سُر ڪوهياريءَ ۾ سجاڳيءَ جو سنيهو
شاھ سائين لوڪ داستانن کي پنهنجي رسالي ۾ جاءِ ڏئي هميشه لاءِ اَمر ڪري ڇڏيو آهي. انهن داستانن جي ڪردارن ۾ سڀ کان وڌيڪ جنهن ڪردار کي پنهنجي ڪلام ۾ سمايو اٿس، سو سسئيءَ جوڪردار آهي. جنهن کان لاکيڻو لطيف ايتري قدر ته متاثر ٿيو، جو سندس حالتن ۽ ڪيفيتن کي پورن پنجن سُرن ۾ پيش ڪيو اٿس.
سسئيءَ جي ڪردار کي منفرد ڪوٺيندي ڊاڪٽر فهميده حسين پنهنجي پي ايڇ . ڊي ٿيسز ”شاھ لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ“ ۾ لکي ٿي :
” دنيا جي شاعريءَ ۾ سسئيءَ جهڙا ڪردار تمام ٿورا آهن. البته خود سسئيءَ جو ڪردار سنڌيءَ کان سواءِ سرائڪي، پنجابي، بلوچي، راجستاني، ڪڇي، اردو، هندي ۽ فارسي شاعرن ڳايو آهي.“
ترتيب جي لحاظ کان ’سُر ڪوهياري‘ سسئيءَ وارن سُرن ۾ چوٿين نمبر تي آندل آهي. جيڪو جملي ڇهن داستانن ۽ نون واين تي مشتمل آهي. داستان پهرين ۾ 17، ٻي ۾15، ٽين ۾ 8، چوٿين ۾ 11، پنجين ۾ 12 ۽ ڇهين ۾ 13 بيت آهن. اهڙي طرح بيتن جو ڪُل تعداد 76 آهي. اهي انگ اکر ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ترتيب ڏنل رسالي ”شاھ جو رسالو شاھ جو ڪلام“ جلد 8 ۽ 9 مان ورتل آهن.
لفظ ’ڪوهيار‘ ڪوھ يعني جبل جي معنى ۾ آيل آهي. هن سُر ۾ ان لاءِ ڏونگر جو لفظ گھڻو استعمال ڪيل آهي. اهي ڏونگر جيڪي سسئيءَ جي انهيءَ اڻانگي سفر ۾ کيس آڏو آيا. ڏونگر لاءِ سسئيءَ جي ٻين سُرن ۾ ڪوھ، روھ، ڇپر، ٽڪر وغيره جا لفظ ڪم آندل آهن. هن سُر جو مُکُ موضوع اها غفلت ڀري ننڊ نڀاڳي آهي، جنهن سسئيءَ کي اهي ڏوٺ ڏينهن ڏيکاريا. هن سُر ۾ شاھ صاحب پڻ سسئيءَ کي انهيءَ غفلت واري عمل تي خوب ڇينڀ ڪڍي آهي.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سُر ڪوهياريءَ ۾ بيان ڪيل مُکُ موضوع متعلق لکي ٿو : ”غفلت واري ننڊ ۾ سمهڻ جي سسئيءَ تي ميار، هن سُر جو مُکُ موضوع آهي.“
جئن جمود، موت جي مثال آهي ۽ تحرڪ زندگيءَ جي معنى رکي ٿو، تئن ننڊ موت جو دليل ۽ سُجاڳي زندگيءَ جي تعبير آهي. هي دنيا سعي ۽ عمل جي جاءِ آهي. هتي جيڪو لوچيندو سو ئي لهندو. ٻين لفظن ۾ لوچڻ، سوچڻ، ڳولهڻ ۽ حاصل ڪرڻ جو نالو ئي زندگي آهي.
هونءَ ته ڀٽ ڌڻي ڀلاري جو گھڻو ئي ڪلام سجاڳيءَ جي سبق سان ڀريو پيو آهي، پر سندس سسئيءَ متعلق پنجن ئي سُرن ۾ اهو پيغام ڏنو ويو آهي ته مقصد جا موتي حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ۽ سجاڳيءَ جي سخت ضرورت آهي.
پير ڊگھا ڪري بي اونو ٿي سمهي پوڻ واري عمل کي لطيف سائين ڪمينن جو ڪم سڏيو آهي. سسئي به ته بي فڪر ٿي سمهي پئي هئي. ڀٽائي صاحب ساڻس مخاطب ٿي فرمائي ٿو ته اهو ڪمينن وارو ڪم تو ڪيئن ڪيو! پير ڊگھا ڪري سوير ئي سمهي پئينءَ. تو هوتن ڪارڻ جاڳي رات اکين تي ڇونه ڪاٽي. اهڙين اڻاسين کي ته ننڊ واري غفلت جي نتيجي ۾ طعنا ۽ ملامتون ئي نصيب ٿينديون آهن. هاڻي جيڪي ننڊ جي ڪڙولن ۾ ڪڙجي وينديون سي ڀلا پنهونءَ کي ڪيئن پَسي سگھنديون!
اي ڪم ڪميڻين، جئن ستينءَ پير ڊگھا ڪري
ننڊران نماڻين کي، اوڀالا اچن
ليٽينءَ ڪيئن لطيف چئي، هاري ريءَ هوتن
سي ڪيئن پنهون پسن، جن کي نِيرُ ننڊ جو
لطيف سرڪار سسئيءَ کي مسلسل پنهنجي غفلت ۽ غلطيءَ جو احساس ڏياريندو ٿو اچي. فرمائي ٿو ته سسئي! تو پاڻ سان وڏي جٺ ڪري ڇڏي جو پير ڊگھا ڪري بي پرواھ ٿي بستري تي پئجي رهينءَ. توکي ته دروازي لڳ اُڀو ٿي بيهي پنهل جو انتظار ڪرڻ گھربو هو. تنهنجي اندر ۾ اهو کٽڪو به هئڻ کپندو هو ته متان ڏيرن جي من ۾ مير هجي. اُڀي ٿي انتظار ڪرڻ سان شايد تون سندن ڪو ڀڻڪو، ڪا سُر پُر، ڪو آواز ٻڌي وٺين ها. ڪا مام پروڙي سگھين ها. تون ڀلا پنهون ڄام جي ڪا سڳي سياء يا ويجھي مائٽياڻي ته ڪونه هئينءَ. آخر ته پنهل سان تنهنجو پاند اٽڪيو هو، جيڪو وڏ گھراڻو ۽ سردار جو پُٽ هو. تنهنڪري تنهنجي اندر کي هڪ اڻڄاتل اونو ضرور هئڻ کپندو هو. پر اي بدنصيب! تو ته پاڻ کي نڀاڳي ننڊ جي حوالي ڪري پنهنجي لاءِ اڻ کُٽ درد خريد ڪيو.
وڏي جاڙ ڪياءِ، جئن سُتينءَ پير ڊگھا ڪري
دَرَ ڀَر اُڀيين دوست جي، ته سُر ٻُر هوند سُياء
اصل آري ڄام جِي، سڳي تون نه سياءِ
پنهونءَ سين پيياءِ، تون اڀاڳي ننڊرون ڪرين
سسئي کي جڏهن سندس غفلت جي سزا ملي ۽ مٿس تڪليفن جا پهاڙ ٽٽي پيا ته هوءَ ڏيهنِ کي ڏسَ ڏيڻ لڳي. هوءَ پنهنجي جيڏين، سرتين، سهيلين سان مخاطب ٿي کين چوڻ لڳي، جيڏيون! جيڪڏهن منهنجي مٿان ويساھ ڪيو ته پنهنجن نيڻن کي ننڊ تي اصل نه هيرايو، ڇوته ويسرن ۽ بي خبرن جا سڄڻ غفلت واري ننڊ جو فائدو وٺي هميشه هليا ويا. پوءِ وهاڻيءَ ويل لوڪ جا طعنا ۽ تُنڪا انهن بي لڄين کي سَهڻا پون ٿا. تنهنڪري هميشه سُجاڳُ رهو. جئن پرينءَ کي پَسي به سگھو ۽ لوڪ جي طعنن کان بچي به سگھو.
اصل اسارن جا، سُتي وَهَيا سيڻ
وهاڻيءَ جا ويڻ، ٿيون لوٺيون سهن لوڪ ۾
چوندا آهن ته تِرَ جي گُٿي سَوَ چوٽون کائي! سسئي به تِرَ تان گُٿي هئي. سو هاڻي هن سرتين کي اهو ڏس پئي ڏنو ته جيڏيون! ننڊ کي پنهنجو ويري تصّور ڪجو. متان غفلت ۾ غلطان ٿي سمهي رهو ۽ پوءِ مون وانگر ويهي هَنجون هاريو، ڳوڙها ڳاڙيو ۽ وَيڙِ ۾ ويهي واڪا ڪيو. سُجاڳيءَ جي صورت ۾ ئي اوهان جو پرين اوهان کي حاصل ٿيندو.
ننڊ ويرياڻي هوءِ، جيڏيون جِمَ سمهو
مَڇُڻِ مون جئن روءِ، ڪا واڪا ڪئو وَيڙِ ۾
لطيف سائين علامتن جي اوٽ عام انسان کي به سجاڳيءَ جو سبق ڏئي ٿو. سسئيءَ جي غفلت ۽ غلطيءَ واري عمل جو اظهار علامتي طور پيش ڪندي ساڻس مخاطب ٿئي ٿو. گويا کيس اڳواٽ ئي هوشيار ڪندي فرمائي ٿو. اي غافل! تون غفلت ڇڏي ڏي. اي بي لڄي! تون ڪٿي ننڊ جي گھوماٽن ۾ پنهنجو پيارو پنهل نه وڃائي ويهي رهين. هو چپ چپات ۾ نڪري وڃي پنهنجي منزل تي رسي ۽ تون گھڻو پوئتي رهجي وڃي. پوءِ ويٺي وڻن ۾ واڪا ڪرين. يعنى توکي غفلت سبب مصيبتن جا پهاڙ جھاڳڻا پون.
غافل غفلت ڇوڙ، تون ڪئن اڻاسي اوجھَرين
هوءِ چُپَاتا چڙهي وئا، وڃي پهتا توڙِ
نيڻين ننڊ اُ کوڙ، جَمَ وڻن ۾ واڪا ڪرين
دراصل ان علامت جي اوٽ لطيف سائين عام انسان کي آگاھ ٿو ڪري ته مقصد ماڻڻ لاءِ سجاڳيءَ جي سخت ضروت آهي. تنهن ڪري تون غفلت ۾ غلطان ٿي پاڻ کي مصيبتن جي مَچَ ۾ نه ڦٽو ڪر. ورنه توکي پشيمانيءَ جا هٿ مهٽڻا پوندا.
انسان جا به ويرا آهن. ڪڏهن ڪيئن ته ڪڏهن ڪيئن. سسئيءَ کي به جڏهن دردن تپايو پئي ته ان وقت کانئس پنهنجي ڪوتاهي وسري ٿي ويئي. پوءِ پرپٺ پنهونءَ کي پئي ميارون ڏنائين.
ڏونگر ڏوراپو، پهرين چونديس پرينءَ کي
پهڻن پير پٿون ڪيا، تريون ڇنيون تو
رحم نه پيئي روح ۾، قدر منهنجو ڪو
واڪو ڪنديس وو، مونسين جبل ٿو جاڙون ڪري
هونءَ ته سسئيءَ ڏوراپو ڪنهن حد تائين ٺهي به پيو، ڇوته پنهل کيس غفلت جي ننڊ ۾ ستل ڇڏي ڀائرن سان روھ ڏانهن راهي ٿيو. پر انهيءَ ڏوراپي جي ته نوبت ئي نه اچي ها جيڪڏهن هوءَ اکين کي اوجاڳو ڏيئي پنهونءَ جو سيج تي جاڳي انتظار ڪري ها. ٻين لفظن ۾ ته اهو سسئيءَ جي پنهنجي ئي سُستيءَ ۽ غفلت جو نتيجو هو جنهن کيس پهاڙن جي اڻانگن پيچرن تي پنڌ ڪرڻ تي مجبور ڪيو. سندس پير پٿون ٿيا. تريون ڇلجي پيون ۽ لَٽا ليڙون ٿيا. چنڊ جهڙو چهرو ڪومائجي ويو.
سسئي جڏهن ڪيچين کي ڪچو ٿي ڪيو ته لطيف سرڪار ان گھڙي کيس وري به پنهنجي غفلت ۽ ڪوتاهي ياد ڏياري ۽ چيو ته مئن وانگر سويلي ئي مُنهن ويڙهي سمهين ته پاڻ رهينءَ. پنهنجي اکين کي اوجاڳي تي هيرائين ها ته هرگز توکي هي ڏينهن ڏسڻا ڪونه پون ها. هاڻي هٿ وڍيءَ کي وساري ڪيچين کي ڪَچو پئي ڪرين! هاڻي ته توکي ايڏي غفلت ۽ غلطيءَ جو ازالو ڪرڻو ئي پوندو.
منهن ويڙهي مئن جئن، سُتينءَ سنجھي ئي
اوجاڳو اکين کي، ڄاتوءِ نه ڏيئي
هٿان تو پيئي، ٿي ڪَچو ڪيچين کي ڪرين
سُر ڪوهياريءَ ۾ لطيف سائين انسان کي سسئيءَ جي ان صبر آزما ۽ عبرت انگيز سانحي مان سُجاڳي جو سبق سکڻ جي هن ريت هدايت فرمائي ٿو :
جيڪي سسئيءَ وانگر نرم بسترن تي پير ڊگھا ڪري سويل ئي سمهي رهنديون، انهن جو سپرين ائين ساٿ ڇڏي هليو ويندو، جئن پنهل ڄام، سسئيءَ کي سيج ۾ سُڃ ڳڻائي هليو ويو.
جڏهن سُتيون جي، پٿر پير ڊگھا ڪري
تڏهن تنين کي، ساٿ سُتي ئي ڇڏيو
لطيف سرڪار ان رات جي اهميت متعلق سسئيءَ کي سُڌِ ڏيندي چوي ٿو ته توکي کپندو هو ته اها رات مهمانن سان گڏ ويهي گذارين ها. پر تو ته اها رات اکين تي ڪاٽڻ بجاءِ غفلت ڀري ننڊ ۾ گذاري. تڏهن ته توکي ان غفلت جي نتيجي ۾ اهي ڏوٺ ڏينهن ڏسڻا پيا.
ليل نه جاڳين لک سين، ڪُلي نومُ ڪئاءِ
قُم ٿي پهچ قريب کي، اِجلس تو نه جُڳاءِ
مُٺي مهمانن سين، ويهي رات وِهاءِ
جيلاه ننڊ نئاءِ، تي روز روئين ٿي راه کي
ساڳي ئي مفهوم وارو هڪ ٻيو بيت هن ريت آهي.
ليل نه جاڳينءَ لک سين، سُتينءَ رات سڄي
هتان هوتاڻين جيون، ويون خُرزِينُون کڄي
ڀوري تو ڀڄي، سَبَبِ ڪنهه ساٿ مِڙين
آخر هڪ مرحلي تي سسئيءَ کي پنهنجين ڪمين ۽ ڪوتاهين جو شدت سان احساس ٿيو. هاڻي هوءَ بي حد شرمسار هئي. پر هن همت ڪونه هاري. همت ۽ حوصلي جي پيڪر هيءَ نحيف نماڻي عورت وِيرئون وير وَڌ هئي. اڳتي وڌندي رهي. هن کي هاڻي اهو به احساس ٿيڻ لڳو هو ته پنهل ڄام سان ڀلا سندس حجت جي واٽ ڪهڙي! هن ته پاڻ کي جهڙي تهڙي ڀائين ٻاروچن جي ٻانهي سڏائڻ ۾ فخر محسوس پئي ڪيو. پاڻ کي هيچ ۽ نيچ سڏيو. جانب جي ته جُتيءَ مَٽُ به پاڻ کي ڪونه ڀانيو. ڀلا جنهن محبوب سان اَزلَ جو انگ هجي، ان کي ڪو وساري به سگھجي ٿو ڇا!
جيهي جي تيهي، ته به ٻانهي ٻاروچن جي
حجت هوت پنهونءَ سان، مون ڪميڻيءَ ڪيهي
هو جا پائن پير ۾، تنهن جُتيءَ نه جيهي
وِساري ويهي، تن ڪيچين کي ڪيئن رهان
مددي ڪتاب
o شاھ جو رسالو ـــ شاھ جو ڪلام (جلد 8_9) ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ
o شاھ جو رسالو مرتب: غلام محمد شهواڻي
o شاھ جي شاعري ۾ عورت جو روپ ڊاڪٽر فهمده حسين
o لطيف جو پيغام ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي
o عرفانِ لطيف ڊاڪٽر بشير احمد شاد