سنڌسلامت ڪتاب گهر

حق ۽ واسطا اداري وٽ محفوظ

آن لائين ايڊيشن: ____________________ 2025ع
ڪتاب جو نالو : ____________________ پنھنجن جا پيغام
موضوع: ____________________ خط (دادا سنڌي ڏا نھن لکيل اديبن جا خط )
مرتب : ____________________ دادا سنڌي
ڪمپوزنگ: ____________________ قاسم سنڌي
پڌرو ڪندڙ : ____________________ دادا سنڌي لئبريري داد لغاري ضلع گهوٽڪي
سافٽ ڪاپي : ____________________ مفت
رابطي لاءِ : ____________________ 03062617329

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
sindhsalamat.com
2025ع

(هي ڪتاب ڊجيٽل ايڊيشن جي صورت ۾ محمد سليمان وساڻ، سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام ڪراچي پاران پڌرو ڪيو)

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري ليکڪ، محقق ۽ تاريخدان دادا سنڌيءَ ڏانھن لکيل مختلف اديبن جي خطن تي مشتمل ڪتاب ”پنھنجن جا پيغام“ اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو،
خطن جي هن مجموعي ۾ سنڌ جي برک اديب، محقق ۽ تاريخدان دادا سنڌي ڏانھن ٽيھن سالن دوران لکيل مختلف اديبن جا خط شامل آهن، جن ۾ هر قسم جي موضوعن يعني ادبي، سماجي ۽ ڪجهہ ذاتي نوعيت جا خط بہ شامل آهن. خطن جي هن مجموعي مان اسان کي ليکڪ جي واسطن ۽ رابطن سان گڏ ان جي زندگيءَ جي تلخ تجربن، جدوجھد، خوشين ۽ غمن جي جهلڪ پڻ نظر اچي ٿي تہ ان ليکڪ ڪيئن پنھنجي مقصد کي قائم ۽ دائم رکيو.
ھي ڪتاب اڃا تائين ڪنھن بہ اداري پاران ناھي ڇپايو ويو، ٿورائتا آهيون محمد قاسم سنڌيءَ جا جنھن ڪتاب ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪليو،

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

ٻہ اکر

انسان سماجي حيوان آهي. انسان جو انسان سان واسطو ۽ رابطو ان جي فطري ضرورت آهي. اهو واسطو ۽ رابطو آهي جيڪڏهن آهمون سامھون آهي تہ ان ۾ زبان ۽ ڳالھہ ٻولھہ جو استعمال ڪم اچي ٿو، پر جيڪڏهن اهو واسطو ۽ رابطو وڌيڪ مفاصلي تي آهي. ان ۾ قديم دور کان وٺي مختلف طريقا استعمال ٿيندا رهيا آهن. منھنجي خيال ۾ جڏهن زبان لکت جي صورت نہ ورتي هئي تہ ماڻھو ماڻھن جي طرفان نياپن جي ذريعي پيغام پھچائيندا هئا. پر جڏهن لکت پنھنجي صورت ورتي تہ انھن پيغامن خطن جي صورت ورتي.
خط بہ مختلف قسمن جا ٿين ٿا. جن ۾ ذاتي، دفتري، سياسي ، ادبي ۽ ٻين قسمن جا خط اچي وڃن ٿا. جيڪي ادبي ڪارج جي پس منظر ۾ لکيا وڃن ٿا، انھن کي ادبي خط چيو ويندو آهي. ادبي خط بہ سنواحي ادب ۾ تمام اهم حيثيت رکي ٿو. اڄ جي نفسانفسي جي عالم ۽ خاص طور اليڪٽرانڪ ميڊيا جي تيز رفتار ترقي جي ڪري، ٽيليفون، فيڪس، موبائل ۽ انٽرنيٽ سبب خطن لکڻ جي رجحان ۾ ڪمي اچي وئي آهي. تڏهن بہ علمي ۽ ادبي خطن جي پنھنجي اهميت آهي.
سنڌي ادب ۾ خط نويسي اسان کي انگريزن جي دور کان ملي ٿي، جيڪا ورهاڳي کان پوءِ بہ جاري رهي. انھي خطن نويسي ۾ مرزا قليچ بيگ، جي ايم سيد، ڊاڪٽر گربخشاڻي، سيد غلام مصطفى شاھہ، شيخ عبدالمجيد سنڌي، شيخ اياز، ميران محمد شاھہ، محمد امين کوسو، علامہ آءِ آءِ قاضي ، پير علي محمد راشدي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ ٻين جا خط ملن ٿا، جن جي خطن جا مجموعا بہ ملن ٿا. منھنجي نظر ۾ ورهاڱي کان پوءِ گهڻن اديبن جا خطن جا مجموعا منظر عام تي نہ اچي سگهيا آهن. انھي ڪمي کي نظر ۾ رکندي اسان پنھنجي لئبريري پاران سنڌ جي برک اديب، محقق ۽ تاريخدان دادا سنڌي جي سندس ادبي زندگي جي ٽيھن سالن ۾ لکيل خطن جو مجموعو آن لائين ايڊيشن طور پيس ڪري رهيا آهيون.
خطن جي هن مجموعي ۾ ٽيھن سالن دوران لکيل سڀ خط شامل آهن. جن ۾ هر قسم جي موضوعن يعني ادبي، سماجي ۽ ڪجهہ ذاتي نوعيت جا خط بہ شامل آهن. خطن جي هن مجموعي مان اسان کي ليکڪ جي واسطن ۽ رابطن سان گڏ ان جي زندگي جي تلخ تجربن ، جدوجھد، خوشين ۽ غمن جي جهلڪ بہ نظر اچي ٿي تہ ان ليکڪ ڪيئن پنھنجي مقصد کي قائم ۽ دائم رکيو. وڌيڪ رايو ۽ تجزيو اسان اوهان پڙهندڙن تي ڇڏيون ٿا تہ اوهان کي هي ڪتاب ڪيئن لڳو. اوهان جي قيمتي راين جو اسان کي انتظار رهندو.

قاسم سنڌي
انچارج
دادا سنڌي لئبريري داد لغاري ضلع گهوٽڪي (سنڌ)

1965

1

لائبريري سنڌي ادبي سنگت
ميرپور بٺورو، ٺٽو ( سنڌ )
تاريخ – 1965 – 4 – 12
پٿر سنڌي

داداسائين

ٻاهران اچڻ تي تنھنجو همٿ ڏياريندڙ خط مليم. لاشاري تي ڏک ڪرڻ جي ڪائي ڳالھہ نہ آهي. تاريخ ۾ اهڙا بيجوابدار ماڻھو هميشہ پڙهندا رهون ٿا. جيئن ڌاڙيل سماج جي پئداوار آهن. تئين رشيد بہ پئدا ڪيو ويو آهي. انھن کي لٽيندڙ ڪلاس جي تائيد حاصل آهي. توهان ۽ اسان جي تنظيم کي اصل ڳالھين کي سمجهڻ گهرجي. هي ويچارا ماڻھو تہ شطرنج جا ماهر آهن. اسان کي اصل هٿ ڪپڻا پوندا، نہ تہ هڪڙو مھرو ويندو ٻيو انھن جي جڳھہ ولاريندو. اها کيڏ کيڏجي رهندي مون ”ادب ڪي نام پر“ لکي گند مٿان پئي وڌي آهي. جيڪا مون غلطي ڪئي آهي. نت اهو گونھہ گونھہ ئي ٿئي ها. سچ سچ ئي رهي ها. ممڪن آهي تہ شاعر جيڪو هٿ گسڪائي ويو ۽ هينئر نئين شڪلين وارا مھرا کڻي چوڪ تي اچي ويٺو آهي. شايد اڳيئي پڪڙجي پئي ها. هن جو هر دفتر مات کائي ها.
پيارا لائبريري بابت حڪم اکين تي آهي. اميد تہ حال سارو ٻئي ڪتاب موڪلبا. شل خوش هجين.

تنھنجو ”پٿر“
ميرپور بٺورو سنڌ

2

منظور منزل دادو
1965 – 8 – 1

حافظ محمد احسن چنا
جنرل سيڪريٽري
انجمن آفتاب – ادب
دادو

محترم و مڪرم سومرو دادا سنڌي صاحب

اسلام عليڪم! اوهان جو ڪارڊ 6 جولاءِ 65 وارو مليو ۽ مبارڪبادي جو شڪريہ.
نئين زندگي جي ايڊيٽر کي ٽن سالن کان شڪايتون لکندو رهان ٿو ۽ سهڻا مشورا بہ ڏيندو رهان ٿو. مگر کيس ڪوبہ اثر نہ ٿو ٿئي نہ رڳو پنھنجن مضمونن ۽ شعري جي نہ شايع ڪرڻ جي شڪايت پر ٻيو بہ ڪيتريون نصيحت آموز ۽ سندس فائدي واريون ڳالھيون ۽ مشوره ٻڌائجن پر هو اڇي ڏاڙهي ۾ ملحدن ۽ دهرين جي انگشت تي نچي رهيو آهي. ڇو تہ هنن مان ذاتي فائدو کيس رسي رهيو آهي.
مھراڻ ۾ منھنجي ليک سان گڏ ٻين صاحبن جا ليک بہ پڙهندا هوندا. سڀني اسلامي نظريه وارن مضمون نگارن سان ٿاپيو ويٺو آهي. نئين زندگي اڳين معياري نہ رهي آهي. مان کين گهڻو سمجهائيندو آهيان. پر ٻين جي چنبي ۾ اچي ويو آهي ۽ رسالي جو وقار وڃائيندو رهي ٿو. اوهان بہ هاڻي مضمون شايع ڪرڻ جي اميد لاهي ڇڏيو ۽ شڪايتون اخبارن ۾ شايع ڪرايو تہ من بي انصافي ۽ ٻہ اکيائي ڇڏي ڏي نہ تہ جمالا ۽ سانيٽ ڪن ڪچرو ملحدن جو شايع ڪندو رهندو. جمالو تہ ٻيو دفعو ڇپيو اٿس. خدا کيس صراط مستقيم تي آڻي، پر جڏهن چوڌاري ڦٽ لعنت کڙي ٿينديس. تڏهن اک پٽيندو.
طارق وارو مضمون مھراڻ ۾ پڙهيم. عمدو لکيو اٿئو، ۽ ٻيا بہ وقت بوقت اخبارن ۾ اوهان جا مضمون پڙهجن ٿا. خدا توهان کي صحيح علم ادب جي خدمت جي توفيق بخشي. خالد بن وليد جو ڪتاب ( سيف ﷲ ) ادبي سوسائٽي جو مون وٽ هو پر ڪنھن کي پڙهڻ لاءِ ڏنم تہ وري نہ واپس ٿيو. هجي ها تہ موڪلي ڏيان ها. اردو ۾ خالد بن وليد امير احمد بي اي جو لکيل معلوم آهي. اهو ڪٿان هٿ ڪندا.

والسلام دعاگو ا حسن

3
خيرپور
1965 – 10 – 2

برادرم ادا

اسلام عليڪم!
هن کان اڳ هڪ لفافو موڪليو اٿم. اميد تہ مليو هوندو. پنھنجي احوال کان واقف ڪندا.
جيتري قدر اوهان کي ڏٺو ويو آهي. اوهان پنھنجي واڌو تعليم لاءِ ڪابہ دلچسپي نہ ٿا وٺو. حتى ڪه اڃان تائين انگريزي ۽ اردو جا ڪتاب بہ ڪين ورتا اٿئو. سو اوهان کي برادرانہ صلاح ٿو ڏيان تہ جيستائين اوهان پنھنجي زندگي جون جوابداريون پوريون نہ ٿا ڪريو. اوهان ادب جي لائين ۾ اڌورا آهيو. ادب جو زندگي سان گهرو تعلق آهي ۽ زندگي نالو آهي شخصي ترقي جو. جڏهن اوهان پنھنجو پاڻ کي ادنى ڪلاس جو رکندئو تہ پوءِ ٻين کي اوچي درجي تي ڪيئن پھچائي سگهندئو. پھرين پاڻ کي کڻو پوءِ ٻين کي کڻڻ جي ڪوشش ڪريو. اميد تہ هي گهڻو آهي.

اوهان جو وڏو ڀاءُ
قادر بخش سومرو

1966

4

قائم شدہ 1960ع
زير اهتمام : ادارہ ” گلشن ادب “
بزم گلشن آل سنڌ

اصول : اتحاد، اتفاق، محبت، اُلفت، خدمت، يقين، وندر ۽ سکيا
پريزيڊنٽ : ” اياز پاٽولي“ هيڊ آفيس : پاٽولي محله ٽنڊو محمد خان
تاريخ : 1966ع – 8 – 19 خط نمبر : 27. 3 .A G.

محب مخلص دادا سنڌي صاحب
اسلام عليڪم !
گذارش، نوازش نامو، موصول ٿيو. احوال معلوم ٿيو ، ياد آوري لاءِ شڪريو. ڪتاب ” املھہ ماڻڪ “ جي پسنديءَ ۾ همت افزائي لاءِ مھرباني. اوهان سڄڻن جا اهڙا ساٿ ۽ همدرديون ساٿي رهيون تہ پوءِ ﷲ ۾ اميد آهي تہ اسين پنھنجن رٿيل پروگرامن ۽ مقاصدن تي ترت ئي عملي جاما پھرائي ڏيکارينداسون. زندگي عمل جو ٻيو نالو آهي، هي ادارو زندگي کي عمل ۽ عمل کي زندگي تصور ڪري ٿو. اهو ئي سبب آهي جو ڪاميابي سان منزل ڏانھن وڌندو وڃي.
اسين اوهان کي بہ سچا هڏ ڏوکي ۽ همدرد تڏهن تصور ڪنداسون، جڏهن اوهين هن اداري جي وڌائڻ ۽ ويجهائڻ ۾ اسان جو هٿ ونڊائيندا. ڪو ادارو ترقي تڏهن ڪري سگهي ٿو، جڏهن ان جو لٽريچر گهڻي کان گهڻو فروخت ٿئي. بدقسمتي سان اڄ سڀڪو پنھنجي زبان ۾ نڪتل لٽريچر کان بي خبر رهي ٿو ۽ ان تي ڪابہ اک نہ ٿو پٽي. اهو ئي سبب آهي اسان جي پٺتي پوڻ جو.
اهڙي دور ۾ اوهان کي سنڌي ادارن کي همٿائي پنھنجي سنڌيت جو بھترين ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي. همٿائڻ جو سڀ کان سھڻو طريقو اهو آهي. اوهين پنھنجي شھر يا جتي رهو ٿا، اتان گهڻي کان گهڻا ساليانہ خريدار بنائڻ گهرجن ۽ انھن کي پنھنجي زبان ۾ نڪتل لٽريچر کي همٿائڻ جي تلقين ڪرڻ گهرجي. اها اوهان تحريڪ هلائي تہ پوءِ اميد تہ اهڙن ادبي ادارن جو ضرور قدر ٿيندو ۽ هو وقت سر پھرين کان بھترين کان بھترين لٽريچر شايع ڪري پنھنجي زبان و ادب جي بھترين خدمت بجا آڻي سگهندا.
اوهان کي هن ادارن لاءِ جيڪا محبت ۽ دلي همدردي آهي، تنھن کي اسين وڏي قدر جي نگاھہ سان ڏسون ٿا، شال رب تعالى سدائين اوهان ۾ اهڙو ولولو ۽ جوش جاري رکي.
اسانجو ” خطبہ استقباليہ “ اوهان کي برابر وڏو ڪم ڏئي سگهندو، ادارو گلشن ادب ڪڏهن قائم ٿيو ۽ ان جي طرفان جاري ڪيل بزم گلشن جو ڪڏهن پايو پيو ، اهو باقاعدہ وضاحت ڪري سمجهايو ويو آهي، ڪوبہ شاعر يا اديب پنھنجو پاڻ تعارف نہ ڪرائيندو آهي. مگر ٻيو ان جو تعارف ڪرائيندو آهي، اهڙي نموني مان اوهان کي پنھنجي زندگي جا چند ورق لکي موڪليان ٿو، هاڻي اوهين ان کي وڌيڪ سوڀيا ڏئي متعارف ڪرايو.
نالو محمد هاشم تخلص اياز ذات پاٽولي ولد جو نالو عبدﷲ پاٽولي اباڻو ڌنڌو ريشم فروش.
زندگي جي 26 بھارن جا گل چونڊي چڪو آهيان ،ننڍپڻ کان ئي آزاد خيال جو قائل رهيو آهيان ۽ جيڪي خيال ۾ آيو ڪري ڇڏيندو آهيان، پوءِ مان نفعو چاهي نقصان ٿئي، هر ڪم پنھنجي سر تي وسائيندو آهيان ۽ پنھنجي مدد پاڻ ڪريو جي اصول کي سرچشم رکندو آهيان، ڪنھن جي غرض يا ڪاڻ ڪڍڻ جي ڏينھن ڄڻ ڄائو ڪين آهيان، سست ۽ ڪاهل ماڻھو جي مون وٽ ڪابہ اهميت نہ آهي، چست ۽ باهمت ماڻھو جي مون وٽ وڏي عزت آهي.
پنھنجي زندگي کي وڏي اهميت واري زندگي ادب جي ڪري سمجهان ٿو، سچ پچ پنھنجي زندگي صحيح زندگي ادبي ميدان ۾ اچڻ کان پوءِ ثابت ٿي، تنھنڪري هر ادب زوق کي وڏي قدر جي نگاھہ سان ڏسندو آهيان.
ننڍپڻ کان وٺي ٻارڙن تي ڏاڍي دل هوندي اٿم، ڪو ننڍڙو ٻارڙو ڏسندو آهيان. ان کي چڪن، چمين ڏيڻ ۽ پيار ڪرڻ ۾ لڳي ويندو آهيان. اهو ئي سبب آهي جو مان ٻارڙن تي لکڻ وڌيڪ پسند ڪريان ٿو، ڇو تہ اڄ جو ٻار سڀاڻ جو ابو آهي، ان کي زندگي جي تمام تر اصولن کان آگاھہ ڪرڻ، اسان جو اخلاقي فرض آهي.
ادارہ گلشن ادب، هڪ ٻار سان محبت جو حقيقي اهڃاڻ آهي. ان کان اڳ 1955ع ۾ ” ٻارن جي محفل “ جو بنياد وڌم، جنھن جو پريزيڊنٽ ٿي رهيس، جا 1957ع تائين قائم رهي سگهي، ان بعد 1957ع ۾ ” گلشن ادب “ جو بنياد وڌم، جنھن تحت ڪتابي سلسلو شروع ڪيو ويو. سال 1960ع ۾ مزڪوره ادارہ جي سٿ هيٺ ” بزم گلشن ادب “ جو مالڪ ۽ ” بزم گلشن آل سنڌ“ جو صدر پاڻ آهيان، هر ڪنھن ادبي تحريڪ ۾ وڏي دلچسپي سان حصو وٺندو آهيان، بندہ عمر خان جي ٻين ادبي ادارن ۾ بہ سرگرم ڪارڪن جي حيثيت سان ادبي خدمتون بجا آنديون اٿم. سئو کن افسانہ نظم مضمون وغيرہ شايع ٿيل اٿم. 40 ڪتاب مرتب ڪيل اٿم ۽ 20 ڪتابن جو مصنف آهيان. همت ۽ استقلال ۽ هٿيار بنايو اٿم، تنھن ڪري پنھنجي منزل ڏانھن تيزي سان وک وڌائيندو وڃان.
ٻاراڻن نظمن جو ننڍڙو بياض ” ٻوليون “ زير قلم اٿم جو اميد تہ ترت چپائيندس. جنھن ۾ خاص ٻارڙن لاءِ بلبل جي ٻولين جيان مٺڙا نظم لکيا اٿم.
ادا هي اٿئو اسان جي زندگي جو خونچو جيڪو بيان ڪيو اٿم. اوهان کي اهو ٻڌي ڏاڍي خوشي ٿيندي تہ ادارہ طرفان عنقريب ٻارن لاءِ ڊائجسٽ سيريز شروع ڪئي پئي وڃي. تنھن ڪري اوهان کي گهرجي تہ پنھنجا بھتر شاهڪار هينئر کان موڪلڻ شروع ڪري ڏيو. ٻيو ڪم ڪار هجي ڄاڻائيندا.

وسلام

اوهان جو ادا
اياز پاٽولي
ادارہ گلشن ادب ٽنڊو محمد خان

1967

5

ٻيرڙي
1967ع – 2 – 12
دادا سنڌي
ڀاءُ تنھنجا سلام شير محمد لکڻ ڏنا. مھرباني. مون کي اڄ خبر پئي آهي تہ تون ٽريننگ اسڪول سکر ۾ آهين، تنھن ڪري ئي هي چٺڙي لکي رهيو آهيان. مون کي خبر آهي تہ سکر اسڪول ۾ ڏاڍي آزادي آهي. تنھن ڪري هڪ دفعي هتان ٿي وڃ. ٻيو سڀ خير آهي.

امير بخاري

6

ٻيرڙي
1967 – 3 – 6

اسلام عليڪم!
خط ۽ ڪتاب ٻہ پياريون سوکڙيون مليون. لک ٿورا، لک احسان. اميد تہ آئيندہ بہ ائين احسان ڪندا رهندا. اوهان جي خط مون کي سجاڳ ڪيو آهي. انشاءَ ﷲ سنھو يا ٿلھو ، ٿورو يا گهڻو لکبو رهبو. گهڻو ڪري اڱاري يا اربع تي اوهان جي خدمت ۾ پھچي ويندس. وڌيڪ روح رهاڻيون روبرو ڪبيون. في الحال هي ٻہ چار اکر عبدالرزاق جي هٿان موڪلي رهيو آهيان. اميد تہ خوش خورم هوندا.

والسلام

فقط امير بخاري

7

Sarwari Islmia College of Science and Arts Hala
هالا
مارچ 26 ، 1967ع

سدا سلامت
مڪرمي جناب ” دادا سنڌي “ صاحب ميرپوري
اسلام علڪم رحمت ﷲ و برڪات

اوهان جو گرامي نامون مليو.. آءُ اوهان جو نھايت ٿورائتو آهيان. جو اوهان ايڏي حب، سڪ ۽ خلوص سان سنڌي زبان ۽ ادب جي خدمت جي لاءِ منھنجي مدد ڪرڻ جو عزم ڪيو آهي.
سنڌي نالن گڏ ڪرڻ مان مقصد آهي تہ سنڌي نالن جي رواج ۾ اچڻ جو سبب، انھن جي لغوي معنى وغيرہ جي مدد سان سنڌي زبان ۽ سنڌي ثقافت جي تاريخ مرتب ڪئي وڃي.
توهان جي سڪ ۽ شوق جو جذبو قابل صد ستائش آهي. اميد تہ آئنده پڻ پنھنجي گرانقدر تحقيق کان مستفيض فرمائيندا رهندا.
اميد تہ اوهين خيريت سان هوندا .

والسلام

نيازمند سليم هالائي

8

Dildar Ahmed S “ Adeeb” Amroti
B.A . Hons (Eco:)
M.A ( Eco) , ( L.L.B.)
President, BAZM – I – ADAB NEW AMROT
Via: Ruk ( P.W.R) Distt: Sukkur
بزم ادب نئون امروٽ

4 جولاءِ 1967ع

محترم دادا سنڌي!

اسلام عليڪم !

عرض تہ اوهان جو نوازش نامو بتاريخ 28 – 4 – 1967 اٽڪل ٻن مھينن کان وڌيڪ عرصي بعد ڪالھہ ٻِين ڪتابن سميت پھتو. سھڻي جو تہ ڏينھن هڪ مطالعو ڪيو ويو. باقي ” آڏي ڍال م ڍار “ رکيو آهي. سھڻي سلسلو ادب ۾ چڱي ڪوشش آهي. بلڪ بھترين. ڪاش اسان غريبن وٽ ايترو پئسو هجي جو سنڌي ادب سان متعلق سڀئي شيون ڏسي سگهون. بھرحال اوهانجو احسان پنھنجي جاءِ تي قائم آهي.
اسان جي ادبي سرگرمين جي اوهان تعريف ڪئي آهي. تنھن لاءِ خاص طرح شڪريہ! اسان مڙيئي دوستن جي دل وندرائي رهيا آهيون. درحقيقت اها اوهان جي پنھنجي ڪوشش آهي. جن مان اڪثر منھنجا پنھنجا شاگرد ۽ عزيز آهن. مون سوچيو تہ بزم ادب برپا ڪري پاڻ صرف مبصر ۽ خيرخواھہ جي حيثيت ۾ ٻاهر رهان، پر هنن نہ ڇڏيو ۽ هي ٽيون سال آهي جو بنا مقابلي مون کي ئي صدر چونڊيندا اچن. مان بہ انھن جو آهيان ۽ اهي منھنجا آهن.
سنڌي اسان کي ڏاڍي پياري آهي . اهو اسان جو سنڌي سان هڪ ادنى قسم جو پيار آهي. باقي خدمت سو دور جو خيال آهي. اسان جا مالي وسائل نازڪ حد تائين محدود آهن. پئسو هجي تہ اسين شاھہ رح جي رسالي جوتاج محل سنڌ ۾ اڏي ڏيکاريون. تنھن ڪري ئي اوهان جو زرين خيال تہ گڏجاڻين ۾ پڙهيل شين کي ڪتاب صورت ڏيون، پس پشت وڌل آهي. هونءَ اها ڳالھہ اسان جي پنھنجي ڌيان تي ضرور آهي.
اوهان اسان جي سنگت کي ڏسڻ گهرو ٿا تہ مھرباني. هن مھيني جي 9 تاريخ ” واره برانچ“ نالي نھر تي بزم ادب جو ستاويھون ماهيانو اجلاس منعقد ٿي رهيو آهي. جنھن کي اسان ” نھري مشاعرو“ سڏينداسون. ٻہ مصرع هن طرح مليل آهن.
( 1 ) پوک پيداوار کي هاري وڌائيندا هلو
(2 ) زندگي تنھن جي ڪري ڇا ڇا نٿو ڪرڻو پوي
محفل موسيقي بہ ٻھراڙي آهر ٿيندي. نثار بزمي سان بہ توهان هت ملي سگهندا. نثار بزمي جي تعارف لاءِ هيترو چوڻ مان پسند ڪندس تہ بزمي صاحب هڪ سٺو شاعر آهي. هو پئدائشي شاعر آهي. سندس والھانہ ۽ مسلسل ذوق شاعري ئي آهي. جنھن کيس چوپڙي باز شاعري کان مٿي ڪڍي ادبي شاعري تي آندو آهي. سندس شاعري ۾ ديھاتي رومانويت اوهان کي گهڻي نظر ايندي. هن کي سماجي شعور بہ آهي. تنھن ڪري چڱيون ادبي شيون تخليق ڪري سگهي ٿو. مون کي هن صاحب لاءِ عزت هوندي آهي ۽ هن کي منھنجي لاءِ پيار ۽ اسان جي ادبي ڳالھين سان دلچسپي هوندي آهي. 9 تاريخ اچو تہ رات سکر ۾ رهندا سين ۽ صبح جو رُڪ اسٽيشن جي ٽڪيٽ وٺي اڍائي بجي صبح واري گاڏي ۾ سکر کان چڙهندا رُڪ کان واره ڏي هڪ ميل پنڌ ڪندا تہ اسان جو نھري مشاعرو اوهان کي نظر ايندو. ضرور ايندا . اميد تہ خوش هوندا. دوستن کي سلام .

اديب امروٽي

9

خيرپور ناٿن شاھہ
7 آڪٽوبر 1967ع

” آثم“ ناٿن شاهي
سيڪريٽري ادارہ ” فلاح و بھبود “ خيرپور ناٿن شاھہ
ضلع دادو ( سنڌ )

ادل!
اسلام عليڪم!

اوهان جو پھريون ڀيرو لکيل خط. ها، منھنجي سڀ کان وڌيڪ فراخ دل مداح جو پھريون خط مليو. انھي لاءِ مھرباني! اوهان بہ سچ لکيو آهي ۽ مان بہ سچ ٿو چوان تہ ايتري تعريف منھنجي اڳ ڪنھن بہ نہ ڪئي آهي. دٻيل دٻيل لفظن ۾ تہ هر هڪ باشعور ماڻھو منھنجي شاعريءَ کي مڃيو آهي. پرائين دل کولي داد ڪنھن بہ نہ ڏنو آهي، جيئن اوهان ڏنو آهي. انھيءَ جو سبب شايد اهو تعصب ۽ اڻ سھائپ وارو جذبو آهي، جيڪو انسان جي وجود ۾ ازل کان ديرو ڄمايو ويٺو آهي.
ڪو مڃي نہ مڃي پر مون کي پنھنجي شاعري تي پورو پور ڀروسو ۽ يقين آهي، ڇو تہ مون ڪڏهن بہ شاعريءَ واري جذبي کي قلم جو محتاج نہ بنايو آهي، بلڪہ منھنجو قلم هميشہ انھيءَ جذبي جو محتاج رهيو آهي. مون پنھنجي مرضيءَ سان جڏهن بہ شاعريءَ جي ديويءَ کي سڏيو آهي، تڏهن هوءَ هزارين ناز ۽ نخرا ڪري نٺائي ويندي رهي آهي ۽ جڏهن هو سڏيندي آهي تہ مان اگهور ننڊ مان جاڳي بہ ڀنل اکين، سُڪل نڙي ۽ ٿڙڪندڙ لڱن سان هنجي آجيان ڪندو آهيان. اهو ئي سبب آهي جو مان مھينن جا مھينا لفظ بہ لکي نہ سگهندو آهيان. واقعي منھنجو هڪ هڪ شعر منھنجي ڪنھن نہ ڪنھن تجربي ۽ مشاهدي جو نچوڙ آهي. جيتري قدر سچائيءَ جي تقاضا آهي تہ مان وڏي واڪي چوندس تہ منھنجي شاعريءَ ۾ ڪابہ فرضي ڳالھہ ائين هوندي جيئن اَٽي ۾ وار.
اهڙي حالت ۾ هڪ سخن فھم ماڻھو جي واتان تعريف جا ٻہ جملا ٻڌي ” غلط مطلب “ ڪڍڻ جو ڪو سوال ئي ڪونہ ٿو پيدا ٿئي. مون کي هتي هڪ اردو شاعر جو هڪ شعر ياد آيو آهي. جنھن جو مرڪزي خيال ڪجهہ هن نموني آهي. ” نادان جو داد ڏيڻ ۽ سخن فھم جي خاموشي اختيار ڪرڻ وڏو ظلم آهي.“ انھيءَ جي معنى اها نہ آهي تہ مونکان وڌيڪ ٻيو ڪوبہ نہ آهي. مون کان وڌيڪ ٻيا بہ شاعر ٿي سگهن ٿا. پر انھن جي راھہ پنھنجي آهي ۽ منھنجي پنھنجي، هو پنھنجي راھہ جا ڪامياب راهي آهن تہ مان بہ پنھنجي منزل جو اڻٿڪ پانڌي آهيان. بھرحال مان اوهانجي سخن فھمي جو ٿورائتو آهيان.
لئبريري قائم ڪرڻ تي ” محسن صاحب “ ، مان ۽ اسان جا سڀ دوست اوهان کي مبارڪون چون ٿا. في الحال اٺ کن ڪتاب رجسٽرڊ ڪري موڪليان پيو، پھچ جا ٻہ اکر جلد موڪليندا. اهو ٻڌائيندا تہ اوهان وٽ ” مڪتبہ فروغ ادب ڪراچي “ جا مسرور ڪيفي جي ترتيب هيٺ نڪتل ڪھڙا ڪتاب موجود آهن ۽ هن وقت تائين لئبريري ۾ ڪل ڪيترا ڪتاب گڏ ٿي چڪا آهن. زياده سڪ ۽ سلام! جناب محسن صاحب ۽ ٻين دوستن جا قبول ڪندا.

اوهان جو
آثم ناٿن شاهي

10

خيرپور ناٿن شاھہ
1967ع – 11 – 12

درست آ تہ اڳي کان گهڻو بلند آهيون،
مگر اوهان جا اُهيئي نياز مند آهيون ( وفا )

پيارا ڀاءُ
اسلام عليڪم!

احوال تہ اوهان جو خط جنھن ۾ دادا لئبريري لاءِ ڪتابن جي گهُر ڪئي وئي آهي. ڪافي ڏينھن کان پھتل آهي، ايترو وقت جواب نہ ڏيڻ جو سبب ڪي ذهني الجنون هيون. تاهم مان معافي لاءِ عرض ڪيان ٿو، اميد تہ اگهائي ويندو. ڪتابن جي باري ۾ مان رڳو ايترو عرض ڪندس تہ مان محسن صاحب ۽ آثم مڙيئي ساڳئي ڳالھہ آهيون، اسان جو ادارو بہ هڪ ، لائبريري بہ هڪ ۽ بزم بہ هڪ آهي. تنھن کان سواءِ محسن صاحب منھنجو ۽ آثم جو شاعريءَ ۾ استاد آهي. هاڻي توهان ئي ٻڌايو تہ اسان ٽنھن جي جدائي جو ڪو پھلو نڪري ٿو؟ حال آهر آثم صاحب اوهان کي ڪتاب موڪلي ڇڏيا آهن، مان بہ ڪوشش ڪندس جي ڪو ڪتاب هٿ لڳي ويو تہ اکين سان موڪليندس. دل ۾ نہ ڪندا. مان ڏاڍو سادو ماڻھو آهيان، سچ چوڻ ۾ اٽڪ نہ ڪندو آهيان ۽ اهو منھنجو ايمان آهي. لفافي بازي ۽ سعده بازي کان متنفر آهيان، هفتو سوا ٿئي آثم صاحب اوهان کي هڪ خط لکيو آهي، ان ۾ بہ ساڳيو ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪو مون پنھنجي خط ۾ ڪيو آهي. ناٿن شاهي جي تعريف ۾ جيڪو ڪجهہ لکيو آهي، ان لاءِ ٿورائتو آهيان، اوهان جي همت، صداقت ۽ انصاف کي شاباس آهي. جيترو اوهان ناٿن شاهي تي لکيو آهي، شايد ناٿن شاهي پاڻ تي ايترو نہ لکي سگهي. هن ڪينہ پرور، بزدل، ڪافر ۽ بي حس دور ۾ ڪير ٿو ڪنھن تي ايترو لکي. هر ڪنھن کي پنھنجي لڳل آهي. اڄ ڪلھہ جيڪو ڪنھن تي لکيو يا لکايو وڃي ٿو. اهو يا تہ ” مايا ديوي“ جو ڪرشمو هوندو آهي يا گروھہ پرستي يا چمچه بازيءَ جي کاٻي هٿ جو ڪمال پنھنجي گروھہ کان سواءِ ڪنھن ٻئي جي تخليق جي تعريف اڄ ڪلھہ هڪ ناقابل بخشش خطا ليکجي ٿي.
هونءَ اوهان ڏسندا تہ چئني پاسن کان ان الحق جا نعرا پيا لڳن ۽ منصور ۽ شمس ٿيڻ جون داعوائون پيون ڪيون وڃن. صليب تي چڙهڻ ۽ سوري تي لُڏڻ جون صدائون پيون ڪيون وڃن. پر اندر دانگي کان وڌيڪ ڪارو، نس نس ۾ شعبہ بازي، خون سفيد، دل ۽ جگر ٺڪر، ذهن ۽ دماغ ڏينڀن جو مانارو. اهڙي قسم جي ٻھروپيه فنڪارن کي مان انھن غدارن کان وڌيڪ بدتر ٿو سمجهان، جيڪي اندر جا غدار آهن ۽ ٻاهر جابه. وڌيڪ ڪنھن ٻي دفعي. مناسب سمجهيو تہ خط جو جواب ڏيندا، مان انتظار ڪندس.

توهان جو ٻيلي
وفا ناٿن شاهي

11

1967 – 11 – 29

ادا

تنھنجو 13 نومبر 1967ع وارو لکيل خط 16 نومبر تي مليوهو. پر اسان وٽ 26 کان 29 تاريخ تائين ميلو لڳڻو هو، تنھن ڪر ي هر هڪ ڌنڌي ۾ تکائي اچي وئي هئي. مان جنھن رائيس مل تي ملازم آهيان، انھي جي ڪاروبار ۾ اضافي سبب ڏاڍو سوگهو ٿي ويو هوس، تنھنڪري 16 کان 26 نومبر تائين ڪوبہ جواب توکي موڪلي نہ سگهيس ۽ 26 کان 29 نومبر جي ڏينھن تائين جواب ڏيڻ جو ڪو سوال ئي ڪونہ ٿي پيدا ٿيو. ميلو شروع ٿي چڪو هو، مھمان اچي سھيڙيا هوا، جيتوڻيڪ ميلي جي مورن وانگي ميلو ڪونہ پئي گهميم، پر تڏهن بہ مھمانن جي اُٿ ويٺي ۽ وري اديب دوستن جي اديبانہ ڪچھرين جو ڄمڻ، اهي سڀ اهڙيون ڳالھيون هيون، جن جواب ڏيڻ کان روڪي رکيو هو. مھمانن ۾ آصف مصراڻي، محسن ڪڪڙائي ۽ مولانا افضل پوري جا نالا ٻڌائڻ جوڳا آهن. اڄ 29 نومبر تي شام جو وفا وٽ تنھنجو خط ڏٺم، جنھن ۾مون کي جواب جي يادگيري ڏيارڻ لاءِ ڪجهہ کليل هو. جواب تہ مون کي ڏيڻو هو سو ميلي جي گيھہ پيھہ کان ڇٽندي ئي توکي ڏيان ها، پر وفا واري خط بہ چڱو ئي ڪم ڪيو. ساڳي 29 تاريخ رات جو توکي خط ويٺو لکان، ٻاهر برسات پئجي رهي آهي، مان اندر ويٺو آهيان. هي سياري جي رات ۽ مٿان برسات خبر ناهي تہ منھنجي شھر ۾ ڪير ڀنا ۽ ڪير بچيا.
تو خط ۾ ڪجهہ سوال پڇيا آهن. مان ڀانيان ٿو تہ هن کان اڳ پنھنجن خطن ۾ توکي انھن سوالن جا جواب ازخود ئي ڏئي چڪو آهيان، پر جي پُڇين تہ وري بہ ٿورڙن لفظن ۾ جواب موڪليان ٿو.
1. شاعري مان ڪندو نہ آهيان، بلڪ ٿي ويندي آهي. ٿي وڃڻ کان پوءِ مونکي فقط سڪون قلب حاصل ٿيندو آهي ۽ بس. مون کي سدائين اهو اونو رهيو آهي تہ منھنجي شاعري اهڙي بادل مثل هجڻ گهرجي، جيڪو وسي تہ نہ رڳو سمنڊن تي وسي پر ڊوڙي ڊوڙي وڃي ويرانين ۽ پٽن تي بہ وسي. جنھن ۾ اهڙي قسم جي خوشبوءِ هجي جيڪا نہ رڳو محلن ۾ محفوظ هجي پر جهوپڙين ۾ بہ موجود هجي. ڀانيان ٿو تہ تنھنجي ” ڇو“ ۽ ” ڇالاءِ “ جو جواب هن پيرا ۾ پورو پورو اچي ويو آهي.
2. شعر لکڻ وقت پنو ۽ پينسل ضرور کڻندو آهيان، پر لفظن جو ڳاھہ ڪونہ ڳائيندو آهيان، سٽون ذهن ئي ذهن ۾ اچي وينديون آهن ۽ پوءِ انھن کي پني تي لکندو آهيان، يا ائين بہ ٿيندو آهي تہ رات جو ڪائي شيءَ ذهن ۾ تخليق وٺي ڇڏيندي آهي ۽ صبح جو ان کي پني تي اُتاري ڇڏيندو آهيان.
3. عشقيہ شعر لکڻ وقت ، هر انھيءَ شخصيت جو مون تي اثر هوندو آهي، جيڪا مون کي موهي چُڪي هوندي آهي يا ڪو درد بخشي ويندي آهي. منھنجو هر هڪ لفظ هن جي هرهڪ ادا ۽ منھنجي هر هڪ سٽ هن جي هر هڪ جنبش جو اسڪيچ هوندي آهي. منھنجا شعر خيالي ۽ فرضي داستانن کان اڪثر آجا هوندا آهن.
4. سچ تہ اهو آهي تہ مون اڃان تائين ڪنھن بہ شاعر جو اثر هميشہ لاءِ قبول نہ ڪيو آهي. جو انجي تقليد پاڻ تي فرض سمجهان. تنھن هوندي بہ سنڌي شاعرن مان شاھہ جي شاعريءَ کان متاثر آهيان ۽ اياز ۽ تنوير، ذوالفقار، محسن ڪڪڙائي ۽ تاج بلوچ جي شاعري وڻندي اٿم ۽ اردو شاعرن مان ساحر لڌيانوي، فيض احمد فيض، جوش مليح آبادي ۽ قتيل شفائي منھنجي پسند جا شاعر آهن. انھن سڀني سنڌي ۽ اردو شاعرن مان اياز ۽ ساحر لُڌيانوي مون وٽ بلند درجو رکن ٿا.
5. سنڌي کان پوءِ اردو ادب جو مطالعو ڪيو اٿم.
6. شاعري تيرهن چوڏهن سالن جي عمر کان ڪندو رهيو آهيان. عمر ٽيھارو کن اٿم.
7. 1962ع کان محسن ڪڪڙائي وٽان بحر و وزن جي معلومات حاصل ڪيم ۽ اڃا تائين محسن صاحب سان مشورہ سخن ٿيندو رهندو آهي. ڀاءُ اهي اٿئي تنھنجي سوالن جا جواب، پر اهو تہ ٻڌائي تہ تون اهي سوال مون پُڇين ڇو ٿو؟
افسوس جو ديوان مخلص، ديوان نظامي ۽ ديوان بلبل ٽنھي ڪتابن مان مون وٽ هڪ بہ نہ آهي، تنھنڪري معلوم نہ اٿم تہ ڪھڙي ادارہ وٽان ملي سگهندا. سنڌي ادبي بورڊ جي تہ پڪ اٿم تہ انھي وٽ اهي ڪتاب ڪونہ آهن. ڇو تہ بورڊ جو پورو سيٽ مون وٽ موجود آهي. باقي آرايڇ برادرس حيدرآباد کان پڇا ڪري ڏس تہ ڇا ٿا چون. ناٿن شاهي ڀائر تنھنجي ادبي انصاف جا قائل آهن ۽ ان کي ڪابہ خوشامد يا ٻيو ڪجهہ تصور ڪرڻ لاءِ تيار نہ آهن. تون خيريت سان آهين؟ ڪو ڪم ڪار هجي تہ حاضر آهيان. خط صبح جو پوسٽ ڪندو سانءِ. جواب جلد موڪلجان.
هڪ ڳالھہ ياد آئي روح رهاڻ جي تازي پرچي ۾ تنھنجي وائي ۽ ڪھاڻي پڙهيون اٿم. چڱيون شيون آهن. سڄي سنگ سلام چئي ٿي.

تنھنجو آثم

12

حافظ محمد احسن چنا
ناظم اعلى
انجمن آفتاب ادب ( داد و )
منظور منزل، دادو
1967- 12 – 11

منھنجي مداين جي ڪل پريان پيئي
ڪڏهن ڪوسا نہ ٿيا ڏوراپو ڏيئي
ساجن سڀيئي ڍڪيم ڍول ڍلايون ( شاھہ رح )

محترم و مڪرم دادا سنڌي صاحب

اسلام عليڪم!

اوهان جو لفافو بوڪ پوسٽ ٿيل پھتو. وڏي مھرباني. يادگيري ڪرڻ ۽ حسن ظن رکڻ جو شڪريہ.
هٿ سان خط لکيل بوڪ پوسٽ نہ ڪبو آهي. فقط ڇپيل ڪاغذ بوڪ پوسٽ ٿي سگهندو آهي. اوهان صاحب لائبريري برپا ڪئي آهي، ان لاءِ مبارڪ. اوهان جا مضامين اخبارن ۾ پڙهيا آهن. ڏاڍا وڻندا آهن. ڇو تہ اسلامي نظريہ جا هوندا آهن. جديد ادب وارا تہ هاڻي گند ٿا ڪن. اسلام کان پري ٿي ويا آهن. اوهان کي منھنجا مضامين وڻيا آهن. انھي لاءِ نھايت خوشي ٿي. جمع ٽي ڪتاب ڇپيل آهن. ڪن جا چار چار ايڊيشن ۽ ڪن جا ست ايڊيشن بہ شايع ٿيا آهن. مگر هن وقت ناياب آهن. ٻہ ٽي ڪتاب جون ڪاپيون ۽ ٻيا بہ لائبريري ۾ وڌيڪ ڪتاب گڏ ڪري لائبريري لاءِ جلد موڪليندس. في الحال حضرت بابرڪت سجاده نشين آغا سرهندي صاحب گهرايو آهي، جو پاڻ ڪي ڪتاب سنڌي ۾ تصنيف ڪيا اٿن، اهي اصلاح ۽ تصليح ڪرڻا آهن. آگسٽ 67ع ۾ ڪوئيٽا گهرايو هيائون، اتي 3 هفتا هي ڪتاب اصلاح ڪري آيو هوس، جي پاڻ پسند ڪيائون. هاڻي ڪجهہ ٻيا ڪتاب بہ لکيا اٿس. ان ڪري وري گهرايو اٿس، جو اتي ٻہ ٽي هفتا رهي ڪتاب اصلاح ڪندس. انشاءَ ﷲ 15 ڏينھن اوڏانھن ويندس. اتان واپس اچڻ تي جيڪي ڪتاب پنھنجا يا پراوا دستياب ٿي سگهيا لائبريري لاءِ موڪليندس، خاطري ڪندا.
بلبل ، مخلص، نجفي، سانگي جا ديوان هينئر ڪٿان نہ ٿا ملن. مون وٽان بہ گم ٿي ويا. بلبل جا ٻہ لکيل ڪتاب ناياب آهن. باقي ديوان واصف آر ايڇ احمد بوڪ ڊپو، شاهي بازار حيدرآباد کان ملندو. بياض نظامي بہ ڪراچي مان ساجد سرشاري جي معرفت ملندا.
اوهين مضامين مقالا لکندا رهو. اها هڪ قومي خدمت آهي. اوهان پنھنجو تعارف بہ پورو ڪرايو تہ بھتر ٿيندو، فقط دادا سنڌي مان اوهان جو تعارف پورو نہ ٿو ٿئي. اميد تہ خوش هوندا. سلام سڀني دوستن کي.

والسلام

دعاگو
حافظ محمد احسن چنا دادو

1968

13
سکر
1968 – 1 – 15

سائين دادا سنڌي

سدائين سرها رهو!

جيئي ماتر ڀومي. عرض تہ توهان جو پريت ڀريو پتہ مليو. سڄڻن جي ذهني پيڙا جي پڻ پرک ٿي.
سائين جيون ۾ اهي ئي تہ ڳالھيون آهن. جيڪي جيون کي يا تہ بلڪل مايوس ڪريو ڇڏين يا وري وڙهڻ لاءِ اڀارين.

جيون جا هي ڪيڏا ڪيڏا
سور سٺا سون پيارا

خير انھن ڳالھين جي گهڻي پچار، انسان کي ڪڏهن ڪڏهن پنھنجي مقصد کان هٽايو ڇڏي. ليڪن وقتي طور تي انسان ڪڏهن بہ پنھنجي مقصد کان ڪين هٽندو آهي. ماڻھن جي ذهني ارتقا لاءِ ماڻھو جي ذهن کي تمام گهڻين ڏکين مرحلن مان گذرڻو پوندو آهي. ڪن ڪن ماڻھن کي اسان پاڻ ذهني پيڙا ۾ مبتلا ڪندا آهيون. ها انھن کان ڪافي غلطيون ٿينديون آهن. ليڪن انھن جي سچائي ۽ خلوص ساڳيا هوندا آهن ۽ پوءِ بہ اسين ان شخص جي ذهنيت ۽ نفسيات کي سمجهڻ بجاءِ، سندس نيتن تي شڪ ڪندا آهيون ۽ اهڙي طرح ڪافي پيارا ۽ مٺڙا ساٿي راھہ کان الڳ ڪندا آهيون.
جڏهن اُهي ساٿي انھي رويي تي وڦلندا آهن يا احتجاج ڪندا آهن تہ اسان جا ساٿي ان کي ڪريڪ يا ڪنھن ٻئي لقب سان نوازيندا آهن. اهو بلڪل سچ آهي تہ شخصيتون تاريخ نہ ٺاهينديون آهن. پر پوءِ بہ ڪن شخصيتن جي هيڏي هوڏي ٿيڻ سان ماحول ۾ تمام وڏو ڦيرو ايندو آهي ۽ اهڙي طرح تاريخ ڪي نوان شخص ٺاهيندي آهي يا اهم شخص ڊاهيندي آهي. اهو ڦيرو ان وقت جي گهرج مطابق هوندو آهي. اهو چڪر سمجهڻ اسان لاءِ تمام سخت ضروري آهي. جيئن ڪنھن بہ اديب، شاعر يا ڪارڪن جي باري ۾ غلط راءِ قائم نہ ڪري سگهجي. جيئن ناز سنائي ، راشد ۽ تاج لاءِ رايا قائم ڪيا ويا آهن. حالانڪ اهو سندس ڀُل آهي. زياد سک آهن.

اوهان جو

نعيم احمد ناز

14

رتو ديرو
1968 – 11 – 4

جاني

آثم صاحب کي لکيل، توهان جي تازي خط ۾، پنھنجي باري ۾ لکيل چند سٽن، مون کي خط لکڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو آهي. پر مان خط و ڪتابت جو سلسلو وري اتان کان شروع ڪيان ٿو، جتان ڇڏيو هوم. تنھن ڪري توهان جي 67 – 11 – 17 تي لکيل خط جو جواب 68 – 11 – 4 تي ڏيئو رهيو آهيان. اهڙو مثال توهان کي سنڌي خط و ڪتابت جي تاريخ ۾ مشڪل ملندو. جو خط لکيو ويو هجي. 67 – 11 – 17 تي ۽ ان جو جواب ڏنو ويو هجي. 68 – 11 – 4 تي. بھرحال جواب حاضر آهي، ملاحظ فرمايو.
پنھنجي خط ۾ توهان جيڪو جملو لکيو آهي تہ ” قربدار! اها بک ۽ پيٽ تہ آهي، جيڪو انسان کي انسان جو غلام بنائي ٿو.“ اوهان روپئي جا ويھہ آنا سچ چيو آهي. بک ۽ پيٽ ۽ غلامي جي باري ۾ لکيل منھنجا ٻہ شعر مطالع ۽ ملاحظہ فرمايو،

بک ۽ پيٽ
هڻون ڪنھن کي ٿڏا، ڪنھن کي هٽايون
وفا! رستي جو پٿر پيٽ آهي
غلامي
ڳجهن، ڪانون، ڪتن جي بادشاهي
غلامي گندگيءَ جو ڍير آهي

پنھنجي خط جي آخر ۾ مون کان ، اوهان ڪي ادبي سوال پُڇيا آهن. جن جا وس آهر جواب ڏيان ٿو.
اوهان جا سوال هيءَ آهن.
1. اوهان شاعري ڇو ڪندا آهيو؟
2. اوهان تي ڪھڙن شاعرن جو اثر آهي؟
3. عشقيہ شعر لکڻ مان اوهان جي ڇا مراد آهي؟
4. سماجي شاعري کي، عشقيہ شاعريءَ تي ترجيح ڏيو ٿا يا نہ؟

پھرين سوال جي جواب ۾ مان چوندس تہ مان شاعري ڪرڻ جو قائل نہ آهيان، شاعري ٿي وڃڻ جو قائل آهيان. شاعري ڪرڻ وارن جو ڪلام ” برساتي ڪيڙن“ کان مٿي اهميت نہ ٿو رکي. قافيه پيمائي ۽ تُڪ بندي اهڙي قسم جي شاعرن جو ” ٽريڊ مارڪ“ آهي.
لطيف ۽ سچل شاعري ڪئي نہ هئي، بلڪ انھن کان ٿي وئي هئي. هينئر بہ ٻيا شاعر، شاعري ڪن ڪونہ ٿا پر انھن کان ٿي وڃين ٿي. دل سي جو بات نکلتي هي اثر رکهتي هي. جيڪڏهن ” لڪير جو فقير “ نہ بڻجي اوهان جي ٻئي سوال جو جواب ڏيان تہ مون تي ڪنھن بہ شاعر جو اثر نہ آهي، اها جُدا ڳالھہ آهي تہ ڪي شاعر مون کي وقتي طور وڻي ويندا هجن. وقتي طور وڻي وڃڻ ۽ متاثر ٿيڻ ساڳي ڳالھہ نہ آهي. منھنجي خيال ۾ هر حساس شاعر پنھنجي ماحول کان متاثر ٿئي ٿو. توهان جنھن دور جي شاعرن جو بہ مطالع ڪندا، توهان کي مرڪزي خيال ساڳيو ملندو.
هن دور جو شاعر بم ۽ بارود، بُک ۽ افلاس، ظلم ۽ ستم کان متاثر آهي نہ ڪنھن شاعر کان.جڏهن زلف ، رُخسار ۽ گُل و بلبل جي شاعري يعنى ” ادب برائي ادب “ جو زمانو هو، تڏهن شاعر کان شاعر متاثر ٿي ويندو هو. هينئر ” ادب برائي زندگي “ جو زمانو آهي. زندگي جا مسئلا هر ڪنھن شاعر جي آڏو زلف پريشان وانگر کنڊيا پيا آهن. هينئر بک ۽ بيماري، بم ۽ بارود، ظلم ۽ ناانصافي جا تجربا هر شاعر کي ذاتي طور ٿي چُڪا آهن. تنھن ڪري شاعر کان شاعر جو متاثر ٿيڻ لاءِ ڪوسو دل پيدا نہ ٿو ٿئي. ائين صحيح آهي تہ هر شاعر پنھنجي ڄاڻ آهر مسئلي کي اهميت ڏئي ٿو ڇو تہ ” وهان تک ديکھہ سکتا هي، نظر جن کي جھان تک هي.“ توهان اياز کان وٺي پرواني ڀٽي تائين سڀني شاعرن جو ڪلام پڙهي ڏسو، توهان کي ساڳي ” دانھن ڪوڪ “ ملندي پر سوز ۽ درد ۾ فرق هوندو.

ٽئين سوال جو جواب :
جيڪڏهن عشقيہ شاعريءَ مان اوهان جي مراد محض عورت جي ڇاتين ، چپن، ڳٽن ، ڪُلھن، ٽنگن، چيلھہ ۽ خال خال جي ساراھہ آهي تہ پوءِ مون کي اوهان جي شاعر هجڻ تي شديد شڪ آهي. ڇو تہ شاعر جو تعلق شعور سان آهي ۽ شعور شاعر هر طرف کان بالغ هوندو آهي. منھنجي نظر ۾ اُهو شاعر ئي ناهي جنھن جي عشق جو محور رڳو عورت جي جنسياتي، جذباتي ۽ شهواني دائري جي گرد ڦري ٿو. اهڙي قسم جي عشق جي اهميت ۽ افاديت هڪ گهاڻي جي ڏاند کان مٿي نہ آهي.
جيڪڏهن ائين ناهي تہ پوءِ اهو سوال اوهان خدا ۽ رسول کان پڇو، عيسى ۽ منصور کان پُڇو ، موسى ۽ طور کان پُڇو ، ابراهيم ۽ اسماعيل کان پُڇو. حسن ۽ حسين کان پُڇو، هوشو ۽ دريا خان کان پُڇو، جي ايم سيد ۽ اياز کان پُڇو، مون کان وڌيڪ اهي توهان کي سمجهائي سگهندا.

توهان جو چوٿون ۽ آخري سوال آهي تہ ” سماجي شاعري کي عشقيہ شاعري تي ترجيھہ ڏيو ٿا يا نہ؟
جواب آهي تہ مان ڪنھن بہ قسم جي شاعريءَ کي ڪنھن بہ قسم جي شاعريءَ تي ترجيھہ ڏيڻ جو قائل نہ آهيان. ڇو تہ مٿي مان لکي آيو آهيان تہ شاعر ماحول کان متاثر ٿئي ٿو ۽ ماحول کان متاثر ٿي شاعري ڪري ٿو. توهان لکنئو جي نوابي دور جي شاعري پڙهي ڏسندا تہ توهان کي رڳو زلفن و زخسار، گل و بلبل، ڪباب و شراب ۽ هجر و وصال جا قصيدا ملندا. ڇو تہ اهو دور عورت کان متاثر هو ۽ شاعر ان دور کان. تنھن ڪري توهان کي ان دور جي تقريباً سموري شاعري تي عورت ئي سوار نظر ايندي.
جيڪڏهن توهان چئو تہ ان دور جي شاعر عشقيہ شاعري کي سماجي شاعري تي ترجيح ڏني آهي تہ اهو غلط ٿيندو. ڇو تہ ان دور جي شاعر پنھنجي ماحول جي عڪاسي ڪئي آهي. اهو دور عورت جو استعمال ٿيڻ جو دور هو. تنھن ڪري شاعرن جو مرڪزي موضوع عورت هوندو هو.
هن دور جو شاعر پنھنجي ماحول کان متاثر آهي ۽ ماحول جي عڪاسي ڪجهہ اهڙي نموني ڪري ٿو.

سو پيارا! ڪنھن بہ قسم جي شاعريءَ کي ڪنھن بہ قسم جي شاعريءَ تي ترجيح نٿي ڏيئي سگهجي.
جيڪڏهن توهان مون کان سوال پڇو تہ هن دور جا شاعر عشقيہ شاعري ڇو ٿا ڪن تہ اُن جي جواب ۾ مان فقط ايترو چوندس تہ ماحول جي لحاظ کان هن دور جي عشقيہ ۽ هُن دور ۾ عشقيہ شاعري ۾ ڏينھن رات جو فرق آهي. ڇو تہ لکنئو جي دور ۾ عشقيہ شاعري مان مراد رڳو عورت کي ” استعمال ڪرڻ “ هئي ۽ انھي ئي سبب ڪري سندس ضرورت کان زياده ساراھہ ڪئي ويندي هئي ۽ اها ساراھہ فقط جسم جي نشيب ۽ فراز جي هوندي هئي. ۽ اهڙي نموني ۾ئي چٽي ويندي هئي جو عورت جا جنسياتي جذبات بُري طرح سان مغلوب ٿي ويندا هئا. کيس ڀرپور ساراھہ جي ڄار ۾ ڦاسائي کائونس هر جائز و ناجائز فائدو حاصل ڪيو ويندو هو. ڇو تہ عورت جي ڀرپور سارھہ سندس ڏُکندڙ رڳ آهي. ان دور جو عشق، عشق نہ هو. وحشانيت ۽ حيوانيت هئي. ان جي برعڪس هن دور جي شاعرن عورت کي سندس اصلي ۽ صحيح مقام ڏيکاريو آهي. چڪلي ۾ ڏسي کيس بري طرح ٽوڪيو آهي. ناچ گهر ۾ ڏسي کيس نديو آهي. پنجن روپين تي عصمت لٽائيندڙ کي ڏسي، کيس حوا جو تقدس ياد ڏياريو آهي. پاڪ محبت ۽ پيار جو سبق ڏنو آهي، خلوص ۽ وفا، همدردي ۽ شعور جو درس ڏنو آهي.
هن دور جو عشق عشق آهي، پاڪ ۽ پوتر عشق، عظيم ۽ مقدس عشق، روحاني ۽ لافاني عشق. پُر خلوص ۽ باوقار عشق. عورت کي سندس اصلي ۽ صحيح مقام تي ڏسڻ جو عشق. عورت کي، مريم، سيتا ۽ ماروي جي روپ ۾ ڏسڻ جو عشق، عورت کي اڀارڻ ۽ جيارڻ جو عشق وغيرہ وغيرہ.
توهان جيڪڏهن ساحر لڌيانوي، احمد فراز ، محسن ڪڪڙائي، آثم ناٿن شاهي ۽ امداد حسيني جو ڪلام پڙهندا تہ اوهان کي چڱي طرح معلوم ٿي ويندو تہ عورت بازي ٻيو عشق آهي ۽ عورت شُناسي ٻيو.

ٻيو سڀ خير

اوهان جو سست، ڪاهل ۽ آرسيل دوست

وفا ناٿن شاهي
ايڊريس : وفا ناٿن شاهي ، پوسٽ آفيس خيرپور ناٿن شاھہ، ضلع دادو سنڌ.

15

بلاول ” پرديسي “
ايم اي
ٽريننگ ڪاليج فارمين
حيدرآباد
1968 – 11 – 13

محترم دادا سنڌي صاحب

اسلام عليڪم !

اوهان جو محبت نامو موصول ٿي مسرت جو باعث بڻيو. ياد آوري جو شڪريو!
ادا توهين ۽ اسين حقيقت ۾ هڪ ئي منزل جا پانڌيئڙا آهيون ۽ اهي پانڌيئڙا جن جو عزم ۽ تخيل هڪڙو ئي آهي. اهڙي طرح خيال ۽ فڪر جي هم آهنگي ڪڏهن نہ ڪڏهن هڪ ئي مرڪز تي آڻي ملائيندي آهي.
اوهان سان غائبانہ دوستي جي دم ڀرڻ جو سبب ادبي دنيا جي وسعت آهي. اها وسعت جنھن جي گھراين ۽ اوهان جا ادبي شھپارا جلوہ افروز آهن.
مجنون صاحب نھايت ئي انسان دوست ۽ بااخلاق شخص آهي. سندس ذات جي تعريف جي بندہ جي قلم کي طاقت ناهي. ڇو تہ اهڙي همہ گير شخصيت جي وصفن بيان ڪرڻ لاءِ ڪنھن بہ اعلى شخصيت جي ضرورت آهي. بندہ طرفان سندس خدمت ۾ نياز ۽ سلام عرض رکندا.
اوهان بندہ جي ڪتاب ” زندگي ۽ حادثا“ بابت جيڪا گوهر افشاني ڪئي آهي. ان لاءِ آئون اوهان جو نھايت ٿورائتو آهيان. دراصل اهو اوهان جو ” حسن ذن “ آهي جو چڱين شين کي پرکي قدر جي نگاھہ سان ڏسو ٿا.
اخبار تعليم جيئن تہ سرڪاري رسالو آهي، تنھن ڪري اهو ممڪن آهي تہ سرڪاري پاليسي موجب اوهان جي مضمون ۾ ڦير ڦار ڪئي ويئي آهي.
هن طرف ڪڏهن اچڻ ٿئي تہ زيارت کان محروم نہ ڪندا.

اوهان جو

” پرديسي “

مختلف موضوع

پنھنجن جا پيغام (خط)