ڏاهپ / اخلاقيات

شرح حُجة الله البالغه

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب شاهه ولي الله رحه جو ”شرح حجة الله البالغه“ اوهان اڳيان حاضر آهي. ڪتاب جو ليکڪ مولانا عبيد الله سنڌي آهي ۽ سنڌيڪار مولانا محمد انس راڄپر صاحب آهي. امام شاهه ولي اللهؓ، اسلامي دنيا جو يگانو عالم هو، جنهن سماجي زندگي ۽ اقتصاديات جي بدلجندڙ انواع کي خدا جو شان قرار ڏنو ۽ ان پسمنظر ۾ شريعت جي حڪمن جا اسرار ۽ حڪمتون نروار ڪيون. سندس جڳ مشهور ڪتاب ”حجة الله البالغه“ کي ان سلسلي ۾ اسلامي دنيا جي علمي حلقن ۾ بيحد مقبوليت حاصل رهي آهي. امام انقلاب مولانا عبيدالله سنڌي، شاهه ولي اللهؓ جي فڪر جو وڏو شارح رهيو آهي، تنهن حجة الله البالغه جي شرح پڻ لکي هئي. هي ڪتاب ان شرح جو سنڌي ترجمو آهي.
Title Cover of book شرح حُجة الله البالغه

اهل اصطلاح

چوٿون قسم ”اهل اصطلاح“ ماڻهن جو آهي جن جي بهيميت طاقتور ۽ ڏاڍي هوندي آهي ۽ ملڪيت بنهه ضعيف ۽ ڪمزور. انسانيت جا اڪثر فرد هن طبقي سان تعلق رکندا آهن ۽ سندن اڪثر ڪم ان حيواني صورت جي تابع هوندا آهن، جا حيواني صورت انسان جي بدن ۾ اثر پذير ٿيندي رهندي آهي. تنهن ڪري هي ماڻهو بهيمي خواهشن ۾ ٻڏل رهندا آهن. هنن ماڻهن جو موت، سندن روح کان جسم کي پوريءَ طرح ڪٽي الڳ ڪري ناهي ڇڏيندو، بلڪ صرف جسماني عملن کان سندن روح محروم ٿي ويندا آهن. يعني انهن ماڻهن جا روح پنهنجي جسمن کان موت کان پوءِ ڪم نه وٺي سگهندا آهن، البته سندن خيال ۾ بدن ساڻن گڏ هوندو آهي. ان بدن جي ساڻن گڏ هئڻ بابت کين اهڙو يقين هوندو آهي جو بدن جي ڌار هئڻ جو هو خيال به دل ۾ نه آڻيندا آهن. انهن جا روح ۽ جسم هڪ هوندا آهن، ايستائين جو جيڪڏهن هو ڏسندا آهن ته سندن بدن کي ڪو نقصان پهچائي رهيو آهي يا ان جي ڪنهن حصي کي ڪو ڪٽي رهيو آهي ته کين اهو يقين ٿيندو آهي ته اهو لقاءُ سندن روحن سان ٿي رهيو آهي. ان جي علامت اها آهي ته اُهي پنهنجي دل جي يقين سان اهو سمجهندا آهن ته انهن جا روح ۽ انهن جو بدن هڪ ئي شيءِ آهن ۽ اهي صرف ايترو ڄاڻي سگهندا آهن ته سندن روح هڪ ”عرض“ آهي جيڪو بدن سان لڳل آهي. (”عرض“، اصطلاح ۾ ان شيءِ کي سڏبو آهي جنهن جو پنهنجو مستقل وجود نه هجي پر هڪ ٻئي مستقل وجود سان لڳل هجي، جيئن رنگ جيڪو ڪنهن ٻي شيءِ سان قائم هوندو آهي پر ان جو الڳ طور وجود نه هوندو آهي. هي ماڻهو ان طرح روح کي پنهنجي بدن جو هڪ رنگ سمجهندا آهن. هيءَ ڳالهه انهن کي سمجهه ۾ نه ايندي آهي ته ڪو بدن کان الڳ به روح جو وجود هوندو آهي.) اهڙن ماڻهن جي علامت هيءَ به آهي ته اهي جيتوڻيڪ تقليد يا رسم جي سببان پنهنجي زبان سان اهو نه به چون پر اُهي دلي طور ان جا قائل هوندا آهن ته سندن روح ۽ بدن هڪ ئي شيءِ آهي يا روح هڪ عارضي شيءِ آهي جيڪا بدن تي طاري ٿي وئي آهي. (يعني جيتوڻيڪ زبان سان ماڻهن جي موافقت ۾ اهو چوندارهندا آهن ته روح هڪ مستقل شيءِ آهي، پر دل سان نه.) هي ماڻهو جڏهن مرندا تڏهن مٿن ملڪيت جي هڪ هلڪي ڪا روشني پوندي ۽ ان سان انهن جي خيال ۾ هڪ قسم جي ٿورڙي ترقي ٿيندي. جيئن هتي دنيا ۾ عبادت ۽ رياضت ڪرڻ وارن کي ٿورو گهڻو خيال نظر ايندو آهي، ائين انهن کي به نظر ايندو آهي. خيالي شڪلين ۾ انهن کي عمل نظر ايندا آهن، ڪڏهن ته عالم مثال جي خارجي شڪلين ۾ شيون نظر اينديون، بلڪل ائين جيئن هتي دنيا ۾ رياضت ڪندڙ ماڻهن کي نظر اينديون آهن. (ذڪر ۽ فڪر ڪرڻ وارا ماڻهو ڪڏهن ته اهو ڏسندا آهن ته انهن جي اندر مان هڪ نور چمڪيو آهي. ڪڏهن ڏسندا آهن ته ٻاهران کين ڪا مقدس شڪل نظر اچي رهي آهي ۽ ساڻن ڳالهيون ڪري رهي آهي ۽ هيءَ دنيا جي انتها درجي جي ترقي آهي، هن چوٿين قسم جي ماڻهن کي هيءَ حالت مرڻ کان پوءِ پنهنجو پاڻ حاصل ٿي ويندي آهي.) جيڪڏهن انهن ماڻهن ملڪيت جي مطابق عمل ڪيا هوندا ته سٺن معاملن وارو علم سٺين صورتن ۽ شڪلين ۾ کين ڏيکاريو ويندو. جيئن خوبصورت فرشتا هوندا، انهن جي هٿن ۾ ريشم جا ڪپڙا هوندا، ساڻن عزت سان ڳالهائيندا، خوشي ڏياريندڙ حالتن ۾ نظر ايندا. جنت جو دروازو کوليو ويندو آهي، اتاهون کين خوشبو ايندي آهي. پر جيڪڏهن ملڪيت جي خلاف سندن ڪم ڪيل هوندا ته انساني تقاضائن جي مخالفت وارو علم خراب صورتن ۾ داخل ڪري کين ڏيکاريو ويندو. مثال طور فرشتا هوندا جن جي ڳالهائڻ جو طريقو سخت ۽ جارحاڻو هوندو، انهن فرشتن جي حالت خوفناڪ ۽ ڀوائتي هوندي، انهن فرشتن جو مثال ايئن سمجهو جيئن غضب ۽ ڪاوڙ جي ڪيفيت هڪ درندي جانور جي شڪل ۾ ڏيکاري ويندي آهي ۽ بزدلي سيهڙ (سهي) جي شڪل ۾ ڏيکاري ويندي آهي. (اهڙي طرح فرشتا انهن ماڻهن سان عملن جي مناسب صورتن سان اچي نهايت خراب سلوڪ ڪندا.)