ڪلاونت واپاري ڪٽنب
ٻلهڙيجيءَ جي پيرزادا برادريءَ جي مورياڻي پاڙي سان تعلق رکندڙ هن خاندان جو وڏو ميان دين محمد پيرزادو هو، جنهن گھڻو اڳي دڪان کوليو، نه ته ان کان اڳ اهي مالوند ماڻھو هئا. ميان دين محمد عرف ڪاڪي ديني جي دڪان ۾ ٻارن جي دلچسپيءَ جون ڪجھه شيون ۽ روزاني استعمال وارا چند وکر رکيل هوندا هئا. اسان جڏهن کيس ڏٺو ته هو سٺ ورهين جي عمر کان چڙهي هليو هو. ننڍڙي اڇي ڏاڙهي ۽ بوسڪيءَ جي پٽڪي سان ٺهيو ٺُڪيو، پنهنجي ننڍڙي دڪان ۾ ويٺو بينيون وڄائيندو هو. همراهه هئو به پنهنجي طبيعت وارو. ٿوري ٿوري ڳالھه تي توائي ٿي ويندو هو. الغوزي ۾ مگن هوندو هو ۽ گراهڪ انتظار ۾ هوندا هئا ته ڪڏهن ٿو لهرو پورو ٿئيس. روح ۾ رحم اچي ويس ته گراهڪ سان ٻه لفظ ڳالهائيندو، نه ته هڪ هٿ بين مان ڪڍي، اهڙو اشارو ڪندو جو آڏو وارو سمجهي ويندو ته کيس گيٽ آئوٽ چئي تڙي رهيو آهي.
ميان دين محمد شوقيه فنڪارهو، البته سندس وڏو ڀاءُ ميان جان محمد پيرزادو راڳداريءَ جي علم کان واقف هو. اسان نه ڏٺو. ميان ديني کي سدائين اڪيلي سر بينيون وڄائيندي ڏٺوسين، البته ردم تي الغوزو وڄائي نه سگھندو هو. هي الغوزي نواز سان گڏ سُٺو سائيڪلسٽ به هو. جوانيءَ ۾ قلندر لال شهباز ۽ ڀٽ ڌڻيءَ جا ميلا سائيڪل تي ڪيائين. اسي ورهين جي عمر ۾ به کيس سائيڪل هلائيندي ڏٺوسين. سندس پُٽ غلام رسول پيرزادي کي ٻڪرين جو ڌڻ هوندو هو. هي ٻلهڙيجيءَ جو پهريون آرٽسٽ هو، جنهن جا ڪلام ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان نشر ٿيا. ميان غلام رسول پيرزادو 1932ع ڌاري ڳوٺ شاهه جمال ۾ ڄائو. هن کي وڏي عمر ۾ ڳائڻ جو شوق ٿيو. راڳداريءَ جا شروعاتي سبق غلام قادر منگي ۽ استاد علڻ کان ورتائين، وڌيڪ سکيا لاءِ استاد منظور علي خان ڏانهن ٽنڊي آدم ويو، جنهن راڳ ٻڌي کيس استاد گلزار علي خان دائي ڏي وڃڻ جو چيو. خانصاحب چيس ته “گلزار تنهنجي شهر لاڪاڻي ۾ رهي ٿو، جتي توکي وڌيڪ آساني ٿيندي. باقي مون پنهنجو سمورو علم کيس ڏئي ڇڏيو آهي.” ان بعد غلام رسول پيرزادو استاد گلزار علي خان کان باقاعده ڌاڳو ٻڌرائي سندس شاگرد ٿيو.
گلزار علي خان وٽ جڏهن هي همراهه پهتو، ان وقت سندس عمر وڌي چڪي هئي، جنهن تي استاد چيس: “تون ڪلاسيڪل راڳ سکڻ جي ڪوشش نه ڪر، ان ۾ تنهنجي عمر پوري ٿي ويندي، باقي اهڙو فن ڏيندوسانءِ جيڪو توکي مڇي مانيءَ لائق بڻائي ڇڏيندو.” استاد گلزار علي خان دايو پنهنجي اوائلي شاگردن مان عبداللطيف مهر ۽ غلام رسول پيرزادي کي گھڻو ڀائيندو هو. سندس چوڻ هو ته هِن به اِهو پنهنجي شاگرد غلام رسول پيرزادي کان سکيو ته شاعري درست تلفظ سان ڳائڻ گھرجي.
غلام رسول پيرزادو سنهڙو، سيپڪڙو هو پر هن جا جلوا پنهنجــي پــيءُ دين محمد جهڙا هئا. اڃا به رتي وڌ، گھٽ صفا نه. همراهه ڪجھه سال گلوڪاريءَ کي پروفيشن بڻايو ۽ ريڊيو حيدرآباد تي ويهارو کن ڪلام به نشر ٿيس. هڪ ڏينهن استاد منظور علي خان ۽ استاد گلزار علي خان ٻلهڙيجيءَ ۾ محفل ڪري سندن دڪان تي اچي ويٺا، جتي استاد منظور علي خان کيس سمجهايو ته “هن دڪان مان ڪڏهن به هٿ نه ڪڍجان، اصل ڌنڌو هيءُ اٿئي. آواز ڪنهن به وقت منهن موڙي سگھي ٿو. اڄوڪي ماحول ۾ ماڻھوءَ جي روزگار جو دارومدار ڳائڻ تي نه هجي ته بهتر. ”
استاد منظور علي خان جا سُخن سندس دل تي ويهي ويا. پوءِ هن ٻڪريون کپائي پيءُ جي دڪان کي وڌايو ۽ چئن سالن تائين مسلسل محفلون ڪيون. اصل رات خالي نه هوندي هيس. همراهه ماڻهن جي مزاج مطابق راڳ ٻڌائي گھڻو داد ۽ دان وٺي ويندو هو. جڏهن سندس ڪاروبار ڄمي ويو ته هن باجو بند ڪري سڄو ڌيان دڪان تي ڏنو. نه رڳو پاڻ باجو بند ڪيائين پر پنهنجي والد ميان دين محمد کي به بينيون بند ڪرڻ تي مجبور ڪري ڇڏيائين.
ميان دين محمد جو وڏو پرستار جرمن آرڪيالاجسٽ مائيڪل جانسن هو، جيڪو کيس دڪان تان وٺي وڃي سندس بينيون ٻڌندو هو. ميان غلام رسول اٽي جي چڪي به هلائي، جنهن جي نگراني سندس وڏي پُٽ سيٺ قاسم جي ذمي هوندي هئي. استاد گلزار علي خان جي وفات بعد ان جي وصيت مطابق سندس هڪ هارمونيم غلام رسول پيرزادي کي مليو. پنهنجي استاد جي وفات بعد هن جذباتي ٿي ٻيهر راڳ شروع ڪيو. ان جو ٻيو سبب اهو هو ته سندس ننڍو پُٽ شرافت به راڳ سکڻ ۾ دلچسپي ڏيکارڻ لڳو هو. هن پنهنجي پُٽ کي راڳ سيکاريو، جنهن جا وڏا آواز نه هئڻ ڪري هو سُٺو ڳائڻو ته نه ٿي سگھيو، البته سُٺو سازيندو ضرور آهي. وٽس اليڪٽرڪ ڪي بورڊ آهي. مختلف فنڪار پاڻ سان محفلن تي وٺي ويندا اٿس پر هي به پيءُ وانگر دڪان کي گھڻو ٽائيم ڏئي ٿو.
ميان غلام رسول ريڊيو پاڪستان خيرپور ويو، جتي کيس آڊيشن ڏيڻ لاءِ چيو ويو، جنهن تي هن حيدرآباد ريڊيو جون ڪجھه رڪارڊنگون کين ٻڌايون. ان بعد پروڊيوسر مختيار ملڪ کيس ريڊيو حيدرآباد تان ٽي سي وٺي اچڻ لاءِ چيو، پر پوءِ هن جي دلچسپي ختم ٿي وئي. ميان غلام رسول مون کي ٻڌائيندو هو ته ريڊيو حيدرآباد تي استاد جمن جو ڪنٽرول هوندو هو. سڄي سنڌ کان ايندڙ فنڪار ريڊئي جو اڪيلو باجو ملڻ جي انتظار ۾ هوندا هئا، جنهن تي استاد جمن پنهنجي پُٽ شفيع محمد کي ويٺو راڳ سيکاريندو هو. ميان غلام رسول چوندو هو ته ٽي وي هجي يا ريڊيو، ٻنهي ۾ اهو ڪامياب آهي جيڪو پروڊيوسرن جو آڳو پيڇو ڪري، فن ۽ ڪلا کي اُتي اهميت نه آهي. هِن ٽي ويءَ تي به هڪ پروگرام ڪيو. سندس پهريٽي پُٽ سيٺ قاسم پيرزادو پاڻ ڳائڻو ته ناهي، باقي راڳداريءَ جو علم ضرور رکي ٿو. هو شاعر به آهي ته شاهه ۽ سچل جي شاعريءَ جو شائق به. هتي ڪيترائي اهڙا فنڪار آهن، جيڪي مختلف راڳڻيون ڪري ته ويندا آهن، پر کين اها خبر نه پوندي آهي ته اُها ڪهڙي راڳڻي آهي، ان حوالي سان سيٺ قاسم سيبتو آهي. هڪ ڀيري ڳوٺ بگيءَ ۾ استاد گلزار علي خان سانگھڙائي جي محفل هئي، راڳ هلندي اهڙي ڪيفيت پيدا ٿي وئي جو ڳائيندڙ، سازيندا ۽ سموري محفل روئي ويهي رهي. سڀني ڏٺو ۽ ٻڌو ته سيٺ قاسم ٻه ڀيرا رُنو. پهريون سڀني سان گڏ ۽ پوءِ اڪيلي سِر هن ٻيهر پار کڻڻ شروع ڪيا. ان تي ڪنهن پڇيو “ڇا ٿيو؟” هانءُ ڦاڙ اُٻاٻ ڪندي چيائين “الله سڀ ڪجھه ڏنو، رڳو آواز نه ڏنو، مان ڳائڻو نه ٿي سگھيس!” سندس اهڙي جواب تي گھڻن کان ٽهڪ ڇڏائجي ويا.
ميان دين محمد سن 2000ع ۾ وفات ڪئي، ان وقت سندس عمر اسي ورهيه هئي. مون کي 2016ع جي آگسٽ مهيني ۾ قومي ڪارڪنن سان ساٿ جي الزام هيٺ کنڀي هفتي کن لاءِ ڳجهي هنڌ تي رکيو ويو. آزاد ٿيڻ بعد خبر پئي ته سنڌ جو سرموڙ ڪهاڻيڪار علي بابا، منهنجي پُڦاٽ زيب النساءِ ۽ ڪاڪو غلام رسول پيرزادو هي ڏيهه ڇڏي چڪا آهن.
***