بخل ۽ مال جي محبت
حديث ۾ آيو آهي ته، “جو شخص مرڻ وقت الله تعاليٰ جي ملاقات کي پسند نه ڪري، اهو دوزخي آهي.” جنهن شخص وٽ مال نه هجي، اهو بخيل ته نه آهي، مگر هي ٿي سگهي ٿو ته هن جي دل ۾ مال جي محبت هجي ۽ مالدار ٿيڻ جي سڪ ۾ هجي. اهڙيءَ طرح ڪي شاهوڪار سخي ٿين ٿا، مگر جڏهن ته سخاوت مان انهن کي فقط پنهنجي مشهوري، ۽ ساراهه مقصد هجي ٿي، ان ڪري انهن تي جيتوڻيڪ بخل جي معنيٰ سچي نه ٿي اچي، مگر ته به مال جي محبت جي معنيٰ مٿن ضرور سچي اچي ٿي، پوءِ بخل جي علاج سان گڏ، مال جي محبت جو علاج به ٿيڻ گهرجي. ياد رکو ته مال جي محبت خدائي ذڪر کان غافل بنائي ٿي. هي مال مسلمان جي واسطي وڏو فتنو آهي.
حضرت رسول مقبول ﷺ فرمايو آهي: “جڏهن انسان مري ٿو، تڏهن فرشتا پڇن ٿا ته، ڇا ڇڏيو اٿس؟ پوءِ جي حياتيءَ ۾ مال خرچ ڪري ڪجهه توشو گڏ ڪيو هوندائين، ته مرڻ مهل خوش ٿيندو. ان لاءِ جو موڪليل مال جي وصول ڪرڻ جو وقت اچي ويو. جي نه ته غمگين ٿيندو ۽ ان کي مرڻ ڏکيو لڳندو. رپين جو ٻانهو تباهه ٿئي، اونڌو ٿئي، ان کي ڪنڊو لڳي، ته ڪو به ڪڍڻ وارو نه مليس.” هي حديث جو مضمون آهي. هاڻي اوهان خيال ڪريو، ته جنهن جي بابت حضرت رسول خدا ﷺ اهڙي بددعا ڪندا، ان کي ڪٿي امن ملندو؟
فصل: ڄاڻڻ گهرجي ته مال هر حال ۾ خراب نه آهي. خراب ڪيئن ٿي سگهندو؟ جڏهن ته دنيا، آخرت جي کيتي آهي، ڇو ته ساري خلق، بدن جي گهوڙي تي سوار ٿي، آخرت جو سفر ڪري رهي آهي ۽ گهوڙي کي دنيا جي مسافرخاني ۾ گاهه ۽ داڻي جي ضرورت آهي ۽ اهو مال کان سواءِ هلي نه ٿو سگهي. جيستائين پيٽ نه ڀريو، تيستائين عبادت ٿي نه سگهندي، ان ڪري طاقت ۽ حياتي قائم رکڻ جي انداز آهر، مال حاصل ڪرڻ ضروري ٿيو. مگر هن کان وڌيڪ مال ۽ متاع حاصل ڪرڻ، برباديءَ جو سامان آهي. ڇو ته مسافر ضرورت جيترو توشو پاڻ سان رکندو آهي. جيئن بار ڳؤرو ٿئيس ٿو، تيئن سفر ڪرڻ مشڪل ٿئيس ٿو.
حضرت رسول مقبول ﷺ فرمايو آهي ته: “اي عائشه! مون سان ملڻ گهرين ته، ايتري دنيا تي قناعت ڪر، جيترو مسافر جو توشو ٿئي ٿو. ايستائين ڪنهن ڪپڙي کي پراڻو نه سمجهو، جيسين ان ۾ پيوند نه هڻو ۽ جيسين ان ۾ پيوند لڳي، تيسين ڪڙتو نه لاهيندا ڪريو. خدايا! محمد جي متعلق جو روزگار پورت جيترو ڪر ۽ وڌيڪ نه ڏي. نه ته برباد ٿي ويندا.” ياد رکو ته ضرورت کان وڌيڪ مال جمع ڪرڻ ٽن سببن ڪري ضرر پهچائيندو آهي:
(1) مال جي سبب کان گناه جي قدرت ٿئي ٿي ۽ قدرت جي هوندي صبر ڪرڻ ۽ گناه کان بچڻ گهڻو ڏکيو آهي. جڏهن ضرورت کان وڌيڪ مال نه هوندو، تڏهن گناه پورو ٿي نه سگهندو.
(2) جيڪڏهن مالدار ماڻهو، عابد ۽ زاهد به هجي ۽ مباح لذتن ۾ پيسو خرچ ڪري، تڏهن به ايترو نقصان هن کي ضرور پهچندو، جو ان جو بدن جڏهن ته لذيذ نعمتن سان پليل آهي ۽ لذتن جو عادي ٿي ويو آهي، پوءِ جنهن صورت ۾ مال کي بقاءُ ڪونهي، ان ڪري پنهنجي عادت پوري ڪرڻ واسطي مخلوق جو محتاج بڻيو رهندو ۽ ڪهڙو عجب جو ظالمن ۽ فاسقن جي آڏو هٿ ڊگهيرڻو پويس، يا انهن جي چاپلوسي ڪرڻي پويس. هن حالت ۾ نفاق ڪوڙ، رياءُ، دشمني، بغض ۽ حسد سڀئي ظاهر ٿيندا، ان ڪري حضرت رسول الله ﷺ فرمايو آهي ته : “دنيا جي محبت سڀني گناهن جي پاڙ آهي.” ضرورت کان وڌيڪ پئسو پاڻ وٽ نه هوندو ته، مباح جو مزو به وات کي نه لڳندو.
(3) سبب هي آهي ته حق تعاليٰ جي ذڪر کان غفلت ٿيندي. ڇو ته ڪڙمين، عملدارن، منشين ۽ نوڪرن جي نگراني ۾ ڀائيوارن سان حساب ڪتاب ڪرڻ ۽ ترقيءَ جي اسباب گڏ ڪرڻ جي تدبيرن ۾ اهڙي مشغولي ٿي ويندي، جو حقيقي سعادت، يعني الاهي ذڪر جو وقت ئي ملي نه سگهندو. هڪ ته روپين جو حاصل ڪرڻ، ٻيو انهن جي حفاظت، نگهباني، انهن جو ڪڍڻ ۽ ڪم ۾ لڳائڻ، اهي سڀ ڌنڌا دل کي ڪارو ڪن ٿا، جن کان بصيرت جو نور هليو ٿو وڃي، جڏهن ضرورتن کان وڌيڪ مال ئي نه هوندو، تڏهن اهي ڳڻتيون ۽ تڪليفون به پيش نه اينديون.
[b]فصل[/b]: هاڻي معلوم ڪرڻ گهرجي ته ضرورت ڪهڙي شيءِ جو نالو آهي ۽ ڪيتري مال کي ڪافي مقدار چئجي ٿو؟ ڇو ته هر ڪو شخص کڻي ڪيترو به مالدار ٿي وڃي، ايتري قدر جو روءِ زمين جي بادشاهي به ان کي ملي وڃي، تڏهن به هو سمجهندو ته، هيءَ بادشاهي منهنجي ضرورتن لاءِ ڪافي نه آهي. انهي ڪري ڄاڻڻ گهرجي ته فرضي ضرورتن جو اعتبار ڪونهي، سچي ضرورت، انسان کي فقط پيٽ ڀرڻ ۽ بدن ڍڪڻ جي آهي، پوءِ جي زينت ۽ سينگار جو خيال نه هجي، ته سڄي سال ۾، سياري ۽ اونهاري واسطي، رواجي ڪپڙا (جيڪي گرمي ۽ سردي دفع ڪري سگهن ) آسانيءَ سان تيار ٿي سگهن ٿا.
کاڌي بابت جيڪڏهن پيٽ جو ڀرڻ سعيو ڇڏي ڏجي حساب لڳايو ته، ڪيترن ڄڻن جو نفقه يا خرچ اوهان جي ذمي آهي؟ پوءِ محنت ۽ مزدوريءَ سان ايتري قدر پنهنجو ۽ پنهنجن ٻارن ٻچن لاءِ نفقه روزانو حاصل ڪريو ۽ خرچ ڪري ڇڏيو. باقي سڄو وقت الله تعاليٰ جي ياد ۾ صرف ڪريو. جيڪڏهن هن کان وڌيڪ ڪمائيندو ۽ جمع ڪندؤ ته دنيا دار ۽ مالدار سمجهيا ويندؤ. جيڪڏهن ڪا زمين ۽ ٻي جائداد، جنهن جي سالياني آمدن گهربل مقدار جيتري ٿي وڃي، ته اها هن نيت سان خريد ڪريو، ته روزاني محنت ۽ مزدوريءَ کان بچي اطمينان سان الله الله ڪري سگهو، ته اڄ ڪلهه هن ۾ به حرڪت نه آهي، ڇو ته جائداد خريد ڪرڻ، زمين ۽ مٽيءَ ۾ رپيا لڳائڻ ان وقت ناجائز آهن، جڏهن ان مان دنيا طلبيءَ جو غرض هجي عزت ۽ جاه ۾ ترقيءَ جي نيت، يا زميندار ۽ سرمائيدار ٿيڻ جي دل ۾ خواهش هجي.
مٿئينءَ صورت ۾ جڏهن ته دين حاصل ڪرڻ جو مطلب آهي، انهيءَ ڪري هي انهيءَ منع ۾ نه ٿو اچي، جيڪا حضرت رسول مقبولﷺ فرمائي آهي( )انهيءَ سان گڏ هن ڳالهه جو لحاظ ڪرڻ به ضروري آهي ته، طبيعتون ۽ همتون جدا جدا قسمن جون هونديون آهن، انهي ڪري ممڪن آهي ته، ڪي ماڻهو مٿي بيان ڪيل ڪفايت واري گهٽ ۾ گهٽ مقدار تي، قناعت نه ڪري سگهن، انهيءَ واسطي انهن جي لاءِ وچولي مقدار جي به اجازت آهي، ڇو ته دين ۾ تنگي ڪانهي، مگر هن زيادتي ۾ هي نيت هجڻ گهرجي، ته جڏهن تخفيف ۾ تڪليف پيش اچي ٿي ۽ عبادت ۾ اطمينان (بي فڪري) نه ٿي ٿئي، انهي ڪري انسان کي دل جي بي فڪري ۽ اطمينان سان، خدا جي ياد گيريءَ ۾ مشغول رهڻ واسطي، وڌيڪ خرچ جي ضرورت آهي، نه مزي ۽ عيش واسطي. بس هن کان وڌيڪ، جو ماڻهو جمع ڪري رکندو، سو دنيا دار آهي ۽ ان کي مال جي محبت آهي، جا ان جو دين برباد ڪندڙ آهي. ياد رکو ته دنيا جمع ڪندڙ جا غرض جدا جدا ٿيندا آهن:
(1) ڪن جو هي آهي ته مزا ڪريون ۽ لذتون وٺون.
(2) ڪن جو هي آهي ته اڳتي موقع ۽ محل تي صدقا ۽ خيراتون ڪريون.
(3) ڪي هن مصلحت ۽ دور انديشيءَ واسطي گڏ ڪري رکن ٿا ته، جيڪڏهن تنگيءَ جو وقت اچي وڃي يا محنت مزدوري نه ٿي سگهي يا فاقا ڪڍڻ جي نوبت اچي ته اها بچايل موڙي ڪم ايندي، سو ٻڌو ته اهي ٽيئي نيتون درست نه آهي. ڇو ته عيش ۽ لذت خدا تعاليٰ کان غافل ڪري ٿي، باقي خيرات ڪرڻ جي نيت سال مال جمع ڪرڻ کان هي بهتر آهي ته پاڻ وٽ مال ئي نه هجي. باقي رهيو آئينده واسطي مال جو جمع ڪرڻ، جنهن جو نالو دور انديشي آهي، سا ته ڪا چيز ڪانهيءَ، ڇو ته جيڪڏهن تقدير ۾ بکون ۽ مصيبتون لکيل هونديون ته اهي ان مال جي ڪري ٽري نه سگهنديون ۽ پڻ جهڙي طرح اوچتي آفت کان بي فڪري ڪانهي، تهڙي طرح هن ڳالهه جي به نااميدي ڪانهي ته حق تعاليٰ اهڙي جاءِ تان رزق پهچائيندو، جنهن جو اوهان کي گمان به نه هوندو.
هن بدگمانيءَ ڪرڻ جو سبب ڪهڙو آهي ته شايد ڪنهن وقت ۾ خدا تعاليٰ اوهان جو رزق بند ڪري، اوهان کي فاقا ڏئي؟ غلام کي پنهنجي آقا ۾ چڱو گمان رکڻ گهرجي، نه بد گماني. انهيءَ کان سواءِ هيءَ سوچڻ جي ڳالهه آهي ته هيءَ هوس ڪرڻ ته، سڄي عمر شاهوڪار ۽ تندرست رهندس ۽ ڪنهن وقت به ڪنهن قسم جي مصيبت يا رنج اسان کي نه پهچندو، چڱي ڳالهه نه آهي. آسودگي ۽ آرام جي حياتي سڀ ڪجهه سمجهڻ عقل وارن جو ڪم نه آهي. ڇو ته مصيبتن ۽ پريشانين جي ڪري بندن کي وڏا وڏا درجا ملن ٿا. انهن سان قلب جي صفائي ٿئي ٿي، انهن سان گناهه معاف ٿين ٿا ۽ اُهي فائدا حاصل ٿين ٿا، جن جو حاصل ٿيڻ آسان نه آهي. اهو ئي سبب آهي جو سڀ کان وڏيڪ پريشانيون پيغمبرن عليهم السلام کي سهڻيون پيون ۽ انهن کان گهٽ پريشانيون، کانئن گهٽ رتبي وارن کي.
مطلب ته خدا جي قرب ۾ پيغمبرن سان جيتري مناسبت هوندي، انهيءَ نسبت تي، اوتريون پريشانيون ۽ مصيبتون سهڻيون پونديون. ياد رکو ته الله تعاليٰ وڏي حڪمت وارو آهي، ان جو ڪو به ڪم حڪمت کان خالي ڪونهي. هو پنهنجن ٻانهن جي مصلحت کي چڱي طرح ڄاڻي ٿو. پوءِ خدا تعاليٰ اوهان کي جنهن به حال ۾ رکي، ان ۾ اوهان جي ڀلائي آهي. ان ڪري پاڻ پنهنجي راحت تجويز ڪرڻ ۽ انهيءَ هوس ۾ ايندڙ مصيبت لاءِ ذخيرو گڏ ڪرڻ، ڄڻ ته پنهنجو انتطام پنهنجي هٿ ۾ رکڻ ۽ پنهنجي تجويز کي خدا جي تجويز کان بهتر سمجهڻ آهي، جو سراسر حماقت ۽ ناداني آهي. ان کان سواءِ هي ڳالهه به غور جي لائق آهي ته موت کان اڳ واويلا ڪرڻ مان ڪهڙو فائدو؟ ۽ آئينده جي دنيوي زندگي، يعني ٻڍاپڻ ۽ ضعيفي، جي زماني جي فڪر ڪرڻ مان نتيجو ڪهڙو؟ نه اوهان هن فڪر واسطي پيدا ٿيا آهيو، نڪي اوهان جي فڪر ڪرڻ سان اوهان جو رزق، جيڪو مقدر ٿي چڪو آهي سو گهٽ يا وڌ ٿي سگهي ٿو. اوهان ته آخرت جا مسافر آهيو، ان جي سامان گڏ ڪرڻ واسطي دنيا ۾ موڪليا ويا آهيو، پوءِ ان جو فڪر ڪريو ۽ دنيا جي پرواه به نه ڪريو ته ڪيتري ملي ٿي ۽ ڪيئن ملي ٿي؟
[b]فصل[/b]: ڪفايت جو مقدار، جو اسان بيان ڪيو آهي، اهو تخميني ۽ اٽڪل طرح آهي. انهيءَ ڪري ماڻهن جي طبيعتن،حالتن ۽ موسم جي سستائي مهانگائي جي ڦير گهير ڪري، ان ۾ زيادتي ۽ گهٽتائي ٿي سگهي ٿي. اسان جو مقصد آهي ته مال کي دوا وانگر سمجهو، جا ضرورت آهر مفيد ۽ نفعو آهي، جي ان ۾ ٿوري زيادتي ڪئي وڃي ٿي ته اها بيماري کي وڌائي ٿي ۽ جي ان ۾ گهڻي زيادتي ڪئي وڃي ٿي ته، جند کي ئي نهوڙي ڇڏي ٿي. پوءِ جيترو ٿي سگهي، تيترو خرچ گهٽ ڪريو، جي تڪليف آهي ته فقط ٿورن ڏينهن واسطي آهي. ڇا لاءِ ته حياتي ٻن ٽن ڏينهن جي آهي. پوءِ اها ڪهڙو به حال هوندو ته گذري ويندي.
فصل: بخل جي حد به معلوم ٿيڻ گهرجي، ڇو ته اڪثر ماڻهو خود پنهنجي حالت ۾ شڪ ڪن ٿا ۽ نه ٿا سمجهن، ته اهي بخيل آهن يا سخي؟ انهيءَ ڪري ڄاڻڻ گهرجي ته جڏهن شريعت مال خرچ ڪرڻ جو حڪم ڏئي يا جتي مروت جي خواهش هجي، ته اتي مال نه خرچڻ بخل ۽ ڪنجوسائي آهي. پوءِ جو شخص پنهنجي زال ۽ ٻارن کي اهونفقه يا خرچ برابر ڏئي ٿو، جيڪو مٿس قاضيءَ مقرر ۽ واجب ڪيو آهي. مگر هن کان وڌيڪ هڪ لقمو ڏيڻ به ان کي پسند نه ٿو اچي، ته هيءَ سختي جيتوڻيڪ شريعت جي برخلاف نه آهي، پر مروت جي برخلاف آهي.
انهي ڪري اها بخل آهي، مثلا، اوهان ڪنهن دڪاندار کان ڪا شيءِ خريد ڪئي ۽ تمام ٿورڙي نقص يا عيب جي ڪري اها شيءِ واپس ڪيو، ته هيءَ واپسي جيتوڻيڪ شرعا جائز آهي. مگر جڏهن ته مروت جي برخلاف آهي، ان ڪري ان کي بخل چئبو. هتي هي شبهو ته ٿيڻ گهرجي، ته جڏهن اهو صورتون مروت جي ابتڙ هجڻ ڪري بخل ۽ ڪنجوسائي جون آهن، ته پوءِ اهي شريعت جائز ڇو ڪيون؟ ان جو جواب هي آهي، ته هن قسم جي بي مروتيءَ جي ڳالهين کي جائز چوڻ ۾ شريعت جي منشا هيءَ آهي ته عام ماڻهن جو پاڻ ۾ جهيڙو دور ٿئي ۽ بخيلن تي ايترو ٿورو بار وجهي، جيڪو هو کڻي سگهن، ته دنيائي انتظام قائم رهي. مگر ان سان گڏ مروت جو سلوڪ ۽ جيڪي اتفاقي ضرورتون پيش اچن، انهن کي پورو ڪرڻ به ضروري آهي.
حديث شريف ۾ آيو آهي ته، “جنهن مال جي ذريعي، ماڻهوءَ پنهنجي آبرو بچائي، اهو به صدقو آهي. مثلا، ڪنهن مالدار کي انديشو هجي ته هي شاعر منهنجي هجو ڪندو، پر جي آءٌ ان کي ڪجهه ڏيندس ته ان جي وات کي مهر لڳندي، پر ان علم هوندي به هو ان کي ڪجهه نه ڏيئي، ته اهو ماڻهوءَ بخيل سمجهيو ويندو، ڇو ته هن پنهنجيءَ آبرو بچائڻ جي تدبير نه ڪئي ۽ بري ماڻهوءَ کي برائي ڪرڻ جو موقعو ڏنائين. ظاهر آهي ته مال جي ذات يا جند مقصود ۽ محبوب نه آهي، ڇو ته ڪو به ان کي کائي ۽ ڳهي ڪو نه ٿو. مگر جڏهن ته مال جي وسيلي ضرورتون پوريون ۽ مصلحتون حاصل ٿين ٿيون، ان لاءِ مال مرغوب ۽ دل وڻندڙ آهي. هن بنا تي، جتي مال خرچڻ ۾ فائدو هجي،ا تي نه خرچڻ غلطي آهي.
پوءِ جو ماڻهوءَ ضرورت هوندي به مال نه خرچي، ته سمجهو ته ان ماڻهوءَ کي مال جي جند مان محبت آهي ۽ انهيءَ فائدي سان، جيڪو مال مان، وٺجي ٿو، ان سان هن کي بلڪل واسطو ڪونهي. ڪڏهن مال جي محبت هن حد تائين وڌي ويندي آهي، جو انسان کي پنهنجو فائدو ۽ نقصان به نظر نه ايندو آهي. اها حالت بلڪل خطرناڪ آهي، جنهن کي جهل مرڪب چوڻ گهرجي. پوءِ اهڙي صورت ۾ عقل ۽ شرع جو پابند بنجڻ جو وڌيڪ خيال ڪريو. جنهن جاءِ تي خرچ ڪرڻ جو، اهي ٻئي حڪم ڏين، اتي يڪدم مال مان خرچ ڪريو. اهو ته بخل جو بيان هو، باقي رهي سخاوت، سو ان جي ته ڪا حد ئي مقرر ڪانهي. ايترو سمجهو، ته بخل جي حد کان ٻاهر نڪري جهڙو به خرچ ڪبو، سو سڀ سخاوت ۾ داخل آهي.
علمي علاج هي آهي ته بخل جا اهي نقصان معلوم ڪريو، جن مان آخرت جي خرابي ۽ دنيا جي بدنامي ٻئي بخل مان پيدا ٿين ٿيون، ڄاڻو ته مال بخيل سان گڏ وڃڻ وارو ڪونهي صرف قبر جي کڏ تائين لاڳاپو رکي ٿو. دنيا ۾ انسان کي جيڪو مال ڏنو ويو آهي، سو صرف هن غرض لاءِ ته هو مال کي پنهنجي ضرورتن ۾ خرچ ڪندو رهي. پوءِ جي اوهان جانور بڻجي مال کي پنهنجي نفساني خواهشن جي پوري ڪرڻ ۾ خرچ ڪندو ته وڏي ضروري نعمت، يعني آخرت جي لذتن کان محروم رهجي ويندؤ. جيڪڏهن مال دنيا ۾ اولاد واسطي ڇڏي مرندؤ ته اولاد کي ته آرام ڏيندؤ، مگر اوهان خود خالي هٿين هليا ويندؤ.
هاڻي اوهان ٻڌايو ته هن کان وڌيڪ ڪا ٻي حماقت ٿي سگهي ٿي؟ ذرا غور ڪريو ته جيڪڏهن اوهان جو اولاد صالح ۽ نيڪ بخت ٿيندو، ته ڇا خدا ان جي ضرورتن جو ڪفيل ۽ ڪارساز نه ٿيندو؟ ( ) پوءِ اوهان جي مال جمع ڪرڻ مان ڪهڙو فائدو؟ جيڪڏهن خدانخواسته اولاد بدڪار ٿيو ته اهو اوهان جو جمع ڪيل مال خدا تعاليٰ جي نافرماني ۾ خرچ ڪندو. ان جو اوهان تي وبال پوندو. ڇو ته بي فرماني جو سبب اوهان ٿيا آهيو. جيئن جيئن ٻيا ماڻهو اوهان جي مال مان عيش ۽ عشرت ڪندا، تيئن تيئن اوهان کي وڌيڪ عذاب ٿيندو. انهيءَ قسم جي ڳالهين سوچڻ ۽ بخل جي نتيجن تي غور ڪرڻ سان، اميد آهي ته انشاءَالله تعاليٰ اوهان کي بخل کان شفا ملندي.
عملي علاج هي آهي ته نفس تي جبر ڪريو ۽ خرچ ڪرڻ جي پاڻ کي زور سان عادت وجهو. ضرورتن جي وقت تي، خرچ ڪرڻ جي خوبين جو تصور ڪري نفس تي ايترو زور وجهو، جو خرچ ڪرڻ جي نفس کي رغبت ٿيڻ لڳي. پوءِ درجي بدرجي برا خيال ۽ بداخلاق دور ڪندا رهو، ته بخل جي پاڙ پٽجي وڃي ۽ مال جو خرچ ڪرڻ خالص خدا ڪارڻ بڻجي وڃي.