فرخي يزدي
يزديءَ، ‘يزد’ شهر ۾ ‘مشروطه تحريڪ’ ۽ اظهار جي آزادي لاءِ پاڻ پتوڙيو. هڪ غزل ۾ هو چويٿو:
قسم به عزت و قدر و مقام آزادي
که روح بخش جهان است نام آزادي
هزار بار بود به صبح استبداد
براي دسته پابسته، شام آزادي.
(قسم اٿم ته آزادي عزت ۽ قدر جو هنڌ آهي، دنيا ۾ روح ريجهائيندڙ آزادي جو نالو آهي.)
پهرين مهاڀاري جنگ جي دوران قاچار بادشاهت جي وطن فروشانه پاليسين جي خلاف لکڻ تي کيس هڪ ڀيرو ٻيهر جيل موڪليو ويو. هو پنهنجي هڪ رباعيءَ ۾ چويٿو:
هرگز دلِ مارخصم نشد
در بيم ز صاحبان ديهيم نشد
اي جان به فداي آنکه پيش دشمن
تسليم نمود جان و تسليم نشد.
يزدي وقت جي حڪومت تي تنقيد ڪرڻ کان ڪڏهن به نه مُڙيو، جنهن جي نتيجي ۾ کيس ‘رضاخان پهلويءَ’ جي دور ۾ به تڪليفن کي منهن ڏيڻون پيو.
يزدي ايران جي ‘مجلس شوريٰ’ جو به ميمبر هو. پر انهن سڀني سرگرمين جي هوندي به کيس ڪٿي به دلي سڪون ۽ چين نصيب نه ٿيو. ڪڏهن ڪڏهن ته هو ذلت ۽ رسوائيءَ جي هٿان تنهائي ۾ به هليو ويندو هو. معاشي تنگدستي به کيس پريشان ڪندي هئي. پر هو لڳاتار حڪومت جي خلاف لکندو رهيو.
هڪ رات مجبور ٿي هن ججهي مقدار ۾ آفيم کائي خودڪشي ڪرڻ چاهي، پر کيس بچايو ويو ۽ اُن ڏوهه ۾ کيس جيل موڪليو ويو، جيل ۾ هن ٻين قيدين سان گڏجي حڪومت جي خلاف نعري بازي ڪئي ۽ تقريرون ڪيون، حڪومت هن جي باغي روح کي هر ممڪن طريقي سان چٿڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هو مستقل مزاجيءَ سان پنهنجي محاذ تي ڄميو رهيو، نيٺ حڪومت پاران کيس زهر ڏيئي قتل ڪيو ويو. فرخي يزدي 1939ع ۾ وفات ڪئي.