خلافت تحريڪ
خلافت تحريڪ (۱۹۲۴-۱۹۱۹ع) مسلمانن جي هڪ سياسي جدوجهد جي تحريڪ هئي. پنجين جولاءِ ۱۹۱۹ع ۾ خلافت جي مسئلي تي عوامي کي منظم ڪرڻ ۽ لائحه عمل تيار ڪرڻ لاءِ ممبئي ۾ آل انڊيا خلافت ڪاميٽي قائم ڪئي وئي. سندس آفيس لکنئو ۾ قائم ڪئي وئي. خلافت ڪاميٽيءَ جو صدر سيٺ ڇوٽاڻي ۽ سيڪريٽري حاجي صديق کتري چونڊيا ويا. خلافت تحريڪ جا وڏا مقصد هيٺيان هئا.
1. ترڪيءَ جي خلافت برقرار رکي وڃي
2. مقامات مقدصه ترڪيءَ جي تحويل ۾ رهن
3. سلطنت ترڪيءَ کي تقسيم نه ڪيو وڃي
خلافت ڪاميٽيءَ جو پهريون اجلاس دهلي ۾ ٿيو، جنهن ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو ته مسلمان انگريزن جي جشن فتح ۾ شريڪ نه ٿيندا. جيڪڏهن انهن جا مطالبا نه مڃيا ويا ته اهي حڪومت سان سهڪار نه ڪندا. هن اجلاس ۾ هندن کي پڻ تعاون جي اپيل ڪئي وئي. ڊسمبر ۱۹۱۹ع ۾ ڪانگريس، مسلم ليگ ۽ خلافت ڪاميٽيءَ جي اجلاس امرتسر ۾ ٿيو، جتي گانڌي هندو مسلم اتحاد تي زور ڏنو. مولانا محمد علي جوهر ۽ سندس ڀاءُ مولانا شوڪت علي سان ٻيا مسلم ا ڳواڻ ۽ عالم جهڙوڪ، مولانا ابوالڪلام آزاد، حسرت موهاني، شيخ شوڪت علي صديقي، ڊاڪٽر مختار احمد انصاري، ڊاڪٽر حڪيم اجمل خان ۽ رئيس المهاجرين بئريسٽرجان محمد جوڻيجو ٻانهن ٻيلي ٿيا. ۱۹۲۰ع ۾ مولانا محمد علي جوهر جي قيادت ۾ هڪ وفد برطانيه، اٽلي ۽ فرانس جي دوري تي روانو ٿيو ته جيئن برطانيه ۽ ان جي اتحادين کي سندن واعدا ياد ڏيارجن.برطانيه پهچي وزير اعظم ڊيوڊ لائيڊ جارج David Lloyd George) ( سان مليا، ليڪن ان جي سکڻي جواب ته ”آسٽريليا ۽ جرمنيءَ سان خطرناڪ انصاف ٿي چڪو آهي ته پوءِ ترڪي ڪيئن بچي سگهندو؟“ ٻڌي سخت مايوس ٿيا ۽ ان بعد اٽلي ۽ فرانس جي دوري تي نڪتا پر ڪٿي به کين دلداري نه ملي.هي وفد اڃا برطانيه ۾ هيو ته ترڪيءَ تي سيوري جو معاهدو مسلط ڪيو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ ترڪيءَ کان سمورا ٻاهريان قبضا ڇڏرايا ويا.ترڪيءَ تي هوائي فوج رکڻ جي پابندي مڙهي وئي. وفد خلافت جي ناڪام واپسيءَ ۽ سيوري جي معاهدي جي ذلت آميز شرطن جي خلاف، خلافت ڪاميٽي تحريڪ هلائڻ جو فيصلو ڪيو ۽ گانڌيءَ کي پنهنجو رهنما مقرر ڪري ڇڏيو. اهم الٽيميٽم هي رکيا ويا هيا.
1. حڪومت جا ڏنل خطاب واپس ڪيا وڃن
2. ڪائونسلن جي رڪنيت کان استعفي ڏني وڃي
3. سرڪاري نوڪرين کان علحدگي اختيار ڪئي وڃي
4. تعليمي ادارا سرڪاري امداد و ٺڻ بند ڪن
5. مقدما سرڪاري عدالتن بجاءِ ٻين عدالتن ۾ پيش ڪيا وڃن
6. انگريزي مال جو بائڪاٽ ڪيو وڃي