باب اٺون
هن وٽ هڪ اهڙو مقامي سپاهي هيو جنهن کي نڪ ۾ ٽي سوراخ هيا، اهي ڏسڻ ۾ ٻه هيا پر هڪ سوراخ مخفي هيو، جيئن انسان کي ڇهون حواس عطا ٿيل آهي، جيڪو کيس اوچتو ٿيندڙ واقعن کان باخبر ڪندو آهي، ائين ان کي فطرت ٽيون نڪ ڏنو هيو، جيڪو بي بوءِ شين جي بوءِ محسوس ڪندو هيو. ڪرنل ان کي پاڻ وٽ گهرائي سندس ڳچيءَ ۾ لزا جو ڳاڙهو رومال ويڙهيو ۽ پوءِ ڊائننگ ٽيبل تان ڍڳي جي گوشت مان بچيل هڏي کي هٿ ۾ کڻي کيس اشارو ڪيو “وڃ ۽ وڃي ڳولهه، جيڪڏهن ناڪام ٿئين ته هڏي جو هڪ ڌڪ تنهنجي نڪ لاءِ ڪافي آهي.”
سپاهيءَ کي خبر هئي ڪرنل چريو ٿي پيو آهي، سندس نڪ ۾ اهڙو حواس به هيو جو هو چريائپ سنگهي سگهندو هيو.
“پرسرڪار” هن چيو ۽ ڪرنل محسوس ڪيو جيئن ان وات سان نه ڳالهايو هجي. “اڄڪلهه هوا بند آهي، جيئن کلي ته بوءِ جو سفر شروع ٿي ويندو.”
ڪرنل وسري ويل ٽهڪ ياد ڪري روئي ويٺو.
“وڏو ڪو...” ڪرنل چوڻ چاهيو پر وات تي هٿ ڏئي لفظ روڪيائين، هن هٿ هٽايو ته لفظن جي رواني شروع ٿي وئي. “منهنجو مطلب آهي تنهنجي ڳالهه نه سمجهي.”
سپاهيءَ هٿ ٻڌي عرض ڪيو “هوا پنهنجي رخ سان بوءِ محسوس ڪرائيندي آهي، لزا جي بوءِ هوا ۾ سفر ڪري مون تائين پهچندي، هوا بند هوندي ته نڪ نه کلندو.”
ڪرنل ان ڪالي ماتا جي مڃيندڙ کي يسوع جو قسم ڏنو ته “جتي تلوارون ڪم نه ڪنديون آهن اتي نڪ ئي اهڙو هٿيار آهي، جنهن سان مقصد ماڻي سگهجي ٿو.”
سپاهي لزا جو ڳاڙهو رومال ويڙهي بنگلي کان ٻاهر نڪتو ته ڪرنل جي ٽيبل تي رکيل هڏي کي ياد ڪري سندس وات ۾ پاڻي ڀرجي آيو.
جماعت الاخصار جي سربراهه کي خبر پهچي وئي ته انگريزن کي لزا جي موجودگيءَ جو اطلاع ملي چڪو آهي، اهو سڀ هڪ فوجيءَ ڪري ٿيو آهي، جنهن جو تعلق بنگال سان آهي ۽ پنهنجين لڪيل شڪتين ڪري انسانن کي انهن جي شڪلين مان نه پر بوءِ مان سڃاڻي ٿو، کيس اهڙي بوءِ ڪوهن کان محسوس ٿئي ٿي. ان لزا جي بوءِ محسوس ڪري ڪرنل کي اطلاع ڏنو آهي ته لزا ڍاڍري بندر تي هڪ زمين دوز مدرسي ۾ قيد آهي، جنهن مدرسي مٿان مندر ٺهيل آهي ۽ ان مندر جا پنڊت پيشانيءَ تي ڀڳوان جو ٽڪو هڻي عربيءَ ۾ پڙهن ٿا.
اهڙي خبر پهچڻ شرط جماعت الاخصار حرڪت ۾ اچي وئي ۽ حرڪت الاخصار نالي هڪ ٽولي ترتيب ڏني، ان ٽوليءَ جو سربراهه عثمان عليءَ کي مقرر ڪيو. عثمان علي انهن لاءِ هڪ قابل ڪارڪن ثابت ٿيو هيو، جماعت الاخصار جو سربراهه هن جي ڪم مان مطمئن هيو. عثمان عليءَ هندو مسلم اتحاد لاءِ ڪم ڪيو هيو.
جماعت الاخصار جي سربراهه عثمان عليءَ کي حڪم ڏنو ته “هو هڪدم ڍاڍري بندر روانو ٿئي ۽ انگريزن جي پهچڻ کان اڳ لزا کي ڪڍي ٻيڙيءَ رستي اتر ڏانهن ڏهه ڪوهه سفر ڪري پالارا بندر پهچي، اتي خدا بخش کٽيءَ نالي هڪ مهاڻو ۽ مجاهد موجود آهن، جيڪي سندس مدد ڪندا.”
عثمان علي اهڙي موقعي جي ڳولها ۾ هيو، حڪم ملڻ شرط سندس منهن ۾ رت ڀرجي آيو. اکيون روشن ٿي ويون، مرڪي عرض ڪيائين “قبلا مان توهان جي اميدن تي پورو لهندس. ڪوشش ڪندس ته انگريز لزا تائين پهچي نه سگهن، بس توهان جي دعا گهرجي، دعا ڪندا ته پنهنجو مقصد ماڻيان ۽ لزا کي ڪڍي وڃڻ ۾ ڪامياب ٿيان.”
“آمين” جماعت الاخصار جي سربراهه سڀني سميت چيو، عثمان عليءَ کي ڍاڍري بندر رواني ٿيڻ کان اڳ هڪ طمنچو ڏنو ويو جنهن تي هڪ انگريز ڪمپنيءَ جي مهر هئي ۽ هيٺان بريڪيٽ ۾ سن پڙهي هو حيران ٿي ويو. اها هن جي جنم جي تاريخ هئي، کيس اکين تي يقين نه آيو. هن اکيون ڦاڙي وري پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي ته هڪ ڪارڪن کيس ٽوڪيو. “ڇا ٿو ڏسين طمنچو اصلي آهي، انگريز ڀل نقلي هجي پر انهن جو اصلحو اصلي هوندو آهي.”
ڪارڪن جي ڳالهه تي عثمان عليءَ طمنچي جو جائزو ورتو. اهو ڊگهي ۽ ويڪري نليءَ وارو هيو. ويڪر ايڏي ته هئي جو ان ۾ ماڻهو جو منهن پئجي وڃي. ٽڪٽڪي ۽ ٽريگر چانديءَ جا هيا. جيئن ڪلاچيءَ ۾ مشهور هيو ته مسلمان سڄو سون جو هجي پر ان جي پٺ پتل جي هوندي آهي ۽ هندو ڀل سڄو پتل جو هجي پر ان جي پٺ سون جي هوندي آهي، ائين اهو طمنچو سڄو لوهه جو هيو پر ٽڪٽڪي ۽ ٽريگر چانديءَ جا هيا. عثمان عليءَ کي هر هنڌ نفرت جو عنصر نظر آيو، پوءِ اهي هندو مسلمان هجن يا طمنچو. هن هندو مسلم اتحاد کي قائم رکڻ لاءِ هڪ دفعي انهن کي صلاح ڏني ته اهي پنهنجي پٺ هڪ ٻئي سان مٽائين، ائين ڪرڻ سان اهي خالص ٿي پوندا، پر هن جي اهڙي صلاح تي ڪنهن عمل نه ڪيو ۽ هندوستان جو اڳ ۽ پٺ بدلجي ويو.
عثمان علي ڪارڪنن سان گڏ جڏهن ڍاڍري بندر پهتو ته پري کان بدبوءِ شروع ٿي وئي. اها بدبوءِ ڪڇون ۽ ڪميون پچائيندڙ انهن ڍيڍن جي گهرن مان اچي رهي هئي جيڪي انهن جو ماس کائڻ ثواب سمجهندا هيا. ان بندر جو نالو انهن ڍيڍن پويان پيل هيو. ڍاڍري بندر انهن ڳوهن جي ڪري به مشهور هيو جيڪي ماڻهوءَ جي قد کان وڏيون هيون ۽ هر هر زبان ڪڍي ڄڻ ڪجهه ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪنديون هيون. دراصل اهي دانهن ڏيڻ چاهينديون هيون ته انهن جو نسل تباهه ٿي رهيو آهي. روز انهن جا جهاز ڀرجي خليج وڃن ٿا ۽ عرب انهن جو گوشت کائي زيادتي ڪن ٿا.
اتي ڍيڍ عورتون سانڊن جي جيري مان تيل ڪڍي بوتلن ۾ محفوظ ڪنديون هيون. حڪمت ۾ اهو تاثر آهي ته ساڳي شيءِ ساڳي شيءِ کي فائدو پهچائي ٿي. سانڊو سخت ٿئي ٿو ان ڪري اهڙو تيل مرداڻي عضوي ۾ سختي پيدا ڪري ٿو. عثمان عليءَ ڏٺو بندر ڪناري آباد ان ڳوٺ جي گهرن جون ڇتيون ڪاريون هيون. سڄي ڳوٺ جي ڀتين کي دونهي جو رنگ ڏنل هيو ۽ ماڻهو هلڻ ۾ ايڏا سست هيا جيئن ڪمين جي ڊوڙ.
عثمان علي جماعت الاخصار جي ٽولي جي اڳواڻي ڪندي جڏهن ان مندر کي ڳولهيندي هڪ مسجد ۾ پهتو ته اتي ويٺلن جي ڏاڙهيءَ جو رنگ گيڙو هيو. هن اتي پهچي ان مندر جو ڏس پڇيو جنهن هيٺان مدرسو آهي ته کيس ڪنهن جواب نه ڏنو، اهي هيٺ ڪنڌ ڪري ديو ناگريءَ ۾ لکيل ڪو ڪتاب پڙهي رهيا هيا. عثمان عليءَ کين يقين ڏياريو ته هو جماعت الاخصار جا ڪارڪن آهن ۽ انگريزن جا جاسوس نه آهن ته انهن مان هڪ گيڙوئين ڏاڙهيءَ کي کنهندي چيو “ثبوت ڏيو؟”
عثمان عليءَ طمنچو ڪڍي ان کي ڏيکاريو. طمنچي جو منهن هن پاسي ۽ هٿيو ٻئي پاسي هيو، اتي ويٺل سمجهي ويو ته هي پنهنجا ماڻهو آهن ڇو جو طمنچي جو منهن جيڪڏهن انهن ڏي هجي ها ته پڪ سان اهي انگريزن جا جاسوس هجن ها پر هٿيو انهن ڏانهن هيو. اهي ڏاڙهين وارا شخص حرڪت الاخصار جي ٽولي کي مسجد جي هجري مان هوڪڙ ڏئي ويندڙ هڪ ڏاڪڻ مان هيٺ وٺي ويا جتي زمين دوز مندر هيو. ان مندر جي ديويءَ اڳيان پرساد پيل هيو. حرڪت الاخصار جي مجاهدن کي اتي ويهاري پرساد سان خاطر تواضح ڪئي وئي. انهن کي گاءِ ماتا جي ڇڊي کير جي لسي پيئاري تازو توانو ڪيو ويو. جڏهن انهن جا ٿڪ لٿا ته هڪ شخص ڳالهايو. “هيءُ سڀ هندو مسلم اتحاد جو مثال آهي، مسجدن هيٺان مندر آهن ۽ مندرن هيٺان مسجدون. جيئن هن مسجد هيٺان مندر آهي ائين هتان کان ڪوهه پري هڪ مندر هيٺان مدرسو آهي.”
“ها، اسان کي ان مدرسي جي ڳولها آهي” عثمان علي چيو.
“ٿورو ٿڪ ڀڃون ته توهان کي اوڏانهن روانو ڪيون ٿا.” ان شخص چيو ۽ پوءِ هليو ويو.
عثمان علي سوچيندو رهيو. هيءُ ڪهڙو هندو مسلم اتحاد آهي، جو مدرسا، مسجدون ۽ مندر هڪ ٻئي ۾ لکيل آهن، هو سوچي ئي رهيو هيو ته ديويءَ واري پاسي کان آواز آيو. “اهو انڪري ته جڏهن ڪو قوم جو دشمن ۽ غدار، جيڪو عيسائي، هندو يا مسلمان ٿي سگهي ٿو، ان کي هتي آڻي ائين لڪائبو آهي جو ڪو شڪ نه ڪري. هندو هوندو آهي ته ان کي مندر هيٺان مسجد ۾، مسلمان هوندو آهي ته ان کي مندر هيٺان مدرسي ۾ لڪائبو آهي، اهي سڀ لڪڻ جون جايون آهن، عبادت سان انهن جو تعلق ڪونهي.”
عثمان عليءَ جا ڪن کڙا ٿي ويا، کيس اعتبار ئي نه ٿي آيو ته ڪو سوچن جو جواب زبان سان ڏئي سگهي ٿو، هن ته صرف سوچيو هيو. هن جي سوچن کي ڪنهن ٻڌو؟ ۽ انهن جو جواب ڪيئن آيو؟ هن ديويءَ جي منهن ۾ ڏٺو، سندس وات مان نڪتل ڳاڙهي زبان گم هئي.
گهڙي گذري ته هڪ گيڙو ڏاڙهيءَ وارو ڏاڪڻ مان لهي هيٺ آيو ۽ چيائين “هلو، هلڻ جو وقت ٿي ويو آهي.”
اهي ان پويان ڏاڪڻ چڙهي مٿي آيا. سج لهي چڪو هيو ۽ هلڪي اوندهه هر طرف ڇانيل هئي. هو سڀ هڪ گيڙو ڏاڙهيءَ واري جي رهنمائيءَ ۾ ٻه ڪوهه سفر ڪري اهڙي مندر وٽ پهتا جنهن جي در تي هڪ وڏو گهنڊ لڙڪي رهيو هيو. ان شخص اتي پهچڻ شرط گهنڊ کي ائين لوڏيو جيئن هو ان جي آواز ۾ ڪو پيغام ڏيڻ چاهيندو هجي. ٻه ٻاوا ٻاهر نڪتا ۽ انهن نڪرڻ سان سوال ڪيو.
“عيسائي آهن؟”
“ها” گيڙو ڏاڙهيءَ واري جواب ڏنو.
عثمان عليءَ سميت ٽولي ۾ موجود سڀني اعتراض ڪيو.
“پر اسان ته مسلمان آهيون.”
گيڙو ڏاڙهيءَ وارو کليو ۽ چيائين “اهي سڀ ڳجها اشارا آهن، عيسائي معنا مسلمان، مسلمان معنا هندو ۽ هندو معنا پارسي”
“پارسي معني؟” عثمان عليءَ سوال ڪيو.
“پارسي معنيٰ دربدر، ڪڏهن ڪنهن ملڪ جا ڌڪا ته ڪڏهن ڪنهن ملڪ جا ٿاٻا.”
هو جڏهن مندر ۾ پهتا ته رکيل مجسمي ۾ حرڪت ٿي، اهو پٿر جو مجسمو نه پر رميش لال هيو، جنهن جا انگريزن خلاف قصا مشهور هيا. هڪ دفعي ان عورت جو روپ بدلائي هڪ انگريز آفيسر کي قتل ڪيو هيو، اهو اهڙو ٻهروپ ڌاريندو هيو جو آئيني اڳيان پاڻ کي سڃاڻي نه سگهندو هيو. ان لاءِ اهو قصو به مشهور هيو ته هڪ دفعي پاڻ تي عاشق ٿي پيو، هو پورو ڏينهن ڪجهه کائڻ پيئڻ بنا آئيني ۾ پاڻ کي ڏسندو رهيو ۽ جڏهن رات ٿي ته هو اوندهه ۾ پاڻ کي وڌيڪ ڏسي نه سگهيو ۽ هيٺ ڪري پيو. ٻين سمجهيو شايد ڪنهن انگريز جي حملي کان زخمي ٿي هيٺ ڪريو آهي، پاڻي پيئاري پڇيائونس.
“ڪنهن حملو ڪيو؟”
جواب ڏنائين “مون پنهنجو پاڻ تي حملو ڪيو ۽ گهايل ٿي پيس.”
ٻيا خوش ٿيا ته رميش لال انگريزن خلاف مشقن ۾ ايڏو ته محو آهي جو پنهنجيون مشقون پاڻ تي ٿو ڪري.
عثمان علي مندر ۾ گهڙڻ سان رميش لال جي روپ کان گهڻو متاثر ٿيو، جنهن ۾ هو پٿر جي ديويءَ جو روپ ڌاري ويٺل هيو، رميش لال اڳتي وڌي عثمان عليءَ جو جائزو ورتو. ان جي منهن ۽ اکين ۾ چتائي ڏٺو، پوءِ سوال ڪيائين “تنهنجو ڪرمنڊل ڪٿي آهي؟”
عثمان علي اهڙي سوال تي وائڙو ٿي ويو، سندس پيرن هيٺان زمين نڪري وئي.
“ڪهڙو ڪرمنڊل؟” هن پڇيو.
“جنهن ۾ پاڻي ڀرڻ آيو هئين.” رميش لال چيو.
هن جي سوال تي عثمان علي حيران ٿي ٻين جي منهن ڏانهن ڏسڻ لڳو. هن وٽ ڪو جواب نه هيو. شايد هو پڪڙجي پيو هيو. رميش لال کي سڀ خبر هئي. اهو کيس سڃاڻي رهيو هيو.
رميش لال هن جي حيرانگي ڏسي مرڪيو ۽ سندس ويجهو اچي پٺي ٺپيندي چيائين “ڪا ڳالهه نه آهي جڏهن واپس وڃي ته کڻجانءِ”
عثمان علي ککو وکو ٿي ويو ۽ پوءِ ياد ڪيائين سولجر بازار وٽ نائيٽ ڪلب ۾ جنهن ويٽر کيس ڪرمنڊل ۾ برف اندر اسڪاچ جي بوتل وجهي ڏني هئي ۽ ان پاران ڏنل ڳجهو نياپو ڪلب اندر ڪيبري ڊانس جي گوڙ سبب ٻڌي نه سگهيو هيو. اهو ويٽر ٻهرو پيو رميش لال هيو. ڪيبري ڊانس دوران وڄندڙ سازن ۾ هو ايترو سمجهي سگهيو هيو. “اسڪاچ.... زهر... وڊبائرن... بيرڪ پنج”
هن خوف کان اهو ڪرمنڊل سولجر بازار جي ڪچري ڪونڊيءَ ۾ ڦٽو ڪري گارڊن بازار جي رش ۾ پناهه وٺي جان ڇڏائي هئي.
ڳالهه ياد ڪري هن رميش لال کي ڀاڪر پاتو ۽ چيو “او ويٽر تون هئين؟”
“ها” رميش جواب ڏنو. “مان اڳ به توکي ساٿي سمجهيو هيو ۽ اڄ به سمجهي رهيو آهيان.”
عثمان عليءَ اهو سوچي سک جو ساهه کنيو ته سندس پت رهجي آئي.
سڀني کي ان ڳالهه جو احساس ٿيو ته گهڻي دير ٿي چڪي هئي. ان کان اڳ جو انگريز ساڳي سپاهيءَ کي ساڻ ڪري، جنهن جي نڪ ۾ ٽي سوراخ هيا، اتي پهچن. انهن مناسب سمجهيو ته لزا کي اتان ڪڍي پالارا بندر موڪلڻ جو انتظام ڪيو وڃي. عثمان علي اجازت گهري ته کيس لزا سان ملڻ ڏنو وڃي، هن جي ڳالهه تي هڪ مجاهد چيو “هو لزا سان نه ٿو ملي سگهي، ڇو جو متان ڪا اهڙي حرڪت ڪري وجهي جنهن مان آزاديءَ کي خطرو هجي.”
ٿوري دير گذري ته اڇي ٽوپيءَ سان هڪ ٻار ڪڇ ۾ گيتا کڻي انهن جي ڀر ۾ اچي بيٺو ۽ چيائين “توهان مندر ۾ ويهي عربي پڙهو ته هاڻي ٿو لزا سان هن جي ملاقات ڪرائي موٽان.”
پوءِ هن عثمان عليءَ کي اشارو ڏنو. “هيڏانهن ڏاڪڻ مان هيٺ اچ.”
عثمان عليءَ ان پويان ويندي پڇيو “رميش لال ڪٿي آهي؟” اڇي ٽوپي پاتل ٻار کليو ۽ جواب ڏنائين “مان رميش لال آهيان.”
عثمان علي ان ٻهروپئي کي ڏسي سوچ ۾ پئجي ويو ته اڇي ٽوپي ۽ گيتا پنهنجيءَ جاءِ تي پر ان قد ڪيئن ننڍو ڪيو؟ هن جڏهن اهو راز معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته جواب ڏنائين “اهو ان جو اصل قد آهي پر عام رواجي طور هو جنهن قد ۾ نظر اچي ٿو، اهو ٻهروپ آهي.”
عثمان علي وڌيڪ ڪجهه نه ڳالهائي سگهيو، اندهيري ڏاڪڻ مان هيٺ لهي جڏهن هو مدرسي ۾ ويو ته مدرسي جي پوئين پاسي هڪ بيرڪ اندر لزا تمام خراب حالت ۾ ويٺل هئي. سندس جسم گندگيءَ سان ڀريل هيو، لباس ڦاٽي چڪو هيو، بيرڪ ۾ بوءِ ڦهليل هئي. هن جا ناسي وار مٽيءَ ۾ ڪارا ٿي چڪا هيا. هن ڏٺو سندس سامهون سوڀيا ويٺل نظر آئي. هو ان خدائي فلسفي سان متفق ٿي ويو ته توهان جهڙي دنيا ڪنهن ٻئي هنڌ توهان جهڙي دنيا جيان آهي، توهان جهڙا ماڻهو آباد آهن. انهن جا وجود توهان کان مختلف نه آهن. اهي توهان ئي آهيو جيڪي ٻن دنيائن ۾ موجود رهي هڪ ٻئي کان غافل آهيو.
لزا، سوڀيا جو روپ هئي. لزا، لزا نه هئي، اها سوڀيا هئي. هو ان کي ڏسي روئي پيو ۽ رميش لال سوچ ۾ پئجي ويو ته شايد عثمان علي به ٻهروپيو آهي. روئڻ ان جو ٻهروپ آهي، نه ته ڪهڙو ضرور آهي، هڪ مجاهد دشمن کي ڏسي روئي پوندو.
لزا انهن کي اتي ڏسي کين التجا ڪرڻ لڳي ته “کيس آزاد ڪيو وڃي، ڇو جو عورتن جي اغوا سان آزادي نه ملندي آهي.”
رميش لال ان کي ٻڌايو ته “کيس مجاهدن جي بدلي آزاد ڪيو ويندو هوءَ ان وقت تائين صبر سان انتظار ڪري.”
عثمان عليءَ جي من چاهيو، هو طمنچو ڪڍي سڀني کي سيني ۾ گوليون وهائي، لزا کي ٻاهر ڪڍي فرار ٿي وڃي پر کيس خبر هئي ته اهو ممڪن نه آهي. هو اڪيلو هيو ۽ ضرور نه هيو ته طمنچو صرف هن وٽ هجي. ٿي سگهي ٿو اتي هٿيارن جا ذخيرا هجن ۽ هو لزا سان گڏ مارجي پوي. هن رميش لال ڏي ڏٺو جيڪو کيس قد ۾ ڄنگهه تائين پئي آيو. اڇي ٽوپي ۽ ڪڇ ۾ جهليل گيتا ڪري اهو ٻهروپيو ائين پئي نظر آيو جيئن وقت جو سنگتراش مجسمو مڪمل نه ڪري سگهيو هجي.
عثمان علي لزا سان هڪ لفظ به ڳالهائي نه سگهيو، سواءِ ان جي ته هو لزا جي ڪن ويجهو ويو ۽ سُس پُس ڪئي. ان جي اهڙي حرڪت تي لزا اکيون کڻي هن ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ ان جون اکيون چمڪي پيون.
رميش لال، عثمان عليءَ جي اهڙي حرڪت کي غور سان ڏٺو ۽ سوال ڪيو “تو ڇا چيو؟”
“ڪجهه نه” عثمان عليءَ جواب ڏنو. “بس ان کي ياد ڪرايو ته پالارا بندر هلڻو آهي.”
“ته ڇا هن کي خبر هئي پالارا بندر هلڻو آهي.” رميش لال پڇيو.
عثمان عليءَ ڳالهه لنوائيندي چيو “هر انسان کي خبر آهي، ڪاڏي هلڻو آهي.”
رميش لال هن جي جواب مان مطمئن نه ٿيو ۽ پهريون دفعو محسوس ڪيائين. هو ٻهروپيو نه آهي پر ٻين جي ٻهروپ ڪري، هن جو روپ بدليل آهي.
لزا کي ٻيڙي ۾ چاڙهي جڏهن مجاهدن سنڌوءَ ۾ ونجهه هلايا ته اتر طرف پالارا بندر ڏي ڏهن ڪوهن جو فاصلو ڏهن ڏينهن ۾ مڪمل نه ٿي سگهيو. مٿان سڙهه واءُ ۾ ائين پئي ڦڙڪيا جو پکي پريشان ٿي ويا ته هي ڪهڙا زخمي پر آهن، جيڪي ڦڙڪن ٿا ۽ موت انهن تي نازل نه ٿو ٿئي، سنڌو گجگوڙ ڪندو اتر کان ڏکڻ وهي رهيو هيو. ان ۾ اتر طرف سفر ائين هوندو هيو جيئن ملڪ فتح ڪرڻ. اها پاڻي ۽ ونجهن جي ويڙهه هوندي هئي. ٻيڙو ائين هلندو هيو ڄڻ ڄاڻ ٿا سڙهه ان کي اونڌو ڪن. سنڌو سمنڊ جو سوٽ هيو. سوٽن جي ڪاوڙ ڀائرن کان وڌيڪ هوندي آهي. سنڌوءَ جي ڪاوڙ سمنڊ کان وڌيڪ هئي. اهو بدلبو هيو ته پنهنجن پراون کي ٻوڙي لاهيندو هيو. مجاهدن سنڌوءَ جي وهڪري جو مقابلو ڪندي، نيٺ پندرهين ڏينهن منزل ماڻي، اهي لزا کي ساڻ ڪري پالارا بندر پهتا ته خدا بخش کٽيءَ کي ڳولهيو جيڪو هڪ مهاڻو هيو.
•