زبان ۽ زمين
ھنديءَ ۾ تخليق ادب ( ڪھاڻي ۽ شاعري) اڙدوءَ جي تخليقي ادب کان بھتر ۽ وڌيڪ معياري آھي. جيڪي اھي ٻئي ٻوليون ڄاڻن ٿا، تن جو اھو ئي چوڻ آھي. ورھاڱي کان اڳ جيڪي به ناول ۽ ڪھاڻين جا ڪتاب سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيا ويا، تن مان گھڻائي بنگاليءَ ٻوليءَ جي ڪتابن جي ھئي ۽ ٻئي نمبر تي ھئا ھندي ڪتاب. اڙدوءَ جو ان دور ۾ ته ٺھيو، پر ھن وقت به شايد ئي ڪو ناول يا ڪھاڻين جو ڪتاب سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو ويو ھجي. ٻي ڳالھه ھيءَ به آھي ته ھاڻي ته حالتون ئي ٻيون آھن، پر ورھاڱي کان اڳ، اڙدوءَ ۾ انقلابي تخليقي ساھت ڳاڻاٽي جھڙو ڪونه ھو، يا گھٽ ۾ گھٽ ھندي ۽ بنگاليءَ کان گھڻو ۽ وڌيڪ معياري ڪونه ھو. يا سنڌيءَ ۾ ترجمي لائق نه ٿي سمجھيو ويو.
اڙدوءَ کي ھندي جي حوالي سان شمار ڪيو وڃي ته پوءِ ان کي ” زمين واري“ ٻولي ( ھندستان جا ڪي صوبا) ڳڻي سگھجي ٿو، ورنه ان کي ”ٻي زمين“ ٿيڻ کان ڪابه ڳالھه بچائي نه ٿي سگھي.
سنڌ کي ته پنھنجي اسريل ۽ مڪمل ٻولي آھي. بلوچ، پٺاڻ ۽ پنجابي پنھنجي پنھنجي ٻولين طرف سجاڳ ٿيڻ لڳا آھن، ۽ ان سجاڳيءَ جي منزل آھي پنھنجي پنھنجي ٻوليءَ کي، پنھنجي پنھنجي پرڳڻي ۾ قومي ۽ تعليمي ٻولي بنائڻ. پوءِ اڙدو، جا ھتي ڌاري آھي ۽ ”سامراجي ٻولي“ جو ڪردار ادا ڪري رھي آھي، سا ائين غائب ٿي ويندي جيئن بنگلاديش مان.
سامراج تي ياد اچي ٿو ته سامراجي ريڊيا جھڙوڪ: بي بي – سي ۽ وائس آف آمريڪا، اڙدو پروگرام نشر ڪرڻ وقت پاڪستان، ھندستان ۽ بنگلاديش جو ٽائيم ائين ٻڌائيندا آھن، ڄڻ ته اھا ٻولي انھن ٽنھي ملڪن جي مکيه ٻولي آھي. جيتوڻيڪ حقيقت اھا آھي ته 1971 کان پوءِ، بنگلاديش ۾ اڙدو ڳالھائڻ وارو ڳوليو نه لڀندو ۽ پبلڪ ۾ جو اڙدو ڳالھائيندو سو پنھنجي سر تان آسرو لاھي، پوءِ اھا ٻولي ڳالھائيندو. اتي باقي بچيل اڙدو ڳالھائيندڙ (بھارين) جي حالت اھا آھي، جو لِڪَڻ جي جاءِ ڪانه ٿي ملين ۽ ان ملڪ مان کين ڪڍڻ لاءِ، دنيا وارن کي ڏينھن رات وينتيون پيا ڪن، يا لڪ ڇپ ۾ اھو ملڪ ڇڏي، ھيڏانھن پيا پھچن.... پاڪستان ۾ ته ھڪ اڙدو ڌاري زبان آھي ۽ ٻيو ان جا ڳالھائيندڙ تمام ٿوڙائيءَ ۾ آھن، انڪري ھتي ان جي آئيندي ۾ ڪا وڏي اميد رکڻ، صرف سامراجي ذھنيت جو ثبوت ٿي سگھي ٿو. اڙدوءَ لاءِ ٿوڙي گھڻي جاءِ ھندستان ۾ ٿي ٿي سگھي، پر اتي به خوامخواه ان کي مذھبي رنگ ڏيڻ ڪري، خود سندن ئي چوڻ موجب، اڙدوءَ کي اتي جوڳي جاءِ نه ملي آھي ۽ دانھون پيا ڪن ته اتي اڙدوءَ جو آئيندو اونداھو آھي.
بي بي سي ۽ وائس آف آمريڪا جي اڙدوءَ جي باري ۾ اھا روش سمجھه ۾ نه ٿي اچي؛ ريڊيو ماسڪو وارا ته ائين ڪونه ڪندا آھن.
ٻولي ۽ تخليقي ادب، سماج ۽ ڌرتيءَ مان اڀرندا آھن. ھر ٻولي پنھنجي زمين تي ٿي سونھي، ۽ ان مان ڦٽندي ٿي سونھي. لفظ ڌرتيءَ مان ئي اسرندا ۽ نسرندا آھن. اھو به ھڪڙو سبب آھي جو ھتي پيدا ٿيندڙ سنڌي ساھت، اڙدو ادب کان سواءِ سؤ بار سٺو ۽ معياري آھي. ساڳئي وقت ھيءَ به حقيقت آھي ته ھندستان ۾ جو سنڌي ساھت پيدا ٿئي ٿو، اھو به سٺو ۽ معياري آھي. جيتوڻيڪ اھي سنڌي ليکڪ، پنھنجي ڌرتيءَ تي نه آھن. ان جو ڪارڻ اھو آھي ته ھنن جو پنھنجي سنڌ جي ڌرتيءَ سان گھرو لگاءُ آھي ۽ ھو آزاديءَ سان ان جو اظھار به ڪري سگھن ٿا. ھتي جي اڙدوءَ وارن سان وري ويڌن اھا آھي ته ھو اسلام جي نالي ۾ پنھنجي ڌرتي ڇڏي آيا آھن، ۽ ھاڻي کليو کلايو اتي جي ڌرتيءَ کي وڌيڪ اھميت ڏيڻ ۽ اتي جي مٽيءَ کي وڌيڪ مانائتو چوڻ نه رڳو سياسي راڄڊوھي سمجھن ٿا، پر مذھبي ڪمزوري پڻ. انڪري چاھيندي به ھو ھندستان جي ڌرتيءَ سان پنھنجي لڳاءُ جي پڌرائي ڪري نه ٿا سگھن. ٻئي طرف ھن زمين سان ته ھنن جو لڳاءُ آھي ئي ڪونه. اھو لڳاءُ ته صدين کان پوءِ پيدا ٿيندو آھي يا گھٽ ۾گھٽ ڪن پيڙھين کان پوءِ، سو به ان زمين جي ٻولي ۽ سڀيتا اختيار ڪرڻ سان.
ٻي به ھڪڙي ٻولي آھي، ٻي به ھڪڙي قوم آھي، جن کي ڪنھن به ڌرتيءَ تي ٽڪاءُ نه رھيو آھي. اھا آھي يھودي قوم ۽ ھنن جي عبراني ٻولي. ھو مذھب جي حوالي سان ئي ان ٻوليءَ کي اڀارڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. عبرانيءَ جي حقيقت ۽ معيار جي مونکي ڄاڻ ڪانه آھي، باقي اڙدوءَ جو مڙئي چڱو خاصو اڀياس اٿم. انڪري اڙدوءَ جي باري ۾ پنھنجيون ڪجھه جاچنائون آسانيءَ سان لکي سگھان ٿو: وري به مان تخليقي ساھت (شاعري ۽ ڪھاڻي) جي حوالي سان ڳالھيون ڪندس. اڙدوءَ جي باري ۾، اڙدوءَ وارن جون خاص ٻه دعوائون آھن: ھڪ ته ھيءَ ٻولي، گھٽ ۾ گھٽ ننڍي کنڊ ۾ ٻين ٻولين کان اوچي آھي ٻيو ته پاڪستان ۽ اسلام جي حوالي سان ان کي اھميت ڏيڻ لاءِ اڙدوءَ کي، گھٽ ۾گھٽ ھنديءَ جي مقابلي ۾، مسلمانن جي ٻولي چيو وڃي ٿو. انھن دعوائن کي ڪجھه وقت لاءِ کڻي درست سمجھيو وڃي ته ان جو مطلب ٿيو ته جن ليکڪن جي اڙدو مادري زبان آھي، سي ان ٻولي جا بھترين ليکڪ ھجڻ کپن، ۽ ٻيو مسلمان ليکڪ، غير مسلمان ليکڪن کان بھتر ليکڪ ھجڻ کپن. پر حقيقتون ان جي ابتڙ ثبوت پيش ڪن ٿيون. ان ٻوليءَ جي تخليقي ساھت جا چوٽيءَ جا مڃيل ليکڪ يا ھندو آھن يا اھڙا ليکڪ آھن، جن جي مادڙي زبان اڙدوءَ نه آھي، ۽ نه اتي ڄاوا آھن جتي جي ڌرتيءَ کي اڙدوءَ جي زمين چئي سگھجي ٿو. ڪھاڻي(افساني ۽ ناول) جي کيتر ۾ اڙدوءَ جا چوٽيءَ جا ليکڪ آھن: منشي پريم چند، سعادت حسين منٽو ۽ ڪرشن چندر. منشي پريم چند ھندو ھو. ھن جي مادري زبان ھندي ھئي. سعادت حسين منٽو پنجاب جو ۽ اصل ڪشميري ھو ۽ ھن جي مادڙي زبان اڙدو نه ھئي. ڪرشن چندر پنجاب جو ھو ۽ھن جي مادري زبان پنجابي ھئي. اھڙيءَ ريت ھن دور جا برک ۾ برک ۽ ترقي پسند اڙدوءَ جا چوٽيءَ جا شاعر فيض احمد فيض ۽ اقبال سمجھيا وڃن ٿا ۽ ٻئي پنجاب جي پئدائش آھن ۽ ٻنھي جي مادري زبان پنجابي آھي.... تنھن ڪري اھو پنھنجائي سان پڌرو ڪري سگھجي ٿو ته انھن ڪھاڻيڪارن ۽ شاعرن جي خوبي اڙدو زبان ڪري نه آھي، پر ان خوبيءَ جو بنيادي ڪارڻ ڪو ٻيو ئي آھي. جي پنھنجي مادري ٻوليءَ کي ڇڏي، ٻي ٻولي ۾ ساھت جي تخليق ڪن ٿا، تنھن ڳالھه سان مون کي متڀيد آھي، پر ان تي ٽيڪاٽپڻي ھن مضمون ۾ ڪونه ٿو ڪريان.
مان جڏھن به اڙدوءَ ۾ ڪا تمام سٺي يا تمام معياري تخليقي لکڻي پڙھندو آھيان ۽ ان جي ليکڪ جي اصل نسل جي ڄاڻ نه ھوندي اٿم ته اھوئي ويچاريندو آھيان ته اھو ليکڪ ضرور اھڙو ھوندو، جنھن جي مادري زبان اڙدو نه آھي ۽ جنھن جون پاڙون ھن سر زمين ۾ آھن.
جوش مليحه آبادي لاءِ شايد دعوى ڪئي وڃي ته ھو اڙدوءَ جي چوٽي جي شاعرن مان ھو، ۽ ھو اڙدوءَ جي ڌرتيءَ جو ھو، ۽ ھن جي مادري زبان اڙدو ھئي. ھڪ ته ھن جي شاعري جي اوج جو زمانو اھو ھو جڏھن اڃا تائين پنھنجي ڌرتيءَ تي ھو. ٻيو ڪن ماڻھن جو ڪردار اھڙو ھوندو آھي، جو ھنن جي شخصيت لاءِ ڏاڍا اڻوڻندڙ جذبا جنم وٺندا آھن. جوش مليحه آبادي اھڙن شخصن مان ھو. ھو مذھب ۽ پاڪستان جو مخالف ھو. پر پوءِ پنھنجي ڌرتيءَ ماتا کي ڇڏي، ان مذھبي رياست ۾ اچي آباد ٿيو. حسرت موھانيءَ لاءِ وڻندڙ جذبا اڀرن ٿا. ھن پاڪستان جي نطريي جي حمايت ڪئي. اھو ملڪ ٺھڻ تي، ھن پنھنجي ماتر ڀومي نه ڇڏي ۽ ھندستان ۾ ئي رھيو. پر لياقت علي خان جي حالت ۾ وڻندڙ جذبا پيدا نه ٿا ٿين. ھن پاڪستان لاءِ ڪم ڪيو، ۽ اھو ملڪ ٺھڻ تي پنھنجي ڌرتيءَ کي خيرباد چئي، ھتي اچي عھدا ماڻيائين. مولانا آزاد لاءِ وڻندڙ جذبا پيدا ٿين ٿا. ھن پاڪستان جي نظريي جي مخالفت ڪئي، ان تي قائم رھيو ۽ نئون ملڪ ٺھڻ تي، پنھنجي ئي سرزمين تي ٽڪيو. پر مولوي مودوديءَ جي مامري ۾ ڏاڍا اڻوڻندڙ جذبا اڀرن ٿا. ھن پاڪستان جي مخالفت ڪئي، پر جڏھن اھو ملڪ وجود ۾ آيو ته ھڪدم ان جو سڄڻ ۽ رکپال بنجي، لڏي اچي ان ۾ ديرو ڄمايائين. مان ننڍي ھوندي نياز فتحپوريءَ جا ڪتاب ڏاڍي شوق سان پڙھندو ھوس. ھڪڙي ڀيري، جڏھن مان ڊائو ميڊيڪل ڪاليج ڪراچيءَ ۾ پڙھندو ھوس، تڏھن منھنجو عربيءَ جو استاد، مولوي علي محمد جمالي، ھاسٽل ۾ منھنجو مھمان اچي ٿيو. اتي مونکي نياز فتحپوريءَ جو ڪتاب ” من و يزدان“ پڙھندو ڏسي، مونکي چيائين: ”جڏھن تون ھي ڪتاب پڙھي پورو ڪندين، تڏھن تنھنجا مذھبي خيال، جي اول ئي ڦريل آھن، سي صفا ڦري ويندا، ۽ تون آسماني ھستين جو منڪر ٿي ويندين.“ ان ليکڪ، نياز فتحپوريءَ لاءِ جڏھن ٻڌم ته ھندستان مان لڏي ڪراچيءَ ۾ اچي گھرٻار ڪيو اٿائين ته منھنجي نظرن ۾ ھو ھڪدم صفا ڪري پيو.
ڪرشن چندر جي نالي ائين نه ٿو چئي سگھجي ته ھو پنھنجي ڌرتيءَ پنجاب ڇڏي ھندستان لڏي ويو، ڇو ته ھو ورھاڱي کان اڳ ئي فلمي دنيا سان ڳنڍيل رھڻ ڪري، بمبئيءَ ۾دائمي طرح پنھنجو گھر بنائي ويٺو ھو.
اھو مامرو کوجنا جو گھرجائو آھي ته ڪن قومن کي ڪنھن به ڌرتيءَ تي ٽڪاءُ نه ايندو آھي ۽ ھنن جو ڪنھن به ڌرتيءَ سان دائمي لڳاءُ ڪونه ٿيندو آھي، ۽ اھڙيون قومون سامراج يا سامراج جون دلال ٿي وينديون آھن، ۽ پوءِ دنيا جو يا گھٽ ۾گھٽ ڪن ملڪن جو امن خطري ۾ پوندو رھندو آھي.
ڪي ماڻھو چوندا آھن ته پاڪستان، اڙدوءَ لاءِ ٺھيو ھو. مان ان ڳالھه کي ھلڪڙائي سمجھان ٿو. اھڙن ماڻھن لاءِ اھو ئي جواب آھي ته جي پاڪستان اڙدوءَ لاءِ ٺھيو ھو ته پوءِ دھلي، يو پي، سي پي، بھار ۽ دکن ۾ بنجڻ کپندو ھو.
اڙدوءَ کي ھتي قومي ۽ سرڪاري ٻولي چيو ٿو وڃي. قومي ٻولي قوم جي ٿيندي آھي، ۽ قوم ماڻھن جي ٺھيل ٿيندي آھي. انڪري قومي ٻولي ان ملڪ جي اصلي رھاڪن يا رھاڪن جي گھٽتائيءَ جي مادري ٻولي ئي ٿي سگھي ٿي. ڌاري ٻولي، قومي ٻولي ٿي نه سگھندي آھي. قومي ٻولي ان ڌرتيءَ جي قوم واري ٿيندي آھي. سرڪاري يا درٻاري ٻولي حاڪمن ۽ سامراجين جي ٿيندي آھي، جي ان ڌرتيءَ تي ڌاريا ھوندا آھن. غلام قوم جي سرڪاري ٻولي ڌاري ٿيندي آھي، جيئن ھندستان ۾ پارسي يا انگريزي ھئي.
ڏسجي ٿو ته اڙدوءَ نه گھر جي رھندي نه گھاٽ جي. بنگلاديش ۾ جيڪو ان جو حشر ٿيو سو لڪل ڪونھي. ھن ملڪ مان به ان کي تڙيو ويندو، ۽ پنھنجو ملڪ ھندستان ڇڏي، ان اول ئي اتي پنھنجو آئيندو اونداھو ڪري ڇڏيو آھي.
(24 اپريل 1983)