ذهن جي تصوراتي دري : شبنم گل
چين جي تهذيب قديم ۽ منفرد آهي. جنهن ۾ لوڪ ادب جي ڏاهپ جو اهم حصو رهيو آهي. چين ۾ سفرناما 1979-960ع ڌاري سونگ حڪمراني دوران مشهور ٿيا. ان صنف کي Travel Record Literature چيو ويندو هو. اهي سفرناما نثر، شاعري، مضمونن ۽ ڊائري جي انداز ۾ لکيا ويندا هئا. ان حوالي سان Fan Chengda ۽ Xu xiake ۽ 54 Shi جا نالا قابل ذڪر آهن. چيني ماڻهو زمين، نباتات ۽ فطري توانائي مان تحرڪ حاصل ڪندا رهيا آهن. سندن سياحن پوري دُنيا جا مشاهدا چيني ادب ۾ سهيڙي، ان تهذيب کي وڌيڪ باوقار بنايو.
ٻئي طرف مڊيول دور ۾ عرب سياحن ابن بطوطه، ابن حوقل، مسعودي، اصطفري ته ٻئي پاسي شروعاتي دور ۾ يوناني سياحن سائيڪلاڪس، ارسطو، بيولس هيڪتايوس ۽ اهڙي طرح مغربي سياحن اليگزينڊر برنس، ڪيپٽن جارج اسٽيڪ، سرجان مارشل، ميجر وليم نيپئر، ڊاڪٽر ارنسيٽ ۽ ٻين ڪيترن سنڌ جي فطري سونهن، فن ۽ فڪر کي لکڻين جو مرڪز بڻايو.
ارڙهين صدي ڌاري برطانيه ۾ ڊائرين ڇپرائڻ جو رجحان شروع ٿيو. ڪئپٽن جيمز ڪوڪ جي ڊائرين شهرت حاصل ڪئي. ان کانپوءِ هر دور ۾ سفرناما، هر ملڪ جي حالتن ۽ تبديل ٿيندڙ، سماجي و فڪري لاڙن جو دستاويز رهيو آهي.
اردو ادب ۾ جيڪڏهن مستنصر حسين تارڙ جا سفرناما مشهور آهن ته وري سنڌي ۾ الطاف شيخ سنڌي پرهندڙ کي سڄي دُنيا جي باري ۾ معلومات ڏني آهي. سنڌي ۾ ميران محمد شاهه جي ”گنجي ٽڪر جو سير“ کان سفرنامن لاءِ اُتساهه وڌيو، ان کانپوءِ هر دور ۾ سفرناما لکيا ويا. سفرنامن لکندڙن ۾ الطاف شيخ، عبدالحئي پليجو، ماهتاب محبوب، ڊاڪٽر تنوير عباسي، اشتياز انصاري ۽ اسحاق انصاري شامل آهن. عبدالحئي پليجو ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن. جن ۾ سفرنامن جو تعداد وڌيڪ آهي.
اسان پنڌ پرين ڏي ”ڪيڏي نه مختصر زندگي“ جي نالي سان سندن آتم ڪٿا پڻ ڇپي آهي. اڃان ڪيترا ڪتاب ڇپائي جي مرحلي هيٺ آهن.
ادب جي هر صنف بامعنيٰ ۽ گهري آهي پر آتم ڪٿا ۽ سفرناما پڙهندڙ کي وڌ ۾ وڌ معلومات ڏين ٿا. انهن ۾ زندگيءَ جا باطني و خارجي پهلو اچي وڃن ٿا. ليکڪ جي ذات جا لڪل يا نمايا ايندڙ رنگ پُڻ سامهون ايندا آهن. تحرير، شخصيت جو آئينو آهي. سفرناما، دور جي مختلف پهلوئن کي واضع ڪن ٿا. هر ليکڪ جي مشاهدي جو مختلف انداز آهي. مشاهدي جي ان سفري ملڪن جي تاريخ، سماجي زندگي، ثقافت ۽ ليکڪ جي ذاتي زندگيءَ جو عڪس پڻ شامل آهي. ڪي سفرناما مستنصر حسين جا سفرناما سندس اندر جي دنيا سا هم آهنگ نظر اچن ٿا. اهو داخلي انداز پڙهندڙ کي گڏ کڻي ٿو هلي.
عبدالحئي پليجو جو هي سفرنامو ”لنڊن جا ڏينهن اسڪاٽلينڊ جون راتيون“ ان ڏِس ۾ هڪ اهم اضافو آهي. سفرنامي ۾ شروع کان آخر تائين معلومات ڏنل آهي. جيڪا وقتائتي ۽ ماحول مطابق آهي. مثال جهاز ۾ سفر ڪندي وقت جي باري ۾ سوچڻ ۽ وقت جي باري ۾ معلومات فراهم ڪرڻ يا وري جڏهن جهاز سمنڊ مٿان سفر ڪري ٿو ته سمنڊن جي باري ۾ سوچڻ ۽ ڄاڻ ڏيڻ پر ڪٿي وري سفرنامو، مضمون جو ڏيک ڏئي ٿو. مضمون ۽ ڪالم جي گهرج ڄاڻ فراهم ڪرڻ آهي، جڏهن ته سفرنامي ۾ معلومات هلڪي انداز ۾ ڏيڻي آهي، پر هن سفرنامي ۾ اها ڄاڻ، بار محسوس نٿي ٿئي. جنهن جو سبب ٻوليءَ جي سادگي ۽ رواني آهي. ان سان گڏوگڏ ملڪن جا پاڻ ۾ رابطا ۽ ويڙهه جا سلسلا به بيان ڪيا ويا آهن. اها ڄاڻ سنڌ جي نوجوان لاءِ اهم آهي ته جو سفرنامو پڙهي سڄي دُنيا ۾ ٿيندڙ واقعن کان واقف ٿي وڃي لنڊن شهر جو بيان به وڻندڙ ۽ سڀاويڪ آهي. روڊ رستا، ساوڪ ۽ باغن جو ذڪر پڙهندڙ کي سحر ۾ وڪوڙي ٿو ڇڏي مصنف لکي ٿو ته آمريڪا کان وڌيڪ يورپ جا ماڻهو ڪتاب پڙهن ۽ گلن ٻوٽن سان پيار ڪن ۽ وڌيڪ نفيس ۽ باذوق آهن. اهي لفظ پڙهي مون کي دوست نفيس جي ياد اچي وئي. جنهن لنڊن ۾ رهڻ دوران هڪ ننڍو پلاٽ وٺي پنهنجي پوک پاڻ ڪئي. اُتي اڪثر ماڻهو پلاٽ وٺي ڪچن گارڊن ۾ ڀاڄيون، جڙي ٻوٽيون ۽ ميوا پوکين ٿا. اهي ڀاڄيون، زهرييل ڦوهاري جي مضر اثر کان آزاد ٿين ٿيون. پر هتي ڳوٺن ۾ مون وڏا اڱڻ بيابان جي صورت ۾ ڏٺا آهن. اسان ۾ پاڻ ڀرائي جو رجحان تمام گهٽ آهي. جڏهن ته قديم سنڌ خودانصار ۽ خودڪفالته تحت خوشحال هئي. جيئن يورپ ۽ آمريڪا ۾ ري سائيڪل (پراڻين شين کي ٻيهر ڪتب آڻڻ جو فن) جي ڪري بچت ۽ صفائي جو رجحان موجود آهي. ايئن رَلي، ري سائيڪلنگ جو بهترين نمونو آهي.
اسان انگريزي ادب ۾ جن شاعرن جو ذڪر پڙهيو انهن جي اڪثريت جو تعلق انهن شهرن سان آهي، جن جو مصنف ذڪر ڪري ٿو. رومانوي منظرن مان اُسريا، چاهي صنعتي انقلاب هجي يا فيشن جا بدلجندڙ لاڙا، فن و فڪر جا مرڪز ۽ ڊراما هجن. هن ملڪ جو براهه راست اسانجي ملڪ جي سماجي زندگي تي اثر پوي ٿو. انگريزن جي سنڌ تي حڪومت دوران، ساڻن فڪري ويجهڙائپ وڌي. سو ملٽي نيشن ڪمپنيون هجن يا سرمائيداري جا خوفناڪ چنبا، مصنف سڄي معاشيات تي پڻ روشني وجهي ٿو. دنيا جون اقتصادي حالتون تيزيءَ سان بدليون آهن. پر اها ڳالهه تعريف جوڳي آهي ته ڪٿي به مصنف کان پنهنجو ملڪ ۽ سنڌ نه ٿي وسري. جيئن لنڊن جي ٽريفڪ جي نظام کي پاڪستان جي ابتر نظام سان ڀيٽيو اٿس. بنيادي سهولتن سبب عوامي زندگي ڪيتري نه آسان ٿي پوي ٿي. يورپ هجي يا سائوٿ ايشيا جا ملڪ هجن. هر جڳهه عوام جي سهولتن جي چٽاڀيٽي لڳي پئي آهي. عوام مطمئن ته حڪومتون به محفوظ پر اسان اها رمز نه سمجهي سگهيا آهيون. ٻاهر خدمت خلق جو به گهڻو ڪم ٿئي ٿو. جنهن جي بهترين مثال آمريڪا پاڻ آهي. ٻئي کي سکيو رکبو ته پاڻ کي به اطمينان نصيب ٿيندو. نه ته رَويا پنهنجي اصليت ڏانهن موٽ کائين ٿا. نفرت، نفرت جو دڳ جهلي ٿي ۽ محبت، محبت جو عڪس بڻجي ٿي.
ساڳي ريت هن سفرنامي م عيسائي ملڪن جي مذهبي تنگ نظري متعلق به ڄاڻ ملي ٿي. جيڪا چڻنگ جيان انساني قدرن کي ڀنڀٽ بڻجي اُڏائي ٿي ڇَڏي. چڻنگ ڏاهن دُنيا جو ڌيان نه ٿو وڃي پر سڀ باهه جي شعلن جو ماتم ڪندا رهن ٿا. سو هن سفرنامي ۾ عيسائي ملڪن جي مذهبي تنگ نظريي متعلق به ڄاڻ ملي ٿي. جيڪا چڻنگ جيان انساني قدرن کي ڀنڀٽ بنجي اُڏائي ٿي ڇڏي. چڻنگ ڏانهن دُنيا جو ڌيان نه ٿو وڃي پر سڀ باهه جي شعلن جو ماتم ڪندا رهن ٿا. سو هن سفرنامي ۾ جا بجا اهڙين غير محسوس چڻنگن جو ذڪر ٿيل آهي.
مذهب ثانوي حيثيت اختيار ڪري ويا آهن ۽ غيرانساني روين لاءِ خوبصورت بهانا گهڙيا ويا آهن. مصنف لکي ٿو: هن وقت دُنيا ۾ مسلمانن جي آدمشماري هڪ عرب چاليهه ڪروڙ ايڪٽيهه لک آهي ۽ دُنيا جي نقشي تي مسلمان ملڪ جو تعداد ايڪهٺ آهي. ۽ انهن ايڪهٺ ملڪن جي وڏي حصي تي گذريل سوَن سالن کان عيسائي قابض رهيا آهن. وڌيڪ ان موضوع تي روشني وجهندي مصنف ڄاڻ ڏيئي ٿو ته ”دنيا ۾ وڏي ۾ وڏي فوجي طاقت ناٽو جا 26 ملڪ سواءِ ترڪي جي سڀ عيسائي آهن“ ان مان ظاهر آهي ته اڄ سڄي دنيا جا عيسائي متحد آهن. جڏهن ته مسلمان ملڪن ۾ ٿيندڙ اندروني ويڙهه سندن زوال جو سبب بڻجي رهي آهي.
سفرنامي ۾ لنڊن جي باغن، شاهي تاريخ ۽ ماحول جو ذڪر ان خطي جي اهميت کي اُجاگر ڪري ٿو. انگلستان تمام گهڻو خوبصورت آهي. ان جا حصا ويلز ۽ اسڪاٽ لينڊ به فطري سونهن سان ڀرپور آهن. اسڪاٽ لينڊ واري ڀاڱي ۾ علم، ادب ۽ تاريخ جو ذڪر ملي ٿو، ان حوالي سان مصنف لکي ٿو ”مهاراڻي وڪٽوريا جي دور حڪومت جي پڇاڙيءَ ۾ جن اسڪاٽلينڊ ڄاون ليکڪن ادبي دُنيا ۾ عالمي شهرت ماڻي، اُنهن ۾ رابرٽ لوئس اسٽيووينس، آرٿر ڪيفن ڊائيلي، جي امي برئي ۽ جارج ميڪڊونالڊ پڻ شامل آهن. ويهين صدي ۾ اسڪاٽ لينڊ جي ادبي دُنيا ۾ سڌاري ۽ واڌاري واري هڪ هڪڙي سگهارو تحريڪ شروع ٿي، تنهن کي اسڪاٽش ادب ۾ پيدا ٿيندڙ نئين جاڳرتا واري تحريڪ سڏين ٿا. انهيءَ تحريڪ جو روح روان، هڪ ميڪڊائرمڊ هو. تنهن اسڪاٽ ٻوليءَ کي سنجينده، مقامي ۽ معياري ادب سرجڻ واسطي استعمال ڪيو. ۽ پنهنجي ادب جي حلقي ۾ رائج ڪرايو. اسڪاٽ اديبن جي هن لڏي جي پيروي، ٻي عالمي اسڪاٽش اديبن ۽ شاعرن ڪئي جنهن ۾ ايڊون مارگن جو نالو سرفهرست آهي. کيس سن 2004ع ۾ اسڪاٽ لينڊ سرڪار، پنهنجي افتتاحي تقريب دوران ”اسڪاٽ ٻوليءَ جو قومي شاعر“ واري اعليٰ اعزاز سان نوازيو.
هن سڄي سفرنامي مان لنڊن ۽ اسڪاٽ لينڊ جي زندگيءَ جا مختلف رُخ سامهون اچن ٿا. هر رُخ پنهنجي اندر هڪ مڪمل باب آهي.
سنڌ ۾ هن وقت ڪيترا ماڻهو اهڙا آهن جيڪي آساني سان سفر ڪري سگهن ٿا. پر هنن ٻاهرين دُنيا اڃا نه ڏِٺي آهي. سنڌي سفرنامن کانپوءِ سنڌ جي ماڻهن ۾ ٻاهرين دنيا ڏِسن لاءِ جُستجو پيدا ٿي آهي. عبدالحئي پليجو نه فقط پاڻ دنيا ڏِٺي آهي. پر پنهنجي گهر واريءَ ٻارن کي به گهمايو اٿس. جڏهن ته سنڌي ماڻهو، گهڻي ڀاڱي اڪيلو يا دوستن سان سفر ڪرڻ کي وڌيڪ ترجيح ڏين ٿا. ان لحاظ کان عبدالحئي پليجو مبارڪباد جو مستحق آهي. سنڌي ماڻهو پان به ٻاهرين دُنيا ڏِسڻ ۽ پنهنجي گهر وارن کي به گڏوگڏ، کين کڻي هلڻ گهرجي، سفر، انسان جي ذهني، اخلاقي ۽ روحاني تربيت پڻ ڪري ٿو. ان سان گڏ ذهن ۾ هڪ تصوراتي دري کولي ٿو ڇڏي. اها دري اڄ جي ٻار ۽ نوجوان جي اهم ذهني گهرج آهي.
شبنم گل
حسين آباد، حيدرآباد
2016-10-31