منڌ ٻوڙيو مهراڻ
”ها“ مان کٽ تي آهلندي جواب ٿو ڏيان. دل ۾ سوچان ٿو ته کيس چوان ته لاچار کي آچار ڪونهي.
”ايترو جلدي؟“
”ڪم جو ٿورو هو.“
هوءَ ٿوري دير چپ ٿي وڃي ٿي. لاشڪ ته ڪو ڪم اٿس مون ۾. مان ڇت ۾ هلندڙ پکي کي پيو واجهايان ۽ ٻڙڪ نٿو ٻوليان. مون کي سورنهن آنا خاطري آهي ته سندس ٿلهي پيٽ ۾ ڪا ڳالهه ترسڻي ڪونهي، هوءَ به دير ئي نٿي ڪري ۽ ان دم ڦاٽ کائي ٿي: ”زينو آئي آهي توڏي.“
مان نالو ٻڌي ذري گهٽ اجهڪو ٿو کاوان ۽ اٿڻ جي ٿو ڪيان، پر لڱن ۾ ڄڻ ته اهو ست ئي ڪونهي. مان ڌڙڪندڙ دل سان پاڻ کي پيو پرڀايان ته هن جڳ ۾ هڪ اها ئي زينو ته ڪونهي، سوين هزارين زينو آهن. هيءَ ڪهڙي زينو، اها سهڻي من موهڻي زينو، الائي ڪا ٻي، منهنجي دل ۾ ته ڳالهه وسي وئي آهي، پر تنهن هوندي به مان پڪائي ڪندي پڇان ٿو: ”زينو، ڪهڙي زينو؟“
”هڪ ئي ته زينو آ پنهنجي ڳوٺ ۾، دادن واري زال.“
منهنجي زور سان ڌڙڪندڙ دل ڄڻ ته بيهي ٿي رهي ۽ هيانءُ مٺ ۾ اچي وسامڻ ٿو لڳي. ورهين جا ڇٽل ڦٽ وري نئين سر اڊڙي ٿا پون ۽ انهن مان رت سيمو ڪري پيو نڪري. هيءَ زينو ته اها ئي آهي، جا منهنجي رڳ رڳ، پور پور ۾ سمايل آهي. مون کي سندس جهلڪ ڏٺي ستون ورهيه ٿيو، پر دل تي اڪريل چٽ ڪٿي ٿا ڊهن. هوءَ ان وقت وڌي وڻ پئي ٿي ۽ سندس وهيءَ ٻور پئي جهليو. مون به ان ڦر کي پنهنجي جهولي ۾ ميڙڻ ۽ هيانءَ ۾ ساڍڻ لاءِ توري تڪي ڇاپڙ هنئي، جا موٽي مون کي اچي هنيانءَ ۾ ڪان جيان ٽنبجي پئي. مان ان وچ ۾ رنس رڙيس ۽ چور گهوڙي پنهنجي حيلا هلايم، پر زور جي ميندي ڪونه لڳي. پوءِ مون هنن ئي ڪنن سان سندس وهانءَ جون شرنايون ٻڌيون ۽ هنن ئي اکين سان کيس لائون لهندي ڏٺم. هن جو وهانءُ پنهنجي مڱيندي دادن سان ٿيو ۽ هن جي ۽ منهنجي وچ ۾ درياه وهي ويو. اها زينو ته پوءِ به مان پل نه وساري ۽ مان اٿندي وهندي، ننڊ ۾ ۽ جاڳ ۾ کيس پئي پسيو. مان پنهنجي گونگي گانءِ ڏي ڏسي سوچيان ٿو ته کيس ڪهڙي لڪ ۾ رکان، پر نه چاهيندي به چئي ٿو ويهان: ”مان شڪل مان ته نه سڃاڻان، باقي نالو سو ٻڌل ٿو لڳيم.“
”ها تون ڳوٺ ۾ رهين به ڪيترو وقت، سدائين ته ٻاهر پئي پڙهايون ڪيئي.“
مان دل ئي دل ۾ کيس چوان ٿو ته موڳي مينهن، توکي ڪهڙيون خبرون منهنجي پڙهائيءَ جون. مان ته اهو سمورو وقت ٻاهر هوندي به ڳوٺ هئس، منهنجي دل جو اتي هئي. مان سدائين پيو آڱرين تي ڏينهن ڳڻيندو هوس ته ڳوٺ موٽان، پر مون نه ان ڳالهه جي کيس هائو ڪئي ۽ نه ننهڪر، کانئس پڇان ٿو: ”ڇو آئي آهي؟“
”ڏير ننڍڙو پٽ ٿڻن تي کسيو اٿس، سو واهر ٿي گهري.“
”باقي دادن ڇا پيو ڪري؟“ مان ڄاڻي واڻي هي سوال ٿو پڇان. دادن کي گذري ٻارهون مهينو به ٿي ويو. مون ته ان کان پوءِ کيس نئين سر نينهن جو نياپو پهچايو، پر هن ورندي ئي ڪونه ڏني، هن جي اکين مان سو سانوڻي جو درياه اٿلي پيو.
”اهو ته ڪڏهوڪو پنهنجي ڏيهه ويو، تون ته ڪو صفا چٽ آهين، باقي وڪالت ڪيئن پيو ڪرين؟“
مان دل ئي دل ۾ سوچيان ٿو ته ڪهڙيون وڪالتون، ڇا جون وڪالتون؟ اها ئي وڪالت آ ته ڇڙو ڳوٺ کان پري رهڻ جو بهانو، مڙيل ڦٽن کي وري نه اڊيڙڻ جي هڪ ناڪام ڪوشش. مان ڄڻ ته يادگيريو ڪندو چوان ٿو: ”ها، ها.“
”پوءِ ڪرينس نه ڪا واهر.“
”ڪهڙي واهر ڪجيس، ٻار جا ته نيٺ ڏاڏاڻا وارث آهن.“
مان به پنهنجي پر ۾ زينوءَ جي هيانءَ کي مٺ ۾ قابو ٿو جهليان ته ڀلي کيس به ڪا ڪل پوي.
”ايتري ننڍي آبهم جا؟“
”ڳوٺاڻي رسم جو اها آهي ته پوءِ مان ڇا ڪيان؟“
”ٻن پوي اهڙي رسم، نسورو ناحق آ.“
مان من ئي من ۾ کيس چوان ٿو ته اهي ريتون رسمون نه هجن ها ته توسان هيءَ جبل جيڏي جندڙي ڪيئن گهاريان ها؟ اهي ريتون رسمون ئي ته هيون، جن زينوءَ ۽ منهنجي وچ ۾ لوها ڪوٽ ڪڍي ڇڏيا. مان اهي لوها ڪوٽ ڀڃڻ گهريا، پر هٿن ست ئي ڇڏي ڏنو. مون زينو لاءِ دادن کان وڌائي واڪ ڏنا، پر هڪ ڀيرو چڪاڻل وري مون نه چڪائي سگهي. راڄوڻي رسم ۾ مان ڳوٺ جو ابو امان هوس ۽ پنهنجي ننگ کان سواءِ هر ڪا منهنجي نياڻي ۽ امڙ هئي. مان جي ڳوٺاڻيون رسمون ٽوڙيان ها ته پهريون اها رسم ٽوڙيان ها، جنهن مون کي زينوءَ کان پري بيهاري ڇڏيو هو. مان دل ئي دل ۾ هزارين ڳالهيون سوچيان ٿو، پر هن کي ڇڙو اهو ٿو چوان: ”وڏن جو اها رسم ٺاهي، ضرور برابر هوندي.“
”پر قانون به ته آ.“
”ٻهراڙيءَ جو اهو ئي قانون آ.“
”هوءَ ته ويچاري حال کين بيحال آ، سندس ڇاتيون سور کان ڦاٽن ٿيون.“
”ڇو، ڇو؟“
”ٻار ببن تي اٿس، ٽن ڏينهن کان ٻار جو نه ڌاتو هوندس ته ٻيو ڇا ٿيندو؟ ويچاري جو ته چولو ئي پسي پسي کوئنر ٿي پيو آهي.“
مون کي بي اختيار زينوءَ جا لسي وٽي جيترا اره ياد ٿا اچن، جن جون جهلڪيون مون سندس چڪني ۽ وائل جي چولن مان پئي پسيون هيون. اهي ته ان وقت مکڙي جيان هئا، پر هينئر ته ٽڙي گل ٿي پيا هوندا. هن وقت ته رهندو ٻار جي ٿڻن تي اٿس، سو اهي ته حال کان بيحال هوندا. سندس شربتي کل مان اڇو کيس پسبو هوندو. مان زينوءَ جي ارهن کي ياد ڪري پنهنجي مومل جي سيني ڏانهن ٿو نهاريان، جي ٿنبن ۽ ٿوڻين جي ٽيڪن کان پوءِ به ائين ٿا لڙڪن، جيئن پاڻ واري ويائل اليسشن سوزيءَ جا ٿڻ. مان دل ئي دل ۾ سوچيان ٿو ته جيڪر پنهنجي مومل کي چوان ته زينوءَ جي انهن ئي ڇاتين ته مون کي حال کان بيحال ڪري ڇڏيو هو، پر ان وقت ته زينوءَ کي ڪو ڪهڪاءُ نه آيو. پر هينئر ٽن ڏينهن جي وڇوڙي تي پئي ٻار لاءِ ماندي ٿئي. پر اهي ڳالهيون سوچي سگهجن ٿيون، پر چئجن ڪين. مان ڪڇان ٿو ته ڇڙو اهو ئي: ”زينو جو ڏير اهڙو ته ڪونهي، آهي ڇاتي گوڙ؟“
”ڏيرنهس جي مرضي ساڻس لکيي ڪرڻ تي آهي، پر هيءَ نٿي هائو ڪري.“
”ڇو نه ٿي ڪري، گهر ۾ گهر؟“ مان ڌڙڪندڙ دل سان پڇان ٿو، شايد ته زينو مون ڏانهن وراڻ ڪئي هجي.
”هوءَ ٻيو پرڻو نه ڪندي، مڙس جي ڇانو نٿي ڇڏي.“
”پر ڇو، اڃا ته جوان جماڻ آ.“
”دادن مئي کان پوءِ هن جي دل جو گل ئي مئل آ، هئا به ته ٻئي ڄڻا هڪ ٻئي تان گهور.“ مون واري مومل مون ڏانهن ميار ڏيندڙ اکيون کپائي چوي ٿي. هن جون اکيون مون کي چون ٿيون ته تو ۾ اهي ڳالهيون ڪٿي،. مان دادن....... دادن جو راڳ ٻڌي سڙي ڪوئلو ٿي ٿو وڃان. دادن جيئري ته مون کي ملهه ماري هئي، پر هينئر جڏهن سندس هڏيون به ڳري ويون آهن، تڏهن به مون کان سرسيءَ ۾ هو. زينوءَ جي وات تي اڃا ساڳيو نالو هو ۽ مون جهڙا ته ڪنهن قطار م ئي ڪونه هئا. مان خار ۾ زال کي چوان ٿو: ”ڪمال ٿي ڪرين، زينوءَ کي ڪيئن ويهاربو؟“
”سندس مرضي بنهه ڪونهي، باقي چوي ٿي ته هيٺ مٿي ٻڌو ته ڀلي ڪاري چور سان پرڻايو.“
مان اهو جملو ٻڌي باه ٿي ٿو وڃان. انهن ڪارن چورن مان ته هڪ مان به آهيان. ڳوٺ جو چڱو مڙس، مجيري ۽ وڪيل، پر هن کي ته ڪنهن تي فلڪ ڪونهي. هن لاءِ ته دادن اڃان جيئرو جاڳندو آ. مان دل ئي دل ۾ دادن کي پٽيان ٿو. شل رب دادن ڪين ڪريئي، ڀيڻا مئي کان پوءِ به زينوءَ تي واسينگ نانگ وانگيان پهرو پيو ڏين. مان باه ۾ زال کان پڇان ٿو: ”پاڻ آهي ڪٿي؟“
”مون واري ڪمري ۾ ويٺي آ.“
”اتي ڇو ويهاريوس ٿئي؟“
”مڙئي هن ويچاريءَ سان ڏک سور به پئي اوريم ۽ سيرون به پئي ڏياريم.“
منهنجي اکين اڳيان زينوءَ جو ڪارو ڀنڀور وارن وارو چوٽو ڦري ٿو اچي ۽ ٻي نظر پنهنجي مومل جي من موسڙي واري اکيري ڏانهن ٿو وجهان. دل چوي ٿي ته کيس چوان: تون پنهنجي کٿل کنڀن کي سيرون ڏيارڻ بدران سندس ڪارن ڪڪرن کي کولين ها، پر کيس ائين ڪيئن ٿو چئي سگهان. هن کي چوان ٿو: ”زينوءَ کي موڪل ته پاڻ ڳالهائي، تو هروڀرو سندس ٺيڪو ته نه کنيو آ.“
مون واري مومل به سوال جواب ڪري لاشڪ ٿڪي آ، سو هوءَ واپس ٿي موٽ کائي. ورانڊي ۾ ئي هن جو آواز ڪن تي ٿيو پئيم ۽ هوءَ زينوءَ کي چوي پئي: ”مائي پاڻ به ته صاحب سان ڳالهاءِ. هتي پنهنجي وڪيل سان نٿي ڳالهائي سگهين ته اڳتي ڪورٽ ۾ ڪهڙا سوال جواب ڪندينءَ؟“
ٿوري دير چپ ٿي وڃي ٿي. مان سمجهان ٿو ته هوءَ ايندي يا ته هٻڪندي هوندي، يا رئو ٺاهيندي هوندي. منهنجي سامهون اچڻ لاءِ، دل من هڻندي هوندي ۽ ڳالهائڻ لاءِ لفظ توريندي تڪيندي هوندي. ان دم ئي دل ۾ خيال ٿو ورائي ته متان مون واري مومل به وري ساڻس ڳنڍي نه اچي، سو اتان ئي کيس ڪن تي ٿو هڻان: ”هاڻي مهرباني ڪري تون وڪالت ڇڏ، مون لاءِ ماني پچائي آءُ.“
مان ڪن ٿو ڏيان ته پنهنجي مومل جو گيهو بورچي خاني ڏانهن ٿو ٻڌان ۽ زينوءَ جي اچڻ جو آواز دل ۾ پيو محسوس ڪيان. هوءَ سرندي، سرڪندي، بيهندي، هلندي ڪائين ڪال در ۾ ائين ٿي منهن ڪڍي، جيئن پندرهينءَ جو چنڊ ڪي گهڙيون لڪ ڪري پوءِ اڀرندو آهي. هوءَ در جي تاڪ کي جهلي پير جي ننهن سان ڌرتي کوٽڻ لڳي ٿي. مان هن جي چنڊ جهڙي منهن کي ڏسان ٿو، جو حجاب کان ڳاڙهسرو ٿي ويو آهي ۽ پوءِ سندس ڊگهي هاٺي، موڪري سيني، چيتڻ جهڙي چيلهه ۽ ڀرپور ڍاڪن کي ٿو تڪيان، جيڪي هينئر مون کان هزار ڪوهن تي آهن. مون ان مفاصلي کي گهٽائڻ لاءِ پنهنجا پير پٿون ڪيا آهن، پر اهو اڻانگو پنڌ کٽيي نٿو کٽي. مان ڳالهائڻ ٿو چاهيان، پر ڳالهائي نٿو سگهان. زبان ڄڻ ته تارون سان ٺهڪي وئي آهي. مس مس ڳيتون ڏئي مان ڏک ۽ ميار مان ذري گهٽ روئڻهارڪو ٿي ڀڻڪان ٿو: ”آئين آن زينو؟“
هوءَ جواب ۾ ڪي ڪڇڻ بدران پنهنجيون چيرويون اکيون کڻي مون مئل کي رهندو ماري ٿي.
”منهنجي ڳالهائڻ تي ڏک ضرور ٿيو هوندءِ، پر زينو اهڙا ڏک ته تو به ڏنا هئا.“
هوءَ ائين ئي چپ.
”ياد اٿئي تو لاءِ مون ڦارون پئي پاتيون. تون رکو جواب نه ڏين ها ته ههڙا ڏونگر ڪٿي ڏسان ها.“
هوءَ اڀرندڙ چنڊ جيان آهستي آهستي ڪنڌ مٿي کڻي مون کي چوي ٿي: ”قرب ڪرين ته ڏکيءَ کي نه ڏکوءِ، مون بي وڙيءَ تي وڙ ڪر“
”توکي ڪهڙا ڏک ٿو ڏيان زينو؟“
”اهي ڏک ناهن ته ٻيو ڇاهي؟“
”زينو تون سمجهين ڇو نه ٿي؟ توکي پنهنجا ڏک ته ياد پون ٿا، پر منهنجا وساري ويهين ٿي. مان اڄ به تولاءِ ٻاٿون پيو کاوان.“
هوءَ ڪو جواب نٿي ڏئي، پر سندس اکيون ۽ منهن شوڪجي ٿو وڃي ۽ مون واري ڳالهه کي لياني ٿي ڪري ڇڏي. مان وري وار ٿو هڻان: ”زينو مئن لاءِ ايترا ماتم ڪونه ٿا ٺهن.“
”تو لاءِ مئل هوندو، مون لاءِ ته جيئرو جاڳندو آهي.“
پوءِ مون کي پنهنجو پاڻ تي خار ٿي اچي. مان ته ڪيڏو خسيس ٿي پاڻ کي پيو سندس پيرن ۾ اڇلايان ۽ هوءَ اها وڏائي ۽ هٺ ڪونه پئي ڇڏي. مان ڪانٽو بدلائي کيس چوان ٿو: ”توکي خبر آهي نه ته مان وڪيل آهيان؟“
”ها.“
”آندي اٿئي روڪڙ؟“
”ڪيتري آ تنهنجي فهي؟“
”هزار، ٻه هزار، ٽي هزار، ڪيس تي مدار آ.“
هوءَ رقم ٻڌي دهلجي ٿي وڃي. ڪي گهڙيون سوچي سوچي مون ڏي نهاري چوي ٿي: ”هينئر ته ڪي ڪينهيم. باقي اوڌر ڪرين ته چاڪري ڪري به وهي ڏينديس.“
”مان ته اڳواٽ روپيو روپئي تي وڄائي وٺندو آهيان.“ مان خار ۾ چوان ٿو.
”پوءِ ڇا ڪيان؟“ هوءَ بيوس ٿي پڇي ٿي.
”پٽ وٺڻو اٿئي زينو؟“
”ها.“
”پئسو به ڪونهئي؟“
”نه“
مان زينو ڏانهن ڏسان ٿو. هوءَ هينئر بيواهي آهي ۽ کيس ڪا واه ڪونهي. مان ورهين جا ورهيه هن لاءِ ڪوڙڪيون اڏيون، پر هينئر اچي ڦاٿي آهي. مان کيس ڦاٿل ڏسي مهل تي ڌڪ ٿو هڻان: ”زينو جي روڪڙي في نٿي ڏئين ته پوءِ اها ئي في وٺندوسانءِ، توکي مان سان نڀائڻو پوندو.“
”خدا جي قهر کان نٿو ڊڄين؟“ هن جون اکيون ذري گهٽ لال ٿي وڃن ٿيون.
”ان کان ڊنس تڏهن ته توکي زوري به نه کنيم، نه ته تون دادن سان ڪيئن لائون لهين ها. پر هينئر ڪنهن کان به نه ٿو ڊڄان.“
”تون ته ڪو صفا لانگڙ لاه آن.“ هوءَ رهندو مون واري جواب تي باه ٿي ٿئي.
”تون ئي ائين ڪيو آ.“
”مان؟“
”ها تون.“
هوءَ چپ ٿي وڃي ٿي ۽ ڪي گهڙيون دل من پڇي مون ڏانهن چوي ٿي: ”تنهنجي مدد جي گهرج ڪونهي، مان پاڻهي ٻار وٺنديس.“
”مليئي ٻار.“ مان ٽوڪ ڪيان ٿو.
”ڇو نه ملندو؟“
”زينو تون جي اهو ٻار وٺي وئينءَ ته توکي پيرين اچي پوندس.“
”ڪال ئي تنهنجو پيل هوندو ته پوءِ ڪيئن ملندو؟“
”مس مس سمجهيو اٿئي.“
هن جي منهن جو پنو ئي لهي ٿو وڃي. هوءَ مون واري رمز مان ئي سهي ڪري وئي آهي ته مان ضد تي بيٺو آهيان ۽ کيس ٻار ڪائين ڪال نه ملندو. هوءَ ليلهائي ٿي: ”ان انڌ جي گهوڙي تان ڪنهن حيلي لهندين؟“
”نه“ مان صفا پڙ ٿو ڪڍي بيهان. ”ڪهڙو رحم بيرحمن سان.“
هوءَ مون ڏانهن ڪي گهڙيون نهاري منهنجي اکين ۾ ديد لهڻ جي ٿي ڪوشش ڪري، پر انهن اکين تي ڇلر چڙهيل ڏسي لاچار چوي ٿي: ”چڱو جي نٿو مڙين ته پهريون ٻار وٺي ڏي، پوءِ اها ئي فهي ڏيندم. ڪڏهن وٺي ڏيندين؟“
”سڀاڻي شام کان اڳ، رات اتي ئي رهبي تنهنجي بلي.“
”مان به پهرين رات ٻڌل آهيان، پوءِ جوڳي نه ڪنهن جا مٽ.“
”پوءِ مان ٻڌل، تون ڇٽل.“
”ته پوءِ ڪا اميد نه رکجانءِ.“
”ٺيڪ، سڀاڻي لاءِ ٻڌل آهين نه؟“
”ها، سڀاڻي لاءِ ٻڌل.“
”انجام ڏي، متان پوءِ ڪو ڏٽو پوزين ڪرين.“
”هيءَ منهنجي سينڌ.“ هوءَ سينڌ تي رکي چوي ٿي.
اتي مون کي پنهنجي مومل جو گيهو ڪن تي پوي ٿو. هوءَ سهڪندي سهڪندي مون لاءِ ماني جو تشت کڻي اچي ٿي. ماني ٽيبل تي رکي پاڻ ڪرسيءَ ۾ ائين ڦان ٿي ڪري ٿي پوي، جيئن دٻي ۾ ڪا ٿڪل مينهن. گهڻي مهل کان پوءِ مس مس سامت ۾ اچي، مون کان پڇي ٿي: ”زينوءَ جي ڪم جو ڇا ٿيو؟“
”سڀاڻي ڇنڇر ڏينهن راڄوڻي ڪبي، نه ته پوءِ لاچار ڪورٽ ۾ ڪيس وجهندس.“
”ها، ننهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو وجهجي. پهريون ميار لاه، پوءِ ڪيس به نٿو ڀڳو وڃي.“
”ائين ئي ٿيندو سائڻ، جيئن تنهنجو حڪم.“ مان مٿس ٿورو ٿو ٿڦيان.
منهنجي جيپ ڳوٺ ڏانهن اڏامندي ٿي هلي ۽ جيٽ جهاز جون پئي سڪون لاهي. مان هونءَ به گهڻو ڪري مهيني ماسي ڇنڇر تي ڳوٺ ويندو آهيان. ان ڳوٺ ۾ ئي منهنجا ٻني ٻارا، ڪڙمي ڪاري ۽ رام راڄ آهن. اهو ڳوٺ مون کي سدائين کائڻ ايندو آهي ۽ مان هر ڀيري پهر پاڇو گذاري پوئتي موٽ ڪندو آهيان. پر هن ڀيري مان ڏاڍو خوش آهيان ۽ ساجهر پهچڻ لاءِ ڊرائيور کي جيئن پوءِ تيئن تيز هلائڻ لاءِ زور ٿو ڀريان. مان اباڻي ڳوٺ جون ٻيريون ۽ ٻيا وڻ ٿو ڏسان. انهن وڻن هيٺان ئي زينو آهي، جا ڪو وقت مون لاءِ ڊگهو اچو وڻ هئي، جتي مون لاءِ پڄڻ محال هو، پر هينئر اهو وڻ پنهنجي پڪل ڦر سوڌو سمورو پاڻ مون ڏانهن نمي آيو آهي ۽ مان ڪي گهڙيون اهو ڦر پنهنجي هٿن سان روڙي چکي چٻاڙي سگهندس.
منهنجي جيپ سڙڪ ڇڏي ڳوٺ جي گهٽيءَ ۾ ڦري پنهنجي بنگلي وٽ بيهي ٿي. جيپ جي گهرڪي تي مون وارا ڪمدار ڪاراوا ڀڳا ٿا اچن. هرڪو منهنجي خدمت لاءِ بيقرار آهي. ڪو جيپ مان ٽپڙ ٿو ڪڍي ته ڪو مون کي منهن کان پيرن تائين ڇنڊي ٿو. مان بنگلي ۾ پهچي ڪرسيءَ تي پوءِ ٿو ويهان، پهرين ڪمدار کي ڪرڙي آواز ۾ چوان ٿو: ”هن غلامو ڪتي جي پٽ کي گهراءِ ته سندس ڇنڇري لاهيان.“
”ڇو سائين، خير؟“
”پنهنجي ڀاڄائي کان ابهم ٻار کسيو اٿئين، ان کان وڌيڪ ڪهڙو ڏوه ٿيندو آ ڪمدار؟“ مان ڪمدار سان انهيءَ خار ۾ ٿو ڳالهايان. مون کي خبر آ ته مون واري اها ٿان شوخائي ڪم ڏيندي. ڪمدار مون واري رمز سهي ڪري ڪارائي کي ٻه رتيون سرس پاڻي ڏيندو ۽ مينهن واءُ هڪ ڪيون غلاموءَ کي چؤ کنڀو کنيو ايندو. مون وٽ پهچڻ کان اڳ سندس پير پٽيل هوندا، هن جون وايون بتال هونديون ۽ مون وارو هڪ ئي لوهارڪو ڌڪ هن کي موڙي ميڻ ڪري ڇڏيندو ۽ ڪا ڊه ئي نه جهليندو.
ڪمدار جو ڳوٺاڻين ريتن، رسمن، ڇيڙين نبرين جو ماهر آهي ۽ مون سان حجائتو آهي، سو نئين ڳالهه ٻڌي چوي ٿو: ”پر سائين ٻار ته نيٺ ڏاڏنگ لهڻو، جي مائي ان ساڳي گهر ۾ ئي ڇانو ڪري ويهي رهي ها ته غلامو ڇو ٻار کسي ها.“
”ڪمدار، زوري پرڻائينديس ڇا؟“
”سائين اڳي ته اهو رواج هو، خانصاحب واري زماني ۾.“
”ميان نئون زمانو آ. اها ٻار جي ماءُ جي مٿي دانهين ها ته غلاموءَ جي نه رن بچي ها نه روڳڙي. شڪر ڪر جو مون وٽ ئي پهتي. راڄوڻي ڪم جون چاٻيون پنهنجي هٿ ۾ آهن، جيئن ڦيرايون تيئن پيو ٺهي.“
”سائين، غلامو به اهو ڪم تنهنجي طاقت تي ڪيو، نه ته هن کي ٻي ڪهڙي واه.“
”نه نه ميان، قانون بڇڙي بلا آهي.“
ڪمدار مون کي بئنش تي ڏسي، آئي مڃي مون کان پڇي ٿو: ”پوءِ سائين جيئن حڪم ڪيو.“
”هينئر جو هينئر غلامو ٻار سوڌو پهچي.“
ڪمدار منهنجو حڪم ٻڌي وڄ وانگر وڃي ٿو ڪارائي تي ڪرڪي. ڪمدار جي آواز ۾ وري مون کان به وڌيڪ گجگوڙ آهي. هو ڪارائي کي باه جو ڌاڻي ڏئي حڪم ٿو ڪري: هينئر جو هينئر بنا دير ٻار مائي جي جي حوالي ڪري اچي سهڻي ورندي ڏي. ٻيو ٻڌ، غلاموءَ کي منهنجو نياپو ڏجانءِ ته مهينو کن صاحب جي منهن تي نه چڙهي، نه ته کل کاري وجهندس.“
مان جيسين ٻنيون ٻارا گهمي واپس بنگلي تي پهچان ۽ تڙ ڪري ڪپڙا لٽا بدلائي بالم ٿي ويهان ٿو ته اهو ڪارائو اچي خبر ٿو ڏئي ته ٻار مالڪين پهچي ويو ۽ هرڪو هينئر ريان کنيان آهي. مان به ٻانهن سيراندي ڪري ليٽي ٿو پوان.
اڳهون ڪڪڙيون دس هنيو، گهڻو ڪري اڌ رات پئي لڙي. چؤ ڀرف چپ چپات ۽ سانت لڳي پئي آهي. ڳوٺ جا ڪتا جي مالڪن کان به وڌ عاشقن جا ويري ٿين، سي به ڪنهن ڪنڊ ۾ وڃي پئجي رهيا آهن. ان سڄي جهان ۾ مان ئي تارا پٽي پيو عجيبن لاءِ اڱڻ ٻهاريان ۽ واٽون نهاريان. مٿي نيري آسمان ۾ تارا پيا ٽمڪن. مان هر هڪ تاري کي چتائي پيو نهاريان ته ان ۾ زينوءَ جو منهن پيو پسان. آسمان ۾ انهن تارين جي پاسي کان اڇو پٽو جرڪي پيو ۽ مان ان پٽي ڏي ٿو نهاريان، جو اهو رستو اهو ئي گس وٺي زينو مون ڏي اچڻي آهي.
ڪن تي ٿورو دٻڪو ٿو پئيم. مان ڪر کڻي ان طرف پيو واجهايان، پهريون ڪاري ٻاٽ، پوءِ پاڇولو ۽ پوءِ ڪپڙن جو سرڙاٽ. هوريان هوريان پدمڙا پير پير ۾ کڻندي کڙڪو ماريندي – هائو ٻيلي اچي ٿي. سندس جوان جماڻ جسم جي کٿوري پهريون ئي ٿي پڄي. ايتري کٿوري ته مون کي پاڻ واري مومل مان به نه ايندي آهي، جا الائي ڪيتريون شيشين مٿان شيشيون پاڻ تي ڀٽيندي آهي. مان اکيون ٻوٽي نڪ مان ڊگهو ساه کڻي زينوءَ جي بدن جي سرهاڻ هڪ ئي وار ٿو جهٽيان. هو تيستائين منهنجي کٽ وٽ پهچي وڃي ٿي. مان هوريان ڀڻڪو ٿو ڪيان: ”ڏاڍو اوجاڳو ڪرايئي؟“ هوءَ کٽ جي پيرانديءَ تي ويهي مون کي چوي ٿي: ”ڇا ڪيان، ڇوڪر کي ڍه پئجي وئي آهي. اڃا سمهاري اٿان ته ٻرڙاٽ شروع ٿو ڪري. لاچار کيس کڻي آيس ته متان خواري نه ڪري.“
مان ڇرڪ ڀري کٽ تي ويهي ٿو رهان ۽ کانئس پڇان ٿو: ”ننڍڙو کڻي آئينءَ ڇا، ڪاٿي آ؟“
”اجهو هي اٿئي ڍولو، ڏس نه هوبهو جهڙو دادن.“ هوءَ ٻار تان رئو لاهي مون کي ڏيکاري ٿي.
”دادن جهڙو ته ڪونهي.“ مان ٻار کي گهوري گهوري چوان ٿو.
”ننڍڙو آ نه، توکي خبر نٿي پوي. وڏو ٿيندو ته تِر به دادن کان نه مٽيندو. ان آسري تي ته پئي جيئان.“ هوءَ ٿڌو شوڪارو ڀري ٿي.
”هاڻي ته چپ ۾ آ.“
”ها، هاڻي ته ننڊ ۾ به کلي ٿو، پر چوڙ تان ٿي لاهيانس ته چپ ٿو چِٻا ڪري. دادن جو به مون تي اهڙو ئي آر هوندو هو. جهٽ پلڪ هيڏي هوڏي ٿيندي هيس ته من مارئيي جيان ئي ٻوٿ بڇڙو ڪندو هو.“
”زينو.“ مان کيس هوريان سڏيان ٿو، ڄڻ ڪنهن اونداهين انهي ڦٽل کوه مان.
”جيءُ.“
”دادن ڏاڍو پيارو هيئي؟“
”ڏاڍو، روح رليل هئا نه صاحب.“
مان ماٺ ميٺ ۾ آسمان کي ٿو تڪيان. تارا ۽ گس جيئن پوءِ تيئن مون کان پري ٿيندا پيا وڃن. هوءَ ڪي گهڙيون منهنجي ڳالهائڻ جو انتظار ڪري چوي ٿي: ”تون وري ڪهڙن پورن ۾ پئجي وئين؟ تون وڪيل ماڻهو، توکي پنهنجي فهي سان ڪم. ٿورو سر ته ٻار کي ليٽايان، ڄاڻ باک ڦٽي.“
هوءَ ٻار کي هيٺ سمهارڻ لاءِ نوڙي ٿي. مون کان بي اختيار درهڙي ٿي نڪري وڃي. مان هوريان رڙ ڪري هن کي جهليندي ٿو چوان: ”نه زينو، ٻار کي چوڙ تان نه لاهجانءِ، ٻار روئي پوندو. مان هن کي سدائين کلندو ڏسڻ ٿو چاهيان.“