ڏيئا جليا ڳوٺ ۾
هڪڙي دور ۾ سنڌي شاعري، روايتي غزل جي فرسوده ڄار ۾ جڪڙيل هئي، پيرمُغان، رقيب روسياهه، دشت صحرا ۽ ٻين فارسي لفظن استعارن ۽ تشبيهن تي گھُمنڊ ڪري، وڏي ٺاههَ ٺُوهه سان شاعريءَ کي سجائي، محفلن ۽ درٻارن جي رونق بڻايو ويو. ڪلاسيڪي عوامي صنفن کي جهالت جي علامت سڏي حقارت سان ٺُڪرايو پئي ويو.
نيٺ اهڙو واءُ به وريو جو سجاڳ ذهنن، فارسي چوغو ليڙون ليڙون ڪري ڇڏيو. اجائي بناوت وارو سطحي سوچ جو دؤر پورو ٿيو ۽ ترقيءَ سان لاڳاپي وارو سُونهن ۽ سادگيءَ جو دورو شروع ٿيو.
جهڙي ريت انگريزي شاعريءَ ۾ ورڊسورٿ، سيموئل ڪالرج ۽ سندن ساٿين، انگريزي شاعريءَ مان يوناني ۽ لاطيني ثقافت جي اثرن کي ختم ڪرڻ لاءَ Elaboration يعني ٺاههَ ٺُوههَ واري تحريڪ جي منڊ کي ٽوڙي، شاعريءَ ۾ Simplification سونهن ۽ سادگيءَ جي لاڙن کي اڀارڻ لاءِ رومانوي تحريڪ کي زور وٺرايو، تيئن اسان جي ٻوليءَ جي سُڄاڻ شاعرن به اظهار جا نوان وسيلا اختيار ڪري، فارسي ڪلچر کان متاثر ٿيل اجاين روايتي قدرن جو انت آندو. اهڙي طرح بيٺل پاڻيءَ ۾ هلچل پيدا ٿي، اظهار جون نيون راهون کليون ۽ ٻاهريون جديد صنفون متعارف ٿيون. گھڻيءَ مخالفت جي باوجود، آزاد نظم جي صنف، نوجوان شاعرن ۾ مقبول ٿيندي وئي ۽ اهو سلسلو، بيقافيه نظم ۽ نثري نظم کان ٿيندو، تجريدي نظم تائين اچي پهتو آهي.
جذبن ۽ احساسن کي، ڪهڙي به روپ ۾ بيان ڪري سگھجي ٿو. ڪنهن صنف جون پيچيده ضرورتون جيڪڏهن فڪر جي راههَ ۾ رُڪاوٽ بڻجن ٿيون ته ان کي اختيار ڪرڻ اجايو آهي ڇو ته هر صنف ۾ جذبن جو اظهار ڪرڻ، ڪنهن وڏائيءَ جو اهڃاڻ ناهي.
رُبائي، قطعي، سانيٽ ۽ ترائيل جي ڀيٽ ۾ جديد شاعريءَ ۾ هائيڪوجي صنف وڌيڪ مقبوليت حاصل ڪئي آهي. اختصارُ هن صنف جي مقبوليت جو مکيه ڪارڻ آهي. اڄُ جي تيز رفتار دؤر ۾ رهندڙ شاعر سانيٽ جي چوڏهن سٽُن ۾ پنهنجي خيال کي منجھائڻ بدران، مختصر لفظن ۾ وڏي ڳالهه ڪرڻ ٿو چاهي ۽ هائيڪو ان سلسلي ۾ هن لاءِ وڌيڪ سبب بڻجي ٿو.
اجتماعي طور لکيل جپان جي طويل مطلع ڪلاسيڪي صنف ”هائيڪائي“ جي مخالفت ڪندي شيڪيءَ Sheiki انهيءَ طويل نظم جي ٽن سٽن واري مطلع ”هوڪو“ کي سچو ادب سڏي هن صنف جي خودمختياريءَ جو اعلان ڪيو. فطرت جي سڌي سنئين تجربي مان تخليق ٿيل هن صنف کي ڏيڍ ٽنگو بيت سڏيو، جيئن شاهه لطيف جي بيت جي ٽن پدن مان هائيڪو يا ٽيڙوءَ جو روپ هن ريت بيهندو:
”جان جيئين تان جَلُ
ڪانهي جاءِ جلڻ ري
تتيءَ ٿڌيءَ هَلُ.“
ائين کڻي چئجي ته هيءَ صنف اسان وٽ اڳ ۾ ئي ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾ موجود هئي. اسان وٽ ڪجھه مروج ٻول به هائيڪي جي موضوع سان اختلاف جي باوجود هيءَ صنف تيزيءَ سان مقبول ٿيندي وئي ۽ اڄ نوجوان ليکڪن جي هيءَ پسنديده صنف آهي.
موضوع توڙي هيئت جي لحاظ کان هيءَ صنف خود پنهنجي ڌرتيءَ تي اختلافي مسئلو رهيو آهي. هيڪي گودو Hekigodo رُڪنن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪندي آزاد هائيڪي جو رواج وڌو، پر هو هائڪي مان موسم جي عنصر، خارج ڪرڻ جو حامي نههو. سيسينسوئي Seisensui ته موسم جي علامت کي به هائيڪو جي وسعت ۾ رُڪاوٽ سمجھيو هُن هائيڪو کي هڪ علامتي نظم سڏيو.
اسان وٽ نارائڻ شيام ۽ تنوير عباسي، جديد هائيڪو جا اڳواڻ شاعر آهن، جن هن صنف جي گھُربل ضرورتن کي پورو ڪندي ڏيهي عڪسن وارا خوبصورت هائيڪو رچيا آهن. شيخ اياز وري هن صنف جو سنڌيءَ ۾ پهريون مجموعو آڻي، ان کي وڌيڪ مقبوليت ڏني. تڏهن به مجموعي طور اسان وٽ هائيڪو کي جيئن جو تيئن قبول نه ڪيو ويو. شيخ اياز چيو آهي ته: ”مسئلن جي ديس ۾، تصور جي عياشيءَ لاءِ ڪنهن به اهل دل شاعر وٽ گنجائش ناهي“. امداد حسينيءَ ٽسٽي يا ٽيڙوءَ جو نالو ڏئي، موضوع جي اعتبار کان هن صنف ۾ داخلي توڙي خارجي ڪيفيتن جي اظهار لاءِ وڌيڪ گنجائش پيدا ڪئي. اهو ئي سبب آهي جو موضوع جي فرق سبب ٽيڙو ۽ هائيڪو اسان وٽ ٻه ڌار ڌار صنفون ليکيون وڃن ٿيون.
طارق عالم جي سڃاڻپ هونئن ته سندس نثري تخليقن جي حوالي سان وڌيڪ آهي، پر هن جي من ۾ اصل کان هڪ ڪوي موجود آهي، جيڪو ڪڏهن ڪڏهن موج مستيءَ ۾ اچي ڪوتائن جا موتي پکيڙي ٿو. سندس ناولٽ ”رهجي ويل منظر“ پڙهڻ سان اهو محسوس ٿئي ٿو ته اهو ڪنهن شاعر جو تخليق ٿيل آهي. انهيءَ ناولٽ ۾ بيان ڪيل منظر نگاري ۾ ڪٿي ڪٿي هائيڪو جو تاثر به ملي ٿو. ”مورن اوچا ڳاٽ“ جي تخليق به انهيءَ ڪويءَ جي ڀرپور احساسن ۽ جذبن جي اٿل جو هڪ روپ آهي.
طارق عالم جنهن تيزيءَ سان هي هائيڪو ۽ ٽسٽا رچي، مجموعي جي صورت ۾ شايع ڪرايا آهن، تنهن مان هن صنف سان، سندس گھڻي لڳاءَ جي خبر پوي ٿي. هُن ”مورن اوچا ڳاٽ“ وسيلي هائيڪو جي ڀرپور آجيان ڪئي آهي.
طارق جي هائيڪن ۾ فطرت سان تعلقُ، ڪنهن واقعي ڏانهن اشاري ۽ انهيءَ واقعي جي مسلسل هجڻ جا اشارا ملن ٿا، گھاڙيٽي جي حساب سان ماترائن جي گھٽ وڌائيءَ جي باوجود، جذبا ۽ احساس مشاهدي ۽ تخيل جي سگھه ۽ هُن جي جمالياتي پروڙ سڀني شين تي حاوي آهي.
گھري ٿيندڙ شام
لُڏي پئي ديوار تي
چنبيليءَ جي لام
دريءَ مان درشن
لئمپ جي ڌنڌلي روشني
عورت اڌ روشن
رات هُئي سنسان
چانڊوڪيءَ ۾ روشن هو
مسجد جو دالان
امبر تارن ۾
ڏيئا جليا ڳوٺ جا
ڪچن جارن ۾..
اهڙا ڪيترا خوبصورت عڪس طارق جي هائيڪن ۾ پسي سگھجن ٿا ۽ پڙهندڙ انهن منظرن کي پنهنجي اکين جي بنهه ويجھو محسوس ڪري ٿو لفظن جي انهن پورٽريٽس سان گڏ، طارق، اهڙن منظرن کي به سٽن ۾ محفوظ ڪيو آهي، جن مان پنهنجي ڌرتيءَ جي حالتن جي عڪاسي ٿئي ٿي ۽ اهي تصويرون اسان جي تاريخي امانت آهن.
رستا سڀ ويران
ڏهاڳڻ جي سينڌ جان
ڪرفيو جي دوران
ٻالڪ خوف وچان
هيٺ ڏٺو فوجي ڏانهن
کُليل کڙڪيءَ مان
طارق جو من به سندس هائيڪن وانگر اجرو ۽ خوبصورت آهي. دوستن کي تمام گھڻو قرب ڏيندڙ ۽ هر حال ۾ خوش گذاريندڙ. مان جڏهن حيدرآباد هيس، تن ڏينهن طارق مون کي آواره بادل وانگر لڳندو هو، وقت جي ڪائي پرواهه نه. ملندو ته فل ڪمپني ڪندو، ”طارق! فلاڻي هنڌ هلڻو آهي“، ”هلو“ انڪار صفا نه، ٿيٽر، هوٽل، هاسٽل، ڪچهريون، حيدرآباد جون هوائون، ڪُول ڪارنر. خوابن جهڙا پَل هئا اهي رستا، جن تي ڪڏهن راتين جي ٿڌڙين هوائن ۾ طارق جا زندگيءَ سان ڀرپور ٽهڪ گونجندا هئا، اڄُ طارق جا هائيڪو به انهن واٽن تي وڃڻ کان گھٻرائن ٿا.
اڃان منگھه ساڳيا، اهيئي هوائون
مگر سُڃ رستا، نه دلبر ادائون.
هاڻي اهي منظر ياد ڪري نيڻ جھڙالا ٿي وڃن ٿا. ”مورن اوچا ڳاٽ“ جي مهاڳ ۾ نصير مرزا هڪ هنڌ لکيو آهي ته. جپاني هائيڪي جي هڪ دلچسپ ٽيڪنڪ مطابق، واقعي کي ابتو ڪري بيان ڪيو ويندو آهي. ان طرح آخري سٽ تائين شعر جو مفهوم ظاهر نٿو ٿئي ۽ آخري سٽ تي اوچتو سڄي ڳالهه سمجھه ۾ اچيو وڃي. بعد ۾ نصير مرزا ان حوالي سان، طارق جي هڪ هائيڪي جي آخري سٽ، شروعات ۾ آڻي ان جي تاثر ۾ واڌارو آندو آهي.
مجموعو پڙهندي مون کي به اهڙو ئي هڪ خوبصورت هائيڪو نظر آيو آهي، جنهن ۾ پڻ ساڳي گنجائش موجود هئي.
وڄايون تاڙيون
ٻارن، مُهاڻن جي
اڏاميون آڙيون.
منهنجي خيال ۾ اهو هائيڪو جيڪڏهن هن طرح لکجي ته وڌيڪ تاثر ڇڏيندو.
اڏاميون آڙيون
مهاڻن جي ٻارڙن
وڄايون تاڙيون.
جپان ۾ ڪيوشيءَ Kyoshi جيڪو بنيادي طرح افسانه نگار هو، هائيڪي کي زندهه رکڻ ۽ ان جي بنيادي هيئيت برقرار رکڻ، لاءِ پنهنجي اخبار Cukoo ذريعي ڪوششون ورتيون. تيئن طارق به سنڌيءَ ۾ هائيڪو جي اؤسر ۽ ان جي ڦهلاءَ لاءِ، ”مورن اوچا ڳاٽ“ ذريعي هڪ بنيادي ڪم ڪيو آهي. ”پن ڇڻ پڄاڻان“ کانپوءِ هي مجموعو نون شاعرن کي هائيڪو ڏانهن متوجهه ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو.
باشوءَ لکيو آهي ته: ”جيڪو ٽن کان پنجن تائين هائيڪو پنهنجي حياتيءَ ۾ تخليق ڪري ٿو، اهو هائيڪو جو شاعر آهي ۽ جيڪو ڏهن تائين هائيڪو رچي ٿو اهو هائيڪو جو استاد آهي.“
انهيءَ حساب سان اسان وٽ هائيڪو جا ڪيترائي استاد ليکبا. جيڪڏهن ڏهن هائيڪن جي تخليقڪار کي استاد سڏجي ٿو ته پوءِ طارق عالم کي هائيڪو جو، ”استادن جو استاد“ سڏبو. شال مورن جي اوچن ڳاٽن وانگر طارق جي تخليقن جو ڳاٽ به سدائين اوچو رهي ۽ هو زندگيءَ جو پل هر حال ۾، ائين ئي مُرڪندي مُرڪندي گذاري. مان هن لاءِ پنهنجن جذبن جو اظهار هن ٽيڙوءَ ۾ ڪيان ٿو.
هائيڪو ۽ هالار
رضيه طارق گھر ۾
هميشه هٻڪار.
(طارق جي هائڪن/ٽيڙن جي مجموعي ”مورن اوچا ڳاٽ“ جي مهورت واري تقريب ۾ تاريخ 2سيپٽمبر 1990ع تي پڙهيل)