محمد ابراهيم جويي صاحب جو جنم هنڌ ڳوٺ آباد ۽ سندس ڪتاب
ڳوٺ پراڻي آباد ڀرسان ريلوي ٽريڪ به هوندو هو. جتان ريل گاڏيون گذري سيوهڻ، دادو لاڙڪاڻو جيڪب آباد، ڪوئيٽا، ڪوٽڙي، ڪراچي ۽ ٻين شهرن ڏي وينديون هيون. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ، ان ريلوي ٽريڪ کي لڪي شاهه صدر کان ٿورو اڳتي، پراڻو ريل ٽريڪ ختم ڪري جابلو پٽيءَ مان نئون ريلوي ٽريڪ ٺاهيو ويو. جيئن ريلوي ٽريڪ کي جابلو پٽيءَ مان ٺاهيو ويو. تيئن Indus high way کي پڻ جابلو پٽيءَ مان ٺاهيو ويو. هن وقت ڳوٺ آباد ڏي لنڪ روڊ، سيوهڻ کان اچبو ته لڪي شاهه صدر کان ٿورو اڳيان ۽ حيدرآباد کان اچبو ته آمريءَ کان ٿورو اڳتي، ڳوٺ ”ٺٽي“ وٽان لنڪ روڊ ڳوٺ ”آباد“ ڏي وڃي ٿو. سائين محمد ابراهيم جويي صاحب پرائمري 4 درجا ڳوٺ آباد ۾ پڙهيا، 17 اپريل 1927ع تي ”سن“ جي اي وي اسڪول ۾ داخل ٿيو. 1930ع تي سنڌ مدرسي ڪراچي ۾ داخل ٿيا. جتان 1934ع ۾ ميٽرڪ پاس ڪيائين. 1941ع ۾ ايس ٽي ڪاليج بمبئي مان بي ٽي پاس ڪيائين. محمد ابراهيم جويو جو تعلق غريب خاندان سان هو. سندس سڀ خاندان وارا هارپو ڪندا هئا. جويو صاحب سنڌ جو هڏ ڏوکي، سچو انسان رهيو آهي. سنڌي ماڻهن کي شعور ڏيندڙ، سندن ذهنن جي آبياري ڪندو رهيو آهي. هميشه سنڌ، سنڌي ماڻهن، سنڌي قوم جو سالار رهيو آهي، جويي صاحب جا سائين جي ايم سيد سان سٺا لاڳاپا هيا. جويو صاحب سائين جي ايم سيد کي ”سائين وڏو“ چوندو هو، احترامن هن وقت تائين به سائين جي ايم سيد کي ”سائين وڏو“ چئي مخاطب ٿيندو آهي. جويو صاحب سنڌ جي جيد نامور شاعر شيخ اياز کي به همٿائيندو هو، شيخ اياز پنهنجي ڪتاب ”ڪراچيءَ جا ڏينهن ۽ راتيون“ ۾ لکيو آهي ته:
”ابراهيم جويو سنڌي شاعري جو وڏو پارکو آهي. مان جڏهن به نئون شعر لکندو آهيان ته، چاهيندو آهيان ته ان تي پهرين نظر سنڌ جي هن عظيم دانشور جي پوي ۽ اهو شعر ابراهيم کي پسند ايندو آهي ته مون کي ان جي امرتا جي پڪ ٿيندي آهي. منهنجي ڪتاب ”بڙ جي ڇانوَ اڳ کان گهاٽي“ ۾ شامل هڪ نظم ”چاندني راتين ۾ ڪنهن رابيل جي ٻوٽي جيان تون هيئنءَ “ جي شرح جنهن خوبصورتي سان هن ڪئي آهي، اهڙي ورلي ڪو ڪري سگهندو.“ (1)
جويي صاحب ڪيترن ئي شاعرن جي ڪتابن جا مهاڳ پڻ لکيا آهن. جيڪي هڪ الڳ ۽ منفرد تاريخي حيثيت رکن ٿا. پاڻ ڪيترائي سال تدريس سان پڻ وابسطا رهيو. جويو صاحب 1938ع تي سنڌ مدرسي ۾ استاد مقرر ٿيو. 1951ع تي سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري مقرر ٿيو، جيڪو 1961ع تائين رهيو. سنڌي ادبي بورڊ جا اهي ڏهه سال تاريخ ۾ شاندار ليکيا وڃن ٿا. جويي صاحب سنڌي ادبي بورڊ کي بحران مان ڪڍي ترقي ڏياري. جويو صاحب سنڌي ادبي بورڊ جو ٻيو ڀيرو سيڪريٽري 1963ع کان 1967ع تائين رهيو. جويي صاحب جا ترجما سنڌي ادب ۾ شاهڪار ليکيا وڃن ٿا. سنڌي ٻولي ۾ عالمي ادب ترجمو ڪري. ٻاهرئين ادب کان روشناس ڪرايو. جويي صاحب جي ڪتابن جا نالا هيٺ ڏيان ٿو. ڪي پاڻ لکيا اٿس ڪي ترجما ته ڪي ايڊٽ ڪيا اٿس.
1. اسلام جو تاريخي ڪارنامو (ترجمو) 1945ع
2. ايملي عرف تعليم ترجمو 1950ع
3. ٻارن جي تعليم ترجمو 1972ع
4. وحشي جيوت جا نشان ترجمو 1977ع
5. گليلو ترجمو 1977ع
6. فڪر جي آزادي ترجمو 1977ع
7. شاهه، سچل سامي اصلوڪو 1978ع
8. ٻارن جو مسيح ترجمو 1980ع
9. ماڻهوءَ جو ڀاڳ 1980ع
10. فلسفي جو ابتدائي ڪورس ترجمو 1983ع
11. عورت زاد ... 1983ع
12. محڪري جا مضمون ترجمو 1985ع
13. علم تدريس مظلومن لاءِ ترجمو 1990ع
14. فرينچ انقلاب جلد 1 ترجمو 1990ع
15. هوءَ جا ٽمڪي ٻاهڙي 1995ع
16. اسان جي ٻولي اسان جي تعليم 1996ع
17. مٺ موتين جي 1996ع
18. ادب ٻولي تعليم 1998ع
19. ڳالهيون ڪتابن جون جلد 1- 2000ع
20. ڳالهيون ڪتابن جون جلد 2 -2001ع
21. خط ٻن اديبن جا ... 2001ع
22. خط ٻن استادن جا ... 2002ع
23. سڏ پڙاڏو ... 2003ع
24. پيار، نبار ۽ اٿاهه... 2007ع
25. سيڪيولرزم ۽ عقليت پسندي 2007ع
26. سنڌ منهنجي خوابن جي 2008ع
27. تعليمي پڌرنامو 2011ع
28. سنڌ جا مون سپنن ۾ سوچي 2011ع
29. سنڌ جو املهه هيرو تاج محمد ابڙو سهيڙيندڙ
جڏهن ته انگريزي ڪتابن ۾
1. Save Sindh save sub continent 1947
2. Communalisms betravel the day for freedom 2007
3. ...................... volume-2 2007
4. Sindhu Desh a Nation in chains
5. Shah, Sachal, Sami
ان کان سواءِ به جويي صاحب نصابي ڪتابن ۾ ”سنڌي پرائمري“ اچو ته گڏجي پڙهون. سنڌي ريڊر ڪلاس پهريون، سنڌي ريڊر ڪلاس ٻيو، سپليمينٽري ڪلاس ڇهون، سنڌي نصاب ڪلاس (نائون ۽ ڏهون) سنڌي ٻولي جو ڪتاب ڪلاس (يارهون ۽ ٻارهون). سائين جي ايم سيد، ڪامريڊ حير بخش جتوئي، تاج محمد ابڙو ۽ سنڌ جي ٻين سياستدانن، اديبن، شاعرن جا سوين ڪتاب پاڻ ايڊٽ ڪيا اٿن، سنڌ جو ناميارو دانشور محترم جامي چانڊيو پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو ته:
”جيتوڻيڪ سنڌ ۾ جديد قومي سوچ ۽ وطنيت بابت 1950ع جي ڏهاڪي کان وٺي سڀني کان وڌيڪ سائين جي ايم سيد لکيو آهي، پر اها حقيقت آهي ته سنڌ ۾ قوميت جو روشن خيال فڪر پهرين پهرين سائين جويي صاحب ڏنو. اها ورهاڱي کان اڳ جي ڳالهه آهي. جڏهن ”سنڌ بچايو کنڊ بچايو“ جهڙا ۽ ٻيا شاهڪار مقالا لکيا. جڏهن ته ان دؤر ۾ سائين جي ايم سيد تي مذهبي قوميت ۽ ٻه قومي نظريي جو وڏو اثر هو. ائين گذريل ست ڏهاڪا جويي صاحب وطنيت ۽ قوميت جي شعور جي روشن خيال ۽ ترقي پسند سوچ تحت آبياري ڪئي. جنهن جو مثال هن جا سوين مضمون، مقالا ۽ شاهه سچل سامي جهڙا ڪتاب آهن، هن ورهاڱي کان اڳ مذهب کي قوميت، سياست ۽ رياست کان جدا ڪرڻ جو جديد سيڪيولر شعور ڏنو.“ (2)
هن مقالي لکندڙ جون جويي صاحب سان کوڙ ساريون ملاقاتون ٿيل آهن. منهنجي ڪتاب رنگ، خوشبوءِ گل جو مهاڳ پڻ جويي صاحب لکيو هو. جويو صاحب منهنجو ڳوٺائي به آهي. جيئن ته منهنجو ڳوٺ سندس ڳوٺ جي ڀر سان اڌ ڪلو ميٽر جي پنڌ تي ڳوٺ محمد يعقوب پنهور جي نالي سان آهي. سنڌ جي ناليوارن اديبن شاعرن خاڪي جويي ۽ تاج جويي جو به اباڻو ڳوٺ آباد ئي آهي سندن والد به آباد ۾ ڄائو نپنو هو. سنڌ جو ناميارو شاعر ۽ نيوز ايڊيٽر نياز پنهور پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو ته:
”سائين محمد ابراهيم جويو سنڌ جي سماجي ۽ قومي شعور جو اهو سج آهي، جنهن جي روشني جا ڪرڻا هن ڌرتي جي ڪنڊ ڪڙڇ کي منور ڪري چڪا آهن. جديد سنڌ ۽ جديد سنڌي ادب جي تشڪيل ۽ تعمير جو تصور جويي صاحب کان سواءِ سوچي ئي نه ٿو سگهجي.“ (3) جويي صاحب جون سنڌ، سنڌي ادب، سنڌي ماڻهن لئه ڪيل خدمتون تاريخ ۾ زنده رهنديون. مون کي جويو صاحب سدائين بڙ جي گهاٽي وڻ جيان لڳندو آهي، نم جي ٿڌڙي ڇانوَ جو احساس ٿيندو آهي. وطنيت جو سچو علمدار آهي. روشن خيال ۽ روشن ضمير انسان آهي.
نوٽ: هي مقالو محمد ابراهيم جويي صاحب جي حياتيءَ ۾ لکيو ويو هو.
[b]حوالا[/b]
1. ڪراچي جا ڏينهن ۽ راتيون شيخ اياز.
2. مضمون ڪاوش جامي چانڊيو
3. مضمون ڪاوش نياز پنهور