باب ڇهون
انهن ئي خيالن ۾ هيو ته شهر ۾ افراتفري مچي وئي. ماڻهو چئمگويون ڪرڻ لڳا. هن ڏٺو شهر ۾ اچ وڃ گهٽجي وئي. روڊ خالي ٿي ويا. هڪ هنڌ ڪجهه ماڻهو سُس پُس ڪري رهيا هيا. هو وڌي انهن وٽ ويو. ماڻهو هڪ پراسرار اجنبي کي ڏسي چپ ٿي ويا. انهن سمجهيو، يا ته هو جاسوس آهي، يا فرشتو جيڪو انقلابين جا روح قبض ڪندو. انهن کي خاموش ڏسي عثمان عليءَ ڳالهايو. “ڇا ڳالهه آهي ڀائرو....” شهر ۾ هيءَ افراتفري ڇو آهي؟”
انهن مان ڪنهن جواب نه ڏنو. هن جي ٻيهر پڇڻ تي هڪ پوڙهي جنهن جي گهنجيل منهن تي مڇون کاڏيءَ کان هيٺ لڙڪي رهيون هيون، طنز ڀريل لفظن ۾ چيو.
“تون قوم جو ڪهڙو فرد آهين، جنهن کي اها خبر نه آهي ته اڄ پندرهن انقلابين کي موت جي سزا ڏني ويندي؟”
ان پوڙهي شخص چيو ۽ پوءِ لٺ سهاري ائين هليو ويو جيئن هو لٺ کي سهارو ڏيندو هجي ته لٺ هلڻ لائق هجي، هر ڪو ڪاوڙ ۾ ويڙهيل هيو، ڪاوڙ اهڙو احساس آهي، جنهن اڳيان خوشي ۽ پويان خوف هوندو آهي، خوشيءَ ۾ انسان هوش وڃائي ڏوهي ٿي پوندو آهي ۽ ڪاوڙ کانپوءِ خوف ائين ٿي ويندو آهي جيئن بکايل تي سيءُ.
عثمان عليءَ اهو منظر اکين سان ڏسڻ چاهيو. هو هلندو صدر بازار پهتو ته دوڪان بند هيا. پريان ميدان ۾ توپون قطار ۾ بيٺل هيون ۽ ڀرسان ئي هڪ عارضي ڦاسي گهاٽ جوڙيو پئي ويو.
اهو سڀ ان بغاوت جو نتيجو هيو جنهن کي ڪچليو ويو. ڪجهه ڏينهن اڳ ڪمانڊنگ آفيسر ميجر ميڪ گريگر کي ايڪويهين رجمنٽ جي بغاوت جي خبر پئي هئي. اهڙي خبر کيس صويبدا رام بني ۽ جمعدار لڪشمڻ گداريءَ ٻڌائي هئي.
بغاوت واري رات اهي ميجر ميڪ گريگر جي بنگلي تي پهتا. ميجر ان وقت ننڊ ۾ محو هيو، کيس جاڳائي اها خبر ڏني وئي ته “ايڪويهين بمبئي نيٽو انفنٽري رجمنٽ اڄ رات ٻئين وڳي بغاوت جو منصوبو جوڙيو آهي، ان بغاوت جي اڳواڻي حوالدار رام دين پانڊي ۽ حوالدار سورج بالي تيوري ڪندا.”
اهڙي خبر ملڻ شرط ميجر ميڪ گريگر اعليٰ آفيسرن کي اطلاع ڏنو. سنڌ جي ڪمشنر بارٽل فريئر حالتن کي قابو ڪرڻ لاءِ احڪام جاري ڪيا. ايڪويهين رجمنٽ کي ڪڙو چاڙهي باغين کي گرفتار ڪيو ويو. ڪجهه باغي فرار ٿي ويا جن کي ڳولهي قتل ڪيو ويو. پڪڙيل فوجين مان يارهن کي ڦاسيءَ جي سزا ٻڌائي وئي، جڏهن ته پنجن کي توپن سامهون ٻڌي گولن سان اڏارڻ جو حڪم ڏنو ويو.
ايمپريس مارڪيٽ جي عمارت ان رات وسيل مينهن ڪري روڊ جي ڦهليل پاڻيءَ ۾ عڪس ٺاهي رهي هئي. حقيقت ۾ ان عمارت جو ڪو وجود نه هيو. ان جاءِ تي هڪ وسيع ميدان هيو جنهن پويان اهو قلعو نظر اچي رهيو هيو، جتي انگريز فوجين جي رهائش هئي. پيراڊئيز گارڊن کان اولهه طرف ڦهليل ان قلعي اندر خوف واري ڪيفيت هئي. ميري ويدر جي وکريل وارن مان حيرت آکيري ۾ ويٺل جهرڪيءَ جي ٻچن جيان ٻاهر نهاري رهي هئي، قلعي اندر انگريز عورتن جي حفاظت ان حوالي هئي. ميري ويدر کي انگريز عورتن جي حفاظت ۾ جيڪو ڦل ملڻو هيو، اهو هڪ ٽاور هيو، جنهن جي کيس خبر نه هئي.
عثمان عليءَ ڏٺو ميدان چوڌاري بيٺل ماڻهن جون اکيون ڳوڙهن جيان ڳٽن تي لڙڪي رهيون هيون، حيرت ۽ خوف، پري پارسين جي آخري آرامگاهه “ٽاور آف سائلينس” مٿان ڳجهن ۽ سرڻين جيان لامارا ڏئي رهيو هيو.
اهو سيپٽمبر جو مينهن هيو جيڪو رات دل ڏاريندڙ گجڻ ۽ وڄ سان وسيو هيو. صدر بازار جي دوڪانن اڳيان ڏنل ڪاٺ جي ڇپرن مان پاڻي ائين ٽمي رهيو هيو جيئن شهر جي هر گهٽي روئندي هجي.
عثمان علي هجوم ۾ موجود هيو، ان ڏٺو حيسيل ماڻهن جا هٿ دلين تي هيا، ميدان ۾ عارضي ڦاسي گهاٽ، ڳاٽ مٿي ڪري بيٺل هيو، اها ان لاءِ فخر جي ڳالهه هئي ته وطن دوست باغين جي ڪم اچي رهيو هيو. غلاميءَ جا سڀ رستا ڦاسي گهاٽ تي کلن ٿا ۽ آزادي جا رستا ڦاسي گهاٽ کان شروع ٿي کليل هوا ۾ نروار ٿين ٿا. عثمان علي تجسس ۽ حيرت مان هر شيءِ ڏسي رهيو هيو. ڦاسي گهاٽ ڀرسان ڪيتريون ئي توپون ائين بيٺل هيون جيئن گوڏا کوڙي باغين کان معافي وٺنديون هجن. هڪ دل ڏاريندڙ منظر هيو ۽ ان منظر جا سوين گواهه هيا. هزارين اکيون هيون، ڪيتريون ئي ڌڙڪندڙ دليون هيون.
ڪراچيءَ جي گهم، اندر جي ٻوسٽ جيان مشهور آهي. مينهن وسي ته اهو ٻوسٽ ٻاڦ بنجي اکين مان وهي پوي پر اهو منظر دونهي جهڙو هيو. باهه جي ڄڀيءَ جهڙو هيڊو ۽ ڄر جهڙو نيرو، هر طرف درد جا ست رنگ ڦهليل هيا. آسمان مان انڊلٺ چيلهه چٻي ڪري هيٺ ڏسي رهي هئي. جڏهن باغين کي ميدان ۾ آندو ويو ته انهن جا هٿ پويان ٻڌل هيا. کين قطار ۾ بيهاري اهو ڪارو چٺو پڙهي ٻڌايو ويو جنهن ۾ الزام هيو ته “انهن برطانيه جي شاهي تاج خلاف بغاوت ڪئي آهي ۽ بغاوت جي سِلي ۾ کين موت جي حوالي ڪيو ويندو.”
يارهن ڄڻن کي ڦاهي گهاٽ طرف اشارو ٿيو. انهن آزاديءَ جي حق ۾ نعرا هيا ۽ مٿي ڦاهي گهاٽ تي چڙهي ان وقت جو انتظار ڪرڻ جڏهن سندن روح آزاد ٿي غلاميءَ کي للڪاريندو. ڦاهيءَ کان اڳ انهن جي منهن تي ڪو ڪپڙو نه وڌو ويو. ڳچيءَ ۾ رسو وجهي، ڦٽي کي ڇڪيائون ته باغين جون اکيون ڏسي انگريز عملدار گهٻرائجي ويا، هجوم مان آهون بلند ٿيون. ڪيترا فرد دل نه جهلي پٽ تي ڪري پيا. ڪن کي اکين ۾ ڳوڙها ته ڪن کي ڏندين آڱريون هيون.
ڦاسي ڏيڻ کانپوءِ لاشن کي هيٺ لاهي تلوارن سان ڳڀا ڪري اڇلايو ويو. پنجن باغين، جن ۾ رام دين پانڊي ۽ سورج بالي تيوري شامل هيا، انهن کي توپن اڳيان ٻڌو ويو. ڪراچيءَ جي ماڻهن ان کان اڳ اهڙو منظر نه ڏٺو هيو. اهي چپ هيا ۽ اهڙي چپ ۾ سوين آواز دفن هيا.
جڏهن باغين کي توپن سان ٻڌي رسيءَ کي باهه ڏيڻ جو اشارو ٿيو ته باهه جي مشعل هيٺ جهڪي، ان رسيءَ کي باهه ڏئي ڄڻ آخري سجدو ڪيو، رسين کي باهه لڳڻ سان توپن جا ٺڪاءَ ٿيا. ماڻهن ڏٺو انهن جي جسم جا ٽڪرا پکي بنجي اڏاڻا، اهي ڪبوترن جيان ولر جي صورت ۾ گول چڪر ڏئي رام باغ جي ماتا مندر تي لٿا.
عثمان عليءَ ڪڏهن سوچيو به نه هيو ته کيس ڏسڻ لاءِ اهڙا منظر ملندا. هو جيئرو ۽ موجود هيو، هن اڳيان هر شيءِ وجود رکندڙ هئي، اهڙا منظر ڏسي هو سوچڻ لڳو، هيءَ ڪهڙي آزاديءَ جي جدوجهد آهي، جنهن جي نتيجي ۾ آزادي هندوستان لئي نفرت جو پيغام کڻي ايندڙ هئي. انسانن جو قتل عام جنهن ۾ ڪئي بي گناهه مرڻا هيا. مذهب جي بنياد تي ملڪ ٽٽڻو هيو ۽ ڪمزور قومن جا حق غصب ٿيڻا هيا.
باغين جي موت حوالي ٿيڻ کانپوءِ هجوم ڇڙوڇڙ ٿي ويو. هوا ۾ اڃان به بارود جي بوءِ سمايل هئي. عثمان عليءَ محسوس ڪيو. توپن سان ٻڌي اڏاريل باغين جي رت جا ڇنڊا ماڻهن جي منهن تي لڳل آهن.
هو واپس مڙيو ته ساڳيو هاڪر هن سامهون اچي ويو، هاڪر جي هٿن ۾ جهليل اخبارون وسيل مينهن کانپوءِ آليون پئي نظر آيون. اهو وڌي هن وٽ آيو ۽ چيائين “اهو سڀ اسان جي ڪرتوتن جو سلو آهي.”
عثمان عليءَ ڳالهه نه سمجهي.
“اهو وري ڪيئن؟” هن پڇيو.
“جيڪڏهن پنهنجا هندوستاني انگريزن جي مخبري نه ڪن ها ته شايد هيءُ سانجو پيش نه اچي ها.”
ٿوري دير پئي چپ ٿي ويا ۽ پوءِ عثمان عليءَ ڳالهايو.
“آزاديءَ جي متوالن جو انجام ڏسي، دل ۾ انگريزن لاءِ نفرت وڌي وئي آهي. اهڙي بي دردي ۽ بي رحميءَ جو تاريخ ۾ مثال گهٽ ملي ٿو.”
هاڪر جي منهن تي افسوس جا پاڇولا اچي ويا. ان موضوع تبديل ڪرڻ لاءِ کيس ٻڌايو. حريت پسندن کي تنهنجي اچڻ جو اطلاع ڏئي ڇڏيو آهي، اهي توسان ملڻ چاهين ٿا. جيترو جلد ٿي سگهي، تون اتي پهچ”.
عثمان عليءَ “ها” ڪئي، هو هاڪر کان موڪلائي اڳتي وڌيو، هن پڪو پهه ڪيو ته هو حريت پسندن سان هرحال ۾ ملندو، ڇو جو لزا کي ڳولهڻ جو اهوئي رستو هيو، لزا انهن وٽ هوندي ۽ هو ان کي آزاد ڪرائيندو.
•