گهڙين ۾ نہ ٿو اچي.... اجل جو ڀاڪر گل کي ڪنھن بہ گهڙيءَ ٽاريءَ کان ڇِني ڌار ڪري سگهي ٿو.... وڃڻ وارو ڪنھن بہ ڪارڻ رخصت ٿئي ٿو تہ حياتي ان ڪارڻ تي ماتم ڪندي رهي ٿي.... موت برحق آهي.... روڪڻ سان ڪير بہ رڪجي نہ ٿو سگهي، پر انومانن جي هن جھان ۾، دل سوين دليل سامھان ڪري ٿي.... جيڪڏهن هنئين ٿئي ها تہ ڇا ٿئي ها....؟ جي هونئن ٿئي ها تہ ڇا ٿي پوي ها....؟ جيڪڏهن ڄاڻون سڀ ڪجهہ ٿا تہ ڪجهہ بہ ڪونہ ٿئي ها.... سڀ ڪجهہ مقرر آهي.... نہ ساعت هيڏي نہ هوڏي.... پر دل ديواني دليل ۽ منطقون ڊوڙائيندي رهندي آهي تہ ڀلا جي رخصتي ٿي ئي هئي تہ ڪنھن چڱيءَ نموني تہ ٿئي ها.... ائين بي سر و سامان، مسافر جي موڪلاڻي، ڇا تبديل ٿي نہ پئي سگهي؟.... ڇا هڪ ڀيرو.... صرف هڪ ڀيرو، سمجهہ ۽ عقل اهڙو ڪو سلسلو نہ پيا ڪري سگهن تہ اهو هٿ جهلي چئي سگهجي ها.... ”جانِ عزيز.... حُڪم حاڪم آهي.... قبول آهي.... سڀ ڪوششون ٿي گذريون.... اجازت ناهي.... سو هاڻي وڃڻو ئي پوندو....“ ۽ ڪا آخري چُمي ان نراڙ تي آخري سلام ڦيري.... سرد ٿيندڙ هٿن ۾، پنھنجن جيئرن هٿن جي گرميءَ کي منتقل ڪرڻ جي آخري ڪوشش بہ ٿيندي رهي.... وسامندڙ ڏياٽين ۾ پنھنجو آخري عڪس تہ ڏسڻ گهرجي.
اهو سڀ تڏهن ٿي بہ سگهي ٿو، جڏهن معالج، مريض سان ۽ انھن جي مٽن مائٽن سان محبت ڪندو هجي.... مرض جي باري ۾ ڄاڻ رکندو هجي.... پاڻ کي عقلِ ڪل نہ سمجهي ۽ ﷲ تبارڪ وتعاليٰ جي ذات کان ڊڄندو هجي ۽ پنھنجي پڇاڻي بابت پريشان هجي. هاڻي انھن مٿين شين مان، نہ ٿي سمجهہ اچي تہ ڪھڙي شيءِ ڊاڪٽر صاحبان وٽ باقي بچي آهي. هلو ڀلا، جي مريض سان محبت نہ ٿا ڪن تہ گهٽ ۾ گهٽ پئسي سان محبت ڪندي، مرض جي باري ۾ تہ ڄاڻ رکندا ڪن. پنھنجي پڇاڻي جي ڳڻتي نہ هُجين، پر مرض بابت پڇاڻي تي تہ ڪو جواب ڏئي سگهن.... هاڻي اهو سڀ تہ هنن جو احوال آهي، پر گهٽ عذاب اسان جا ”پڙهيل لکيل عوام“ بہ ناهن ڏنا.... جو سڀ ڪجهہ ڄاڻندي بہ ”عطائي ڊاڪٽرن“ يعني گهورڙين، ڪمپائونڊرن ۽ جعلي نالي ”ڊاڪٽر“ سڏائيندڙن کان ”سستو علاج“ ڪرائڻ جي چڪر ۾، هو حياتيون وڃائن ٿا.... ”ڌڻيءَ جي رضا“ جي جملي کي ڪتب آڻيندي، هُو ان سستائپ جي ڳالھہ ئي نٿا ڪرڻ چاهين، جنھن جو سھارو وٺندي، هنن ڄاڻي ٻجهي ڪنھن جي حياتيءَ جي ڏيئي مان تيل کٽايو هو. هٿ ٻڌي عرض ڪيان ٿو تہ وڃڻ واري کي وڃڻو تہ هونئن ئي هو.... پر جيڪي گهڙيون، هن وٽ باقي بچيون هيون، ان ۾ ڪيتري پرواھہ يا ڪيتري لاپرواهي هم رڪاب رهي هئي، ڪھڙو ”اصلي ڊاڪٽر“ تپاسڻ آيو هو.... ڇا ٿيو هيو.... ڇا ٿيڻ گهربو هو.... عقل، هوش وخرد ۽ سوچ ان مھل ڪھڙو ڪم ڪري ٿي؟
زمانو گيسٽرو ۾ وٺجي ويو آهي، ”عام“ سمجهي ويندڙ ان بيماريءَ لاءِ عوام جو خيال کڻي ڪھڙو بہ هجي، سچ تہ ان جي ”خطرناڪي“ اڃا تائين اسان کي سمجهہ ۾ نٿي اچي. عام کنگهہ بخار جيان، اسين هن بيماريءَ کي بہ عام ئي وٺون ٿا. جڏهن تہ اها خاص ڌيان گهري ٿي، ڊاڪٽرن جو، دوستن ۽ مٽن مائٽن جو.... ۽ انھن سڀني جو، جن کي ذرڙو بہ شڪ پئجي سگهي ٿو تہ هيءَ خالي دستن ۽ الٽين جي ”ڪھاڻي“ ناهي.... ڪابہ ذري غير ذميواري حياتيءَ جي ڏيئي کي گُل ڪري سگهي ٿي.... اهو بہ مڃجي ٿو تہ ڪٿي ڪٿي اسپتالن ۾ بھرحال بروقت دوائون ناهن يا علاج نہ ٿو ٿئي، پر بھرحال، ڪوششن جو ”جهان“ آباد ڪرڻ گهرجي ۽ ضرور ڪرڻ گهرجي.... منٿ ڪيان ٿو، مھرباني ڪري، ڪنھن بہ لحاظ کان لاپرواهي يا بي احتياطي نہ ڪرڻ گهرجي.
منھنجي گهر جو ”گلاب“ هڪ شھر بي امان ۾ وڃڻ لاءِ جڏهن بس ۾ ويٺو هيو تہ الاءِ ڇو رخصتيءَ جي ان گهڙيءَ ۾، هن ايئرڪنڊيشنڊ بس جي دريءَ مان، شيشي جي پار ويٺي هٿ لوڏيو هو.... منھنجو اولاد هو.... ان ڳالھہ کان واقف هئس تہ هو بيحد شرميلو آهي.... لڄارو آهي.... اک ملائي ناهي سگهندو ۽ ادب وچان وري ويجهو اچڻ جي جرئت ناهي ڪندو. سندس لڏندڙ هٿ جو عڪس الاءِ ڇو ڄڻ ”فريز“ ٿي ويو هو. الاءِ ڪيتريون ساعتون اها سوچ ذهن جڪڙيو ويٺي هئي تہ هن ايئن ڇو ڪيو، پر پوءِ هڪڙو مضبوط خيال اهو بہ اُڀريو تہ ارڙنھن سالن جو جوان پُٽ آهي.... جواني الاءِ ڪيترا گُر سيکاريندي آهي، ٿي سگهي ٿو، هن کي بہ نگاھہ ملائڻ جو هُنر اچي ويو هجي.... پنھنجي ناناڻي شھر ۾ وڃي، هن اهي ڏينھن بنھہ تيزيءَ سان گذاريا. واپسيءَ جو پروگرام ٺھي ويو، پر ڪجهہ برساتون هيون.... ڪجهہ ٻيو سبب هو. اتي ئي ترسيل شھزادي کي، رات کان وٺي ان حالت کي مُنھن ڏيڻو پئجي ويو. اوچتو کيس دست ۽ اُلٽيون ٿي پيا هئا. سڄي رات باٿ روم جا چڪر هڻندي هن ڪنھن سان بہ ڳالھہ نہ ڪئي هئي. پر سج اُڀرڻ کان پوءِ سندس ساڻو وجود الاءِ ڪيتريون حڪايتون بيان ڪري ويو.... ائين بلڪل ڪونہ هو، معزز صاحبانِ علم ونظر تہ اتي ڪوبہ پڙهيل لکيل نہ هو.... سڀئي هئا پر سندن معالج هڪ ”ڪمپائونڊر“ هيو، جنھن کي وات ٽڪاڻيءَ سان، سڀئي ”ڊاڪٽر“ سڏيندا هئا. هاڻي انھيءَ ڪمپائونڊر صاحب سان رجوع ڪيو ويو، جنھن پنھنجي دڪان جي گهٽيءَ ۾، هڪ نئين ٺھندڙ عمارت جي هڪ ڀت ۾ ڪلي هڻي ”ڊرپ“ ڳنڍي ۽ لڳائي ڇڏي.... صاحب کي قطعي اندازو نہ هيو تہ ”ڪيس“ ڇا جو آهي؟ ٻن ٽن ڪلاڪن ۾ ٻہ ڊرپون خالي ڪيائين.... لازمًا، جسم ۾ ڪجهہ سامت آئي هوندي، پر اهو سڀ علاج نہ هيو. ان عظيم ڊاڪٽر وٽان، نوجوان گهر پھتو تہ حالت اها ئي ساڳي هئي. گهر وارن کي ”ڊاڪٽر صاحب“ فرمائي ڇڏيو هو تہ فڪر جي ڪابہ ڳالھہ ڪانھي، سڀ ٺيڪ آهي، توهان وهاڻو مٿي کان ڏئي سمھي رهو.... هوڏانھن هن جي حالت بگڙجندي وئي.... پر ڪنھن کي بہ ڪابہ اسپتال ياد نہ آئي. بس ان ڊاڪٽر جي ”ڳليءَ جا چڪر“ هئا ۽ ڊاڪٽر صاحب جا دلاسا ۽ دهمان هلندا رهيا....
ڏينھن جو ٻارنھين وڳي ڌاري مون تائين اطلاع پھتو هو عزيزانِ من.... عرض ڪري چڪو آهيان، بارشن جو زمانو هو، مٿان وري قدرت خدا جي، گاڏي خراب هئي ۽ پنڌ ڇھن ڪلاڪن جو هو، سو بہ تيز ترين رفتار سان.... مون فونون کڙڪائڻ شروع ڪيون.... منٿون.... ميڙون.... آزيون.... نيزاريون.... ”بابا.... اها صورتحال ٺيڪ ناهي.... جلد کان جلد اسپتال پھچو.“ جواب مليو، ”ڊاڪٽر صاحب ڏسي ويو آهي.... ڊاڪٽر صاحب هي چئي ويو آهي.... هُو چئي ويو آهي.... هاڻي نوجوان ڪجهہ ٺيڪ آهي....“ هاڻي فون تي اها خبر تہ نہ پئجي سگهي هئي تہ جنھن کي ڊاڪٽر صاحب سڏين پيا ٿا، سو مڪر ۽ فريب آهي.... ڊاڪٽر ڌوڙ آهي.... آخر هتان جي ايم ايس سان ڳالھايم، جنھن چيو، ”ادا منٽ ڪر.... دير نہ ڪر.... هي دوائون لکاءِ اهي ڏيارينس ۽ اسپتال پھچارائينس....“
عذاب اهو بہ هو جو گهر ۾ فون ڪونہ هئي. اوڙي پاڙي ۽ دڪانن تي ڳالھائڻ ٿيو پئي. اڃا موبائيل بہ گهڻا عام ڪونہ ٿيا هئا. هڪ ”مھربان“ کي دوائون لکايم.... منٿ ڪئي مانس تہ پئسي جو فڪر نہ ڪجو.... بس هڪدم دوا ڏياريوس. فون تي ڄڻ چپٽي وڄائيندو هجي ”هينئن ٿو وڃان دادا.... بس سمجهو منٽن ۾ دوا ٿو پھچايان.“ پر پوءِ اهو پنون ئي گم ٿي ويو.... لاغرضي، لاپرواهي ۽ انڌي اعتقاد، ڇھن ڪلاڪن ۾ هڪ بي انتھا تندرست، خوبصورت، ڀرپور وجود کي رخصت ڪري ڇڏيو.... مان هتي پنھنجي جل شانہ کي حاضر ناظر ڄاڻي لکان ٿو تہ جنھن گهڙيءَ اها پھرين فون مون کي ملي هئي تہ الاءِ ڇو جنھن خيال پھرين ڌڪ هنيو هو، سو اهو هو تہ ”اڄ هُو گذاري ويندو....“ هاڻي ٻارنھين وڳي کان وٺي چار لڳي پنجاھہ منٽن تائين هن جي وفات ٿيڻ تائين هڪڙو پيءُ ڪيئن ڦٿڪيو هوندو.... ان جو اندازو هر صاحبِ دل لڳائي سگهي ٿو.... منٿ ميڙ ۾ ڪھڙي ليول تائين لٿو هوندس.... ڪيئن نہ هڪ هڪ کي ٻاڏايو هوندم، پر ڪنھن کي بہ اهو احساس نہ ٿيو تہ ڇا ٿيو آهي، يا ڇا ٿي سگهي ٿو؟ قصو اڃا بہ وڏو آهي، معزز خواتين وحضرات.... پنھنجي آتم ڪٿا ”اسين ڏاڍو ڪڏهن کلندا هئاسين“ ۾ مون هڪڙو پورو باب، ان المئي جي نذر ڪيو آهي.... پر اڄ هتي، هن خواب نگر ۾ اهو سڀ لکڻ ان لاءِ بہ ضروري ٿي ويو آهي جو اها اڻ ڄاڻائي، اها لاغرضي، الاءِ ڪھڙي قيامت آڻي سگهي ٿي. اڻڄاڻائي تہ کڻِ درگذر ٿي سگهي ٿي، پر لاغرضي تہ نسورو ظلم آهي.
اوهان جيڪڏهن اڻڄاڻ آهيو تہ اوهان لاءِ ڄاڻ اها آهي تہ دستن کي ڪنھن بہ لحاظ کان شدت وٺڻ نہ گهرجي.... جي پاڻياٺ جو اخراج وڌي وڃي تہ هڪدم اسپتال پڄجي ۽ ڊاڪٽر سان ملجي.... هٿ ٻڌان ٿو تہ، ”ڊاڪٽر“ سان ملجي.... ڪنھن ڪمپائونڊر، ڪنھن سڌڙئي يا عطائيءَ وٽ هرگز نہ وڃو.... خالي گلوڪوز يا بوتلون لڳرائڻ ڪو علاج ڪونھي.... ڪجهہ بہ ٿي سگهي ٿو.... اهو ذهن ۾ ضرور رکو....
جولاءِ جي اڻٽيھينءَ تي، هُو رخصت ٿيو هو.... الاءِ ڇو گرمين جي موسم ۾ جڏهن گيسٽرو زور وٺندو آهي ۽ حياتيون رخصت ٿينديون آهن تہ منھنجي دل پنھنجو وڃايل تڏو ياد ڪندي آهي. خالي دل جي خالي ڪُنڊن ۾، قدرت سان ڪابہ شڪايت ناهي، ڇاڪاڻ تہ اجل تہ برحق آهي، پر الاءِ ڪيترا سوال، سلوڪن جي نسبت سان تنگ ڪندا آهن. ڄاڻ جي اهميت کي وراڪا ڏيندا آهن.... جي علاج جي اهميت نہ هجي تہ هرڪو بيمار، هڪدم ”هنڌ بسترو“ ٻڌي وٺي. ڌڻيءَ جو ئي حڪم آهي تہ هر مرض لاءِ شفا آهي.... ڪوشش تہ بھرحال ڪرڻي ئي آهي ۽ صحيح ڪرڻي آهي. گلاب کي قدرت شايد ان ڪري بہ ڳاڙهو خلقيو آهي تہ اسين جن جي سار ۾ رت روئيندا رهندا آهيون، اها سار بہ ڳاڙهي هوندي آهي. جڏهن بہ هوائن ۾ اسد امانت علي خان مرحوم جو آواز صدا هڻندو آهي تہ، ”ڦلان دي رنگ ڪالي..... سرخ گلابان دي موسم وچ.... ڦلان دي رنگ ڪالي....“ تہ بي مھر سماعتن ۾ اها ڳاڙهاڻ ڪاراٽجي ويندي آهي. انڌن اعتبارن، سُستين، ڪاهلين ۽ ”هاڻي ٿا ڪيون.... اجهو منٽ ٿا ڪيون.... فٽافٽ ٿا ڪيون ۽ سڀ ٺيڪ آهي....“ جا جملا ڊم ٿيندا رهندا آهن.
مان اوهان جي محبتن جو ازل کان شڪر گذار آهيان.... پر چوندا آهن تہ جيڪا جاءِ سڙندي آهي، اتي ئي ”سيڪ“ بہ گهڻو هوندو آهي. اوهان پڙهيل لکيل آهيو، يا اوهان کي هي سٽون ڪير پڙهي پيو ٻڌائي.... عرض رڳو اهو ڪرڻو آهي تہ جنھن مھل بہ ڏسو ٿا تہ مريض جي جسم مان پاڻياٺ تيزيءَ سان نڪري پئي تہ هڪدم اسپتال کان گهٽ، ڪنھن بہ جاءِ تي نہ وڃو.... ”پوءِ ٿا کڻايون.... ٿورو ٺيڪ ٿي ويو آهي.... ڀلي آرام ڪري وٺي....“ جھڙا جملا نہ گهڙيو.... ها.... اصلي ڊاڪٽر اجازت ڏئي تہ پوءِ ٺيڪ آهي، پوءِ ڀلي مريض گهر ۾ هجي ۽ اهو بہ نہ وسارجو تہ پاڻياٺ جي اخراج جي خبر چمڙيءَ جي ڇڪڻ سان بہ ٿيندي آهي. هٿ جي پُٺ تي کل ڇڪي چپٽيءَ سان ڇڏي ڏيو، جيڪڏهن کل هڪدم واپس وڃي تہ معنيٰ پاڻياٺ خطري جي حد کان ٻاهر ناهي نڪتي ۽ جيڪڏهن اها کَل ”آهستي آهستي....“ واپس مڙي تہ معنيٰ حالت ٺيڪ نہ آهي. ايمرجنسي شروع ٿي چڪي آهي.
مولاءِ ڪل جل شانہ اوهان جا ويڙها آباد رکي.... اوهان آسودا هجو.... گلاب رُت ۾، گلاب جي سونھن ڏسي مُرڪندا رهو.... ڌڻي توهان کي مُرڪون بخشي.... ڳاڙهن گلابن جي وچ ۾، ڪاراٽيل رنگ، سڄيءَ حياتيءَ کي ڪاراٽي ڇڏي ٿو.... سڄو ويڙهو ويران ڪري ڇڏي ٿو ۽ ان جو سبب اسان مان ڪير هجي تہ اندر ۾ بہ اوندھہ تہ ٿيندي آهي. پوءِ ٻاهران کڻي ڪيترا بہ اڇا اجرا ۽ ڳاڙها ڳٽول ڇو نہ هجون، گلاب تہ اسان جي اندر جو بہ سڙي ڪاراٽجي ئي ويندو آهي.

ڇپيل: آچر 3 جون 2007ع

بيقدرا، قدر نہ ڪيَڙئي ڪو (براڊڪاسٽر: سيد صالح محمد شاھہ)

سندس اکين جو ”گهام“ عجيب هوندو هو. ٻارڙن جھڙي معصوم مُک سان، خوش دليءَ سان کلندي جڏهن بہ ڪنھن سان مليو هوندو تہ اها کل ٻئي جي ذهن جي مٿاڇري تي سدائين لاءِ فريز ٿي ويندي هئي. سندس نگاھہ ۾ هڪ عجيب جوت جرڪندي هئي ۽ اهم ترين ڳالھہ اها هئي تہ کيس پنھنجي ”قد ڪاٺ“ جي خبر هئي ۽ ان مطابق هلڻ چلڻ جو هو عادي ٿي چڪو هو.
اسان وٽ اهو بہ هڪڙو وڏو الميو آهي عزيزانِ من تہ پنھنجو قد ڪاٺ ئي سمجهہ ۾ نٿو اچي. آئينہ ڏسڻ اسان سالن کان ڇڏي ڏنا آهن. شيشن ۾ پنھنجو پاڻ ڏسون ٿا تہ ڇرڪ ورائي ٿا وڃن. خبر ئي نٿي پوي تہ دل جي سرحد ڪٿان کان شروع ٿي ڪٿي ختم ٿئي ٿي ۽ دماغ جو ڪھڙو حڪم جائز ۽ ڪھڙو ناجائز آهي. نتيجو اهو ٿو نڪري جو پنھنجو پاڻ اسان جي هٿان نڪري ٿو وڃي.... نہ ڪجهہ ٻڌڻ جو رهي ٿو، نہ آکڻ جو.... ڪنھن سان ڳالھائجي ۽ ڇا ڳالھائجي؟ دل جي دري بند ٿئي ٿي ۽ اهڙي ٿي بند ٿئي جو سندس ڪنڊن ڪڙن کي بہ زنگ ورائي وڃي ٿو، مک معصوميت وڃائي ٿو، مُرڪ جي سرخوشي الائي ڪٿي ٿي وڃي لڪي.... هاڻي جڏهن اهڙو ڪجهہ اسان ساڻ هجي ۽ اندر جي ”فرعونيت“ پنھنجي پوري ڪروفد سان ظاهر ٿي پوي تہ قد ڪاٺ جي خبر ڌوڙ پوندي.... پر انھن سڀني ڳالھين کان مالڪ مٺي جل شانہ، سيد صالح محمد شاھہ کي گهڻو پري رکيو هو، تڏهن ئي تہ آخري پساھہ تائين سندس مرڪ جادوگري ڪندي رهي ۽ سندس ڀاڪر، ڪمال ڪندو رهيو. 1987ع جو هڪ ٻرندڙ ڏينھن هيو، اسان جو لڏو تنھن زماني ۾ مٿي ماريءَ ۾ پورو هوندو هو. شبنم گل، بخشڻ مھراڻوي، رميش ڪمار ۽ مان نئين ”لاٽ“ ۾ شامل هئاسين. اها بئنچ 1984ع واري ”سنئين طرز نشريات“ جي حساب ڪتاب ۾ هڪدم اڀري آئي هئي. محترم نصير مرزا ۽ محمد انور هڪڙو صاحب سان گڏ علي نواز خاصخيلي صاحب ۽ ٻيا صاحبِ نظر، اسان جي ”تراش خراش“ ۾ مصروف هوندا هئا. سکڻ جو جذبو شديد ترين هوندو هيو ۽ وڏن جو ڊپ اُن کان وڌيڪ.... دڙڪا بہ خوب کائيندا هئاسين ۽ محبتن جو گراف مڙئي ڪجهہ مناسب هوندو هيو. شايد نامہ برن کي خبر هوندي هئي تہ خط جي ”متن“ ۾ ڇاهي، تنھن ڪري ئي نگاھہ ڪرڙي هوندي هئي ۽ تعريف لاءِ انگ اکر ڪجهہ گهٽ هوندا هئا....
تتل ڏينھن جي ان تڙڪي ۾، مان ۽ رميش براڊ ڪاسٽنگ هائوس جي عمارت جي حدن ۾ داخل ٿيڻ وارا هئاسين. ٻاهريون پئسيج لتاڙيوسين تہ بلڪل سامھون در مان ”ڏاڏو سائين“ ٻاهر نڪتو. ڏاڍي خواهش هوندي هئي تہ ڪير ٻہ اکر تعريف جا چوي.... ”جيڪڏهن اها تعريف شاھہ صاحب جي واتان نڪري تہ ڇا نہ ڪمال ٿي پوي....“ پر هاڻي چوي ڪير ۽ ڪيئن چوي ۽ ڇا چوي.... اتي ئي هنن پنھنجي مخصوص انداز ۾ سلام ورايو.... ياد اچي ٿو تہ رميش ڪنھن سان ملڻ ۾ مصروف هو.... مان هڪدم وڏي سائينءَ سان مڙئي نيازمندين سان مليس.... حالانڪ هي وقت سندن ريڊئي اچڻ جو نہ هو، پر شايد ڪنھن چيڪ وغيرہ جي سلسلي ۾ اڪائونٽس کان ٻاهر نڪتا هئا. ڀاڪر ۾ ڀريندي فرمايائون.... ”توهان سٺو ڪم ڪيو پيا. مالڪ مھربان ڪندو تہ الاهي پريان ويندؤ....“
هاڻي سائين ڪمال ٿي ويو.... هڪڙي خواب جي اها ساڀيان هئي تہ ڪو وڏو ماڻھو بہ اها ”مھر جي مھر“ عنايت ڪري ۽ اها عنايت ٿي وئي هئي. جيتوڻيڪ اڃان فني سفر ۾ بنھہ ”پتڪڙا“ هئاسين.... قد تہ پوءِ بہ وڌي نہ سگهيو، پر بھرحال هڪ ”قد آور ترين“ شخصيت کان اها پھرين تعريف ڄڻ ڪرت جي ڪتاب جو ڪو نئون باب لکي وئي.... تنھن زماني ۾ ڪو سڃاڻندو بہ ڪونہ هو ۽ سيد صالح محمد شاھہ پاران پاڻ اسان کي سڃاڻي ملڻ ڪنھن وڏي مھربانيءَ کان گهٽ ڪونہ هو ۽ محترم خواتين وحضرات، هتي اهو لکڻ بنھہ ضروري آهي تہ مھرباني ننڍي هجي يا وڏي، ”مھرباني“ ئي هوندي آهي. ”جو وڙ جڙي جن سين، سو وڙ سي ئي ڪن....“ سائين سڳوري کي اهي وڙ ڪرڻ ايندا هئا. اها سندس ئي ٻين تي ٿورن جي نسبت هئي جو مالڪ مٺي، کيس بہ ڪنھن جو محتاج نہ ڪيو ۽ کن پل ۾ گهرائي ورتائينس....
ڪيئن نہ ڀريل ”ويڙهي“ مان هو هڪدم اٿي هليو ويو.... سڀ حيران آهن، ششدر آهن تہ هي ڇا ٿي ويو، پر اهو سڀ تہ ايئن ئي ٿيڻو هو، هي هڪڙو عجيب نڪتو اٿوَ عزيزانِ من.... هٿ ٻڌي عرض ٿو ڪيان تہ ان کي صرف اهي ئي محسوس ڪري سگهن ٿا، جيڪي انھيءَ حالت مان لنگهيا هوندا.... جن جي ويڙهن مان هڪدم ڪو اٿي، ڪنھن اڻڄاتل ڌنڌ ۾ ويڙهيل راھہ تي روانو ٿي ويو هوندو. ڪيڏو نہ عجيب هوندو آهي اهو سڀ، جڏهن خاندان مستقل وڌندو رهندو آهي، پوئين نسل کان هاڻوڪو نسل جاءِ وٺندو آهي، ڀائر ڀيڻيون جوان ٿيندا آهن، پرڻبا آهن.... ٻارن ٻچن وارا ٿيندا آهن ۽ انھن سڀني کي اهو احساس بہ نہ هوندو آهي تہ انھن مان ڪير پھرين ”رخصت“ وٺندو؟ ۽ اوچتو ڏٺو ويو آهي تہ جيڪو بہ پھرين وڃي ٿو، سو گهڻو ڪري ”عجلت“ ۾، تڪڙ ۾ روانو ٿئي ٿو.... نہ گهڻي بيماري.... نہ اعتبار نہ انداز.... شاھہ صاحب بہ ايئن ئي جاءِ خالي ڪري ويو.... پر هاڻي اها جاءِ ڀرڻي ڪا ايڏي سولي ڳالھہ ناهي.... ڌڻيءَ جي دنيا هڪ کان هڪ ذهين، ٽئلينٽيڊ ۽ باڪمال وجود سان ڀريل آهي. الاءِ ڪيترا خال ڀرجندا رهيا آهن، پر سنڌ جي شام، ڪجهہ اهڙي ويران ٿي آهي جو في الوقت تہ ڪجهہ سمجهہ ۾ نٿو اچي.... اسين، جيئن ممتاز مرزا صاحب جي جاءِ نہ ڀري سگهياسين، ايئن ڏاڏي سائين جي جڳھہ جي ڀراءُ بہ گهٽ ۾ گهٽ سمجهہ ۾ نٿو اچي.... پنجاھہ کن ورهين جو اهو ورثو، الاءِ ڪير قبولڻ جي دعويٰ ڪري، پر اهو سڀ ايترو سولو ناهي صاحبانِ زمانہ.
ڏک جي هن لھر ۾ هرڪو سندس ڪٿ جو ذڪر ٿو ڪري.... جن سندس رفاقت جو شرف ماڻيو، سي ڀلي ڀت ڄاڻن ٿا تہ سندس ڪٿ، اسان کان نہ پھرين ٿي سگهي هئي ۽ نہ هاڻي ٿيندي.... براڊ ڪاسٽنگ جي جھان ۾، آواز جي سفر ۾ مان ذاتي طور تي پنجويھن سالن کان مٿي جي عرصي جو مسافر آهيان.... نٿو لڳيم تہ 1984ع کان وٺي هيلتائين مون ڪڏهن ڪو ”مسلسل“ ناغو ڪيو هجي.... ڪڏهن ڪڏهن پروگرام مس ٿي ويندا آهن، پر بھرحال ڌڻيءَ مٺي جي مھر سان اهو سلسلو جاري رهيو آهي. مان، انھيءَ سڄي عرصي تي جيڪڏهن نگاھہ و جھان ۽ پنھنجي رب جل شانہ کان ڊڄندي حق جي ڳالھہ چوان تہ اُها اِها ٿيندي تہ هن سڄي عرصي ۾ اسان سيد صالح محمد شاھہ جھڙو براڊ ڪاسٽر، پرفارمر، آواز ۽ لھجو نہ پيدا ڪري سگهيا آهيون. هلو کڻي هن جي ڪير ڪاپي ڪرڻ جي بہ ڪوشش ڪري ڏسي، پر ڀٽ ڌڻيءَ شاھہ سائين کي نٿو لڳي تہ سيد صالح محمد شاھہ کان سواءِ ڪو ٻيو آواز پنھنجي ڪلام لاءِ پسند اچي. ڌڻيءَ هن تي ڪمال ڪيو ۽ واھہ جو ڪيو.
ٽيليويزن تي هڪ واري سندن هڪڙو انٽرويو ٽيليڪاسٽ ٿيو هو. پري چھرہ وجود، هڪ مخصوص ”گُهور“ سان مرڪندي سوال ڪيو هو ”شاھہ صاحب.... توهان سنڌيءَ ۾ پرفارمر آهيو، هڪڙو مخصوص طبقو اوهان کي ٻڌي ٿو.... توهان کي ڪڏهن اهو احساس نہ ٿيو آهي تہ هن ننڍي اسڪيل تي هوندي اوهان سان انصاف نہ ٿي سگهيو آهي، توهان جي ناقدري ٿي آهي. توهان ڪڏهن ٻي ٻوليءَ ۾ ڪم ڪيو ها تہ ڪمال حيثيت ماڻيو ها؟“
سوال ڪندڙ جون ڪمانيون تاڻيل هيون.... سامھون پاش پاش جگر هو، جنھن کي سيني تي تير سھڻ جو فن آيو پئي.... اها مرڪ گھِري ٿي، اهو گاھہ گهاٽو ٿيو ۽ صالح محمد شاھہ صاحب مرڪندي فرمايو، ”اوهان ناقدري نہ ڪيو، باقي جڳ ڪيئي تہ مڙئي خير آهي....“ کل کل ۾ ڳالھہ هلي وئي هئي، پر اسڪرين تي سائينءَ جي چھري جا ساروپا ڏسندي، روح کي ڌڪ لڳي ويو هو. ان سچوئيشن تي ”ناٽڪ رنگ“ لاءِ مون ٽُٽل وجود جو ميلاپ لکيو، جيڪو سميع بلوچ پيش ڪيو ۽ پي ٽي ويءَ جي آرڪائيوز ان کي ڪمال جو ڊرامو سڏيندي الاءِ ڪيترا ڀيرا ٽيليڪاسٽ ڪيو آهي. هر واري جڏهن اها سلائيڊ هلندي آهي تہ سچ تہ اهو آهي تہ اهو مون کي پنھنجي تحرير جو ڪمال ناهي لڳندو، نہ ئي وري منھنجي ٽيم جي ڪنھن ميمبر جي ڪا ڪارڪردگي لڳندي آهي. مون کي اهو سڀ سيد صالح محمد شاھہ جو اهو درد لڳندو آهي، جيڪو ان هڪڙي جملي مان ڇلڪي پيو هو ۽ مانائتا مھربان، اهو درد کڻي ئي هو سڄي عمر، فن جا فاصلا لتاڙيندو رهيو. حياتيءَ جي هر وڌندڙ ڏاڪي، هر مٿاهين درجي سندس ڪارڪردگيءَ ۽ ڪاميابيءَ ۾ ڪمال رنگ ڀرڻ شروع ڪيا، پر سندس دل سائين ”بليڪ اينڊ وائيٽ“ رهي. اها گھري مرڪ سدائين اداس رهي ۽ اکين جي اها چلولاهٽ سدائين سوڳواريءَ کي وڌيڪ ظاهر ڪندي رهي.
درياءَ بيگ مغل ۾، سائين زمين جي هڪ ٽڪر تي لڳل ٽينٽ ۾، هڪ مھربان ڳالھائي رهيو هو، ”شاھہ صاحب هيو خوش قسمت.... سندس قدر سندس جيئري ئي خوب ٿيو.... صدارتي ايوارڊ ماڻيائين.... رسم تاجپوشي ٿيس.... انعام اڪرام.... شامون.... ميڙاڪا.... کيس سڀ ڪجهہ نصيب ٿيو.“ ۽ ڪنھن ڪنڊ ۾ اهو سڀ ڪنائيندي مون سوچيو تہ گذريل الاءِ ڪيترن سالن کان اسان ”صبح مھراڻ“ جي ”سائن ٽيون“ ۾ سندس آواز ۾ چيل شاھہ ڀٽائي جي سٽن کي گم ڪري چڪا آهيون. هاڻي اهو بيت مشھور گلوڪار ذوالفقار عليءَ جي جهونگار ۾ نشر ٿئي ٿو، ان کان پھرين ايئن هوندو هو تہ ”سائِن ٽيون“ شروع ٿيڻ سان ئي سيد صالح محمد شاھہ جي آواز ۾ ”سائينم سدائين....“ گونجندو هو.... جنھن ۾ ذوالفقار جي ڪلاسيڪل آلاپ ۾ اهي سٽون مڪس ٿينديون هيون.... پوءِ ناقدريءَ جي مھر سان اها ٽئپ اهڙو ٽٽي جو اسپلائيس (Splice) ٿي نہ سگهي.... يعني جُڙي نہ سگهي ۽ سيد صالح محمد شاھہ جي آواز کي الوداع چيو ويو.... جيڪڏهن گشو نہ هڻان تہ شايد ٻن سالن کان مٿي جو اهو جھان آهي.... هاڻي جيڪي وجود، اهو هڪڙو بيت نہ سنڀالي سگهيا آهن، اهي اڳيان جي ڪھڙي دعويٰ ڪري سگهن ٿا؟
گناهگارن ۾ تہ مان بہ شامل آهيان، مان بہ تہ هڪڙو خود غرض، پنھنجي مڳيءَ وارو، پنھنجي ڌُن ۾ گم وجود آهيان، جنھن ڪڏهن بہ اهو اعتراض نہ ڪيو تہ، ”بابا سائين.... سائين شاھہ صاحب جو آواز ڪاڏي ويو؟“ هاڻي ڪھڙي مُنھن سان اهو قصو کڻان پيو، اها خبر نہ ٿي پويم.... بس دل کولي پنھنجي ناقدريءَ تي روئجي. ٺلھن جملن ڳالھائڻ يا لکڻ سان ڇا ٿو ٿئي، جڏهن اسان جا ئي ڪجهہ ڪُليگز، الاءِ ڪيترا ڀيرا ”صبح مھراڻ“ ۾ سيد صالح محمد شاھہ جي آواز ۾ هڪ منٽ ويھہ سيڪنڊن وارو شاھہ جي ڪلام جو ”تحت اللفظ“ ئي هلائڻ ئي پسند ناهن ڪندا.... چَي.... روز تہ هلي ٿو.... اڄ نہ هليو تہ ڇا ٿيو؟ رڳو زيب سنڌي صاحب ۽ مان هر حال ۾ اهو هلائيندا آهيون.... هاڻي ان سڄي صورتحال ۾ ڇا عرض ڪجي....
”سائِن ٽيون“ کان وٺي، ڏاڏا سائينءَ جي ڪچھريءَ تائين، سڀ ڪجهہ اداسيءَ جي ڪاغذ ۾ ويڙهيل آهي، جنھن مٿان گهري اداسيءَ جي پيڪنگ پيپر تي، دريا بيگ مغل جي زمين ۾ ليٽڻ لاءِ ويندي سيد صالح محمد شاھہ مرحوم لکي ويو آهي، ”اوهان ناقدري نہ ڪيو، باقي جَڳَ ڪئي تہ مڙئي خير آهي.“

ڇپيل: آچر 9 سيپٽمبر 2007ع

ڪنڊياري کان ڪراچيءَ تائين (اداڪار: سيد شفيع محمد شاھہ)

جھڙي سڪون ۽ اطمينان سان هو اداڪاري ڪندو هو، ساڳئي سڪون سان هو موت جي آغوش ۾ هليو ويو. ڪنڊياري کان شروع ٿيل اهو سفر، ڪراچيءَ ۾ پنھنجي منزل ماڻي ويو. سيد شفيع محمد شاھہ نيٺ اتي ٻن والن جي پلاٽ ٽُڪر تي پنھنجو گهر اڏي ئي ورتو، انا لله وانا اليہ راجعون!
پنھنجي ڪوريج ۾، انگريزي اخبار هڪڙو جملو لکيو تہ، “He dead peacefully” يعني بيحد آرام سان، هن هي جھان ڇڏيو ۽ اسين، سندس سنگتي ساٿي، سندس ’ڪو ورڪرز‘ ڄاڻون ٿا تہ اهو بظاهر جو اطمينان ۽ آرام هن سان هميشہ سفر ڪندو رهيو ۽ هن بہ ان نعمت کي خوب انجواءِ ڪيو. الاءِ ڇا خلقيو هيو رب مٺي هن جي ذات ۾. اکين جي گُهور کان وٺي، آواز جي ميٺاج تائين، رب مٺي منجهس عجيب ڏيا ڀري هئي. شاھہ صاحب اوهان ڏانھن نھاري ۽ اوهان پگهرجڻ شروع نہ ٿيو، اهو ڪجهہ عجيب لڳندو هو. پنھنجي اظھار جي مڙني وسيلن تي اعتماد ڪندي، هو ”آيڪسپريشنز“ جو يعني اداڪاريءَ جي ميدان ۾ جذبن جي اظھار جو بادشاھہ بڻجي ويو. هتي هنن جملن ۾ ڪوبہ وڌاءُ ڪونھي، ڇاڪاڻ تہ گذريل ارڙنھن سالن جي ذاتي ساٿ ۾ ۽ مجموعي ڇويھن سالن جي گڏجاڻين ۾، سندس ذات جو اثر، ذاتي طور تي مون کي هر هنڌ نظر آيو. اهو اسڪرين هجي يا ريڊيو، ڪا محفل هجي يا ڪا ذاتي ڪچھري، شاھہ صاحب جو پنھنجو هڪڙو مانُ مرتبو رهيو.
ڪيڏا نہ خوبصورت لمحا گڏ گذاريا اسان.... جنھن زماني ۾ ويجهڙائپ نہ هوندي هئي ۽ شھرتن جي وَل بہ اڃان مٿي ڪونہ چڙهي هئي تہ اسين حيرتن سان هن جي گفتگو ٻڌندا هئاسين ۽ بي انتھا لائق فائق، پڙهيل لکيل، انساني نفسيات بابت ڄاڻڻ جو حد کان وڌيڪ شوقين، ڪتابن جو ڪوڏيو ۽ ڪردار جي نوڪ پلڪ بابت بي حد پريشان.... کيس ڪنھن ڪردار لاءِ راضي ڪرڻ بنھہ مشڪل عمل لڳندو هو. الاءِ ڪٿان ڪٿان ڪھڙيون ڪھڙيون ”جرحون“ ڳولي لھندو هو، پر هڪڙو ڀيرو جي مڃي ويو تہ ليکڪ کان وٺي هدايتڪار تائين ۽ ساٿي اداڪارن کان وٺي عملي تائين هر ماڻھوءَ کي اها پَڪ ٿي ويندي هئي تہ هاڻي اهو ڪردار ڇُٽو.... شاھہ پاڻھي ان ۾ گهڙي ويندو ۽ ساعتون امر ٿي وينديون.
ذاتي طور تي مون کي اهو فخر حاصل رهيو تہ پاڪستان ٽيليويزن جي ٻن ميگا سيريلز ۾، جيڪي قدرت جي مھر سان منھنجي قلم جي نوڪ معرفت ڪاغذ تي منتقل ٿيون، شاھہ صاحب مرڪزي ڪردار ادا ڪيا. هڪڙي ”نوري ڄام تماچي“ ۽ ٻي ”سمجهوتہ....“ سمجهوتہ کي تہ وري اهو فخر بہ نصيب ٿيو جو اها پاڪستان ٽيليويزن جي پھرين ۽ شايد واحد سيريل آهي، جيڪا هڪ ئي وقت ٻن زبانن ۾ رڪارڊ ٿي. اردوءَ ۾ ”سمجهوتہ“ ۽ سنڌيءَ ۾ ”ڪنھن ڪنھن ماڻھوءَ منجهہ“ نالي ان سيريل جي رڪارڊنگ ساڳين سيٽن تي ٻنھي زبانن ۾ لڳو لڳ ٿي. اداڪارن ۾ ڪجهہ ڪجهہ تفاوت هو، پر شاھہ صاحب بھرحال ٻنھي خانن ۾ فٽ هو.... ڪم جي درجي جي حيثيت اها هئي جو ٻنھي زبانن ۾، ڪنھن ۾ بہ سندس پرفارمنس گهٽ نہ هئي. تنھن کان سواءِ هڪ ”آڊ پلي“ ”لھندڙ سج وڌندڙ پاڇا“ ۾ هن ليڊ رول ڪيو. انھن سڀني ڪمن ۾، مرحوم محمد بخش سميجو صاحب جي محنت ڪمال هئي. اڇا.... سميجو صاحب جي وري هڪ ٻي عادت عجيب هئي، جنھن کي مان ذاتي طور تي بيحد محسوس ڪندو هوس. سميجو صاحب، شاھہ صاحب ۾ پنھنجو پاڻ ڳوليندو هو. هو اداڪاريءَ جون اهي سڀ رمزون جيڪي سندس وجود ۾ موجود هونديون هيون، ڪُٽي ڪُٽي شاھہ صاحب ۾ منتقل ڪندو هو ۽ مزي جي ڳالھہ اها آهي تہ جيئن شفيع محمد شاھہ جي ڪم جي، پرفارمنس جي ليول مٿي ٿيندي هئي، تيئن تيئن سميجو صاحب جي خوشي ڏسڻ وٽان هوندي هئي. اها ڪمال ڳالھہ هئي تہ سڄو ڪريڊٽ گهڻو ڪري شاھہ صاحب جي پرفارمنس کي ملندو هو، پر اتي سميجي صاحب جي محنت بہ ڪنھن لحاظ کان گهٽ نہ هوندي هئي. ان محنت ۾ هو سائينءَ جا سڀ انگل آرا کڻندو هو، پنھنجي اولاد جيان کيس ڀائيندو هو. اردو ڊرامن ۾ شاھہ صاحب کي کڻي وڏن وڏن ڊائريڪٽرن کان لاڏ پيار مليو هجي، پر سميجي جي سوچ ۽ محبت پنھنجو مَٽ پاڻ هوندي هئي.
۽ شايد اها ئي ڳالھہ هئي جو سميجي صاحب جي لاڏاڻي کان پوءِ، يعني سيپٽمبر 2004ع کان وٺي هيلتائين، اسين صرف هڪڙو ڀيرو ئي ملي سگهياسين. ان مختصر ملاقات ۾ بہ شاھہ صاحب، اداسيءَ کي ڀاڪر ۾ ڀريندي چيو هو، ”ڪنھن وٽ اچون محمود صاحب؟ يارڙو تہ ويو....“ ۽ سندس ان ڳالھہ تي، مون کي الاءِ ڪيترو عرصو پھرين جي اها ملاقات ياد آئي هئي، جڏهن سميجي صاحب، حُجت سان پنھنجي مخصوص انداز ۾ لاڏ ڪندي چيو هو، ”ڇڏيو شاھہ صاحب.... توهان تہ بس اجايو سنڌي ڊرامن کان منھن موڙي ويا آهيو“ ۽ حيرتن جا دروازا کوليندي شاھہ صاحب چيو هو، ”مون ڪٿي منھن موڙيو آهي؟ ڀلا جي ڪو گهرائيندو ئي ڪونہ تہ مان ڇو ايندس. ڏسو، اڄ اوهان گهرايو آهي تہ مان حاضر آهيان. جيڪڏهن سڀاڻي توهان نہ هجو، مطلب هي ڪم ڇڏي ڪو ٻيو ڪيو تہ مان ڪو ايندس ڇا؟“ منڊيءَ تي ٽڪ جيان هڪدم، ڳالھہ تي ڳالھہ چڙهي وئي هئي. ”لھندڙ سج، وڌندڙ پاڇا“ جو اسڪرپٽ سندس حوالي ڪيو هئوسين ۽ ڇا تہ ڪمال پرفارمنس ڏئي هن ڊرامي کي سدا بھار بڻائي ڇڏيو.
شخصيت جو وقار ۽ لب ولھجو سندس ذاتي سرشت ۾ شامل هئا. شاھہ صاحب کي خبر هوندي هئي تہ قدرت کيس ڪٿي رکيو آهي ۽ ان ”ادراڪ“ کان پوءِ هن ڪڏهن بہ اها ڏاڪڻ هيٺ لھڻ نہ گهري.... هڪڙي سُپر اسٽار جي حيثيت ماڻڻ کان پوءِ هو آخري گهڙيءَ تائين ان تي قائم رهيو. وچ واري عرصي ۾ سندس بي انتھا ٿولھہ، گهڻن کي پريشان ڪري ڇڏيو هو. پنھنجيءَ خراب صحت ۽ بي ڊولي ٿيندڙ جسم جي ڪري هو پريشان بہ رهندو هو ۽ ڇاڪاڻ تہ مان بنيادي طور تي هڪڙو ڊاڪٽر آهيان تہ سائين مون سان بہ انيڪ مشورا ڪندو هو. هڪ ٻہ دفعو ايئن بہ ٿيو جو مون کيس ڪجهہ ماهرن جي ملاقات لاءِ ريفرنسز بہ ڏنا، پر اهي سڀ حاصل ڪرڻ کان پوءِ هو وري بي فڪرو ٿي ويندو هو. سندس اندر ۾ موجود اطمينان وري اوتجي ايندو هو. وري صحت موٽندي هئي، بي فڪري وري کُلي کيڏندي هئي.
پنھنجي ڪم جي معيار تي شاھہ صاحب ڪابہ مفاهمت ڪانہ ڪئي. عرض ڪيم نہ.... تہ جسم بيڊولو ٿيڻ لڳو تہ سندس چھرو ڪمال ٿي ويو. وڏا وڏا ڊائريڪٽرز، صرف سندس چھري تي ڪيمرا رکڻ کي ڪمال سمجهندا هئا. متحرڪ نظرن کان سندس ڪردار کي بچايو ويندو هو ۽ پنھنجي چھري جي حوالي سان، جذبن جي اظھار ۾ تہ هو ازل کان ڪمال رکندڙ هو. پنھنجيءَ جسماني حالت کان باخبر رهندي، هن اظھار جي محنت وڌائي ۽ خالي ان هڪ خاصيت جي ڪري، سدائين ٽاپ بريڪٽ ۾ رهيو. پنھنجي اسڪرپٽ جي ادائگي ۽ جذبن جي اظھار جي گڏجاڻيءَ جي محنت، کيس سدائين اڳ اڳرو رکيو ۽ جسم جي اضافي واڌ سندس بڪنگ کي ڪڏهن بہ ڊسٽرب نہ ڪيو.
ياد اچي ٿو، رات جي سوا ٻارنھين بجي هن جي فون آئي هئي. اسين ڳوٺاڻا ماڻھو، جلدي سمھڻ جا عادي، اتفاق سان گهنٽيءَ تي مان پاڻ جاڳيو هئس. تنھن زماني ۾ موبائيل اڃان ايڏو عام جام نہ هوندو هو. فون کنيم تہ شاھہ صاحب لائين تي هو. نوري ڄام تماچيءَ جي ستين قسط ۽ هڪڙو ڊائلاگ هيو، جيڪو کيس سمجهہ ۾ نہ پئي آيو. ڳالھہ ۾ ڪابہ ”ٻڇانگي“ ڪانہ هئي. سڌو سڌو جملو هو ۽ اهو کيس ان ڪري سمجهہ ۾ نہ پئي آيو جو پاڻ سمجهيائين پئي تہ منھنجو ڪردار اهو جملو نٿو ڳالھائي سگهي. هاڻي بحث ٿي ويو. ان مھانگي فون جي مھانگي زماني ۾، اسين ڪو چاليہہ منٽ گفتگو ڪئي ۽ نيٺ مون اهو جملو مٽائي لکرايومانس.... اتفاق اهو ٿيو تہ ان مٽيل جملي جو تتُ بہ اڳوڻي جملي جھڙو ئي هو، جنھن تي پاڻ کلندي چيائين: ”زور آور آهيو، نيٺ پنھنجي مڃايوَ، پر ڳالھہ آهي تہ هي لفظ جيڪي هنن نون جملن ۾ آهن، اهي لفظ منھنجو ڪردار ڳالھائي سگهي ٿو. اڳوڻا، ان جي واتان نہ ٺھن ها....“ هي سڀ، دورِ جديد ۾ هڪڙو خواب لڳي ٿو، جتي ڊرامو ۽ ان سان لاڳاپيلن کي رڳو ”تڪڙ“ آهي تہ بس سينز رڪارڊ ٿي ايڊٽ ٿين ۽ ”پلي“ هلي.... اتي ايئن ذري پرزي جي سوچ اهڙا ليجنڊز ئي رکي سگهن ٿا.
شاھہ صاحب تمام جلدي رسي ويندو هو.... پرچڻ لاءِ تہ پرچي بہ جلدي ويندو هو، پر سندس رسامو ڄڻ نڪ تي ويٺل هوندو هو. ڪابہ ڳالھہ سندس مزاج جي خلاف ٿي تہ هڪڙي عجيب ماٺ کيس جڪڙي وٺندي هئي ۽ سڀني جو ساھہ سُڪي ويندو هو. سندس وجود ۾ حساسيت جو اهڙو تہ عجيب پيمانو هو، جو ڪنھن کي ورلي ئي نصيب ٿي سگهي ٿو. ”لھندڙ سج....“ جي هڪڙي سين ڪرڻ کان پوءِ کيس الاءِ ڇا ٿيو جو ٽيڪ او ڪي ڪرڻ کان پوءِ، هو لاڳيتو اڌ ڪلاڪ روئندو رهيو. سميجي صاحب سيٽ تان ٻين کي موڪلي ڇڏيو هو ۽ پاڻ بہ شاھہ صاحب کي پرچائيندي روئي ويٺو هو.
سانئڻ نور الھديٰ شاھہ جي ”غلام“ ڪرڻ کان پوءِ، سندس ڪم منھنجي حصي ۾ گهڻو آيو. جيتوڻيڪ ان کان پھرين هن جوڻيجو صاحب ۽ ٻين جي بہ ڪجهہ تحريرن ۾ رنگ ڀريا هئا. پاڻ تي سندس ان اعتبار لاءِ مان سدائين ٿورائتو رهيس ۽ پنھنجي آخري ساھہ تائين ٿورائتو رهندس. هڪڙو وڏو پرفارمر، رخصت ٿيو آهي. سندس قد بُت جي ”ڪڇ“ گهڻا ڄاڻن ٿا، سندس ذاتي لمحن جي خوشبوءِ مان ڪجهہ عڪس، هنن ڪاغذن تي منتقل ٿيا آهن. ڪنڊياري جو لاڏلو سيد، ڪراچيءَ ۾ آرامي ٿيو آهي. اسان سان گڏ، سندس لاڏ ڪوڏ، اوهان تي بہ حق رکن ٿا. کيس ڪجهہ پڙهي موڪلڻ وارو تحفو ڏيڻ نہ وسارجو. مولاءِ ڪل جل شانہ، سندس مرقد کي آسودو رکي، آمين.
نوري ڄام تماچيءَ ۾، ڄام، نوريءَ ڏانھن نھاري هڪڙو جملو چوي ٿو، ”دنيا جي آسمان تي انيڪ ستارا آهن، پر پنھنجي پوري تمنا ۽ يقين کي گڏائي، اسين اوهان کي اهو چوڻ ٿا گهرون نور خاتون.... تہ انھيءَ آسمان تي، اسان اوهان جي محبت ۽ وفا جي روشن ستاري جھڙو ڪوبہ تارو ناهي ڏٺو....“ اڄ دل چوي ٿي شاھہ صاحب لاءِ اهو جملو هينئن لکجي: ”پرفارمنس جي آسمان تي انيڪ ستارا آهن، پر پنھنجي پوري تمنا ۽ يقين کي گڏائي، اسين سڀ اوهان کي اهو عرض ڪرڻ ٿا گهرون قبلہ شاھہ صاحب، تہ انھيءَ آسمان تي اوهان جي ڪمال پرفارمنس جي روشن ستاري جھڙو ڪوبہ تارو ناهي.“

ڇپيل: آچر 20 نومبر 2007ع

اَدِي (سياستدان: شھيد محترمہ بينظير ڀٽو)

ادي!
ڳڙهي خدابخش جي نرم مٽيءَ جي تھن ۾، گلابن سان ڍڪيل آخري مرقد ۾، بابا جو ڀاڪر ڪيئن لڳي ٿو؟...اهو عظيم الشان پيءُ، جنھن کي اڻٽيھہ سال اڳ، جدائيءَ جي گهڙيءَ ۾ تون ڇھي بہ ڪو نہ سگهي هئينءَ. هنن گهڙين ۾ هن توکي ڪيئن نہ ديوانن وانگر ڇاتيءَ سان لڳايو آهي. اهو عالمي مرتبت، قائد، جيڪو سياسي بصيرت تہ کڻي ڪمال رکندڙ هو، پر گڏو گڏ هڪ والد بہ تہ ڀرپور هئو، تنھن لاءِ توکي ڇڏڻ ۽ وري واپس ورائڻ جو تجربو ڪيڏو نہ ڪمال هوندو.
ادي!
تو جھڙي عالمي وجود کي ”تون“ چئي مخاطب ٿيڻ اڻ سونھون لڳي ٿو، جتي سڀ ”محترمہ“ کان گهٽ نہ ٿا ڳالھائين، ۽ توهان چوندي بہ سندن همٿون هر هر ميڙاڪا ڪن ٿيون، اتي هي پاڳل، چريو، نادان ننڍو ڀاءُ ڪيئن هجت مان ”تون“ ٿو چوي...پر خالي هي اڪيلو ناهي، اهڙا هزارين ڀائر اها هُجت ساڻ کڻي هلن ٿا...ڇاڪاڻ تہ هنن کي محبتن جو اهو معراج تو ڏنو آهي ۽ ائين، ان انداز ۾ موڪلائي تہ تو اڃان بہ سڀني کي وڌيڪ ويجهو ڪري ڇڏيو آهي.
اڃان وڌيڪ ڳالھين ڪرڻ کان پھرين، اهو چوڻ بنھہ اهم آهي تہ، ”انا وانااليہ راجعون...“ ڌڻي جل شانہ جي فيصلي کي قبول ڪرڻو آهي. تون رخصت ٿي چُڪي آهين ۽ ٻين کي يقينن پنھنجي پنھنجي واري تي هي جھان ڇڏڻو آهي...مٽيءَ جي هر پنوڙي کي آخر بہ تہ مٽيءَ سان ملڻو ئي آهي. دنيا، خساري جي جاءِ آهي ڀيڻ...هي تہ بس پوک ئي پوکڻي آهي. لڻڻ جو جھان تہ ٻيو آهي. اها ڳالھہ تمام گهٽ ماڻھن کي سمجهہ ۾ اچي ٿي ۽ وري جن کي سمجهہ ۾ اچي ٿي، انھن کي اهو سڀ سمجهندي سمجهندي ورهيہ لڳي وڃن ٿا. تنھنجو والد محترم، ”قائد عوام“ هڪ ذهين ترين وجود هو، ان راز کان هو واقف هو ۽ هاڻي سمجهہ اچي ٿي تہ پنھنجي مختصر ساٿ ۾ هن توکي بہ خوب سمجهاڻيون ڏنيون. تڏهن تہ اوهان ٻئي، سدائين رهندڙ واري ”دارالبقا“ لاءِ ايتري تياري ڪئي، ايترو ڪجهہ پوکيو، اهو سڄو ثمر ڪٺو ڪيو، جيڪو اوهان کي ٻئي جھان ۾ ڀرپور نموني ڪم اچي...
اسان جھڙا، الاءِ ڪيترا وجود ڀيڻ، انھن سڀني مرحلن کان ناآشنا هوندا آهن، جن کي ”سياست“ چئبو آهي. ذاتي طور تي هنن سٽن ۾ اهو اقرار ڪرڻ گهران ٿو تہ سياست، جو ”سين“ سمجهڻ بہ بي انتھا ڏکيو ٿو لڳي، نہ ڪڏهن ڪو جلسو جلوس ڏٺو آهي، نہ ڪو ميلو ٺيلو، سچ اهو ئي آهي ۽ جيڪو بہ پڙهندو سو کلندو ضرور...پر ڳالھہ تہ آهي نہ...هاڻي جنھن ماڻھوءَ، ڪڏهن ڪو سياسي پليٽ فارم نہ ڏٺو هجي، جنھن کي ڪنھن نعري وغيرہ جي سُڌ نہ هجي، تنھن کي اها حسرت هجي تہ ڪيئن بہ ڪري ”شھيد ڀٽي“ جي تصوير ضرور هٿ ڪجي...اها تصوير، جيڪا ساھہ سان سانڍي رکجي...جيڪڏهن لائبريري هجي تہ اتي ڪنھن روشن جاري ۾، ڪتابن جيان، دنيا جھان جي هر ڪنڊ ڪڙڇ کان واقف ڪندڙ ”ڀُٽو“ ضرور موجود هجي...ڀٽو، جيڪو هن ملڪ جي اڻ پڙهيل عوام لاءِ هڪ کليل ڪتاب هو. اهو نوجوان نسل، جيڪو تنھنجي آواز جي گونج ۾ وڏو ٿيو آهي، شايد اهو نہ ٿو ڄاڻي تہ ڪتابي طور تي اڻ پڙهيلن، ننڍي حيثيت وارن ماڻھن ۽ عام عوام وٽ سمجهہ جو جيڪو درياءُ هاڻي بند آهي، اهو ”ڪُوزو“ کين ذوالفقار علي ڀٽو ڏئي ويو هو...اهو ئي ڀٽو، جنھن پنھنجي پٺيان توکي، ان راھہ جي اڙانگي سفر لاءِ چونڊيو هو.
اڻٽيھہ سال پھرين ڏانھن ورون ٿا ادي، سکئي ستابي ٺاهيندڙ ملڪ جي چونڊيل وزير اعظم کي، جڏهن رات وگهي جھان مان رخصت ڪيو ويو هو ۽ گهٽين ماٺ جي چادر پھري هئي تہ سڏڪا، سينن ۾ جڪڙجي ويا هئا. هاڻي، جڏهن ڪنڊ ڪڙڇ ڍڪرون ٿي ڏئي تہ لڳي ٿو تہ اهو غم بہ تازو ٿي نڪتو آهي. وسايل چلھين جا ٽانڊا، ڄڻ وچ واري عرصي ۾ ٻريا ئي ڪونھن. انھن مٿان وقت جي اڇلايل پاڻيءَ، رڳو درد جا دونھان ڪڍيا آهن. انھن دونھن وري، اکين جي آلاڻ کي جاڳايو آهي، اڻٽيھن سالن ۾ نيڻ کِليا گهٽ آهن، رت گهڻو رُنا آهن...
هنن ساعتن ۾، توسان گفتگو ڪندي، ادي...قلم بار بار بيھجي ٿو وڃي...دماغ خالي ٿو لڳي، بي ربط شيون، ڄڻ تال ڪڍنديون هجن...سڀ سمجهہ ۾ اچي ٿو...اهو بہ ڄاڻان ٿو تہ مئي سان مرندو ڪو بہ ناهي...اها ”بک“ جيڪا ڪجهہ دير لاءِ جهيڻي ٿي آهي وري لڳي ويندي...ڪار جھان وري شروع ٿي ويندو. هل هنگاما، نعرا شارا، شاديون مراديون، سڀ وري ٿي ويندا، نہ هوندينءَ تہ تون...۽ اها بہ ڄاڻ اٿم تہ تنھنجيءَ غير حاضري ۾ يقينن ڪنھن نہ ڪنھن تي اها سڄي ذميواري بہ اچي ويندي، هاڻي اهو اها نڀائي سگهي يا نہ، اها ٻي ڳالھہ آهي...پر اها پڪ تہ هرڪو رکي ٿو تہ اهو بينظير ٿي نہ سگهندو...
حياتيءَ ۾ هڪڙي ڳالھہ ڏاڍي عجيب آهي ادي....ڪنھن وڏي، گهاٽي وڻ جي ڇانءَ، هيٺان ننڍا ٻوٽا نسري ناهن سگهندا...هاڻي انھن لاءِ سبب کڻي ڪھڙو بہ هجي، اهو سڀ ائين ئي ٿئي ٿو، پر هڪ وڏي پيءُ جي ڇانءَ هيٺان، تنھنجي وجود جي ٻوٽي پاڻ ڪمال جو سنڀاليو...ايتري حد تائين جو ان قدآور وڻ جي ڪپجڻ کان پوءِ تو وري پاڙون مضبوط ڪيون ۽ پنھنجو قد اونچو ڪيو...جيڪڏهن تنھنجي وجود جو وڻ قبلہ والد جي وڻ کان مٿي ٿي نہ سگهيو تہ بہ، ان جي لڳ ڀڳ تہ پڳو آهي ادي...هاڻي اهو سڀ تہ سياسي تجزيه نگار ئي سمجهي سگهن ٿا، هيءَ تہ هڪ عام ماڻھوءَ جي سوچ آهي.
شھادت کان ڪجهہ ڏينھن پھرين، ڪراچيءَ جي هوائي اڏي تي ڪي ٽي اين سان ڳالھائيندي تو چيو هو، ”مون کي وڏي خوشي آهي تہ اڄ مان پنھنجي ڌرتيءَ تي لٿي آهيان...“ تہ اهو سڀ ٻڌندي، تنھنجي ٻھڪندڙ مُکَ ساڻ، ٻيا بہ هزارين چھرا، مھڪي اٿيا هئا...تو مرڪيو پئي تہ عوام ٽڙيو پئي...ڪنھن کي بہ اهو اندازو ڪو نہ هو تہ گلابي مک کي، ڪجهہ ئي ڏينھن ۾ گلابن جي ڍير هيٺان آرامي ٿيڻو آهي. پنھنجي والد جي لاڏلي ”پنڪي“ ائين خوشبو بڻجي ويندي...پر ڇاڪاڻ تہ ازل ابد جي ڪتاب ۾ سڀ اڳ ۾ ئي لکيل هوندو آهي. اهو سڀ ائين ٿيڻو هو...هڪ عاشق پيءُ، ڀاڪر ۾ ڀرڻ لاءِ ڪيترو انتظار ڪري ها...
لاهور جي عدالت ۾، پنھنجي آخري تاريخي بيان جي آخر ۾، مرحوم ذوالفقار علي ڀٽو شھيد، هڪ سٽ چئي هئي...جيڪا هر هر ڪنن ۾ گونجي ٿي...ڀٽي صاحب، عدالت کي مخاطب ٿيندي چيو هو، ”دردان دي ماري، دلڙي عليل اي..“ اڄ، وقت کي مخاطب ٿيندي اها ئي سٽ سمجهہ ۾ اچي ٿي.
اسان جھڙن مجھولن کان ناراض نہ ٿجانءِ ادي...اسين بيوقوف، سڪو رائج الوقت نہ ٿا ڄاڻون...اهي ڦنڌ ڦير اسان کي نہ ٿا اچن ڀيڻ...اسان جو نہ ڪنھن سان مخالفت جو حساب آهي، نہ موافقت جو تعلق....اسان کي تہ بس اها خبر آهي تہ جيئن سڳين ڀينرن جو ڏک سينو جڪڙيندو آهي، ائين ئي تنھنجي جدائيءَ جو غم بہ وڪوڙي ويو آهي. اڄ دل چوي ٿي تہ ادي، ادڙي، جيجل، امڙ، آئي، دادا ۽ اهي سڀ خطاب جيڪي گهرن ۾ ڀينرن کي ڏنا ويندا آهن، تنھنجي نانءُ ڪجن ۽ جيئن ڀينرن جي رخصت ٿيڻ تي، سندن هٿ وٺندڙن کي وينتي ڪبي آهي تہ، ”سائين....ڏاڍي لاڏ سان پاليل آهي اسان جي نياڻي...ان جي پارت اٿوَ...ائين ئي ڌڻيءَ مٺي کي عرض ڪجي تہ رب پاڪ، کيس بھتر کان بھتر جاءِ ڏجانءِ...سندس پورهيو قبول ڪجانءِ ۽ کيس جنت الفردوس جي عاليشان باغن ۾ رکجانءِ...هوءَ گلابي آهي ۽ گلابن ۾ ئي سندس جاءِ سونھين ٿي...منھنجا رب تون مالڪ آهين ۽ اهو سڀ تہ تون بھتر ڄاڻين ٿو. اسان جو عرض قبول ڪجانءِ. آمين.

ڇپيل: آچر 30 ڊسمبر 2007ع

ڀيٽا (قبلا امان جِيجِي صاحبہ )

معزز خواتين و حضرات.... خواب نگر تي اوهان جي عنايت ڪمال رهي آهي. ڪوشش هاڻ اها بہ آهي تہ ڪار وهنوار مٽيل هجي، پر ڪجهہ ڏهاڙا اهڙا ايندا آهن، جو ڪنڌ ڪڍائڻ لاءِ دل نہ چوندي آهي. ڪجهہ هستيون اهڙيون هونديون آهن، جن کي ڀيٽا ڏيڻ لازم هوندو آهي. هي ”وارتا“ ذاتي آهي سو لفظ اڄ ترتيب ۾ نہ هوندا.... ايترو بھرحال دل سمجهي ٿي تہ، ”ماءُ“ ذاتي نہ هوندي آهي. ماءُ تہ بس ماءُ هوندي آهي. آتم ڪٿا جو هڪ باب اوهان تائين پھچايان پيو ٿو، ذاتي هجت لاءِ، جي قبول نہ پوي تہ درگذر جو دامن کليو رکجو، اوهان جو ڪرم ٿيندو. جدائيءَ کي تيرنھن سال بہ ٿي ويا امان....
وقت بي مھر ٿئي ٿو، مھر جي ڪا بہ مھر هن وٽ ناهي. ڪنھن بہ گهڙيءَ ڪابہ خبر نٿي پوي تہ ڪھڙو پل جٽاءُ ڪندو ۽ ڪھڙو وگهري ويندو. جٽاءُ تہ وقت کي خير آهي ڪونہ، پر اهي لمحا، جيڪي ”فريز“ ٿي ويندا آهن، ڪنھن ٽيپ تي، ڪنھن ڪاغذ تي، ڪو عڪس، ڪو پاڇي، ڪو حرڪت ڪندڙ پر روڪيل لمحو، تہ اسين ان کي ياد جي دريءَ جي فريم ۾ جڪڙي ڇڏيندا آهيون، گهرن ۾ فوٽو البمز (Photo Albums) جا ڍِڳ هوندا آهن. سرنديءَ وارن وٽ وري ٽيپس تي رڪارڊ رکيل هوندو آهي.... ويل ويل روائينڊ ٿيندي آهي، کسڪيل وقت جي ڪا مُرڪ وري موٽي ايندي آهي.
ڪيڏو نہ خوف ٿيندو منھنجي جدائيءَ جو ”جيڪڏهن خوانخواستہ وڇڙي وڃي امان.... تہ منھنجو ڇا ٿيندو؟“ اهو سوال ڏينھن ۾ الاءِ ڪيترا ڀيرا هٿ جهليندو هو. وري جوانيءَ جي چيڳرائپ ۾ ڪنڌ جو ”ڌڻڪو“ هوندو هو تہ خير آهي، ﷲ پاڪ وڏي ڄمار ڏيندس. رب اهڙو ڏينھن نہ ڏيکاريندو ۽ انھن ڏينھن ۾ امان سڇ بہ تہ اهو هوندو هو تہ زندگيءَ ۽ موت جي ڪا گهڻي خبر ڪونہ هوندي هئي. حياتي، ڪيترو بار مٿان وجهي سگهي ٿي ۽ ڪيترو ماڻھو سھي سگهي ٿو، ان جو ڪوبہ اندازو ڪونہ هوندو هو. بي فڪرا لمحا، سيٽيون وڄائيندا، دل جي ڳلين ۾ روان دوان هوندا هئا. اک اٽڪندي هئي تہ خبر پوندي هئي تہ ڪو ”فل اسٽاپ“ بہ آيو آهي.
”ڪارو ٿئي منھن کوٻلا.... تون ڪونہ سڌرندين.... هونئن اهو ڪانئون نمبر عشق آهي تنھنجو؟“ هٿ ۾ جتيءَ جو پادر کڻي، هڻڻ کان پھرين تون هڪ وارو وري پڇا ڪندي هئينءَ، تنھن زماني ۾، نڪ جي پڪائي ڪمال هوندي هئي.... ڏاڍو لاڏ ڪوڏ سان نمبر ٻڌايو ويندو هو ۽ ڪجهہ دير لاءِ، اهي ڪمزور هٿ پٺيءَ تي هلڪو ”ڪٽڪو“ ڪندا هئا. منھنجي جهڪيل ڪنڌ ۾ تنھنجي وجود جي عجيب خوشبوءِ اچي ويندي هئي، امان.... ٻہ ٽي ڌڪ کائي، ڪنڌ کڻي پڇندو هوس، ”پوءِ؟“
”پوءِ ڇا؟“ مرڪ کي ڪمال ڪنٽرول ڪندي هئينءَ تون....
”پوءِ آهي ڪو آسرو.... يا موالي وڃن؟“
”نڀاڳا.... تو لاءِ گهڻن ماڻھن وٽ وينديس مان....؟ ڪنھن هڪ تي تہ ٽڪي تون بہ نٿو بيھين....“ وري اهو موچڙو هوندو هو.... ياد ٿو اچي ٻہ ٽي ڌڪ کائي چوندو هوس ”مشڪري ٿو ڪيان يار.... واندو آهيان ڇا جو ايترا عشق ڪندو وتان.“ ۽ انھن ئي گهڙين ۾ تون هٿ مضبوطيءَ سان جهلي چوندي هئين، ”مشڪري ڀلي ڪر ابا.... ڪوڙ نہ ڪر.... ۽ ها پرائي عزت جو خيال پنھنجيءَ عزت کان سدائين مٿانھون رکجانءِ.“
مرڪندڙ مھڪندڙ لمحا سڀ خواب ٿي ويا امڙ.... اها مشڪري، کل ڀوڳ، ڪوڙ پچاڻيون.... سڀ هوائن ۾ الاءِ ڪيڏانھن هليا ويا.... اجگر جيڏيءَ جدائيءَ کي نيٺ بہ تہ در جي ڏيڍي ٽپڻي هئي....
گامون سچار جي دعويٰ مون وٽ ناهي جيجل.... پر لڳيم ٿو تہ هاڻي ڪوڙ جي سرحد ڏاڍي ڪمزور آهي مون وٽ.... مٿان وري ان ليول جو مذاق سمجهڻ وارو بہ هاڻي شايد ڪوئي ناهي. اکين ۾ عڪس بہ نٿا ٺھن. تو ڪو اهڙو عڪس ڇڏيو جو جاءِ خالي ئي نٿي لڳي. لڳيم ٿو، جيڪو عشق توسان ٿيو، اهڙو تہ ڪڏهن ٿي ڪونہ سگهيو.... هاڻي جڏهن تون ناهين تہ الاءِ ڪيترا سوال آهن، جيڪي بار بار ڄڻ سيني کي ڇلڪائين ٿا. هاڻي اکين ۾ آب نٿو اچي آئي.... هاڻي سنئون سڌو سينو ڀرجي ٿو، اندر ئي اندر ۾ الاءِ ڪيترا ڳوڙها هوندا آهن، جيڪي دل جو دامن ”تر“ ڪندا رهندا آهن. عمر وڌي ٿي تہ اڪيلائپ بہ هٿ جهلي ٿي. جيڏا، هڪ جيڏا بہ رخصت ٿين ٿا، پنھنجي ”بر“ ميچڻ لاءِ ڪونہ ملي تہ ڳوڙهن ۾ ۽ فضول پاڻيءَ ۾ ڪو خاص فرق نٿو رهي. اهو ئي سبب آهي شايد جو سيني ۾ ”گهٽ ٻوسٽ“ وڌندي رهي ٿي. سوال، جواب طلبين ٿا، پر اهو ڪير ڏئي؟ ماءُ جھڙو ذهين وجود ڪٿان اچي؟
الاءِ ڇا ڇا پڇڻو آهي، الاءِ ڇا ٻڌائڻو آهي امڙ.... پڇڻو تہ اهو بہ آهي تہ اهو سڄو هنر مائرن کي ڪٿان ٿو اچي وڃي، جو هو سڀ ڏک سور، هڪ لحظي ۾ ميڙي وٺنديون آهن. اولاد جي نگاھہ جي ”تروري“ جيتري بہ خبر کين ڪٿان ٿي پئجي وڃي؟ پنھنجي اندر ۾ ايتري آسيس ۽ گرمي، هنن ۾ ڪير منتقل ڪندو آهي جو سڄي جھان جي سردي، ان هلڪي لوئي اوڙهيل، سنھي نٻل وجود جي ڀاڪر کان لھرائي ٿي؟ ماڻھن جا مھڻا، حياتيءَ جون ناڪاميون، ڪاميابين جي سرخوشي، اهي سڀ تنھنجي ”ڪڇ“ ۾ اڇلائڻ کان پوءِ ايڏي فراغت جو احساس ايئن ڪيئن ٿو جڪڙي وٺي؟ ڪمال آهي.... نج پج ڪمال آهي امان.... ڇيڻا ميڙيندڙ ”جهونيءَ“ کان وٺي، هاءِ فاءِ ”مام“ جي ڇھاءَ ۾ اهو هنر ڌڻي ڪھڙي نہ ڪمال سان منتقل ٿو ڪري جيجان.... هاڻي اتي ئي جيڪڏهن انھن سوالن جو جواب ملي ويو تہ وري بہ هڪڙو سوال اهم آهي.... ماءُ.... ڪير سڏائي؟
جڏهن پئسا گهٽ هوندا هئا نہ امان.... ۽ حياتيءَ جي ورقن کي آهستي آهستي ورڻو هوندو هو تہ تنھنجي پرورش ڪمال هوندي هئي. ڪڏهن بہ زندگيءَ ۾ اهو احساس ڪونہ ٿيو تہ ”ڪو گهڻو“ پاڻ وٽ ناهي. ٻين ٻارن جي ڀيٽ ۾ ڪنھن بہ ”ڪامپليڪس“ کان بچائڻ جي لاءِ تون هر حيلو وسيلو ڪتب آڻيندي هئين. وي سي رکڻ.... پئسا پاسيرا ڪرڻ، خرچيءَ جو وقت مقرر ڪرڻ ۽ ٻين جي مال کي نہ ”تاڙڻ“ جا سبق سيکارڻ.... اهو سڀ توکي ازبر هوندو هو. تنھن زماني ۾، يعني ستر جي ڏهاڪي ۾، هڪڙو پيٽيس ويھن پئسن ۾ ملندو هو ۽ سموسو ٻارنھن پئسن ۾.... ٻارنھن پئسا يعني ٻہ آنا.... سڪا تنھن زماني ۾ پنج پئسا، ڏھہ پئسا، چار آني ۽ آڌي هوندا هئا ۽ تنھن کان سواءِ پايون بہ هونديون هيون. چلڪڻا خوبصورت سڪا، تون الاءِ ڪٿان هٿ ڪندي هئينءَ.... رسيس جي گهنٽي وڳي ناهي ۽ مان ڪينٽين ڏانھن ڀڳو ناهيان. رڙ پئي پوندي هئم، ”ايڪ سموسا، دو پيٽيز“ مون کي ڏسڻ سان ئي ڪينٽين تي ڪم ڪندڙ سينئر ڇوڪرا مُرڪي پوندا هئا. پوءِ وقت گذرڻ سان خبر پئي تہ هنن منھنجو نالو ئي ”ايڪ سموسا، دو پيٽيز“ رکي ڇڏيو هو. ڏکايل دل سان تو وٽ آيو هوس ۽ چيو هئم، ”اهو سڀ مٽاءِ امان.... يا تہ خرچي مٽاءِ يا وري مان ان ڪينٽين تي نہ ويندس.“ ۽ ياد اچي ٿو، تو هٿ جهلي ڀر ۾ ويھاريندي چيو هو، ”اهڙيون گهڙيون خرچيون مٽائيندين ۽ اهڙا گهڻا طعنا تنھنجيءَ راھہ ۾ روڪ ڪندا رهندا....؟“
گمان ٿئي ٿو تہ اها حياتيءَ جي پھرين ڀرپور سمجهاڻي هئي، جنھن اهي سڀ دڳ ڏيکاري ڇڏيا تہ حياتيءَ جي ايندڙ ”گهاون“ ۾ ڇا ڇا پلئہ پئجي سگهي ٿو. مون کي نٿو لڳي تہ ان سمجهاڻيءَ کان پوءِ مان ڪڏهن ڪنھن اهڙي ڳالھہ تي پريشان ٿيو هجان. زماني جي ٽوڪن، چٿرن ۽ کل کي، تنھنجن ڪجهہ لمحن عجيب ڍال ڏئي ڇڏي. اڄ ايڏو عرصو گذرڻ کان پوءِ جڏهن اهو سڀ سوچيان ٿو تہ حيرت ٿئي ٿي. هڪڙي ننڍڙي ڳالھہ، ڪيئن حياتي مٽائي ٿي. اهڙيون الاءِ ڪيتريون ڳالھيون زندگيءَ ۾ هم رڪاب رهيون امان.... چئي نٿو سگهان تہ هن دور جي امڙ بہ اهڙي آهي الاءِ نہ.... پر بھرحال ان دور ۾ جيڪي ڪجهہ هوندو هو، سو تہ عجيب ئي هوندو هو.... تن ڏينھن ۾، اسان ڪو خاص ڏينھن ڪنھن بہ نسبت سان نہ ملھائيندا هئاسين. ياد اچي ٿو تہ خالي مزدورن جو عالمي ڏينھن، پھرين مئي تي ملھايو ويندو هو ۽ ٻيو ٿيو خير.... هي مٽن مائٽن، دوستن دشمنن جا ڏينھن تہ اسان هاڻي ملھائڻ شروع ڪيا آهن. اهو ويلنٽائن پھرين الاءِ ڪٿي لڪل هو. تنھن زماني ۾ دل چوندي هئي تہ ڪو ڏينھن ضرور ملھائجي. اهو سوچي هڪ واري توکي عرض ڪيو هئم، ”سال جو پھريون ڏينھن تنھنجي نالي ڪريان؟“
تون کِل ۾ ٻٽجي وئي هئينءَ. ننڍڙي هوندي، منھنجي عادت هوندي هئي، مان ڪپڙا ڏاڍا ”ماڊرن“ پائيندو هوس. پوءِ جيڪڏهن سلايون ڪڙهايون خرچ کان چڙهي وينديون هيون تہ لنڊي بازار مان ڪپڙا وٺي، پنھنجي مرضي سان ڪٽنگ ڪندو هوس ۽ ڀاڄايون ويچاريون سبي ڏينديون هيون. منھنجي ان ”ماڊرن ازم“ جي توکي وڏي خبر هئي. منھنجي هن جملي تي بہ تو کل پوري ڪري چيو هو، ”وري ڪو ماڊرن ريچڪ چڙهيو ٿئي ڇا؟“ نہ نہ.... جهوني بس ايئن ئي، تنھنجي جنم جي ڏينھن جي خبر ناهي. سالگره تون ملھائين ڪونہ. هي فقير سوچي پيو تہ پنھنجيءَ مرضيءَ سان، ڪو هڪڙو ڏينھن مقرر ڪري، توکي ”آنر“ پيش ڪجي. الاءِ ڪھڙي ساعت هئي، تو چيو هو.... ”ڄمڻ جي تاريخ جي خبر نہ ٿئي تہ وڇوڙي جي تہ پئجي ئي ويندي نہ ابا....“
جملو تنھنجي واتان نڪري ويو هو ۽ مان سڏڪن ۾ پئجي ويو هوس. الاءِ ڪيتريون مٿون ڪري، معافيون وٺي مون کي مڃايو هو.... پر اهو آواز ۽ اهو جملو تہ بس اندر ۾ کُپي ويو هو. الاءِ ڪيترن ڏينھن کان پوءِ توسان پرچيو تہ هئس، پر الاءِ ڇو اکين ۾ آلاڻ رهڻ لڳي هئي. جيتوڻيڪ تنھنجو وڇوڙو ان جملي جي ادائگي کان تقريبًا ارڙنھن سال کن پوءِ ٿيو، پر اهي ارڙنھن سال ئي سال الاءِ ڇا ڇا توکي چوڻ لاءِ مان سوچيندو رهيس. الاءِ چئي سگهيو بہ هئس الاءِ نہ، دل ۾ اچيم ٿو تہ شايد نہ چئي سگهيو هوس.... ۽ شايد اهو ئي احساس هو جو عامر خان جي ”تاري زمين پر“ ڏسندي پرسن جوشيءَ جي سٽن رت روئاري ڇڏيو آهي.... تنھنجي وڇوڙي جي تيرنھين سال تي، انھن سٽن جو ترجمو پيش ڪرڻ ٿو گهران.
مان ڪڏهن ٻڌايان نہ ٿو، پر اونداھہ کان ڊڄندو آن مان.... ماءُ....
هونئن تہ مان ڏيکاريان نٿو، تنھنجي پرواھہ ڪندو آن مان.... ماءُ....
توکي آ سڀ آ خبر .... ها نہ ماءُ....
توکي آ سڀ آ خبر .... منھنجي ماءُ....
ڀيڙ ۾، ايئن نہ ڇڏ تون مون کي، گهر موٽي بہ نہ اچي سگهان.... ماءُ
ڏور ايترو، مون کي موڪل نہ تون، ياد بہ توکي نہ اچي سگهان.... ماءُ
ڇا ايڏو برو آن مان.... ماءُ
ڇا ايڏو برو.... منھنجي ماءُ....
جڏهن ڪٿي بابا مون کي جي زور سان پينگهي ۾ لوڏي ٿو.... ماءُ
منھنجي نظر ڳولي توکي سوچان اهو، تون اچي جهليندينءَ.... ماءُ
هن کي، مان اهو چوندو نہ آن.... پر سمجهي ويندو آهن مان.... ماءُ
مک تي اچڻ ڏيندو نہ آن.... دل ۾ ئي وٺجي ويندو آن مان.... ماءُ
توکي سڀ آ خبر.... منھنجي ماءُ!
جدائيءَ جي تيرنھن سالن جو اهو نظم تنھنجي نالي آ آئي. حياتيءَ جي ڀيڙ ۾، تون ڇڏي وئي آهين ۽ مان گم ٿي ويو آهيان. پر پڪ اٿم تہ توکان وسريو ناهيان. وقت جو پينگهو، جڏهن بہ ڪو وڏو لوڏو ڏئي ٿو تہ دل تو لاءِ ڪڍي ٿي.... اهو ئي سچ ٿئي آئي.... ڪوڙ ڳالھايان ڪونہ.... سو اها مشڪري بہ ڪانہ ٿئي.... توکي سڀ خبر آهي نہ.... امان....
مولا ڪل جل شانہ توکي، تنھنجي مرقد ۾ آسودو رکي.... آمين....

ڇپيل: آچر 10 فيبروري 2008ع

بيوفائين جي موسم (براڊڪاسٽر: محمد انور هڪڙو )

بَڙ جي گهاٽي وڻ هيٺان، بڙ جيان ئي گهاٽو ”محمد انور هڪڙو“ سدائين لاءِ سمھي رهيو آهي، انا لله و انااليہ راجعون...
نشريات جو هڪڙو خوبصورت دور پنھنجيءَ پڄاڻيءَ کي پھتو... اهي سڀ جيڪي سندس رفيق رهيا، ماتحت رهيا، چڱيءَ طرح ڄاڻندا هئا تہ هڪڙو صاحب ڇا هيو... زماني جي سردي گرميءَ کي سھندي، هڪ بي انتھائي لائق، ايماندار، سچو ۽ محنتي ۽ سڀ کان وڌيڪ تہ هڪڙو بھادر ماڻھو رخصت ٿيو آهي... ڪار جھان دراز آهي... زندگي پنھنجي پوري وحشتن ساڻ روان دوان آهي... هڪڙو مڪمل هفتو ٿيڻ کان پوءِ تہ سندس قبر جي مٽي بہ سڪي وئي آهي ۽ گلن جي حالت بہ ”سوختہ“ ٿي وئي آهي... ائين ئي ٿيندو آهي عزيزانِ مَن... ائين ئي تہ ٿيندو آهي... جھان رنگ و بو ۾ اچڻ وڃڻ تہ عام هوندو آهي... هڪڙن کي اچڻو آهي ۽ ٻين کي رخصت ٿيڻو آهي... نہ جشن سلامت رهڻا آهن ۽ نہ ئي وري ماتمن جون موسمون برقرار رهڻيون آهن... سڀ فنا آهي... آخر فنا...
پنھنجي فقير سان، اوهان مڙني جون نسبتون ڪجهہ عجيب آهن... خواب نگر جي مسلسل اشاعت، ان جي پھرئين ڳٽڪي جي ڪامياب ”سيل“، مٿان وري وقت سر اوهان جي حضور جي حاضري، اسان جي ڪيترن ”محترمن ۽ عزيزن“ کي شايد ناگوار لڳي ٿي. مختلف الزامن جا ”ٺُل“ ٺاهي، سماعتن کي مجروح ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي. خاص طور تي ڪنھن بہ جاءِ تي حاضري ڀرجي يا سامھون ڪنھن بہ ”واقعي“ جو ظھور ٿئي تہ هڪدم سنگتي ساٿي چوندا آهن، ”احتياط ڪيو... محمود مغل ويٺو آهي... ڪالم ۾ ضرور لکندو...“ الاءِ ڪيترا ان مھل کُلي پوندا آهن ۽ کلڻ لڳندا آهن... ”جادو ئي شيشي“ جيان، هر آئيني جي کل روح ڇليندي آهي... آيو سائين آيو... ڄاڻ ان تي هڪ ڪالم آيو... جا الاءِ ڪيترا نعرا، ٽوڪن، تضحيڪن، هٿ ٺوڪين تعريفن ۽ داد و تحسين جي ڀري ٻڌي ايندا آهن... اتي ائين ناهي تہ ڪو، دل جي حضور سان ڪير ڪرم نوازي نٿو ڪري.... الاءِ ڪيترا مھربان آهن، جيڪي هن ”نالائق“ کي نوازيندا رهن ٿا، پر انھن خاص موقعن تي خاص صلاحون، جيءُ جهوري ڇڏينديون آهن.... ٻين سان گڏ پنھنجو پاڻ تي کلندي، الاءِ ڪيترو رت روئڻو پوندو آهي.
هاڻي جي حقيقت ڏسجي تہ، اها ائين آهي بہ ... ساڍن ٽن سالن جي هن ساٿ ۾ الاءِ ڪيترا تعزيت نامہ هن خادم لکيا هوندا... فنون لطيفہ جي ڪا هستي رخصت ٿي هوندي تہ وقت سر ان تي ڪجهہ نہ ڪجهہ هن فقير ضرور لکيو هوندو... جي ڀلا ائين آهي تہ ان ۾ ”قباحت“ ڪھڙي آهي؟... هن دو رنگي دنيا ۾، جنھن ۾ ٺوڪرون، ڀاڪرن کان وڌيڪ آهن، ڇا اسان جي رخصت ٿيندڙ دوستن، يا رخصت ٿي ويل ڪرم فرمائن تي چار پنا لکي، ڀيٽا بہ وقت سر نہ ڏجي؟... ڇا ان لاءِ بہ انتظار ڪجي تہ ڪير لکندو ۽ ڪڏهن لکندو...؟ هن بيوفا دنيا ۾ هر ماڻھو ڄاڻي ٿو تہ صرف ڪجهہ ڪلاڪ ۾ ئي سڀ رسمون ٿين ٿيون... صبح جو جيئرو هئو، شام جو دفن بہ ٿي ويو ۽ رات جو ”سُڄيل اکين“ وارا بہ برياني کائڻ ۾ مشغول آهن... ايترو وقت نہ سائين... خالي ايترا ڪلاڪ بک ڪٽجي سگهي نہ؟ ڪاڏي ويو اهو عشق؟ ڪيڏانھن وئي اها ”پڇاڙ“، جيڪي کائيندي، هر هر بيھوشيءَ کي ڀاڪر ۾ ڀربو آهي... ”صبر“ جو لفظ ئي اهڙو آهي، جنھن کي ڀرپور نموني سان انھن ئي لمحن ۾ استعمال ڪبو آهي... ورلي ڪو اهڙو روح بچندو آهي، جيڪو ويندڙ سان گڏ پنھنجو الھہ تلھہ بہ موڪلي ڇڏي ۽ رڳو جسم کي هتي رکي... هاڻي ائين تہ ٿيڻو آهي مٺا... پر وري بہ... هلو، لڄئون ڪڄئون بہ... دنيا کي کڻي ڏيکارڻ لاءِ ئي سھي... ڇا اسين پنھنجن ناليوارن دوستن کي عقيدت آڇي نٿا سگهون؟... هنن ساعتن ۾ جڏهن مرحوم محمد انور هڪڙي تي ڪجهہ لکڻ لاءِ روح ۾ هڪ ”ڪانڍ“ آهي، تہ ڇا اهو بہ سچ ناهي تہ اهو سڀ لکڻ ۾ دير ٿي وئي آهي... هڪڙو هفتو بہ وڏو هوندو آهي سائين... اهو سڀ اسان کي ڪڏهن سمجهہ ۾ ايندو...؟ ۽ اتي هڪڙي ڳالھہ پوءِ بہ اهم آهي... اسين ائين انھن سڀني رخصت ٿيل وجودن جي ”ياد“ کان، جلد از جلد جان ڇڏائڻ ڇو گهرندا آهيون...؟ اهو ڪيڏو نہ وڏو الميو آهي جو ٽيليڪاسٽنگ ۽ براڊ ڪاسٽنگ جي دنيا ۾ سڄي عمر ”رت ست“ ڏيندڙن جو ذڪر، صرف ان ڏينھن لاءِ محدود هجي، جنھن ڏينھن ان هن جھان مان موڪلايو هجي... اتي اسين اهو نٿا عرض ڪيون تہ ڪو اوهان هنن جو چاليہو ملھايو... يا ورسيون منعقد ڪيو... اهي ڪم تہ نہ اسين ڪڏهن ڪري سگهيا آهيون، نہ ئي فضيلت سان ڪري سگهنداسين... پر ڇا، پھريان ئي ڏينھن بہ اسين ”ويندڙ“ جو ذڪر نہ ٿا ڪري سگهون؟
آچر جي رات وفات ڪئي هئي، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي پروگرام مئنيجر... آچر جي ڏينھن اها خبر نشر ٿي هئي... آچر تي ئي سندس تدفين ٿي هئي ۽ سومر ڏهاڙي ٽيجهو ٿيو هو... جيڪو دراصل اڱاري تي ٿيڻ گهربو هو... بھرحال اهو سڀ سندس خاندان جي فيصلي جي حساب سان هو، پر اڱاري ڏينھن سڳنڌ ۾ سندس خدمتن کي خراج عقيدت پيش ڪندي، مون کي احساس ٿيو تہ اها ڳالھہ ”باور“ پئي ٿي تہ هڪڙو صاحب، هاڻي صرف ”ياد ماضي“ آهي... ۽ بس... ان موضوع کي ڪجهہ وڌيڪ ”ڇيڙڻو“ ناهي... بس گهڻو ٿي ويو... پنھنجي هانءَ جي سچائيءَ تي پاڻ کي مليل ويھہ منٽ بھرحال مون سندن ”نذر“ ڪيا... جيڪو منھنجو فرض هو... لاڳيتن ٽيويھن سالن جي ساٿ کي مان ٽيويھہ منٽ بہ نہ ڏئي سگهيس، جنھن لاءِ شرمسار آهيان.
ان کان اڳ اهو سڀ پھرين بہ ڪيترا ئي ڀيرا ٿي چڪو آهي، پر ”ماضي قريب“ ۾ مرحوم سيد صالح محمد شاھہ جي وفات، وڏي ۾ وڏو مثال هئي... اها ئي ڪچھري، جنھن کي هن پنھنجي حياتي ڏني، جنھن جهنگ جهر ۾ سنڌ کي متعارف ڪرايو... جنھن لطيف سائينءَ جي ڪلام کي آواز ۽ اچار جي سونھن بخشي، تنھن ساڳي ڪچھريءَ ۾ ٻن ڏينھن کان پوءِ ئي سندس ذڪر، متروڪ بڻجي ويو... هڪڙي بالا عملدار، سڀني آواز جي مسافرن کي ٻڌايو تہ بس ڪافي ٿي ويو... هاڻي شام جو ذڪر ڇڏيو... ُمئي سان ڪيترو مربو... دل چوي ٿي تہ اتي ضرور لکجي تہ اڃا تہ اسٽوڊيوز جي ديوارن بہ ”گريو“ ڪو نہ ڇڏيو هو... اهي اسان جا ئي آواز هئا، جن مان ٽھڪ ٻُري رهيا هئا... ﷲ اڪبر... اها آهي خدمت ۽ اهو آهي ان خدمت جو مان... اُتي ڪنھن ڪنن ۾ سرٻاٽ ڪيو هو... ”پر سائين ائين ٿيو ڪو نہ... ڇاڪاڻ تہ نذير لغاريءَ جھڙا کرا ماڻھو بہ مائڪ تي اچن ٿا... هن بہ سائين صالح محمد شاھہ تي بلڪل ائين ئي ڳالھايو هو، جيئن توهان هڪڙو صاحب تي ڳالھايو هو“... اتي ازل ابد جي ڪتاب جي هڪڙي ٻي حمايت بہ سامھون آئي، خواتين و حضرات... هي سچ لکيو ۽ سچ لکڻ بہ گهرجي... سيد صالح محمد شاھہ جي اضافي ذڪر کي، پروگرام مئنيجر جي حيثيت سان هڪڙو صاحب ئي روڪيو هو... ۽ هاڻي سندس واري تي وري ٻيو ڪير، سندس جاءِ تي هو... اتي اهو بہ تہ سچ ڏسو تہ ايترين ”منعذ“ کان پوءِ بہ نذير، پنھنجو حصو ادا ڪيو ۽ مون وري پنھنجو... پروردگار کي جنھن کي جيڪو مرتبو ڏيارڻو آهي، ان کي اسين ۽ اوهين روڪي نٿا سگهون.
الاءِ ڪيتريون ”تاويلون“ سامھون اچي سگهن ٿيون، معزز خواتين و حضرات... اداري جا عملدار، ويھہ سبب بيان ڪري سگهن ٿا... اهو بہ ٿي سگهي تہ وفات ڪيل هنن لاءِ بس هڪ ورڪر ئي هجي... پر اتي اهو بہ تہ سوچيو تہ اهي سڀ وجود نشريات جي ادارن سان لاڳاپيل آهن... انھن جا لکين مداح آهن... انھن جون ذاتي طور تي الاءِ ڪيتريون خدمتون آهن... ڇا انھن کي اسين اهي ڪجهہ اضافي ڪلاڪ بہ عنايت نٿا ڪري سگهون؟
هن رڻ جي سفر ۾ اڳ ۾ بہ عرض ڪري چڪو آهيان تہ هاڻي هڪ صديءَ جو ”چوٿو“ مان بہ خرچ ڪري چڪو آهيان... ريڊيو ۽ ٽيليويزن تي الاءِ ڪيتريون موسمون مٽجندي نظر آيون آهن... جيڪڏهن انھن پنجويھن سالن کي چئن سان ضرب ڪجي تہ بہ گهٽ ۾ گهٽ هڪ سئو مختلف موسمون تہ هن فقير بہ انھن ادارن ۾ گذاريون آهن... هاڻي اها ٻي ڳالھہ آهي جو اهي موسمون مستقل ناهن رهنديون... هڪ کان پوءِ ٻيءَ کي اچڻو ئي آهي... جو اتي مستقل رهي ٿي تہ بيوفائيءَ ۽ ناقدريءَ جي موسم... تمام گهٽ ائين ٿيو آهي جو اسان ڪنھن کي بھترين نموني خراج عقيدت پيش ڪيو هجي... جيئري تحسين پيش ڪرڻ تہ اسان جي روايت ئي ڪانھي... مرڻ کان پوءِ بہ اجهو اهو ئي حال آهي. جيڪو مٿي عرض ڪري چڪا آهيون...
هن دم گذر دنيا ۾ هاڻي ڪمال ٿي رهيو آهي. پاڻ کي جي هڪڙي ٻوليءَ ۾ ئي محدود ڪيون تہ بہ غور ڪندئو تہ الاءِ ڪيترا اداڪار، صداڪار، پرفارمر سامھون اچي چڪا آهن... ڪي ٽي اين جي اچڻ کان وٺي اڄ ڏينھن تائين مختلف چئنلز جي ڊوڙ ۾ فنون لطيفہ سان لاڳاپيل وجودن جو انگ مسلسل وڌي رهيو آهي... ڇا فنڪارن جو اهو انگ ائين نٿو ڪري سگهي تہ پنھنجي ”پٽي ڀائين“ جي جوڳي رخصتيءَ جو بندوبست ڪري... گهٽ ۾ گهٽ هنن جي ياد کي ئي ڪجهہ ڪلاڪ سلامت رکي...
مرحوم هڪڙو صاحب تي هڪدم هڪ ”تعزيت نامو“ مون منظور ميراڻيءَ وٽ پھچايو هو... اتفاق سان اهو بر وقت نہ ڇپيو تہ مون ئي کيس روڪي ڇڏيو... ۽ اها بہ ڌڻيءَ مٺي جي مھر ٿي تہ محترم ڪوثر ٻرڙو صاحب، اهو سڀ لکي ورتو... جيڪو لکين ماڻھن تائين پھچائڻ ضروري هو.
اوهان جو هي نوڪر... هي خادم، اوهان کي هٿ ٻڌي عرض ٿو ڪري... پنھنجي محسنن کي ياد ڪرڻ جي موسم کي واپس آڻيو... مقصد رڳو ڳوڙها ڳاڙڻ ناهي... مقصد ان احساس کي ڪر کڻائڻ آهي تہ رڻ ۾ اڃا رڙ جو موجود آهي... سڀني بي مھر ساعتن ۽ الزام تراشين جي باوجود، جيڪو فرض ادا ڪرڻو آهي، مان ان کان غافل نٿو رهي سگهان... پر اوهان سڀني کي انھن بيوفائيءَ جي موسمن جا لاھہ ڪڍڻا پوندا... ۽ اهو سڀني کي ٻڌائڻو پوندو تہ اجل جي ٽريڪ تي تہ هر ڪو چڙهيل آهي... اڄ جيڪي ويندڙن جو ذڪر نٿا ڪرڻ ڏين، سي سڀاڻي پاڻ بہ تہ رخصت ٿيندا... پوءِ جي انھن جي نالي سان ائين ٿئي تہ سندن روح کي ڪھڙي راحت ملندي؟.
بيوفائين جي ان موسم ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪي چريا، وفائن جو گلاب پوکڻ جي ڪوشش ڪندا آهن... اهو گلاب... جنھن جو قلم ”ڪيل خدمتون“ هوندو آهي. اوهان لکين ڪوششون ڪيو، اهو ”قلم“ لڳايو ئي ويندو آهي... ها، اها ٻي ڳالھہ آهي جو بيوفائيءَ جي موسم ان کي ساڙڻ ۾ ڪامياب ويندي آهي.
توهان ان موسم کي ڪيترو تڙي ٿا سگهو؟... اهو سوچڻ جي سخت ضرور آهي.
سائينءَ جي لاءِ دعا آهي... ڌڻي کيس سندس مرقد ۾ آسودو رکي ۽ بلند درجات عطا فرمائي، آمين. بڙ جي گهاٽي وڻ هيٺان، بڙ جيان ئي گهاٽو ”هڪڙو“ صاحب آرامي آهي... دعا کان پوءِ راجيش ريڊيءَ جو هڪ ”قطعو“ سندس نذر ڪرڻو جي خواهش آهي:

جيسي غلط پتي پہ چلا آئي ڪوئي شخص
سکھہ ايسي ميري در پہ رُڪا اور گذر گيا
يون ديکيئي تو آنڌي مين بس اڪ شجر گيا
ليڪن نہ جاني ڪتني پرندون ڪا گهر گيا

ڇپيل: آچر 2 مارچ 2008ع

هڪڙو هيو انور سولنگي! (اداڪار: انور سولنگي )

محترم انور سولنگي صاحب جن بہ، جمعي جي ڏينھن سخي حسن جي قبرستان ۾ پنھنجي جاءِ وڃي ورتي. ٻن والن جي پلاٽ تي نيٺ هنن پنھنجي سڄي ڄمار جي ڪئي ڪمائي وڃي ڪٺي ڪئي.
انا ﷲ و انااليہ راجعون...
هڪ دفعو ٻيھر، اخبارن ۾ سرخي جو هڪڙو جھان آباد ٿيندو... سندن وفات کي ”ناقابل تلافي“ نقصان ڄاڻايو ويندو، اهو بہ ٻڌايو ويندو تہ هنن جي جاءِ ڀرڻ هڪڙو ڏکيو عمل آهي... ڪجهہ ڏينھن قصا ڪھاڻيون هلندا ۽ نيٺ وري ڪارِ جھان دراز ٿي ويندو... وقت جي لَٽَ هن قضئي کي بہ ڍڪي ڇڏيندي...
ائين ئي ٿيندو عزيزانِ من ۽ ائين ئي تہ ٿيڻو آهي... ان ۾ ڪھڙي فارسي آهي...؟ انسان آهي، ان کي دنيا جي گولي تان بہ گُم ٿيڻو آهي ۽ دل جي ڦرهي تان بہ مٽجڻو آهي... ان ۾ ڪو سنئون فسانو تہ ڪونھي... پر سولنگي صاحب جھڙا ماڻھو ايڏي سولائيءَ سان وقت جي ”رٻڙ“ هٿان نہ ٿا ڊهن...
گذريل ڏهن سالن دوران، مون چار دفعا هنن کي ”پرک“ ۾ رڪارڊ ڪيو، پھريون دفعو هو بنان ”اسٽڪ“ جي آيا هئا، تڏهن اڃان اهو رڪشا وارو حادثو سندن حياتيءَ ۾ ڪو نہ ٿيو هو... ۽ پويان ٽئي موقعا، سھاري سان هلندي، هن سلڇڻي اداڪار سان ”آن ڪئيمرا“ طويل ملاقاتون رهيون... هر واري سندس ذات جو ڪو نہ ڪو سنئون عڪس ضرور کلندو هيو پر هڪڙي ڳالھہ جيڪا سدائين اندر ۾ هُرندي رهي تہ انور صاحب گهڻو ڪري، گهڻن ماڻھن کان ناراض رهندو هيو. سندس ذاتي چواڻي تہ ”مان ڪمپرو مائيز نہ ٿو ڪري سگهان... ڪم جي وٺڻ لاءِ ڪم جي هلڻ لاءِ ٺاھہ ڪرڻ منھنجي طبيعت ۾ ناهي. ﷲ سڀني کي خوش رکي... جي ڪم ڏين ٿا تہ سندن مھرباني... ڀلا جي نہ ٿا ڏين تہ ڀائو... در تہ مان بہ وڃي ڪو نہ جهليندو مان...“
هاڻي هن دنيا ۾ جنھن ۾ تيز ”ڪوڙيون“ روشنيون، چھري تي لڳل ”پفنگ“ جي مدد سان، حسين و جميل عڪس چٽين ٿيون، اهي ناراضگيون، اهو خود دار رويو ۽ اها ائپروچ گهڻن کان ڪٿي ٿي برداشت ٿئي؟...
محترم محمد بخش سميجي جي وڃڻ کانپوءِ تہ ”راڪاس“ اڃان بہ وڌيڪ وراڪا ڏيڻ لڳو هو... ائين ڪو ناهي تہ پروڊيوسر رڳو خوشامدون پسند ٿا ڪن، يا منٿ ميڙ ۽ اعتقاد ۽ اعتماد ٿا رکن... الاءِ ڪيترا مھربان اهڙا بہ آهن، جيڪي ڪا بہ ”ڪاسٽنگ“ ميرٽ کان سواءِ نہ ڪري سگهندا آهن... ۽ هونئن بہ هر اها ”پراڊڪٽ“ جيڪا عوام تائين پھچي ٿي. ان ۾ جي ميرٽ جو خيال نہ رکيو ويندو تہ لازمن پنھنجو نالو بہ ٻين نالن سان گڏ ٻڌندو... پر اهو سڀ هوندي بہ ڪٿي ڪٿي ”ڪن لاٽار“ ٿي بہ ويندي آهي... ۽ هونئن بہ هر ڊرامي ۾ هر ماڻھو ڪاسٽ ٿيڻ تہ تقريباً نا ممڪن بہ هوندو آهي.
انور سولنگي صاحب کي ٻي وڏي شڪايت پنھنجي اعزاز و احترام کان بہ هوندي هئي. ”پرائيڊ آف پرفارمنس“ ملڻ کانپوءِ ڇا ڪاڻ تہ هڪدم سندن ڪيٽيگري ”پي پي“ ٿي وئي هئي تہ کين ڪم ملڻ گهٽجي ويو هو... پروڊيوسرن جو خيال هو تہ بڪنگ ۾ ڇاڪاڻ تہ هڪڙو وڏو امائونٽ، مرڪزي اداڪار جو حيثيت ۽ پي پي ڪيٽيگيريءَ واري کي ڏيڻو پوندو تہ لازمن ”بجيٽ“ جو ڪجهہ ڪرڻو پوندو... ۽ شايد اهو ئي اهم سبب هيو جو انور سولنگي صاحب ڪرسيءَ تي ويٺي، پنھنجي مخصوص انداز سان اسٽڪ لوڏيندي اظھارِ خيال ڪندو هو... ”اعزاز بہ ڪمال آهي هتي سائين... تنھن کان تہ ڏين نہ تہ چڱو... شل نہ ڪيٽيگري وڌي... ڪم ملڻ جهڪو ٿي ويندو... ماڳين ڪٿي ڪٿي بند بہ ٿي ويندو... هاڻي هنن کي ڪير سمجهائي تہ بابا... رڌڻو اهو ئي ساڳيو آهي... گهر جون ضرورتون وڌن ٿيون، گهٽجن ڪو نہ ٿيون... اسان جھڙن جو آسرو بہ بس ڪم تي ئي آهي. ڪجهہ ملندو تہ چلھو بہ ٻرندو... پر سائين... هاڻي ڪنھن ڪنھن کي سمجهايون ۽ ڪيترو سمجهايون...؟“
هو بيحد خود دار انسان هيو... الاءِ ڪيتريون ڳالھيون ”پي“ وڃڻ تہ ڄڻ سندس فطرت ۾ شامل هوندو هيو، پر وري بہ جي ڀڙڪو آيو تہ سولنگي صاحب کي ليکا چوکا ڪرڻ ايندا هئا. ...
سندس جونيئر جي حيثيت سان هن سان ملاقاتن جو سلسلو، تقريباً ٽي ڏهاڪا هليو... ٽي وي تي ”سميجو ڪئمپ“ ۾ جتي ٻيا سڀ موجود هوندا هئا، اتي اسين بہ ڪنھن نہ ڪنھن ڪنڊ پاسي کان موجود هوندا هئاسين... منھنجي ڪجهہ سولو ڊرامن ۾ تہ هنن ڪم ڪيو ۽ صلاح سنئين سڌي سميجو صاحب کان ورتي، پر جڏهن منھنجي سيريل ”نوري ڄام تماچيءَ“ ۾ هنن نوريءَ جي والد جي ڪردار ۾ انگ ڀرڻ لاءِ حامي ڀري تہ وڌ کان وڌ سوال هنن مون کان ئي ڪيا... ڪردار، ڪردار جو گيٽ اپ... سندس لب و لھجو... اٿڻي ويھڻي... انھن سڀني جي نسبتن سان، الاءِ ڪيتريون ڳالھيون سندن هنئين ۾ هرنديون هيون... ياد اچيم ٿو تہ ڪردار جي مٿي تي پائڻ واري ٽوپيءَ، ڪپڙي لٽي، بوڇڻ وغيرہ جا الاءِ ڪيترا سئمپل، هن پائي ڏيکاريا... گهٽ ۾ گهٽ مون لاءِ اهو پھريون تجربو هيو تہ ڪو بہ اداڪار، پنھنجي ڪردار لاءِ ايتري مٿا ڪُٽ ڪري... ۽ ياد جي دري کلي ٿي تہ هڪڙو لمحو اهو بہ ياد اچي ٿو، جڏهن هڪ جڳ مشھور اردو چئنل لاءِ هن خادم جي تحرير ڪيل سيريل ”عشق آتش“ ۾ سندس ڪجهہ رڪارڊنگس ڏسڻ مان بہ ويو هئس. اسان جي هڪ ”وڏي اداڪارہ“ ان سيريل جي پروڊيوسر ۽ ڊائريڪٽر هئي... سيٽ تي ڪم تيزيءَ سان هلي رهيو هيو ۽ پريان ورانڊي ۾ هڪ صوفا تي ويٺي، سولنگي صاحب پنھنجي اندر جو درد اوتي رهيو هيو ”هي ڪم آهي... هان... هي ڪم جو ڪئليبر آهي؟... جي مجبوري نہ هجي تہ مان تہ هتان ئي هٿ ڪڍان... نہ ڊي آر آهي نہ سي آر... بس وٺ وٺان آهي... هڪڙي سين جي موڊ مان اڃان نڪرون ئي ڪو نہ ٿا تہ ٽي ٻيا سينز منتظر آهن... لائنون ڪنھن کي ياد ناهن... لوازمات لاءِ ڪير سوچي نہ ٿو... توهان ڊائريڪٽر کي سمجهايو... توهان رائٽر آهيو... ائين ڪم ٿيندو آهي ڇا؟...“ مٿان وري ڊائريڪٽر ۽ پروڊيوسر صاحبہ جا پنھنجا مسئلا هئا... مون هن سان خد بحث نہ ڪيو پر بھرحال جنھن جا پئسا هوندا آهن، شايد ان وٽ ”اثر رسوخ“ بہ وڏو هوندو آهي... ان مھل، انھن گهڙين ۾ مان اتان روانو ٿي ويو هئس ۽ ڪجهہ عرصي کان پوءِ جڏهن سولنگي صاحب سان ملاقات ٿي هئي تہ سندن نگاھہ شڪايتن سان ڀريل هئي پر سندن چپن شايد هاڻي ”اظھار نہ ڪرڻ“ جي قوت سمجهي ڇڏي هئي.
پنھنجي اسٽائل ۾ هڪڙو ڪمال هوندا هئا سولنگي صاحب... ڌيمو لھجو... جيڪو پائدار ٿيڻ ۾ دير نہ ڪندو هو... منھن تي ايڪسپريشنز جا اظھار جا هزارين شيڊز موجود هوندا هئا... هو واقعي ورسٽائل فنڪار هيو، جنھن کي ڪاميڊي ۽ ٽرئجڊي ٻنھين اسلوبن تي ڪمال دسترس حاصل هوندي هئي... ”بلوچ صاحب ۽ پوءِ هارون صاحب نہ... مون کي ۽ مشتاق جسڪاڻيءَ کي، مزاح جي ٽائمنگ سمجهائي...“ هڪ واري هنن انٽرويو ۾ چيو هو... ”اسان جي جوڙي پوءِ ڪمال ٿي نڪتي... مکڻ خان، ڍولڻ خان جي ڪردار ۽ راڻيءَ جي ڪھاڻي ماڻھن جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيو ۽ اهو ٽيليويزن جي تاريخ ۾ اسان لاءِ تمام وڏو بريڪ هو... مشتاق مون کي چڱيءَ طرح سمجهندو هو... گهڻي عرصي کان ٻئي گڏ هئاسين ۽ ان کانپوءِ تہ اسان کي الاءِ ڪيترا موقعا گڏ پرفارم ڪرڻ جا مليا.. دنيا ۾ اسان سان وري نور محمد لاشاري بہ گڏ هيو... بس پوءِ تہ مزو اچي ويو...“
سنڌي ناٽڪ جي جھان مان، هاڻي اهو مزو آهستي آهستي ختم ٿيندو ٿو وڃي... نور محمد لاشاري، مشتاق جسڪاڻي ۽ انور سولنگي جو ٽڪنڊو، هاڻي ”مرحومي“ جي صف ۾ وڃي بيٺو آهي... اها ڪيڏي نہ عجيب ڳالھہ آهي تہ جنھن زماني ۾ سڄي عالم ۾ سنڌي ڪم جي پھچ نہ هوندي هئي، مطلب... اسين صرف وطن عزيز تائين محدود هوندا هئاسين تہ الاءِ ڪيترا ۽ ڪھڙا ڪھڙا اعليٰ ماڻڪ اسان وٽ موجود هوندا هئا... ڪم هوندو هو جيڪو چڙهي ٻوليندو هيو... ۽ ان کان پوءِ دورِ جديد ۾، جتي ڪي ٽي اين جي آمد کانپوءِ هاڻي سنڌي چئنلز انگن ۾ وڌي رهيا آهن تہ اسان جا پرفارمر هاڻي ان ڪلاس جا نہ پيا اڀرن، جھڙي اسان کي ضرورت آهي... ان جو مطلب اهو ناهي تہ ڪو سڄو جھان خالي ٿي ويو آهي، پر جي سچ ڄاڻجي تہ لاشاري صاحب، جسڪاڻي صاحب ۽ سولنگي صاحب جا ”ڪشر ڪشير“ بہ اسان وٽ هن وقت تہ موجود ناهن. ايندڙ وقت لاءِ ڌڻيءَ کي پارت آهي. شهدادپور مان کنيل مٽي، ڪراچيءَ ۾ ملي وئي آهي... هڪ سدا بھار، مڪمل پرفارمر، پنھنجي زندگيءَ جي مڙني ڪاميابين ۽ ناڪامين کي ساڻ ڪري رخصت ٿي چڪو آهي... هاڻي تہ بس سڀ جملا، رسمي جملا ئي لڳن ٿا... ”وٿيون، وه گاڏڙيون“ ۽ مختلف تحريرن سان گڏ، سولنگي صاحب، پنھنجي آتم ڪٿا مان بہ ڪيترا حوالا اتي ڪو نہ ڪيا آهن... سندس تحرير ۾ اها ئي تلخي آهي، جيڪا هڪ خود دار انسان ۾ هئڻ گهرجي... ذهانتن سان ٿيل هن پرفارمر جي لھجي ۾ هڪڙي جملي جو اضافو ڪرڻ بيحد ضروري آهي. آخري ڀيرو انٽرويو ڏيندي هن چيو هو... ”وقت جي خبر ڪانھي... ڏسو ٿا نہ سڀ هليا ويا. هارون صاحب... سميجو صاحب... ساقي صاحب... اسان جو بہ وارو اڄ يا سڀاڻي تہ آهي ئي آهي... بس رڳو اها خواهش آهي تہ اهو ياد رهي تہ ڪو انور سولنگي بہ هوندو هو... دنيا دم گذر آهي سائين ڪير ٿو ڪنھن کي ياد رکي...“
هن بي مھر جھان ۾ سولنگي صاحب بہ هاڻي هڪ ياد ٿي رهجي ويندو... جيڪا بہ شايد ڪنھن وٽ باقي بچي، باقي فن جي دنيا ۾ هڪڙو ڪتبو لڳي چڪو آهي... ”هتي انور سولنگي رهي ٿو... جنھن کي ڪم ڪرڻ يقيناً ايندو هو...“

ڇپيل: آچر 6 اپريل 2008ع

ڳليان پريم نگر ديان! (راڳي: سھراب فقير)

ڏيا ڀريل چھرو، سڀني نرمين ساڻ آسودہ خاڪ ٿي چڪو آهي. ٽالپر وڏا مان کنيل مٽيءَ جو ”پنوڙو“ 1934ع کان 2009ع تائين جو سفر پورو ڪري، اتي ئي وڃي ستو آهي، سھراب فقير موڪلائي چڪو آهي، انا للہ و انا اليہ راجعون. هاڻي هن آواز جي ڪا بہ گونج ڪنھن درگاھہ تي ڪو نہ گونجندي، ڪنھن اسٽوڊيوز جي ڪا ”بي آواز ديوار“ ان ارتعاش کي ڀاڪر ۾ ميڙي نہ سگهندي، جيڪو سھراب فقير خاصخيليءَ جي آواز جو ”خاصو“ هو. گيڙو، وڌيڪ اداسيءَ ۾ رڱجي ويو آهي. انھن سرمي ڀريل اکين جي نگاھہ هاڻي پوڻي ناهي، اهي ”ڪيسَ“ هاڻي نظر نہ ايندا، ”بابو“ چوڻ وارو نھٺو، سدا رنگي، سدا ملوڪ، سدا بھار، عالمي حيثيت جو ”فقير“ هاڻي آواز جي صدا بلند نہ ڪندو...سڀ خاڪ آهي...خاڪ، خاڪ سان وڃي گڏي آهي. حياتي هڪڙو ڀيرو ئي ملندي آهي، عزيزانِ من. سچ تہ اهو آهي تہ هڪ دفعو ئي اک کلي ٿي ۽ هڪ دفعو ئي بند ٿئي ٿي، انھيءَ وچ واري وقفي کي ”حياتي“ سڏجي ٿو. اسين الاءِ ڪھڙا ڪھڙا سانگ رچايون ٿا، فنا جي غلاف ۾ ويڙهيل اسين بقا جي سفر ڏانھن وکون کڻون ٿا. ڪڏهن ڪڏهن ائين بہ ٿئي ٿو تہ فنا جي ان چادر ۾ بقا جا ڪجهہ گل ٽوپجي وڃن ٿا. اها ڪڙهائي ڪنھن ڪنھن کي ئي نصيب ٿئي ٿي، وقت جي ويرَ انھن گلن جي رنگن کي ”جهڻيو“ بہ ڪري ٿي، انھن جي سرمستي بہ وڃائي ٿي، پر جيڪڏهن پورهيو شديد آهي ۽ نيتون صاف آهن تہ اهي رنگ، جٽاءُ ڪن ٿا. ”درگاهي رنگ“ ۾ سھراب فقير جو پورهيو بہ ڪجهہ اهڙو ئي معاملو آهي.
”سُنگ جي آسمان تي ستارن جيان مرڪندا هئا، سندس ساٿي...“ صبح مھراڻ ۾ جڳ مشھور براڊ ڪاسٽر، ميزبان، ليکڪ ۽ استاد محترم نصير مرزا ڳالھائي ٿو ” ۽ بلاشڪ تہ انھن ستارن ۾ سڀ کان روشن ستارو اهو پنھنجو سھراب فقير هيو...آواز جي سڀ کان وڏي گونج ۽ خاص طور تي آخري حد تائين، آواز جي هڪجهڙائي ننڍي کنڊ ۾ تمام گهٽ ماڻھن کي نصيب ٿي آهي ۽ فقير سائين انھن مان هڪ هيو، سندس نالو بہ ڪمال هيو....”سھراب“ جنھن نالي ۾ خود وڏي طاقت آهي. مان کيس سدائين چوندو هئس تہ توهان جي نالي ۾ جيڪي دم آهي سو ئي توهان ۾ بہ آهي....“ عالمي شھرت جو حامل فنڪار هيو سھراب سائين....ذاتي زندگيءَ ۾ هڪ پرڏيھي دوست جڏهن پاڪستان آيو ۽ مون سان ملڻ لاءِ ڄامشوري ڪھي آيو تہ حيرت جي ڳالھہ اها هئي تہ هن پيرس مان مون لاءِ جيڪو تحفو آندو هو، سا ”سھراب فقير جي سي ڊي“ هئي. فرانس جي ڪنھن آواز جي سرموڙ اداري کيس رڪارڊ ڪيو هو ۽ منھنجي مھمان کي ان کان وڌيڪ ڪو تحفو سمجهہ ۾ نہ آيو هو...”حيرت انگيز آهي هن جو آواز...سوهراب...حيرت آهي....اهڙو آواز ڪٿي نہ ٿو ملي...توهان جي آوازن جي دنيا ڪيڏي نہ امير آهي جو اهڙا آواز منجهس موجود آهن....“ ۽ خالي اهو منھنجو پرڏيھي مھمان ئي نہ هئو، جنھن جي اها سوچ هئي، سھراب فقير جي لاڏاڻي تي سائين حميد آخوند ڪي ٽي اين تي چيو پئي ”جرمنيءَ ۾ سندس پرفارمنس حيرت انگيز هئي، اتي هڪ خاتون جيڪا ”الرچ“ ۾ عالمي ميلو منعقد ڪرائيندي آهي، سندس آواز لاءِ چيو تہ سھراب جو آواز اوهان کي جنت جو دروازو کولي ڏئي ٿو.“ اها ڳالھہ مڃڻ جي آهي ۽ فيڪٽ آهي تہ سھراب فقير، ننڍي کنڊ جو ۽ عالمي حيثيت جو هڪ وڏو ڳائڻو هو...سڄي دنيا ۾ سندس فني حيثيت تسليم ڪئي ويندي هئي. مان نٿو ڄاڻان تہ سھراب فقير، پنھنجي حياتيءَ جي ڪھڙي ورهيہ ۾ لطيف سائين رحمتہ ﷲ جي درگاھہ تي پھريون سلام ڪيو هوندو....سندس شعور جي ڪھڙي ڪيفيت هوندي ۽ سندس اندر ۾ درد جو درياءُ ڪيتري موج ۾ هوندو، پر جمعي ڏهاڙي پنھنجي حاضريءَ کي هن يقينن آخري حاضري سمجهيو هوندو. الاءِ ڇو دل چوي ٿي تہ لکجي تہ کيس اهي ”سنئوڻ“ پئجي ويا هئا تہ هاڻي هن جاءِ تي وري نہ اچبو...هاڻي هي در و ديوار ڌنڌ جي پار هليا ويندا. مستقل هفتي کان جو هن پنھنجي ڳوٺ موٽڻ لاءِ ”ٻاراڻو ضد“ پئي ڪيو سو اجايو نہ هيو....موڪلائڻ جي مامَ سمجهہ ۾ نہ ايندي آهي، جيڪڏهن اچي وڃي تہ الاءِ ڪيترا دروازا کلي ويندا آهن، ”پريم نگر جون ڳليون“ ڪڏهن ڪڏهن سامھون نظر اينديون آهن....نظر اينديون آهن تڏهن تہ سھراب سائين زور لاتو هو تہ بس گهر موٽي هلو. هڪ وڏي سفر کان پوءِ فقيري رنگ جو هي نماڻو سر موڙ آرام لاءِ موٽيو آهي، سندس گهر، سندس لانڍي، سندس اوطاق، سڀني جو ڪنڌ جهڪيل آهي.
”ڪمال ماڻھو هو سائين سھراب فقير...عجيب...عجيب و غريب.“ پاڪستان ٽيليوزن جي هڪ ڪئمرامين ٻڌايو اسين هڪ واري سندس رڪارڊنگ ڪرڻ لاءِ هن جي ڳوٺ وياسين...سائين....مھمان نوازيءَ جي تہ هن حد ڪري ڇڏي....اهو سڀ تہ ٺھيو، پاڻ پنھنجي هٿن سان هڪ هڪ ماڻھوءَ کي مانيءَ جا گرھہ ٺاهي پيو کارائي....اسين چئونس پيا توهان بہ کائو نہ...چئي نہ...اوهان سڀ پھرين...آئون سڀ کان آخر ۾...“ ۽ اهو ئي ذڪر عرفانہ ملاح سان پنھنجي ڳالھہ ٻولھہ ۾ هن بار بار پئي ڪيو...فالج جي ڪري ڳالھہ جي واضح نہ پئي ٿئي تہ سندس فرزند رجب فقير جملا چٽا ڪري پيو ڏئي...”اسان کي مرشد کارائي...هڪ هڪ کي....پھرين اسين، آخر ۾ پاڻ....بابَو....واھہ....ڀلا ڀلا....پھرين ٻيا پوءِ پاڻ....اهو ئي سکيوسين....اهو ئي سيکاريوسين....“ پنجھتر سالن جي هن پير مرد تقريبن اٺھٺ سال هن فن کي ارپيا، اهو بہ عجيب سلسلو ٿيو جو شھرتن جي ديوي حياتيءَ جي ڏاڪي ۾ مٿس ان وقت مھربان ٿي هئي، جڏهن هو تقريبن اڌ صدي پرفام ڪري چڪو هو، پوءِ بہ ارڙهن سالن جي هن سفر ۾ هن سچل ايوارڊ، شاھہ لطيف ايوارڊ، شھباز قلندر ايوارڊ، تمغہءِ حسنِ ڪارڪردگي يعني صدارتي ايوارڊ ۽ عالمي ميوزڪ ايوارڊ حاصل ڪيا هئا. نہ صرف حاصل ڪيا هئا، بلڪہ حاصلات جي دنيا کي انيڪ دفعا ورجايو بہ هو. عالمي حيثيت جي قد ڪاٺ سان هن سورنھن ملڪن ۾ ڀرپور پرفارمنس ڏني هئي. برلن، بون، الرچ، پيرس ۽ ٻيا ڪيترائي شھر سندس آواز جي ”سونھن-ڌاڳي“ ۾ اهڙا جڪڙيا جو ڄڻ اتي سھراب فقير جو ڄار اڻجي ويو هو.
اداس مک وارو اداس فقير، هاڻي جوڳ وٺي چڪو آهي. جناح اسپتال جي ايوانن ۾ سندس گهمندڙ اسٽريچر الاءِ ڪيترا چڪر ڪاٽيا هوندا، الاءِ ڪنھن ڪنھن لاءِ هن نھاريو هوندو ۽ الاءِ ڪيترا ڀيرا سندس دل کائنس سوين سوال ڪيا هوندا، جن جا جواب، سندس ڀرپور مرڪ، ڀرپور اداسيءَ سان ڏنا هوندا. رڳو راڳي نہ هو سھراب فقير مرحوم....هو هڪڙو زيرڪ وجود بہ هيو، جنھن کي زماني جي لاهن چاڙهن جي ڄاڻ بہ هئي، کيس ڀليءَ ڀت اها پروڙ هئي تہ ڏکن لمحن ۾ دوستن کي لڄي نہ ڪبو آهي، فقير تہ ڀرم رکڻ ڄاڻندا آهن...کيس ڄاڻ هئي تہ هي جھان ستت ڇڏڻو آهي ۽ کيس اها بہ خبر هئي تہ اها خبر، هر ڪنھن کي پئجي چڪي آهي تہ ”اڄڪلھہ“ جي مھماني باقي بچي آهي جو ڪنھن وفا ڪئي تہ سندس لک ٿورا....۽ جيڪڏهن هن جي پاران بي وفائي پلئہ پئي تہ بہ فقير دعا ڏئي رخصت ٿيندو...ايڏي وڏي ماڻھوءَ جي مک تي شڪايت ڪا سونھين ٿي؟ سھراب فقير ماٺ ميٺ ۾ رخصت ٿيو آهي، پر جناح اسپتال جي ڀتين جي شڪايت کٽي ئي ڪا نہ ٿي...هو ڪاريڊورز ۾، وارڊ ۾، دروازي وٽ هڪٻئي سان سرٻاٽ ڪنديون رهن ٿيون. اهو هو سھراب فقير...ايڏو وڏو فنڪار...ايڏو وڏو نالو...جنھن سان اهڙي حالت ٿي هئي!! مٿان وري واپس آيل ايمبولينس، جنھن ڪالھہ کيس سندس گهر تائين پھچايو هو، ڀتين تي نگاھہ وجهندي چئي ٿي ”پريم نگر جي ڳلين جو پريمي، اهو وڻجارو هتان وڃڻ مھل ڏاڍو نا آسودہ هيو، پر جيئن ئي پنھنجي گهر تي هن جي نظر پئي هئي ۽ کيس لطيف سرڪار جي در تان رخصتيءَ واري نگاھہ ياد آئي تہ سندس نيڻن جا ڏيئا شدتن سان ٻري پيا هئا. بي مھر جھان مان پريم نگر ڏي، هو ڏاڍو پريم سان ويو آهي...“

ڇپيل: آچر 25 آڪٽوبر 2009ع

دادوءَ جو جادو! (تعليمدان: ڊاڪٽر محمد ايوب شيخ )

ڪئمپس تي اداسيءَ جا ڪڪر گھرا ٿي ويا آهن، سيارو، سرءُ جي ڏيک مان اڃا جند ناهي ڇڏائي سگهيو، هڪڙو مھڪندڙ مرڪندڙ وجود رخصت ٿيو آهي تہ سرءُ اڃا ڪٿي ويل محسوس ٿيندي. سال جي پھرئين ڏينھن تي ئي اهو ڄاڻ مليو تہ سائين پروفيسر محمد ايوب شيخ صاحب، دل ناتوان جي هٿان، حياتيءَ جي بازي هارائي ويو آهي. انا للہ و انااليہ راجعون. سنڌ يونيورسٽيءَ جي انسٽيٽيوٽ آف ڪامرس جو ڊائريڪٽر، دادوءَ لڳ دڙي جي قبرستان ۾ آسودہ خاڪ وڃي ٿيو آهي. ڪي ڪي ادارا اهڙا هوندا آهن، عزيزانِ مَن جن جي ڪاروهنوار هلائڻ جو پنھنجو هڪ نظام هوندو آهي. عام طور تي جيڪي طريقا مروج هوندا آهن، انھن کان وري اهو نظام هٽيل هوندو آهي، يونيورسٽيون بہ انھن مان ئي هڪ هونديون آهن. هتي جيڪو هڪ واري اچي ٿو، اهو جي پاڻ نہ چاهي تہ تبادلي، يعني بدليءَ جي حڪم کان آجو هوندو آهي. يعني سڄي سڄي ڄمار هڪ اداري کي ئي ارپي سگهجي ٿي ۽ ائين ٿيو بہ آهي. انيڪ وجود هتان رٽائر ٿيا آهن، جن ڀري جوانيءَ ۾ هتي قدم رکيو ۽ اڇين چڳن جي ”ڍڪ“ ۾ هتان موڪلايو. يا وري جي ڪيڏانھن ويو بہ تہ پنھنجي مرضيءَ سان اجازت وٺي. مدو رکرائي، ڪٿي ٻئي هنڌ جيڪڏهن نوڪري بہ ڪئي هوندائين تہ هڪ مخصوص وقت تائين يونيورسٽيءَ سان سندس تعلق ضرور رهيو هوندو ۽ ان ئي سلسلي جي آخري ڪڙي اها بہ ٿي سگهي ٿي تہ پاڻ هتي ملازم هوندي، جھان ڇڏي ويو هجي...سائين ايوب صاحب، ان آخري ڇيڙي جي هٿ کي جهلي ورتو ۽ ڊائريڪٽر جي عھدي تي ئي، هي جھان ڇڏي ويو.
عجيب مرتبو هوندو آهي استاد جو بہ...پيغمبري پيشي سان تعلق رکندڙ وجود کي، جيڪڏهن پنھنجي ”هنر“ جي خبر پئجي وڃي تہ جھڙوڪر لک کٽي ورتائين. علم جي فيض ۾ سندس ذات جي خوشبوءِ جيڪڏهن وکري وڃي تہ هاءِ هاءِ... جھڙو ”ڦول ڳليءَ“ جو سير ٿي ويو. استاد تہ گلاب آهي، موتيو آهي، مگرو آهي ۽ اسان وارو سائين ايوب صاحب بہ اهڙو ئي هڪڙو گل هيو. ”سکيا ڏيڻ گهرجي ڊاڪٽر صاحب...نئين نسل تي ڌيان ڏيڻ گهرجي....“ حيدرآباد جئم خاني ۾ هڪ دعوت ۾ هڪ ئي نشست تي ويھڻ جو اتفاق ٿيو هيو، اسرا يونيورسٽي حيدرآباد جي ڪجهہ نوجوان شاگردن ان محفل جو انعقاد ڪيو هو. سائينءَ پنھنجي حياتيءَ جو ڪجهہ حصو اتي بہ خرچ ڪيو هو، اتي جا بہ انيڪ شاگرد، سندس مضمون جي عمارت مان فيضياب ٿيا هئا. ”ڏسون ٿا تہ....هي سڀ اليٽ ڪلاس جا شاگرد آهن....منھنجا شاگرد آهن....مان سڀني کي سڃاڻان....سڀني جي مالي حالت کي سڃاڻان....اهو سڀ ڪيڏو نہ سھڻو آهي...پر اها سھولت انھن کي بہ ملڻ گهرجي، جيڪي افورڊ نٿا ڪري سگهن....غريب جي ٻار کي اهڙي جاءِ تي ڏسڻ منھنجو خواب اٿوَ سائين.“ اسين گهڻا گهرا ڪو نہ هئاسين، پر ان رات الاءِ ڪيئن اهو بھانو ٺھي آيو هيو ۽ وٽس ڳالھائڻ لاءِ گهڻو ڪجهہ هيو ۽ مون وٽ ٻڌڻ لاءِ....”مان تہ ڪامرس جو ماڻھو آهيان....پي ايڇ ڊي آهيان ان ۾....مئنجمينٽ آف پبلڪ انٽرپرائيز ۽ آرگنائيزيشنل جي بھيويئرز منھنجا خاص مضمون رهيا آهن. مون انھن سڀني شين کي ڏاڍو ويجهو کان ڏٺو آهي سائين....چاهيان ٿو تہ اسان جا شاگرد بہ سڄي دنيا لاءِ مثال ٿين....“ ۽ الاءِ ڇو ڪنن ۾ سرٻاٽ ڪندي چيو هئائين، ”ڏسو ٿا نہ...جيئن هي طبقو خوش ٿئي ٿو، ائين اهي جيڪڏهن خوش ٿين تہ ڪمال نہ ٿي وڃي....“ عرض ڪيم نہ معزز خواتين و حضرات، جتان رزق ڪمايون ٿا، جتان عزت جو سامان ٺھي ٿو ۽ جتي حياتي شعور جا ڪَر کڻي ٿي، ان يونيورسٽي جي حالت هڪ ننڍڙي ڳوٺ جھڙي هوندي آهي، تقريبن هر ڪنھن کي ”هر ڪنھن“ جي ڪا نہ ڪا خبر پوندي ئي رهندي آهي، ميل ملاقات جو ڪو نہ ڪو ذريعو نڪرندو ئي رهندو آهي. منھنجي نصيب ۾ شايد روسٽرم جي پويان رهڻ گهڻو لکيل آهي. مائڪرو فون سان ساٿ جي ڪري مختلف محفلن ۾ ميزبانيءَ جو شرف عنايت ٿئي ٿو ۽ ان ڪري ئي هر ڪنھن سان ”هٿ...جوڙ“ جو سلسلو هلي ٿو. محترم ايوب صاحب سان ائين ملاقات تہ ٿيندي رهندي هئي، پر هن واري اها ڪچھري الاءِ ڇو ڊگهي ٿي وئي هئي ۽ سندس حياتيءَ جا الاءِ ڪيترا رخ سامھون اچي ويا هئا. ”ڪمال جو استاد هيو سائين.“ ڪامرس جي شعبي جو ئي هڪ ٻيو پي ايڇ ڊي ۽ خوش کلو وجود ڊاڪٽر حاڪم علي ڪناسرو چوي ٿو ”سندس مرڪندڙ سڀاءُ هر هڪ سان هڪ جھڙو هوندو هو. پنھنجي شاگردن تي ڄڻ ساھہ پيو ڇڏيندو هو. مون الاءِ ڪيترا ڀيرا چيومانس تہ....سائين توهان تہ هنن کي مٿي تي چاڙهي ڇڏيو آهي...تہ پنھنجي مخصوص مدهم لھجي ۾ چوندو هو ”نہ سائين...هي ئي تہ اسان جو سرمايو آهن...اسان جو فيوچر آهن....مان جيستائين ڪجهہ چوان، تيستائين شاگردن جي هجوم ۾ دادوءَ جو جادو گم ٿي ويندو هو“. لاڳيتي پورهئي جي روايتن کي قائم رکندي هن ”اڍائي سون“ کان مٿي تحقيقي مقالا ۽ مضمون شايع ڪرايا هئا، جيڪو تحقيق جي ميدان ۾ هڪ ”سنگ ميل“ آهي، تنھن کانسواءِ پنھنجي مضمون جي حوالي سان سندس ڇھہ ڪتاب لکيل هئا، جيڪي ”خاص و عام“ تائين پھتل آهن. هن انيڪ ايم فل اسڪالرز کي سندن پورهيو مڪمل ڪرايو هيو ۽ هاڻي بہ وٽس ٽي شاگرد رجسٽرڊ هئا. سڄي شعبي ۾ هن جي حيثيت ”اڻ ٿڪ....محنت ڪش“ جي نانءُ سان مشھور هئي. جنھن جي دل بھرحال ٿڪجي پئي ۽ ٽن پٽن ۽ ٻن نياڻين جي والد کي دغا ڏئي وئي. ”هيومن رسورسز مئنيجمينٽ پڙهائيندو هيو هاڻي سائين....“ ڪامرس جو ٻيو ذهين وجود، انيل ڀاٽيا صاحب فون تي ٻڌائي ٿو. ”رول آف شگر انڊسٽريز ان پاڪستان“ تي هن پي ايڇ ڊي ڪئي هئي ۽ ڇا تہ ڪمانڊ کيس پنھنجي مضمون تي حاصل هئي. انساني وسيلن، انھن جي دسترس ۽ گهرجن تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ پڙهائڻ سندس ئي ڏانءُ هيو...“
ائين ٿيندو آهي عزيزانِ مَن تہ جيڪو رخصت ٿيندو آهي تہ ان جا گڻ ئي ڳايا ويندا آهن، چڱائين جو ذڪر سدائين کان وڌيڪ ڪيو ويندو آهي. پر ائين بہ تہ ٿيندو آهي نہ تہ ڪي ڪي وجود اهڙا باڪمال هوندا آهن، جو انھن ۾ اهو سڀ ڪجهہ اچي ويندو آهي، هاڻي انھن لاءِ جيڪڏهن اهو سڀ ڪجهہ نہ لکجي تہ ڇا لکجي...پنھنجي حياتي ۾ اسان کي اهو فخر بہ حاصل رهيو آهي تہ قلم جي ڪارڪنن جي خدمت هتي بہ هلي آهي. ادي امر سنڌو، سائين انعام شيخ، مرحوم سائين عزيز پلي صاحب....سائين حليم بروهي صاحب....ڀيڻ عرفانہ ملاح....اسين سڀ سنڌ يونيورسٽيءَ جي هنج ۾ حياتي جي ڀاڪرن ۾ ڀريل رهيا آهيون ۽ گڏوگڏ ڪاوش جي ڪالمن جي ”ڪٿا“ ۾ بہ اسان جا نالا آهن. اتي ڪنھن فرمايو تہ اوهان لاءِ تہ ڏاڍو سولو آهي، ڪنھن لاءِ ڪجهہ لکڻ....توهان جو ڪو ساٿي گذاري وڃي ٿو تہ هڪدم ان تي لکي ٿا ڇڏيو....فلاسافيءَ جي ساٿي عاصم تي لکيوَ....پلي صاحب تي هڪدم ڪالم آيو....هاڻي بہ جيڪڏهن ڪجهہ ٿيو تہ منٽ ڪندئو....“ ڳالھہ جو ڪنڊو، دل جي نرميءَ ۾ گهڙي ويو هو....اسان کي ڪو شوق ناهي تعزيت نامن لکڻ جو، پر هي دل جو خراج آهي...ڏيڻ گهرون ٿا انھن سڀني کي، جن جي باري ۾ اسين ڄاڻون ٿا....معزز استاد ٻئي هنڌ بہ هوندا...خدانخواستہ جدايون اتي بہ مقدر بڻجنديون هونديون، پر ڇاڪاڻ تہ گهڻي ڄاڻ نٿي هجي، ان ڪري ذڪر گهٽ ٿئي ٿو. دنيا هل هلان جو جھان آهي، ڇا ڪجهہ الوداعي اکرن جي ڀيٽا بہ نہ ڏيڻ گهرجي!؟
دادوءَ جي جادو نگريءَ ۾، دڙي شيخ جو ڳوٺ باءِ پاس جي ڀرسان آهي، جتي سنڌ يونيورسٽي جو هڪ سلڇڻو، خوبرو، خوش لباس ۽ مھڪندڙ استاد، محمد ايوب گلابن هيٺ آرامي آهي ۽ سندس ياد جو ڪنڊو، اسان وٽ رهجي ويو آهي. ايوب صاحب جو مرڪ ڪڪرن جي پار هلي وئي آهي. دادوءَ جو جادو پويان رهجي ويو آهي.

ڇپيل: آچر 3 جنوري 2010ع

شاھہ ڪاريگر (براڊڪاسٽر: سڪندر بلوچ)

مرحوم سڪندر بلوچ صاحب ’شاھہ ڪاريگر‘ هيو. پروردگار جھڙي صورت ۽ هاٺي ڪاٺي سھڻي عنايت ڪئي هئس، اهڙو ئي سندس ’لب و لھجو‘ هوندو هيو. سماعتن جي جھان ۾ آواز جي حڪمراني هجي ٿي، جتي ڪَن هجڻ لازم آهي، اتي وري آواز جو جادو بہ پنھنجي جاءِ تي خاص ترين حيثيت رکي ٿو. مٺڙو رب جل شانہ آواز جي عنايت ڪري ٿو، اندر جو مفهوم لفظ عنايت ڪن ٿا، اظھارين ٿا، هاڻي ان صورتحال ۾ آواز جي سونھن ۽ مٿان وري خوبصورت ’گفتگو‘ جو سون تي سھاڳو، تمام گهٽ ماڻھن کي نصيب ٿئي ٿو، ائين بہ ڏٺو ويو آهي تہ آواز تہ عنايت ٿيل آهي، لھجي ۾ مٺاڻ غائب آهي، شيرينيءَ جي دڪان تي، ڄڻ ڪو ضيابطيس جو مريض ويٺل هجي، جنھن جو ڪنھن بہ مٺاڻ سان ڪو بہ تعلق نہ هجي، بلڪہ اهو وڌيڪ اهم آهي تہ اهو مٺاڻ هن لاءِ ’زهرِ قاتل‘ هجي. اندر ۾ فرعونيت اوتجي تہ لب و لھجو مٺو هجڻ جي ڪا گنجائش نہ ٿي نڪري ۽ جي اندر ۾ ’حلواڻ‘ هجي، تہ آواز پاڻ ڇڪائي ٿو، لھجو پنھنجي ڀاڪر ۾ ڀري ٿو، ماڻھو سماعتن کي نہ ٿو جهڪائي، پاڻ جهڪي پوي ٿو.
پنھنجي سائين بلوچ صاحب جي سامھون اسين سڀ بہ ائين ئي هوندا هئاسين، خوش پوش، خوش اندام، سگريٽ جي دونھين کي، پنھنجي سھڻي لباس ۾ اوتيل، سڪندر بلوچ صاحب، براڊ ڪاسٽر گهٽ ڪو فلاسافر وڌيڪ لڳندو هيو، هٿن ۾ سدائين ڪو نہ ڪو ڪاغذ ضرور هوندو هئس، تقريبن پنجويھہ سال تہ مون بہ سندس ڪڏهن نہ ڪڏهن ڪٿي نہ ڪٿي ”ديدار“ ضرور ڪيو. اسين ننڍڙا ڪارڪن پنھنجي وڏڙن کان الاءِ ڇو پري پري هوندا آهيون ”حفظِ مراتب“ ذهن ۾ هجي تہ ويجهڙائپ جو ڪو بہ جهوٽو روح کي ڇھي ڪو نہ سگهندو آهي. الاءِ اهو اسان جي وڏڙن جو، استادن جو يا مٽن مائٽن جو ”تربيت نامو“ آهي، الاءِ ڇا جو ڪڏهن بہ ”فري“ ڪو نہ ٿي سگهندا آهيون. استاد محترم نصير مرزا سان بہ هڪ ”حُجَ“ آهي، تڏهن گاڏو پيو ڌڪجي، باقي ريڊيو جا ايس ڊي هجن يا پي ايم، يا ڊائريڪٽر، پنھنجو مڙئي ساھہ پيو نڪرندو آهي، هاڻي ان سڄي صورتحال ۾ هڪ ”برڙ باڪاس“ وجود سان، اسان جھڙن جو ڇا ڏيڻ وٺڻ.... اسان لاءِ تہ محترم عنايت بلوچ، سائين امداد خواجہ، آغا سليم، سائين ﷲ بخش شاھہ بخاري، سائين الياس عشقي، ٻيا سڀ ايس ڊيز جي سلام جو جواب ڏيندا هئا تہ بہ عيد ٿي ويندي هئي، اها تہ سڪندر بلوچ صاحب جي عنايت هئي جو کڻي ڀاڪر ۾ ڀريندو هو. هاڻي ائين ڪو ناهي تہ ٻيا سڀ رخ ڦيري ملندا هجن، پر يا تہ ائين هو جو ان زماني ۾ ”پتڪڙائپ“ ڪجهہ گهڻي هئي يا سندن عھدي جو اهو تقاضہ هوندو هيو، سواءِ عنايت بلوچ صاحب جي، جنھن جي مک تي سدائين مرڪ هوندي هئي. بلوچن ۾ شايد محبت جي ڪٿ ڪجهہ گهڻي ئي آهي ۽ ان لاءِ هتي انھن ٻن بلوچن جو حوالو ئي ڪافي آهي. سڪندر بلوچ صاحب کي مون سدائين مضطرب محسوس ڪيو، ڪجهہ ڪرڻ جي سوچ، سندس اندر ۾ اوتيل هئي، بلڪہ هو ان سان ڄڻ ٽمٽار وجود هيو، ڳالھائيندي ڳالھائيندي سندس نگاھہ، ڪنھن پولار ۾ هلي ويندي هئي ۽ هو ڄڻ پنھنجو پاڻ کي ميڙڻ جي ڪوشش پيو ڪندو هو، پرفارمنگ آرٽ سان سندس جيءَ جي جڙي هئي، کيس اداڪاري ۽ صداڪاريءَ جو شعور هيو ۽ آواز جي زير و بم ۽ لفظن جي اچار تي کيس مَلڪو حاصل هوندو هيو، اسان جي سينيئرز ۾. الاءِ ڪيترا وڏا صاحب هئا، جيڪي پاڻ پرفارمر نہ هئا، اهي صرف صاحب هوندا هئا ۽ اداري کي ايڊمنسٽريشن جي حوالي سان هلائيندا هئا، پر سڪندر بلوچ صاحب ڇاڪاڻ تہ پاڻ بہ پرفارمر هئو، تنھن ڪري سندس انداز ٻين کان يگانو هو.
1985ع جي آخر ۾ نصير مرزا صاحب جي مھر سان حياتيءَ جي ڪاروهنوار جي ڪا صورت جڙي هئي، مان، شبنم گل، رميش ڪمار ۽ بخشڻ مھراڻوي آواز جي لھرن جي ڌاڳن سان ٻڌجا هئاسين، ٻين سڀني جي لاءِ مان ڇا عرض ڪيان، منھنجي پوزيشن بھرحال مون کي ئي عجيب لڳندي هئي، هر وقت اهو ڊپ رهندو هيو تہ ڄاڻ ڪڍيائون نوڪريءَ مان. نوڪري ڇا هئي، ڪمپيئرنگ هئي، جنھن جا في پروگرام پنجٽيھہ رپيا ملندا هئا، پنجن بڪنگز جي صورت ۾ پوڻا ٻہ سئو رپيا مھينو اسان لاءِ شھنشاهي نوڪري هوندي هئي، هاڻي اهي بہ جي ڦرجي وڃن تہ مزو ڪٿان ٿئي ها...ڀلو ڀل جو ڇيھہ هيو ۽ اسين هئاسين ’الھہ جا ماڙهو‘ بھرحال نصير صاحب ڏاڍي ڪوشش ڪندو هيو تہ هي ’وات ڳاڙهو‘ ڪجهہ سکي پوي، مون بہ وسائون نہ گهٽايو، پر بھرحال براڊ ڪاسٽر ٿيڻ لاءِ بہ ’اعتماد جو دم‘ گهرجي ٿو، جنھن لاءِ مستقل ڪوششون ڪندو رهندو هئس.
1986ع جي ڪا شام هئي، محرم الحرام جي ڏهين تاريخ هئي، ’سرهي سانجهہ‘ ۾ منھنجي ڊيوٽي هئي، شام جو ستين وڳي کان اٺين وڳي تائين اهو پروگرام سنئون سڌو پيش ڪرڻو هيو، جنھن ۾ ساڍي ستين وڳي اردوءَ ۽ سنڌيءَ جون خبرون بہ شامل هيون، هاڻي اسان کي بہ نئون نئون جوش هيو، مٿان وري ان ڏينھن سواريءَ جي کوٽ بہ هوندي آهي، سو مان، شام جو پنجين وڳي ئي موٽر سائيڪل تي اسٽوڊيو پھچي ويس، هاڻي رڳو ماٺ هجي ۽ پروگرام ۾ ٻن ڪلاڪن جي وٿي...خبر پيم تہ اندر سڪندر بلوچ صاحب، تحت اللفظ پيش ڪري رهيو آهي، همٿ پڪڙي اندر هليو ويس، اجازت ورتم ۽ ڪنڊ کان ويھي رهيس، ڇا تہ ادائگي هئي، لفظ لفظ ڪنن ۾ ٻري رهيو هيو، سائينءَ ڪو ويھہ منٽ تحت اللفظ ادا ڪيو، رخصت ٿيا تہ موڪلائيندي چيائون ”گڊ لڪ...ينگ مئن...ايني پرابلم؟“ هاڻي منھنجو سٽاءُ بلڪل سادو هو، اسڪرپٽ هيو ۽ ائٽم هيا، اسڪرپٽ مناسب هو، ائٽم وقت کان اضافي هئا، جنھن جي ڪري ڪا بہ پريشاني ڪا نہ هئي..عرض ڪيم ”نو سر...“ اضافي ائٽم جو مطلب اهو هيو تہ جي وقت بچي پيو تہ ائٽم هلي ويندو، هن ۾ اهم ترين ڳالھہ اها هئي تہ ترتيب ۾ جهول نہ اچي، نوحو، سلام، مطلب، جيڪي ڪجهہ پيش ٿئي سو باترتيب هجي، بلوچ صاحب هڪ نگاھہ سٽاءُ تي وڌي ۽ هليا ويا. هاڻي مون وٽ، ست لڳي ويھن منٽن کان ساڍي ستين جي علاقائي خبرن تائين، علڻ فقير جي آواز ۽ ڪيڏاري جا بيت هئا!...مون پروگرام شروع ڪيو، ست لڳي ويھن منٽن تي بيت هلايا..قدرت سان، انھن جي وچ ۾ ماٺ جو دورانيو ڪجهہ وڌيڪ هيو، ٻہ بيت هليا، وچ ۾ ماٺ ٿي تہ منھنجي انجنيئر دوست، ٽئپ ڏانھن نھاريو، شيشي جي پريان کان مون تان نگاھہ هٽائي ۽ لائين اِن ڪري ٽيپ لاهي ڇڏيائين. اٺ منٽ وچ ۾ هئا ۽ هن صاحب ٽئپ لاٿي، سگريٽ ٻاريو ۽ روانو ٿي ويو.
اها سرد شام مان بلڪل نہ ٿو وساري سگهان، اڪيلو اسٽوڊيو، لائيو پروگرام، نئون ميزبان، وڏو ڏينھن ۽ حساس ترين موضوع...ڌڻيءَ جي قدرت ڏسو...ٻہ ڪلاڪ پھرين اسٽوڊيوز ۾ گونجيل سڪندر بلوچ صاحب جو آواز ڄڻ وري موٽي آيو، مون اهو سڀ ڳالھائڻ شروع ڪيو، جيڪي بلوچ صاحب جي آواز جي سونھن هئي، ڌڻيءَ جي مھر ڏسو، اٺ ئي منٽ پورا ٿي ويا، خبرن پڙهڻ لاءِ آپا زينت بروهي ۽ خالد لطيف اچي ويا ۽ منھنجو پگهريل وجود ڏسي پاڻ پريشان ٿي ويا. اهو ڏينھن ۽ اڄوڪو ڏينھن...پنھنجي والدين ۽ استادن جي دعا سان، جي اهو چيو وڃي ٿو تہ ”محمود مائڪروفون تي ساندھہ بنان ڪنھن ڪاغذ جي مدد سان ڳالھائي سگهي ٿو...“ تہ سچ تہ اهو اٿوَ تہ اهو حوصلو، ان مھڪندڙ مرڪندڙ آواز جو آهي، جيڪو منھنجي آخري ساھہ تائين منھنجي ڪنن ۾ ٻرڪندو رهندو.
محترم سائين... پنھنجي ماتحتن، پنھنجي ڪارڪنن ۽ اسان جھڙن عام رواجي وجودن تي اوهان جيڪا محبت ۽ سکيا جي مھر ڪئي، ان جا ٿورا تہ اسين نہ ٿا ادا ڪري سگهون، پر بھرحال اهي ڳائي ضرور سگهون ٿا. اهو حسن ڪارڪردگيءَ لاءِ ڪنھن جي ڪاغذن کي ترت موڪلڻ جو معاملو هجي يا نائب قاصد جي ڪنھن ذاتي مجبوريءَ جي مدد... اوهان جيڪي ڪجهہ ڪيو، تنھن جا ڀاڙا اوهان کي رب مٺڙو عنايت ڪندو آمين.
وطن عزيز جي سماعتن ۽ خاص طور تي حيدرآباد جي هوائن، هڪ بي انتھا پڙهيل لکيل، مھذب ۽ بااصول عملدار ۽ آواز کان موڪلايو آهي، جنھن کي شھر جي جوت جي خبر هئي تہ ڳوٺ جي لوڪ رنگ جي بہ...جتي هو ٿري پيس پھريندو هيو ۽ فلمي اداڪار جيان ڏيک ڏيندو هيو، اتي سندس ڳوٺاڻو روپ بہ ڪنھن کان وسري ڪين سگهندو...آواز جا سڪندر گهٽ هوندا آهن ۽ سڪندر بلوچ تہ ماڳھين ورلي پيدا ٿيندا آهن.
ٽنڊي آغا ۾ آواز جو اهو شاھہ ڪاريگر ستل آهي، سيد صالح محمد شاھہ کان علم و ادب جي ڄاڻ جي حوالي سان اسان لاءِ هي ٻيو وڏو سانحو آهي...حيدرآباد جي هوا، سماعتن جي ان درد کان بخوبي واقف آهي. ڇا اختيار جي صاحبن وٽ بہ ڪو اهڙو نسخو آهي، جو هڪ غريب سڪندر، ڪنھن اهڙي اعزاز کي ”بعد از مرگ“ حاصل ڪري، جيڪو کيس دراصل پنھنجي حياتي ۾ ئي ملڻ گهرجي ها.

ڇپيل: آچر 21 فيبروري 2010ع

صاحب... (سياستدان: شھيد ذوالفقار علي ڀٽو)[

جدا ٿئي ايڪٽيھہ خزائون گذري ويون
سالَ ۾ چار مندون ٿينديون آهن ۽ انھن ۾ لازمن بھار بہ اچي ٿو، پر دل جي ايوان مان جي گهمي اچجي تہ سچ تہ اهو آهي تہ اوهان کان پوءِ، بھار جو خالي تصور ئي آيو آهي، حياتي جو خزان جي وَرِ چڙهي آهي تہ اڃا تائين سندس سواري ائين ئي آهي...بھار آيو...نہ آيو...جي صاحب نہ آيو تہ بھار ڪٿان آيو ”ڀٽو صاحب...“ ڇا ويو، بھارن جا رنگ، پنھنجو تاءُ ڇڏي ويا. اسان جھڙا مجهول بہ عجيب هوندا ٿوَ سائين...دنيا جي ڪارزار ۾ اسان جھڙن جي ڪا بہ حيثيت نہ هوندي آهي، اسان لاءِ صبح ٿيندو آهي...ڏينھن ڪڙهندو آهي، شام ٺرندي رهي ۽ رات لھي ايندي آهي...چوويھہ ڪلاڪ بہ اسان جي ”هڻ...وٺ“ لاءِ ٿورا هوندا آهن، پنھنجو پاڻ مان ئي فرصت ناهي ملندي تہ ٻين لاءِ ڇا سوچجي...علم جا صاحبَ... صاحبانِ جاھہ و حشمت، ثروت و منصب اسان کان سدائين پري رهيا آهن، اسان جي ٽاٽ جو بخمل ۾ ڪھڙو ڪم...؟ ۽ هونئن بہ ڪجهہ کيسي ۾ هجي تہ فراغت جي ڪا گهڙي ڪڍي هنن جي ”سيوا“ يا ٽھل ٽڪور ۾ گذارجي نہ...هتي تہ پنھنجي خدمت ئي نہ ٿي ٿئي...تہ سياست خدمت... ۽ ٻين ”اعليٰ خرچائو“ حوالن کي ڇا سوچجي. اسين نہ سياسي ورڪر هوندا آهيون ۽ نہ علمي ادبي ڪارڪن...اسان کي ”غريب عوام“ سڏيندي وات ٿڪجندا ناهن...پر اسان کي پنھنجي ڪرڻ جي طاقت جيڪا قدرت اوهان کي ڏني هئي، اهڙي تہ وري ڪنھن وٽ ڏسڻ ۾ ئي نہ ٿي اچي....
ڪيڏي نہ حُج مان اوهان کي سڏيو ويندو هو ”صاحب“... ڇاڪاڻ تہ اسان جي اها ٽَهي آهي جنھن پنھنجي شعور جي اک اوهان جي دور ۾ کولي، زندگيءَ جو اهو حسين دور جنھن کي ”ٽين ايج“ چيو ويندو آهي، سو اوهان جي منصب جي ڏينھن ۾ گذريو، هڪ عام شھريءَ جي حيثيت سان، جنھن کي سياست جو شعور نہ هجي ۽ جيڪو ان خارزار جي گهماگهميءَ کان اڻ ڄاڻ هجي...اها ڳالھہ ڪيڏي نہ عجيب لڳندي هئي تہ ”ڀٽو صاحب، ميز تي ويٺو تہ سندس سامھون جيڪو بہ آيو سو رئي ٿي ويندو، ٽيبل ٽاڪ ۾ ذوالفقار علي ڀٽو آڻ مڃي...اهو ٿي ڪو نہ ٿو سگهي...هو ماڻھن جو نبض شناس آهي...رڳن ۾ ڊوڙندڙ وطن جي محبت کي تيز ترين بڻائڻ جو هنر ڄاڻي ٿو“... ۽ واقعي بہ اهو سڀ ائين لڳندو هو، ايڪھتر جي جنگ هارائڻ کانپوءِ حزيمت ۽ شرمندگيءَ جي احساس سان پُر قوم کي، اوهان پنھنجي گجگوڙ ساڻ ڄڻ جياري ڇڏيو هو. جڏهن اوهان جي آواز جي گونج ٿيندي هئي تہ اندر جي ڳلي ڳلي ڀرجي ويندو هئي، توهان سنوان سڌا ٽي ويءَ تي عوام سان خطاب ڪيو، يا وري عوامي جلسن ۾ هجو... انسانن جو ”انبوھہ“ ڪنھن کي اهڙو نصيب ٿيو؟... توهان جي تقرير، ريڊئي ذريعي ٻڌبي هئي... اوهان کي ياد آهي...ڪراچيءَ جي نشترپارڪ ۾ اهو ڪرشماتي خطاب...اهو روح کي ڀاڪر ۾ جڪڙڻ وارو عظيم الشان سحر، جنھن ماڻھن جا سيسراٽ ڪڍي ڇڏيا هئا، اوهان جو آواز گونجيو هيو ”لڙوگي“ لکين ماڻھن جي انبوھہ رڙ ڪئي هئي”لڙين گي“... وري چيو هيو ”مروگي“ يڪ جنبشِ صدا هئي ”مرين گي“...مائڪرو فونز جي قطارن ۽ روسٽرم کي ڌڪيندي توهان رڙ ڪئي هئي ”خدا ڪي قسم لڙو گي!“ عوام وراڻيو ”خدا ڪي قسم لڙين گي“... ۽ يقين ڄاڻو...نشتر پارڪ ان مھل هر گهر ۾ هئو، توهان اتان صدا بلند ڪئي پئي ۽ اسان جي گهر وارن هتان جواب ڏنو پئي...
توهان هڪ حسين خواب هيو ”صاحب“...اوهان نوجوانن ۾ اکيون کپايون هيون، بزرگن کي عزت ڏني هئي، هارين نارين کي مٿي آندو هو، توهان واقعي خوابن کي ساڀيان ڏيڻ جي صورت گري ڪئي هئي، چوڏس ترقي نظر ايندي هئي، اها سکر واري پُل هجي يا اسٽيل مل جو فرنيس...مٿي تي هيلمٽ پھريل هجيوَ يا مائو ڪيپ...صاحب، اسان جھڙن الاءِ ڪيترن وجودن لاءِ توهان اتساھہ بڻيو... توهان جي ڳالھہ ڪُوڙي نہ لڳندي هئي، عرض ڪيم نہ سياست ڪڏهن بہ پلئہ ناهي پئي، پر توهان اسان کي سياستدان ڪو نہ لڳندا هيو... توهان اسان کي نجو پجو ”پنھنجو...پنھنجو“...لڳندا هيو...توهان مانُ اسان جي دلين ۾ هيو، تڏهن تہ اسين هيج وچان توهان کي ”صاحب“ سڏيندا هئاسين.
اهي ڏينھن بہ ڪمال ڏينھن هئا، جيڏي تيزيءَ سان توهان هلندا هيو ۽ توهان جا ماتحت پويان پويان سھڪندي مفاصلا پورا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئا، ايڏي ئي ساڃھہ سان عوام بہ توهان جي پوئواري ڪئي پئي، ٻيانوي هزار جنگي قيدين جي موٽ هجي... هڪ هڪ جي ڳچيءَ ۾ هار ڄڻ سڄي قوم وڌو پئي... مٿان وري اسلامي سربراهي ڪانفرنس ٿي تہ هر ڪلاڪ ۾ ڪنھن سربراھہ جي لھندڙ جھاز جو استقبال ڄڻ اسان پئي ڪيو، اسيمبليءَ جي فلور تي ڳالھائيندا هيو تہ ڄڻ اسان ميمبر هئاسين، شعور جي سطح اها ئي جو تقريبن هر ڪنھن کي توهان جي ڪابينا جي وزيرن ۽ انھن جي شعبن جا نالا ياد هئا...جهر جهنگ ۾ ”حيثيت“ جو شعور اچي ويو هيو، خلقِ خدا کي اظھار جو موقعو مليو هيو.
پوءِ جڏهن واءُ وريو ۽ اهو سڀ ائين ٿي ويو تہ عجيب سوڳواري ماحول ۾ اچي وئي، اهي ٽيليوزن اسڪرين، جنھن تي توهان جو ديدار پيو ٿيندو هيو، توهان لاءِ اجنبي بڻجي ويا، صاحب جو نالو وٺڻ ”زيادتين“ ۾ شمار ٿيڻ لڳو، جيڪي ويجها هئا سي ڏور ٿي ويا، ۽ بي وفا، بي مھر وقتَ توهان کي تاريخ جي ڳلين ۾ مقابلي جي ميدان لاءِ اڪيلو ڇڏي ڏنو. هيا...ڪجهہ هيا، جيڪي زماني سارو بہ سامھون هئا، پر هڪ عام ماڻھوءَ جي حيثيت سان، دل صدا ڏئي ٿي تہ توهان اڪيلا هيا، صاحب ثروت ساڻ نہ هئا... غريب عوام هيو، جنھن پنھنجي جان بہ توهان مٿان گهوري، پر صاحب، بھرحال ان ”هجوم“ ۾ اڪيلو هيو، جيڪو واڳون سنڀاليندو آهي. ڪا نظر لڳي وئي هئي، مسافر کي نيٺ وڃڻو هيو، بھار کي خزان ۾ تبديل ٿيڻو هيو.
اها تاريخ عجيب هئي سائين...عرض ڪيو ٿم نہ...سياسي تہ هئاسين ڪو نہ، سمجهہ ايڏي زيرڪ ۽ چالاڪ تہ هئي ڪو نہ...دنيا جو ڪاروهنوار ايترو پلئہ نہ پيو هيو، پر بھرحال ائين سو ضرور ٿيو هيو تہ گهرن ۾ چلھا ڪو نہ ٻريا هئا، جن جيڪو ڪجهہ جتي پچايو هو، جھڙو پچايو هو، اهو اتي ئي رهيو، اکين ۾ پاڻي بيھجي ويو هو، نڙيءَ مان ڳوڙها، صدائن جي صورتن ۾ نڪرندا رهيا.
اسان کي اوهان سان محبت آهي سائين...هي غريب...هي فقير...جنھن اڄ ڏينھن تائين ڪنھن پارٽيءَ جو ڪو ”مول...متو“ ناهي پڙهيو، ڪنھن وڏي سياسي ليڊر سان ملڻ جو شرف ناهي ماڻي سگهيو ۽ نہ ئي ماڻڻ چاهي ٿو، اوهان جي نانءُ تي هنجون هاري ٿو ويھي...خوابن جا اهي بسترا، جيڪي اوهان عام ماڻھوءَ لاءِ وڇايا هئا ۽ جن ڪارڻ ويندي ويندي اوهان پنھنجي حياتيءَ کي سئي ڌاڳو بڻائي ڇڏي ويو تہ جيئن ڪٿان ڪجهہ اڊڙي تہ سبجي سگهجي، اڄ بہ اتي جو اتي آهن...بلڪہ سچ تہ اهو آهي تہ انھن جو آرام پلئہ ئي ناهي پيو.
اڄ، ايڪٽيھن سالن جي گذرڻ کانپوءِ جڏهن وارن جون اڇيون چڳون، قبضو ڪري چڪيون آهن ۽ ٽين ايج، پنھنجا خواب اوهان ساڻ اماڻي ڇڏيا آهن، تہ هي عام ماڻھو...اوهان لاءِ پنھنجي ڪمائيءَ مان، سين جو پڙو، سيرو، يا ڪجهہ ٻيو تيار ڪرائيندا آهن، جي اها جنوري هجي تہ بہ اوهان ۽ جي اپريل هجي تہ بہ اوهان لاءِ اها سوکڙي محبت سان تيار ٿيندي آهي صاحب... سائين ڀٽا صاحب... محترم قائدِعوام ذوالفقار علي ڀٽو صاحب... شھيد...هنن عام ماڻھن وٽ اوهان لاءِ ان کان وڌيڪ ٻيو گهڻو ڪجهہ ڪونھي... ڇاڪاڻ تہ اوهان لاءِ سندن دعائون، انھن ٻن مھينن جون محتاج ناهن... اهي هر گهڙيءَ نڪرنديون رهن ٿيون...انھن سڀني حسناڪين لاءِ، جيڪي اوهان وطنِ عزيز کي ارپي ويا.
لاڙڪاڻي جي گرميءَ لاءِ اوهان اديءَ بينظير کي آخري ملاقات ۾ چيو هو ”هاڻي اتي ملنداسين...پر لاڙڪاڻي ۾ گرمي ڏاڍي آهي...“ ۽ بھادريءَ سان مرڪيو هيوَ...اوهان جي اها مرڪ، هنن سينن ۾ رهجي وئي آهي صاحب... توهان جي ياد ۾، هر سيني جي گرمي وڌي وئي آهي...لاڙڪاڻي جي زمين تہ اوهان کي ڀاڪر ۾ ڀري ٺري پئي آهي.

ڇپيل: آچر 4 اپريل 2010ع

هڪ گمنام سپاهي (قانوندان: جسٽس برڪت علي جاگيراڻي)

حياتيءَ ۾ ائين ٿيندو آهي عزيزانِ من، تہ ”وٽي تي نالو“ لکجي ويندو آهي. شھرتن جي ديوي مھربان ٿيندي آهي ۽ هرڪو پيو فخر ۽ افتخار سان نالو کڻندو آهي. مانَ مرتبا ساڻ هجن تہ ”سئو سلامي“ هوندا آهن. پر ائين بہ تاريخ ڏيکاريو آهي تہ هوڏانھن عھدي جو ”هما“ اڏاڻو، هيڏانھن سلام ڪندڙن منھن مٽايو... پوءِ جن پاڻ کي ”پاڻ“ نہ سمجهيو, تن جي تہ ڄڻ هڙ ئي وئي. جيڪو ڇَٽُ اجايو جهليو پئي, سو وڃي پٽ پيو. خوشامدڙين کي ماڻھو نہ وڻندا آهن، عھدا وڻندا آهن... ۽ جيڪي اهو سڀ سمجهندا آهن، سي پنھنجي عھدي جي ”خاطر“ پاڻ ئي ناهن ڪندا.کين خبر هوندي آهي تہ ان لڙائيءَ ۾ جيت ڪيئن ٿي سگهي ٿي ۽ بالاخر هو پنھنجي دل جي حضور سان اها جنگ کٽي روانا ٿي ويندا آهن. ايمان ۽ اطمينان جي لھر سندن ذات لاءِ ڪافي هوندي آهي. دنيا ڀلي سندن ڪارنامن کان بي خبر هجي، هو پنھنجي خبر رکندا آهن.... ماٺ ڪري ايندا آهن ۽ ماٺ ڪري ئي هليا ويندا آهن.
پنھنجي عالي مرتبت والد جو ذڪر ڪندي وڏي فرند جو چھرو ٻھڪيو پئي. ”سڄي عمر هنن ڪڏهن بہ اسان جو اڌ نالو نہ کنيو.... جڏهن بہ سڏيندا هئا تہ پوري نالي سان سڏيندا هئا. گفتار ۾ ڪو بہ لفظ ڪڏهن اسان اهڙو نہ ڪنايو جو اُڇل جو احساس ٿئي. هنن کي تعليم کان وڌيڪ تربيت جو فڪر هوندو هو، ۽ تربيت بہ اهڙي، جو ماڻھو ڪُندن ٿي نڪري....“ هڪ آنجهاني منصف جو اولاد اکين ۾ آب ڀريندي، ياد جا ورق ورايا. تربيت جو هڪڙو ننڍڙو مثال ٿو ڏيانوَ.... هڪ ڀيري مھمان آيل هئا ۽ بابا سائينءَ سان ڪچھريءَ ۾ مصروف هئا. اوچتو مان جو آيس تہ ڪرسي کڻي مٿانھين طرف ٿي ويٺس. هن مون تي نگاھہ ڪئي، پر ڪجهہ چيائون ڪونہ.... ڪجهہ لمحا ترسي هنن مون کي ڪن ۾ چيو تہ، ”اندران وڃي هيءَ شيءَ کڻي اچو....“ مان اندر ويس تہ هنن ڪرسي کڻي پنھنجيءَ جاءِ تي واپس رکي ڇڏي، جتي اها پھرين پئي هئي. مان جو اندران آيس تہ اشارو ڪري چيائون، ”ابا... اتي ئي ويھي رهو...“ مھمان هليا ويا تہ گهرائي چيائون: ”بابا“! ڪڏهن بہ مھمانن جي مٿن کان نہ ويهبو آهي.... هميشہ هيٺاهينءَ ۾ نشست رکبي آهي....“
مون سان هم ڪلام هئا ڊاڪٽر طفيل احمد جاگيراڻي صاحب... ۽ ذڪر هو سندس والد گرامي مرتبت جو، جن کي عدل ۽ انصاف جي دنيا ۾ جسٽس برڪت علي جاگيراڻي سڏيو ويندو هو. هڪ فقير طبع، صوفي وجود، جنھن لاڙڪاڻي جي قمبر تعلقي جي ڳوٺ جيئڻ ابڙو ۾ جنم ورتو هو... ايم اي ايل ايل بي ڪري 1956ع ۾ سي ايس پي ڪئي هئي ۽ سنڌ بلوچستان ۾ هڪ وڪيل جي حيثيت سان پنھنجي عملي زندگيءَ جو آغاز ڪيو هو. 1985ع ۾ کيس تربت ضلعي ۾ سيشن جج طور مقرر ڪيو ويو هو، ۽ ان کان پوءِ هن انصاف جي انيڪ ايوانن ۾ پنھنجي فيصلن جي ”هاڪ“ ويھاري. 1995ع ۾ بلوچستان جو محتسب مقرر ٿيو ۽ اتان ئي رٽائرڊ ٿيو هو. جج صاحب جي خدمت جي مان شان کي ڏسندي کيس رٽائرمينٽ کان پوءِ جڊيشل اڪيڊمي بلوچستان ۾ ڊائريڪٽر جنرل مقرر ڪيو ويو. تنھن کانپوءِ هڪ سال لاءِ ڊرگ ڪورٽ ڪوئيٽا جو جج رهيو، ٽي سال فيڊرل سروس ٽربيونل جو ميمبر رهيو. ٽي سال ريجنل ڊائريڪٽر محتسب اعليٰ بدين رهيو، ۽ آچر 2 مئي 2010ع تي وفات مھل بہ پاڻ سرڪاري عملدار جي حيثيت ۾ ئي هو.
ڪاغذن تي لکجندي هيءَ هڪ عام حياتي لڳي ٿي عزيزانِ من... سڌي سڌي زندگي، جنھن ۾ رڳو اڳتي وڌڻ جي ڪھاڻي آهي ۽ ٻيو ڪجهہ ناهي.. هڪ ننڍڙي ڪيريئر کان شروعات ڪري، هڪ اعليٰ عھدي تي وصال ورتو... ۽ بس.... پر جي ٿورو غور ڪجي تہ اهو سڀ ايڏو سادو ۽ سولو ناهي. 1999ع کان 2001ع تائين فيڊرل سروسز ڪورٽ جي ميمبر جي حيثيت سان سندس اهم ترين ڪارنامو اهو رهيو تہ هن نواز شريف جي دور ۾ هڪ درجن کان مٿي وفاقي کاتن مان برطرف ڪيل هزارين ملازمن کي بحال ڪندي اهڙو فيصلو لکيو جو وقت جا حڪمران چاهيندي بہ ان فيصلي کي سپريم ڪورٽ ۾ چئلينج نہ ڪري سگهيا. انھن هزارين گهرن جا چلھا وري ٻرڻ لڳا... عزتن ۽ ناموس جي موٽ ٿي... واپسيءَ جون سرهائيون هزارين خاندانن کي ڀاڪرن ۾ ڀرڻ لڳيون.
شھيد ذوالفقار علي ڀٽي ۽ چيف جسٽس آف پاڪستان افتخار محمد چوڌريءَ جو هي ذاتي دوست ۽ سائين عبدﷲ شاھہ جو جگري يار... پنھنجي ڪرت ۾ بيحد سادو ۽ عام فھم هوندو هو. پنھنجي زمين تي پاڻ پورهيو ڪندي ۽ هڪ سادي سودي جهڳيءَ ۾ حياتي گذاريندي هن الاءِ ڪيترا ورق ورائي ڇڏيا. سادگيءَ جي انتھا اها هوندي هئي جو هڪ ڀيري پاڻ پنھنجي ٻنيءَ ۾ ڪم ڪري رهيو هو تہ اتي ڪي مھربان ڪَمَين ڪارين آيا... سندس ”حال“ ڏسي پڇيائون، ”جج صاحب ڪٿي ملندو ڀائو؟“ منھہ ڏانھن اشارو ڪندي چيائين، ”اتي هلو ڀائو... جج پاڻ اچي ملندوَ...“
هن دور ۾ اهو سڀ بيحد عجيب لڳي ٿو. هتي تہ بس رڳو جهنڊي واري ڪار مِلي ۽ مٿان ڇت تي هُوٽر لڳي... پوءِ تہ ڪنھن گري گنجي تي اک ئي ناهي ٻڏڻي... عام جي ڳالھہ تہ پري رهي... خواصَ بہ مسئلن ۾ پئجي ويندا آهن، ۽ هن دور ۾ اهو رٽائرڊ جج پنھنجي دوست سيد عبدﷲ شاھہ جي ورسيءَ تي پاڻ لاءِ استري ٿيل پنھنجي فرزند جو بوسڪيءَ جو وڳو ڏسي پريشان ٿو ٿي وڃي... نياڻيءَ کي منٿ ٿو ڪري... ”امان تنھنجي غريب پيءُ ڪڏهن حياتيءَ ۾ بوسڪي ناهي پاتي، اڄ اها ڪيئن ٿو پائي سگهي...؟“ ۽ مٿان وري هڪ ڀيري پنھنجي سامان مان هٿ آئينو آڻڻ لاءِ چيائين... ٻڌايو ويو تہ، ”سائين لڳي ٿو اوهان جي سامان مان ڪير هٿ آئينو ”چورائي“ ويو...“ پاڻ چوندڙن کي ڇنڀيندي مرڪيو،”ڪنھن تي چوريءَ جو هڪدم الزام ناهي هڻبو ٻچا... منھنجي سامان ۾ سڀ ضرورت جون شيون هونديون آهن... ٿي سگهي ٿو، ڪنھن کي انھن جي مون کان بہ وڌيڪ ضرورت هجي...“
پنھنجي حيثيت جو ادراڪ هميشہ جج صاحب کي رهيو. رٽائرمينٽ کان پوءِ سامان جي هڙ زمين تي رکندي هن لطيف سائينءَ جي اها سٽ جهونگاري هئي، ”پلئہ پايو ڪچ، آڇيندي لڄ مران...“ اها ئي بيگ ... جنھن ۾ ٽي جوڙا ڪپڙن جا هوندا هئا، شاھہ جو رسالو ۽ هيرالڊ مئگزين گڏ هوندا هئا ۽ اها ئي کجيءَ جي ڇٻي، جنھن ۾ حياتيءَ جي سادي ڪار وهنوار جون ساديون شيون ڀريل هونديون هيون، هٿ آئينو، شيمپو، تيل، انگوڇو... ڦڻي...
هاڻي اهو سڀ لکندي عجيب لڳي ٿو.دنيا جنھن جدت جي ڀاڪر ۾ ڀريل آهي، اتي اهو سڀ ناگواريءَ جي ”تاثرات“ کي نرڙ تي آڻڻ ۾ مدد ڪري ٿو. عرض ڪيوسين نہ صاحبانِ زمانہ تہ رڳو سترهون گريڊ ئي ملي تہ جھڙو ڪنڌ ۾ ڪو ڪلو ٿو ٺوڪي ڇڏي... اتي ايڏي سادگي عقل و دانش کان ماورا لڳي ٿي... پر ڇا ڪجي... اهڙا ماڻھو بہ تہ ٿي گذريا نہ... جي اهو تاريخي فيصلو ڪو ٻيو لکي ها. تہ الاءِ ڪير ڪير ان کي مٿي تي کڻي ها. هڪ گمنام سپاهيءَ اهو ڪارنامو سر انجام ڏنو تہ ان کي ڪير ٿو ياد ڪري!
خواب نگر جي هن جھان ۾ اسين عقيدتن جا گل نڇاور ڪندا رهندا آهيون.هن فقير جو تعلق، روشنين جي جھان سان آهي. جن جو ذڪر ٿيندو آهي، اهي گهڻو ڪري تہ ڄاتل سڃاتل هوندا آهن. اڄ دل ۾ دري کلي تہ ڇو نہ ڪنھن اهڙي وجود کي سلامِ عقيدت پيش ڪجي، جنھن وٽ ڪا ”پي آر“ ڪا نہ هئي... جنھن جي سادگي ئي سندس هنرمندي هئي ۽ جنھن وٽ پنھنجي ”ڪچ“ جي پڪ هئي... جيڪو دراصل نج ۽ اصلي هو... اچو تہ اڄ هڪ گمنام قبر تي محبتن جا گل هاريون. اها قبر، جيڪا هونئن تہ گمنام ناهي پر اسان مان الاءِ ڪيترا کائنس واقف نہ هئا. اڄ ڌڻيءَ در ٻاڏايون ٿا تہ اسان جي هن پنھنجي جج صاحب کي ڌڻي بھتر کان بھتر جاءِ عنايت ڪري، سندس پورهيو قبول ڪري ۽ سندس مرقد، آسودو لحد هجي، (آمين).
هالا روڊ تي سيد بلاليءَ جي قبرستان ۾ آسودہ خاڪ، رٽائرڊ جج، مرحوم برڪت علي جاگيراڻي کي پنھنجي حياتيءَ ۾ شاھہ صاحب سان خاص عقيدت هئي، هو پنھنجي رمز ۾ هوندو هو تہ سٽون جهونگاريندو هو... ”ڌڱا لٽبا ڌوڙ ۾ اڀي ڏٺاسون.. جا ڀونءِ پيرين مون، سا ڀونءِ مٿان سڄڻين...“
اڄ انھيءَ ڀونءِ ۾ پاڻ آرامي آهي ۽ سندس ياد گهڻن کي بي آرام ڪري وئي آهي.

ڇپيل: آچر 13 جون 2010ع

دوست ڪنھن کان جُدا خُدا نہ ڪري... (شاعر: احمد خان مدهوش)

ڇنڇر 26 جون بمطابق 13 رجب المرجب 1431هجريءَ تي ڏينھن جو هڪ لڳي ٽيھن منٽن تي، سنڌ جي عوامي رنگ جي عوامي شاعر محترم احمد خان ”مدهوش“، هوش جي دنيا ۾ پير رکي ڇڏيو. انا لله و انااليہ راجعون. هڪ دور پنھنجي پڄاڻي کي پھتو، هڪ ڪتاب جا ورق وري ويا، مرڪندڙ، ڀلائي ڪندڙ محبتي چھرو ماٺ ٿي ويو.
اها ماٺ گذريل ڪيترن ڏينھن کان سندس وجود تي حاوي هئي، SIUT ۾ علاج دوران، حياتيءَ جي جنگ ۾ هار جو احساس تہ کيس ڪيترن ئي ڏينھن کان هيو، ”مدهوش جي مري وڃي تہ هوش کي سنڀالجو“، چوندڙ احمد خان سومرو، سڀ سمجهندو هيو آخر ايڏو وڏو عوامي شاعر هو ”ٺلھي“ ۾ تہ ڪو نہ ٿيو هو نہ... احساس، سوچ، لوچ، سندس رڳ رڳ ۾ سمايل هئي، جيڪو ٻئي جي پيڙا کي قلم وسيلي ڪاغذ تي لاهي سگهيو پئي، ان کي ڇا پاڻ ڪنھن شيءِ جو اندازو نہ هوندو...؟
”ادا بس... ڏيڍ وڳي لاڏاڻو ٿيو آهي بابا جو“ فون تي خليل عارف سڏڪي ٿو.”هاڻي ايمبولينس جي انتظار ۾ هون... ادو ويو آهي ڪَرڻ... شام ڌاري گهر پھچنداسين...جوهيءَ ۾... اتي اباڻو قبرستان آهي.. واصل شاھہ جو... اتي دفنائبس... ڇورو ڇنو ڪري ويو يار... اسان کي“... آواز ۾ پاڻياٺ جون لھرون بلند ٿين ٿيون ۽ فون جي لائين بہ ڄڻ ان ۾ ٻڏي وڃي ٿي. ساھہ ڀرجي آيو آهي، معزز خواتين و حضرات... عجيب ماٺ محسوس ٿئي پئي ٿي... محبتن ۽ سڪ جي لھجي جي ماٺ، روح رولي وئي آهي... اهو مرڪندڙ، مھڪندڙ چھرو ياد اچي ٿو، جيڪو سنڌي ساروپن جو ڪمال هوندو هو... سادو سودو، نرم خُو، ڪشاده دل، حياتي ۾ جتي بہ ڪي گهڙيون ملاقات ٿي، پھريون تاثر ئي ”پنھنجائپ“ جو ڏيندو هو، ائين ٿيندو آهي عزيزانِ مَن... الاءِ ڪيترا وجود اوهان کي هر هر ملندا آهن... گهڙيءَ گهڙيءَ جي ميلي ۾ بہ، روح رلجي نہ سگهندو آهي ۽ الاءِ ڪيترا روح اهڙا هوندا آهن، جن سان ڀلي ڪيترو بہ عرصو ترسي ڇو نہ ملاقات ڪجي... سڪَ سدائين ساڳي ملندي آهي...
”اسان تي ڀي ڪڏهن قلم کڻو...“ هُجَ سان هنن گلستانِ سجاد ۾ زيب ۽ تاج جي ادارت هيٺ نڪرندڙ رسالي ۾، منھنجي پروفائيلز لکڻ تي چيو هو...” اسان ڀي اوهان جا هون...“ منھنجي ڪم ڪرڻ جو انداز سادو هوندو هيو... مھمانِ محترم وٽ پاڻ حاضر ٿيندو هئس ۽ ڳالھہ ٻولھہ قلم بند ڪندو هئس... هنن سان اتي ئي ويھي رهيس... ٿوري ڳالھہ ٻولھہ ٿي ۽ ٻئي واري هنن پاڻ، سڀ ڪجهہ پوسٽ ذريعي موڪلي ڇڏيو. اتفاق ڪجهہ اهڙو ٿي ويو جو اوچتو اهو رسالو بند ٿي ويو، مان مٿن لکي نہ سگهيس... پر سندن وجود جي مھر ڏسو... ان کان پوءِ بہ جڏهن بہ ڪٿي ملاقات ٿي، تہ هنن ڪڏهن بہ ڪم نہ ورجايو تہ انھن ڪاغذن جو ڇاٿيو...! بس هڪ مرڪ هوندي هئي جيڪا پاڻ ئي سوال ڪندي هئي ۽ پاڻ وٽ ئي سندس جواب بہ هوندو هو. 1965ع ۾ اديب فاضل جو امتحان پاس ڪندڙ، حاجي فقير شغلي سومرو جي فرزند احمد خان کي قدرت خوب نوازيو... هڪ استاد جي حيثيت سان هن پنھنجي عملي زندگي گذاري ۽ وقت اهو بہ اسان کي ڏيکاريو آهي تہ ”ڪيفِ عشق“ نالي ڳٽڪي جي شاعر، عام حياتيءَ ۾ عام لفظن، تشبيھن، استعارن ۽ بيھڪن کي ڪيئن استعمال ڪيو آهي...
دلاور، دادلا، دلدار، دلبر، دلربا، دلڪش
سٽ تہ ڏسو، تجنيس حرفيءَ ۽ پراڻن شاعرن جي سِڪُن کي لاهيندڙ مدهوش، ڪھڙي نہ ڪيف سان، جهومندو جهومائيندو وڃي ٿو...
دلِ دل گير کان هر نام تنھنجي کي وٿي ناهي...
يا وري:
ڪرين ٿو وار کولي وار، سئو سئو وار او سھڻا...
لڳا ٿم ڏنگ، انگ انگ ونگَ، جنھن جو دنگ ئي ناهي...
هي لب و لھجو، ڪو خاص ناهي.. اندر جي سرڪشي، روح جي رولاڪي، درد جو آلاپ ۽ محبت جي رمز، مدهوش جي عام حالت ۾ ساڻس گڏ هوندي هئي، هن پنھنجو تخلص چونڊي رکيو هيو، کيس عشق و محبت ۾ مدهوش رهڻ ۾ ئي سدا عافيت محسوس ٿي هئي.
وڏا احسان مولا جا او شڪرانا او شڪرانا
پسائِي پاڪ پيشاني، پرين پڳدار بسم ﷲ
اڱڻ منھنجي تي اڄ آيو مٺو منٺار بسم ﷲ
ڪريان کيڪار، بسم ﷲ، چوان صد بار بسم ﷲ
پنھنجي دور جي هن سدا رنگ شاعر کي جھڙوڪر، ٽڪساٽن جي جھان جي ڪا ڪَلَ ڪا نہ هئي... هو پنھنجي سادگيءَ ۾ خوش هيو ۽ يقينن اها ئي سندس وڏ ماڻپائي هئي، هو سادو هو، تڏهن تہ برملا، ٻارڙن وانگر فرمائش ڪندو هو تہ ” جھان مان رخصت ٿيڻ کان پھرين، هن سان ملڻو ٿو گهران، هن کي ڏسڻ ٿو گهران...“ ڄاڻندو بہ هيو تہ هتي ڪنھن وٽ وقت ناهي... وٽس پاڻ وٽ ئي وقت نہ هيو... هتي تہ صاحبِ ثروت ازل ابد کان مصروف آهن...
اجگر جيڏي شھر ۾، هن حياتيءَ جو آخري مھينو گذاريو، اسڪرين تي جڏهن سندس ميت جا فليشز پيا اچن تہ الائي ڇو پھريون خيال اڪيلائپ جو اچي پيو... اڪيلو تہ ماڻھوءَ کي ٿيڻو ئي آهي.. هيٺ ماٺار ۾ اڪيلائي ئي تہ ملڻي آهي... هونئن، هنن سٽن لکڻ مھل سندس جسدِ خاڪي يقينن اڪيلو نہ هوندو، روڊن رستن تي ڊوڙندڙ ايمبولينسن ۾ موجود سندس فرزند خليل ۽ شڪيل سان، ماڻھن جا ميل هوندا، هڪ عوامي شاعر رخصت ٿيو آهي، سندس گهر تي بہ رش ٿي وئي هوندي، پر الاءِ ڇو پاڻ کان پاڻ ئي سوال ڪرڻ تي دل چوي ٿي... اسان هن کي اڪيلو ڇڏيو نہ...؟
ٽِڪر هلي پيو ٿو تہ سڄي مھيني، ڪو بالا عملدار لڙي نہ آيو، چڱو ٿيو تہ ڪو نہ آيو... نہ تہ ازل اجل جي راھہ تي هلندڙ، عوامي رنگ جي عوامي شاعر کي وڃڻو تہ هونئن ئي هو... جي ڪنھن، گلدستي، ڪنھن لفافي جي بار هيٺ هليو وڃي ها... تہ شايد سندس قدآور شخصيت، پنھنجي قد ۾ اضافي کي ڏسي نہ سگهي ها... ۽ هونئن بہ احمد خان مدهوش، عام شاعر هيو، ڪو خواص جو دوست تہ نہ هيو، جو کين سندس وڇوڙي يا حالت جي خبر هجي ها.
دوست ڪنھن کان جدا خدا نہ ڪري
ڪنھن کي هي غم عطا خدا نہ ڪري
منھنجو سينو ڳڀا ڳڀا ٿي پئي
تير تنھنجو خطا خدا نہ ڪري
روزِ محشر سواءِ تنھنجي ٻي
ڪاڀي مون کان پڇا خدا نہ ڪري
توکي سامھون ويھاري مدهوش
ڇا ڪري جي خدا خدا نہ ڪري
بھرحال، سانحو تہ ٿيو آهي... سنڌي شاعريءَ ۾ عام لب و لھجي جو دوست جدا ٿي ويو آهي.. وڇوڙي جو غم عطا ٿي ويو آهي... اجل جو تير خطا نہ ٿيو آهي... دعا اها آهي تہ احمد خان مدهوش پنھنجي پڇاڻي ۾ بہ سرخرو ٿئي...آمين.

ڇپيل: آچر 27 جون 2010ع

فيض ٻُگهئي جو وڇوڙو (پيشڪار: فيض محمد ٻُگهيو)

سائين فيض ٻگهيو بہ هن جھان بي فيض مان رخصت ٿيو
انا للهِ وانااليہ راجعون. رابطن جو جھان بہ عجيب هجي ٿو. ماڻھو ملڻ چاهي تہ ڪنھن نہ ڪنھن بھاني سان حاضر ٿي ويندو آهي ۽ جي نہ ملڻ چاهي تہ بہ هزارين تاويلون، عُذر ۽ بھانا هٿ ۾ کڻي گهمندو آهي. سال 2006ع ۾ سندن رٽائرمنٽ کان پوءِ، دل جا دليل عجيب رهيا، ملاقات جا خيال کڻي روح، دنيا جي ڪمن ڪارين ۾ رلندو رهيو، رابطي جي لاءِ سيل نمبر نہ ملي سگهيو تہ وقت جي وٿيءَ وري وڌيڪ ڪمال ڪري ڇڏيو. اوچتو عيد جي صبح جو، فجر جي نماز کانپوءِ، موبائيل کولڻ تي پھريون ئي هڪ اجنبي نمبر هيو، جيڪو دراصل سندن فرزند اختر جو هو.... جنھن نياپو ڪيو هو تہ ”منھنجو محبوب والد فيض محمد ٻگهيو. اڄ صبح جو 3.25 تي، جھان مان رخصت ٿي ويو...“ عيد جي صبح جي هر رنگ ۾ سوڳواريءَ ساھہ کي ويڙهي ڇڏيو. تقريباً ڇويھن سالن جي ساٿ جي هوا، سياري جي سرديءَ ۾وڌيڪ اضافو ڪرڻ لڳي...
سنڌي ٽيلي ناٽڪ جي حوالي سان، پاڪستان ٽيلي ويزن تي، ستر ۽ اسيءَ جي ڏهاڪي ۾ ٻن پيشڪارن بنا ڪنھن شڪ شبھي جي راڄ ڪيو، دادوءَ جي ليجنڊري محمد بخش سميجو صاحب کانپوءِ، ٽيلي ناٽڪ جي هدايتڪاريءَ ۾ اهم نالو لاڙڪاڻي جو فيض ٻگهيو ٿي اڀريو. هي ٻئي همعصر، پنھنجي ڪم کي ڄاڻندا هئا، ۽ انھيءَ ڪم جو معرفت ڪابہ ”مصالحت“ ڪابہ ”ڊيل“ يا ڪوبہ ”ڪمپرومائيز“ سندن ڪتاب ۾ لکيل نہ هو... پاڪستان ٽيلي ويزن، جا وڏين سيريلز تي ناز ڪري ٿو، انھن مان ڪجهہ اهم ڪم، فيض صاحب ڪيا....باک، ملڪيت، پاتال، رشتا ناتا ۽ تقريباً اسي کان مٿي، انفرادي ڊرامہ، فيض ٻگهي جي شناخت بڻجي ويا. اها شناخت خالي هن جي ئي ڪانہ رهي، اسان جو جڳ مشھور اداڪار، صلاح الدين تنيو، بہ اڃان تائين ”باک“ جي ”مولوءَ“ کي نہ وساري سگهيو آهي. صلاح بلاشڪ شھرتون ماڻيون آهن، پر فيض صاحب جي هدايتڪاريءَ ۾ مولوءَ جو ڪردار کيس لازوال اداڪار بڻائي ويو. اهو ئي زمانو هو، جڏنھن شوڪت شوري ۽ فيض ٻگهئي جي جوڙي اُڀري هئي. ادا شوڪت حسين شورو ۽ ادا فيض ٻگهيو، اسان لاءِ سدائين وڏن ڀائرن وانگر رهيا ۽ يقيناً فن جي اسڪرين تي، سندن نالن جو ساٿ، اسان مان الاءِ ڪيترن لاءِ اتساھہ جو سبب بڻبو هو. هتي اهو لکندي ڪوبہ وڌاءُ نہ ٿو محسوس ٿئي. تہ ”باک“ جي ”مولوءَ“ جي اپيئرنس لاءِ بہ ماڻھو ايترو ئي انتظار ڪندا هئا، جيترو ”وارث“ جي ”چوڌري حشمت“ لاءِ ڪيو ويندو هو.... اهي ٻئي ڪردار، ٽيليويزن جي ڪرت کي مڪمل پذيرائي ڏئي ويا. شوڪت شورو، فيض ٻگهيو ۽ صلاح الدين تنيو، هڪ اهم ٽڪنڊو بڻجي چڪو هو.
ادا فيض جي ڪئريئر ۾ رڳو اهو هڪڙو ڪم نہ رهيو. جيئن عرض ڪيم نہ تہ پنھنجي ڪم جي حوالي سان هو مڪمل پروفيشنل ماڻھو هوندو هو.... سيٽ جي سئيءَ سڳي کان وٺي، بيڪ ڊراپ تائين.... کيس هر شئي جي ڄاڻ هوندي هئي. ادا فيض پنھنجي هوم ورڪ ۾ سختيءَ سان يقين رکندڙ هوندو هو. سندس ڪاغذ منظم هوندا هئا، هر شئي ٿانئيڪي هوندي هئي. هڪڙو طويل عرصو اسان گڏجي پروگرام ”پرک“ ڪيوسين. ۽ ڪڏهن بہ ڪا اهڙي گهڙي نہ آئي جو هن وٽ ذاتي حوالي سان ڪم ڪندي، مون ڪٿي ڪا بدنظمي ڏٺي هجي....
هڪ پيشڪار ۽ هدايتڪار جي حوالي سان، سنڌي ثقافت، تاريخ ۽ تهذيب تي سندس نظر گهري هوندي هئي. هو پاڻ بہ هڪ ڪھاڻي ڪار هو ۽ اهو ئي اهم سبب هو جو ڳوٺاڻي طرزِ حيات تي، سندس ڪيل ڪم، جهرجهنگ ۾ جاءِ والاريندو هو. ستر ۽ اسيءَ جو ڏهاڪوسنڌي ٽيلي ناٽڪ لاءِ ان ڪري بہ اهم ترين هو جو، جتي محمد بخش سميجو صاحب، شھري موضوعات، رومانس، آرٽ، ۽ ٻين نسبتن سان ڪم ڪندو هو، اتي ڳوٺ، رشتا، تضادات ۽ انھن جي جوڙ جڪ، فيض ٻگهئي صاحب جو خاص ”فليور“ رهي... اهو سڄو زمانو، جنھن ۾، هنن ٻنھي پيشڪارن جو تخليقون سرجنديون رهيون، سدائين اسڪرين کي ڀري ڇڏيندو هو. مٿان وري هنن تي عبدالڪريم بلوچ صاحب مرحوم، ۽ هارون رند مرحوم جي نظرداري هوندي هئي. زينہ بہ زينہ هنن پنھنجي هنر جا رنگ فن جي ڪئنواس تي ڇٽيا ۽ ڇا تہ عڪس اُڻي ويا.
اٺين اپريل 1946ع تي، لاڙڪاڻي ضلعي جي تاريخي شھر ڏوڪريءَ ويجهو هڪ ڳوٺ ”ڪاراڻي“ ۾ سندس جنم، سائين عبدالواحد ٻگهئي جي گهر ۾ ٿيو هو. پاڻ ٽي ڀائر هئا. فيض محمد، محمد خان ۽ مير محمد ٻگهيو. ابتدائي تعليم پنھنجي ڳوٺ ۾ حاصل ڪرڻ کانپوءِ، اٺين درجي کان مٿي هن بورڊنگ هائوس ۾ تعليم حاصل ڪئي ۽ اتان انٽر پاس ڪئي. فيض محمد ٻگهئي، اسلامڪ هسٽري ۽ انٽرنيشنل رليشنس ۾ ڊبل ايم اي ڪئي ۽ 1974ع کان پاڪستان ٽيلي ويزن کي اسسٽنٽ پروڊيوسر جي حيثيت ۾ جوائن ڪيو. پنھنجي حياتيءَ جا ٺيڪ ٽيھہ سال، هن، هن اداري کي ارپيا، ۽ دل چوي ٿي تہ لکجي تہ اٺاويھن سالن جي ڄمار ۽ پي ٽي ويءَ تي ايندڙ، فيض ٻگهئي جي سٺ سالن ۾ رٽارئرمنٽ مھل بہ اکين جي جوت ۽ شهپرن هيٺان خوبصورت مرڪ، سدائين جوان رهي. بورڊنگ هائوس ۾ تعليم حاصل ڪرڻ جي ڪري، سندس لباس ٺاهوڪو ۽ وجود سنواريل هوندو هو.... پنھنجي ڪئريئر جي آخري سالن ۾ 2001ع ڪئنسر ۾ مبتلا ٿيڻ کانپوءِ بہ هن، ڪڏنھن بہ حوصلو نہ هاريو. گڏ هوندا هئاسين تہ هن ڪڏهن ”لکا“ نہ ڏني، تہ سندس اندر ۾ ڪھڙي جنگ جاري آهي. اسان جون ملاقاتون مسلسل هونديون هيون ۽ هڪ ڊاڪٽر جي حيثيت سان، مان کيس جيڪي مشورا عرض ڪندو هئس سي هو دل سان قبوليندو هو..... پر ڌڻي مٺڙو شاهد آهي تہ مون ڪڏهن بہ سندس ڪنھن حوصلي ۾ ڪا کوٽ نہ ڏٺي.
تقريباً ايڪيھن سالن جي ڄمار ۾ 1967ع ۾ سندس شادي ٿي هئي ۽ هن پنھنجي ٽنھين پُٽن انور، منور ۽ اختر ۽ ٽنھين نياڻين ۾ پنھنجو ساھہ اوتي ڇڏيو..... پنھنجي گهريلو حياتيءَ سان سندس ڪمٽمينٽ، روشنين جي هن جھان ۾ کيس ڪڏهن بہ ڀٽڪائي نہ سگهي..... ڇويھن سالن جي سفر ۾، مون هن سان ڪنھن بہ نازڪ نالي کي جُڙيل نہ ڏٺو.... هو هڪ حد تائين فرينڪ ٿيندو هو ۽ بس..... مٿان وري سندس ”جُسو“ اهڙو هوندو هو جو چڱي ڀلي کي ”حجت“ ڪرڻ کان پھرين لک ڀيرا سوچڻو پوندو هو.... ادا فيض جھڙي ڪردار جي مضبوطي، ڪئمرائن جي جهڙپن واري ماحول ۾ گهٽ نظر اچي ٿي.
خميس، 17 نومبر جي رات، اسٽيل مل جي ”هنڊريڊ بيڊز هاسپٽل“ ۾ هن پرھہ ڦٽڻ کان پھرين پنھنجي نيئن سفر جي ”باک“ ڏسي ورتي ۽ جھان رنگ وبُو کان موڪلائي ويو. عيد ڏهاڙي ظهر جي نماز کانپوءِ کيس اسٽيل مل جي فلٽر پلانٽ واري قبرستان ۾ آسودہ خاڪ ڪيو ويو.....چوهٺ سالن جي حياتيءَ کي اتي جي زمين جي ڀاڪر ۾ ڀرجڻو هو. هاڻي جڏهن بلوچ صاحب ۽ هارون صاحب ڪوٽڙيءَ جي شھر خموشان ۾ آرامي آهن. جڏهن سميجو صاحب دادوءَ جي جادو واري زمين ۾ وڃي پلاٽ ورتو آهي ۽ جڏهن ان زنجير جي آخري ڪڙيءَ، فيض ٻگهئي اسٽيل ٽائون ۾ ٿاڪ ٺاهيو آهي. تہ ڄڻ هڪ وڏو حصو خالي ٿي ويو آهي. اهي سينئر، جن جي فن کان سکي، اڄ جي هر چئنل تي ڪونہ ڪو، روشن استعارو موجود آهي. دادوءَ کان وٺي، ڪراچيءَ تائين، زمين جي تھن ۾ لھندي، فن جي تھن جي آبياري ڪئي ۽ هڪ سدا بھار جوت ٻاري ويا......اسين، جيڪي سندن ڀائرن جيان، شاگردن جيان ۽ پونئينرن جيان آهيون، ڄاڻون ٿا تہ ”فيض ٻگهئي جو قد ڪاٺ ڪيترو هو..... ها، اسين ان کي نہ مڃڻ گهرون تہ اها ٻي ڳالھہ آهي. هي فقير، اوهان کي دعا لاءِ عرض ڪري ٿو تہ جيئن، توهان جي دعا سندس ”ملڪيت“ بڻجي ۽ مٿس ڇوٽڪاري جا در، وڌيڪ وسيع ٿين. آمين.

ڇپيل: ڇنڇر 20 نومبر 2010ع

تون ياد وري آئين (موسيقار: استاد ظفر علي قريشي)

گذريل ٻن ڏينھن اندر، سنڌي موسيقيءَ جي ڪمپوزيشن کي ٻہ ڪاپاري ڌڪ لڳا آهن، پھرين جنوريءَ تي عاربي گهراڻي جي امانت گل جي وجود جي امانت زمين ۾ لھي ويئي. ۽ ٻين جنوري 2011ع تي، گواليار گهراڻي جي، استاد ظفر علي خان، جھان ڇڏيو. انا ل للهِ وانااليہ راجعون.
آچر، 19 ڊسمبر 2010ع تي، پرک جي رڪارڊنگ هئي. ان ڏينھن اسان حضرت شاھہ عبداللطيف ڀٽائي رحہ جي عرس جي نسبت سان، خاص رڪارڊنگ پئي ڪئي ۽ اسان جو هڪڙو سر موڙ راڳي، انتظار ڪرائڻ باوجود رڪارڊنگ تي ڪونہ پھتو هو. مھمان ڪافي هئا ۽ انتظار عجيب...بھر حال رڪارڊنگ جي خاتمي مھل، محترم پروڊيوسر اقبال سعيد انصاريءَ هميشہ جيان، پنھنجو اهم ڪارڊ ڪتب آندو...سائينءَ جو ڪلام ضروري هو ۽ مرڪندڙ مھڪندڙ، اسان جي پروگرام جو ڪمپوزر، استاد ظفر علي خان، بس رڳو وارن ۾ ڦڻي ڏئي، هلڪي پفنگ ڪرائي اسٽيج تي اچي ويو......آواز جو ڪمال تہ کيس نصيب ٿيل ئي هو، هن کن پل ۾”پرچن شال پنھوار“ ڪافي رڪارڊ ڪرائي....اڏامندڙ گهڙين ۾ اهو سڀ آخري ڀيرو سامھون ٿي رهيو هو، اها ڪا سمڪ نہ هئي. رڪارڊنگ کانپوءِ، اهو ئي ڪاريڊور ۾ هم قدم هلندي، منھنجو شڪوو هو تہ اوهان انٽرويوءَ لاءِ وقت جي عنايت نٿا ڪيو، اها ئي سندس مرڪندڙ، عذر جي مھڪ هئي تہ NAPA ۾ ڪلاسيڪل هنر جا ڪلاس پيو وٺان، واندو ٿيان تہ ضرور ايندس....هڪ وڏي گائيڪ جو وڏو ڪمپوزر پٽ هيو....وقت جي کوٽ تہ وٽس ٿيڻي ئي هئي....پر سندس حياتي، ائين اوچتو کُٽي ويندي، اهو ڪڏهن ڪنھن بہ ڪونہ سوچيو هو.
پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ، ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تان جيڪو پھريون ڪلاسيڪل پروگرام نشر ٿيو هو، تنھن ۾ اهم ترين جاءِ گواليار گهراڻي جي استاد قدرت ﷲ خان کي نصيب ٿي هئي، جيڪو خان صاحب مبارڪ علي خان جو فرزند هو. 1911ع ۾ استاد قدرت ﷲ خان ڄائو هو، جنھن 1921ع ۾ شڪارپور مان لڏي، ڪراچيءَ ۾ سڪونت اختيار ڪئي هئي ۽ اتي علمِ موسيقيءَ جي ونڊ ورڇ ۾ مشغُل ٿي ويو هو. کين اولاد جي صورت ۾ قدرت چار پٽ ۽ چار نياڻيون عنايت ڪيا. پھريون ظفر علي، جنھن علمِ موسيقيءَ ۾ پنھنجي والد جي پر ورتي، ٻيون محمد علي، جيڪو ڊاڪٽر ٿيو، ٽيون محمود علي جيڪو راڳي بڻيو. ۽ چوٿون نوشاد علي، جيڪو ويلڊنگ جو ڪم ڪندو هو. ظفر عليءَ جو ڄم، پھرين مارچ 1946ع تي ڪراچيءَ ۾ ٿيو. پاڻ ڇاڪاڻ تہ پھريون اولاد هئو، ان ڪري سندس وڏو لاڏ کنيو ويو. شروعاتي سالن ۾ ابتدائي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ کيس جهونا مارڪيٽ ۾ ”کتري محلہ اسڪول“ ۾ داخل ڪرايو ويو، جتي هن چوٿين جماعت تائين تعليم حاصل ڪئي. ان کانپوءِ کارادر جي ”اوکائي ميمڻ اسڪول“ ۾ پڙهندي هن 1963ع ۾ ميٽرڪ پاس ڪئي....جنھن کانپوءِ، ”سنڌ مسلم ڪاليج“ مان 1968ع ۾ بي اي پاس ڪري گرئيجوئيٽ بڻيو. فنِ موسيقيءَ جي پڙ ۾، هن پنھنجي ڏاڏي خان صاحب مبارڪ علي خان جو هٿ جهلي ورتو ۽ شروعاتي سبق کائنس ورتا. سفر طئي ڪندي هن پنھنجي والد، استاد قدرت ﷲ خان کان بہ فيض پرايو ۽ آهستي آهستي هن سان گڏ محفلن ۾ حاضري ڏيڻ شروع ڪئي. 1965ع ۾ ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ جي اسٽيشن ڊائريڪٽر، ظفر حسين، پروگرام آرگنائيزر جميل زبيريءَ معرفت کيس ٻڌو. ظفر عليءَ ان موقعي لاءِ فيض احمد فيض جي سٽن جي چونڊ ڪئي هئي” يادِ غزال چشمہ، ذڪر سُمن عذارا....“ ڪمپوزيشن عنايت شاھہ صاحب جي هئي ۽ انھيءَ ظفر عليءَ جي آواز کي جھان شھرت ۾ باقائدي عنايتن سان نوازڻ شروع ڪيو. انھيءَ زماني ۾ ئي، هڪ راڳي بڻجڻ کان پوءِ، ظفر عليءَ کي اهو شوق ٿيو تہ هو هڪ موسيقار بڻجي. تنھن زماني ۾ هو گرئيجوئيشن جي آخري مرحلي ۾ هو، جڏهن کيس موسيقار بڻجڻ جي آڇ ملي.استاد قدرت ﷲ خان، مزاج جو ڏاڍو سخت هيو. ظفر عليءَ کي اها قطعي اجازت ڪا نہ هئي تہ هو ڪو تعليم کان سواءِ ڪنھن ٻئي طرف اضافي ڌيان ڏئي. دل جي هٿان مجبور ٿي ظفر عليءَ فلم ”لڄ رک“ جي موسيقي ڏئي ڇڏي. اها ٻي ڳالھہ هئي جو فلم جي اسڪرول ۽ رڪارڊن تي سندس نالو ”ظفر علي قريشي“ ڇپيو. فلمي دنيا ۾، هن جيڪو پھريون گيت ڪمپوز ڪيو هو، تنھن لاءِ هن آوازن جي چونڊ ڪئي هئي نشي ۽ اقبال عليءَ جي ۽ ٻول هئا موسا ڪليم جا ”ساھہ ۾ تون، اکڙين ۾ تون ۽ دل ۾ تون ئي رهين ٿو“ انھيءَ فلم جي هڪ ٻي ڪمپوزيشن نگهت سيما ۽ تاج ملتانيءَ جي آوازن ۾، ان دور ۾ هر چپ تي شاھہ سائينءَ جو ڪلام هيو ”منھنجو لالڻ آيو پيھي.... ويڙا سور سڀيئي...“ ”لڄ رک“ کانپوءِ تہ وٽس ڄڻ فلمي دنيا جي قطار لڳي وئي، پر هن پنھنجي ڪم جي چونڊ تمام سليقي سان ڪئي. پروڊيوسر فرزند علي قلفي والا جي فلم ”ڌرتي دل وارن جي“ جنھن کي غلام حيدر صديقي صاحب جي هدايتڪاري نصيب ٿي هئي، ظفر عليءَ جي فن کي وڌيڪ نکاري ڇڏيو. تنھن کان سواءِ. محمود لاسيءَ جي فلمن ”دوستن جو پيار“ ۽ ”پيار ڪي جيت“ لاءِ بہ هن موسيقي ترتيب ڏني. مشھور پيشڪار، رابرٽ ملڪ جي فلم ”بواءِ فرينڊ“ (جنھن جو نالو پوءِ ”ڇيل ڇبيلا“ رکيو ويو هو)، جي ظفر عليءَ موسيقي تہ ترتيب ڏني پر اها فلم ڪڏهن بہ رليز نہ ٿي سگهي. پشتو فلم ”شيرين فرهاد“ بہ استاد ظفر عليءَ جي ڪريڊٽ تي ئي آهي....تنھن کانسواءِ هزارين گيتن، غزلن، ڪافين، دورِ جديد جي انگن، سنڌي، اردو، ۽ بلوچيءَ ۾ سوين ڪيسٽن ۾، ظفر عليءَ جي ڪمالِ فن کي منتقل ڪيو آهي.
استادَ، سڄي عمر ڪا نوڪري نہ ڪئي، هن صرف موسيقيءَ سان نباھہ ڪيو، حياتيءَ ۾ صرف هڪ ڀيرو هو ملڪ کان ٻاهر ويو هو ۽ بمبئي ۾ پرفارم ڪيو هئائين. کيس ٻہ ڀيرا پي ٽي وي ايوارڊ ملي چڪو هو...1971ع ۾ سندس شادي ٿي هئي، ۽ سادي سودي ظفر عليءَ کي گلاب جي خوشبوءِ، اڇو رنگ، سادو کاڌو، وچٿرو موسم ۽ ڪراچيءَ جو شھر بيحد پسند هئا. هڪڙي نياڻي حنا ۽ ٽن پٽن منور علي، ڪاشف علي ۽ رجب عليءَ جي والد، هن گُڻي وجود کي رجب عليءَ ۾ پنھنجو عڪس نظر ايندو هو. ظفر عليءَ جي ڪمپوزيشن ۾ عجيب ڪشش هوندي هئي. توهان، سندس ڪيل پورهئي جو توازن ڏسندئو تہ حيرت ٿئي ٿي. هن سائل آزاد جي نعت ”تمنا آهي مدت کان اها سائل جي سيني ۾“ پاڻ ڪمپوز ڪري ڳائي....نذر حسين جي موسيقي ۾ صهبا اختر جو قومي گيت ”يا رب ميري وطن کا پرچم بلند رکنا“ هن بھترين ڳايو. مٿان وري جوڳ ڪانڙا ۾، امداد حسينيءَ جون سٽون ڪمپوز ڪري رڪارڊ ڪرايائين ”تنھنجا سپنا، ننڊ اچي تہ ڏسان.....“ فلم ”دوستن جو پيار“ ۾ رونا ليلا جو ڳايل ”پيار ڪيو سينگار الا“....مھناز جي آواز ۾ ”چاندي بدن منھنجو“، خديجه زليخا جي آوازن ۾ ”مان ڏاڍي خوش ٿي“ جي بلوچي طرز، ”سوڍا پٽ سنڌ جا“ ۾ محمد يوسف ۽ ساٿين جي آوازن ۾، مشتاق جسڪاڻيءَ جي شاعري ”پيرن فقيرن جي سنڌڙي سونھاري“ ، ۽ رونا ليلا جي آواز ۾ ”رت مستاني منھنجا جاني ٿي ستائي“ تہ پبلڪ کي عجيب موھہ ۾ جڪڙي ڇڏيو....رونا ليلا جو ڳايل ”جيت منھنجي ٿيندي ۽ تنھنجي ٿيندي هار ڙي“ ۽ سڀ کان وڌيڪ تہ مهجبين قزلباش جي آواز ۾، شمشير الحيدريءَ جون سٽون ”تون ياد وري آئين“ ڄڻ سندس روح ۾ رچيل هيون.
پرک جي بيڪ ڊراپ ۾، هو سازيندڙن جي هجوم ۾ ويھي، ڇيڙ خاني ڪندي اوچتو ”تون ياد وري آئين“ جي ڌن وڄرائي ڇڏيندو هو. اسٽيج تان مان ڏانهس نھاريندو هئس تہ اها ئي شرارتي مرڪ، پان کائيندڙ چپن کي جڪڙي وٺندي هئي. پرور دگار، ان مرڪندڙ، مھڪندڙ، اسانجي استاد ظفر عليءَ تي ڪرم جي عنايت جو عرض آهي...تون بخشڻھار آهين. توکانسواءِ ڪير بخشي سگهي ٿو.

ڇپيل: اڱارو 4 جنوري 2011ع

حيرت ڪدہ (استادِ محترم: سائين محمد صالح ميمڻ )

اندر ۾ ڏاڍي مونجهہ هئي، دل کي قرار نہ پئي نصيب ٿيو. ۽ نصيب ٿئي بہ ڪيئن؟ اخبارن جيڪي ڪجهہ اوڳاڇيو پئي، تنھن روح تي تازيانہ پئي هنيا...آخري خبر وري ٺٽي جي ’صاحبِ ڪمال‘ وجودن ڪئي، جن انسانيت کي هڪڙو ڀيرو وري ڪپڙن کان آجو ڪري ڏيکاريو. زندگي هڪ ٻوجھہ جيان لڳي ٿي عزيزانِ مَن... ساھہ تي ڄڻ ڪجهہ هُري ٿو... قلم نٿو هلي... ڪاغذ، تال ڪڍندو رهي ٿو. انھن ئي لمحن ۾ حياتيءَ جو هڪ ٻيو عڪس نظر آيو... زمانو بلڪل ناهي مَٽيو... هن قصي مان فيض حاصل ڪريو، مَن روح ۾ ڪا راحت لھي اچي...
حياتي ڪيئن نہ حيرتن ۾ ويڙهيل هُجي ٿي.
دور جديد اچي ويو آهي، عزيزانِ مَن... جدتن ۾ ويڙهيل، اسين سڀ پنھنجو پاڻ کي الاءِ ڇا سمجهون ٿا. وڏي مان شان سان ڌرتيءَ تي پير ڌريون ٿا... ”خواص“ ۾ پنھنجو پاڻ کي شمار ڪيون ٿا... جيتوڻيڪ ”عام“ ۾ هجڻ جو پنھنجو الڳ رتبو آهي... ۽ عام ۾ بہ ڪنھن کي ڪھڙي جاءِ ملي... اهو ڪير سمجهي سگهي ٿو؟ فرمايو ويو تہ اوهان جي ”برتري“ صرف صاحبِ تقوا ٿيڻ جي صورت ۾ آهي.
سومر جي ڏهاڙي، سائين محمد صالح ميمڻ صاحب وفات ڪري ويا. پاڻ مھراڻ يونيورسٽيءَ جي رجسٽرار جي حيثيت سان رٽائر ڪيو هئائون، ۽ پنھنجي رٽائرمينٽ واري حياتي، پنھنجي گهر ۽ مسجد جي نسبت سان بَسر ڪري رهيا هئا. سندن ٻئي فرزند، راشد ۽ زاهد، سندن ئي حڪمن سان، حياتيءَ جي ڊوڙ جي ڪري الڳ رهائش پذير آهن، پر سندن ساٿ بھرحال چوويھہ ڪلاڪ گڏ جوئي هو... زاهد جي پاڪستان ۾ هجي تہ يقيناً هر نماز تي پنھنجي والد سان گڏ نظر ايندو... راشد، قاسم آباد ۾ رهي ٿو، سو وڏن ڏينھن تي اهو بہ ڪھول ۾ نظر ايندو آهي. اسان جو ڪو ٽيھارو کن سالن جو ساٿ آهي، اڃان بہ مٿي عرصو ٿيو هوندو... راشد ميمڻ ۽ مان گڏجي ڪرڪيٽ کيڏندا هئاسين ۽ تنھن کان سواءِ راشد هڪ جوشيلو ادبي ڪارڪن بہ رهيو آهي. پر انھن سڀني ڳالھيون کان هَٽي، چاچي محمد صالح جو، منھنجي والد صاحب، قبلہ فقير ميان نور محمد مغل سان تمام ويجهو تعلق هيو.
دادو شھر جي مشھور علمي ادبي ”ميمڻ خاندان“ جو ”مدرسہ دار الاسلام“ سڄيءَ سنڌ ۾ بيحد مشھور ٿيو، جنھن جو مھتمم اعليٰ، جناب مولوي محمد سليمان صاحب هوندو هو، پنھنجي دور ۾ علم و ادب جي حوالي سان سنڌ جي هڪ برگزيدہ هستي ...محمد صالح صاحب، سندن وڏو فرزند هو، جنھن جي تعليم و تربيت، جناب مولوي صاحب پنھنجي نگرانيءَ ۾ ڪرائي هئي. تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ 15 فيبروري 1958ع تي صالح صاحب کي مڊل اسڪول جوهيءَ ۾ اسسٽنٽ ٽيچر جي نوڪري ملي... ڪجهہ ئي مھينن ۾ سندس بدلي سيوهڻ شريف ٿي تہ بقول صالح صاحب جي...“ مون پھرين سيوهڻ ڏٺو ڪو نہ هو، بابا سائين هٿ هٿ ۾ وٺي هليو ۽ سڌو چاچي نور محمد جي حوالي ڪيائين ۽ چيائينس ”ادا... ڇوڪرو هاڻي تو وٽ؟...توکي پارت هجي...“ مان تقريباً ٻہ سال چاچي ساڻ رهيس ۽ بس رنگ لڳي ويا.
هتي ڌڻيءَ کي حاضر ناظر ڄاڻي، لکڻ ٿو گهران تہ ان ڪري نہ جو... اسين هنن جو اولاد آهيون، پر جيڪي بہ قديم سيوهڻ واسي، ”فقير ميان نور محمد“ کي سڃاڻن...تن کي سندن مرتبي جي ڄاڻ آهي، پاڻ ”نوروءَ“ ۽ ”ڪئوڙوءَ“ جي نالي سان بہ مشھور هئا، ڪورٽ سڳوريءَ ۾ بيلف طور مقرر هئا، شاهي بازار ۾ سندن چار باءِ پنج فٽن جو ”مانڊڻيءَ“ نما حڪمت جو دڪان هيو. ۽ دنيا اهو بہ چوندي هئي تہ پاڻ جناب مخدوم بصر الدين صديقي رحمت ﷲ عليہ جا خاص خدمتگذار هئا، ان ڪري وٽن بہ گهڻو ڪجهہ ”نصيب“ ۾ آيل هو. چاچا صالح کي بابا پاڻ ساڻ رهايو ۽ سندس ذهين تربيت ڪئي... ٻن پھرن جو نوڪريءَ کان پوءِ، نماز پڙهي ٻئي ڄڻا ان ”کُڏڙيءَ“ جھڙي دڪان ۾ ڪم ڪندا هئا. بابا جا نسخا هوندا هئا ۽ سائين محمد صالح جو حمام دستي جو ڪُٽڪو.... 24 مھينا، ساٿَ جي محبت جا ڪَٽيائون، جن جو تذڪرو چاچو صالح هر بار مون سان ڪندو هو. ڇاڪاڻ تہ مان ساڍن ڇھن سالن جو هئس جو بابا سائين وفات ڪئي هئي، مون وٽ تہ بس ڪجهہ عڪس ۽ ڪجهہ پاڇا آهن، جن کي چاچا صالح سدائين گهرو ڪندو هو.سال اڳ جڏهن ميڊيڪل اسٽور کوليوسين ۽ مان دخل تي ويٺس تہ سامھون اچي سندس اکيون آبديده ٿي ويون هيون، ”بلڪل چاچي مرحوم جھڙو ٿو لڳين ميان محمود...بَس هي دڪان وڏو آ...باقي پَرُ ساڳي آهي... هُو حڪمت ڪندا هئا، تون دوائون ٿو وڪڻين... هُو حڪيم هئا... تون ڊاڪٽر آهين... مون کي لڳي ٿو ڄڻ مون وري حمام دستو، ڪُٽڻ شروع ڪيو هجي...“
ڪچھريءَ جي لمحن ۾ چاچي صالح جو ذڪر عجيب هوندو هو... ”بس سائين... الائي ڪنھن جي ڪُلھن تي وڃبو... الاءِ ڪھڙو ڪَرم ڪندو... پر چڱو ڪندو“ سندس تقريباً هر جملو ”بس سائين....“ کان شروع ٿيندو هو... گهڻو ڪري سفيد لباس، سفيد سنھين سونھاري، آر واري ٽوپي....۽ مخصوص طرز گفتگو... ۽ ان ۾ تيز جملا ”هلون ٿا ميان محمود... هاڻ يارو ياري...“ تقريباً ٽي هفتا پھرين عمري تي ويندي هنن چيو هو ”دعا ڪجانءِ تہ موٽ نہ ٿئي... اتي ئي ڪٿي رهائي ڇڏي... جي سدائين لاءِ رهائي تہ ڪيا ڪھني... بس مڙئي دعا پيا ڪجو...“ ڪلاڪ سَوا جي ڪچھريءَ ۾ سندس اهو ئي زور هيو تہ دعا ڪجي تہ هو واپس نہ موٽي... عرض ڪيم... ”هيترا سارا ماڻھو آهن... ٻيا نہ تہ گهر ڀاتي تہ آهن ئي آهن... انھن ڀلا الوداعي سلام بہ نہ لھڻو ڇا...؟“ ۽ پنھنجي مخصوص شرميلي مرڪ ۾ هنن چيو... ”اهو بہ ٿي ويندو... جي رب چاهيو تہ سلام جو بندوبست بہ ٿي ويندو...“
سومر تي، اسان جي مسجد جي پيش امام صاحب، ميان امير عليءَ کي مڪي مان فون آئي. مڪي مان ”آدم ٻاٽ“ نالي ڪنھن صاحب، جيڪو چاچي صالح جي هوٽل ۾ ساٿي ٿيو هو، سندس وفات کان پوءِ مختلف نمبر ڊائل پئي ڪيا، پر ڪنھن بہ اٽينڊ نہ پئي ڪيو، هن کي چاچي صالح جي فون ۾ جيڪي بہ نمبر مليا، سي هن سڀ واري واري سان ٽراءِ ڪيا، آخر مولوي صاحب سان گفتگو ٿيس، جنھن کي ٻڌايائين تہ ”ڪجهہ ڪلاڪ پھرين، محمد صالح ميمڻ صاحب جھان ڇڏيو آهي، سندس زوجه بہ هتي ئي آهي، مھرباني ڪري رابطو ڪيو...“ منٽن ۾ سڀ رابطه ٿي ويا، اتي ڪو عزيز بہ اچي ويو... ۽ فيصلو اهو ٿيو تہ ”جنت المعليٰ“ ۾ کين دفن ڪيو وڃي ۽ ان مقام ۾ آرام ملين، جتي بي بي خديجتہ الڪبرا رضي ﷲ تعاليٰ عنہ ۽ ڪيترائي صحابہ ڪرام رضه آرامي آهن. هاڻي فون تي احوال جو سلسلو هليو... نيٺ، اڱاري تي، مغرب جي نماز کان پوءِ تدفين جو عمل ٿيو... هاڻي عجب ڏسو.... اسان جي عشاء جو وقت آهي ۽ هنن جي مغرب جو... فون تي احوال هلن پيا تہ ڪير زاهد کي فون ڪري چوي ٿو ”مباشر تي Live ڏسو... مغرب پڙهي جنازو پڙهندا... ۽ اڄ اتفاق سان ڪعبتہ ﷲ آڏو، هڪڙو ئي جنازو رکيل آهي، جيڪو چاچي محمد صالح جو آهي...“ سبحان ﷲ... هونئن هر نماز تي ڪجهہ جنازا هوندا ئي هوندا آهن... جي ٻيون ڪجهہ مَيتون هجن ها تہ، سڄو خاندان اهو سوچي ها تہ ”بابا...الاءِ ڪھڙو آهي...!“ پر هتي تہ سلامِ آخر جو عرض اگهايل هو...سڀني ڏٺو ويٺي....Live...تہ ڪيئن نماز جي ادائگي کان پوءِ، چاچا محمد صالح ميمڻ، ”الاءِ ڪنھن“ جي ڪلھن تي، عازمِ سفر ٿيو، سندس جنازو هزارن پڙهيو، ربَ مٺڙي، سندس سڀ حسرتون پوريون ڪيون.
حيرت ڪدي ۾، حيرتون اڃان تائين موجود آهن.

ڇپيل: آچر 12 جون 2011ع

اکڙيون ڀرجي آيون... (ڀائٽي: فھميدہ گل محمد مغل)

جولاءِ جي ٻين تاريخ ٿي وئي آهي ۽ مان کيس بئلنس بہ نہ موڪلي سگهيو آهيان.
هٿن ۾ نالن جي فھرست آهي، جنھن ۾ ٻئي نمبر تي سندس نالو ۽ سيل نمبر آهي... سيل نمبر جيڪو هاڻ ماٺڪو آهي ۽ نالو جيڪو هنيانءُ تي اُڪريل تہ اڳي ئي هو، پر هاڻي جھڙو ناسور بڻجي ويو آهي، ويھہ ڏينھن پھرين مون سندس نرڙ تي آخري چمي ڏئي کيس زمين جي حوالي ڪري ڇڏيو. سندس روح تہ ان تيرهين تاريخ جي صبح جو ئي وڃي چڪو هو، منھنجي نياڻي، مغرب مھل پٿرن جي تھن هيٺ وڃي لڪي هئي.
گهر جي ڀت تي املتاس جا گل سرگوشيون ڪن ٿا... هوءَ ڪٿي آهي!... ڇت تي ٺھيل نڪور ’پلوڙي‘ جي ڀت هن جي ڇھاءُ کي محسوس ڪرڻ گهري ٿي... هوائون شام جو گهوگهٽ ڪن ٿيون تہ سندس فيوريٽ کٽ ۽ ڏاڪا پڇن ٿا ”نيمي ڇا واقعي بہ هلي وئي آهي!...“ ۽ هي ڪراڙو پيءُ، ڪنڌ جهڪائڻ کان سواءِ ٻيو ڇا ٿو ڪري سگهي...! مان چئن ئي طرفن نھارڻ نہ ٿو گهران... مان تہ هاڻي ڄڻ ڪنھن بہ طرف ڏسڻ جي خوشي وڃائي چڪو آهيان...
سندس رخصت ٿيڻ بہ عجيب هو... ڪو ڊرامو، ڪا من گهڙت ڪھاڻي، ڪو جُڙتو قصو... لڳي ٿو، ٻڌائڻ وارن کي ڪا ”شاهڪاري“ عنايت ٿيل رهي... ڪيڏي نہ رسان سان، اطمينان سان ساڳيو ساڳيو، قصو ٿا ورجائين، ”هٿ ٺوڪئي“ داستان کي ٻڌائيندي ڪو ڊڄ ڊاءُ ٿئين ٿو!... پر هاڻي ڇا ڪجي... ڊرامہ بہ تہ حياتيءَ ۾ ٿين ئي ٿا.
صبح جو پنجين وڳي مون کي اٿاريو هئائون تہ نيميءَ کي سھڪو شدت جو آهي، کيس انجيڪشن لڳندي... هوءَ ڄائي ڄم کان سھڪي جي مريضا هئي ۽ ڪڏهن ڪڏهن شدت جي دوري ۾ کيس انجيڪشن لڳندي هئي ۽ هوءَ ٺيڪ ٿي ويندي هئي. ان صبح جو مان ٽپ ڏيئي اٿيو هوس... پنج لڳي ڏهن منٽن تي، اسين اسپتال پھچي چڪا هئاسين، انا، عبيد، مان ۽ نيمي... هوءَ اسان سان هلي رهي هئي، ساھہ ۾ تڪليف برابر هئس، پر پنڌ پاڻ ڪري رهي هئي... اندر وياسين تہ بئنچ تي ڊسپينسر ستل هيو، هڪ سڏ سان جاڳي پيو... ٻڌايومانس تہ نياڻيءَ کي تڪليف آهي... ڏسندي ئي چيائين ”سائين نيبيولائيزر لڳندو...“ قدرت خدا جي اهو بہ وٽس ئي پيل هو... تڪڙو کنيائين ۽ چيائين تہ ”سامھين ڪمري ۾ هلي ويھو...“ اتي نيمي ڪرسي تي ويٺي، انا سندس ساڄي طرف هئي، مان کاٻو هٿ جهليو بيٺو هئس...نيبيولائزر لڳو، ڊسپينسر عبيد کي چيو تہ ”هي جهليو... هوءَ ساھہ کڻي وٺي، مان ڊاڪٽر کي وٺي اچان...“ هو ويو مَس... عبيد ماسڪ جهليو، نيميءَ پھرئين ساھہ تي منھنجو هٿ هلڪو دٻايو... ٻئي ساھہ تي شديد ترين زور ڏنائين ۽ ٽئين ساھہ ۾ سندس هٿ ڍرو ٿي ويو... مون سمجهيو هوءَ دوا کي ڳھي پئي ٿي، ان مھل ئي ڊاڪٽر مقيم بہ اچي ويو، مون کي سڃاتائين، پر هڪدم ڍري ٿيل نيميءَ ڏي نھاريائين، ”هن کي ڇا ٿيو؟...“ نبض جهليائين. چيم ”دوا کي شايد اِنھيل پئي ڪري...“ چيائين ”ڇڏ ادا...هيءَ تہ وفات ڪري وئي.. شي از ڊيڊ...“ انا لله وَ انااليہ راجعون. ان کان پوءِ سڀ داستان ساڳيو ئي آهي... مون کي صرف اها خبر آهي تہ اسان پنج لڳي ايڪھين منٽن تي سندس چھرو سندس پوتيءَ سان ڍڪي ڇڏيو هو. ڪجهہ منٽن ۾ ئي هو سرد ٿي وئي هئي.
هن قصي ۾ ڪو وڌاءُ ڪونھي... ها گهٽاءُ ٿي سگهي ٿو... سڀ...تقريباً ٻارنھن منٽن ۾ کيل ختم... الوداع... هٿن جو مقدر بس لڏندو رهڻ ئي رهجي ويو.
پنھنجي اولاد بابت، هر مائٽ حساس هوندو آهي، ڄاڻ نہ اٿم تہ مان ڪنھن خاني ۾ فِٽ ٿيان ٿو، پر ايترو ضرور سم جھان ٿو، تہ منھنجا ڀائٽيا ۽ ڀائٽيون، منھنجي واتان ڪڏهن ان رشتي جي حيثيت سان نہ نڪتا آهن... ادا وارن جي هوندي، توڙي سندن رخصتين کان پوءِ، مون سدائين کين پنھنجو ”پٽ ۽ ڌيءَ“ سڏيو آهي...مون کي پٽن جو ڪو شوق ناهي... مان ڪشف ۾ ئي الحمد لله خوش آهيان، پر بھرحال، هي سڀ منھنجو اولاد آهن. نياڻيون سڀ پنھنجن گهرن ۾ آهن...هڪ جي ڳالھہ طئي ٿيل آهي، هڪ ننڍڙي آهي ۽ خالي نيمي ئي هئي، جيڪا منھنجي لاءِ وڏي نياڻي هئي، جنھن کي، مون کي هن گهران تزڪ و احترام سان، ٻين ڀينرن جيان رخصت ڪرڻو هو. الاءِ ڇو، هن سال، اهو سڀ ڪرڻ جي خواهش شديد ترين هئي، مون سوچيو هيو، هوءَ وڏڙي ٿئي پئي، هن سال سندس شادي ٿيڻ گهرجي... ائين اندازو ڪو نہ هو تہ اجل سندس هٿ جهلڻ ايندو ۽ مان کائنس ائين موڪلائيندس.
سڀ عجيب نموني سان نھارين ٿا... ڪيترن کي تہ سمجهہ ۾ ئي نہ ٿو اچي تہ هڪ ”ڀائٽيءَ“ لاءِ مان ايترو پريشان ڇو آهيان...! چوڻ وارن تہ اهو بہ چيو تہ اسان الاءِ ڇا سمجهيو هو...بابا... ڇا سمجهندو؟...ڀائٽيون ڇا نياڻيون ڪو نہ ٿينديون آهن...! ڀاڻيجون...ٻيو اولاد... ڇا روح کي روح جي سَٽ ناهي ايندي... ڇا ڌيئر، صرف پنھنجي گهرواريءَ مان هونديون آهن...!
گذريل ويھن ڏينھن کان مان بلڪل ماٺڪو آهيان، قلم جو ڪاغذ سان رابطو ٽٽل آهي، لکڻ لاءِ دل ئي نہ ٿي پوي... خالي ”لکڻ“ ڇا...ڪنھن بہ ڪم تي دل جو ”وراڪو“ ناهي... مان ڪلاڪن جا ڪلاڪ، کيس ڳوليندو رهان ٿو...ماٺ ڪيو، هڪ ڪرسيءَ تي ويٺي، الاءِ ڪيترا ڪلاڪ، ڪيترا پھر، لاغرضيءَ سان گذاري ٿو ڇڏيان... مان...جنھن جو پَل پل ڪم سان جڙيل هوندو هو... لمحو لمحو مون وٽ ڪجهہ نہ ڪجهہ ضرور هوندو هو... ننڊ مان جاڳ کان هڪدم پوءِ کان وٺي بستري تي وري ڪِرڻ تائين، مون وٽ هڪڙو حساب ڪتاب هوندو هو. هاڻي، الاءِ ڇو پنھنجو پاڻ سان بہ ڳالھائڻ نہ ٿو گهران... دنيا جي اها ئي رونق آهي، دل جي اڪيلائي وڌي وئي آهي.
عجيب ٽيھہ سال گذريا هن ساڻ....مُٺِ ۾ صرف سندس ياد جي واريءَ جي سرگوشي آهي... پنھنجي ماءُ پيءُ جي وفات کان پوءِ، هن ڪيئن نہ پنھنجو گهر وارو حصو سنڀاليو هو... نوڪري، ٽيوشنز، گهر...مَستي...زندگي...ساٿ... ڇا نہ هن نڀايو هو.. ٻيو تہ سڀ خير، پر کيس منھنجي اڪيلائيءَ جي خبر هئي تہ ڪيئن نہ ڀائرن، امڙ، ڀائٽئي ۽ ڀاڄائيءَ جي وڃڻ کان پوءِ، وڌندڙ اڇن وارن سان، هي ڪمزور وجود، هوائن جي گهيري ۾ آهي... ڪيئن نہ هوءَ خبر رکندي هئي... رت ۾ کنڊ گهٽ هجڻ تي، فڪرمند هوندي هئي، ڪيئن سندس ڪلھي تي رکيل مٿي ۾ صدا هوندي هئي، ”ادا، پنھنجو خيال رکندا ڪيو...“ سندس وڏيون اکيون، منھنجي حال تي درد ۽ محبت سان ڀرجي اينديون هيون، ۽ منھنجو دلاسو، کيس مٿاڇرو لڳندو هو. هوءَ مون تي اعتبار نہ ڪندي هئي، کيس پَڪ هوندي هئي تہ مان لاغرض آهيان، دوا ڪو نہ کائيندس، ۽ سندس حجت، پوري وجود کي ويڙهي وٺندي هئي.
الاءِ ڪيئن سڀ سلسلا جُڙندا ويا. مون سڀني نياڻين کي هر مھيني جي پھرينءَ تي، موبائيلن ۾ بئلنس موڪلڻ شروع ڪيو، کيس پھچندو مَس هئو ٺڪ سان هوءَ ”جزا ڪ ﷲ پاپا“ لکي موڪليندي هئي. موٽ ٻين وٽان بہ ملندي هئي، پر ڪڏهن ڪڏهن دير ٿي ويندي هئن، هن وٽ تہ ڄڻ دير جو لمحو ئي ڪو نہ هوندو هو... فھميدہ دير ڪري، ان جو مون کي ڪو گمان نہ هوندو هو... بئلنس وڃڻ کان هڪدم پوءِ، نياپي تي جڏهن منھنجي فون وڄندي هئي تہ مون کي ڏسڻ بنان ئي پَڪَ ٿي ويندي هئي تہ اها نيمي ئي ٿي سگهي ٿي.
خواب نگر ۾ لوڊشيڊنگ جي ڪالم تي، هن مون ڏانھن تعريفي نياپو موڪليو، منھنجي سيل فون ۾ الاءِ ڪھڙي خرابي اچي وئي هئي، مون سندس نياپو جواب ڏئي ڊليٽ ڪري ڇڏيو هو، پر هر واري، هر نئين نياپي سان سندس نالو اڀري پيو اچي ... اوهان جي پاران نياپن جي ڌُم هئي ۽ سم جھان ٿو تہ ڪو ٽيھارو کن دفعا سندس نالو بار بار اسڪرين تي آيو، شايد اهو اشارو هو تہ هن جيترا نياپا مون کي ڪرڻ پئي گهريا، ان لاءِ وقت محدود ٿي چڪو هو. اٺن ڏينھن ۾ کيس وڃڻو هو.
ڪنھن جي وڃڻ سان ڪو وڃي ڪو نہ ٿو عزيزانِ مَن... حياتي آهي تہ سلسلا تہ آهن نہ... ماڻھو اڌ مئو ٿي وري جياپي لاءِ جاکوڙي ٿو... حياتيءَ جي صورت ۾، مان بہ وقت تہ هن کان سواءِ ئي گذاريندس... ۽ يقيناً ٻيا بہ ڪم ڪندس. پر اهو سڀ دل کي سمجهائڻ ايڏو سَولو ٿورئي ٿو هُجي... جو هُجي ها تہ دادوءَ جي ننڍڙي نياڻيءَ لاءِ لکي وٺان ها. جنھن کي ويڪسين نہ ملي... اها بہ تہ منھنجي ئي نياڻي هئي... جي سولائي ملي ها تہ ٻيا بہ انيڪ موضوع هيا... منھنجي آسانيءَ لاءِ دعا فرمائجو.
مان وري دڪان تي وڃڻ گهران ٿو... وي سڀني جي فھرست ۽ نمبر ٻڌائيندو، بئلنس موڪليندو ويندس، پنھنجي ننڍڙي امڙ، پنھنجي نيميءَ جو نمبر مان هاڻي اوهان کي بہ ڏيان پيو...چاهيان ٿو تہ اوهان بہ عنايت ڪيو ۽ سندس مغفرت لاءِ ڌڻيءَ در ڪجهہ نہ ڪجهہ ضرور موڪليو... هيءَ هڪ غريب پيءُ جي صدا آهي.
املتاس جا ڇڳا، نيميءَ مٿان رکندو آهيان تہ پيلاڻ مَن ۾ لھي ايندي آهي... خزان اچي وئي آهي... اڃان تہ اونھارو بہ مڪمل نہ ٿيو آهي، رخصتيءَ مھل، الاءِ ڇو، اسين سڀ ان گهٽيءَ مان گذرياسين، جنھن ۾ وٽس ٽيوشنز پڙهندڙ ٻارڙا، قطار ڪيو بيٺا هئا، ۽ ستن اٺن سالن جا پتڪڙا ”باءِ مس... باءِ مس...“ چئي هٿ لوڏي رهيا هئا... هوءَ روز ٻارن کي گوڙ شور سان پڙهائيندي هئي، ان ڏينھن ماٺ ڪيو ليٽيل هئي...منھنجي دل چيو هو، مان سڀ کان ننڍڙي ٻار کي جهلي چوان... ”مون کي ڀاڪر پائيندين...منھنجا ڀاڪر سرد ٿي ويا آهن“، بي ترتيب ٿڌن لفظن لاءِ، مان اوهان کان معافي طلبيان ٿو.
قمر شھباز فرمائين ٿا:
توکي ياد ڪندي او مٺڙا، اکڙيون ڀرجي آيون
يادون منھنجو يادون ناهن، تو جيان ٿيون پرايون
پل پل ڀٽڪن منھنجي مَنَ ۾، ماضيءَ جون پرڇايون
صدين جو آ ساٿ مٺا، سو پَل ۾ ڪيئن ڀلايون.
اکڙيون ڀرجي آيون.

ڇپيل: آچر 3 جولاءِ 2011ع

جِي ها... جي نہ (ڪمپيئر: آفتاب احمد چنا)

ادا آفتاب احمد چنا بہ جھان ڇڏي ويو، اِنا للهِ وَ اِنااليہ رَاجِعُون...
نٿو ڄاڻان تہ مھتاب چنا آپا، اهو نياپو ڪيئن ڪمپوز ڪيو هوندو... پنھنجي لائقِ صد محبت، پنھنجي خوبصورت، خوبرو ڪردار جي مالڪ، اڪيلي ڀاءُ لاءِ هي سٽون لکندي، اسان جي گلاب جي ڪليءَ جھڙي هن ڀيڻ دل کي هٿن ۾ وٺي الاءِ ڪيترا ڀيرا سوچيو هوندو.
”گذريل رات منھنجو ڀاءُ آفتاب احمد چنا، لاڏاڻو ڪري ويو، هو عمري ڪرڻ لاءِ ويو هو ۽ مديني ۾ دل جي دوري جي ڪري دم ڏنائين، سندس لاءِ دعاءِ مغفرت ڪريو، ان کان وڌيڪ ڇا چڱو ٿي سگهي ٿو، تہ ﷲ پاڪ کيس ايڏي حسين جاءِ تي گهرائي ورتو، دعا ڪجوس، ڌڻي کيس جنت ۾ جاءِ ڏئي. آمين.“
صبح صادق هو، پکين داڻو چڳيو پئي، عبادت جو سمو هو ۽ آپا جي تحرير هانءُ مٺ ۾ ڪري ورتو هو. اهو صرف ائين نہ هئو تہ ڪو اسان پاڻ ۾ بيحد قريب آهيون… آپا اسان لاءِ ڇپر ڇانءُ رهي آهي، ادا اڪبر راشدي اسان جي همراھہ رهيو آهي، هر خوشي هر غم ۾، پر اهو ائين بہ تہ آهي تہ ويندڙ، پاڻ بہ تہ، پنھنجي ذات ۾ گهڻو ڪجهہ هئو. هو خالي آپا عزيز، آپا سڪينہ، آپا مھر جو ڀاءُ نہ هئو، هو پاڻ بہ آفتاب هو.
70ع جي ڏهاڪي ۾ پاڪستان ٽيليويزن، هڪ خوبرو ميزبان جي مرڪ، ماڻھن تائين پھچائي هئي، ڀرپور چمڪندڙ اکين ۽ خوبصورت شهپرن هيٺ مرڪندڙ چپن جو موھہ رکندڙ ”آفتاب چنا“ ميزبانيءَ جي ميدان ۾ هڪ نئين سڳنڌ کڻي آيو هو، ذهني آزمائش جو پروگرام ”جي ها… جي نہ…“ سندس شروعاتي تعارف بڻيو ۽ پوءِ ائين بہ ٿيو تہ ڪجهہ عرصي گذارڻ کانپوءِ پاڻ، ان پروگرام لاءِ تعارف بڻجي ويو، سندس موھہ، سندس حاضري ٽيليويزن جي اسڪرين کي ڄڻ ڀري ڇڏيندي هئي. اهو زمانو ئي ڪو ”اور“ هئو، پاڪستان ٽيليويزن اڪيلو چينل هوندو هو ۽ ڏسندڙ، شروعاتي ”مور پنک“ کان وٺي قومي تراني ختم ٿيڻ کانپوءِ ٿيندڙ جهرمر تي اک رکندا هئا. اسڪرين تي ماڻھو آيو ناهي ۽ شھرتن ڀاڪر ۾ ناهي ڀريو ۽ سو بہ اهڙو سھڻو سيبتو ۽ ٺاهوڪو جوان، نظرون ڀرجي ويون هيون. ”آفتاب چنا“ آفتاب بڻجي جرڪي ويو هو.
پوءِ وقت جي وهڪري کيس اڃا بہ اڳتي ڪري ڇڏيو. اها بہ سڌ پئي تہ هو مھتاب آپا جو ڀاءُ آهي، پوءِ تہ هر ڪنھن ئي اها سند ٺاهي ڇڏي تہ، ”بابا ايڏي وڏي گهراڻي جو فرد آهي، جنھن وٽ آواز ۽ انداز جي کوٽ ناهي، جي اهو همراھہ ايڏو خوبصورت ۽ سھڻو نہ ڳالھائيندو تہ ڪير ڳالھائيندو…!؟“ ۽ پوءِ واقعي بہ ائين ٿيو، ادا آفتاب جيترو عرصو بہ اهو پروگرام ڪيو، بي انتھا سيبتي نموني سان ڪيو، ان جو ان کان وڌيڪ ٻيو ڪھڙو ثبوت ڏجي، جو سندس پروگرام ڇڏڻ کانپوءِ الاءِ ڪيتري عرصي تائين سندس لاءِ ماڻھن جي اڪير، وڌ کان وڌ هئي، اتي جي ائين چئجي تہ پاڻ پي ٽي ويءَ جي سنڌي پروگرامن جو پھريون ”حسين ميزبان“ هئو تہ ان ۾ بہ ڪو وڌاءُ ناهي.
هن گهر کي مالڪ مھربان، واھہ جو انداز ڏنو آهي، علم، ادب، درس، تدريس، پيشڪاري، ميزباني، ذهانت، حسن… جي ڏسو تعليم جو ميدان تہ هر ڪا ادي ماهر تعليم، جي ڏسون فنون لطيفہ، تہ بس، مھتاب آپا جي نالي کان وڌيڪ ڪھڙي سند ڪتب اچي سگهي ٿي، جي ڏسو، انتظامي امور، گهر جي سنڀال، چنا ڪٽنب جي زماني ۾ حيثيت جو خيال ۽ سڀني لاءِ محبتون ميڙي، کڻي هلڻ تہ سڀني ڀينرن ساڻ ادا آفتاب حاضر، ڌڻيءَ وڏا وڙ ڪيا. اجل جي راھہ تہ آهي ئي آهي، لازمن رخصت بہ ٿيڻو آهي، پر اهم ترين تہ اها سوچ بہ آهي تہ مالڪ ڪھڙي ڪرم نوازيءَ سان گهرائي ٿو ۽ اسان جي هن ڀاءُ کي مھربان رب پاڪ ڪھڙي نہ حسين جاءِ تي گهرائي، رخصتي نصيب ڪئي.
سال 1978ع هو شايد، ماڊل اسڪول جي هال ۾ پاڪستان ٽيليويزن پاران يا شايد ڪنھن ٻئي اداري پاران ”جي ها… جي نہ“ شو منعقد ڪيو ويو هو، ڪڇا ڪڇ ڀريل هال ۾ عجيب حالت هئي، هر ڪنھن جي اها خواهش هئي تہ هو مقابلي ۾ حصو وٺي ۽ ”آفتاب چنا“ سامھون تيزيءَ ۽ چالاڪيءَ سان ”جي ها… جي نہ.“ ۾ سرسي حاصل ڪري، مقابلو هلندو رهيو هو ۽ اڳيان بہ ادا آفتاب هو، ڪمال خوبيءَ سان ناڪ آئوٽ ڪري ويندو هو. جواب ۾ تيزي ۽ بروقت موٽ سراسر شرط هئي، ۽ ان تيزيءَ ۾ گهاٽين مڇين هيٺان مرڪندڙ چپ، ڪمال ڪري رهيا هئا، الاءِ ڪيئن وقت مون کي بہ ڪلھن کان وٺي، سندس روبرو بيھاري ڇڏيو هو، مان تہ ازل ابد جو ڊڄڻو.. اتي ئي الاءِ ڪيئن پھتو هوس، سو بھرحال ٻن ٽن سوالن ۾ ئي ڍير ٿي ويو هئس، پنجٽيھہ سال گذري ويا، اها مرڪ، اهو نگاھہ جو دائرو لازوال ئي رهيو، جيتوڻيڪ هڪ ڏهاڪي کان مٿي سال ”پرک“ جي ميزباني ڪئي، پر ادا آفتاب ۽ سائين اسلم آزاد جا شروعاتي دور، سدائين بنيادي رهيا.
ادا آفتاب ان کانسواءِ بہ ڪئين پروگرام ٽيليويزن لاءِ ڪيا هئا، جن ۾ موسيقيءَ جا ڪجهہ پروگرام تہ خاص هئا، پر الاءِ ڇو، تمام جلدي هن، روشنين جي ان جھان کان منھن موڙي ورتو، هڪ پروفيشنل جي حيثيت سان مان سمجهي سگهان ٿو تہ اهو تہ دور ئي سندس هو ۽ هڪ سپر اسٽار جيان هو ميزبانيءَ جي ميدان ۾ ۽ خاص طور تي ٽيليويزن جي ميزبانيءَ ۾ وڏي جاءِ والاري ها... پر بھرحال هن اهو فيصلو سوچي سمجهي ئي ڪيو هوندو… ان دور جي ٽيليويزن ڏسندڙ سندن جاءِ جيءُ ۾ جوڙي ڇڏي. الاءِ ڪيترا ڀيرا هورا کورا ٿيندي هئي تہ پڇا ڪجي... ڇو نٿا وري ڪٿي ڪم ڪن پر پوءِ اهو سڀ ازل ابد جي ڪتاب ۾ ائين لکيو ئي ڪونہ هو، ڪجهہ ڀيرا پري کان سندن ديدار ٿيو پر بھرحال، اهو سڀ پڇڻ لاءِ همٿون نہ جڙي سگهيون. هن هفتي سندن جھان ڇڏڻ تي، الاءِ ڪيترا منظر وري سامھون اچي ويا آهن... سندن پيشڪاري، انداز، موھہ، سڀ ور ور ٿا ڪن، سڀ هلندا ٿا وڃن پر مرڪ فريز ٿي وئي آهي.
اڄ هڪ پراڻو قصو اوهان جي سامھون آهي، الاءِ ڪيترن کي اهو سڀ معلوم نہ هوندو تہ سيد ظفر حسن ۽ اسلم آزاد کان پھرين بہ ڪو معلوماتي پروگرام جو ميزبان هو، جيڪو هڪ وجيھہ، ذهين ۽ بااعتماد وجود هو.”جي ها... جي نہ...“ ۾ هر سوال جو جواب غلط ڏيڻو هوندو هو، مٿال طور ڪير بيٺو آهي ۽ ميزبان پڇي ٿو تہ ”اوهان بيٺا آهيو...؟“ تہ جواب ڏيڻ واري کي کٽڻ لاءِ چوڻو هوندو هو ”جي نہ...“ معنيٰ غلط اسٽيٽمينٽ ڏيڻي هوندي هئي، جيتوڻيڪ سچائي پنھنجي جاءِ تي ڪجهہ ٻي هوندي هئي، اڄ وڇوڙي جي هن موڙ تي وقت جو ميزبان سوال ٿو ڪري، ”آفتاب چنا رخصت ٿي ويو؟“
کَٽڻ لاءِ ورندي اچي ٿي، ”جي نہ...“
الاءِ ڇو کٽڻ کان پوءِ بہ ڳوڙها ڳڙي پون ٿا. پروردگار جل شانہ کيس بھتر کان بھتر جاءِ عنايت ڪري ۽ سندس پورهيو قبول ڪري (آمين).

ڇپيل: جمع 15 فيبروري 2013ع

ادا مِٺَو..! (سرجن: ڊاڪٽر عبدالحميد عباسي)

ادا مِٺَو جھان ڇڏي ويو، انا للهِ و انااليہ راجعون...
تلڪ چاڙهيءَ هيٺ، سينٽ بونا وينچر واري رستي تي ساڄي پاسي، بڙ جو ڊگهو وڻ ڄاڻي چُڪو آهي تہ سندس ڏارَ جنھن ’پرتاب محل‘ تي ڀاڪر جو دائرو وسيع ڪندا هئا ۽ جنھن جي گيٽ تي ’عبدالحميد عباسي اسپتال‘ لکيل هوندو هو...تنھن جي مالڪ ڊاڪٽر سرجن عبدالحميد عباسيءَ جي حياتيءَ جو آخري ورق بہ وري ويو ۽ هاڻي هي گهر واقعي بہ خالي ٿي ويو.
حيدرآباد شھر جي تاريخ ۾، ڪجهہ گهراڻا بُنيادي حيثيت رکن ٿا. قاضي صاحبان، عباسي صاحبان، قريشي صاحبان ۽ ڪجهہ ٻيا گهراڻا هن شھر جي گهٽيءَ گهٽيءَ کي ڄاڻ جي هندوري ۾ لوڏين ٿا. وقت جي سفر، سندن رشتو هر گذرندڙ ڏينھن ساڻ مضبوط ڪيو آهي ۽ پنھنجي اباڻڪي پَرِ کي سانڍي، هُنن وڏڙن جي نقشِ قدم کي گهرو ئي ڪيو آهي. اُنھن من جھان هڪ اهم وجود ’ادا مِٺَو‘ بہ هوندو هو. پنھنجي هزارين مريضن ۾ هو ’ڊاڪٽر مِٺَو‘ جي نالي سان مشھور هو. اُهي مريض، جن جي لاءِ هو صرف هڪڙو ڊاڪٽر نہ هو بلڪہ درد جو درمان هو، محبتن جو ڀاڪر هو. احساس جي اُها تند هو جنھن تي مدد جا گيت گونجندا هئا. پنھنجي محلات جھڙي گهرَ جي، هيٺئين پوري فلور کي، ادا مِٺَي مريضن لاءِ وقف ڪري ڇڏيو هو، جتي جديد سھولتن واري اسپتال ٺھيل هئي ۽ مڪمل سھولتن ساڻ مُزين ’آپريشن ٿيٽر‘ بہ موجود هوندو هو جنھن ۾ شھر جا وڏا وڏا سرجن، مناسب فيُن تي غريب ماڻھن جو علاج ڪندا هئا. ادا مِٺَو پاڻ بھترين سرجن هو. کيس غريبن سان عشق هو ۽ سندن عام سرجريون تہ هُو پاڻ ئي ڪري ڇڏيندو هو. ۽ ٻيون مختلف خاص نوعيتن جون سرجريون ٻيا ماهر ڊاڪٽر ڪندا هئا.
اسپتال ڇاڪاڻ تہ گهر ۾ هوندي هئي تنھن ڪري اُتي صفائي جو معيار اعليٰ ترين هوندو هو. ادا مٺو مٿي ئي رهندو هو، اُن ڪري رڳو هڪ ٽيليفون ڪال جي ضرورت هوندي هئي ۽ مريض وٽ ’وڏو ڊاڪٽر‘ پاڻ پھچي ويندو هو. سندس هر هر هيٺ لھي اچڻ جي ڪري عملو بہ الرٽ هوندو هو. مون جڏهن بہ ذاتي طور تي حاضري ڀري هوندي تہ هڪ ڊاڪٽر جي حيثيت سان مون کي سدائين اُتي خدمتن جو اعليٰ معيار نظر آيو. ڪھڙو زمانو هو ۽ ڪھڙا ماڻھو هئا!؟ هاڻي جڏهن نبض جهلڻ جا 5 سئو رپيا وٺجن ٿا ۽ دوائن لکڻ جا 3 سئو... مطلب هڪ وزٽ 8 سئو کان هزار رپئي جي پئي ٿي ٿئي ۽ جي خُدا نہ خواستہ ٻئي ڏينھن وڃڻو هُجي تہ اُتي وري اهو ساڳيو چيڪ وري لکبو... تہ پوءِ انھن ماڻھن جي ذات جي حُسناڪي سمجهہ ۾ اچي ٿي جيڪي غريب غربي جو ايڏو سستو ۽ سٿرو علاج ڪندا هئا. ڏينھن ۾ ڏھہ ڀيرا مريض وٽ ايندو هو ڪڏهن ڪڏهن تہ ڪلاڪن جا ڪلاڪ وٽس ويٺو هوندو هو، پر وزٽ جي ڪابہ فيس چارج نہ ٿيندي هئي.
ادا مِٺَي جي وجود ۾، سڀ کان اهم ڳالھہ سندس مُرڪ هوندي هئي جيڪا سندس مُک تان ڪڏهن هٽندي ئي نہ هُئي. توهان سندس ڪابہ تصوير ڏسو، اُها مخصوص مُرڪ موجود هوندي، پر جي اوهان حياتيءَ ۾ ڪڏهن ساڻس مليا هُجو تہ يقينن چئي سگهو ٿا تہ اها مُرڪ ئي سندس چھرو هوندي هئي. مالڪ مٺڙي، هن فقير کي جهجهو ڏنو آهي. پنھنجي حيثيت جو ادراڪ سدائين گڏ رهيو آهي. اُن ڪري ’وڏن ماڻھن‘ کان سدائين پاسيري حياتي گذاري آهي. زندگي جي حقيقتن کي ڄاڻڻ مھل اها بہ خبر پئي هئي تہ ادا مِٺَو، اسان جو ٿڃ شريڪ چاچو هو ڇاڪاڻ تہ بابا سائين قبلا فقير نور محمد مغل ۽ ادا عبدالحميد عباسيءَ، ڏاڏي صاحبا جي ٿڃ پيتي هئي. پنھنجو اهو رشتو هُن سدائين نڀايو ۽ فخر سان اُن جو ذڪر ڪندو هو. ادا وارا وڌيڪ ويجها هئس. پري تہ مان بہ ڪونہ رهيس پر بھرحال هُنن جيترو ويجهو ڪونہ هئس. اُن هوندي بہ جڏهن بہ حاضري ڀري، اهو ڀاڪر سدائين گرم مليو، اها نظر سدائين ڳوليندڙ ملي ۽ اها عنايتن جي بارش سدائين وسندي رهي.
آمريڪا ۾، شاهزمان ۽ نجيب سان رهندي، ادا مِٺَي جي دل حيدرآباد کي ڪيڏو نہ ساريو هوندو!؟ هُو جيڪو والھانہ عاشق هو هن شھر جو، جنھن کي هتان جي ماڻھن، وڻن، ڇانَورن، جانورن...مطلب هر شئي سان چاھہ هو، تنھن جو وقت اُتي الاءِ ڪيئن ڪٽيو هوندو!؟ ڄاڻان ٿو سڀ ڪجهہ اٿن...رب ڪرم ڪيو اٿن...ڪو ڏُک نہ هوندس پر حيدرآباد الاءِ هُو پنھنجي سوچ مان ڪڍي سگهيو هوندو الاءِ نه!
”هن شھر جو حال الاءِ ڇا ٿيندو ادا“ هُن هڪ واري چيو هو ” جھڙو اؤج هُن ڏٺو نہ، اها تہ اسان کي خبر آ... ﷲ ڪري شل زوال نہ ڏسون.“
هن وٽ وٺي مريض ويو هئس، جنھن جو تعلق حيدرآباد سان ئي هو ۽ جيڪو هتي خراب پاڻي پيئڻ جي ڪري بيمار ٿيو. ادا مِٺَي کي شھر جي صفائي، سُٿرائي ۽ ماڻھن جي درد جو فڪر ٿي پيو هو. حياتي هلندي پئي...هزارين ميل ڏور هُو خاڪ نشين ٿي چُڪو هوندو ۽ هتي سڀ ائين ئي تہ آهي جيئن هو ڇڏي ويو. بس سندس اسپتال سامھون هڪ عظيم الشان سُپر مارڪيٽ ٺھيو آهي، جنھن کي بڙ جو وڻ اُداسيءَ وچان چوي ٿو ”تو ڏٺو هو هڪڙو فرشتہ صفت ڊاڪٽر مِٺَو!؟...نہ ڏٺو هُيئي؟...مون ڏٺو هو هُن جو نالو رڳو مٺو نہ هو...هو پاڻ بہ ڏاڍو مٺو هو.“
پروردگار جل شانہ سندس پورهيو قبول ڪري، سندس خدمتن تي کيس درجا عنايت ڪري ۽ هُو هڪ بھتر جاءِ ماڻي. (آمين).

ڇپيل: آچر 17 مئي 2015ع

بيڪ ٽو بيڪ (استادِ محترم: آصف علي سھاڳ ۽ الھہ وسايو راڄڙ)

ٻن ڏينھن اندر سنڌ يونيورسٽيءَ جا ٻہ وڏا استاد دُنيا مان رخصت ٿيا آهن. سنڌ يونيورسٽيءَ جي اڪنامڪس شعبي جي حوالي سان محترم الھہ وسايو راڄڙ، هاڻي عمر ڪوٽ جي ڀرسان ڳوٺ حاجي مولا بخش راڄڙ جي قبرستان ۾ آرامي آهي. پاڻ 13 آگسٽ تي وفات ڪيائين ۽ انگريزي شعبي جو هڪ سدا بھار استاد سائين آصف علي سھاڳ وڏا ٽالپر ويجهو خيرپور هاڻي آرامي آهي. پاڻ 14 آگسٽ تي جھان ڇڏيو هُئائين. اکين ۾ ٽانڊاڻا چمڪن ٿا. پنھنجي شعبي جي حوالي سان ٻئي استاد ڪمال هئا ۽ پنھنجي سڀاءُ، ميل ميلاپ ۽ اُٿڻي ويھڻيءَ ۾ بہ سندن مختلف اندازَ سڄي يونيورسٽيءَ کي معلوم هئا. آرٽس فيڪلٽي انھن ٻنھين کي ڪٿي وساري سگهي ٿي.
سنڌ يونيورسٽي تہ اها ئي سنڌ يونيورسٽي آهي، پر الاءِ ڇو، هاڻي هتي اهي نقرئي ٽھڪ، اهي سدابھار کِلون، اهو سڪَ محبت جو رنگ، اُهو نہ ٿو نظر اچي، جيڪو پھرين نظر ايندو هو. هڪ عجيب گهما گهمي هوندي هُئي، جيڪا ڪنھن تيز خوشبوءَ جي هالي جيان اوهان کي پنھنجي گهيري ۾ وٺي ويندي هئي. هڪ کان هڪ ”ٽيچر“ پنھنجي مسند تي موجود هوندو هو، رڳو فئڪلٽيءَ جي ڊين کان ئي ساھہ پيو نڪرندو هو، پي وي سي تہ پري وڃي رهيو. ۽ استاد بہ ڪھڙا هوندا هُئا...بلائون...اَجگرَ...جنھن بہ شعبي ۾ وڃ تہ هڪ کان هڪ ذهانتن جو پنڊار موجود...جنھن سان اک ملائي ڳالھائڻ تہ محال، سامھون ايندي بہ ڀئو ٿيندو هو. انھيءَ جو مطلب ڪو اهو نہ آهي تہ ڪو اُتي ڪجهہ هيبت ناڪ وجود ويٺا هوندا هئا...هُئا ماڻھن جھڙا ماڻھو هئا، پر استادَ هئا، ٽيچر هئا، سکيا ڏيندڙ هئا.
ادا وسائي جي مُرڪ ڏاڍي ڪُشادي هوندي هئي ۽ سندس ٽھڪ لچڪدار...هُو ڪاريڊورز ۾ وڏا وڏا ٽھڪ ڏيندو هو ۽ پنھنجي سياسي طور مخالفن کي زچ ڪندو هو. تنھن زماني ۾ يونيورسٽيءَ جي استادن جي سياست ۾ ٻہ گروپ هوندا هئا، هڪ ٻئي کي برداشت ڪرڻ جو حوصلو عجيب هوندو هو. مخالفت سياسي هوندي هئي، چھري تي نہ ايندي هئي ۽ ان جو وڏو ۾ وڏو مثال ادا وسايو راڄڙ هو. پنھنجي ڪلاس ۾ سندس ڪم بہ ندرت خيز هو. شاگردن جو هڪ وڏو انگ سندس مداح هوندو هو، ڇاڪاڻ تہ وٽس تعليم ڏيڻ جو هُنر صرف ڪتابي نہ هو...هو عام رواجي استادن جيان، رڳو پڙهائڻ ڪو نہ ايندو هو...وٽس شاگرد ايندا هئا تہ دل جو درد کڻي. حال ڀائي ٿيندو هو، مددگار ٿيندو هو. سندس دل بيحد ڪشادي هئي ۽ اها ڄاڻ، سندس ويجهڙائپ توڙي عام رواجي تعلق رکندڙ هر شاگرد کي خبر هئي.
مُنھنجي ٻنھين وڏن ڀائرن، مرحوم ڊاڪٽر عبدالرحمان مغل ۽ ادا خليل الرحمان مغل سان، سندس تمام گهڻي ويجهڙائپ هئي...ادا وارا وفات ڪري ويا تہ هُو جڏهن بہ ملندو هو تہ انھن جو ذڪر، بيحد آبديده ٿي ڪندو هو. مون کي نہ ٿو لڳي تہ ڪڏهن هن ذڪر ڪيو هجي ۽ سندس اکيون ڀريون نہ هجن ۽ اها ئي سڪَ محبت هئي، جو نظرياتي حوالي سان، سندس مخالف گروپ ۾ شامل هوندي بہ هُو سدائين ڀاڪر ڪشادو رکندو هو. ”خليل جو ڀاءُ آهين...مُنھنجو ننڍڙو ڀاءُ آهين...مون تنھنجي گهر جي ماني کاڌي آهي...امڙ جيجل، مون کي پنھنجي هٿن سان ماني ٺاهي موڪلي هئي...چيو هئائين...الھہ وسايا...تون مون لاءِ خليل جيئن آهين.“ مُنھنجو ڪنڌ ادب احترام ۾ ائين ئي جُهڪيل هوندو هو...۽ سندس لھجو سدائين هڪ جھڙو هوندي، ڪڏهن ڪڏهن انگل بہ ڪندو هو. ”سامھون واري ساٿ ۾ بيٺل آهين...چئي ڪجهہ ڪو نہ ٿو سگهانءِ...ننڍڙو ڀائيڙو آهين نہ...الھہ خوش رکئي...“مان پروردگار کي حاضر ناظر ڄاڻي لکان ٿو...اهڙا آغوش...اهڙا سينا، هاڻي ڪٿي ٿا لڀن، هارائيندو هو تہ ڪڏهن مُنھن تي ورائي نہ ڏيندو هو تہ پنھنجو هُئين...گڏ ڇو ڪو نہ بيٺو هُئين...! بس هڪ وڏي آسودي مُرڪ ڄڻ ٻانھن کان جهلي وٺندي هئي.
سائين آصف سھاڳ بہ هڪ يگانو وجود هو. پنھنجي مضمون تي جيڪا دسترس کيس ربَ عنايت ڪئي هُئي، سا بہ ڄڻ هڪ عظيم تحفو هو. انگريزي ادب ۾ خاص طور تي شاعريءَ کي سمجهائڻ ۾ کيس ڄَڻ ملڪو حاصل هوندو هو. الاءِ ڪيترا ڀيرا، ڪيتريون ڏُکيون شيون کڻي حاضر ٿيو هوندو مانِ، سانوري، اداس چھري تي هڪ فراخ، وسيع مُرڪ منتظر هوندي هئي. شاگرد جي حيثيت سان جيڪو بہ سوال عرض ڪندو هُئس تہ جواب جي چاشني لاجواب هوندي هئي. هُو هڪ ماٺيڻو، ڪنڊائتو انسان هو. مون کي لڳندو هو تہ ادا الھہ وسايو، جيڏو شوخ، تيز، گوڙ ڪندڙ ۽ گجگوڙي هوندو هو...سائين آصف اهڙو ئي ماٺيڻو، نرم خُو، سيم تن وجود هو. هُو شاگردن سان بہ ڏاڍو پيار سان ڳالھائيندو هو. سندس سمجهاڻي، واھہ جي هئي. سندس مُرڪندڙ اکيون ۽ چمڪندڙ چھرو الاءِ ڪيترا مشڪل موضوع ڏاڍو پاٻوھہ ۽ پيار سان بيان ڪري ويندو هو. ٻين سڀني سرهائين سان گڏ قدرت کين اها بہ سرهائي نصيب ڪئي تہ هُنن ٻنھين، بلند قامت استادن، محبتين جو هڪ وڏو انگ ڇڏيو آهي. اهي شاگرد هجن، ڪُلِيگز هجن، يونيورسٽيءَ جا آفيسر هُجن، يا وري شاگردن جا مائٽ...هُنن ٻنھين اساتذہ اڪرام جي سلوڪ جي ڏور ڏاڍي مضبوط هئي. جيتوڻيڪ هُو يونيورسٽي سروس مان رٽائرڊ هئا، پر بھرحال، هُنن جي ڪڏهن ڪڏهن جي آمد، بھارجي جهوٽي جيان هوندي هئي.
هڪ اُستاد، بھرحال سڄي ڄمار اُستاد ئي رهي ٿو. چيو ويندو آهي تہ ٽيچر ڪڏهن بہ رٽائر ناهي ٿيندو. هِنن ٻنھي بہ نوڪرين جو مدو پورو ڪيو هو، رٽائرڊ ٿيا هئا، اسان جي دلين ۽ پنھنجي ڪرت تان رٽائرڊ نہ ٿيا هُئا. نوڪري بھرحال پوري ڪرڻي آهي، دل جي دُنيا تي حاڪميت ڪا پوري ٿوري ڪرڻي آهي. حياتيءَ جي مُدي تان بہ هُنن ٻن ڏينھن جي اندر رٽائر ڪيو ۽ چوويھن ڪلاڪن جي اندر وڃي آسودہ خاڪ ٿيا. ڳالھہ وري بہ اها ساڳي آهي. رٽائر حياتيءَ تان ٿيا آهن، اسان جي دلين تان ڪو ٿورئي ٿي سگهن ٿا.
سنڌ يونيورسٽيءَ ۾، هاڻي سينيئر ٿيندڙ اُستادن جي لاٽ اُداس آهي، کين خبر آهي تہ ڪير رُخصت ٿيو آهي. جونيئرز شايد هُنن ٻنھين کي سُڃاڻندا نہ هُجن. اها ئي حياتي آهي، اهو ئي حياتيءَ جو ڪاروهنوار آهي. اهو تہ ٿيندو آهي نہ تہ نئين نسل کي، پُراڻي نسل بابت ڪڏهن ڪڏهن گهٽ ڄاڻ هوندي آهي. ڇا ائين نہ ٿو ٿي سگهي تہ پنھنجن نسلن کي باخبر رکڻ لاءِ، اُنھن ٻنھين جي نالن تي ڪنھن تدريسي جاءِ جو ڪو نالو رکيو وڃي. ڪا سيمينار لائبريري، ڪو هال...مرده پرستي سھي...هلو وري بہ پنھنجي روايت کي ورجايون ٿا، پر جي اها ورجائجي جي بہ وئي تہ ڪڏهن ڪڏهن تہ ڪو نئين نسل وارو پُڇي وٺندو...هڪ ٻئي جي پويان، بيڪ ٽو بيڪ جھان ڇڏيندڙ، اُهي استاد ڪير هئا. پروردگار سندن پورهيو قبول ڪري ۽ کين بھتر جاءِ عنايت ڪري .(آمين)

(محترم آصف علي سھاڳ جو اسڪيچ ڊاڪٽر فراز ٻُگهيو جو ٺاهيل آهي، جنھن کي فيسبُڪ تان ’امرتا‘ تائين ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري پھچايو.)

آچر 16 آگسٽ 2015ع

گُلِ خوش رنگ (سياستدان: مخدوم محمد امين فھيم)

سرد هوائن ۾، ٿڌي سڀاءَ وارو سائين مخدوم محمد امين ”فھيم“ صديقي، جھان مان رخصت ٿيو آهي. انا للہ وانااليہ راجعون. بردباري، متانت تي، سليقي ۽ سڀاءَ جو هڪ باب بند ٿيو ۽ هاڻي وقت ان ڪتاب جي جِلدسازي ڪندو. مخدوم امين فھيم، ڪالھہ 21 نومبر 2015ع، بروز ڇنڇر، بمطابق 9 صفر المظفر 1437ھہ جي، صبح جو سوير جھان مان موڪلايو. هاڻي اسان وٽ ڪي قادرالڪلام شاعر آهن الائي ڪونہ، پر بھرحال 6 آگسٽ 1939ع تي، هالا ۾ سندس ڄم تي، مرحوم سينڌي خان ’صيد‘ قطع تاريخ پيدائش ڪجهہ هينئن لکي هئي:
گُلِ خوشرنگ نمودار شُد بہ گلشنِ نوح،
هزار بار مبارڪ ز ’صيد‘ شام و صبوح.
اهو گلِ خوشرنگ ڪالھہ شام جو، مخدوم نوح سروري رحمتہ ﷲ عليہ جي مقبري مبارڪ جي ڀاڪر ۾، والدِ گراميءِ مرتبت مخدوم محمد زمان صاحب ”طالب الموليٰ“ جي پاسي ۾ آرامي ٿيو. خاڪ وڃي خاڪ سان ملي، مٽيءَ جي خوشبوءَ ۾ هڪ دؤر واسجي ويو. الائي ڪھڙو حال آهي دل جو! خواب نگر جي حاضري ترتيب سان هوندي آهي. موضوع بہ هيو، شروع بہ ڪيو هئم جو، اوچتو ٽيڪسٽ اچي ويو، تہ مخدوم صاحب جھان ڇڏي چڪو آهي. الائي ڇو، اندر کي ڄڻ ڪنھن مُٺ ۾ جڪڙي ورتو. ڏک جي شديد ڪيفيت اندر ۾ لھي آئي. هي فقير، سياسي قطعي نہ آهي، ان ڪري علم و حڪمت جي انھن ”خزينن“ کان پري ڀڄندو آهي. مخدوم صاحب ۾ ٻيو الائي ڇا هيو، الائي ڪھڙي ڇِڪ هئي، الائي سندن روح جي ڪھڙي تاثير هئي، جو سڀ ڪجهہ الائي ڪيتري دير مھمل رهيو. ٽي چار دفعا مٿن لکڻ جي ڪوشش ڪيم، ڪو ڇيڙو ئي هٿ نہ پيو اچي. آخرڪار يارن دوستن کي منٿ ڪئي، تہ هڪ ڏينھن اضافي عنايت ڪيو. ذاتي لائبرريءَ ۾ مخدوم صاحب جو هڪ انٽرويو رکيل آهي، ان کي ٽرانسڪرائيب ڪري پيش ڪرڻ ٿو گهُران ۽ قدرت خدا جي، اڍائي ٽي ڪلاڪ ساندھہ ڳوليو اٿم، سڀ انٽرويوز پيل آهن، رڳو مخدوم صاحب جو انٽرويو ئي نٿو ملي. نصيب جي ڳالھہ هوندي آهي. شايد اهو انٽرويو في الوقت ڪاغذ تي اُٿلائڻ نصيب ۾ نہ هو. پاڪستان ٽيليويزن جي پروگرام ”اڄ جو مھمان“ ۾ مخدوم صاحب، مھمان جي حيثيت ۾ آيا هئا. نواب مھدي لغاري صاحب پروگرام پروڊيوسر هيا، جن جو مخدوم صاحب سان ويجهي نيازمنديءَ جو تعلق هو، ۽ هُن جي ئي اسرار تي مخدوم صاحب وٽان وقت عنايت ٿيو هو. انٽرويو جي هن سلسلي ۾، مون ڪل 83 رڪارڊنگس ڪيون هيون، قدرت خدا جي هڪ هڪ محفوظ ڪئي هئم، پر هنن ساعتن ۾ هٿن مان واريءَ جان ترڪيل محسوس ٿي رهيون آهن. ذاتي حوالي سان، سندن شخصيت مونکي بيحد دلپذير لڳي هئي. سندن متانت، ملڻ جلڻ جو انداز، ڀاڪر جي گرمي، خندہ پيشانيءَ سان سوال جي موٽ، ۽ زير لب مُرڪ جو هٿيار ڪمال هئا. ائين بہ ٿيو هو، جو پروگرام جي شروعات ۾، مون سندن خدمتن ۾ سوالن جي فھرست پيش ڪئي هئي. ڪجهہ سوالن ٻڌڻ تي هنن خاموشي اختيار ڪئي هئي، ٻين تي ”ٺيڪ آهي“ ۽ ”درست“ اچاريا هئا. مطلب خاموشيءَ جو اهو پئي نڪتو، تہ جي اهو سوال نہ پڇيو وڃي تہ بھتر آهي. هنن سنئون سڌو روڪ نہ پئي ڪئي، پر اها خاموشي گهڻو ڪجهہ ٻڌائَي پئي. منھنجي بہ جوانيءَ جا ڏينھن هيا. ڪو ڊيوڊ فراسٽ تہ ڪونہ هئس، پر پنھنجيءَ پَر ۾، ڪجهہ سوالَ وچان ڪري ويو هوس، جن جي موٽ ۾ اها زيرِ لب مرڪ ۽ چشمي پٺيان نگاهن جي تيزي، اهو اشارو ڏئي رهي هئي، تہ ”اِهو سوال، لکت واري حساب ۾ تہ ڪونہ هو“، پر وري بہ هنن بي انتھا خوش دليءَ سان سڀ ورنديون ڏنيون ۽ پروگرام پورو ٿيڻ کانپوءِ اهو قطعي بہ احساس نہ ڏياريائون تہ، ”اهي سوال وچان ڇو ٿيا هئا؟“
تقريباً ڏيڍ ڪلاڪ جي ان مختصر گڏجاڻيءَ، منھنجي اندر ۾ عجيب تاثر ڇڏيو هو. صاحبِ مسنَد سان فقير جي ڪھڙي نسبت ۽ سياستِ ڪارِ زارِ خارزار...سو پريان سفر ئي چڱو آهي، پر الائي ڇو 23 مارچ 2008ع تي خواب نگر ۾، مون هنن کي وزارت عظميٰ نہ ملڻ تي ”چئج صبا سڄڻن کي“ لکي ڇڏيو. مان سمجهان ٿو تہ پنھنجي هن سفر ۾، محترمہ بينظير ڀٽو صاحبہ تي، ”ادي“ ۽ مخدوم صاحب تي ان ڪالم لکڻ کان علاوہ، هي غريب سياستدانن جي ويجهو ئي نہ آيو آهي. سياست منھنجي چانھہ جو ڪوپ ناهي رهيو. الائي ڇو مخدوم صاحب تي اندر کي درد ٿيو هو. اهڙو ئي جھڙو اڄ ڀرجي آيو آهي. اخبارون ڀريون پيون آهن. ’پيغام‘ نالي ڳٽڪي جو شاعر، امين فھيم...پنھنجي سياست تدبر، وفاداريءَ، پاڻ سان ٿيل ويساھہ گهاتين، محبتن، مرڪن، رنجن ۽ ڀاڪرن کي کڻي زمين جي تھہ ۾ لھي ويو آهي. 1953ع کان ’امين‘ جي تخلص سان شروعات ڪندي، قبلا طالب الموليٰ سائينءَ کان اصلاح ڪرائيندي، ’فھيم‘ تخلص ماڻيائين ۽ ڌڻيءَ مٺي کيس آخر تائين فھيم ئي رکيو.
پنھنجي دؤر جو جڳ مشھور ايڊيٽر مولانا غلام محمد گرامي ’مھراڻ‘ جي 1969ع جي پھرئين ۽ ٻئي شماري ’شاعر نمبر‘ ۾ صفحي نمبر 396 تي لکي ٿو؛ ”فھيم سائينءَ جو سارو ڪلام هڪ شڪستہ ساز جو آواز آهي. ان ۾ نيازمندانہ جذبات موجود آهن. ’فھيم‘ سائينءَ جي ٻولي، پختي، رسيلي، سُريلي، مٺي ۽ من موهڻي آهي، جا شاعريءَ جي لباس ۾ اچي وڌيڪ دلڪش ۽ رنگين بڻجي پئي آهي.“ اهو صرف گرامي صاحب جو خيال ئي نہ هو. جي مخدوم محمد امين ’فھيم‘ جي ڪلام تي نگاھہ وجهجي تہ سڀ ڪجهہ پڌرو ٿي وڃي ٿو. 12 جنوري 1959ع تي هالا نوان ۾ مخدوم صاحب طبع آزمائي ڪن ٿا.
گهڻو دلبر لِڪئين ليڪن، ڏسڻ وارن ڏسي ورتو،
رخِ انور اي سھڻا، نيٺ مون پارن ڏسي ورتو،
لِڪي شبنم کان، بلبل کان، ۽ ڀؤنرن جي نگاهن کان،
سُنگهيم خوشبو گلِ تر جي، مگر خارن ڏسي ورتو،
سڄي دنيا جا واعظ، محتسب سڪندا رهيا هردم،
۽ ساقيءَ جي رخِ تابان کي مئخوارن ڏسي ورتو،
نمازِ عشق ۾ هڪڙي جي بدران سَوَ ڪيم سجدا،
پراهن ڪونہ تاڙيو، مون کي ڀر وارن ڏسي ورتو،
ويو پئي قيس ليلا ڏي، مگر ڏاڍو ڏکيو رسندو،
جي ويندي واٽ تي ان کي ڪٿي ٻارن ڏسي ورتو.
شبِ فرقت گذاري ڪيئن، ڀلا هڪ عاشقِ مضطر،
نہ ڪنھن سمجهيو، نہ ڪنھن سوچيو، مگر تارن ڏسي ورتو،
وفا ڀي ملڪ مان وئي پر، جهلي دامن وٺي آيس،
جو ان کي واٽ ويندي ئي، وفادارن ڏسي ورتو.
”فھيم“ آهي نہ ڪا پروا، هزارين بخششون ٿينديون،
زھہ قسمت درِ دلبر خطادارن ڏسي ورتو.
پيار وچان، حضرت پکن ڌڻيءَ جي نسبت سان ’ڏاڏا سائين‘ سڏجندڙ مخدوم صاحب هاڻي آرامي آهي. هڪ طويل بيماريءَ جي طويل سفر کان موٽي، هن هالا ۾ آخري آرامگاھہ وسائي آهي. 30 نومبر 1994ع تي، پنھنجي انٽرويو ۾ منھنجي هڪ سوال تي، سندس ابرُوءَ گردش ڪئي هئي، ڇاڪاڻ تہ اهو سوال، ٻڌايل سوالن مان نہ هو ”سائين...اوهان کي زندگيءَ کان ڪا شڪايت آهي؟“ ۽ هنن ٺھہ پھہ وراڻيو هو ”مغل صاحب...جيڪو ماڻھو مانيءَ جو گرھہ پاڻ کائي سگهي ٿو، ۽ پاڻيءَ جو ڍُڪ پاڻ پِي سگهي ٿو، ان کي زندگيءَ کان ڪا شڪايت نہ ڪرڻ گهرجي.“ ايڪيھن سالن گذرڻ کانپوءِ بہ اهو جملو دِل تي لکيل آهي. سندن مرڪ، سندن لب و لھجو نہ ٿو وسري، ۽ وسري بہ ڇو!..اهڙا وجود، هر هر ڄمندا آهن ڇا؟ بردباريءَ ۽ متانت جو هي مثال وري ڪٿي ملندو! ڌڻي مٺڙو جل شانہ کين بھتر جاءِ عنايت فرمائي، سندن درجات بلند ٿين ۽ پورهيو قبول پوي. آمين.
نظر فريب نظارن وڏو فريب ڏنو،
خزان رسيدہ بھارن وڏو فريب ڏنو،
رهيا نہ مون سان، جدائيءَ ۾ همدم و غمخوار،
سحر ٿي ويئي، ستارن وڏو فريب ڏنو،
وري تہ آسري دنيا جي ڪينَ لڳندس مان،
سدائين هن جي سھارن وڏو فريب ڏنو،
مون بي قرار کي خالي ڏنائون دلداري،
وري بہ پنھنجي ئي يارن وڏو فريب ڏنو،
غمن ۾ کِلندو رهيس، پر خوشين رئاڙي ڇڏيو،
هميشہ آهي بھارن وڏو فريب ڏنو،
سکن جو ساٿ ڇڏڻ، لازمي نظر آيو،
قدم قدم تي قرارن وڏو فريب ڏنو،
پرائي پنھنجي کي سمجهڻ جو وقت ئي نہ مليو،
نظر جي شوخ اشارن وڏو فريب ڏنو،
حياتي ساري بتن جي ئي پيار ۾ گذري،
’فھيم‘ نقش و نگارن وڏو فريب ڏنو.
1 جون 1956 تي، گلِ خوشرنگ، محترم محمد امين ’فھيم‘، اهي سٽون سرجيندي، ڇا اهو سوچيو هو تہ انھن مان گهڻيون سٽون هو ايندڙ وقت لاءِ لکي رهيو آهي.

ڇپيل: سومر 23 نومبر 2015ع

هڪ اداري جو موت! (تعليمدان ۽ محقق: عطاءُ المومن بُلو)

سومر 30 نومبر 2015ع تي عطاءُ المومن بلو ولد عبدالرحمان بلو المعروف ’مومن بلو‘ هن جھان مان رخصت ٿيو. انا لله و انا اليہ راجعون. هڪ مڪمل دور پنھنجي پڄاڻي ماڻي، هڪ ادارو بند ٿي ويو. اسين ائين ئي ڪندا آهيون. رخصتي اسان کي ڀانءِ پوندي آهي، جيڪو سامھون هوندو آهي، ان تي اک ئي نہ پڄندي آهي. پاڻ تي رکيل نگاھہ جو محور مٽبو ئي ناهي. پوءِ جڏهن هٿن جي خالي هئڻ جو احساس گهر ٺاهيندو آهي تہ اسين وائڙن وانگر ويندڙن کي ياد ڪندا آهيون. انھن جي نالن جا قصيدا پڙهندا آهيون. جيتوڻيڪ تمام جلد اهو گهر اسين پاڻ ئي ڊاهيندا آهيون ۽ قصيدي جي ڪاپي ڪرائي، يا ڪڏهن ڪڏهن اوريجنل ئي پاڻ وٽ رکندا آهيون تہ ”مينھن وسندي ڪم ايندو“. وري ڪنھن ٻئي جھان ڇڏيو تہ کڻي، نالي واري خالي جاءِ تي، پينسل سان نالو لکي، پڙهي ڇڏبو. پينسل سان نالو لکڻ ان لاءِ ضروري هوندو آهي، جو اسين، مصروفيت جو رٻڙ ساڻ رکندا آهيون. هر هر ڪير پيو لکي، يا ڪاپي ٺھرائي، هڪڙوئي ڪافي آهي. نالو ڊاهي ٻيو لکبو. ويندڙن کي ڪير روڪي سگهي ٿو. اسان جي ڪم ڪار جي گهڻائيءَ جو خير هجي. نگاھہ جو محور وري بہ تہ پاڻ تي ئي آڻڻو آهي. ڪم جي گهڻائي تہ مؤمن بُلي وٽ ڪمال هئي. هُو هڪ جنوني شخص هيو، جنھن جو جنون پنھنجي ڪم سان، عشق جا مڙئي مرحلا ٽپي ويو هو. صرف 48 سال، چار مھينا، هڪ هفتو ۽ هڪ ڏينھن جي حياتيءَ ۾ سندس پورهئي تي تہ نگاھہ وجهو، پوءِ ڏسو تہ ڇا هي سڀ جنون کان سواءِ ٿي سگهي ٿو!؟
شروعات سندس ڇپيل ڪتابن سان ڪيون ٿا، جن ۾ تاريخ جي سھيڙ، هاڻي تاريخ بڻجي چڪي آهي. سنڌ جي ضلعن، اتان جي تاريخ، تھذيب، ثقافت ۽ ماضيءَ جي اهڃاڻن کي جنھن خوبصورتيءَ ۽ نفاست سان مؤمن بُلي سھيڙيو آهي، اهو صرف سندس ئي رنگ ٿي سگهي ٿو. سال 2003ع کان هو پنھنجي تاريخي پورهئي جي ڇپائڻ جي شروعات ڪري ٿو. ڪتاب ’چارلس نيپيئر کان محمد ميان سومري تائين‘ (Charles Napier Khhan Muhammad Mian Somray Tain) شايع ٿئي ٿو، جيڪو سنڌ جي 160 سالن جي انتظامي تاريخ تي ٻڌل آهي ۽ 1843ع کان 2002ع تائين جي رڪارڊ جي سھيڙ آهي. سال 2007ع ۾ وري ڊوٽنگ دي هسٽري وٿ ائنِڪڊوٽس (Dotting the History with Annecdotes) ڪتاب ڇپيو، جنھن ۾ ورهاڱي کان اڳ ۽ پوءِ جي مختلف شخصيتن جي باري ۾ لکڻيون شامل آهن. سال 2009ع ۾ نوشھرو فيروز ضلعي جو وارو اچي ٿو ۽ ’نوشھرو فيروز ٿرو دي ايجز‘ (Naushahro Feroze: Through The Ages) تاريخ کي سھيڙي ٿو. سال 2010ع ۾ خيرپور ضلعي تي ’خيرپور: جيول اينڊ ڪرائون آف سنڌ‘ (Khairpur: Jewel & Crown of Sindh)، مٽياري ضلعي تي ’مٽياري: دي ڪلچرل ڪيپيٽل آف سنڌ‘ (Matiari: The Cultural Capital of Sindh)، ڪشمور تي ’ڪشمور: نائو اينڊ دين‘ (Kashmore; Now & Then) ڇپجي سامھون اچن ٿا ۽ تاريخ مرڪي ٿي. سال 2011ع ۾ جيڪب آباد جو وارو اچي ٿو ۽From Upper Scinde Frontier to Jacobabad (فرام اپر سند فرنٽيئر ٽو جيڪب آباد) ڪتاب تاريخي، ثقافتي ۽ علمي حالتن تي لکيل تاريخي دستاويز جي حيثيت رکي ٿو. سال 2012ع ۾ خيرپور جي کجين تي تحقيق ’ڊيٽ ڪراپ آف خيرپور‘ (Date Crop of Khairpur) ڪتاب، حيدرآباد جي سونھن ۽ يادگيرين جي سھيڙ جي حوالي سان ’حيدرآباد ري وزيٽڊ‘ (Hyderabad Revisited) ڪتاب، بدين جي تاريخ تي مشتمل ’بدين، هسٽري انفولڊس‘ (Badin, History Unfolds) اسان جي سامھون اچن ٿا. سال 2013ع ۾ ’لائيڊ بئريج آف پاڪستان‘ (Lloyd Barrage of Pakistan) سکر واري پُل جو هڪ تصويري ۽ تحريري دستاويز ثابت ٿئي ٿو.
اهي تہ سڀ هٿن ۾ آيل مستند ڪتاب آهن، تنھن کان سواءِ اُهي ڪتاب، جيڪي تقريباً مڪمل ٿيڻ کان رهجي ويا آهن، انھن جي فھرست بہ ڊگهي آهي. سنڌ جي مختلف شھرن بابت تاريخي دستاويزن جي سھيڙ، نقشن جو ڪٺو ڪرڻ، تاريخي رڪارڊ کي گڏ ڪري سامھون آڻڻ بابت تقريباً 14 ڪتاب ڇپائيءَ هيٺ آهن.
ورهيہ اڳ اسان جي گهر ۾ ادا خليل مرحوم وٽ سندس آمد و رفت هوندي هئي. مھمان خاني ۾ خدمت منھنجي حوالي هوندي هئي تہ هڪ عجيب ڳالھہ نوٽ ڪندو هئس تہ هُو پٽ تي ويھي لکندو هو. غاليچي تي ويھي ٽيبل تي ڪاغذ پٿاري نوٽ ڪندو ويندو هو. ادا خليل کي تاريخ سان خاص دلچسپي هوندي هئي. سيوهڻ شريف سان واسطو هئڻ ڪري ۽ پنھنجي وڏڙن جي ڊائري لکڻ جي عمل جي ڪري، اسان وٽ فارسيءَ، سنڌي، اردو ۽ سرائڪيءَ جي ڪتابن جو هڪ نادر ذخيرو هوندو هئو ۽ قبلہ بابا سائين جي حڪمت جي پيشي سان وابستگيءَ، نون ڪتابن آڻڻ ۾ سدائين تيزي ڏيکاريندي هئي. جنھن مان ادا خليل وري ذاتي شوق مطابق تاريخ جو مضمون چونڊيو هو. مؤمن، ادا کان نوٽس وٺڻ ايندو هو ۽ سندس ليڪچرز نوٽ ڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ان عمل ۾ ٻہ يا چار ڪلاڪ بہ لڳي ويندا هئا. هو لاڳيتو ان ”بور“ موضوع تي ڪم ڪندا رهندا هئا. اها سال 1990، 1991ع جي ڳالھہ آهي. معني هو ٻاويھن سالن جي عمر جو هوندو، پر سندس تڪڙو ڪم ڪرڻ ۽ ايڏي محنت ڪرڻ حيرت انگيز لڳندا هئا.
سندس ٻي حيرت انگيز ڳالھہ، هن جي ڪچھري هوندي هئي. پاڻ وٽ جيڪو ”ڪچھريءَ جو ڪوڏيو“ سڏبو آهي، اهو مؤمن تي، سؤ سيڪڙو فٽ ايندو هو. کيس ماڻھن سان اندر اورڻ ۽ ماڻھن جي اندر جو اؤر لھڻ ايندو هو. ڪشادي مرڪ، سدائين هٻڪاريندڙ هوندي هئي. هن جنھن حساب سان نڀايو، اهو سندس وڙ هيو. صرف مان اڪيلو اها دعويٰ نہ ٿو ڪري سگهان تہ ڪو هُو منھنجو دوست هو...الاءِ ڪيتري ڊگهي فھرست آهي، جنھن ۾ هرڪو نالو سرخرو آهي. سندس حياتيءَ ۾ سادگي ڪمال هئي. نہ لڳندو هو تہ مؤمن ڪا ايتري ڄاڻ رکي ٿو. ”هان ادا ...“ ”الا...“ ۽ حيرت جا ٻيا اظھار سدائين سندس چپن تي هوندا هيا. سندس علم و فضل جي خبر تہ هاڻي پوندي جڏهن تاريخي تحقيق جي ان نوعيت جو ڪم ”الائي ڪير“ ڪندو. ڇاڪاڻ تہ ايترو ڪم ۽ اهڙو ڪم ڪرڻ ڪو سؤلو ناهي. ايترو ڪجهہ ساڻ رکندي بہ سندس سلوڪ سندس ظرف جي نشاني هيو. هتي ٻن ٽن سٽن لکڻ کانپوءِ، اکين تي چشمو پئجي ويندو آهي ۽ ڪنڌ جي ڪِلي هيڏانھن هوڏانھن ڏسڻ جي اجازت ناهي ڏيندي. اتي، مؤمن بُلي جھڙا ماڻھو ماٺ ميٺ ۾، زندگيءَ کي ڀرپور احساسن ساڻ سامھون آڻيندا آهن.
سر پَي چڙھہ ڪَي بول رهَي هين، پودون جيسَي لوگ،
پَيڙ بنَي خاموش کڙَي هين، ڪيسي ڪيسي لوگ.
پنو عاقل جي ”ڪوٽ بُلا“ جي ميان تاجو قبرستان ۾، اسان جو يار آرامي آهي، جيڪو يارن جو يار چورائڻ ۾ فخر محسوس ڪندو هو. جنھن جو گرم ڀاڪر ۽ آسائتي مرڪ، اسان مان گهڻن جو اتساھہ هوندي هئي. دوست تہ دوستن جو ڀرم هوندا آهن، پر اسان جو هي يگانو يار، جسماني جدائيءَ کانپوءِ پنھنجي پورهئي جو ڀاڪر ۽ عمل جي مرڪ ڇڏي ويو آهي. مون وٽ ڪو قصيدو ڪونھي، نہ ڪو ڪائي پينسل آهي. مون وٽ وقت جو قلم آهي، جنھن سان هڪ ڀيرو ئي نوٽ ڪري سگهجي ٿو ۽ جنھن تي ڪو بہ ”وائيٽو“ اثر ناهي ڪندو. لکڻو آهي...اهو ۽ بنا لاڳ لپٽ جي تہ مؤمن بلو پنھنجي حياتيءَ ۾ هڪ اداري کان مٿي ڪم ڪري ويو. اسان جي ادارن جو حال اوهان جي سامھون آهي، مان ڪو گهڻو پڙهيل لکيل شخص ناهيان، اوهان عالم فاضل آهيو، ڪنھن بہ اداري جي ڪارڪردگي هٿن ۾ کڻو، جيڪي ان علم و عمل سان لاڳاپيل هجن، ۽ هن هڪ شخص جي پورهئي کي بہ سامھون رکو...پوءِ ٻڌائجو تہ ڇا هي ڪنھن اداري کان گهٽ هيو. سندس محنت ڳالھائي ٿي، هڪ هڪ سھيڙ، ڪنڌ اوچو ڪري پنھنجو تعارف ڪرائي ٿي. هر ڪتاب، پنھنجي قد کان واقف آهي.
ڌڻي مٺو جل شانہ، کيس مغفرت عنايت ڪري. آمين.

ڇپيل: آچر 06 ڊسمبر 2015ع

سِيءُ، دونھين ۽ آلاپ (راڳي: امام بخش زرداري)

امام بخش زرداري بہ جھان مان رخصت ٿيو. انا ﷲ وانااليہ راجعون. سندس آواز سان مُنھنجي پھرين ملاقات ٽنڊي قيصر جي بازار ۾ ٿي هُئي. 1980ع جي اوائل هُئي، ڪرڪيٽ مئچن جو جھان آباد هو، چندو چاڙي ڪري پيا هر هفتي مئچ کيڏندا هُئاسين. اُتساھہ ايترو تہ گهڻو هو جو ڏورانھن شھرن ۾ بہ صبح ساڻ وڃي ڪڙڪندا هُئاسين. اهڙو ئي ڪو سمو هو، جو اسين پرھہ ڦُٽيءَ جو ٽنڊي قيصر جي بازار ۾ موجود هُئاسين. سج ڪني ڪڍي رهيو هو، سيءُ ڪڙاڪيدار هو ۽ هوٽلن بہ هاڻي اکين تي ڇنڊو هنيو هو. هلڪيون هلڪيون دونھيون دُکي رهيون هيون ۽ اسين چانھہ جي آسري ۾، اُس تڙڪي تي ويٺا هُئاسين جو اوچتو سندس آواز جو سج اُڀريو هو. صبح مردان سان، ڪنھن ڏُکيل اندر واري سلميٰ آغا جي ڳايل ”دل ڪي ارمان آنسئون ۾ بَھہ گئي“ جي طرز تي ”ڪا بہ غلطي دلربا توکان نہ ٿي، پوءِ چئبو ڪيئن وفا توکان نہ ٿي“ لڳايو. سج جي تپش ۾ ايتري گرمي نہ هُئي، جيتري سندس اُڀرندڙ آواز ۾ هُئي.
تڪڙو ڀڳو هُئس. وڃين هوٽل واري کان ڪئسٽ جو دٻو گهريم ۽ ڀڳل دٻي ۾ لڳل سندس سنڌي ٽوپيءَ وارو فوٽو ڄڻ جيءَ ۾ جاءِ ٺاهي ويو. اهو امام بخش زرداريءَ جي عروج جو دؤر هو. ڪئسٽن جي جھان ۾ سندس بيتاج بادشاهي هُئي. مٿان وري سون تي سھاڳو، مرحوم راهي چانگ سان راھہ و رسم وڌي جيڪو اسان جو پاڙيسري هو ۽ تنھن زماني جي هڪ مشھور ميوزڪ ڪمپنيءَ ”آر سيءَ“ جنھن کي ’RC‘ لکبو هو، جو مالڪ هو. هُو صاحب تنھن زماني ۾ پنھنجي ڪمپنيءَ کي عروج تي وٺي ويو هو ۽ سندس اوج ۾، امام بخش جي آواز جو اوج بہ شامل هو. ڌڙا ڌڙ ڪئسٽون اينديون هيون ۽ ٽريڪٽر، لاريون، بسون، هوٽلون سڀ ان هڪ آواز کي ڀاڪر ۾ ڀري جهومنديون رهنديون هيون.
راهي چانگ کي منٿ ڪئي هُئيسين تہ امام بخش سائين اچن تہ ديدار جي توفيق ڏياريو. هڪ ڏينھن اوچتو هُن ٻُڌايو تہ امام بخش ڄامشوري آيل آهي ۽ جمعي نماز تي ”بلال مسجد“ ۾ ايندو. عجيب زمانو هو. ٻاهر نڪري اسان جون نگاهون مسجد جي در ۾ ئي اٽڪيل رهيون. سندس وجود ڏاڍو نفيس هو. سنھين هاٺيءَ واري راڳيءَ جي بدن ۽ آواز ۾ وڏي طاقت هُئي. اسان ڪجهہ دوستن سان، ٻن ڪلاڪن جي ڪچھريءَ دوران سندس سِڪ ڏسڻ وٽان هُئي. هُو ڏاڍو سادو سودو انسان هو. ايڏي وڏي شھرت سندس دماغ تي ڪوبہ اثر نہ ڇڏيو هو. سندس آواز جو درد سندس اندر جي نھٺائي هو.
امام بخش زرداريءَ جو جنم 1960ع ڌاري، دولتپور ويجهو هڪ ڳوٺ ”ٻاڪي زرداري“ ۾ مير متاري زرداريءَ جي گهر ٿيو، جنھن جو هُو ٽيون نمبر فرزند هو. مير متارو ستن پُٽن محمد قاسم، ڪيھر خان، امام بخش، نظام الدين، محمد لائق، محمد بخش ۽ محمد اسلم جو پيءُ هو. ننڍڙي امام بخش کي شروعاتي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ”مير محمد راهو يونين ڪائونسل سيد ڪنڊو“ جي اسڪول ۾ داخل ڪرايو ويو، پر ڪتابي علم سان سندس نينھن جو ناتو نہ جُڙيو. هُن صرف پنج درجا پرائمري تعليم حاصل ڪئي ۽ راڳ ويراڳ جي جھان ۾ اُستاد محمد مٺل مڱڻھار کان سکيا حاصل ڪرڻ شروع ڪيائين. اُستاد منجهس درد جي ڪڻ ڏسي ورتي هُئي. بس پوءِ ڦوھہ جوانيءَ ۾، اسيءَ جي ڏهاڪي کان، امام بخش زرداريءَ جي راڳداريءَ جي ساراھہ جهر جهنگ ۾ پکڙجي وئي. ڪھڙي رڪارڊنگ ڪمپني هُئي جنھن سندس آواز مان لاڀ نہ ورتو هُجي. دؤر سادو هو، ماڻھوءَ يو ايس بيز تي نہ هريا هُئا. ڪئسٽ هر هنڌ وڄندي هُئي ۽ اُهو ئي سبب هو جو امام بخش زرداريءَ جا ٻہ هزار کان مٿي واليمز جاري ٿي چُڪا آهن. سندس هزارين گيت مقبول ٿيا. هُن ريڊيو ۽ ٽيليوزن تي انيڪ ڀيرا پرفارم ڪيو ۽ فلم ”جلال چانڊيو“ ۽ ”جيئي لطيف“ ۾ پلي بيڪ بہ ڏنو. هُو پنھنجي رمز وارو راڳي هو. شروعاتي دؤر کان ئي لڳندو هو تہ پنھنجي مرضيءَ مطابق پرفارم ٿو ڪري. ناڻي جي ڇِڪ وٽس ناهي. ويراڳ جو درد کيس نھوڙي ٿو. کيس سنڌي ڪافي رنگ ۽ لوڪ رنگ ۾ ڪمال حاصل هو. جيتوڻيڪ هُن ٻين گانن جي طرزن تي بہ ڳايو پر سندس اصلوڪين رڪارڊنگز جو بہ ڪو جواب ناهي. ”رهي سال گڏجي ڇِني اڄ ڇڏيائون“، ”ياد مون کي تون بہ ڪري روئندو تہ هوندين“، ”وڃين پيو پرديس او يار“ ۽ ”وئي يار ياري رهيو ڪجهہ نہ آ“، ان زماني جا هر هنڌ گونجندڙ گيت هوندا هُئا.
امام بخش جي جوڙي ”فتح محمد راهي چانگ“ سان ڏاڍي سُونھندي هُئي ۽ شايد اهو ئي سبب بڻيو جو هوڏانھن راهي، مُلڪِ عدم جو راهي بڻيو ۽ هيڏانھن امام بخش شھرتن جي بادبانن جا رسا ويڙهي ڇڏيا. هُو اوچتو ماٺ جي هڪ جھان ۾ هليو ويو. جيتوڻيڪ ڪئسٽن جي دُنيا ۾ هاڻي جلال چانڊيو حاڪم هو پر تہ بہ ائين تڪڙو گم ٿيڻ تعجب جي ڳالھہ هُئي. بھرحال ٿيو ائين ئي ۽ امام بخش زرداري هڪ باڪمال عروج کانپوءِ يادگيرين جي ڌُنڌ ۾ غائب ٿي ويو. مھربان وجودَ، ”نياز حُسين اُنڙ“ ۽ ”محمد عظيم انڙ“ فون وسيلي سندس تڏي تان تفصيل معلوم ڪري پيا ڏين ”چار فرزند غلام حيدر، غلام سرور، زاهد حُسين ۽ سليم زرداري، پيءُ جي ياد سھيڙين ٿا، جن مان سليم پيءُ جي خوشبوءَ وانگر ئي راڳ جي جھان ۾ ڪوشش ڪري ٿو“. تقريبن 56 سالن جو راڳي، ڳوٺ ٻاڪي زرداريءَ جي ”ملير فقير قبرستان“ ۾ آرامي آهي. سندس آواز هاڻي صرف سماعتن جي نذر ٿي سگهي ٿو. سندس من موهڻي شخصيت هاڻي سنڌي موسيقيءَ کي وري نصيب نہ ٿيندي. وقت تيزيءَ سان ڪرَ موڙي پيو پر جڏهن بہ سنڌي گائڪيءَ ۾ عوامي پذيرائيءَ جي ڳالھہ هلندي تہ امام بخش زرداري، ڪنھن کان بہ وسرڻ جھڙو ناهي. پروردگار کيس بھتر جاءِ عنايت ڪري. آمين.
موسم سياري جي آهي، هوٽلون صبح جو ڪرَ کڻن ٿيون، نون راڳين جو آواز بُلند ٿئي ٿو ۽ شايد اُنھن مان گهڻن کي اها خبر ناهي تہ اِنھن آوازن جو اصلوڪو، بُنياد وجهندڙ هاڻي آرامي ٿي چُڪو آهي.

ڇپيل: اربع 17 فيبروري 2016ع

ياد جي تارَ (ملازم ساٿي: بشير ڇڄڙو ۽ مجيب قريشي)

هن ئي هفتي ٻہ دوستَ، ٻہ مھربانَ رخصت ٿيا. ڀاءُ عبدالمجيب قريشي، سومر تي ۽ ڀاءُ بشير احمد ڇڄڙو، اڱاري تي هڪ ٻئي پويان، جھان ڇڏي ويا. انا للہ وانااليہ راجعون. ٻنھين کي دل جو دؤرو پيو هو. ٻئي، پنھنجي وفات کان ڪجهہ ڪلاڪَ پھرين هشاش بشاش هُئا، بلڪہ دل جي دغا کان ڪجهہ گهڙيون پھرين تائين بلڪل مزي ۾ هُئا. ننڍپڻ جي دوستي بہ ڪمال هوندي آهي. مُڇن جي ساوڪ گهري ٿئي تہ روح جي ميلن ۾ رش وڌي ويندي آهي. انھن ڏينھن ۾ جيڪا سنگت ساٿ هُجي، اها حياتيءَ جي رهيل گهڙين ۾ ڪڏهن بہ ڪونہ ٿي وسري سگهي. اهو ٿي ڪونہ ٿو سگهي تہ ماڻھو ياد جي تار تان اهو ڪپڙو لاهي وٺي. جنھن کي پيار، محبت ۽ سَڪ سان ’دوستي‘ سڏبو آهي. پيار جو پاڻي، ان کي سُڪڻ ئي ڪونہ ڏيندو آهي. لڳندو آهي تہ ڄڻ انسان قرب جي سمنڊ ڪناري رهندو هُجي، جنھن جي نمي، ان ڪپڙي کي سُڪڻ ئي نہ ٿي ڏئي.
هن تر ۾ اسان کي ايڪونجاھہ سالَ ٿيا آهن. سنڌ يونيورسٽي ۽ ان جي ڀرپاسي جو، تقريبن هر فرد اسانجي ڪھول کي سڃاڻي ٿو، ان جو هڪ اهم سبب اهو بہ آهي تہ اسان جڏهن بہ ڪنھن جاءِ تي لڏي ويا آهيون تہ پروردگار اسان کي اتي جي اهم ترين مسجد جي چاٻي عنايت فرمائي آهي. يونيورسٽي ڪالونيءَ ۾ رهندا هُئاسين تہ ”بلال مسجد“، هاڻي سوسائٽيءَ ۾ ”جامع مسجد قبہ“...مُنھنجي وڏڙن جي ڊائرين موجب قبلہ ڏاڏا سائين ۽ ان جو والدِ محترم ۽ شايد ان کان بہ اڳ جي پيڙهي، ان عنايت سان سرفراز رهي آهي. سيوهڻ شريف، ٽلٽي، دادو، مطلب تہ عنايتن جو سلسلو جڙندو رهيو آهي. مٿان وري گهر ۾ مدرسو هلي ٿو، جتي نياڻين لاءِ خاص انتظام هوندو آهي. تنھن کان سواءِ ڪفن دفن، قبر کوٽائي ۽ تدفين، اهو سڀ، ڪرت ۾ اچي ٿو ۽ شايد اهي سڀ عمل آهن جو ڄاڻ جو سلسلو پروردگار دراز ڪري ٿو. سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ماڻھن جي آمد عجيب هُئي. جيئن وڻ وڻ جي ڪاٺي هوندي آهي، ائين اچي سڀ ڪٺا ٿيا ۽ هڪ عجيب خاندان جُڙي ويو. 1965ع کان 1971ع تائين، انھن ڇھن سالن ۾ بنيادي طور تي جيڪي نوڪريءَ سانگي آيا، انھن جو خاندان، بس هڪ ٿي ويو. مغلَ، ڪاظمي، ابڙا، قريشي، ڇڄڙا، پٺاڻ، رند بلوچ، عارباڻي، رتناڻي، مطلب ڪھڙي ذات جي خوشبو نہ هُئي. جيڪا هڪ ذات ۾ نہ مَٽي هجي. سڀ هڪٻئي کي سڃاڻندا هُئا. ٻچي ٻچي کان واقفيت رکيل هُئي. سڀني کي هڪٻئي جي دردَ، خوشيءَ، ڄم، فوتيءَ جي احوال جي ڄاڻ هوندي هُئي، ذري پُرزي تي سڀ اچي گڏ ٿيندا هُئا، محبتون ڪي محبتون هيون ڇا.
سنڌ يونيورسٽي ڪالونيءَ ۾، ڪجهہ ڪوارٽر ۽ بنگلا، مھراڻ ڪاليج ۽ پوءِ ٿيندڙ مھراڻ يونيورسٽِيءَ جي ملازمن جا بہ هوندا هُئا. پر سچي ڳالھہ تہ اها آهي تہ گڏ رهندي اهو احساس ئي ڪونہ ٿيندو هو تہ ڪير ڪھڙي اداري جو آهي، اڃان ڀتيون کڄيون ڪونہ هيون، زمينون ورهايون ڪونہ ويون هيون. ان ئي ماحول ۾ مجيب ۽ بشير بہ ڄڻ نگينن جيان جُڙيل هُئا. مجيب کي ڪجهہ وقت ڪرڪيٽ جو شوق رهيو. وڏو ڀاءُ شبُو ۽ پاڻ، ٿورو وقت راند سان سلھاڙيل رهيا ۽ حيرت انگيز ساٿ وري سندن والدِ محترم چاچا قريشيءَ جو هوندو هو، پنھنجي پُٽن کي ساھہ جي اوڏو رکندو هو. پُٽ نہ هُئس دوست هُئس. وڏو ڀاءُ شبُو پنھنجي جاءِ تي، ننڍو ڀاءُ مُجو سدائين ماڻھن لاءِ فڪرمند هوندو هو. ”ادا محمود، هنئين ڪجي، ڪو ويٽنگ روم ٺھرائجي...بس اسٽاپ تي ڪا سبيل....ڪو اسڪول کولجي.“ سدائين عام جي فڪر ۾ ورتل هوندو هو.
ادا بشير ڇڄڙو وري، سائين امير احمد ڇڄڙي جو ننڍو ڀاءُ هو. ادا امير احمد سينٽرل لائبريريءَ ۾ لائبريرين هو ۽ اتان رٽائر ڪيائين. فنِ موسيقيءَ جو حسين ڄاڻو ۽ جنوني سھيڙيندڙ. جيڪي آئٽمز، ادا امير وٽ هوندا هُئا، اهي ورلي لڀندا هُئا. کيس ساز ۽ راڳ سان عشق آهي. هُنن ٻنھين خاندانن ۾ شرافت غضب جي هُئي. سنڌ يونيورسٽي ڪالونيءَ جي اوائلي دؤر ۾ ڪڏهن بہ ڪنھن جي، ڪنھن بہ ٻڙڪ ٻولڻ جي خبر نہ اٿي، پر ان ماحول ۾ بہ، هنن جي سلوڪ، ميٺ محبت ۽ اٿڻي ويھڻيءَ کي مثالي سمجهيو ويندو هو. بشير احمد، قد جو جسماني لحاظ کان ننڍو هو، سندس ڪردار جو قد بُلند هو. مٽياريءَ جي ڌيءَ مھر النساءِ، سدائين هن فقير تي بگڙيل هوندي آهي. ”اوهان رڳو وڏن ماڻھن جي ڳالھين کي اڳتي ڪندا آهيو، ڪنھن عام ماڻھوءَ، غريب غربي جي ڳالھہ ڇو ڪونہ ڪندا آهيو اوهين؟...جڏهن بہ ڪالمن ۾ ذڪر ڪندا آهيو تہ بس وڏن ماڻھن جو....انھن کي تہ هر ڪو سڃاڻي ٿو....ڪڏهن ڪڏهن انھن جي بہ تہ ڳالھہ ڪيو نہ، جن کي ڪوبہ نہ سڃاڻندو آهي...“
نياڻيءَ جي محبت کي مان کلي ٽاريندو آهيان....سندس والدَ جھان ڇڏيو، تازو، سندس ڀيڻيويي رحلت ڪئي. الاءِ ڪيترا آواز ايندا رهيا....فقير، ڇا ڪري!...هتي ذاتي نسبتن جو ڪو جھان تہ آباد ناهي...ريڊيو تي بہ سڀ ٻُڌندڙ ان حوالي سان ناراض ٿيندا آهن تہ موبائيل تي ڪال ۽ مئسيج ڪن ٿا تہ اهي نالا شامل ڇو نہ ٿو ڪيان....۽ مان سدائين عرض ڪندو آهيان. ”اوهان وٽ جي ذاتي نمبر آهي تہ انھن جو ڇا ڪيان، جن وٽ نمبر ناهي ۽ جيڪي مون کي سنئين سڌي ڪال نہ ٿا ڪري سگهن...! اها ويساھہ گهاتي آ....سھوليت سڀني کي برابر هُئڻ گهرجي....“ اها ڳالھہ گهڻن کي سمجهہ ۾ نہ ايندي آهي...هتي بہ ڪو اهڙو مامرو آهي خواب نگر، حڪايتِ دل گهٽ آهي. حڪايتِ فڪر وڌيڪ....اتي دوستيون، ياريون ملھائڻ ويٺاسين تہ سڄو چَسُ نڪري ويندو. هي سٽون امانت آهن، انھن ۾ خيانت ڪيئن ٿي ڪري سگهجي.
اڱاري جي ڪاوش جي مختصر خبرن ۾ سٽ پڙهي هُئم، ”سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ رات دير سان، بشير احمد ڇڄڙو وفات ڪري ويو، سندس جنازي نماز اڄ صبح جو ٿيندي...“ ۽ ڪنن ۾ مھرالنساءِ جا لفظَ تري آيا هُئا...اڙي!....هي بشير آهي...ادا بشير....اسانجو پنھنجو....ائين مختصر خبرن ۾....! ضروري تہ ناهي تہ ڪو چار ڪالمي خبر هُجي...پر ائين....اهو سڀ...۽ اتي بار بار....اهي سٽون گونجنديون رهيون...”ڪڏهن عام ماڻھن تي بہ لکو....“ هي جيڪي ”عام ماڻھو“ هوندا آهن نہ عزيزانِ من....اهي ئي دراصل خاص هوندا آهن. انھن وٽ ئي دردَ جي دري کُلندي آهي، انھن کي ئي قرب جي شدت جي خبر هوندي آهي. ٺيڪ آهي، اهي نامہ چاريءَ جي جھان ۾ ڪي گهڻا اڳ اڳرا نہ هوندا آهن، پر بھرحال هوندا تہ آهن نہ...انھن کان انڪار ڪير ٿو ڪري سگهي. هلڻو سڀ ڪنھن کي آهي. هن هفتي ڪجهہ خاص ماڻھو، ڪو وڏو ليکڪ رخصت ٿيو آهي، تہ ڪيترا عام ماڻھو بہ روانا ٿيا آهن، انھن لاءِ هٿَ کڻڻ جو عرض ڪجي ٿو، جي عنايت ڪندؤ تہ فقير ازحد شاڪر رهندو. ندا فاضلي صاحب لکيو ”هر قبر ۾ ڪنھن جو نہ ڪنھن جو محبوب آرامي آهي، اوهان ڪنھن بہ قبر تي دُعا گهري سگهو ٿا...“ هنن سڀني لاءِ مغفرت جي دُعا گهرجو...رب سائين انھن جا ۽ اوهانجا درجات بُلند ڪري. آمين. ياد جي تار تي، مرحوم مجيب قريشيءَ ۽ بشير ڇڄڙي جي جُدائيءَ جو آلو ڪپڙو ٽنگجي ويو آهي. محبتن جي سمنڊ ڪناري جي نمي، انھيءَ کي ڪڏهن بہ سُڪڻ ڪونہ ڏيندي.

ڇپيل: آچر 17 اپريل 2016ع

پلستر (ننڍپڻ جو دوست: محمد عيسيٰ خشڪ)

الاءِ ڪٿي ڪا شرناءِ پئي وڳي، ماٺ جي ماحول ۾ ڪاٺَ جي ڪوڪَ ڪمال هُئي. اکين ۾ الاءِ ڇا ڀرجي آيو. وڄايائين تہ ڀيم پئي، اکين شايد ملھار سمجهي ورتو هو. سُر لڳي ويو هُئن سو بس. جهل ئي نہ پيون ڏين. حياتي بہ عجيب آهي...هاڻي مليا آهيون، وڇوڙو مٿان بيٺو آهي... اجهو جُدا ٿيا هُئاسين. اڙي وري ديدار نصيب ٿي ويو. ڪمال آهي. سڀ ڪمال آهي.
الاءِ ڇاهي سڀ!... اکيون جن لاءِ واجهائينديون آهن، انھن جي جهلڪَ بہ پسي نہ سگهبي آهي ۽ جن ڏي ديدَ محور نہ ڪرڻ گهرندي آهي، اهي هر هر سامھون اچي ويندا آهن. عجب کيل تماشو آهي. ڪٿي ڳولي ڳولي ڄمار لنگهيو وڃي ۽ جي هُجي نصيب تہ هڪ پلَ ۾ سڄو مانڊاڻ مَٽجيو وڃي.
ٽلٽي جيءَ جَڙي آهي. امڙ سانئڻ جو ڳوٺ آهي جتي اسانجو اٺن ڏهن گهرن جو ويڙهو ڪمال هُوندو هو. هڪ وڏي ڪاٺ جي درَ معرفت اندر وڃڻ ٿيندو هو ۽ پوءِ گهرن ۾ درن کي ڪُلف نہ هوندا هُئا. ڇپرن ۽ ڪچن گهرن ۾ ٻہ پڪا گهر بہ ڪنڌ کنيو بيٺا هوندا هُئا. انھن جي وچ ۾ هڪ وسيع آڳر، جنھن تي سائيڪل هلائي سگهبي هُئي، هوندو هو. جنھن جي اتر ڏکڻ ڪنارن تي پَپرَ جا وڏا وڏا وڻ هوندا هُئا، جن جا ٿُڙَ، فليٽن جي جھان ۾ آباد ڪنھن ڊرائنگ روم کان ويڪرا هوندا هُئا، ٽاڪَ منجهند جو انھن وڻن هيٺان رکيل کٽون ڄڻ تہ بهشت ۾ رکيل هونديون هيون. لائيٽ ڪانہ هوندي هُئي ۽ رات جو هٿ بتين جي روشنيءَ ۾ انھن وڻن جو پنھنجو آسمان هوندو هو. اصلي آسمان کي ڏسڻ لاءِ وڻن جي پاڇن مان نڪرڻو پوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن لڳندو هو تہ چنڊ بہ ڄڻ انھن جي پنن ۾ ڪٿي گم ٿي وڃي ٿو، يا ڪنھن ڏارَ تي ٽپ ڏئي ويھي ٿو رهي...تنھن زماني ۾ مان سمجهندو هُئس تہ ٽپ ڏيڻ ۽ ڏارن تي چڙهڻ صرف ٻن کي ايندو آهي... هڪ چنڊ کي.... ٻيو عيسي کي.
عيسو حياتيءَ ۾ ڪيئن آيو. ان جي خبر نہ پئي.... اسان جي حياتين ۾ الاءِ ڪيترا اهڙا وجود هوندا آهن، جن جي اچڻ ۽ وڃڻ جي اسان کي خبر ناهي پوندي... ها.... جن جي اچڻ جي خبر نہ پئي انھن جو وڃڻ ياد رهجي ويندو آهي... ۽ جن جي وڃڻ جي خبر پئي، تنھنجي اچڻ جي خبر رکڻ مان ڪھڙو فائدو آهي.
عيسو بہ بس ائين ئي آيو هو... ويڙهي جي ڪاٺئين در کان بلڪل سڌي هڪ گهٽي، ٽلٽيءَ جي بازار ڏانھن ويندي هُئي. سفر اولھہ کان اوڀر طرف هوندو هُئو ۽ ان ۾ عيسي جو گهر کاٻي هٿ تي پوندو هو. ڏاڍا ننڍا هُئاسين... شايد ستن اٺن سالن جا... ٻہ آنا خرچي ملندي هُئي تنھن مان آنو مان کڻندو هُئس معنيٰ ڇھہ پئسا مُنھنجا هوندا هُئا ۽ ڇھہ پئسا هن جا... تنھن زماني ۾ اهو احساس قطعي ڪونہ هوندو هو تہ ڪنھن وٽ پئسا ’نه‘ بہ ٿي سگهن ٿا. امان روز خرچي ڏيندي هُئي، نوان نوان، چِلڪندڙ سڪا... مان هُن کان عيسي لاءِ تہ ضرور وٺي ايندو هُئس.
پوءِ تُوتَ سُڪل، مٺا ڀڳڙا، بيسڻ جي ٺھيل مِٺائي، جنھن مٿان چاش ٻُرڪيل هوندي هُئي، پَن تي رکيل ڏڌڙي، مَٽَ ۾ اوٻاريل بھہ... يا وري اوٻاريل ڦوٽا، ٿورن پئسن ۾ جامَ شيون ملنديون هيون... وڻن جي ڇانوَ ۾ ويھي کائيندا هُئاسين تہ هُو وري بہ ٽپ ڏئي ڏار تي چڙهي ويندو هو. مون کي ننڍڙي هوندي کان ئي اوچائيءَ کان خوف ايندو آهي. مٿي کي ڦيري ايندي اٿم، تنھن ڪري چڙهي نہ سگهندو آهيان... کيس پيو منٿون ڪندو هُئس ۽ هُو مٿان پيو شيون اڇلائيندو هو.
ٽلٽيءَ جو ٻيو مطلب عيسو هو، سترنھينءَ جي ميلي جي ڪا ڌمال هُجي... يا وري سائين گنبل شاھہ جو ميلو..... ڊاڳ ڀريل رستن تي اسان جا پيرا ضرور ٺھندا هُئا. مون لاءِ هڪ اهم ڳالھہ اها بہ هُئي تہ امان ڪڏهن بہ مون کي هن جي ساٿ کان نہ روڪيو هو.... هُو مُنھنجو ’ائپرُوِوڊ‘ دوست هو. ٽلٽيءَ ۾ ٽانگو گهڙيو ناهي ۽ عيسو سامھون نظر نہ آيو آ... ۽ اتان نڪتو ناهي جو سندس سُڏڪو، مون کي بہ روئاري ٿو ڇڏي. اسانجو ساٿ بہ جھڙوڪر فلمي هوندو هو... مان شھري بابُو سُوٽيڊ بوٽيڊ ۽ هُو رَڄُ ڳوٺاڻو. ڪڏهن ڪڏهن فلمي انداز ۾ اُن جو احساس بہ ٿيندو هو ۽ عجيب ڦڪت محسوس ٿيندي هُئي.... کيس لڳندو هو تہ شايد مان کيس شھر ۾ سڃاڻان ئي نہ.... ۽ مان کيس ان پڪَ ڏيارڻ جي چڪر ۾ هوندو هُئس تہ هُو شھر اچي تہ ڏسي.... اها ٻي ڳالھہ هُئي جو هُو ڪڏهن شھر آيو ئي ڪونہ....
”ماڻھو وڏا پِلَستر ٿئي....“ سندس ٽيپَ جو جملو هوندو هُئس.... پَلَستر کي ”پِلَستر“ وڏي لئي سان چوندو هو. مزي وٺڻ لاءِ مان هر هر پيو چورائيندو هوسانس.... هُو چوندو هو ۽ پوءِ ٻئي کِلي پوندا هُئاسين.
”شھر وڃي تون پِلَستر نہ ٿجانءِ....“ هُو کِلندو هو... مان وڌيڪ کِلندو هُئس. چڱي عُمر ٿيڻ لڳي هُئي، پر حال اهڙو ئي رهيو جو هڪ ڏينھن اوچتو ڪجهہ عجيب ٿي ويو.
ٻن ڏينھن جي وقفي کان پوءِ ڳوٺ ويو هُئس تہ سندس گهر بند هو. خبر پئي، رات پيٽ ۾ ڪيڏانھن هليا ويا هُئا... اندر ايوان ڀڙڀانگ هُئا. ڪچيون ڀتيون وڌيڪ ڪچيون لڳي رهيون هيون. پنھنجي وتَ آهر هر پڇا ڪيم، ڪابہ خبر نہ پئي... هُو ڪٿي هو.... ڪھڙي حال ۾ هو... ڪنھن چيو، ڪشمور ويو هليو، ڪنھن ميرپورخاص.... ڪنھن وري جهمپير ٻُڌايو... ڪنھن ٽنڊو الھيار.... حياتي تيزيءَ سان سفر طئي ڪندي رهي... 1974ع کان کيس ڳولڻ شروع ڪيم... ۽ 1988ع ۾ ان مھل، ان ۾ تيزي آئي، جڏهن مون کيس شاهي بازار ۾ ڪنھن دُڪان تي ڏٺو هو. پنھنجي هڪ دوست ساڻ، موٽر سائيڪل تي هُئس. سَٽَ ڏئي لٿس پر دير ٿي چُڪي هُئي. اهو ڏينھن ساندھہ الاءِ ڪيترا ڪلاڪ چرين جيان، مان مارڪيٽ ٽاور کان ريشم گليءَ جي موڙ تائين، هر ڪُلھي تي رومال رکيل همراھہ کي جانچيندو رهيس.... خوشي اها ٿي هُئم تہ دوست حيات آهي... پر بس، ان هڪ جهلڪ کان پوءِ ڪجهہ نصيب ئي نہ ٿيو هُئم. سوچيم، چريو آهيان ڇا... الاءِ هُو اهو ئي هُو الاءِ نہ.... چوڏنھن سالن ۾ ساروپا مَٽجي سگهن ٿا. پر دل چريءَ کي ڪير سمجهائي. ان جو ضد هو تہ نہ اهو عيسو ئي هو.
گذريل سالَ کان اڏيرو لال وڃڻ شروع ٿيس. ڀائرن جو ساٿ نصيب ٿيو تہ خبر پئي اتي ٽلٽيءَ جو بہ هڪ همراھہ آهي، مُنھنجي عادت هوندي هُئي، هر ٽلٽيءَ واري جو نالو ٻُڌي، ملي کائنس پڇندو هُئس، ”عيسي کي سڃاڻين ٿو؟“ ۽ جواب نھڪار ۾ ملندو هو. هن ڀاءُ جو نالو فقير بلاول هو ۽ اهو اڪيلو ماڻھو هو، جنھن کان مون الاءِ ڇو نہ عيسي جو پُڇيو.
پاڇا لڙندا هُئا تہ هُو مون کي ڏاڍو ياد ايندو هو. اسين ڦُلن جي مٿان ڳُڙ جي وَٽِ کائيندي بي ساختہ کلندا هُئاسين، ۽ اهو سڀ سياري ۾ الاءِ ڇو گهڻو هو. هِن واري سيارو آيو تہ الاءِ ڇو هڪ ٿڌي اُس واري صبح جو، مون بلاول کي فون ڪئي، ۽ پڇي ورتو مانس تہ جي هُو ٽلٽيءَ ۾ رهيو آهي تہ عيسي کي سڃاڻي ٿو. پريان، ماٺ کان پوءِ،. هُن ڪجهہ پار پتا پڇيا.... والد جو نالو.... ڀاءُ جو نالو... ذهن ورندو ويو، جواب ڏنم تہ چيائين، ”مُنھنجو سئوٽ هو... گُذريل سال موڪلايو اٿائين، اُتي ئي آرامي آهي جتان اوهان هاڻي لنگهندا آهيو. اها هوٽل سندس هوندي هُئي جتي اوهان ڪڏهن ڪڏهن چانھہ پيئندا آهيو.“
سڀ ڪجهہ هڪ جاءِ تي بيھجي ويو هو. معرفت ساڻ، جڏهن سندس مرقد تي پھتس تہ سڀ ڪجهہ موٽي آيو. چِلڪندڙ پئسا، وڻن جا ڏار، اُنھن منجهہ لِڪل چنڊ، ڳُڙ جي لائي... پَنَ تي رکيل ڏڌڙي... عيسيٰ... ير نيٺ ڳولي لڌو مانءِ نہ.... وڻ تي چڙهي پري نھاري نٿو سگهان تہ ڇا ٿيو... مُنھنجي دل تہ تُنھنجي ڳولا ۾ پري نھاري سگهي ٿي نہ.... تقريبن ٻائيتاليھہ سالن جي ڳولا نيٺ تہ توکي سامھون آندو.... جا ڀُونءِ پيرين مون، سا ڀونءِ مٿان سڄڻين جو حال هو. ڪٿي احمد خان مدهوش سائين فرمايو پئي، ’دوست ڪنھن کان جُدا خدا نہ ڪري، ڪنھن کي هي غم عطا خُدا نہ ڪري.‘ اٺيتاليھہ سال.... معنيٰ هڪ ڪڍجي تہ ستيتاليھہ سال نہ ملي سگهياسين، حڪم ٿيو تہ ڪلاڪ کَن ۾ اچي ٺڪاءُ ڪيم. امر بہ ڇا شئي آهي.
ڪٿي ڪا شرناءِ وڳي پئي، ميلي ۾ وڄندي هُئي تہ ٻئي ڪَن سرا هُئاسين. وڃي، مڱڻھارن جي مٿان ٽُٽندا هُئاسين. هوا جي رُخ تي سُر جو لھرو واھہ جو پَڪڙ ۾ ايندو هو. هِتي بہ ٻُڌم تہ پئي پر بس.... دل نہ چيو تہ سُر جي لھر کي ويجهو کان وٺجي... اڪيلو هُئس نہ.... عيسو جو ڪونہ هو.
آهستڙي چيومانس، ”عيسيٰ، پِلستر ٿي ويو آهيان.... اُها ٻي ڳالھہ آهي جو هاڻي اِن لفظ تي کِلڻ نہ ٿو اچيم.... کِل تہ ٻائيتاليھہ سال اڳ، پاڻ ٽلٽيءَ ۾ ڇڏي آيا آهيون نہ ادا...“

ڇپيل: آچر پھرين مئي 2016ع

تن ريءَ سال ٿيام... (قبلا امان سانئڻ جِيجِي)

نبض بِيھجي چُڪي هُئي، ساھہ جو هلڪو خرقو جاري هو. ڊاڪٽر مٿان بيٺل هو ۽ هن اکين ۽ هٿن جي اِشاري سان مُون کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي هُئي تہ پکي پرواز ڪري چُڪو آهي. اديءَ جي تلاوت جو آواز ۽ ڳوڙها بُلند هُئا... مُون سندس هٿ جهليو هو، چيو هُئم ”امان...“ مٺي مالڪ جل شانہ جو قسم، هن وراڻيو، ”ها... محمود آهين.“ ڪنن ۾ سرٻاٽ ڪندي چيو هومانس ”امان... وقت اچي ويو آهي... اوهان هلو... اسين پويان اچون ٿا...“ سڄي عُمر هن مُنھنجي ننڍڙي کان ننڍڙي ڳالھہ نہ ٽاري هُئي... ڄڻ مون کي نِگاهن ۾ ڀريندي هُجي... ڏٺائين ۽ اکيون پُوري ڇڏيائين... مُنھنجو چيو نہ ڪرڻ سندس وس کان ٻاهر هو، سندس چئي کي ڇڏڻ هاڻي مُنھنجي وس کان ٻاهر آهي.
هر ماءُ ’انت‘ هوندي آهي. قدرت کيس الاءِ ڇا ڪري خلقي ٿي. عورت جي سڄي جسم ۾، ڄڻ ماءُ بڻجڻ کان پوءِ عجيب ’سينسرز‘ اچي وڃن ٿا. سندس سڄو جسم اک بڻجي پوي ٿو، هَٿَ بڻجي پوي ٿو، لمس بڻجي پوي ٿو، رُڳو اوهان کي ڏسندي رهي ٿي، رُڳو زخمن تي هٿن سان پها رکندي رهي ٿي، رُڳو ڇھاءَ سان، سڀني رنج و المن کي ڇُو منتر ڪري ڇڏي ٿي.
ابي جا رُڳو عڪس اچن ٿا، ڇاڪاڻ تہ هُو مُنھنجي ننڍڙي عُمر ۾ ئي، جھان مان روانو ٿي ويو هو، اها امان ئي هُئي، جنھن ابي وارو ڪردار بہ سنڀالي ورتو. ادا وارن جيتوڻيڪ پنھنجي ننڍي ۽ آخري ڀاءُ جي لاڏ کڻڻ ۾ ڪا ڪسرَ نہ ڇڏي، پر الاءِ ڇو هُجتن جو جھان جيڪو امڙ سان آباد ٿيو هو، وري ڪنھن سان جُڙي نہ سگهيو.
هُوءَ ڏاڍي پڙهيل لکيل عورت هُئي، ٽلٽيءَ جي اُنھن چند خواتين مان هُئي، جيڪي شمس العماءَ، عُمر بن محمد دائودپوٽي جون سيون سڌيون شاگردياڻيون هُيون. ابي سان شاديءَ کان پھرين امان، سَن جي اسڪول ۾ 1939ع ۾ ماسترياڻي هُئي ۽ مُنھنجو وڏو مامو محمد صديق، سرڪاري آفيس ۾ ڪلارڪ هو. اُتان ئي اندازو ٿئي ٿو تہ اهو ڪُٽنب ڪھڙو هو. ابي سان شاديءَ کان پوءِ امان نوڪري ڇڏي ڏني هُئي ۽ سيوهڻ شريف ۾، پنھنجي بيلف مُڙس ميان نور محمد ساڻ، غُربت واري حياتي گهارڻ شروع ڪئي هُئائين.
ابو ۽ امان ٻئي عجيب هُئا. سادي زندگيءَ جي گُذارڻ ۾ کين ڪمال حاصل هو ۽ شايد سندن اهو ئي اعتماد هو، جيڪو اسان ٻارن ۾ بہ ڄڻ اوتجي آيو. قاضي محلہ سيوهڻ واري گهر ۾ اسان وٽ پِينگهو، ڪجهہ کٽون ۽ منجيون هُيون. ٻيو سڀ خير هو ۽ انھيءَ گهر ۾، تنھن وقت جو ڏاهو ۽ جج، جسٽس فيروز نانا ۽ ايوب خان جي دؤر ۾ وزير سائين حاجي مولا بخش سومرو صاحب، ابي جي دوستن جي حيثيت سان ايندا هُئا. انھن لاءِ ڪوبہ ڪمفرٽيبل سامان نہ هوندو هو. اهو اعتماد جو تحفو هو، جو جھڙو حال هو حاضر هو ۽ ان حال تي ڪابہ شرمندگي نہ هُئي ۽ اها ئي سؤچ آهي جو لائيم لائيٽس ۽ سُپر اسٽاريءَ جا هيترا سال گُذارڻ کان پوءِ بہ جي، هن فقير تي ڪوبہ مرتبو، ڪو فرق نہ ٿو وجهي تہ اهو سندس تربيت جو ئي ڪمال آهي.
اسان چئن ڀائرن ۽ ٻن ڀينرن ۾ کيس مون سان ڄڻ عِشق هوندو هو ۽ مان بہ سندس لاءِ ڄڻ هڪ عاشقِ ناشاد دلمراد کان گهٽ ڪونہ هُئس. حياتيءَ جا چوٽيھہ سال گڏ رهيوسانس ۽ سواءِ 1976ع ۾ سورنھن ڏينھن لاهور، اسلام آباد ۽ مري وڃڻ جي ۽ اڍائي مھينا 1980ع ۾ چانڊڪا ۾ پڙهڻ جي، مان کائنس ڪڏهن بہ پري نہ ويس، کيس ڏسي، مُنھنجي دل کي قرار ايندو هو. الاءِ ڇو هر گهڙيءَ اهو خوف حاوي هوندو هو تہ جي هلي وئي تہ جھان ۾ باقي ڇا رهندو.
مان سندس ڪڇ ۾ ليٽندو هُئس، جُتيءَ جو ترو چٽيندو هُئس، پيرن جي پٻن کي چُميون ڏيندو هُئس. عجيب خوشبوءَ هوندي هُئي، تنھن جُتيءَ ۾، تن پيرن جي آڱرين ۾ جيڪا صرف امان وٽ ئي هوندي هُئي. مُنھنجي ديوانگيءَ تي هُوءَ مُرڪندي هُئي. ”سڀ سم جھان ٿي کوٻلا... پر تون بہ سمجهي وٺ... مائٽ ڪيستائين اولاد سان گڏ هوندو ابا... نيٺ تہ هلڻو آهي نہ“ ۽ مان اُهو ئي بيڪار، مجھول انسان، روئڻ ويھندو هُئس تہ هُوءَ مٿي تي هٿ ڦيريندي چوندي هُئي، ”هينئر تہ نٿي وڃان نہ... ڇو ٿو ائين ڪرين...؟“ کيس هڪ لحظي ۾ پرچائڻ ايندو هو. ڳوڙها بيھندا هُئا تہ مان بہ سٽڪو ڏئي چوندو هُئس، ”وڃين تہ ڪونہ ٿي... پوءِ تُون ڇو ٿي ائين چوين؟“
”چوان ان ڪري ٿي جو ڪجهہ سخت ٿيءُ... دُنيا جي سردي گرمي سمجهہ... مائٽ سدائين گڏ نہ هوندو آ.“ وري اُها ڪھاڻي شروع ٿي ويندي هُئي، وري پيا هڪ ٻئي کي مُنھن ڏيندا هُئاسين.
کيس زندگيءَ ۾ ٻہ شيون پسند هيون. چڪن جو چولو ۽ انرجي بسڪوٽ. ابي جي وفات کان پوءِ هُن سدائين اڇو رئو ۽ اڇي شلوار پھري، ها چولو ڪنھن نہ ڪنھن رنگ جو هوندو هُئس جنھن ۾ امان کي چڪنَي جو ڪپڙو ڏاڍو وڻندو هو. مٿان وري سکر جي يعقوب بسڪٽ فيڪٽريءَ جا ٺھيل ’انرجي بسڪوٽ‘ هُن لاءِ ڄڻ ڪو وڏو خزانو هوندا هُئا. مان کيس بسڪوٽ کارائڻ گُهرندو هُئس پر دٻي جا اٺ رُپيا مُشڪل سان ڪَٺا ٿيندا هُئا. جڏهن اُهي پئسا جوڙي، هُن لاءِ بسڪوٽن جو دٻو وٺي ايندو هُئس تہ ڪُلھن تان الاءِ ڪيترا بار لھي ويندا هُئا.
هُن سڄي عُمر پڙهايو. ڄامشوري اچي، ’تعليمِ بالغان‘ شروع ڪيائين ۽ الاءِ ڪيتريون خواتين اسان وٽان گهران پڙهي نڪتيون. هڪ ننڍڙي ديني مدرسي جو گهر ۾ قيام ٿي ويو، جنھن مان هيل تائين الاءِ ڪيترا ٻار فيضياب ٿي چُڪا آهن ۽ جيڪو سندس وفات کان پوءِ، ننڍي ادي سنڀاليندي ٿي اچي.
کيس موسيقيءَ جي بہ وڏي ڄاڻ هُئي. جيوڻي ٻائي، ڪريمان ٻائيءَ جا ڳايل گيت... مناجاتون، حمد.... سندس لھجو، علمي ادبي رعب، ويٺلن تي ڪمال اثر ڪندو هو. هُوءَ ڏاڍي سُٺي تارُو هوندي هُئي ۽ جڏهن اسين ٽلٽيءَ ويندا هُئاسين تہ امان جي مقبوليت جي اسان سڀني کي خبر پئجي ويندي هُئي. جڏهن شام جو اڱڻ ۾، کٽن تي، آيل مھمان خواتين جا هجوم هوندا هُئا.
پنھنجي حياتيءَ ۾، جي ڪجهہ فخرمند لمحن کي، مان ياد جي تار تي سُڪائڻ گهران تہ اُهي، اُنھن عاليشان فنڪشنز جا ناهن جن ۾ مون اهم ترين ايوارڊز ماڻيا آهن پر مون لاءِ اهم ترين گهڙي اُها آهي جڏهن بيورو آف ڪيريڪيُولم ۾، ڪنھن ڪم سان ويس ۽ اُتي هڪ صاحب اُٿي مُنھنجو آڌرڀاءُ ڪندي چيو تہ، ”سائين، توهان ڀلي محمود مغل صاحب هُجو پر هتي اهم ترين ڳالھہ اها آهي جو اوهان جي والدہ جو نالو، اسان وٽ اندراج ۾ آهي جيڪا پنھنجي وقت جي هڪ عظيم اُستاد هُئي.“ اهو لمحو، عزيزانِ من، مُنھنجو ذاتي افتخار آهي. جڏهن ڪير مون کي مُنھنجي والدِ گراميءَ مرتبت فقير ميان نور محمد مغل جي بيلفيءَ ۽ امڙ سانئڻ جي پيشي اُستاديءَ جي حوالي سان ياد ڪندو آ تہ مون کي پنھنجو قد بيحد اوچو لڳندو آهي، جيتوڻيڪ ذاتي حوالي سان پنھنجي قد جي مون کي خبر آهي.
جيجان، مائرن جي هِن ڏينھن تي، الاءِ ڇو هيءَ چوٿين تحرير آهي. مان جيڪو پنھنجو هڪڙو حرف بہ ڪٽڻ ناهيان گهرندو، الاءِ ڇا پيو لکان، ڇا پيو ڪٽيان، حياتيءَ ۾ ائين ڪڏهن ٿيو ناهي، چڱو ٿيو، اڄ ٿي بہ ويو ڇاڪاڻ تہ توتي ۽ بابا تي لکڻ لاءِ، مان لفظ ڪٿان آڻيان ۽ ڪھڙا آڻيان.
ايڪيھن سالن کان مٿي وقت گُذريو آهي، تُنھنجي جسماني وڇوڙي جي گهڙي نہ وسري آهي، نہ ئي مان وسارڻ ٿو گُهران. جھان مان موڪلائڻ مھل بہ تو آخري ڳالھہ مُنھنجي مڃي هُئي، تُنھنجي چيل هڪ هڪ ڳالھہ مان ڪيئن ٿو وساري سگهان!. تو چيو هو نہ، ”سُٺو ماڻھو ٿجانءِ، ڇانوَ ڏجانءِ تہ اُس بہ... رڳو ماڻھن جي موسمن کي سڃاڻجانءِ تہ کين ڇا جي ضرورت آهي.“ الاءِ سُٺو ماڻھو ٿيو آهيان الاءِ نہ، الاءِ ماڻھن جي موسمن جي خبر پئي ٿي الاءِ نہ... بس ڪنھن جي لاءِ سڀ ڪجهہ ڪرڻ کان پوءِ هڪ عجيب خُوشبوءِ لھي ايندي آهي. اهڙي، جھڙي تُنھنجي پيرن جي پٻن ۾ هُوندي هُئي ۽ اُن مھل مون کي لڳندو آهي، مان تُنھنجي ڳالھين جي ياد جي وراڻين ۾ جي رهيو آهيان ۽ مُنھنجو اندر جهونگاري رهيو آهي. ’تن ريءَ سال ٿيام، جن ريءَ ساعت نہ سري هيڪڙي.‘
پروردگار، تو کي بھترين کان بھترين جاءِ تي رکي. (آمين)

ڇپيل: آچر 08 مئي 2016ع

هاءِ دل ناشاد آ... (راڳي: دين محمد شيخ)

قرض لاهڻ ۾ ڪڏهن ڪڏهن الاهي دير ٿي ويندي آهي. محبتن جا قرض تہ هونئن ئي لھڻ جھڙا ناهن هوندا، اُهي تہ بس چڙهندا ويندا آهن. دل ادائگي ڪرڻ تي راضي ئي ناهي ٿيندي ۽ ادا بہ ڇو ڪجن...محبتن ۾ جيترو ڪنڌ تي بار هُجي اوترو گهٽ هوندو آهي. ماڻھو ساڻ هُجي تہ اهو سڀ حسين کان حسين تر ٿيندو ويندو آهي. جي خُدا نہ خواستہ هليو وڃي تہ پوءِ اُها حسناڪي غم آلوده ٿي ويندي آهي. اُهي ئي گهڙيون هونديون آهن جو دل ادائگيءَ لاءِ اُڇلون کائيندي آهي. تقريبن ڇائيتاليھن ڏينھن کان پوءِ هي سڀ لکجي پيو، ڇاڪاڻ تہ دين محمد شيخ صاحب 7 اپريل 2016ع تي رخصت ٿيو آهي. خبر الاهي دير سان ۽ سا بہ عجيب نموني سان ملي. گائيڪ ذوالفقار علي ملڻ آيو تہ هڪڙي اخباري ڪٽنگ سامھون ڪيائين، ”هيءَ خبر اٿوَ؟“ تصوير ڏسي جھڙو ڇِرڪ نڪري ويو. چار ڏينھن پھرين جي خبر، شيخ صاحب جي تصوير ساڻ لڳل هُئي. اخباري دُنيا ۾ سفر ڪيون ٿا ۽ ڪيڏا نہ غافل ٿا رهون... ﷲ اڪبر... سڀني اخبارن اها خبر لڳائي هُئي. سندس وفات جي پوري ڪوريج هُئي... بس مٿئين کي منظور نہ هو تہ علم نہ ٿي سگهيو.
اُن کان اڳ 27 مارچ تي عجيب قصو ٿيو هو. ٽيليوزن تي سنڌي فلم سنسار جي قسط رڪارڊ ڪرڻ جي سوچ هُئي. فلم هُئي ”رنگ محل“ جنھن لاءِ دين محمد شيخ صاحب جي شموليت لازم و ملزوم هُئي. هتان هُتان پُڇا ڪرائيسين تہ خبر پئي تہ دين محمد شيخ تہ گُذاري ويو آهي...اري...اهو ڪيئن ٿيو...ڏُک جي حالت ۾ هٿ پير هنياسين. جنھن اها خبر ٻُڌائي سو بہ پنھنجي جاءِ تي بايقين هو...اُتي نواب مھدي صاحب جن چيو تہ ترسو، پُڇا ٿا ڪري وٺون. هُنن حيلا وسيلا هلايا ۽ تقريبن ٻن ٽن ڪلاڪن کان پوءِ نيٺ نمبر مليو ۽ رابطو ٿي ويو. شيخ صاحب پاڻ ڳالھايو، سڀني کي ساھہ ۾ ساھہ پيو. رات جو دير سان مون کي ڪال ڪيائون ۽ نمبر ڪنفرم ڪري چيائون تہ هاڻي ئي سيوَ ٿو ڪيان ۽ پوءِ تفصيلي ڪچھري ضرور ڪنداسين. پنھنجو نمبر مَٽايو هُئائون، اُن تي بہ معذرت ڪيائون تہ ڇو نہ مون کي اُهو نمبر ٻُڌايو هئائون. اندر کي اطمينان ٿيو هو، پر اُن اطمينان کي اُها خبر نہ هُئي تہ اهو بالحاظ، بامروت، سداملوڪ آواز ڪو آخري ڀيرو ڪَنائجي پيو. عجيب مھربان شخصيت هُئي دين محمد شيخ صاحب جي. قدرت جھڙو لھجو ۽ آواز عنايت ڪيو هُئن، اهڙي ئي مٺڙي سلوڪ جا مالڪ بہ هُئا. جڏهن بہ ملبو هو تہ ڄڻ روح ۾ تراوٽ اچي ويندي هُئي. هڪ سنڌي نجي چئنل تي ’ جھڙا گُل گلاب جا ود محمود مغل‘ رڪارڊ ڪرائڻ لاءِ مون کين ذاتي طور زحمت ڏني هُئي. ڪنھن حيلي وسيلي سان سندن نمبر هٿ ڪيو هُئم. پھرين تہ هُنن لنوايو پئي پر پوءِ عرض گُذاشت تي حيدرآباد تائين هليا آيا ۽ پنجاھہ منٽن جو خوبصورت انٽرويو رڪارڊ ڪرايائون.
اُن ڏينھن قدرت پاران ڪا عجيب حُسناڪي عنايت ٿيل هُئي. سندن حياتيءَ جي ابتدا کان وٺي پرورش، وري نوڪرين، موسيقيءَ جي جھان ۽ آخر ۾ نجي حياتيءَ جي حوالي سان، جيڪو احوال هُنن کولي ڪيو، اهڙو شايد اڳ ۾ ڪٿي ڪونہ ڪيو هُئائون. ٽيپ تي پنجاھہ منٽ ڇا رڪارڊ ڪياسين، ڄڻ حياتيءَ جي بقايا منٽن لاءِ گڏجي وياسين.
هُو ڏاڍي سادي طبيعت جو انسان هو. رک رکاءُ، ملڻ ملائڻ ۾ احتياط، وضعداري ڄڻ سندس عادتن ۾ شامل هُئا. هر ڪنھن کان ويجهو هوندي بہ الاءِ ڇو پري هوندو هو ۽ هر ڪنھن سان پري هوندي بہ سندس آواز هر ڪنھن جي ويجهو هوندو هو. سندس گيتن جا ٻول مون کي برزبان ياد هُئا، جيڪا ڳالھہ هُن لاءِ ڇِرڪائيندڙ هُئي. وچ وچ ۾ لُقمو ڏيندي الاءِ ڇو مون بہ جهونگاريو پئي ۽ اُهي لمحا، بس ڇا تہ لمحا ٿيندا ويا. ڳالھہ ٻولھہ ۾ سڀ کان نازڪ پَل اُهو آيو هو جڏهن هُن ”رنگ محل“ جي گيت ”زندگي ويران ٿي، هاءِ دل ناشاد آ“ کي جهونگاريو هو...گيت جيئن جيئن بُلند ڪندو ويو، سندس اکين ۾ پاڻي ائين ئي ڀرجندو ويو هو. هُن ڪمال خوبيءَ سان ڳوڙهن تي ضبط ڪندي، گيت مُڪمل ڪيو هو ڪئميرا ڏاڍي ظالم شئي آ، عڪسَ تہ بھرحال جهٽجي ويا هُئا. سائين دين محمد شيخ جو آواز، شگفتگيءَ جو عجيب تاثر ڏيندو هو. جنھن زماني ۾ اُستاد محمد يوسف ”يوسف فقير“ جي نالي سان پلي بئڪ ڏيندو هو تہ اُن ئي دؤر جي شروعاتي لمحن ۾، دين محمد شيخ ”رنگ محل“ لاءِ رڪارڊنگ ڪرائي، پنھنجي آواز جي اثر کي وائکو ڪيو هو. اُن کان پوءِ بہ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ڳايل سندس گيتَ ڄڻ تہ سماعتن کي سدابھار ڪري ڇڏيندا هُئا. گيت تہ ڏسو نہ...
. ڪونجڙين جون ڪيچ وڻن ڏي لنگهي ويون ڪالھہ قطارون
(سچل سرمست)
. چئج صبا سڄڻن کي، ڪا مُنھنجي تہ لھجو سار.
(مخدوم امين محمد امين)
. تو سان سدائين سانول هُجان مان، جا دل وسائين سا دل هُجان مان.
(ثُريا حيدرآباديءَ ساڻ)
. گيت گُلن جا هار ڪٿي، اهڙا لال ليار ڪٿي.
(لڪي ناز ساڻ)
. تُنھنجا مُنھنجا سپنا ٿي ويا پورا
(عابدہ پروين ساڻ)
. ڇا لاءِ بھارن ۾ اڄ ڀُونءِ ڀنل ناهي
(قمر شھباز)
. زماني ۾ ناهي نشان ڪو وفا جو.

1960ع جي ڏهاڪي کان وٺي هُن شھرتن جو سفر طئہ ڪيو هو پر هئو پنھنجي حساب جو گُڻي وجود... پبلڪ رليشننگ جي جھان ۾ شايد سندس گهڻي هلت چلت ڪانہ هُئي، مٿان وري نوڪريءَ جي حوالي جي الڳ ڪھاڻي هُئي. کيس جيڪا مڃتا ملڻ گهرجي ها، سا يقينن سندس پلئہ نہ پئي. کيس اُن ڳالھہ جو ڪو ڏُک ڪونہ هو. هُو پنھنجي حال تي راضي رهڻ وارو وجود هو. سندس سانوري مُک تي، سانوري مُرڪ، گهڻو ڪجهہ ڏَسي ويندي هُئي، هُن دنيا ڏٺي هُئي ۽ دنيا جي حرفتن کان بہ چڱي طرح آگاھہ هو، تنھنڪري تہ هُن ڪُنڊ پاسو اختيار ڪيو.
وڌندڙ عُمر، سائين دين محمد شيخ جي جسم تي تہ اثر وجهندي رهي پر سندس آواز سدائين هشاش بشاش هوندو هو. سال 2015ع ۾ هُن تازيون رڪارڊنگس ڪرايون ۽ گيت مون ڏي موڪليا خاص طور فلم ”مان عاشق تُنھنجو آهيان“ لاءِ ڳايل سندس گيت ”هي پاڳل پکيئڙو، آڪاش اُڏامي ٿو، هوائن ۾، فضائن ۾“ تہ ڄڻ سُرن جي جُڙت جو خوبصورت آهنگ آهي جيڪو هُن ڇا تہ خوبصورتيءَ سان اظھاريو آهي ۽ اُن کان سواءِ ان ئي فلم ۾ ٽي ٻيا گيت سندس آواز جو جادو هُئا. کيس الاءِ ڇو پاڻ بابت ڳالھائڻ نہ وڻندو هو. پنھنجي نجي، ذاتي حوالي کي هُو گهڻو پاسيرو رکندو هو. اُن انٽرويوءَ ۾ الاءِ ڪيئن ايترو ڪجهہ ڳالھائي ويو هو. جڏهن مون رڪارڊيڊ سي ڊي خدمت ۾ پيش ڪئي هُئيمانس تہ کِليو هو، ”هِن جي ڪاپي تہ ڪٿي ڪانھي نہ؟“ ۽ مون بہ کِلندي وراڻيو هو، ”آن ايئر ٿي چُڪو آهي...هڪڙي ڪاپي باقي مون وٽ آهي، ٻيو ادارو ڄاڻي، اداري جو ڪم ڄاڻي.“ هُنن مُرڪندي چيو هو، ”ڏسجو، رڳو توهان وٽ ئي هُجي.“
سندس وفات جي خبر ٻُڌم تہ هڪدم ميوزڪ لائبريريءَ ڏانھن ڊوڙيس تہ جيئن اُهو انٽرويو ٽرانسڪرائيب ڪيان پر حيرت جي ڳالھہ آهي...جنھن ماسٽر سي ڊيءَ ۾ ٻہ انٽرويوز محفوظ ٿيل هُئا، اُن ۾ پھريون نمبر هڪ ٻئي صاحب جو هو ۽ ٻيو نمبر رڪارڊنگ سائين دين محمد شيخ جي هُئي...هاڻي پھريون انٽرويو تہ آهي، ٻيو ناهي...شايد مون کيس ڪاپي ڪري نہ ڏنو هو...پاڻ وٽان ڪَٽ ڪري ڏنو هو. ڪمپيوٽر جي کيل ۾، سندس رازداري، رازداري ئي رهجي وئي.
سنڌي موسيقيءَ جو هڪ وڏو آواز رُخصت ٿيو آهي. 5 جنوري 1941ع ۾ شهدادپور جي ڳوٺ ’جادم جوڻيجو‘ ۾ پيدا ٿيل دين محمد شيخ، هاڻي ڪراچيءَ جي هڪ قبرستان ۾ آرامي آهي. سندس وجود جو پاڳل پکيئڙو، هوائن ۾ اُڏامي چُڪو آهي. فلم ’رنگ محل‘ ۽ ’مٺڙا شال ملن‘ ۾ سندس گائڪي اسان وٽ رهجي وئي آهي. جڏهن تہ هڪ اردو فلم ’نئين انداز‘ لاءِ ڳايل سندس گيت بہ هاڻي ”هاءِ دل ناشاد آ“ جهونگاري رهيا آهن.
پروردگار کيس بھتر جاءِ عنايت ڪري. (آمين)

اڱارو 24 مئي 2016ع

هِن سومر تي هُوءَ آفيس ڪونہ ايندي (تعليمدان: ڊاڪٽر عابدہ طاهراڻي)

جمعي جي شام جو، هِنن سٽن لکڻ مھل، سندس جھاز فضائن ۾ بُلند آهي ۽ هُوءَ ڪنھن فريم ۾ بند محوِ سفر آهي. سندس روح پرواز ڪري چُڪو آهي. جسدِ خاڪي آهي، جنھن کي عابدہ طاهراڻي جو نالو ڏنل آهي. انا ﷲ وانااليہ راجعون...
هُوءَ اسان ساڻ روح سان هوندي هُئي. رڳو جسم سان نہ هوندي هُئي، هن واري الاءِ ڇو هن ائين ڪيو آهي. شايد ناراض ٿي وئي آهي. ناراض ٿيڻ جھڙي اسان جي آپا هُئي تہ ڪانہ...پندرنھن کن سالن کان مٿي تہ مان بہ سندس ويجهو رهيس...هُوءَ کن پل لاءِ ناراضگيءَ جو دٻڪو ڏيندي هُئي ۽ وري کلي پوندي هُئي. سندس وقار، ڏيل، ڏيک، کيس سامھون واري جي ڊپ کان آگاهي ڏيندو هو ۽ شايد تنھن ڪري هُوءَ پنھنجو موڊ هڪدم ٺيڪ ڪري وٺندي هُئي. آپا عابدہ طاهراڻي رڳو اسان جي وائيس چانسلر نہ هُئي. هُوءَ اسان مان هُئي. استاد، پوءِ ڊائريڪٽر، پوءِ ڊين...پوءِ وائيس چانسلر، کائنس اڳ جيڪي بہ آيا اهي ٻاهران آيل هُئا. جيڪو وائيس چانسلر کائنس اڳ ۾ هو سو بہ فئڪلٽيءَ مان تہ هو پر رهيو هتي ڪي ٻہ سال بہ ڪونہ هو. عابدہ آپا پنھنجي سڄي ڄمار هن اداري کي ڏني، هُوءَ هر ڪنھن کي سڃاڻندي هُئي ۽ هر ڪنھن کي سندس سڃاڻ هُئي.
حسين ناتو رهيو اسانجو...ڪو زمانو هو، جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ استادن جا نالا، شھرتن جا حسين اسلوَب سانڍيندا هُئا. سائين آصف قاضي، سائين اسد لاڙڪ، سائين راجا الياس، سائين عبدالحسين شاھہ، آپا مسرت مرزا، آپا مرحب قاسمي، سائين سعيد سومرو، آپا پروين شاھہ، آپا خالده جمالي، آپا مراد خاتون پنھور، آپا پروين عثماني، سڄي ڪئمپس، پنھنجو مَٽ پاڻ هوندي هُئي ۽ اتي ئي آپا عابدہ جو وري هڪ الڳ انداز هوندو هو. کلڻو ملڻو، رلڻو ملڻو...شڌ انگريزي سندس زبان تي بيحد ٺھندي هُئي...هُوءَ باقاعدي ڳالھائيندي هُئي ۽ ماڻھو باقائدہ ٻڌندا هُئا ۽ تنھن ڪري ئي سندس باوقار هجڻ جو اهڃاڻ رڳو سندس وائيس چانسلرشپ نہ هو، هوُءَ شروع کان ئي اهڙي هُئي، تڏهن تہ بيسٽ ٽيچر جو ايوارڊ کيس مليو هو ۽ تازو ئي 23 مارچ تي هن صدرِ پاڪستان جي هٿان، وڏي ۾ وڏو اعزاز ماڻيو هو.
هاڻي، هنن جي عروج جي ان دؤر ۾، ڪنھن کي ڳالھائڻ جي تہ ڇا، ويجهو وڃڻ جي همٿ نہ ٿيندي هُئي. سندن ٽولو نڪرندو هو تہ وڏي تزڪ و احتشام سان...اسين جونيئرز پريان ڏسي، کسڪڻ ۾ ئي عافيت محسوس ڪندا هُئاسين. عجيب حياءَ جو ماحول هو...اهي ڏينھن يونيورسٽيءَ ۾ وري نہ موٽيا. کيس وڻن، ٻوٽن، جانورن، مطلب ساهوارن سان ڏاڍو پيار هو. سندس پالتو ٻليءَ سان تہ سندس جيءَ جڙي هُئي. خدا، آپا کي مالي حوالي سان بيحد نوازيو هو ۽ سندس محلات جھڙو گهر ۽ سندس لائف اسٽائل سدائين يگانا رهيا. اها ٻي ڳالھہ آهي تہ اهو سندس دماغ تي ڪڏهن نہ چڙهيو. هُوءَ سدائين هڪ ڪَرِي رهي، زندگيءَ کيس شايد اهو ئي سيکاريو هو.
سندس اڪيلي ڀاءُ جي وفات کان پوءِ، اسين ڪجهہ وڌيڪ ويجهو اچي ويا هُئاسين، ڏک جي گهڙين ۾ شايد مُنھنجي آٿت، سندس اندر ۾ مون لاءِ ڪا دري کولي هُئي. هُوءَ مون کي ويجهو رکڻ لڳي هُئي. ڪڏهن ڪا دعا، ڪا ڳالھہ. ڪجهہ پڇڻ، هن ڄڻ ڀروسو ڪرڻ شروع ڪيو هو. تنھن زماني ۾ هُوءَ سينٽر جي ڊائريڪٽر هُئي. عھدن جا فاصلہ وڌيا ڪونہ هُئا...پر مان غلط ڇو چوان...هن عھدي جو فاصلو ڪڏهن وچ ۾ آندو ئي ڪونہ هو. آپا اصولن جي ڏاڍي سخت هُئي، ڪنھن بہ ائپرُووَل لاءِ وڃبو هو تہ هُوءَ سولائي سان صحيح نہ ڪندي هُئي. مان پنھنجي مالڪ جو بيحد شڪر گُذار آهيان، جو هن عزت عنايت ڪئي آهي...سڀ چوندا هُئا تہ هُوءَ مون کي هڪدم ڪاغذ صحيح ڪري ٿي ڏئي، پر سندس جيڪي سوالَ هوندا هُئا ۽ وضاحتن جي طلبَ هوندي هُئي، اهو تہ مان ئي ڄاڻان ٿو. خاص طور تي مالي معاملات تي، سندس نظرَ بيحد گھري هوندي هُئي.
هُوءَ بلڪل ٻارڙن جيان خوش ٿيندي هُئي. ننڍيون ننڍيون خوشيون، هن وڏي خاتون کي بيحد عزيز هيون، سنڌالاجيءَ ۾ فلمي ميلي جي اختتامي تقريب ۾ اسٽيج تي چڙهڻو آهي تہ سعيد منگيءَ جي پُٽ جو هٿ جهلي وٺي وڃڻو آهي...جي ماڊل اسڪول ۾ سرٽيفڪيٽ تقريب آهي تہ ڪنڊ ۾ بيٺل هڪ ننڍڙيءَ سان زوريءَ ڳالھہ ٻولھہ ڪري، ساڻ هلائڻو آهي، مطلب، کيس ڪُنڊائتا ماڻھو گهڻا وڻندا هُئا، شايد هن هجوم ۾ ڪُنڊائتو رهڻ سکيو هو. اسين، الاءِ ڪيترن موقعن تي گڏ رهياسين...سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ انٽري ٽيسٽ جي ڪَنڊڪٽ ڪرڻ لاءِ، پھرين، سنڌي ۽ انگريزي اعلان مان ڪندو هُئس ۽ هدايتون بہ مان پڙهندو هُئس، اردو حصو مرحب آپا جي حوالي هو. ڪجهہ سال پھرين عابدہ آپا، اسان جي ساٿي ٿي، انگريزي هدايتون پڙهڻ لاءِ، ٽيم ۾ شامل ٿي. سندس ڪمپني ڪمال هوندي هُئي. انگريزي لطيفا کيس ازبر هُئا. هُوءَ سنڌي پڙهي نہ سگهندي هُئي، جنھن جو کيس بيحد ارمان هو. پر ذهانتن جي هن ڪالَ ۾ سندس انگريزي ۽ لب و لھجو، سندس سرڪاري حيثيت جي حوالي سان ازحد ضروري هو.
آگسٽ 2014ع ۾ وائيس چانسلرشپ سنڀالڻ جي ڪجهہ مھينن کان پوءِ کيس ڪينسر ڊائگناسس ٿيو هو. هن ٻاهران علاج ڪرايو هو، واٽس ائپ تي، جواب جي عنايت ڪندي هُئي ۽ جنھن ڳالھہ سڀني کي حيران ڪيو اهو سندس صبر هو. هُوءَ بي انتھا بھادر ۽ صابرين هُئي. بيماريءَ جا مرحلا ۽ انھن جو علاج، جيڏي همٿ سان هن برداشت ڪيو هو، سو يقينن عابدہ آپا جي ذاتي ڪردار جو ڪمال هو. هي فقير ڪئنسر جي مريضن ساڻ هوندو آهي...ٿوري گهڻي خبر مڙئي پويس ٿي. ڌڻيءَ کي حاضر ناظر ڄاڻي لکبو تہ کيس وڏو حوصلو هو، جيڪو عام طور تي، هن مرض ۾ مبتلا ماڻھن کي نہ هوندو آهي. هن تہ پنھنجي مؤت بابت هلايل ايس ايم ايس تي بہ مون سان لطيفو شيئر ڪيو هو.
سنڌ يونيورسٽي، هڪ عجيب جھان آهي...مرڪندڙ مُک، ڪنھن مھل خنجر هڻي ڪڍي، چئي نہ ٿو سگهجي. اسين علم و ادب جون ڳالھيون ڪندا آهيون، رَوئين ۽ سلوڪَ جو درس ڏيندا آهيون ۽ الاءِ ڇو ڪا علمي، ادبي، سياسي سوچ جي مخالفت برداشت ڪري نہ سگهندا آهيون. ذهني سطح کي مٿي ٿيڻ ۾ الاءِ تہ ڪيترو وقت لڳندو!...علامہ قاضيءَ جي مزار جي پاسي ۾ دفن ٿجي نہ ٿجي تي بحث هلي ٿو. عالم، اديب فتوائون جاري ڪن ٿا، اظھارِ راءِ جو موقعو هٿان نہ ٿا وڃائڻ ڏيَن....صاحبانِ علم و فضل کي ڇا ان ڳالھہ جي خبر ناهي تہ پِنَوڙو جتان جو کنيل آهي، اتي ئي رسندو... ڪنھن جي مرضي ۽ ڪنھن جو حڪم هلڻ جو ناهي...اهو فيصلو تہ مٿان جو آهي. بيماريءَ جي باوجود بہ هُن يونيورسٽيءَ جا معاملات هلائڻ لاءِ ڀرپور ڪوشش ڪئي. سندس تڏي تي ويٺلن مان هڪڙي سرٻاٽ ڪيو، ”جي وقت مليس ها تہ اڃان بہ الاءِ ڇا ڪري ها.“ ۽ ٻيو آوازآيو،”وائيس چانسلرشپ کيس کائي وئي...نظرکائي ويس.“
سومر جو ڏينھن هو...ڪئمپ آفيس ۾ بيٺل هُئس. سندس گاڏي گهران نڪتي، چڪر ڪاٽي اتي اچي بيٺي. هوءَ لٿي ۽ سلام جي جواب ۾ مون سان هٿ ملائي اندر اچڻ لاءِ چيائين، سيڪريٽيريئيٽ جو عملو ۽ مان اندر داخل ٿياسين تہ ٽيبل تي پھچندي هن مون ڏانھن ڏسندي انگريزيءَ ۾ چيو، ”وري سومر اچي ويو آهي...مون کي سومرن کان هاڻي الاءِ ڇو چڙ ٿي اچي...“ مون عرض ڪيو... ”آپا...وري بہ سومر تي توهان آيا تہ آهيو..“ نانڪ، حفيظ، مرتضيٰ سڀ بيٺل هُئا. هن چيو، ”خبر ٿوَ....اڄ صبح جو سويل کان الاءِ ڇو جاڳيس پئي....۽ خبر ٿوَ ڇا پئي ڪيم... ڊگريون پئي سائِينِ ڪيم...جام...هاڻي ٿڪي پيس.“ سڀ مرڪياسين پئي...پلَ پوپٽَ ۽ پلَ جگنو هُئا. سندس وجود جو پوپٽ بہ ڪو شايد جلدي اڏرڻو هو. انسان جڏهن وڏي عھدي تي اچي ٿو تہ پڪَ سان ڏھہ دوست آهن تہ ڏھہ ناراض بہ آهن...آپا جي وئي تي ۽ اڃان سندس خاڪِي جسم اچڻ تائين انتظار ۾ وائيس چانسلر هائوس جي لان تي، ائڊمنسٽريشن ۽ ٽيچنگ کان وٺي، عام عملي تائين الاءِ ڪيترا ماڻھو ويٺل آهن. جي هن ڪجهہ پوکيو نہ هو تہ هي سڀ ڇو ويٺل آهن؟ هاڻي تہ هُوءَ وي سي ناهي...وڃي چُڪي آهي...انتظار ڪنھن جو آهي!...هاڻي ان صورتحال ۾ بہ، ڪي مھربان جي سندس وڃڻ تي خوش آهن تہ اتي پنجابي زبان جي هڪ سٽ ياد اچي ٿي...”دشمن مرَي تي خوشي نان ڪرئي...ڪه سڄڻان وي مرجاڻان...“ ڪالھہ سندس ڏينھن هو...اڳيان ڪنھن ٻئي جو بہ ٿي سگهي ٿو.
سجاول جي مٽي لنڊن مان ڄامشوري اچي رهي آهي. پروردگار کيس بھتر کان بھتر جاءِ عنايت فرمائي. (آمين)
هن پنھنجي حصي جون سڀ ڊگريون صحيح ڪري ڇڏيون آهن ۽ جام ٿڪجي پئي آهي...کيس هاڻي آرام ئي ڪرڻو آهي...هن واري هُوءَ سومر تي آفيس نہ ايندي...اهو ڪيترن جي اطمينان لاءِ ڪافي آهي.

ڇپيل: آچر 05 جون 2016ع

پرويز هليو ويو آهي (تعليمدان: پروفيسر ڊاڪٽر پرويز احمد پٺاڻ)

اکين ۾ پوسر وڌي وئي آهي. الاءِ ڪيترا ڪلاڪ ٿيا آهن، وقفي وقفي سان وسندڙ مينھن جيان آب اچي ٿو. ڳوڙها وهن ٿا، وري بيھجي ٿا وڃن. سندس ياد جي جل ٿلَ، اندر جا رستا پُسائي ڇڏيا آهن. هر اهڙي حادثي جي پوئيواريءَ جيان، دل هر هر چئي ٿي، ڄاڻ اک کُلي...اهو سڀ خواب پيو ٿو هلي، ڄاڻ ٽُٽو...۽ ڌڻي ڪندو تہ اهو سڀ ائين نہ هوندو...پر اهو خواب ناهي...اکيون کليل ئي آهن، پرويز وڃي چُڪو آهي.
اربع ۽ خميس جي وچ واري رات، يعني 27 جولاءِ 2016ع بمطابق 23 شوال المڪرم 1437 هجريءَ جي ڊاڪٽر پروفيسر احمد پٺاڻ، ڏھہ لڳي ڪجهہ منٽن تي، اوچتو هي جھان ڇڏي ويو.
انا للهِ وانااليہ راجعون.
هڪ پکيءَ ڀڙڪو کاڌو ۽ اڏارَ ڀريائين. هڪڙي ٻارڙي پنھنجي مُرڪ کي زندگيءَ جي فريم ۾ فريز ڪيو ۽ مُنھن ڦيري ڇڏيائين. هُو اسان سڀني جي وچ مان اُٿيو ۽ هيڏانھن هوڏانھن نھارڻ کان سواءِ، اوپرن جيان روانو ٿي ويو.
ائين الاءِ ڇو ٿيندو آهي معزز خواتين و حضرات، ڪڏهن ڪڏهن، ڪي ڪي ماڻھو ڀريل ڀڪيل ڪائنات ۾ سڀني جي وچ ۾ ويٺي، يا سڀني ساڻ هلندي، کل مسخريءَ جون سوغاتون ورهائيندي، اوچتو مُنھن موڙي وٺندا آهن. ڀريل محفل مان ائين اٿي ويندا آهن، ڄڻ اتي ڪڏهن ويٺا ئي ڪو نہ هُئا. ويٺل، وائڙن وانگر کين ڏسندا ئي رهجي ويندا آهن. ستم تہ اهو بہ هوندو آهي تہ سوال پڇڻ جھڙو وقت بہ نہ ملندو آهي، حيرتن جو ڄار ائين جڪڙي وٺندو آهي، جو جيستائين پاڻ ڇڏائجي، تيستائين وڃڻ وارو الاءِ ڪٿي وڃي پھچندو آهي ۽ هن سفر تي نڪتل کان کڻي جي سوال ڪرڻ جو وقت بہ ملي تہ کين وري ڪھڙو جواب ڏيڻو هوندو آهي.
ننڍپڻ جون دوستيون ڏاڍيون حسين لڳنديون آهن. وڏي ٻاجهہ، وڏي رحمت ڀاسجنديون آهن، پر عُمر جي هنن ڏهاڪن ۾ اهي زحمتون بڻجن شروع ٿينديون آهن، جڏهن رخصتيءَ جو عمل شروع ٿيندو آهي، ورهين جا رفيق موڪلائين تہ خزائن جي پڪ تہ ٿئي ئي ٿئي ٿي.
1970ع يا 71 هو...اسان کي سنڌ يونيورسٽي ڪالونيءَ ۾ آئي، ست سال کن ٿيا هُئا. ٽڙيل پکڙيل گهرن جا رهواسي شاھہ، رندَ، پنھورَ، ابڙا، مغلَ، ڪاظمي، پٺاڻَ ۽ ڪجهہ ٻيون ذاتيون هُئا. هر ڪو الاءِ ڪٿان ڪٿان آيو هو....پر جيترو دير سان مليو هو، اوترو جلدي سندس وجود جو داڻو محبتن جي سڳي ۾ پوئجي ويو هو. امڙيون، پاڻ ۾ ساهيڙيون بڻجي ويون هيون ۽ پيئرَ دوستَ...يونيورسٽي جي مختلف شعبن ۾ مقرر عملو، سڀ هڪٻئي جا شناسا، هڏ ڏوکي ۽ بس ڀائر بڻجي ويا. ڪالوني، هڪ ننڍڙو ڪٽنب بڻجي وئي.
وڏڙن کي ڏسندي نئين نسل وري دوستي ڌاري...ذوالفقار پنھور، پرويز پٺاڻ، محمود الحسن مغل، مولا بخش ۽ اميد علي رند، زبير ڪاظمي، طارق عالم ابڙو، پاڻ ۾ گڏيا ۽ مٿان وري عبدالرحمان سيال ۽ عبدالرحمان شيخ اچي اُن گروپ جا ساٿاري بڻيا. وقت پنھنجيون واڳون ڇنايون ۽ سواءِ رات جو پنھنجن پنھنجن گهرن ۾ وڃي ننڊ ڪرڻ جي سڀئي ’سڀ جان هڪ قالب‘ بڻجي ويا. هڪٻئي جي گهران ماني آڻبي هُئي، رات جو سِرُن جي سگري ٺاهي چانھن ڪاڙهبي هُئي، وسندڙ مينھن جي شدت ۾ ٽينس ڪورٽ ۾ ڪرڪيٽ جا مقابلا ٿيندا هُئا. فلم ڏسڻ لاءِ گڏجي ڪاليج مان بَنڪ ڪبو هو. رولاڪيون، حسناڪيءَ سان هونديون هيون. ۽ مٿان مائٽن جي بہ اک هوندي هُئي. اک هُئي، تڏهن تہ هر امتحان، امتيازي نموني سان پاس ٿيو ۽ وقت اسان سڀني کي ڪنھن نہ ڪنھن مقام تي آڻي بيھاريو.
ذوالفقار عليءَ، نياز پنھور جي جاءِ والاري، عبدالرحمان سيال، سنڌ جو هڪ مشھور ٻارن جي علاج جو ماهر ڊاڪٽر آهي. عبدالرحمان شيخ، ٽيليفونن جي کاتي ۾ بالا عملدار آهي. مولا بخش ۽ اميد علي، سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اعليٰ درجن تي رهيا آهن. فقير اوهان جي سامھون آهي...۽ پرويز پٺاڻ وري، اقتصاديات، سماجيات ۽ معاشيات جي حوالي سان ميدان سنڀاليو ۽ چئي سگهجي ٿو تہ وقت جي ڄاڻو ماڻھن کيس پنھنجي دؤر جو اهم ترين ’سوشل سائنٽسٽ‘ تسليم ڪيو. تعليم جي ونڊ ورڇ کان سواءِ ٻين سڀني ميدانن ۾ اهم خدمتن سرانجام ڏيڻ کان سواءِ هن صاحب، مانيٽرنگ اينڊ اواليُوئيشن، پروجيڪٽ فائِنَنس ۽ مئنجمينٽ، رُورَل ڊولپمينٽ، فارمر پارٽيسپيشن ان ايريگيشن ائنڊ ڊرينيج، ايريگيشن ٽرن اوَور، انوائرنمينٽ اينڊ ايگريڪلچرل اڪانامڪس جھڙن عالمي شعبن ۾ پاڻ مڃايو. سندس تيار ڪيل اسڪيمون عالمي معيار رکنديون هيون ۽ شعبي ۾ سندس مھارت حيران ڪندڙ هُئي.
پرويز جي ذاتي حوالي سان تعليمي ميدان ۾ ترقيءَ جي رفتار بہ حيران ڪندڙ هُئي. هن اسٽاف اڪانامسٽ جي حيثيت سان 1989ع کان پنھنجو ڪئريئر شروع ڪيو. 1992ع ۾ هُو ’سنڌ ڊولپمينٽ اسٽڊيز سينٽر‘ ۾ اسسٽنٽ پروفيسر مقرر ٿيو، 2007ع کان سندس ترقي ايسوسيئيٽ پروفيسر طور ٿي. سال 2005ع ۾ کيس مڪمل پروفيسر بڻجڻ جو اعزاز حاصل ٿيو. معنيٰ محض ٻائيتالھہ سالن جي ڄمار ۾ هن ان پدَ کي ڇھيو هو. اهو سفر اتي ئي ختم نہ ٿيو، اٺ سال پوءِ هن يونيورسٽي ٽيچنگ جي شعبي ۾ آخري حد کي بہ هٿ لاٿو ۽ ’پروفيسر ائميرَيٽَس‘ بڻجي ويو.
تدريسي حوالي کان سواءِ انتظامي عھدن تي بہ کيس قدرت واھہ جي قابليت ڏني ۽ نوازيو. مارچ 1989ع کان فيبروري 2004ع تائين هُو سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڪرمنالوجيءَ جي شعبي جو سربراھہ رهيو. مارچ 2004ع کان جنوري 2010ع تائين سنڌ يونيورسٽيءَ جي امتحاني شعبي جو ڪنٽرولر رهيو. سال 2010ع کان 2012ع تائين تحقيق سان لاڳاپيل اداري، ’اورِڪ‘ جو ڊائريڪٽر رهيو. سال 2012ع کان 2013ع تائين ريسرچ گرئجوئيٽ اسٽيڊيز جو ڊائريڪٽر رهيو، سال 2013ع ۾ ’فئڪلٽي آف سوشل سائنسز‘ جو ڊين بڻيو ۽ سال 2005ع ۾ کيس ’پرو وائيس چانسلر سنڌ يونيورسٽي ميرپورخاص ڪئمپس‘ بڻايو ويو ۽ ان ئي عھدي تي هُن 27 جولاءِ 2016ع تي وفات ڪئي.
سندس تعليمي حاصلات بہ ڪمال هُئي. هُن 1987ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ مان MBA ڪئي هُئي. 1991ع ۾ انگلينڊ جي واءِ ڪاليج يونيورسٽيءَ مان ايگريڪلچرل اڪانومڪس ۾ ايم ايس سي ڪيائين. 1998ع ۾ ساڳي يونيورسٽيءَ مان ايگريڪلچرل اڪانامڪس ۾ پي ايڇ ڊي جي ڊگري حاصل ڪيائين. پروفيسر ڊاڪٽر پرويز احمد پٺاڻ کي سندس ڪارڪردگيءَ پٽاندڙ حڪومتِ پاڪستان جي هائر ايجوڪيشن ڪميشن سال 2007ع جو ’بيسٽ ٽيچر ايوارڊ‘ ڏنو هو ۽ 2013ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ کيس گولڊ ميڊل عطا ڪيو هو.
پنجن ڪتابن جي مدير ۽ ليکڪ، تقريبن 60 پيپرز مختلف ڪانفرنسن ۽ سئمينارن ۾ پيش ڪيا ۽ سندس 37 آرٽيڪلز ڇپيا ۽ 11 ريسرچ رپورٽس شايع ٿيون. سندس تحقيق جو شعبو ايترو سگهارو هو، جو وفات مھل تائين هن 18 پي ايڇ ڊي اسڪالرز پيدا ڪيا هُئا، جڏهن تہ 22 اڃان سندس تدريس هيٺ هُئا. ساڳي ريت هن 44 ايم فل اسڪالرن کي ڊگريون ڏياريون هيون ۽ اڃان 52 ڄڻا سندس گائيڊينس هيٺ هُئا، رڳو اهي انگَ اکرَ ئي سندس درس و تدريسي حوالي سان حيثيت کي واضح ڪن ٿا.
هن يونيورسٽيءَ کي ڀريا 27 سال ڏنا. انھن ستاويھن سالن جون مُرڪون، کِلَ، رُساما ۽ رنجَ، پرچڻ ۽ پرچائڻ، هاڻي وقت جي تار تي ٽنگجي ويو آهي. اکين جو پاڻي ان کي سڪڻ ئي ڪٿي ٿو ڏئي.
هڪڙو علم جو اڪابر رخصت ٿيو آهي. جنھن جي علمي قدَ بُتَ کان ڪو بہ انڪار نہ ٿو ڪري سگهي. سنڌ يونيورسٽيءَ جي تدريسي ۽ انتظامي شعبي کي هڪ وڏو ڌڪ رسيو آهي. هي سٽون ان ڪري نہ پيون لکجن تہ هُو ڪو مُنھنجو ڀاءُ ۽ اسان جو دوست هو، پر سچائي اها ئي آهي تہ پنھنجي ميدان ۾ هن مھل، ساڻس بَرُ مئچڻ لاءِ هر سطح تي ڪو بہ ماڻھو نہ هو...هي سڀ سندس حق ٺھي ٿو، جيڪي ڪجهہ لکيو ويو آهي.
هي فقير، اوهان کي سندس مغفرت جي دعا لاءِ عرض ٿو ڪري، اهڙا انسان ورلي پيدا ٿيندا آهن. دعا ڪجوس، پروردگار سندس پورهئي کي قبول ڪري ۽ بھتر کان بھتر جاءِ عنايت فرمائيس. (آمين)
تقريبن ڇائيتاليھن سالن جو ساٿ ٽُٽو آهي...پاڻ سنڀالجي پيو الاءِ نہ...اکر گڊمَڊ ٿي رهيا آهن ۽ بصارتن تي خراش لاءِ هي فقير اوهان کان معذرت طلبي ٿو. ڀائر، رڳو رت ڄاوا نہ هوندا آهن، ڀائر اهڙا بہ هوندا آهن، تڏهن تہ نظر جي ڌنڌلاڻ وٺُ نہ ٿي ڏئي، کيس حياتيءَ ۾ سدائين تڪڙ هُئي. شايد ڄاتائين پئي تہ هو هليو بہ ايترو ئي تڪڙو ويندو.

ڇپيل: ڇنڇر، 30 جولاءِ، 2016ع

ايڪتا جو پروانو (صحافي ۽ براڊڪاسٽر: سائين ميوو خان ’پروانو ڀٽي‘)

ايڪتا جي ڏينھن تي، هڪڙو پروانو کُٽي پيو آهي. ٻاهر رنگ آهن، جؤت آهي، خوشبو آهي، مُرڪن ۽ اتساھہ جو ميڙو آهي ۽ ان هجوم جي سٿ ۾ بار بار ياد اچي ٿو تہ سائين ميوو خان عرف ’پروانو ڀٽي‘ ٽنڊي محمد خان ڀرسان، آسودہ خاڪ ٿي چُڪو آهي، هڪ ڪتاب ”جُلد“ ٿي ويو، فنا کان بقا جي راھہ جي ڪٻٽ ۾ محفوظ ٿي ويو. انا لله وانااليہ راجعون.
قبلہ سائين وقار حسين شاھہ جن کي سجادہ نشين جي پڳ ٻڌائي وئي هُئي تہ تقريب مان موٽندي مان، تاج جويو ۽ سائين پروانو ڀٽي گڏجي واپس ٿيا هُئاسين. گاڏي تاج ڀاءُ جي هُئي ۽ هن پھرين مون کي ڊراپ ڏيڻ پئي گهريو، سو ڪچھريءَ جي بھاني، سائين پروانو ڀٽي صاحب کي بہ ساڻ وٺيو آيو تہ محمود کي گهر ڇڏي وري واپس حيدرآباد موٽون ٿا. گهر ڇڏڻ آيا تہ غنيمت ڀانيم. اندر وٺي ويومانِ، جيڪا تڪڙي خدمت ٿي سگهي سا ڪيم، ۽ کين وڃڻ کان پھرين روايتي انداز ۾ اجرڪن جو تحفو پيش ڪيم. اڱڻ تي آيل هُئا. اسان جي عزت وڌي هُئي. اجرڪ پائڻ سان ئي پاڻ آبديدہ ٿي ويو هو. روايتي، قدردان مُڙس هو. ڀاڪر پائي رخصت ٿيو پر ٻئي ڏينھن فون تي چيائين، ”ابا محمودَ، جيڪا تو ڪالھہ روايت وڌائي، ان کي هاڻي گهٽ ماڻھو سلامت پيا رکن. شابس هُجئي، جس هُجئي، پنھنجو تڏو ملھايئي. پنھنجي راڄ رسم کي کڻي هلئين، ٻيلي اهو ڪندو رهج ۽ ڪڏهن نہ وسارج.“ سندس آواز ۾ نمي هُئي ۽ ڳالھہ مڪمل ڪرڻ کان پوءِ تہ ڄڻ ڇڄي پيو هو. اڳيان جيڪو بہ ڳالھايو هُئائين، اهي صرف ڳوڙها هُئا. ڄڻ سيني تي ڪري رهيا هُئا، هن روايتي رسمن ۽ خاص طور تي سنڌي ٽوپيءَ ۽ اجرڪ جو ذڪر ڪيو پئي. جيڪي ٻُڌايائين، سو ڪمال هو، ”پروانو“ سڏائڻ هر ڪنھن جو وس ٿورئي هو. 16 فيبروري 1934ع تي ڳوٺ پيارو آرائين ۾ گل محمد ڀٽيءَ جي گهر پيدا ٿيل ميوو خانَ، 1957ع ۾ تپيداريءَ جو امتحان پاس ڪيو، تپيدار ٿيو پر کيس ڄڻ ان ڪم جي سمجهہ نہ آئي. 1958ع ۾ هن نوڪري ڇڏي ۽ صحافت جي جھان سان سلھاڙجي ويو. لطيف سرڪار تي ٿيندڙ ادبي ڪانفرنس ۾ شرڪت ساڻ، ادبي قافلي جي سٿ ۾ شامل ٿيندي، پڙ ۾ پير ڌريائين. اخبار، اسٽيج، ريڊيو، ٽيليويزن ۽ فلم سندس حياتيءَ جو خاص محور رهيا. فلم ”محبوب مٺا“ ۾ تہ ڪردار بہ ادا ڪيائين. ڪيترين ئي ادبي تنظيمن ۽ ادارن جو ميمبر رهيو ۽ اٺونجاھہ سال، لکڻ پڙهڻ ساڻ سندس ساٿ رهيو، ايڪتا رهي.
هي جيڪا ايڪتا هوندي آهي نہ خواتين و حضرات، ان جي خوشبو ڪمال هوندي آهي. اها تہ اندر جو آواز هوندي آهي، سرمستي هوندي آهي، ڪيف هوندي آهي. ماڻھو ڪنھن موضوع، ڪنھن سبب ڪنھن چاھہ، ڪنھن محور سان سلھاڙجَي تہ اڻ پيتيءَ جا نشا چڙهي ويندا آهن. اسان ڏٺو آهي نہ....رڳو سڏ ٿيو علي قاضي صاحب جو...جنھن پنھنجي روح جي گھرائيءَ سان رڳو پنھنجي نيتَ ۽ ايمانَ کي سڏ ڏنو، ان سان ايڪتا ۾ ٿِي بيٺو ۽ ڪروڙين عوام، سندس آواز سان آواز ملايو آهي...پنھنجي جُوءِ سان جِندُ جي جوڙَ جي ”تجنيس“ ڇا تہ رنگ ڏيکاري رهي آهي. هزارين سالن جي روايتن کي سيني ۾ سانڍي، سنڌ جدت جو سفر طئي ڪري رهي آهي. جتي نوجوان نسل، پنھنجي روايتن کي ڄاڻي رهيو آهي، اتي اسان جا وڏڙا، انھن سبقن کي اسان وٽ امانت طور رکندا وڃن ٿا. مسافر کي اڳيان وڌڻو ئي آهي. پويِن کي سواريون ڪتب آڻڻيون ئي آهن. خوشيءَ ساڻ ڳوڙهن جو ميلاپ تہ ڪڏهن نہ ڪڏهن ٿئي ئي ٿو. اڄ هن خوشيءَ ۾ اهڙو ئي هڪڙو ڳوڙهو اَٽڪي پيو آهي. وقت جي ڪاغذ تي ڪِرڻ کان پھرين، اک جو وزني ٿيڻ ضروري آهي.
پروانو صاحب، هر نسل سان سندس سوچ مطابق هليو. هن تقريبن ٽن نسلن جي ذهني آبياريءَ ۾ ساٿ ڏنو. ريڊيو تي پروگرام ڪندي ڪا بہ چڱائي ٿيندي هُئي تہ هڪدم سندس فون اچي ويندو هو. هُو ايڏي پاٻوھہ مان تعريف ڪندو هو، جو سينو ويڪرو ٿي ويندو هو...قدرت کيس بي انتھا حسين حافظو عنايت ڪيو هو. هُو يادگيرين جا واهڙ وهائيندو هو تہ ٻُڌندڙ دنگ رهجي ويندا هُئا.
کيس پنھنجي دؤر بلڪہ دؤرن جو هڪ هڪ واقعو ياد هو. تقريبن هر اهم شخصيت سان سندس نجي سلام دُعا هوندي هُئي ۽ اها هُو پاڻ تائين رکندو هو. پروانو صاحب، مُنھنجي خيال ۾ تہ ڪڏهن بہ ڪنھن جي درَ تي ڪنھن ڪم سان نہ ويو هوندو. هُو بيحد خوددار انسان هو. ڪنھن کان ڪجهہ گهرڻ سندس سرشت ۾ نہ هو ۽ تنھن ڪري ئي هُو سدائين سفيد پوش رهيو. وٽس ذاتي گهر نہ هو، جنھن جو ڏک کيس سدائين رهيو. هاڻي جڏهن هن پنھنجو پلاٽ وسايو آهي تہ اميد آهي تہ سندس اهو ڏک ڏور ٿي ويو هوندو.
”ٽڙندڙ مُکڙيون“ ۽ ”سرهاڻ“ نالي ڪتابن جو ليکڪ، هڪ شاعر، هڪ پيشڪار، هڪ اداڪار، هڪ نثر نويس، پنھنجي ذات ۾ بي انتھا گُڻ رکندڙ ۽ اُنھن سڀني گُڻن کي ايڪتا سان سلھاڙيندڙ پروانو ڀٽي صاحب، روايتن ۽ وضعداريءَ سان ايڪتا جو هڪ خوبصورت استعارو هو. اڄ هن ساٿَ، هن رنگَ، هن هجومِ ۾ اسين کيس ساريون ٿا. سرڪار لطيف جي هن فقير، آخر تائين ڀيرو نہ ڀڳو. هن سال هُو نہ وڃي سگهيو تہ سائين وقار شاھہ پاڻ کيس ملڻ آيا. معنيٰ سرڪار بہ هن سان تعلق کي برقرار رکيو. رمتو روانو ٿي ويو آهي ۽ پويان، ڄڻ اسان لاءِ ايڪتا جي ڏينھن تي هڪ مثال ڇڏي ويو آهي تہ ”حُبَ ۽ سِڪَ جي ايڪتا هُجي تہ محبوبَ بہ خيال رکڻ ۾ اڳيان اڳيان هوندا آهن.“ پروردگار سندس پورهيو قبول ڪري ۽ کيس بھتر کان بھتر جاءِ سان نوازي- آمين

ڇپيل: آچر، 04 ڊسمبر، 2016ع

اديون خبردار جو هونديون آهن (تعليمدان: پروفيسر آپا زيب شاھہ)

ڀينرون بہ عجيب هونديون آهن. الائي ڪھڙو جادو هوندو آهي سندن نيڻن ۾. جي وڏيون هجن پاڻ کان تہ شفقتَ، پاٻوھہ ۽ حِلم سان ڀريل اکيون، ماڻھوءَ کي پنھنجي ڀاڪر ۾ ڀري وٺنديون آهن، صفا مائرون لڳنديون آهن ۽ جي عُمر ۾ ننڍڙيون هُجن تہ سندن نازَ، ناز کڻائڻ جو يقين، اها پڪَ تہ ”ادل ضرور مڃيندو، ٻيو ڪير مڃي نہ مڃي.“ هانءَ ۽ ڳڙکيون کولي ڇڏيندو آهي، ڀيڻَ، مالڪ جي ڪمال مھر هوندي آهي. ان رشتي ۾ رت جو هجڻ ضروري ناهي. بس رشتي جي ڏور ڳنڍجي وڃي تہ ڀيڻ پئي ساھہ وارِي ڪندي. ڪا جاءِ نہ ملندس جتي ڀاءُ کي ويھاري، بس جيءَ ۾ جاءِ هوندي اٿس، جيڪا پنھنجي پوري حضور ساڻ ارپيندي رهندي آهي. هڪ ڀاءُ کي محسوس ڪرڻ ڀيڻ جو ڪمال هوندو آهي. ڀائرن کي الاءِ ڇو ڀينرون ايتريون گهڻيون محسوس نہ ٿينديون آهن، جيترو هُو کين محسوس ڪنديون آهن. گذريل ڪجهہ ڏينھن ۾ رشتي جو ڪجهہ اديون جھان ڇڏي ويون آهن. رت جورشتو نہ هو، پر سندن ٻاجهہ جو رشتو ڪمال هو، هٿ رکڻ جي فنَ کان واقف هيون، پنھنجي وجود ۾ اهو سڀ ڀري رکنديون هيون، جيڪي وڏي ڀيڻ وٽ، سامان ۾ سٿيل هوندو آهي ۽ جنھن کي هُو وڏي لاڏ سان پنھنجن ننڍن ڀائرن ڀينرن ۾ ورهائينديون آهن.
سنڌ يونيورسٽيءَ جي ’سوشل ورڪ ڊپارٽمينٽ‘ ۾ هوندي هُئي ادي زيب النساءِ شاھہ...استاد، چيئرپرسن...جنھن کي اسين سڀ ’ادي زيب شاھہ‘ يا ’آپا زيب شاھہ‘ سڏيندا آهيون....آهيون...هُئاسين نہ...مٿي تي سدائين رؤ...ان هيٺ شالَ، باوقار لباس....مُرڪَ اهڙي جھڙي سون....سِڌي اندر ۾ لھندڙ....سينيئر ڪليگ ڀلي هُجي، پر جيڪو رشتو، هن اسان ننڍن ڀائرن سان رکيو، سو بہ ڪمال هو. سمجهائڻ، سيکارڻ، گڏ هلڻ...يونيورسٽيءَ ۾ هيٺانھين مٿانھين....پرائي پُٽ کي ڪير ٿو سيکاري!...پر آپا زيب انھن سڀني رنگن سان سٿيل هُئي جنھن کي محبت چئبو آهي.
پنھنجي چيئرپرسنشپ واري زماني ۾ آپا، لاڳيتو مختلف ڪيفيتن جو شڪار رهي. پنھنجي ارادي جي اڏولتا کي اول ۽ عھدي کي سيڪنڊري سمجهندڙ آپا، پنھنجي اصول جي حوالي سان هڪ پڪو پختو ڪردار هُئي. هن جيترو وقت بہ پنھنجي سيٽَ تي گذاريو، پنھنجي باوقار وجود جيان ئي باوقار گذاريو. ڪرسيءَ تي هوندَي ۽ ان کان سواءِ، اسان آپا ۾ ڪو فرق نہ ڏٺو. هوءَ ڪنھن جھان دِگر جي مسافر هُئي. عھدن کان سواءِ بہ سندس ذات جو عھدو وڏو هو. 8 آگسٽ 1945ع ۾ حيدرآباد ۾ جنم وٺندڙ آپا زيب جو تعلق حيدرآباد جي شيخ گهراڻي سان هيو، جنھن جا پکا، ٽنڊو ڄام ۾ بہ اڏيل هُئا. شروعاتي تعليم هنن ٽنڊي ڄام ۾ ورتي هُئي. جنھن کان پوءِ ميرا اسڪول حيدرآباد مان 1975ع ۾ ميٽرڪ ڪيائين ۽ پوءِ زبيده ڪاليج حيدرآباد ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ علم پرائيندي عملي حياتي شروع ڪئي هُئي. پھرين حڪومتِ سنڌ جي سوشل ويلفيئر جي اداري ۾ ”ليڊي سوشل ويلفيئر آفيسر“ طور ڪم ڪرڻ کان پوءِ، سنڌ يونيورسٽيءَ سان رشتي ۾ جو جڙي تہ رٽائرمينٽ تائين پنھنجي پورهئي ۾ خلوص جو رنگ ڀريندي رهي. 1975ع ۾ هن سوشل ورڪ جي شعبي ۾ ليڪچرارشپ سان پنھنجو سفر شروع ڪيو هو. آپا کي سوشل ورڪ جي شعبي ۾ ڪم ڪرڻ جو ديوانگيءَ جي حد تائين جنون هو. هوءَ سنڌ جي مڙني ادارن پاران سوشل ورڪ جي فيلڊ وزٽس لاءِ ”نگران“ مقرر ٿيل هُئي، ان زماني ۾ نياڻين جي ٻاهر نڪرڻ تي پابندي هوندي هئي، هاسٽلز ۾ رهندڙ نياڻين کي، آپا، پنھنجي نگرانيءَ ۾ پاڻ وزٽس تي وٺي ويندي هُئي. هن سدائين ان ڳالھہ تي زور ڏنو هو تہ نياڻين جي اعتماد، اعتقادَ کي هٿِي ڏني وڃي ۽ انھن ۾ حوصلي وڌائڻ لاءِ، هوءَ پاڻ انھن ساڻ هر سفر ۾ ساڻ هوندي هُئي.
آپا جي ڏاهپ کي ڏسندي، گورنر هائوس ۾ ”دانشورن جي جٿي“ کي موڪليندي، وائيس چانسلر ڊاڪٽر رشيد احمد شاھہ، آپا کي ئي اڳواڻ ڪري موڪليو هو. سماجي ادارن جي حوالي سان ۽ انھن جي ڪارڪردگيءَ جي مدَ ۾، آپا کي جيڪا ڄاڻ هُئي سا، پنھنجو مَٽ پاڻ هئي. پنھنجي خاندان ۾ هوءَ چئن ئي ڀائرن، ادا امداد، ادا اعجاز، افتخار ۽ غلام عليءَ جي لاڏلي هُئي ۽ مٿن ساھہ ڇڏيندي هُئي. ڊاڪٽر غلام عليءَ جي بيگاھہ شھادت کيس جهوري وڌو تہ مٿان وري ساھہ سيباڻي افتخار جي سيوهڻ شريف جي لال باغ ۾ مليل ميتَ، کيس نستو ڪري ڇڏيو. ادا امداد بہ راهي ٿيو ۽ آپا، ڄڻ پاڻ کي وڌيڪ ميڙي نہ سگهي. جيءَ جي جهوريءَ کيس بستري تي آڻي ڇڏيو.
11 جولاءِ 1978ع تي سندس هٿ جهلي، حياتي گذارڻ واري ساک جي ورَ، سائين ولي محمد شاھہ کيس هر ساٿ مھيا ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي، پر ”اَدن“ جي وصال جي جيءَ جهريل ادي، پوئتي ٿيندي وئي. اسانجي گهرَ سان شدت سان محبت ڪندڙ ۽ مُنھنجي وڏي ادي منور جھان سان، بي انتھا پيار سبب، هوءَ اسان سڀني جي وڏي ادي بڻجي وئي هُئي ۽ هن اهو مان شان وڏي حساب سان ملھايو. اها ڪھڙي گهڙي هُئي جتي ادي وڏي، ادي وڏي نہ هُجي؟ قدرت کيس پنھنجي قدَ جي خبر ڏني هُئي ۽ آپا، هن فقير کي بہ افتخار جھڙو ئي سمجهيو ۽ اهو افتخار، مون کان ڀلا ڪيئن وسري سگهي ٿو!؟
ڪڏهن ڪڏهن ماڻھوءَ جي زبانَ بند هوندي آهي پر سندس سڄو وجود ڳالھائيندو آهي. آپا جو مامرو بہ اهڙو هو. هوءَ جتي هوندي هُئي ڄڻ سندس سڄو وجود پيو ڳالھائيندو هو. هٿَ پيار جي ٿڦڪي پيا ڏين، تہ اکيون محبت ۾ شُم آهن. دعا هلندي ٿي رهي تہ چادرپيل سرايو، وقار پيو اوتي. سندس مُرڪ ايتري گهري هوندي هُئي جو الاءِ اندر ۾ ڪيترا ڀاڪر ڀرجي ويندا هئا. بي انتھا ٿورو کائيندڙ آپا، ٻين جي پليٽن کي ڀري خوش ٿيندي هُئي ۽ اهي اکيون وري پيون جادو هلائينديون هيون. هن نياڻين جي هڪ وڏل نسل جي آبياري ڪئي. سوشل ورڪ کي سوشل ورڪ ڪري کنيو ۽ 24 جنوري 2017ع تي، اڄ کان ٻارنھن ڏينھن پھرين، ٽنڊي آغا ۾ پنھنجي مرقد ۾ ليٽڻ کان پھرين بہ هن، ان ڏينھن تائين بہ ٻين جي اُڻ تُڻ ڪئي هُئي.
ڊاڪٽر غلام قادر بليديءَ ۽ عبدالقادر جي وڏي اديءَ بہ جھان ڇڏيو. پاڙي ۾ سالن جا سالَ گڏ رهياسين. ننڍپڻ، سندس دعائن جي پاڇي ۾ گذريو. ائمبولينس ۾ روانو ڪندي، اکين جا بند ڀڳا تہ بيٺيلن مان هڪ پُڇيو ”اوهان جو ڪھڙو رشتو هو؟“ ڏڪندڙ لھجي ۾ وراڻيو هُئم، ”ادي هُئي مُنھنجي...پاليو هُئائين...امڙ هُئي.
هي وڏيون اديون، هي اسانجون امڙيون، هي گلاب جا سدابھار گُلَ...جن هلڻ سيکاريو، چَلڻُ سيکاريو. محبت اوتي ۽ محبت سيکاري، شل پنھنجن مرقدن ۾ آباد هُجن. شاد هُجن. شل مٿن بہ ربُ ڪريم جي نگاھہ اهڙي ئي محبت ڀريل هُجي، جھڙي هنن جي نگاھہ اسان تي پوندي هُئي. آمين. ادي، هِن محبت جا ٿورا ادا ٿي ڪونہ ٿا سگهن، مون جھڙا لکين ڀائرَ، اوهان جهڙين ڀينرن جا سدائين احسانمند رهندا. اوهان جو سفر بخير ٿيو. ڌڻي اسان کي توفيق ڏئي تہ اوهان جهڙيون محبتون، جتان بہ عنايت ٿين ٿيون، اُنھن ادڙين، امڙين جو قدر ڪري سگهون. هوائون سرد ٿي ويون آهن. جتي ڀينرن جو پيار سينو ڀري ڇڏي ٿو، اُتي وري اُنھن جي جُدائي بہ، جيءُ جهورڻ ۾ پوئتي نٿي رهي. اها سڀني اديُن کي خبر هوندي آهي. اديُون خبردار جو هونديون آهن.

ڇپيل: آچر، 05 فيبروري، 2017ع

پوپٽ جھڙا پَلَ (براڊڪاسٽر ۽ ڪمپيئر: طاهرہ حسن)

طاهرہ حسن بہ رخصت ٿي، اناﷲ وانااليہ راجعون. ڪالھہ جڏهن، ميت بس ۾، جنھن در کان سندس ڏولي رکي هئائون، مان ان در کان، سندس پيرانديءَ بيٺل هئس. سندس آخري سفر جاري هو. نماز ٿي چڪي هئي، هاڻي مٽيءَ جي پِنوڙي کي پنھنجيءَ جاءِ تي پھچڻو هو. الاءِ ڪيترا ٽھڪ، نگاهون، اندازَ، اسلوبَ، هاڻي هن ڏوليءَ ۾ روانا ٿي رهيا هئا. طاهرہ جو وڃي چڪي هئي. ڌڻيءَ جي ڪائنات بہ عجيب آهي. هتي رفاقتن جو ساٿُ بہ عجيب انداز ۾ نصيب ٿئي ٿو. ڪن سان سڄي ڄمار گذريو وڃي، پر رهجي ٿو اوڏڙو ئي اوڏڙو. ۽ ڪي چِتَ تي چڙهن تہ کين ڄڻ وسارجڻ جو هُنر ايندو ئي ناهي. هُو پنھنجي پُوري حساب ڪتاب سان ذهنن ۾ اچي ويندا آهن. ساٿُ، لمحي جو هجي يا عمر جو، هوندو تہ ساٿ ئي آهي نہ...۽ طاهرہ حسن، اسان جي ڪليگ، ساٿي انائونسر، ڪمپيئر، صداڪارہ ساٿَ جي ساعتن کان سدا بھار نموني واقف هئي.
رات جو ”تارن ڀرِي رات“ ڪندي، جڏهن کيس ياد پئي ڪيم تہ پاسي ۾ مشھور براڊڪاسٽر ڀاءُ اعجاز علي ميمڻ بہ ويٺل هو. طاهرہ جو ذڪر هلندي، جڏهن اسان تعزيتي پروگرام نشر ڪيو تہ اعجاز جي اکين جا بندَ ڀڄِي پيا. وڏي پاٻوھہ مان هُو مون سان ملڻ آيو هو، پر اهو سڀ ٻُڌندي بيحد ملول ٿي ويو، ڳوڙها بيھنس نہ پيا. هُو گهڻو وقت ويھي نہ سگهيو، واپس هليو ويو. سندس اکين جو پاڻي، اندر کي وڌيڪ پوسرائي ويو. الاءِ ڪيترن موقعن تي گڏ رهياسين، هاڻي تہ انھن جي ڳڻپ بہ ناهي. اسٽيج، ريڊيو، محفلون، قومي ۽ صوبائي نشرياتي رابطي جا پروگرامَ. قدرت هن فقير تي عنايت ڪئي تہ خاص خاص موقعن تي، خاص محفلن ۾ ميزبانيءَ جو شرف مليو ۽ انھن ۾ جڏهن بہ ڪو اردو پروگرام هوندو هو تہ مان ۽ طاهرہ گڏ هوندا هئاسون. هُوءَ پنھنجو اسڪرپٽ پاڻ لکندي هئي، شاعريءَ جي چونڊ ڪندي هئي ۽ برمھل هر موقعي تي ڪَتب آڻيندي هئي. طاهرہ کي پنھنجي لکئي تي ڀروسو هوندو هو. هُوءَ باقاعدي پنھنجي لکيل اسڪرپٽس ۽ شعرن کي هر هر پئي ورجائيندي هئي، باوجود پختہ ڪار براڊڪاسٽر هئڻ جي، منجهس هوم ورڪ ڪرڻ جو جنون سدائين موجود رهيو. پنھنجي 36 سالن جي براڊڪاسٽنگ جي ڪئريئر ۾ مون اهڙا ميزبان گهٽ ڏٺا آهن، جيڪي هر موقعي تي، هر دفعي، نئين تياريءَ سان اچن. نہ تہ عام طور هڪ ٻہ پروگرام ڪيو ناهي ۽ پاڻ کي ”سُپر اسٽار“ سمجهو ناهي...پوءِ ڪيڏانھن ويو اسڪرپٽ ۽ ڪيڏانھن وئي تياري! نراڙ تي لڳل عينڪ هيٺ ٿيڻ جي زحمت بہ نہ ڪندي آهي. همراھہ/سانئڻ وٽ وقت ئي ناهي هوندو، جو پروگرام جي معيار بابت ڪجهہ سوچِين يا ڌيان ڌرِينِ، معيار تہ بس هُو ”پاڻ“ ٿي ويندا آهن.
طاهرہ ۾ ٻي سٺي ڳالھہ، ٻئي کي موقعو ڏيڻ جي هوندي هئي. هُوءَ ساٿي ميزبانَ، مھمانَ ۽ شريڪ کي ڳالھائڻ جو پورو موقعو ڏيندي هئي، بلڪِ ڪٿي ڪٿي تہ وڌيڪ ڳالھائڻ لاءِ جاءِ ڇڏي ڏيندي هئي. اِها ڳالھہ ٻُڌندڙن يا پڙهندڙن کي شايد عجيب لڳي، پر نشريات جي جھان ۾، اهو عمل ڏاڍو ”محبوب“ هوندو آهي تہ ماڻھو ٻئي لاءِ لکيل لائينون کائي وڃي يا پاڻ ادا ڪري.
قومي نشرياتي رابطي تي هڪ پروگرام هيو. ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تان آن ايئر هئاسين. ڪُل ڏھہ ڪمپيئر هئا ۽ هي فقير، ان ۾ لِيڊ ڪمپيئر هيو. مھربان پروڊيوسر صاحب، هر چنڪ تي ميزبان جو نالو ٽائپ ڪرائي ڇڏيو هو. ڪل ستاويھہ چنڪس هئا يعني 27 ڀيرا اسٽيج اچڻو هو، جن مان پھريون، آخري ۽ وچ ۾ 14 چنڪس منھنجا هئا. باقي ڏھہ ٻين ۾ ورهايل هئا. جن ۾ هڪ جڳ مشھور ميزبان بہ شامل هئي. اتفاق اِهو هيو، جو سندس انائونسمينٽ ٻيو نمبر چنڪ جي هئي. شروعات ۾ اسٽيج تي وياسين تہ الاءِ ڇو مان سڀني کي ساڻ وٺي ويس، جيتوڻيڪ مان اڪيلو بہ وڃي سگهيس پئي. هاڻي سڀ هئاسين تہ مھربان پروڊيوسر صاحب ڏاڍا اشارا ڪيا، پر ڳالھہ مون کي سمجهہ ۾ نہ آئي. سمجهہ ۾ آئي تہ ان وقت جڏهن پروگرام ختم ٿيو، ڇاڪاڻ تہ مان رڳو ابتدائيي ۾ سلام ڪري سگهيس ۽ گڏيل ساٿين جو تعارف ڪرائي سگهيس، باقي سڀ ڪجهہ هُن محترمہ ايڏي تہ اطمينان سان ڪيو، جو لڳو پئي تہ سڄي اسڪرپٽ تي، هر چنڪ تي صرف سندس نالو لکيل هجي. حد تہ اها هئي تہ موڪلاڻيءَ وارو چنڪ بہ هُن ئي ڪيو. لائيوِ پروگرام ۾ مان کيس ڇا پئي ڪري سگهيس.
شايد اهڙا ئي تجربا هئا، جو مان طاهرہ سان گڏ ميزباني ڪندي لھرائيندو هئس، پر هُن سدائين مون کي سھوليت ڏني ۽ اعتبار ۽ اعتماد ڏنو. جڏهن پروگرام ڊگهو ٿي ويندو هو ۽ ڄامشوري وڃڻ جي ڪري مان پُڄاڻيءَ کان پھرين نڪرندو هئس تہ هُوءَ سدائين، پروگرام جو بقايا حصو سنڀالي وٺندي هئي. الاءِ ڇو کيس مون تي ڏاڍو اعتبار هيو. تقريبن ٻہ ورهيہ اڳ، جڏهن هُن مون سان پنھنجي بيماريءَ جي ڳالھہ ڪئي هئي تہ مان ڏڪي ويو هئس. ايڊيٽر نيوز جي آفيس ۾ ويٺي، هن کِلندي کِلندي احوال اوريو هو ۽ مون کيس سمجهايو هو تہ ان مرض کي سَوَلو نہ وٺي، تہ هُوءَ کِلندي کِلندي چُپ ٿي وئي هئي ۽ اوچتو چئي ڏنو هئائين، ”ماڻھن کي لڳندو آهي تہ مان شين کي سَوَلو وٺندي آهيان، پر سچ اهو ٿَوَ محمود صاحب تہ مان هر معاملي کي بيحد سنجيدہ وٺندي آهيان، ها بس الاءِ ڇو اها سنجيدگي ظاهر نہ ڪري سگهندي آهيان.“
سندس لاءِ ڪيل تعزيتي پروگرام ٻُڌندي، ڳوڙها ڳاڙيندڙ اعجاز ميمڻ ٻُڌايو، ”پنھنجي اندر کي هُوءَ صداڪاريءَ ۾ کڻي ايندي هئي. ڊرامن ۾ اداسيءَ جا منظرَ، الميا لمحا، هُوءَ بي انتھا ڪمال سان آواز معرفت گذاريندي هئي ۽ ٻُڌندڙن جو سِينو وٺجي ويندو هو. هڪ اردو ڊرامي ”آزمائش“ ۾ سندس ڪردار هڪ اهڙي عورت جو هوندو آهي، جنھن کي اولاد جي شديد خواهش آهي ۽ کيس ٿئي نٿو. ان ڪردار کي آواز معرفت ادا ڪرڻ جي سونھن، صرف طاهرہ وٽ هئي.“
هڪ مقامي ٽي وي چينل سان بہ سندس لاڳاپو رهيو ۽ اتي پروفائل پروگرام ۾ هُن مون کي ريڪارڊ ڪيو هو. مان ۽ فاطمہ چينل جي آفيس پھتاسين. هُن گفتگو شروع ڪرڻ کان اڳ حسبِ روايت، وارن جي ڪرندڙ ڇُڳي کي جهٽڪو ڏيئي پري ڪندي، فاطمہ کان پڇيو هو، ”اجازت هَي؟“ الاءِ ڇو ان مھل ٽھڪ نڪري ويا هئا. جيتوڻيڪ جملي ۾ ڪجهہ بہ نہ هو. 28 مارچ 2017ع تي، اجل کيس بنا اجازت جي وٺي ويو ۽ اسان جي اکين ۾ منظرَ ڌُنڌلا ٿي ويا آهن. ريڊيو اسٽيشن تي اچڻ کان پھرين هُوءَ ڪليگس کان پڇندي هئي، ”ڇا کائيندئو؟“ پوءِ گڏيل فرمائش تي ڪجهہ نہ ڪجهہ گهران ٺاهي ايندي هئي. سڀ گڏجي کائيندا هئا. ٽھڪ ٻُرندا هئا، جن ۾ سندس آواز بلند ترين هوندو هيو ۽ تن گهڙين کي هُوءَ پوپٽ جھڙا پَلَ سڏيندي هئي.
ٿي سگهي ٿو، اهو سڀ هاڻي بہ ٿئي. ڪونہ ڪو، ڪنھن نہ ڪنھن بھاني سان ڪجهہ نہ ڪجهہ ٺاهي اچي. سڀ گڏجي کائينِ، کِلن ڳالھائين، ٽھڪ بہ گُونجن، پر انھن جي گونج ۾ طاهرہ حسن جو آواز شامل نہ هوندو. هُوءَ پنھنجي اندر جي تمام تر سنجيدگين ساڻ، جِي او آر جي قبرستان ۾ آرامي آهي ۽ هاڻي هُوءَ بظاهر وڌيڪ نٿي کِلڻ گهري. ڌڻي کيس بھتر کان بھتر جاءِ ڏئي- آمين. طاهرہ! انھن سڀني مھربانين لاءِ مھرباني، جيڪي تو اسان ڪليگس تي ڪيون ۽ انھن سڀني سان ڪيون، جن سان تو پنھنجي حياتيءَ جا پوپٽ جھڙا پَلَ ونڊيا.

ڇپيل: آچر، 02 اپريل، 2017ع

ادا وڏو..! (وڏو ڀاءُ: پروفيسر ڊاڪٽر عبدالرحمان مغل)

سندس ڀاڪُر جي خوشبو، مان ڪيئن ٿو وساري سگهان!؟
جيتوڻيڪ سندس عمر جي آخري حصي کان سواءِ، مان ڪڏهن بہ هُن سان گهڻو ويجهو نہ رهيس، پر تہ بہ ’ادا وڏي‘ جي حيثيت، رعب، دٻدٻو ۽ عام رواجي سلوڪ، سدائين منھنجي اندر ۾ دُودُ دُکائيندا رهيا. سندس فراخ ٽھڪ، کُليل ڀاڪُرَ، ڏسڻ جو مخصوص انداز، نَڪَ جي چوٽيءَ تي رکيل ويجهي نظر وارو فريم، لباس ۽ بُوٽن جي چُونڊ... ڇا ڇا نہ پويان رهجي ويو آهي. ۽ ها، سندس سنڀال بہ تہ اڃا تائين اسان وٽ آهي، جيڪا ابَي مرحوم جي وفات کان پوءِ، هُن پنھنجي ڪُلھن تي رکيل رُومال جيان ويڙهي رکي ۽ ڪڏهن بہ نہ لاٿي. حياتي هُن مٿان سدائين گرميءَ جي موسم جيان رهي ۽ ادا وڏي، ان سنڀال جي ٽوال ساڻ، سدائين پنھنجي فرض جي ادائيگيءَ جو پگهر اُگهيو.
والدِگراميءِ مرتبت فقير ميان نُور محمد مغل جي وفات جو ڏيھاڙو ياد ٿو اچيم. جيتوڻيڪ عمرِ عزيز ڇھہ سال ۽ ٽي مھينا هئي، پر ياد جي حاشيي ۾، جيڪو پاسن کان لکيل آهي، اهو امڙ سانئڻ جي ڪرايُن تان چُوڙين جو رات جي وقت لھڻ ۽ ٻنپھرن ڌاري، وهندڙ اکين سان، ادا وڏي جو ’ﷲ جي رضا بابا... ﷲ جي رضا‘ چوڻ آهي. سنڌ يونيورسٽيءَ ڪالونيءَ جي ڪوارٽر نمبر A-16 ۾ ابَي جھان ڇڏيو هو. ٽن ڪمرن، ورانڊي ۽ ٻن اڱڻن وارو اهو گهر پِيليُن ڀتين ساڻ، منھنجي اندر ۾ پِيلو رنگُ ڇڏي ويو.
بابا جي وفات کان پوءِ سڄو جھان ادا عبدالرحمان ۽ ادا خليل الرحمان سنڀالي ورتو هو. ادا گل محمد تي صدمي جو پاڇو گهِرو هو. اسان چئني پُٽن مان، هُو بابا سائينءَ سان وڌيڪ ويجهو رهيو هو. حضرت لال شھباز قلندر رحمتہ ﷲ عليہ جي روضي جي خدمت ساڻ، اسان سڀني جو واسطو رهيو آهي. اسين ’جاروب ڪش‘ رهيا آهيون. قبلا ڏاڏا سائين فقير ميان گل محمد مغل ۽ سندن والد ميان نُور محمد مغل ۽ انھن جا وڏا، ان تسبيح جا موتي بڻجندا رهيا. اهو بہ عجيب جھان آهي، جو ’نُور محمد - گُل محمد‘ جو سلسلو هلندو ٿو اچي. پڙ ڏاڏو سائين نُور محمد هيو تہ ڏاڏا سائين گُل محمد، بابا قبلا نُور محمد هئا تہ ادا ٽيون نمبر گُل محمد، اُن جو وڏو پُٽ نُور محمد آهي، جنھن کي سڀ وسيم سڏيندا آهن، هُن پنھنجي ٻنھي پُٽن مان ڪنھن تي بہ اهو نالو نہ رکيو، معنيٰ هاڻي لڳي ٿو تہ اَٺن پيڙهين جو اهو سلسلو بہ معدوم ٿي ويندو.
ادا عبدالرحمان ۽ ادا خليل، شروع کان ئي سيوهڻ ۾ گهٽ رهيا. تعليمي حوالي سان، ادا عبدالرحمان دادوءَ ۾ پڙهيو ۽ پوءِ ٻنھي ڀائرن کي بابا سائين حيدرآباد پڙهڻ لاءِ موڪليو، جتي ’ٺاٺارا لئن‘ ۾ اسان جي ڏاڏي محترمہ پنھنجن ٽن پُٽن سان رهندي هئي. ’پيئنگ گيسٽ‘ جي حوالي سان ٻئي ڄڻا اُتي رهيا ۽ ڏاڏاڻ جي عنايت سان ڇِت تي ڪمرو نصيب ٿيو. جيڪو بنا ڇت جي هو. فلمي انداز ۾ محبتن جو سفر شروع ٿيو. جيڪي محبتون ۽ عنايتون، ياعمر نٿيون وسري سگهن. عنايتن جي حد اها ٿي، جو ڊسمبر جي هڪ سرد رات جو، ڪڙاڪيدار سيءَ کي، ڪڙڪيدار بارش ڀاڪر ۾ ڀري ورتو هو. ڪمرو خير سان ٽاپ تي هو ۽ ٽاپ ليس هو. هيٺ لھڻ جي اجازت نہ هئي. ڪجهہ ڪلاڪ ڀائر، ڪنبڻين جي حوالي، روئندا رهيا. نيٺ اُتان نڪتا، ڇاڪاڻ تہ بارش جي بيھڻ جي ڪا سوچ نہ هئي. سامھون هڪ مسجد هئي. ٻئي ڄڻا مسجد ۾ اچي لڪا تہ ماڻھن کين چور سمجهيو. اتي ئي ’مفتي عبدالمتين صاحب‘ پيش امام هيو. ان انھن ٻنھي کي پنھنجي ڀاڪُر ۾ ڀري ورتو ۽ هڪ هڪ کي ذاتي خاطري ڪرايائين تہ ستم جا ماريل آهن، ٿڌ ماري وجهندن. مٿان وري توهان تہ ٿڌا ٿيو. مولوي صاحب جي ڀاڪُر، حياتي موٽائي ڏني. پراڻي وحدت ڪالونيءَ ۾ جيڪا جامع مسجد آهي. اُتي سائين عبدالمتين مرحوم هڪ وڏو عالم رهيو آهي. سندن جھان ڇڏڻ کان پوءِ سندن فرزند ميان جميل ان مسند تي فائز آهي.
سياري جي ان سرد رات گهڻو ڪجهہ پَلٽَي ڇڏيو. ادا خليل پاڻ نوڪري ڪري، وڏي ڀاءُ کي پڙهائڻ جو فيصلو ڪيو. ڊائريڪٽوريٽ ۾ ڪلارڪ مقرر ٿي، هُن شام جي شفٽ ۾ سچل ڪاليج ۾ ڪامرس پڙهڻ شروع ڪئي ۽ ادا عبدالرحمان گورنمينٽ ڪاليج ڪاري موريءَ سان لنئون لڳائي. غربت پنھنجي جاءِ تي هئي پر نفاست بہ خانداني هئي.
تنھن زماني ۾ حيدرآباد جي مشھور شيخ خاندان جو مشھور ترين ڊاڪٽر ’سائين ڊاڪٽر عبدالرزاق شيخ‘ جنھن کي سڀ ’ڊاڪٽر ڪاڪا‘ سڏيندا هئا ۽ جنھن پوءِ اڳيان هلي، صدر ۾ مشھور ’بيليئر هاسپيٽل‘ ٺھرائي، صبح ساڻ واڪ ڪندو هو ۽ هن نوجوان کي تڪڙو تڪڙو هڪ رُخ ۾ ويندو ڏسندو هو. ادا مرحوم سدائين تِکو هلندو هو. ڊاڪٽر شيخ صاحب، هڪ ڏينھن کانئس روڪي احوال ورتو، خبر پيس تہ ٺاٺارا لئن کان گورنمينٽ ڪاليج تائين هي سيبتو ٻار، پنڌ ايندو ويندو آهي، ڇاڪاڻ تہ ڀاڙو افورڊ نٿو ڪري سگهي. ڊاڪٽر صاحب ٻئي ڏيھاڙي تي ئي، هڪ سائيڪل وٺي، ادا عابد جي حوالي ڪئي تہ اڄ کان تون سواريءَ جي تنگيءَ ۾ نہ رهندي. اهو وقت بہ پنھنجي پڙهائيءَ کي ڏج ۽ پوءِ وقت اهو ڏيکاريو تہ فزڪس جھڙي ڏکئي شعبي ۾، ان وقت ادا عبدالرحمان سوا ٻن سالن جي وقت ۾ گلاسگو ۾ پي ايڇ ڊي مڪمل ڪئي، جنھن زماني ۾ ڪوبہ ڪلچر، سواءِ علم شناسيءَ جي روشناس ٿيل نہ هو. هُن انھن ٻنھي مھربانن ۽ پنھنجي اداري جي اعتبار کي مٿانھون ڪيو ۽ ڏسو تہ ڇا تہ خوبصورت ڪيريئر ماڻيائين.
’عبدالرحمان ولد فقير ميان نُور محمد مغل، 27 مارچ 1942ع تي سيوهڻ شريف ۾ ڄائو. شروعاتي تعليم سيوهڻ شريف ۾ حاصل ڪرڻ کان پوءِ، گورنمينٽ هاءِ اسڪول دادوءَ مان 1959ع ۾ سائنس گروپ ۾ فرسٽ ڊويزن ۾ انٽميڊيئيٽ ڪيائين. فزڪس جي مضمون ۾ آنرس سائيڊ کان بي ايس سي سيڪنڊ ڊويزن ۾ 1964ع ۾ ڪيائين ۽ حيدرآباد اچي، گورنمينٽ ڪاليج ڪاري موريءَ ۾ ڄڻ تہ سندس ساھہ اٽڪي پيو. 1965ع ۾ هُن نيوڪليئر فزڪس ۾ سيڪنڊ ڊويزن ۾ ايم ايس سي ڪئي. 1968ع ۾ ايجوڪيشن جي شعبي ۾ ايم ايڊ ڪيائين. 1977ع ۾ گلاسگو يونيورسٽي برطانيا مان سائنس ايجوڪيشن ’ٽيچنگ آف فزڪس‘ ۾ پي ايڇ ڊي ڪيائين. ليڪچرر جي حيثيت سان 1965ع ۾ سنڌ يونيورسٽي جوائن ڪيائين. 1970ع ۾ اسسٽنٽ پروفيسر، 1977ع ۾ ائسوسيئيٽ پروفيسر ۽ 1983ع ۾ پروفيسر بڻيو. 1984ع ۾ کيس پھريون ڀيرو فئڪلٽي آف ايجوڪيشن جو ڊين مقرر ڪيو ويو. جتان وري هن 1989ع ۾ اسلام آباد ۾ وفاقي اداري IPSET جي ڊائريڪٽر جنرل جي عھدي لاءِ سڄي دنيا جي سوين اميدوارن مان پھريون نمبر ماڻيو. ان عھدي تي هُو گهڻو وقت ڪم نہ ڪري سگهيو ۽ پوءِ استعيفيٰ ڏيئي واپس سنڌ يونيورسٽي هليو آيو، جتي وري کيس فئڪلٽي آف ايجوڪيشن جو ڊين بڻايو ويو ۽ ان عھدي تي ئي نوڪري ڪندي، هُن 27 نومبر 1995ع تي وفات ڪئي. سندس 36 آرٽيڪلس، ڏيھي پرڏيھي جرنلس ۾ ڇپيا. 9 آرٽيڪلس هن سائنس ڪانفرنس ۾ پيش ڪيا. 7 منصوبن تي ڪم ڪيائين ۽ 75 کان مٿي، ڪانفرنسون، ورڪشاپ ۽ ڪورسز اٽينڊ ڪيائين ۽ ڪنڊڪٽ بہ ڪيائين. هُن RCD پروگرام هيٺ ايران جي شھر تبريز ۾ ملڪي سطح تي نامزدگي ماڻيندي، 1972ع ۾ ٽريننگ ڪورس ڪيو. 1980ع ۾ جاپان ۾ ’گهٽ خرچ واري سِکيا بابت ٽئين ريجنل ورڪشاپ‘ ۾ پاڪستان پاران شرڪت ڪئي. 1986ع ۾ سئٽزرلينڊ جي شھر جنيوا ۾ ’عالمي تعليمي ڪانفرنس جي 40هين سيشن‘ ۾ مندوب جي حيثيت سان شريڪ ٿيو ۽ 1989ع ۾ هڪ ڀيرو وري جاپان ۾، ’ايشيا پيسفڪ ريجن بابت عالمي تعليمي ڪانفرنس‘ ۾ شرڪت ڪيائين. پنھنجي دور جو هڪ عالم، استاد، سماجي خدمتگار، سنڌ يونيورسٽيءَ جي ريلوي اسٽيشن ڀرسان قبرستان ۾، پنھنجي والدہ جي دل واري پاسي آسودہءِ خاڪ آهي.‘
سندس ذات ۾ عجيب رعب هوندو هو. هُو سڀني ۾ وڏو هو ۽ سندس جوڙِي ادا خليل سان هئي. مٿان وري ادا گل ۽ مون کي هُن ننڍن پُٽن جيان پاليو هو. پنھنجي تعليم جي شروعات ڏينھن ۾ مان بيحد روئڻو ۽ ڏڪڻو ٻار هئس. ڊاڪٽرن چيو هو تہ هن جي حالت ڪڏهن هارٽ فيل ڏي نہ وٺي وڃيس، سو پھريان پنج درجا مان گهر ۾ ئي پڙهيس. ڇھين درجي کان ماڊل اسڪول ۾ داخلا ٿي ۽ اتي ادا عبدالرحمان جي نوڪري هجڻ ڪري، سندس ويجهو هجڻ جي پڪ هئي تہ وڃي ڪجهہ سانڀر ۾ آيو هئس. رهندو تہ گڏ هئس، پر الاءِ ڇو کانئس پري ٿيندو ويس. هڪ عجيب خوف منھنجي اندر ۾ اچي ويو هو. مٿان وري کيس منھنجا افعال نہ وڻندا هئا. سو مان ڪوشش ڪري سندس سامھون نہ ايندو هئس. مان جدت پسند ۽ فيشني هئس ۽ هُو روايتي ۽ سادو... نتيجي طور اسان ٻئي هڪ ٻئي کان پري ٿيندا وياسين. هُو هڪ در کان داخل ٿيندو هو تہ مان ٻئي کان کسڪي ويندو هئس. جيتوڻيڪ کيس منھنجي سڀني دوستن جي ڄاڻ هوندي هئي پر الاءِ ڇو اسان سڀني کي لڳندو هو تہ هُو اسان کي پسند نٿو ڪري. انھن مان گهڻا تہ سندس دوستن جا ٻار يا ڀائر هئا. منھنجا دوست بہ هن کان ڪَن ڪندا هئا ۽ ائين هڪ اڻ ڏٺل ديوار کڄندي وئي. هُو امان کي منھنجيون شڪايتون ڪندو هو. جن جو مون کي شديد ڏک ٿيندو هو. منھنجي وارن رکڻ جو اسٽائل، ڪپڙا، مٿان گِٽار وڄائڻ، ميوزڪ ڪلب جوائن ڪرڻ، جنوني طور ڪرڪيٽ کيڏڻ... اهي سڀ عمل، اسان ٻنھي جي وچ ۾ ديوار جون سرون بڻجندا ويا. ڌڻيءَ معاف ڪيو، ڪڏهن ڪا تلخي وچ ۾ نہ آئي، پر مراسم، بيحد قريب بہ نہ هئا. اسين بس ريل جي پٽڙين جيان گڏوگڏ هلندا رهياسين.
اهو سڀ هوندي بہ سندس روَيو بيحد شفيق هيو. هُو منھنجيون ڪھاڻيون، پنھنجن دوستن کي پڙهي ٻُڌائيندو هو ۽ خاص خاص ٽُڪرا تہ ڄڻ ازبر هوندا هئس. عاشقيءَ جي هڪ معاملي جي خبر پيس تہ هڪدم هائو ڪيائين تہ جي محمود جي خواهش آهي تہ مون کي ڪوبہ اعتراض ناهي. جيتوڻيڪ مون اتي شادي نہ ڪئي پر هُن طرفان ڪابہ روڪ ٽوڪ ڪانہ هئي.
عجيب طبيعت جو انسان هو. جنھن کي مذهب سان بيحد چاھہ هو ۽ هُو راڳداريءَ جي جھان جو بہ وڏو شوقين هيو. ڪرائون ڪارڊر، فلپس، سوني، مطلب ان دور جي وڏين ڪمپنين جا ٽئپ رڪارڊرس، اسپُول پليئرس، ڪيسٽ پليئرس ۽ ريڊيا وٽس جام هوندا هئا. کيس رڪارڊنگ ڪرڻ ۽ انھن کي سھيڙڻ جو جھڙوڪر جنون هوندو هو. هُو پنھنجيون رڪارڊنگس پاڻ بہ شوق سان ٻُڌندو هو ۽ ٻين کي ٻُڌرائڻ ۾ بہ جھڙوڪر بي انتھا لطف محسوس ڪندو هو. خاص طور ادا مرحُوم اظھار علي شيخ تہ هر موڪل واري ڏينھن اسان جي D-5 بنگلي جي سرونٽ ڪوارٽر ۾ ٺھيل اوطاق ۾ اچي ديرو ڄمائيندو هو ۽ ٻئي دوست ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڪلاسيڪل، نيم ڪلاسيڪل ۽ لوڪ موسيقيءَ جي هڪ هڪ انگ تي بحث ڪندا هئا. مان سم جھان ٿو تہ جي مون کي راڳداريءَ جي جھان ۾ ڪا ٿوري گهڻي سُڌ ٻُڌ آهي تہ اها ادا عابد جي ڪري بہ ممڪن ٿي سگهي ٿي.
ادا مرحوم جو ٻيو شوق فوٽوگرافي هيو. دنيا جي جنھن ملڪ ۾ ويو، تصوير ڪشي سندس خاص عادت رهي. سندس اک جو شٽر ڪمال جو هيو. تنھن زماني ۾ اهو هڪ مھانگو شوق هوندو هو. ادا وڏو ڪوشش ڪري هٿ هلڪو رکندو هو. گهڻا فوٽو نہ ڪڍندو هو، پر بھرحال سندس اهو شوق بہ راڳداريءَ جي جھان جي ڄاڻ کان گهٽ ڪونہ هو.
سندس علمي قابليت ڪمال جي هئي. پنھنجي مضمون تي جيڪا دسترس کيس حاصل هوندي هئي اهڙو ملڪو ورلي استادن کي نصيب ٿيندو هو. سندس قابليت الاءِ ڪيترا حاسد ماڻھو پيدا ڪيا. جن کيس فئڪلٽي آف ايجوڪيشن ۾ ڪڏهن بہ سک جو ساھہ کڻڻ نہ ڏنو ۽ مٿان وري هُو جڏهن سڄي پاڪستان ۾ قابليت جي بنياد تي ’اپسٽڪ‘ جو ڊائريڪٽر جنرل چونڊيو تہ ’حسد واري محبت‘ جو رنگ اڃا وڌيڪ چوکو ٿي ويو. پنھنجي حساسيت کان مجبور ٿي ۽ دوستن جي ڪرم نوازين کي محسوس ڪندي، هن پنھنجي عھدي تان استعيفيٰ ڏني هئي ۽ هتي موٽي آيو هو. مون سندس وجود ۾ ڪڏهن بہ ان ڳالھہ تي ڪو ڏک محسوس نہ ڪيو تہ هُو ڪو ايڏو وڏو عھدو ڇڏي آيو هو. هڪ ڀيري دل جي شديد دوري جو شڪار ٿيل ڊاڪٽر عبدالرحمان، فقير ماڻھو هو، فقير جو اولاد هو ۽ فقرائي رنگ ۾ مست هو.
ادا عابد کي ’الھہ وارن‘ سان خاص نسبت هئي. درگاھہ قلندر رحمتہ ﷲ عليہ کان سواءِ هُو سڀني بزرگن کي سلام ڪندڙ هو. سائين ’مڪان شريف‘ واري بزرگ سان تہ خاص سلسلو هئس. هر مھيني جي هڪ خاص ڏينھن تي پاڻ ڪجهہ دوست، ڪرائي جي سوزڪيءَ ۾ مڪان شريف ملاقات لاءِ ضرور ويندو هئا. جن ۾ سائين مرحوم نجف علي شاھہ صاحب جن کي سڀ ’سائين ٻُڍل شاھہ‘ سڏيندا هئا. مرحوم الياس مغل ۽ ٻيا ڪالونيءَ جا ساٿي خاص طور شامل ٿيندا هئا. ماڊل اسڪول جي احاطي ۾ رهندڙ سائين غلام مصطفيٰ خان صاحب، ادا کي پنھنجي پُٽن جيان ڀائيندو هو. ادا سائينءَ مٿان اهم راز، مرحوم قبلا علامہ غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب جو بہ هو، مون ذاتي طور محسوس ڪيو تہ رمضان شريف ۾ تہ خاص طور قاسمي صاحب ’ختم القرآن‘ جي تقريب کي خطاب ڪرڻ ايندا هئا ۽ اسان جي گهر ۾ ڪجهہ وقت گذارڻ جي عنايت ڪندي، ادا تي خاص شفقت جو اظھار ڪندا هئا. تنھن کان سواءِ بہ انيڪ موقعن تي قاسمي صاحب اچڻ جي مھر ڪئي هئي. ادا تہ سدائين وٽن حاضر هوندا هئا.
ادا وڏي جي خاص دوستي، ’استاد منظور علي خان صاحب‘ ۽ ’استاد صادق علي صاحب‘ سان بہ هوندي هئي. مون گهٽ ۾ گهٽ ٽي دفعا خانصاحب کي پنھنجي اوطاق ۾ بہ ڏٺو. خدمت جو ذمو منھنجو هوندو هو. استاد ۽ ادا جي گفتگوءَ ۾ ڪجهہ لمحا جيڪي مون کي سماعتن جي حوالي سان مليا، مون لاءِ املھہ آهن. ڪوهياري جڏهن بہ ڪنايان، اهي لمحا موٽي ايندا آهن.
پنھنجي سڀاءَ ۾ هُو هڪ بيحد سادو انسان هو. لَٽي ڪپڙي، اُٿي ويٺَي، هُو هر جاءِ تي ڪفايت ڪندو هو تہ جيئن اسان جو گهر ٺھي سگهي. هينئر جنھن گهر ۾ اسان رهون ٿا ان ۾ A-74 سندس نانءَ ۽ A-73 ادا خليل جي نانءُ الٽ ٿيا هئا ۽ هن پلاٽ تي گهر، هن وڏي محنت سان ٺھرايو. 1990ع ۾ اسان هتي آياسين ۽ ادا عابد کي هتي رڳو 5 سال زندگي گذارڻ نصيب ٿي.
هنن ٽنھي ڀائرن جي محبت مثالي هئي. آفيس، گهر، مسجد... ان ٽڪنڊي جي ٽنھي ڪُنڊن ۾ سندن ائپروچ گڏ هوندي هئي. ڪالونيءَ واري ’مسجد بلال‘ ۽ سوسائٽيءَ واري ’مسجد قبيٰ‘ جي تعمير ۽ سنڀال ۾ هنن ٽنھي کي رب مٺڙي بيحد نوازيو. هُو گڏ نماز تي ويندا هئا. گڏ موٽندا هئا. سواءِ ظهر جي سندن پاڇولا گڏ ٺھندا هئا. ڇاڪاڻ تہ اهو وقت هر ڪو پنھنجي آفيس ۾ پڙهندو هو.
هنن جي اندر جي سادگي بہ ڪمال هئي. يونيورسٽي اٿارٽيز پاران پلاٽن جي قرعه اندازي ٿي، ادا عابد، ادا خليل ۽ ادا گل کي هڪ هڪ پلاٽ مليو ۽ ڄڻ مصيبت ٿي وئي. ٽئي ڀائر مٿو جوڙي ويٺا تہ ڀائر چار... پلاٽ ٽي! ڪم ڪيئن ٿيندو! آخر عقل ڪم ڪيو ۽ اهو فيصلو ٿيو تہ ٻہ پلاٽ رکجن ٿا، ڇاڪاڻ تہ چار ڄڻا ٻہ ٻہ ماڙ گهرن ۾ رهندا. A-72, A-73 ۽ A-74 مان ٻہ پلاٽ رکي، سنڌ يونيورسٽي انتظاميہ کي خط لکيو ويو تہ ’مھرباني ڪري A-72 واپس وٺو... اسان لاءِ ٻہ پلاٽ ئي ڪافي آهن.‘ اندازو لڳايو سادگيءَ جي حسناڪيءَ جو. اڄ ٻُڌجي ٿو تہ اهو هڪڙو پلاٽ، هڪ ڪروڙ روپئي کان مٿي جي آڇ کي بہ موٽائي ٿو. هُنن مال متاع لاءِ ڪڏهن سوچيو ئي ڪونہ. جيڪي مليُن پئي، ان ۾ بہ جيڪو حق هئن سو بہ ڄڻ تہ وٺڻ کان لھرائيندا رهيا، ان ۾ بہ سوچيائون پئي تہ ڇا اضافي آهي، ڇا لازم آهي.
ادا عابد جي هڪ خاص عادت، مُنھن تي چوڻ جي بہ هئي. هُو ڪابہ لاڳ لپٽ ڪونہ ڪندو هو ۽ شايد ان ڪري گهڻن کي ڪونہ وڻندو هو. ماڻھن وٽ سندس تاثر عجيب جُڙندو هو، پر هُو ڪُپت کان چڙندو هو. سِڌي ڳالھہ ڪرڻ جو کيس ابَي مرحوم کان ورثو مليو هو ۽ هُو نہ آسرو ڏيڻ ۾ اعتبار رکندڙ هو نہ لنوائڻ ۾. سندس لھجو تيز هوندو هو. لڳندو هو تہ ڪاڻ ڪڍندڙ ناهي نہ ئي ڪاڻ ڪڍائڻ ٿو گهري.
2 ڊسمبر 1993ع تي ادا خليل جي اوچتي وفات ڄڻ کيس ٽوڙي وڌو. ادا گل محمد ۽ امڙ سانئڻ تہ جُهري ويا. ادا عابد، بظاهر پنھنجو پاڻ کي سنڀاليو، پر سندس وجود جي رونق ماند پوڻ لڳي هئي. ننڍو ڀاءُ، حياتيءَ جي شاهراهن تي ڏکن ڏاکڙن ۾ ٻِٽُ... ائين اوچتو هليو وڃي تہ پاڻ سنڀالڻ بيحد ڏکيو بڻجي ويندو آهي ۽ شايد اهي ئي گهڙيون هيون، جو اسين هڪ ٻئي کي ويجهو آياسين. هاڻي مان هن ساڻ وقت گذارڻ لڳو هوس. گڏ موسيقي ٻُڌندا هئاسين. مختلف موضوعن تي ڳالھائيندا هئاسين. ڪو گهڻو وقت نہ هوندو هو، پر بھرحال، اڳ جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻو هو.
26 نومبر 1995ع جي رات هئي. پروفيسر عبدالحسين شاھہ جي امڙ وفات ڪري وئي. ادا عبدالرحمان ايجوڪيشن جو ڊين هو ۽ شاھہ صاحب جو ذاتي دوست هو. سوزڪي ڪيريءَ ۾ اسين شاھہ صاحب وٽ عذرخواهيءَ لاءِ وياسين. جتي وڃي ادا جيڪِي ڳالھايو سو مون کي اڄ بہ رٽيَل آهي. ”دعا جا در بند نٿا ٿين شاھہ صاحب... بس اهو آهي تہ ماڻھوءَ جو مرتبو ڪِري ٿو. تڏهن تہ حضرت موسيٰ عليہ سلام کي ﷲ پاڪ فرمايو تہ طورسينا تي اچين تہ هاڻي جُتِي لاهي اچجانءِ... اڳي جُتِي پائي ان ڪري ايندو هئين، جو تنھنجي والدہ جيئري هئي، جيڪا اڄ ڪانھي.“ يا وري ”بس... اڄ آهيون سڀاڻ ناهيون... ڪنھن کي ڪھڙي خبر آهي تہ اڄوڪي رات منھنجي حياتيءَ جي آخري رات آهي. بس، سفر جي سدائين تياري ڪجي ادا...“
عجيب لڳو هو. ادا ڳالھائي پيو، سڀ کِلن پيا. مُئي جو تہ ڪو تڏو لڳو ئي نہ پئي. گهر آياسين، مون ڊرائيوِ پئي ڪيو. گاڏيءَ مان لھي، هُو الاءِ ڇو مون واري پاسي ڦرِي آيو.
”مون ڪجهہ غلط ڳالھايو محمود؟“
مان سندس سوال تي وائڙو ٿي ويو هئس، ”نہ سائين... بلڪل نہ... ڪنھن چيو؟“
”تہ پوءِ هُو سڀ کِليا ڇو پئي!“ سندس آواز ۾ عجيب ڏک هو، ”ڪابہ رات آخري تہ ٿي سگهي ٿي نہ.“
مون ڄڻ کيس سنڀالڻ جي ڪوشش ڪئي. ”خير آهي سر... هوندا آهن اهڙا ماڻھو.“
کيس ڄڻ منھنجو جواب مطمعن نہ ڪري سگهيو. پنھنجي ڪمري ڏانھن وڃڻ لاءِ مُڙيو ۽ وري واپس پَلٽيو. منھنجي ڪُلھي تي هٿ رکندي چيائين، ”خليل جي وفات کان پوءِ تو مون سان جيڪو ساٿُ ڏنو آهي، جيڪي ڀلايون ڪيون اٿئي، تن جا ڀاڙا توکي ربُ ڏيندو.“
مان پريشان ٿي ويو هئس. هن هي ڇا پئي ڳالھايو!؟ چيم، ”اِٽس اوڪي سر... منھنجو فرض هيو اهو.“ ادا وڏي وڌيڪ ڪجهہ بہ ڪونہ ڪُڇيو. ڪُلھي تي وري ٿڦڪي ڏنائين ۽ اندر هليو ويو.
27 نومبر تي، شام جو چئين وڳي آفيس مان موٽيو تہ مون لائونج ۾ ويٺي وڊيو تي گانا شفٽ ڪيا. منھنجي ڀرپاسي کان لنگهندي، هن سلام ڪيو، اديُن جي ڪمري مان حال احوال ورتائين ۽ پنھنجي ڪمري ۾ موٽي ويو.
وچينءَ کان مغرب تائين اسان اڱڻ ۾ ڪرڪيٽ کيڏندا هئاسين. ان مھل بہ کيڏون پيا. ٽي ويءَ تي ’پرک‘ پئي هليو، جنھن ۾ اسلم آزاد صاحب محمد يوسف جو ڳايل گيت ’راحت ملي ٿي درد ۾‘ مختلف ماڻھن کان ڳارايو پئي. جنھن باٿ روم ۾ ادا مُنھن واش ڪيو پئي، ان جو در اڱڻ ڏانھن کُليو پئي. اسين سڀ ڇوڪرا راند بہ کيڏون پيا ۽ کِلون بہ پيا. ڇو تہ ادا جو مُوڊ ڏاڍو سٺو هيو ۽ هن پاڻ اهو گيت وڏي آواز ڳايو پئي.
مغرب جي نماز کان ڪجهہ گهڙيون پھرين، مان بائيڪ تي امان سانئڻ جي قبر تي سلام ڪرڻ لاءِ نڪتس پئي. بائيڪ اسٽارٽ نہ پئي ٿئي. ادا اوچتو اندران نڪتو. تنھن زماني ۾ پاڻ مسجدِ قُبيٰ ۾ نماز بہ پڙهائيندو هو. وچين پڙهائي آيو هو ۽ مغرب تي ويو پئي. شلوار قميص، واسڪٽ، ٽوپي، ڪلھي تي رومال... هُو سدائين مون کي مغرب مھل قبرستان وڃڻ کان روڪيندو هو. سمجهم ناراض ٿيندو، پر هُن اکر بہ نہ اُڪليو. اڳيان وڃي، گهٽيءَ جو موڙ مُڙڻ کان پھرين، الاءِ ڇو هُن مون کي مُڙي ڏٺو. الاءِ ڇو منھنجي نھار بہ ڏانھس هئي. سندس مون ڏانھن نھارڻ، ان گهٽيءَ جي موڙ وٽ سدائين لاءِ رهجي ويو، اتان مُڙي نہ سگهيو.
قبرستان پھچڻ ۾ ڇھہ منٽ لڳا. اتي پھچڻ ساڻ مون کي هوا جو هڪ عجيب دٻاءُ محسوس ٿيو، جيڪو گلاب جي تيز خوشبوءَ سان سٿيَل هو. مون کي گلاب پريشان ڪندو آهي. ڏٺم چوڌاري ڪا تازي قبر بہ نہ هئي، پوءِ ايڏي تيز خوشبو؟! مان امان جي قبر تي ويس ۽ اها خوشبوءِ قبر کي گهيرو ڪيو بيٺي هئي، پوءِ مون کي محسوس ٿيو تہ اها خوشبوءِ بابا سائينءَ جي قبر جي رُخ ۾ وڃي پئي. هي سڀ، مان پنھنجي هوش و حواس سان، بقلم خود لکي رهيو آهيان. الاءِ ڇا محسوس ٿيم، اتان ئي موٽيُس. هاءِ وي تي بائيڪ چاڙهيم تہ پريان ماسات جو پُٽ پيرل ڀڄندو پئي آيو، ”چاچا کي اسپتال کڻائي ويا آهن... سوسائٽيءَ واري گهر جي ٻي گهٽيءَ ۾ هلندي هلندي ڪِرِي پيو...“ مون اتي ئي سمجهيو، هُو خالي ڪريو ناهي... سندس وجود جو گلاب، سندس محبوب امڙ ۽ ابَي کي سلام ڪرڻ لاءِ وٽن پھچي چڪو هو.
موسيقيءَ تي ڳالھائيندا هئاسين تہ کِلندا هئاسين، ”اداڪار اشوڪ ڪمار ۽ ڪشور ڪمار سڳا ڀائر هئا. ستم ظريفي ڏس محمود... ڪشور ان ڏينھن مُئو، جنھن ڏينھن اشوڪ جو جنم ڏينھن هو... سالگره هئي.“ هُن هلڪي مرڪ سان مون کي هڪ وار چيو هو. اهو سڀ مون سان ٿيڻو هو. اهو سڀ مون ائين ڄاتو هو ڇا!؟ ان ڏينھن منھنجو جنم ڏينھن هو، سندس ميت کي لاهي، گهر ۾ آندم تہ مبارڪن جا الاءِ ڪيترا فون رسيوِ ڪيم. بس مھربانيون پيو مڃان... ڇا چوان ها... مون کي ڪال نہ ڪيو.
هڪ پيشہ ور ليکڪ جي حيثيت سان، مون کي اهو سمجهہ ۾ نہ پيو اچي تہ مون هي سڀ ائين ڇو لکيو آهي. گورنميٽ ڪاليج جي ’صد سالہ‘ حياتيءَ جي حوالي سان، هن مئگزين ۾ اهو سڀ لکڻ جي ضرورت ڪھڙي آهي... اتي ڪٿي، پريان ڪو آواز اچي ٿو، ’ادا مرحوم، زندگيءَ ۾ شين سان دنياداريءَ سان ۽ دنيا جي معاملن سان لنئون نہ لڳائي، پر پنھنجي گورنمينٽ ڪاليج سان الاءِ ڇو لڳل لنئونءَ تي سندس اکيون ڀرجنديون هيون. پنھنجي هن اداري سان کيس عشق هو. هڪ ماهرِ تعليم هئڻ سان گڏوگڏ هُو اعليٰ درجي جو دانشور، منظم، مدرس ۽ مقرر هو. اها ٻي ڳالھہ آهي جو سندس ڪابہ پبلڪ رليشننگ نہ هئي. ڪابہ پذيرائي ان ڪري ڪونہ هئي، جو هُو پاڻ کي اڳيان نہ رکندو هو. گورنمينٽ ڪاليج جا مشھور وجودَ، شايد کيس سُڃاڻندا بہ نہ هوندا. ڇا گورنمينٽ ڪاليج کي اها خبر آ تہ سندس هڪ عاشق شاگرد، وطنِ عزيز جي هڪ منفرد اعليٰ پَدَ تي پھتو ۽ پنھنجي اداري جي قد وڌائڻ ۾ سرخرو ٿيو!‘
ڪجهہ سِٽُن جي هيءَ عاشقي شال اوهان جي خدمتن ۾ قبول پوي. وڏي عنايت، گورنمينٽ ڪاليج جي جنھن ادا وڏي کي علم و ادب جو هڪ بھترين بنياد ڏنو. وڏي ڪرم نوازي، سائين عبدالمتين صاحب جي، جنھن سرد رات جي سرد بارش ۾، محبت جي گرمي ڏيئي جياپو ڏنو. مھر و عنايت قبلا ڊاڪٽر عبدالرزاق شيخ صاحب جن جي، جن سائيڪل وٺي ڏيڻ کان علم جي حاصلات ۾ هر مرحلي ۾ ڀاڪر ڀريو ۽ احسان ۽ شڪرانا، انھن سڀني جا، جن منھنجي پيءَ جي جاءِ تي ’ادَي وڏَي‘ کي عزت، تعظيم، تڪريم، محبت ۽ مانُ ڏنو.
مان ازحد شاڪر آهيان ڀاءُ نظير قاسمي صاحب جو، جنھن جي اڻ کُٽ محبت جو پنھنجو انداز آهي. رب ڪريم جل شانہ کيس اڃا بہ وڌائيندو ۽ محبتن جو ’دستِ شفقت‘ مٿس وڌيڪ دراز ٿيندو - آمين.
مان ڪڏهن ڪڏهن کيس ڏاڍو ساريندو آهيان... جڏهن بہ وسطڙي جي جُهونگار، ’نھاري نيڻ ٿڪجي پيا.‘ بلند ٿيندي آهي، گهر ۾ ڪا سٺي ماني چڙهندي آهي. جڏهن مان سندس جاءِ تي گهر جو وڏڙو ٿي فيصلا ڪندو آهيان ۽ ڪنھن کي ڀاڪر ۾ ڀريندو آهيان تہ لڳندو اٿم تہ منھنجي سيني ۾، منھنجي ڀاڪُر ۾، ادا وڏَي جي خوشبوءِ اچي وئي آهي. مان هن جھڙو تہ ٿي نٿو سگهان، ڇو جو ڪردار جي ايڏي بلندي منھنجي وس ۾ ناهي. سندس مزار جي پيرن کان بيھان تہ دل چوندي آهي، منٿ ڪيانس، ’ادا... معافي گهران ٿو... انھن سڀني ڪردہ ناڪردہ ڏوهن جي، جيڪي منھنجي ذات جي ڪري تنھنجي اندر کي ڏُکوئي ويا. مان جي گهڻو نہ سھي، ٿورو سھي، پر خراب تہ آهيان نہ ادا... تون ڏاڍو سٺو آهين...پنھنجي سُٺائيءَ جي صدقي، مون کي معاف ڪجانءِ.‘
سندس فراخ چھري تي پکڙيل مُرڪ ۽ سندس ڪلھي تي رکيل رومال وارو آخري ڏيک سامھون ايندو آهي. هُو منھنجين ڪوتاهين کي درگذر ڪري ڄاڻي ٿو... هُو منھنجو ’ادا وڏو‘ جو آهي.
پروردگار مٺو جل شانہ، کيس بھتر کان بھتر جاءِ سان نوازي ۽ سندس درجات بلند ڪري - آمين.

(ڇپيل: گورنمنٽ ڪاليج ڪاري موري مئگزين،
بشڪريہ پروفيسر نظير قاسمي 05 مئي، 2017ع)

ادا عارب (سماج سُڌارڪ: سائين عارب ملاح)

جياپي جا الائي ڪيترا رنگ سمجهہ ۾ نہ ايندا آهن! انيڪ ڀيرا پنھنجي روش تي ڪاوڙ آئي هوندي. پنھنجو پاڻ کي سڃاڻڻ جي شدت سان ڪوشش ڪئي هوندم، پر شايد پنھنجو پاڻ کي سمجهائڻ، دنيا جي ڏکين ڪمن مان هڪڙو هوندو آهي، ڪڏهن ڪڏهن تہ بنھہ ناممڪن لڳندو آهي. عجيب حياتي گذاريندو آهيان مان، الائي ڪيترا واسطا آهن الائي ڪيترا واسطا نہ آهن، سچي ڳالھہ تہ اها آهي تہ اهو سڄو اندازو، اها سڄي ڪٿ مان ڪري ئي ناهيان سگهيو. شايد اها ڪيفيت ئي آهي جو خاموشي سوال پڇڻ جو وجھہ ناهي ڏيندي. ”ڪير آهيو؟ ڪٿان جا آهيو، ڇو آهيو، ڇا آهيو؟“ کان فقير سدائين پرتي رهيو آهي، يار جي ياريءَ سان ڪم آهي ڪرت تہ هرڪو پاڻ ڄاڻي. ڪوڙ ڇو ڳالھائجي، پنھنجي اها عادت مون کي پاڻ پسند نہ آهي. ان عادت جي ڪري ننڍا نيٽا نقصان بہ ٿيندا آهن. جن کي لنوائيندو رهندو آهيان پر گذريل هفتي ڪجهہ اهڙو ٿي ويو جو سڄي اندر ۾ لرزش ڀرجي وئي. اکين جا گهٽ بند لڳم، پنھنجو پاڻ کان جھڙوڪر وحشت ٿي لڳم.
سيوهڻ شريف جي مٽي آهيون اسين. تنھن زماني ۾ ماڻھو، ماڻھوءَ جو ڀاڪر هوندو هو. منھنجو وڏي ۾ وڏو ڀاءُ ادا عبدالرحمان مرحوم جتي بہ پڙهيو، پنھنجي هم جماعتن سان سدائين سلھاڙيل رهيو ۽ هو بہ کيس جيءَ ۾ جايون ڏيندا هئا. سيوهڻ مان لڏي آياسين تہ بہ محبتن جا اهي سلسلا قائم ۽ دائم رهيا. سڪ اُڪير سدائين وڌ کان وڌ ملي. 80ع جي ڏهاڪي ۾، ادڙين سلمه ۽ نغمه ملاح سان گڏ ريڊيو تي صبح مھراڻ ۾ ميزباني جو موقعو مليو. گڏجي تہ گهٽ پروگرام ڪياسين، پر بھرحال اسان جو هڪ مضبوط ساٿ هيو. سندن ڪردار جي مضبوطي ڪمال آهي ۽ مٿان ٻنھي ڀينرن کي اعتماد جي جيڪا دولت هئي، سا سندن پرورش کي ظاهر ڪندي هئي. اوچتو خبر پئي هئي تہ ٻئي ادا عارب جون نياڻيون آهن ۽ ادا عارب ادا عبدالرحمان جو هم جماعتي رهيو، ڳوٺائي رهيو. ڪن ڪن ماڻھن ۾ عجيب ڏيا هوندي آهي. پنھنجي وڏين اکين ۾ ديد سان گڏوگڏ ادا عارب، پنھنجائپ جو عجيب احساس سدائين سٿيل هوندو هو. سندس ٻانھن کان وڌ سندس اکيون ڄڻ ڀاڪر پائينديون هيون. ادا کي ”عابد“ سڏيندي، هُو مون کي بلڪل پنھنجي ننڍڙي ڀاءَ جيان سمجهندو هو. پوءِ خبر پئي تہ قدرت کيس ڪيڏو نہ نوازيو هو، کليل اوطاق، ڪُشادي دل ۽ محبت جي سامان سان ٽمٽار ادا عارب، واقعي بہ ادا لڳندو هو. ٽيليفون تي گفتگو ٿيندي هئي تہ هو سدائين منھنجي نہ اچڻ جي شڪايت ڪندو هو. مان هتان هُتان لنوائي، اجايا سجايا بھانا هڻي مڙئي پيو نڪري ويندو هوس. دل بہ چوندي هئي پر غمِ دوران شايد غمِ جانان کان سگهارو پئي رهيو. هڪ واري بيحد ڏک مان چيو هئائين ”ادا ڀلا جنازي تي تہ ايندين نہ؟“ جملا ننڍڙا هوندا آهن. الائي ننڍڙا هوندا آهن الائي اسين انھن کي ٻڌڻ ۾ ننڍڙو سمجهندا آهيون. لڄي ٿيندي، معافي وٺندي ويجهي فرصت ۾ وٽس وڃڻ جو واعدو ڪيو هئم پر پوءِ وري اهو چرخو هلي پيو. سڌرڻ جي شايد مون وٽ ڪا گنجائش نہ رهي آهي.
ڪجهہ وقت پھرين، آفيس پھتس تہ خبر پئي سليم ملاح جو والد جھان ڇڏي ويو آهي. سليم کي ڪير نہ سڃاڻي!؟ ڪي ٽي اين حيدرآباد سان سلھاڙيل اسان جو هي نوجوان ڪارڪن پنھنجي سڃاڻپ رکي ٿو، ڪجهہ ڏينھن خبر پئي هئي تہ سندس والد بيمار آهي. ٻہ ٽي دفعا کانئس احوال بہ ورتم، ٻڌايائين پئي تہ هاڻي بھتر آهي...هاڻي مزي ۾ نہ آهي. ان ڏينھن اوچتو خبر پئي تہ وصال ڪري ويو تہ جنازي ۾ شرڪت لاءِ نڪري پيس. رات گَهري هئي ڪوٽڙيءَ جي پل جي اورئين پاسي، مٽي مٽيءَ سان ملي رهي هئي. حاضري مڪمل ڪري نڪري آيس. وقت ڪو بيھندو ٿورئي آهي. گذريل هفتي، ڀاءُ نور گهلُو ڪنھن ڪم سان آفيس آيو. ڪم سليم ۾ هو. نياپو جو ڪيم تہ سليم پاڻ هليو آيو. ادا نُورَ سان مليو. ڳالھہ ٻولھہ مڪمل ٿي تہ روانو ٿي ويو. مون نُورَ کي چيو ”ڏاڍو سلڇڻو نينگر آهي...ڪم وارو ماڻھو آهي.“ هن ٺھہ پھہ وراڻيو ”سڃاڻانس...عارب جو پٽ آهي نہ...پنھنجي عارب ملاح جو.“ ﷲ اڪبر...سليم، ادا عارب ملاح جو پٽ آهي! معنيٰ اهو جنازو سليم جي والد جو تہ هو، پر ادا عارب جو هو، جنھن تي خبر ٻڌي مان هڪدم حاضريءَ لاءِ هليو ويس اهو ادا عارب هو، ان ڏوليءَ ۾! ادا عارب...جنھن چيو هو ”ڀلا جنازي تي تہ ايندين نہ.“ ساھہ ۾ ڳنڍ اچي وئي آهي. هڪ وڏي ڪردار جي انسان بابت مان ڇا عرض ڪيان. پنھنجي قوم، پنھنجي ماڻھن ۾، وڏي ڳالھہ تہ پنھنجو پاڻ سان سچي رهندڙ ادا عارب لاءِ مان ڇا لکان!؟ مونکي تہ پنھنجو پاڻ ئي سمجهہ ۾ نہ ٿو اچي...ڇا ٿئي ها جو ايترا ڀيرا سليم کان سندس والد جي صحت بابت پڇندي مان کڻي سندس نالو پڇي وٺان ها! شرمساري مٿان کلندي رهي ٿي.
محمد عارب ملاح ولد قادر بخش ملاح جو جنم پھرين رمضان المبارڪ جمع جي ڏينھن، 5 مارچ 1944ع تي سيوهڻ شريف ۾ ٿيو. سندس والد صاحب سيوهڻ کان دولتپور پتڻ تائين ٻيڙي هلائيندو هيو. جيڪا ڪرت، تنھن زماني ۾ اهم ترين حيثيت رکندي هئي. پنھنجي شروعاتي تعليم هن سيوهڻ شريف ۾ حاصل ڪئي ۽ اسڪولي تعليم سان گڏو گڏ درگاھہ حضرت لال شھباز رحہ سان سندس خاص عقيدت ۽ ماڻھن جي حوالي سان وابستگي رهي. ننڍپڻ جو هن زمانو بيحد جفاڪشي سان گذاريو پنھنجي والد سان گڏوگڏ امان سانئڻ حاجاڻيءَ جو بيحد خيال رکندو هو ۽ پنھنجي ڀاءُ امڙ ۽ ابي جا ڪپڙا درياھہ جي ڪپ تي پاڻ وڃي ڌوئي ايندو هو. والدہ ضعيف هئي تہ ان سبب گهر جو سڄو ڪم ڪار ٻار، ٿانَوَ، رڌ پچاءَ سندس حوالي هوندا هئا. ننڍپڻ ۾ کيس حضرت لال شھباز قلندر جي درگاھہ تي لڳل عَلَم پاڪ جي خدمت جو بيحد شوق هوندو هو. تنھن زماني ۾ سيوهڻ شھر ۾ بجلي نہ هوندي هئي ۽ درگاھہ وٽ هڪ وڏو جنريٽر لڳل هوندو هو. محمد عارب ٽئين درجي ۾ پڙهندو هيو تہ هڪ ڏينھن هڪ مستري کانئس سندس والد بابت پڇا ڪئي، جيڪو موجود نہ هو. مستريءَ ٻڌايو تہ درگاھہ تي عَلَم جو مٿيون بلب فيوز ٿي ويو آ جيڪو بدلائڻو آهي. تنھن زماني ۾ عَلَم جي بيهڪ پنج فوٽ ٿلھي تي هوندي جنھن کان پوءِ 86 فوٽ لوهي ڏاڪڻ هوندي هئي جنھن کانپوءِ پنج فوٽن جي اونچائي وارو گول پڃرو هوندو جنھن تي مٿي بيھي بلب بدلائڻو پوندو هو. عَلَم پاڪ جي بتيءَ جو ڪم محمد عارب جا وڏڙا ڪندا هئا. عارب ملاح ننڍڙي عمر ۾ ان مستريءَ سان گڏ چڙهي اهو بلب بدلايو جنھن کانپوءِ کيس عَلَم جي بتيءَ جو ڪم سنڀالڻ لاءِ چيو ويو. پنھنجي ياد ڪٿا ۾ هو لکي ٿو ”تنھن زماني ۾ عيدن جي ڏينھن تي يا ڪنھن وڏن ڏينھن تي عَلَم ۾ 32 شمع دان لڳايا ويندا هئا. مٿي گول پڃري 8 مٿي 8 هيٺ چوڌاري ۽ لوهي ڏاڪڻ تي 8 هڪ پاسي ۽ 8 ٻئي پاسي ٽوٽل 32 شمع دان، جنھن ۾ هر هڪ شمع دان جي گلاس ۾ سٺو گيھہ ٻاريو ويندو هو. ڪڏهن ڪڏهن کوپري جو تيل بہ استعمال ڪندا هئاسين. مطلب تہ روزانو شام جو هوڏانھن نغاري تي ڏونڪو لڳندو هو هيڏانھن منھنجي هٿ ۾ ٻريل تيلي هوندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن تہ ٽي راتيون چراغان ڪرڻو هوندو تہ صبح جو فقط شمع دان مان گلاس ڪڍي هيٺ لال داس کي ڏبا هئا، جيڪو صاف ڪري وٽ ٺاهي تيل يا گيھہ ۾ وجهي گلاس تيار ڪري ڏيندو هو، جنھن کان پوءِ اهي گلاس هر هڪ شمع دان ۾ پھچائڻ ۽ ٻارڻ منھنجو ڪم هوندو هو. عَلَم جو ڏکئي ۾ ڏکيو ڪم هوندو هو نيل ڪڍڻ ۽ واپس لڳائڻ. جنھن پائيپ تي نيل لڳل هوندي هئي، انھيءَ جو مٿيون ڇٽ گهٽ ۾ گهٽ اڍائي مڻ جو وزني هوندو هو. اهو وزن پڃري تي ويھي مٿي کڻي مضبوطيءَ سان هٿن ۾ جهلي، انھي مان نيل ڪڍي پوءِ اهو ڇت وارو پائيپ آهستي آهستي ڪري عَلَم ۾ مٿي رکڻو هوندو هو ۽ واپس نيل وجهڻ وقت انھي پائيپ کي ڇٽ سوڌو مٿي کڻي انھي ۾ نيل وجهي واپس پنھنجي جاءِ تي بيھارڻو هوندو هو.“ مٿانھينءَ تي عَلَم کي روشن ڪندڙ ادا عارب پنھنجي حياتيءَ ۾ بہ مٿانھينءَ تي ئي رهيو. هن 1966ع ۾ حسين آباد ۾ لڏي اچڻ کانپوءِ ملاحن جي حياتين کي سامھون رکندي ”سنڌ ترقي پسند ملاح تنظيم“ ٺاهي. 1968ع کان پنھنجي وفات جي ڏينھن تائين هو ان تنظيم جو سربراھہ رهيو، جنھن جو وڏي ۾ وڏو ڪارنامو سنڌ اسيمبليءَ مان ملاحن لاءِ ”لائسنس سسٽم“ پاس ڪرائڻو هو. هو شخص، هر غريب غربي لاءِ اٿي بيھندو هو. پنھنجي وتَ آهر هن ڪوشش ڪئي تہ ڪنھن ايوان ۾ حاضر ٿيڻ جي لائق بڻجي جتي آواز اٿاري سگهي. 1976ع ۾ ايم پي اي جي سيٽ لاءِ ۽ 1988ع ۾ ايم اين جي سيٽ لاءِ مقابلو ڪيو هئائين. مسلم ڪاليج مان ماسٽرس ۽ سنڌ لا ڪاليج مان قانون جي ڊگري ماڻيندڙ ادا عارب، سڄي عمر پنھنجي ماڻھن لاءِ جاکوڙيندو رهيو، جيڪا جاکوڙ سندس وڃڻ کان پوءِ هاڻي سڀني کي محسوس ٿي رهي آهي. 22 نومبر 2016ع تي هو آرامي ٿيو آهي. هڪ ڊگهو سفر پنھنجي پڄاڻي تي پھتو آهي. تعزيت نامي ۾ دير ٿي آهي، پر بھرحال سندس ڪردار اسان سڀني کان ڪڏهن بہ وسري نہ ٿو سگهي. ان کي ياد رکڻ ۾ اسين ڪڏهن بہ دير نٿا ڪري سگهون. رب پاڪ سندس درجات بلند ڪري ۽ بھتر کان بھتر جاءِ عنايت ڪري. آمين.

ڇپيل: آچر، 04 جون، 2017ع

آباد سلامت هجو (سماج سُڌارڪ: سائين محمد نعيم شاھہ)

سائين محمد نعيم شاھہ ولد سيد محمد مراد شاھہ حسيني، خميس ۽ جمع جي وچ واري رات 8 جون 2017ع بمطابق 13 رمضان المبارڪ 1438ھہ تي اسان وٽان رخصت ٿيا. پکيءَ کي ڀڙڪو ڏيڻو هو. هڪ نرم تن وجود جي روح کي ائين ئي رخصتي وٺڻي هئي. سندن اندر جي ٻاجهہ، ملڻَ جي مھر ۽ احساس جي سٻاجهہ، سدائين کين هلڪو رکيو. ڳرو وجود تہ هو جسماني طور تي بہ نہ هو، مٿان وري هلڪڙو روح... وڃڻ ۾ دير ئي ڪيتري ٿي لڳي! هن دنيا ۾ انسانن کي پروردگار، اشرف المخلوقات خلقيو آهي. سڄي مخلوق ۾ بھترين مخلوق ان ڪري بہ آهي، جو سندس ڀاڪر ۾ گرمي، اک ۾ ڳوڙهو ۽ نرمي ۽ دل ۾ احساس جي ڳَرُ هوندي آهي. اهو ئي انسان جتي رنجائيندو آهي تہ اتي ئي ڪجهہ انسان وري مرهم جيان هوندا آهن. زخم ڀريندا آهن، سيني سان لائي آٿت ڏيندا آهن، گڏ وکون کڻندا آهن. رنج جي ساعتن ۾ گڏ ڳوڙها ڳاڙيندڙ ۽ کلڻ جي گهڙين ۾ وري کلندو ڏسي خوش ٿيندا آهن. سائين سيد محمد نعيم شاھہ بہ اهڙي ئي قبيلي جو هڪ سدا بھار وجود هو.
تقريبن 47 سال پھرين، ماڊل اسڪول ۾، ڇھين ڪلاس ۾ داخلا جي پھرئين ڏينھن پنھنجو همعمر ٽڪرايو هو...نالو هئس سيد غالب مراد شاھہ. تنھن زماني ۾ سڀ اسڪول بس ۾ سفر ڪندا هئاسون. ڄامشوري ۾ ايندڙ بس، مارڪيٽ جي ڪنڊ وٽ اسپتال وارو روڊ مڙندي هئي تہ ڪنڊ تي ”حُسيني منزل“ جي سامھون غالب بيٺو هوندو هو. ذهانتن جي حوالي سان اسان جو ٽڪر هلندو هو. غالب بھرحال مٽياريءَ جي مِٽي هيو، ذهانت تہ کيس ورثي ۾ ملي هئي. حياتيءَ اڳيان ڪَرُ کنيو تہ سيد علي گوهر شاھہ صاحب ايل ايم سي ۾ مليا. پھرين سينيئر شاگرد طور ۽ پوءِ ايناٽاميءَ جي شعبي ۾ ڊمانسٽريٽر جي حيثيت سان سينيئر ڪليگ طور- ڳالھين ڳالھين ۾ ذڪر ٿيو تہ غالب سندن ڀاءُ آهي ۽ ائين ئي خاندان جو ذڪر هلندي ڪنن تي پھريون ڀيرو سائين نعيم شاھہ جو نانءُ پھتو. اسين ازل ابد کان سِکيا جي ڀاڪر ۾ رهيا آهيون، وڏو ڀاءُ معنيٰ ادا وڏو...بس ان هڪ گهڙيءَ ۾ ئي ڄڻ سائين نعيم شاھہ ادا وڏو بڻجي ويو. يونيورسٽيءَ ۾ نوڪري ملي تہ آپا پروين شاھہ جي ماءُ جھڙي شخصيت ملي، جنھن وڏي ڀيڻ ۽ ماءُ جي ڪردارن ۾ اصلوڪو رنگ ڀري ڇڏيو. امان سانئڻ، انھن سڀني عھدن کان پھرين محبت جي عھدي تي ويٺل هئي ۽ مٿان وري سائين نعيم شاھہ صاحب، سندس وَرَ جي محبت نصيب ٿي تہ ڄڻ سونھن تي سھاڳئي وارو جھان بڻجي ويو. مان ڪڏهن بہ اهو سمجهي ڪو نہ سگهيس تہ ڪنھن جَي وڌيڪ ويجهو آهيان جي آپا ڇپر ڇانوءَ آهي تہ سائين گهاٽو ميويدار وڻ...تفاوت سوچڻ جي جرئت دل ڪري بہ نٿي سگهي.
عجيب مست انسان هو...فقير تن، صفا درويش...هاڻي هاڻي لينڊ ڪروزر مان لھي پيو، اجهو شام جو ڪنھن سان اسڪوٽر تي ٻيلھہ پيو وڃي، ڇاڪاڻ جو ان همراھہ جي ڪم سان، ڪنھن کي ڪجهہ چوڻو آهي. جي ڪنھن جي ڪا واهر ڪرڻي آهي تہ فون جي تہ ڪن تان لھڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي...ياد اچي ٿو، تر جي علائقي ۾ جتي بہ ڪا فوتگي هجي سائين تڏي تي پھرين پھتل هوندو. گهڻو ڪري سياح پوش يا وري آسماني رنگ جا ڪپڙا...حسين هاٺِي، سونھاريءَ تي حسين شهپرن جو امتزاج، ڳالھائي تہ اک ٽڪائي ڳالھائي ۽ ٻڌندڙ سندس نگاھہ جي سحر ۾ جڪڙجيو وڃي. هٿن جي آڱرين ۾ منڊين جي حسناڪي...مرڪ اهڙي ڪشادي جو ڪشادگيءَ جي معنيٰ سمجهہ ۾ اچيو وڃي. سائين نعيم شاھہ اسان سڀني ملندڙن کي ملڻ جو طريقو سيکاري ويو. مون کي لڳندو آهي تہ سنگت مان الائي ڪيترا سائينءَ وانگر هڪ ٻئي سان ملندا آهيون. وڏو ڀاڪر پائي هٿ جوڙي چوندو هو ”آباد هجو...سلامت هجو.“ هٿ ۾ تسبيح جي مڻين تي بہ ڄڻ اهو ئي ڀڻڪو اُڪريل هوندو هو ”آباد هجو...سلامت هجو.“ مٽياريءَ جي سياسي ۽ سماجي خدمتن جي حوالي سان مشھور خاندان جي وڏي سيد محمد مراد شاھہ جي گهر پھرين مئي 1951ع تي فرزند جي پيدائش ٿي جنھن جو نالو محمد نعيم شاھہ رکيو ويو. سائين محمد مراد شاھہ کي پروردگار ستن پٽن محمد نعيم شاھہ، علي گوهر شاھہ، سليم مراد شاھہ، حسين مراد شاھہ، غلام مرتضيٰ شاھہ، سيد خالد مراد شاھہ ۽ غالب علي شاھہ ۽ هڪ نياڻيءَ جي اولاد سان نوازيو. سندن وڏي پٽ اتي ئي نور محمد هاءِ اسڪول مٽياريءَ مان علم جي حاصلات شروع ڪئي ۽ آخرڪار سنڌ يونيورسٽي مان پوليٽيڪل سائنس ۾ ماسٽرس ڪيائين. هُن شروعاتي دور ۾ ڪجهہ وقت سياست کي ڏنو پر پوءِ اتان پاسيرو ٿي ڪُل وقتي زمينن جي سنڀال ڪرڻ لڳو. هُن زندگي گذارڻ لاءِ ڪڏهن بہ نوڪري ڪرڻ نہ سوچيو ۽ شايد اهو سبب هو جو هو ”عام“ جي، ”جيءَ جڙت“ ڄاڻندو هو، اک ٽِڪائي ٻُڌندو هو تہ سماعتون ٽِڪيل هونديون هيس.“
هڪ ڀيري ائين ئي سرسري طور دعا جي ڳالھہ هلي. مون الائي ڪيئن چئي ڇڏيو تہ سائين ڪو موقعو مليَو تہ فقير کي بہ ياد ڪجو. ڪجهہ عرصو ترسي واٽس اپ تي سندن ڪال آئي فرمايائون ”سائين، واعدي جي پورائي حاضر آهي...ذريح مبارڪ جي سامھون آهيان...جيڪو وڻي سو گهري وٺو.“ حيرت ٿي هئي تہ هڪ ننڍڙي ڳالھہ ۽ اهڙي يادگيري! موٽيا تہ عرض ڪيم ”قبلا ڪمال ڪيوَ“ فرمايائون ”ڪمال اهو هوندو اٿوَ سائين جو اوهان ڪنھن جي خواهش کي اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو...مون ڪمال ناهي ڪيو...مون تہ خواهشن جو جمال ڪيو آهي...ڪنھن جي حسرت ڏسجي تہ پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪجي سائين.“ مون گهر اچي اهي جملا لکي ورتا هئا ۽ الائي ڪيترا ڏينھن ان تي سوچيندو رهيو هئس. اها ئي گهڙي هئي جو زندگيءَ ۾ احساس ٿيو هيو تہ ڪردار جا صاحب ڪيئن هوندا آهن. شاھہ صاحب کي پنھنجي اندر جي ڪمٽمينٽ جي خبر هئي، تنھن ڪري تہ هو هر ماڻھوءَ سان ساٿ ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو هو. سندس حياتيءَ ۾ اهم ترين ڏک پنھنجي ڀائرن جو وڇوڙو بہ هيو ۽ شايد اهو ئي درد هو، جنھن سندس دل کي درد ڏئي ڇڏيو هو. ان هوندي بہ هو پنھنجي حسناڪ مرڪ ۾، سڀني دردن کي لڪائي زماني جي گردشن کي منھن ڏيندو هو. ياد اچي ٿو هڪ واري ڀاڪرن تي بحث ڪيوسين پي تہ هنن يڪ ٽڪ هڪ جملو چيو هو ”محمود سائين...ڀاڪر معنيٰ گرمي، گرمي معنيٰ سينو...جي سينو گرم نہ هوندو تہ ڀاڪر ڀاڪر نہ هوندو...اهو ڪڏهن نہ وسارجو.“ شاھہ صاحب جي اها خصوصيت ڪڏهن بہ نہ وسرندي تہ هو ڪڏهن بہ ڪنھن کان مرعوب نہ ٿيا...گهر واري وائيس چانسلر آهي، ڀلي هجي...نعيم شاھہ جو اهو ئي عوامي انداز هوندو...ڪنھن جي نوڪري لاءِ پيو ڊوڙي تہ ڪنھن لاءِ فونون پيو گهمائي...جتي ”سائينءَ سان گڏ وارا“ سائينءَ کان وڌيڪ هوندا آهن، اتي سندس طبيعت جي سادگي ۽ ڪردار جي اورچائي ڏسڻ وٽان هوندي هئي. هڪ يگانو، پرخلوص، محبتي ماڻھو مٽياريءَ جي ”شھيد شھمير قبرستان“ ۾ پنھنجي مرڪ ساڻ ليٽيل آهي. ڄاڻان ٿو ڀاڪر جي اها گرمي هاڻي نہ ملندي، ڇاڪاڻ تہ پنھنجي گرم سيني جي گرمي، هُو ساڻ کڻي ويو آهي. هاڻي پنھنجي منفرد انداز ۾ ”آباد سلامت هجو“ جو جملو ڪو نہ ڪنائي سگهبو، ڇاڪاڻ تہ اهڙو اُچار صرف سائين نعيم شاھہ کي ئي نصيب هيو، پر بھرحال، حياتي آهي، اڳيان جو سفر بہ طئي ڪرڻو آهي. اکين جا ڇپر ڳرا آهن. محبت جي احسان جي ادائگي ممڪن نہ آهي جھڙا بہ آهيون، جيئن بہ آهيون بس دل چوي ٿي تہ چئجي ”قبلا...آباد سلامت هجو...دعائن جي ڀاڪرن ۾ هجو.“ پروردگار سندن درجات بلند ڪري ۽ بھتر مقام عطا ڪري. آمين.

ڇپيل: آچر، 11 جون، 2017ع

هِيرآباد جي هِيرَ (تعليمدان: دادِي لِيلاوتي هرچنداڻي)

دادِي لِيلاوتي هرچنداڻيءَ جھان ڇڏيو. علم و ادب جو هڪ استعارو، موسيقي، سِکيا، جاڳرتا، ماڻھپي ۽ سوچ جو هڪ چوکو رنگُ، اجل جي ڌنڌ ۾ گم ٿي ويو. دادي وڃي چڪي آهي. هڪ طويل ساٿُ رهيو داديءَ سان. ڊسمبر 1993ع ۾ ڪيل سندن ٽيليوزن انٽرويوءَ کان جو سلسلو شروع ٿيو، تہ ڄڻ فقير گهرڀاتي بڻجي ويو ۽ 24 سال اها نسبت قائم رهي. جيتوڻيڪ ميل ملاقات جو جھان ڪو گهڻو آباد نہ رهيو، پر بھرحال اهو ڏَڍُ تہ ”دادي آهي“، هن پاڙي ۾ سندس خوشبو وسي ٿي، جِيءَ ۾ جايون جوڙيندڙ هو. هيرآباد، هيرآباد لڳندي هئي. دادي جو اتي رهندي هئي. اُن هيرآباد سان سندس جِيءُ جَڙيل هو. داديءَ سڄي عمر اُتي ڏني ۽ آخري پساھہ بہ اتي پورا ڪيائين. کيس پنھنجي وچن کي نڀائڻ جو ڏانءُ هو. 20 ڊسمبر 1916ع تي حيدرآباد شھر ۾ چيف اڪائونٽنٽ هوتچند واڌواڻيءَ جي گهر هڪ نياڻيءَ جو جنم ٿيو، جنھن جو نالو لِيلاوتي رکيو ويو. تعليمي گهراڻي سان تعلق رکندڙ هن نياڻيءَ بنھہ ننڍپڻ کان ڪتابي علمَ ۽ علمِ موسيقيءَ سان ساھہ سانڍيو. 8 سالن جي عمر کان هن هارمونيم وڄائڻ شروع ڪيو ۽ باقاعده راڳ جي سکيا بہ حاصل ڪيائين. سندس گهر ۾ خوش گُلُو فردن جو انگُ وڌيڪ هيو. هُوءَ پاڻ بہ ڳائيندي هئي ۽ ٻين سان موسيقيءَ جي حوالي سان شراڪت بہ ڄڻ سندس اندر جو حصو هو. 1940ع ۾ گريجوئيشن ڪرڻ کان پوءِ سُتت ئي کيس پنھنجي حياتيءَ جي پھرين سرڪاري نوڪري ملي هئي ۽ هُن ”ميوزڪ ٽيچر“ جي حيثيت سان پنھنجي عملي حياتيءَ جو آغاز ڪيو.
”منھنجو آواز ننڍپڻ کان ئي ڏاڍو سٺو هو.“ ڊسمبر 1993ع ۾، پاڪستان ٽيليوزن جي پروگرام ’اڄ جو مھمان‘ ۾ هن فقير کي انٽرويو ڏيندي هُن ٻُڌايو هو، ”پر پوءِ مون کي سُتت ئي لڳو تہ ماڻھو ڳائڻ کي سُٺي نظر سان نٿا ڏسن، ڳائڻو يا ڳائڻي ٿا سڏين. مون کي ٿيڻو هو استاد...هاڻي چوڻ تہ اها ڳائڻي استاد آهي...سو اها ڳالھہ مون کي نہ وڻي، پر پوءِ مون ڳائڻ وري بہ ڪونہ ڇڏيو. نجي محفلن ۾ ڳائيندي هئس. جنھن زماني ۾ بِي ٽِي ڪندي هئس، تنھن زماني ۾، ريڊيو تي منھنجا مھيني ۾ 4 پروگرام هوندا هئا ۽ تنھن کان سواءِ ”هِز ماسٽرس وائيس ڪمپنيءَ“ منھنجا چار لانگ پلي رڪارڊز بہ ٺاهيا هئا.“ اسڪرين تي سندس مُشڪ ۽ نيڻن جي جرڪَ موهيندڙ آهي. مان انٽرويوءَ کي ٽرانسڪرائب ڪندي، سندس وجود جي مھڪ محسوس ڪيان ٿو. ”مون اسڪولن ۾ تہ انگلش ۽ مئٿاميٽڪس تي زور ڏنو، ڇاڪاڻ تہ ان زماني ۾ نياڻين ۾ انھن سبجيڪٽن کي سمجهڻ جي ڏاڍي ڪمزوري هئي ۽ انسپيڪٽريس آف اسڪولس جي حيثيت سان سڄيءَ سنڌ جا دورا ڪيم ۽ انھن سبجيڪٽن تي زور ڏنم. مان ايڊيشنل ڊائريڪٽر اسڪولس، اسٽيٽسٽيڪل آفيسر ۽ اڪائونٽس آفيسر بہ رهيس. مٿان وري مون تعليمِ بالغان تي بہ وڏو زور رکيو.“
ڀيروي، مالڪوس، آساوري ۽ ڀيم پلاسي پسند ڪندڙ دادي، اسڪول جي اسيمبليءَ ۾ دعا ۽ تراني ڳائڻ ۾ هارمونيم پاڻ وڄائيندي هئي. هُوءَ ڪھاڻيڪاره، شاعرہ، نثر نگار ۽ اعليٰ درجي جي منتظم هئي. کيس عورتن بابت بيحد ڳڻتي هوندي هئي ۽ اهڙو اظھار، سندس سِٽُن ۾ بہ واضح نظر اچي ٿو.
اَي سنڌُ جي سُگهڙَ سياڻي، تون تہ ڏاڍي آهين مون کي پياري
تنھنجي رَڌَپچاءَ ۾ رَسُ آ، تنھنجي ڏوئيءَ ۾ ڪيڏو نہ ڏسُ آ
تنھنجي چانوَرَ جي چِلڙَي ۾ چَسُ آ، تنھنجي پَلَي ۽ آنِيءَ جي آس آ
تنھنجي جَوئر جي ڍوڍَي ۾ جَسُ آ، تنھن هوندي بہ مُنھن ڇو لٿل آ
تنھنجي سَيبَي ۽ ٽوپَي ۾ سونھن آ، تنھنجي ڀرتَ ۽ گجَ ۾ ڪشِش آ
تنھنجي سڳيُن ۽ سُوسيُن ۾ سھاڳُ آ، تنھنجي اجرڪَ ۽ ٽوپيءَ ۾ شان آ
اَي سنڌُ جي سُگهڙَ سياڻي، تون تہ ڏاڍي آهين مون کي پياري
دادي لِيلان، پنھنجي زماني جي هڪ سخت منتظم ليکي ويندي هئي. اهو زمانو هو جڏهن تعليم جي ميدان ۾ دادي لِيلان، آپا شمس عباسي، محترمہ حميده حيدر جهڙين خواتين جا نالا، سروس بورڊس تي چمڪندا هئا ۽ ملاقاتين جو جھڙو ساھہ سُڪي ويندو هو. ”هئس سخت...بلڪل هئس“ هُوءَ مرڪي ٿي، ”ٿيڻو پوي ٿو دادا...نياڻين جو معاملو آ...ڳوٺن ۾ آرڊر ڏيڻ کان پھرين، ڇوڪريءَ جي ماءُ کان پڇندي هئس، تہ تون ويندينئس گڏ؟...اتي رهندينءَ؟ پوءِ ان کان پڪ ڪري ٻنھي کي گڏ موڪليندي هئس. ڪانٽيجنسيءَ مان اهڙو ڪو انتظام ڪندي هئس، جو تقريبن هڪ پٽيواليءَ جيترو پگهار ارينج ٿي سگهي. ان جو بندوبست ماءُ لاءِ ڪندي هئس، پر ٻُڌائيندي نہ هئس. متان هُوءَ پاڻ کي انفيرئر سمجهي تہ ڌيءَ ماسترياڻي، مان پٽيوالي...پر اک سڀني تي ڪَرڙِي رکندي هئس.“ دادِي، 1985ع کان 1988ع تائين سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبر رهي ۽ اتي بہ سندس آواز سدائين جيان بلند رهيو. ”مون جيڪِي بہ مدد ڪئي، جيڪا بہ نوڪري ڏنم، اهو حال سارُو ڪيم. جنھن جو حال اڀرو رهيو، مون ان جو هٿُ ڪڏهن نہ ڇڏيو.“
”توهان جي خيال ۾ دادِي اسان جي تعليم ترقي ڪئي آهي يا تنزل جو شڪار آهي؟“ منھنجي سوال تي، هيل تائين ڪڙڪي سان ڳالھائيندڙ دادِيءَ جو ڪنڌ جُهڪي ٿو، سندس چھري تي عجيب لڄ اچي ٿي. شرمساري واضح طور پڙهي سگهجي ٿي. هُوءَ جهيڻي آواز ۾ وراڻي ٿي، ”دادا...ترقي نہ ڪئي آ...“ تعليم کي پنھنجي حياتيءَ جي اڌ صدي ارپيندڙ مھربان وجود تقريبن 24 سال اڳ بہ اها ورندي ڏئي ٿو ۽ شايد اها ئي سوچ هئي، جو انٽرويوءَ جي پڄاڻيءَ ۾ پيغام ڏيندي هُن چيو هو، ”مالڪ شل مھربان ٿئي...بس سڀ پاڻ سان سچا ٿين...بس، پنھنجي ملڪ ۽ پنھنجي قوم سان سچا ٿين.“ سندس لھجي جي اُڪير، دعا جي طلب ۽ ايندڙ وقت ۾ آسرو صاف ڏسڻ ۾ اچي ٿو. خميس 14 سيپٽمبر 2017ع تي حيدرآباد شھر سان بيپناھہ محبت ڪندڙ دادي لِيلاوتي هرچنداڻيءَ کي هتي ئي اگني سنسڪار جو موقعو مليو. هن سڄي عمر هن شھر سان والھانہ محبت ڪئي هئي ۽ جنھن گهر ۾ پرڻجي آئي هئي، اُتان ئي سدائين لاءِ رخصت ٿي.
دادِي، اهو ڊاڪٽر چاند هجي...اوهان جو رَتَ ڄائو يا ڀاڀي ڪُسم، اوهان جي نُنھن...اوهان جا پوٽا پوٽيون هجن يا اسين سڀ...اوهان جي محبت، عنايت، سِڪَ ۽ اُڪيرَ ۽ اسان سڀني لاءِ علم، حلم، سٺي حياتي گذارڻ ۽ سٺي ڪردار لاءِ سوچڻ تي اوهان جا ٿورا ادا ڪيون ٿا. ذاتي حوالي سان هڪ ڀيرو ڪچھري ڪندي هُن چيو هو، ”هيرآباد ۾ منھنجو رڳو بُت ناهي، ساھہ بہ آهي. اهي رڳو لفظَ ناهن ڇوڪرا، منھنجي اندر ۾ هيرآباد جي هِيرَ هُري ٿي. مان نہ هونديَس تہ اها پئي منھنجيون پُڇائون ڪندي.“ هاڻي جڏهن هُوءَ پنھنجي سفر تي رواني ٿي وئي آهي تہ هيرآباد جي هيرَ، ڪنھن کان بہ ڪجهہ پُڇڻ نٿي چاهي. کيس خبر آهي تہ جوابَ قدردانن وٽان ئي ملندا آهن ۽ دادِي لِيلان جھڙو قدردان هرڪو ناهي هوندو.

ڇپيل: آچر، 17 سيپٽمبر، 2017ع

سائينءَ جي هُٻڪارَ (اُستادِ محترم: سَر عبدالفتاح مغل صاحب)

نائين محرم الحرام 1439ع هجري، ڇنڇڙ ڏهاڙي ’سر عبدالفتاح مغل صاحب‘ پنھنجي حياتيءَ جو سفر مڪمل ڪيو، انا لله و انااليہ راجعون. اهي سڀ، جيڪي ماڊل اسڪول سنڌ يونيورسٽي حيدرآباد ۾ پڙهيل آهن ۽ جن انسٽيٽيوٽ آف ايجوڪيشن ۾ بي ايڊ، ايم ايڊ جو سفر ڪيو آهي ۽ جيڪي اولڊ ڪئمپس جي در و ديوار کان واقف آهن، ڄاڻن ٿا تہ سر عبدالفتاح مغل صاحب ڪير هئا. هڪ گهاٽي وڻ جي ڇانوَ رخصت ٿي آهي. 70ع جي ڏهاڪي ۾، ماڊل اسڪول سان جيءُ جڙيو هو. ڇھين درجي کان وٺي، انٽرميڊيٽ تائين 7 سال، پراڻي نو ودياليه هاءِ اسڪول جي عظيم الشان، باوقار، پرشڪوه عمارت ۾ اسان علم جي سُتي پيتي هئي. اسين سڀ بيحد خوش نصيب انسان آهيون، جن کي اهڙا عظيم استاد مليا. جن کي ڌڻيءَ اهو علم عنايت ڪيو هو تہ علم جي عنايت ڪيئن ڪجي. ڪپھہ جھڙن وارن سان سر عبيدالرحمان کان وٺي سر حاجي موٽيل تائين ڪنھن جو ڪنھن جو نانءُ ڳڻائجي! هر هنڌ، هر جاءِ تي ڄڻ تہ سڀئي شاگردن کي سکيا ڏيڻ لاءِ آتا هوندا هئا. مٿان وري انھن جا سرواڻ، اسان جا پرنسيپلز، سائين تاج محمد هاليپوٽو صاحب، سائين عبدالفتاح مغل صاحب، سائين غلام حسين انصاري صاحب، ﷲ اڪبر...ڇا تہ هيرا انسان هئا، ڌڻيءَ کين صرف ۽ صرف ڄڻ تہ لائق استاديءَ لاءِ چونڊي موڪليو.
ڇا تہ نظم و ضبط هوندو هو! اسيمبلي ۾ سڀ حاضر، تہ وري هر خميس تي ڪلاسن ۾ وڃڻ مھل، انٽري پوائنٽس تي وارن، نھن ۽ ڪپڙن، بوٽن جي چڪاس لاءِ الڳ الڳ استاد مقرر هوندا هئا. هر شاگرد تريون اونڌيون ڪري، آنڱريون سڌيون ڪري، ٽيچر وٽان لنگهندو هو، جيڪو نھن تي نظر وجهندو هو. جنھن جا نھن ميرا هوندا هئا، انھن کي هلڪي ڏنڊي لڳندي هئي، ۽ وڏن نھن وارن جا، نھن ڪٽڻ لاءِ، نيل ڪٽر جو انتظام هوندو هو. وارن جي ڪٽنگ جو بہ خاص حڪم هو. گهڻو ڪري پوليس واري ڪٽ يا ”ڪريُو ڪٽ“ وار هوندا هئا ۽ مٿان ڪپڙن جي صفائي ۽ بوٽ جو چلڪو بہ خاص اهميت رکندا هئا. عمارت ۾ مٿي چڙهڻ لاءِ، ڏاڪڻ وٽ، اهو الرٽ عملو موجود هوندو هو، جنھن ۾ محترم پرنسپال جي هر هنڌ موجودگي جھڙي لازم هوندي هئي. هو ڪنھن نہ ڪنھن پوائنٽ تي بيٺل هوندو هو. جتي نہ هوندو هو، اتان لنگهندي سک سان ساھہ کڻبو هو. نھن ڏيکاري، ڪنڌ تي وارن جي ”ڪريو ڪٽ“ محسوس ڪرائيندي، مون اڃا ڏاڪي تي پير مس رکيو هو، جو لڳو هئم تہ ساڄي پير ۾ ڄڻ ڪا هلڪائي ٿي وئي هجي. ڌڪ لڳو هو پر نہ لڳڻ جهڙو، مڙي ڏٺم تہ احساس ٿيو، بوٽ جي کڙي اڏامي چڪي هئي، معنيٰ کاٻي پير جي بوٽ ۾ کڙي هئي ۽ ساڄو پير خالي هو. ڏنڊيءَ جي چوٽيءَ تي لڳل لوھہ، کڙي کي کڻي ويو هو، ٿورو مٿي لڳي ها تہ شايد پير جي کڙي بہ ضربي ها، ڏٺم...سائين عبدالفتاح صاحب، پاڻ ڏي اشاري سان سڏي رهيا آهن. اتي پھتس تہ هڪدم ڪن ۾ هٿ وڌائون، ”بوٽ ميرو ڇو آهي؟“بوٽ تہ ميرو نہ هو...چلڪيو پئي، وراڻيءَ جي همت نہ هئي. پاڻ ڪن کي مھٽو ڏيندي چيائون، ”بابا...بوٽ جي اصل چمڪ، ان جي کڙي ۾ هوندي آهي...اڳيان تہ هر ڪنھن جو بوٽ چمڪندو آهي. ٻاهر وڃ...وڃي کڙي لڳرائي اچ...۽ ها آئيندي اها بہ صاف هئڻ گهرجي.“
اهي زمانا هئا، جڏهن چھرن تي رعب لکيل هوندو هو، ڇاڪاڻ تہ اندر ۾ لالچ جي دري بند هوندي هئي. استاد، ٻارن جي کيسي تي نہ، عملن تي نگاھہ وجهندو هو ۽ سر عبدالفتاح صاحب انھيءَ لڏي ۾ هڪ اهم نالو هو. سائين جيتوڻيڪ ڪلاس گهٽ وٺندا هئا پر سندن چرپر تمام گهڻي هوندي هئي. سڀ الرٽ هوندا هئاسين، تہ پرنسيپل الائي ڪٿان اچي نڪري!...ڪڏهن ڪڏهن تہ رسيس ۾، اسان جي وچ ۾ گهمندا رهندا هئا. سر مغل کي جيڪا اون هئي، ان جو احساس، هن عمر ۾ شدت سان ٿئي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن پاڻ صحت صفائيءَ جو مضمون پڙهائڻ ايندا هئا ۽ ڇا تہ پڙهائي ويندا هئا. اسڪول ڇڏڻ کانپوءِ بہ، ساڻن ملاقات جو شرف ملندو رهيو هو. مختلف ادارن ۾ پڙهائيندي، ڪم واسطي، جڏهن رابطي ۾ ايندا هئا تہ سندن لھجو ڪجهہ لڄارو هوندو هو. مون محسوس ڪيو هو تہ سائين ڪنھن کي ڪو ڪم چوڻ، مناسب نہ ڀائيندا هئا، ۽ خاص طور تي، پنھنجي ڪنھن شاگرد کي چوڻ تہ ڄڻ هنن لاءِ بي حد ڏکيو هو. مان ٻہ دفعا سنڌ يونيورسٽيءَ جي سينڊيڪٽ جو ميمبر رهيو آهيان. پنھنجي ايمان سان لکان ٿو تہ سر جڏهن بہ مون کي ڪنھن ٻئي جي ڪم لاءِ چيو هوندو تہ سندن لھجو اهو ئي کڙڪيدار هوندو هو، جنھن پرنسپل جي لھجي مان اسان جو ساھہ ويندو هو، ۽ جڏهن بہ پنھنجي لاءِ ڪو ڪم چيائون تہ مان محسوس ڪندو هئس تہ ڪجهہ بہ چوڻ مھل ڄڻ سندن اندر تي بار جا تھہ چڙهي ويندا هئا. هڪ وضعدار، وچٿري، سکيا ڏيندڙ وجود جي مھڪ، سندن وجود ۾ سدا موجود رهي.
سر، سدائين پنھنجي انداز ۾ سادا رهيا. اسان جي بئچ 1979ع ۾ نڪتل هئي. 38 سال ڀريا، سندن ڪڏهن ڪڏهن جي ديدار نصيب ٿيو تہ سائين سدائين پنڌ هلندا نظر آيا. مون کين ڪڏهن بہ ڪنھن وڏي گاڏي، ڪنھن ٺٺ ٺانگر ۾ نہ ڏٺو. سادو اٿڻ ويھڻ سندن معمول هو، جيڪو سندن عام رواجي روين ۾ بہ پيو بکندو هو. ڄامشوري ٻہ دفعا مليا، خبر پئي، بس ۾ آيا هئا ۽ بس ۾ واپسيءَ لاءِ بيٺل هئا. هن دور ۾ نگاھہ وجهبي تہ اساتذہ ڪرام جي ٽنگ گهٽ ۾ گهٽ اسڪوٽر کان تہ هٽيءَ ئي نٿي. اهي شخصيتون الائي ڪيئن وقت گذاري ويون. آخري ڀيرو مليا هئا تہ الائي ڇو ڳپل دير بيٺا هئا. هدايتون ڪندا رهيا...وڻن جي گهاٽي ڇانوَ هيٺ، هڪ ٻي ڇانوَ نصيب ٿي رهي هئي، ”غريب غربي تان هٿ نہ کڻجائين بابا...چڱن جو اولاد آهين...چڱائي ڄاڻين ٿو...هونئن بہ اسين ان پيشي سان لاڳاپيل آهيون، جنھن ۾ مال جو فڪر نہ هوندو آهي...مون گهڻو ڪجهہ حياتيءَ ۾ ناهي ڪيو...ڪري ناهيان سگهيو....هن پراڻي جاءِ ۾ رڳو ٻہ فلور وڌائي سگهيو آهيان. گهر جو در اهو ئي ننڍڙو آهي...اڃا اهو بہ وڏو ڪونہ ڪرايو اٿم...پر جي ڪجهہ ڪري سگهيو آهيان تہ مون خيال ضرور ڪيو آهي....خيال ضرور رکيو آهي تہ ڪنھن جو اهنج، ايذاءُ گهٽ ٿي سگهي...ڏنو جيڪڏهن نہ بہ هوندم تہ ڏکايو بہ نہ هوندم بابا.....“
هيرن جواهرن جو نسل تيزيءَ سان ختم ٿي رهيو آهي، اهڙا استاد، جيڪي پنھنجي شاگردن لاءِ نجا پجا دعا جا در هجن، جن کي خبر هجي تہ ڪنھن جو ڪھڙو حال آهي، ڪيئن گذاري ٿو. رڳو پڙهائڻو ناهي، پالڻو تاتڻو بہ آهي، هاڻي تمام گهٽ نظر اچن ٿا. ياد اچي ٿو تہ، ڏنڊي لڳڻ جي ٻئي هفتي، واپس لنگهي رهيو هئس تہ پاڻ بيھاريو هئائون. بوٽ جي کڙيءَ تي نگاھہ وڌي هئائون. پڇيائون، ”گهڻو خرچ آئيي؟“ تڪڙو وات مان نڪري ويو هئم ”اٺ آنا سر...“ کيسي مان ٻہ پاوليون ڪڍي هٿ تي رکندي چيو هئائون ”آءِ ايم سوري، مون کي ايئن تيز ڏنڊي نہ هڻڻ کپي ها.“ پئسا وٺڻ، نہ وٺڻ سمجهہ ۾ نہ پئي آيو. ڪنھن زماني ۾ هڪڙو پيٽيس 20 پئسا ۽ هڪڙو سموسو ٻہ آنا يعني 12 پئسن ۾ ملندو هو. امان روز مون کي خرچي جا 52 پئسا ڏيندي هئي، جن مان ڀڄي ڀڄي ڪئنٽين تي هڪ سموسو، 2 پيٽيس کائيندو هئس. سڀ کلندا هئا ۽ هنن مون تي نالو ئي ”ايڪ سموسا دو پيٽيس“ رکيو هو. مون سمجهيو اهو راز لڪل آهي، پر 50 پئسا ڏيندي مرڪيو هئائون ”وٺ وٺ...ٻہ پئسا پاڻ وجهي ڇڏجائين ۽ هڪ سموسو ٻہ پيٽيس کائي ڇڏجان.“
اها مرڪ، اڄ شدت سان ياد آئي آهي، جنھن جو مرڪندڙ، ڏهين محرم جي رات، لحد ۾ لھي چڪو آهي. جنازي تي، اسين ڪجهہ پراڻا شاگرد گڏ هئاسين، جن ان ننڍڙي دروازي مان پنھنجي پرنسپل جو جنازو ٻاهر نڪرڻ ۾ مدد ڪئي. دل کي محسوس ٿيو تہ هڪ وڏو ماڻھو، دل جي وقار سان رخصت ٿيو. هڪ محترم استاد، شفيق وجود، خوددار، وچٿرو، باوقار انسان سر عبدالفتاح مغل، هاڻي آرامي آهي، ۽ اسان جھڙا هزارين شاگرد، سندس بخشش لاءِ عرضدار آهن. هن وڏي ڏينھن تي هٿ ضرور کڻجو. مالڪ کيس درجا عنايت ڪري، سندس پورهيو قبول ڪري. آمين. اهڙن وجودن جي هٻڪار، سدائين رهڻ لاءِ موجود هوندي آهي.

ڇپيل: آچر، پھرين آڪٽوبر، 2017ع

ادا نُور (ليکڪ: نُور نبي گهلُو)

مير حسن آباد، حسين آباد جي B-89 انڊس بنگلوز ۾، ڊرائينگ روم مان کٽ کڄي وئي آهي. کٽ کڄي وئي آهي ڇاڪاڻ تہ ان تي راتين جون راتيون ليٽي، چانھن جي ڪوپ ۽ سگريٽ جي دونھين سان ساٿ نڀائيندي، ادا نور، فڪر ۽ فھم جي منزلن جا سفر طئي ڪندو هو. هاڻي ادا نور روانو ٿي ويو آهي تہ پوءِ ڊرائينگ روم ۾ کٽ جي ڪھڙي ضرورت آهي.
جمعو، 14 جون 2019 بمطابق 10 شوال المڪرم 1440 هجري تي محترم نور نبي گهلو ولد محمد عالم گهلو، المعروف ”نور گهلو“ صبح جو 4 لڳي 20 منٽن تي اسان کان موڪلائي ويو. ساھہ جي ڏور ٽٽي ۽ اُهي سڀ گھڻ گھرا، خير خواھہ، پاٺڪ، بظاهر دوست هن جھان ۾ پوئتي رهجي ويا ۽ هڪ با اصول، با وقار ليکڪ پنھنجو فني صفر پورو ڪري روانو ٿي ويو.
حياتي الائي ڪيئن آهي. عمر جي حساب سان، هن مھل جڏهن شام لٿل آهي ۽ اکين ۾ لٿل ڌنڌ، ٿورو ٿورو پريشان ڪندو رهي ٿو تہ خيال اچي ٿو تہ ڪڙي منجهہ ڪڙو ڪينءِ ملي ٿو. ڪٿان ابتدا ٿئي ٿي ۽ ڪٿي وڃي انتھا جي دري کلي ٿي. اُن سڄي سفر ۾ ، نہ اڳ جو پتو پوي ٿو نہ ئي پوءِ جي خبر ملي ٿي. بس... اهو بہ شڪر آهي تہ بشرطِ حيات خبر تہ پوي ٿي.
1978ع ۾ پھريون ڀيرو مليا هئاسين. سنڌي ادبي سنگت سنڌ يونيورسٽي ڪالوني شاخ جو عروج هو ۽ هڪ کان هڪ ليکڪ اتي اچڻ ۾ سرهائي محسوس ڪندو هو. نور گهلو سان ملاقات اهڙي ٿي جو بس ڄڻ تہ جيءَ جڙي ڪم ٿي ويو. فڪرِ معاش جي سلسلي ۾ جڪڙياسين تہ ملاقاتون گھٽيون پر وري بہ محبتن جا سلسلا برقرار رهيا. ياد اچي ٿو تہ سندس لطيف آباد واري گھر تي وڃي بہ ڪچھري ڪبي هئي. وري هڪ طويل عرصو ماٺ رهي ۽ اتفاق سان سندس هيڪلي نياڻي، منھنجي شاگردياڻي بڻجي وئي. زندگيءَ ڪرَ تہ اُها قرعت العين، اسان جي گهر جي عيني بڻجي وئي. جڏهن ادا خليل مرحوم جي ٻي نمبر فرزند احمد عليم پاشا سان سندس نڪاح ٿيو. حياتيءَ کي ڪجهہ ٻيو بہ منظور هو جو منھنجي نياڻي ڪشف جو رشتو، نور جي فرزند سعد اعظم سان ٿيو ۽ ائين 1981ع کان شروع ٿيل اهو سفر ، ڊسمبر 2017 ۾ 36 سالن جي بھارن کي ميڙي آيو.
عيني جي رشتي ڏيڻ کان پوءِ، جڏهن ويجهڙائپ ماڻيندي، ڪچھريون وري شروع ڪيون هيوسين تہ چيوهئائين ”يار ، وري لکڻ جو اتساھہ جاگيو آهي.“ مٿان وري ڪشف جي سندس گھر اچڻ کان پوءِ تہ هن بي انتھا تيزيءَ سان لکڻ شروع ڪيو. سندس ڪھاڻين جو ٻيو مجموعو ”مان زندھہ رهندس“ ڏاڍو مشھور ٿيو ۽ مٿان هُن ”ڪاوش گيلري“، ”ڪاوش ميگزين“، ”همسري“ ۽ ٻين رسالن لاءِ لکڻ شروع ڪيو. هاڻي سندس زور ”فليش ڪھاڻين“ تي هو ۽ اها بہ عجيب ماجرا آهي جو 13 مئي 2019ع تي ڊائگنوز ٿيڻ کان پھرين هن پنھنجي لکيل فليش ڪھاڻين تي مشتمل ڪتاب ”درد ڪيون دانھون“ کي بہ ترتيب ڏئي ڇڏيو هو ۽ هن جا فائينل پروف بہ ڏسي ڇڏيا هئائين.
نور پنھنجي سباه ۾، ڊيڪورم جو بيحد قائل هو. هو بنا ٻڌائڻ جي ڪنھن وٽ بہ وڃڻ سٺو نہ سمجهندو هو. روايتي حوالي سان، هو هڪ بي باڪ، پنھنجو چٽو موقف آڏو رکندڙ ۽ مضبوط فيصلن جي قوت ظاهر ڪندڙ وجود هو. کيس زماني کان گھٽ شڪايتون هيون. پنھنجي حال تي بيحد خوش گذاريندو هو، بس علمي ادبي ڏجها کيس پريشان ڪندا هئا. منھنجي ذاتي خيال ۾ هو ڌرتيءَ سان واڳيل اديب هو. کيس ادب سان شدت سان محبت هئي، ان ڪري ئي هو سنڌي ادبي سنگت جي معاملن تي ٻارڙن وانگر پريشان ٿيندو هو. هن رڻ جي سفر ۾، هن فقير بہ 44 سال گذاريا آهن. مون انيڪ ڀيرا کيس روڪيو هوندو تہ ”يار ، هن پڙ ۾ پير نہ ڌر“ پر هو نہ مڙندو هو ۽ نتيجي ۾ سندس سيني تي بار وڌي ويندو هو. هڪ مظبوط ڪردار واري شخص کي مان اُن مھل بيچين ڏسندو هئس ۽ اها بيچيني سندس اختيار ۾ نہ هوندي هئي. هو پاڻ بہ عھديدار رهيو هو گھڻو ڪري ائين بہ ٿيو تہ ٽياڪڙيءَ لاءِ ٺھندڙ ٽيم ۾ هن جو نالو ضرور ايندو هو، جنھن جو اچڻ اسان خاندان وارن کي پريشان ڪندو هو.
نور، ساندھہ محنت ۾ اعتبار رکندڙ هو. جيتوڻيڪ، وچ ۾ وقفو بہ ايندو هو تہ بہ سندس علمي ادبي ڪرت لاڳيتو سفر ڪندي هئي. پھرين جنوري 1949ع تي دادوءَ ۾ ڄايل نور نبي، بي ايس سي، بي ايڊ ۽ ايم اي ڪئي هئي ۽ تعليم کاتي ۾ نوڪري ڪري ايجوڪيشن آفيسر جي حيثيت سان 2008ع ۾ رٽائر ڪيو هئائين.
علم ادب جي ميدان ۾ هن 1973 کان شاعري ، ڪھاڻي ڪاري ۽ ڊراما نگاريءَ سان ابتدا ڪئي هئي. 1981ع ۾ سندس ڪھاڻين جو پھريون ڳٽڪو ”ٽٽل شيشا ۽ آنڱريون“ سانھو آيو هو جنھن ڪھاڻي کيتر ۾ ڏاڌي مڃتا ماڻي هئي. 1984ع ۾ هن روسي ليکڪ چنگيز آرماتوف جو ناول ”جميلا “ ترجمو ڪيو هو. 2002ع ۾ هن سنڌي زبان ۾ راندين جي حوالي سان پھريون ڪتاب ”والي بال کان شوٽنگ بال تائين“ شايع ڪيو. 2011ع ۾ هن جڳ مشھور چترڪار ”فتاح هاليپوٽو صاحب“ ڏانھن لکيل دوستن جي خطن جي سھيڙ ”پيارا فتاح“ ترتيب ڏئي شايع ڪيو.
2013ع ۾ قاسم فاني جي آتم ڪٿا ”پرين جا پاڙا“ ترتيب ڏئي شايع ڪيائين. 2016ع ۾ سندس ڪھاڻين جو ٻيو مجموعو ”مان زندھہ رهندس“ شايع ٿيو. تنھن کان سواءِ هن فلم ۽ شوبز جي حوالي سان ”اسٽار يار“ نالي رسالي جو اجراءِ بہ ڪيو جنھن جو پھريون شمارو 1999ع ۾ آيو هو.
ادا نور کي پنھنجي لکڻ جي عمل سان بيحد پيار هوندو هو ۽ ان ڪري ئي هو راتين جون راتيون بہ جاڳندو هو. هن ڊرائينگ روم ۾ هڪ پلنگ الڳ لڳرائي ڇڏيو هو. رات وڳڙي، يا ڏينھن جي ڪنھن ساعت ۾ هو ڪنھن جو بہ آرام خراب ڪرڻ نہ گهرندو هو. کيس چانھن ٺاهڻ تي ملڪو هو. بس هڪ دم چانھن جو اڌڙ ٺھي ويندو هو ۽ خيالَ، ڪوپ مان نڪرندڙ سڳنڌ کي ڀاڪر ۾ ڀري ڪاغزن تي لھي ايندا هئا. سندس تحرير واضح ۽ ڪاٽا پيٽيءَ کان خالي هوندي هئي. هو گھڻو ڪري تہ فيئر لکندو هو.
جي سندس لکيل ڪھاڻين ۽ ڊرامن ۾ ڪردارن تي نگاھہ وجهجي تہ اُهي ڪردار عام حياتيءِ جي هر رخ کي، هر اُن طريقي سان ظاهر ڪن ٿا جيئن زندگي ظاهر ڪرائيندي آهي. ڀلي اهو سندس لکيل ناٽڪ هجي يا ڪھاڻي، طنز و مزاح جو هلڪو ٽچ ۽ زندگيءَ جي گھرائي مان ڀريل ڪو ڏول، پڙهندڙ کي ضرور پنھنجو وزن محسوس ڪرائي ٿو.
مئي جي 13 تاريخ تي اوچتو کيس ڦڦڙن جو ڪينسر ڊائگنوز ٿيو. بيحد متانت سان هن سڀني رپورٽن کي ڏٺو، ڊاڪٽرن سان ڳالھايو ۽ مون کي چيائين ”بس تون آهين نہ... توکي ئي خبر هُئڻ گھرجي.“
صرف سعد، ڪشف، پاشا ۽ مان سندس بيماريءَ جي شدت کان واقف هئاسين. حد تہ اها هئي جو باقي ڪنھن بہ گهر واري کي ڪا بہ خبر نہ هئي. کيس پاڻ تي ضبط هو. ماٺ ڪري اسپتالن جا چڪر لڳائيندا هئاسين. گهر وارن کي بہ مئي جي آخري هفتي ۾ خبر پئي. تيستائين حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي وڏين اسپتالن جا چڪر لڳي چڪا هئا. 13 جون تي بلڊ پريشر وڌڻ ڪري کيس اسپتال وٺي ويو هئس. آءِ سي يو ۾ رات جو 7 بجي جھڙو ڪري موٽي آيو هو پر اَجل کي کيس صبع جو 4 وڳي کان پوءِ ڀاڪر ۾ ڀرڻو هو ۽ هو ماٺ ميٺ ۾ روانو ٿي ويو.
هڪ بيحد خطرناڪ بيماري هوندي بہ، هن ڪڏهن بہ ڪا مايوسيءَ جي ڳھالھہ نہ ڪئي. بس ماٺ هوندو هو يا علاج بابت گفتگو ڪندو هو. هو عام زندگيءَ ۾ بہ گهٽ ڳالھائو هو سو اهو سڀ اسان لاءِ عام هو. هڪ ڊاڪٽر جي حيثيت سان مون کي حيرت ٿيندي هئي تہ ماڻھون تہ رڳو مٿي جي سور تي آسمان مٿي تي کڻندا آهن، هن جو صبر ڪمال آهي. بس درد وڌي ٿو تہ سندس اکين جي چمڪ گھري ٿي وڃي ٿي.
مان سندس علمي ادبي قد ڪاٺ بابت گھڻو لکڻ نہ ٿو گهران ڇاڪاڻ تہ سڀ سمجهندا تہ مان شايد عزازت ٿو نڀايان پر اهي سڀ جن 80 جي ڏهاڪي ۾ پي ٽي وي ڏٺي هوندي سي ڪيھر شوڪت، رزاق مھر، فاروق سولنگي ۽ نور گهلوءَ جي ڊرامن کي ڪيئن وساري سگهن ٿا. نور، ڊراما نگاري، شاعري، سھيڙَ ۽ ڪھاڻيڪاريءَ ۾ هڪ ڊگهو عرصو ڪم ڪيو آهي جنھن جي کٿ اوهان جي سوچ پاڻ ڪري سگهي ٿي.
حسين آباد جي ”نانگو شاه قبرستان“ ۾ ليٽيل ادا نور، پنھنجي کٽ خالي ڪري ويو آهي. هاڻي اهڙا سنجيدہ ڪھاڻيڪار شايد پيدا نہ ٿين جن کي پنھنجي لکڻ جي اون هجي، جن کي سنگت جي عروج جي خوشي ۽ زوال جي ڳڻتي هجي. جيڪي ڳنڍي ڄاڻندا هجن ۽ جيڪي ڇنڻ مور نہ سکيا هجن.
مالڪ مھربان جل شانّ هو سندس درجات بلند ڪري ۽ کيس بھتر کان بھتر جاءِ سان نوازي. آمين.

ڇپيل: ڪاوش دنيا: 23 جون 2019ع

هٽڙيءَ جو گلاب ۽ ٿَرٽِي فائِيوِ ايم ايم (فلمي هدايتڪار: سائين حيات علي شاھہ بخاري)

مان ’ٿرٽي فائِيوِ ايم ايم‘ هُن تائين نہ پھچائي سگهيس.
الائي ڪيترا ڀيرا دل من هڻندا هئاسين... 20 هزار خرچ ايندا؟ نہ نہ... 15 ۾ ڪم ٿي ويندو... ايندا ڪٿان؟... بس اجهو هڪ وِيسي ٿو رکان... ڏسان ٿو. ان مان ڪجهہ نڪري اچي تہ اهو ٿو اوهان کي ڏيان... هٿ هٿ ٿا ڪري وٺون.
پل پوپٽ، پل جُگنون هوندا هئا. کلندا هئاسين تہ اسٽوڊيو گونجي اٿندو هو. سندس کل بيحد سادي ۽ سچي هوندي هئي. هُن حياتيءَ ۾ ڪا لاڳ لپٽ تہ رکي ئي ڪانہ... سائين حيات علي شاھہ بخاري جھڙو هو، تھڙو ئي رهيو ۽ تھڙو ئي رخصت ٿي ويو.
اناﷲ و انا عليہ راجعون
شام جو پنھنجي پبليڪيشن هائوس ۾ ڪم ڪندي، مون ننڍڙي راز لغاريءَ کان پڇيو هو ”ڪيستائين پھتو آهين؟“.... ”صفحي 38 تائين سائين“ هُن هڪدم ورندي ڏني هئي. سڄو عڪس اکين ۾ تري آيو هو. شاھہ صاحب کي اوچتو سندس ڪتاب هٿن ۾ ملندو تہ ڪيترو نہ خوش ٿيندو، ڪيڏو نہ سرپرائيزڊ ٿيندو.... ’ٿرٽي فائيو ايم ايم‘ جي اسڪرين تحرير کي ڏسندي عجيب سرهائي محسوس ڪئي هئم، جيڪا صرف 40 منٽن ۾ الم ۾ مٽجي وئي، ڇو جو جبران زيب جو فيس بوڪ اسٽيٽس ڏٺم، جنھن ۾ شاھہ صاحب جي وفات جي خبر آيل هئي. پنھنجي عام رواجي طبيعت جيان هو، هتي بہ سرپرائيز ڏئي ويو هو. سرپرائيزڊ مان ٿيو هئس ۽ هُن جا وڏا وڏا ٽھڪ محسوس ڪيا هئم.
عجيب وقت گذريو، لڳ ڀڳ 40 سال.... جيتوڻيڪ مختلف اخبارن ۾ ڪم ڪندا هئاسين پر الائي ڪيئن جڙت ٿي وئي. مالڪ ملائي تہ ڪو بھانو گهرجي ٿو ڇا... مٿان وري ريڊيو تي گڏ پروگرام ڪرڻ جي ساعت نصيب ٿي. اسين ٽي دوست ’صبح مھراڻ‘ ۾ گڏ هونداسين. اعجاز ميمڻ، ڊيوٽي آفيسر هوندو هو. مان پروگرام جو ڪمپيئر ۽ سائين، ڪنھن نہ ڪنھن سلسلي جو رواي هوندو هو. مٿان وري هُن پنھنجي مٿان هڪ اضافي ذميواري اها بہ کنئين هئي تہ صبح ساڻ ريڊيو ايندي. پٺاڻ جي هوٽل تان ’انڊا پراٺا‘ جو ناشتو وٺيو ايندو هو، جيڪو اسان ٽنھي بلڪہ ٻئي اسٽاف لاءِ بہ ڪافي هوندو هو.
وقت پُور وڇوٽ تي هلندو هو. هڪ ٻئي جو احوال اوريندا هئاسين، جو بس اهو خيال اچي ويو تہ ڇو نہ سندس حياتيءَ جي تجربن کي سھيڙجي ۽ ڪتاب ترتيب ڏجي. نالو ’ٿرٽِي فائيوِ ايم ايم‘ مون رکيو، جيڪو هُن دل سان قبول ڪيو ۽ اسڪرپٽ منھنجي حوالي ڪيائين. مٿان وري سندس حياتيءَ جي ٻي اهم ڳالھہ سندس جڳ مشھور اداڪار محبوب عالم سان ساٿ هو، جيڪو واقعي ’يڪ جان دو قالب‘ مثل هيو. هُو گهڻو ڪري تہ گڏ هوندا هئا ۽ جي پيشي جي حوالي سان الڳ بہ ٿيندا هئا، تہ هجر جو هڪ هڪ لمحو ’خطن ۾ رقم‘ ٿيندو هيو. جيڪي باقاعدگيءَ سان لکيا، پڙهيا ۽ ورنايا ويندا هئا. محبوب عالم گهڻو ڪري خط جي پڄاڻيءَ ۾ ’محبوب بخاري‘ لکندو هو ۽ هو واقعي بہ ياعمر محبوب بخاري رهيا.
شاھہ صاحب پنھنجي سڄي حياتيءَ جي اها مُوڙي، منھنجي ۽ فقير (فقير محمد ڍول) جي حوالي ڪئي. اسان ان کي ڪمپوز ڪرڻ شروع ڪيو، ڪمپوز ڪري مڪمل ڪيو. مٿان وري اهم ’مالي معاملن‘ وارو اشو اچي بيٺو ۽ ڳالھہ اُتي ئي رهجي وئي. اهو بہ شڪر ٿيو جو مون اها ڊمي ڪڍرائي ورتي هئي ڇاڪاڻ جو بي ترتيب باب مليا هئا، جن کي سائينءَ ۽ اسان ترتيب ڏنو هو. ٽائيٽل تي ڊائريڪٽر جي ڪُرسيءَ جو عڪس ڏنو هيوسين، جيڪو کيس بيحد پسند آيو. مُرڪي چيو هيائين، ”اهڙيءَ تي ڪڏهن ويٺس ڪونہ پر ويھبو ضرور“
اوچتو ڪمپيوٽر ۾ وائرس جي ڪري سڀ ڪجهہ ختم ٿي ويو. ساھہ کي مونجهہ ورائي ورتو جو ڊمي هٿ بہ نہ پئي آئي. ساندھہ ٽي سال ڳولڻ کان پوءِ اوچتو گذريل مھيني ملي تہ ان کي هڪدم ئي ڪمپوز ڪرڻ لاءِ ڏئي، اسان ٻنھي ڀائرن، مون ۽ فقير اهو سوچيو هو تہ سڀ ڪم ليٽ ڪري، اهو ڪتاب ڇپرائي سڌو وٽس هلنداسين. قصو مختصر ٿي ويو، صفر هاڻ ڊگهو ٿي ويو آهي.
يگانو انسان هيو شاھہ صاحب، جنھن کي قدرت عجيب نوازيو هيو. فلم انڊسٽريءَ جي وچ ۾ پھچي، پنھنجو ڌاڪو ڄمائڻ ڪا معمولي ڳالھہ نہ هئي. ٿورو سندس حياتيءَ جي مختصر احوال کي بہ ڏسو.
پنھنجي فني سفر جي شروعات ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ڊراما نگاريءَ سان ڪيائين ۽ اعليٰ درجي جا ڊراما، فيچر ۽ گيتن ڀريون ڪھاڻيون لکيائين. 1968ع ۾ سنڌي فلمن جي ٻئي دؤر ۾ بخاري صاحب فلمي دنيا ۾ پير رکيو ۽ ڪھاڻيڪاريءَ سان گڏوگڏ هدايتڪاريءَ ۾ بہ پاڻ ملھائڻ لڳو. اَي ڪيُو پيرزادہ، ايس واءِ احمد ۽ اي ايڇ صديقي جھڙن هدايتڪارن وٽ ڪم سکيو ۽ سڀ کان پھرين ’محبوب مٺا‘ ۾ اسسٽنٽ ڊائريڪٽر طور ڪم ڪيائين. تنھن کان پوءِ ’پيار تان صدقي‘، ’جيجل ماءُ‘، ’رت جي راند‘ ۽ ’رت جا رشتا‘ بہ اسسٽ بہ ڪيائين. ’جيجل ماءُ‘ جي ڪھاڻي بہ هُن لکي ۽ ’رت جي راند‘ ۾ وِلِن جو ڪردار بہ ادا ڪيائين. انھيءَ عرصي ۾ سندس ملاقات عنايت حسين ڀٽيءَ سان ٿي، جنھن جي چوڻ تي هُو وڌيڪ ڪم ڪرڻ لاءِ لاهور وڃي پھتو. ’دلدار سڄڻ‘ ۽ ’غريبن جو يار‘ نالي ٻن سنڌي فلمن جون ڪھاڻيون لکيائين پر ڪم ڪاغذي ڪارواين کان اڳتي نہ وڌيو. لاهور ۾ ئي هن ’پوتي ۽ پڳ‘ ٺاهي، جيڪا پنجاب ۾ ٺھندڙ پھرين سنڌي فلم هئي اُتي ئي هن ’دوغلا‘ جي بہ هدايتڪاري ڪئي. هن ٻن سنڌي فلمن ’سنڌؤ جو قسم‘ ۽ ’دونالي‘ ٺاهڻ جون تياريون شروع ڪيون، پر انھن کي مڪمل ڪري نہ سگهيو. هن سڄي عمر ريڊيو، ٽيليويزن، فلم ۽ اخبار سان پنھنجو تعلق جوڙي رکيو.
شاھہ صاحب سڄي عمر محنت ۾ گذاري. سادگي ڪمال جي هيس، ٽيليويزن تي ’سنڌي فلم سنسار‘ جي رڪارڊنگ ۾ سڀ کان سادو وجود، لباس کان وٺي گفتگوءَ تائين سائين ئي هوندو هو. هن ڪڏهن بہ اها سوچ نہ رکي تہ زندگي ڪھڙو عروج ۽ زوال ڏسندي رهي آهي. هُو هر حال ۾ خوش رهندو هو ۽ سندس ڪوشش هوندي هئي تہ رزقِ حَلال جي حصول ۾ بس گهٽ کان گهٽ ڏکيايون پيش اچن.
اخبار جي بينچ تي هاڻي ڪو ٻيو اچي ويھندو، مائڪرو فون ائين ئي پيو نوان آواز جهٽيندو. ’اسٽارٽ سائونڊ‘ جو آواز پيو هلندو پر حيات علي شاھہ جو آواز ماٺ ٿي چڪو آهي. هٽڙيءَ جو گلاب سومر 2 نومبر 2020ع بمطابق 15 ربيع الاول 1442 هجري تي پنھنجي مٽيءَ ۾ وڃي خوشبو وکيرڻ لڳو آهي.
هڪ ڀيري اُداسيءَ وچان ذڪر ڪيو هيائين، ’سڄي عمر گڏ رهياسين... محبوب عالم وفات ڪئي تہ ڀاڀيءَ ڄاڻ بہ نہ ڪيو... سندس قبر تي بہ الاءِ ڪيتري وقت کان پوءِ پھتو هئس... يار کي ڪُلھو بہ نہ ڏئي سگهيس.‘
وقت عجيب آهي. سٽون ڪنن ۾ ٻُري رهيون آهن. جنھن مھل خبر پئي، تنھن مھل تائين هُو آسودہءِ خاڪ بہ ٿي چڪو هو. اسان جو ساٿ ’محمود بخاري‘ تہ نہ هو، پر اندر ۾ اُجڙيل سندس محبت جو بنياد بہ ڪو هلڪو سلڪو تہ ناهي.
پنھنجي پورهئي جي خبر رکندڙ ۽ پنھنجي وجود ۾ سڀ احساس سمائيندڙ سائين حيات علي شاھہ بخاري، پنھنجو سفر مڪمل ڪري ويو ۽ گلابن جي ڀر ۾ هڪ گلاب بڻجي ويو آهي.
ڌڻي کيس خوشبوئن سان نوازي، شال سندس مرقد مھڪندو رهي. سنڌي فلمون نٿيون ٺھن ۽ شايد ٺھنديون بہ ڪونہ، پر جي اهڙو ڪجهہ ٿيو تہ ڊائريڪٽر جي ڪرسيءَ کي پنھنجو اهو يگانو دوست سدائين ياد رهندو، جيڪو مٿس ويٺو تہ نہ پر پنھنجي پورهئي سان سندس قد وڌائي ويو.

ڇپيل: ڪاوش دنيا...