سماجي جبريت
فڪر جو ٻيو مڪتب آهي سماجي جبريت جو. فڪر جي هن مڪتب ۾ بنيادي اهميت سماجي ۽ اجتماعي نظام جي آهي. فرد جيڪو ڪجهه به آهي، اهو اجتماعي سرشتي جو عڪس آهي. فرد جي شخصيت ۽ ان جون هڙئي خاصيتون اجتماعي ماحول جي جبر جو نتيجو آهن. فڪر جي هن مڪتب جا مبلغ، انساني شخصيت جي تعمير ۾ فطرت ۽ تواريخ جي اثرن کي مڃين ته ٿا، پر انهن اثرن کي تمام گهڻي اهميت ڪو نه ٿا ڏين. فڪر جي هن مڪتب جي دعويٰ آهي ته فرد جي شخصيت جي تعمير ۾ فيصلائتو عنصر آهي اجتماعي ماحول ۽ اجتماعي نظام.
جيڪڏهن ڪنهن انسان ۾ سخاوت، غيرت ۽ سورمائيءَ جون خاصيتون ملن ٿيون، ته ان جو سبب اهو آهي ته ان جي پرورش جاگيرداراڻي ماحول ۾ ٿي آهي. جيڪڏهن ڪنهن انسان جي شخصيت دولت جي چوڌاري گردش ڪندي هجي، ۽ اهو سدائين دولت ڪمائڻ جي ڌن ۾ مگن نظر اچي، ته اهو بورزوائي (سرمائيدارانه) نظام جو اثر آهي. جيڪڏهن ڪو شخص تمام سٺو شهسوار ۽ سپاهي آهي، ته اهي صفتون ان ۾ قبائلي اثرن جي ڪري پيدا ٿيون ٿين. ڄڻ ته هر فرد جي شخصيت اجتماعي سرشتي کان متاثر ٿي ٿئي. فردن جون خاصيتون اجتماعي سرشتي جي خاصيتن جي تابع هونديون آهن. جيڪي عنصر اجتماعي سرشتي جي تشڪيل ٿا ڪن؛ يعني اجتماعي نظام جي جوڙجڪ جن جزن سان ٿيندي آهي يعني اجتماعي ناتا، پيداوار ۽ ملڪيت جو سرشتو، پيداواري ذريعا، طبقاتي ناتا، رسمون ۽ رواج، عقيدا ۽ روايتون؛ اهي ئي اهي محرڪ ۽ سبب آهن جيڪي فرد جي شخصيت جي تعمير ڪندا آهن.
ان جو مطلب ته اهو ٿيو، ته ڪو به فرد خود پنهنجي عمل جو ذميوار ناهي. جيڪڏهن ڪوئي برو آهي ته ان ڪري بُرو آهي جو اجتماعي سرشتي کيس برو بنجڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو آهي، ۽ جيڪڏهن ڪوئي نيڪ آهي، ته اهو ان ڪري نيڪ آهي جو اجتماعي ماحول کيس ان طرح ٺاهيو آهي، مٿس اها نيڪي مڙهي وئي آهي. انسان پنهنجي لاءِ نيڪي يا بديءَ جي چونڊ پاڻ نه ٿو ڪري، بلڪ سندس اجتماعي سرشتو کيس نيڪ يا بد بنجڻ تي مجبور ٿو ڪري ڇڏي. فڪر جي هن مڪتب ۾ فرد جو پنهنجو ڪو وجود آهي ئي ڪو نه. هر شخص بس اهو ئي آهي جيڪو ڪجهه کيس سندس اجتماعي سرشتو بڻائي ٿو ڇڏي، ان ۾ فرد جي پنهنجي چونڊ يا ارادي جو ڪوئي دخل ناهي هوندو. ان جو مطلب هي آهي ته فڪر جي هن مڪتب ۾ انسان هڪ انسان جي حيثيت ۾ ڪو وجود ڪو نه ٿو رکي.
دراصل انسان اهو آهي جنهن جي پنهنجي خودي هجي، جنهن جو پنهنجو تشخص ۽ انفراديت هجي، جيڪو ”مان“ چئي سگهي. جيڪو اهو چئي سگهي ته مون هي چونڊ ڪئي ۽ منهنجي ان چونڊ جو بنياد هي دليل آهن، ۽ کيس اهو اختيار پڻ هجي، ته هو ڪنهن شيءِ کي چونڊي يا نه چونڊي، ۽ پوءِ هو پنهنجي ارادي ۽ اختيار سان دليلن ۽ ثابتين جي روشنيءَ ۾ پنهنجي لاءِ ڪا شيءِ چونڊي، اهو ئي ته انسان هئڻ جو شان آهي. مولانا رومي فرمائي ٿو ته:
اين ڪه گوئي اين ڪنم يا آن کنم
خود دليل- اختيار است اي صنم
يعني انسان جو اهو چوڻ، ته مان هيئن ڪيان يا هونئن ڪيان، خود سندس اختيار جو دليل آهي. پر، سماجي جبريت جو چوڻ آهي ته انسان جي اندر اها ڪشمڪش ۽ ٻڏتر به اجتماعي ماحول جي ئي پيدا ڪيل آهي. ڪجهه اجتماعي محرڪ ۽ سبب انسان کي ڪنهن هڪ شيءِ جي چونڊ ڪرڻ تي مجبور ڪن ٿا، جڏهن ته ڪجهه ٻيا وري کيس ڪنهن ٻئي شيءِ جي چونڊ جي دعوت ٿا ڏين، ۽ انسان انهن اجتماعي سببن جي متضاد اثرن جي نتيجي ۾ ٻڏتر ۽ تضاد جو شڪار ٿي ٿو وڃي. ان ڳالهه کي هڪ مثال سان سمجهي سگهجي ٿو. اڄڪلهه اڪثر ماڻهو ان ڪشمڪش جو شڪار آهن ته هو دين جي چونڊ ڪن يا بي دينيءَ جي. سماجي جبريت جي مڪتبه فڪر ۾ ان ڳالهه جي توجيهه هيئن ڪئي ويندي، ته انسان جي اندر دين يا بي دينيءَ جي چونڊ جي ڪشمڪش جو سبب انسان جي اها آزادي يا اختيار ناهي جنهن هيٺ هو دين يا بي دينيءَ جي چونڊ ڪرڻ جو اختيار ٿو رکي؛ بلڪه انسان جي اندر اها ڪشمڪش ۽ ٻڏتر اجتماعي ماحول ۽ ان ماحول جي ڪشمڪش ۽ تضاد جو نتيجو آهي. يعني صورتحال اها آهي، ته اجتماعي سرشتي جا ڪجهه محرڪ ۽ سبب انسان کي ان ڳالهه تي مجبور ڪري رهيا آهن ته هو دين اختيار ڪري، جڏهن ته اولهه جا اثر ۽ جديد دور جي ويچارن ۽ نطرين اجتماعي سرشتي ۾ هڪ اهڙي ڏسا جو واڌارو ڪري ڇڏيو آهي جيڪا انسان کي مذهب جي ترديد ڪرڻ ۽ لاديني اختيار ڪرڻ تي مجبور ٿي ڪري. ڄڻ ته هر انسان اجتماعي محرڪن ۽ سببن جي هٿن ۾ هڪ رانديڪو آهي؛ جيڪڏهن هو پنهنجي لاءِ دين جي چونڊ ٿو ڪري ته ان جو مطلب آهي ته سندس شخصيت تي سماج جي ديني روايت حاوي ٿي وئي آهي، ۽ جيڪڏهن ان جي ابتڙ هو لادينيءَ جي چونڊ ٿو ڪري، ته ان جو مطلب آهي ته سندس شخصيت تي لاديني لاڙا حاوي ۽ قابض ٿي ويا آهن. انهن ڳالهين جو تَتُ هي آهي ته انسان پنهنجي لاءِ ڪا به شيءِ پاڻ نه ٿو چونڊي، پر سندس چونڊ بهرحال سماجي ۽ اجتماعي محرڪن ۽ سببن جو جبر هوندي آهي. ڄڻ ته انسان هڪ انسان جي حيثيت ۾ ڪو وجود ئي ڪو نه ٿو رکي، نه ئي سندس ڪا انفراديت آهي، ۽ نه خودي؛ اجتماعي محرڪ ۽ سبب جيئن چاهين ٿا تيئن کيس بڻائي ٿا ڇڏين.