3.6: گذريل زمانا سي ياد پيا
اسين سڄي رات انهن سپنن جون ڳالهيون ڪندا رهياسين، جيڪي اسان ڏٺا هئا. اسان انهن ڏينهن زندگي کي بدلائڻ ٿي چاهيو. دولت جي اڻ برابري واري ورهاست اسان کي سٺي نه لڳندي هئي. اهو نظرياتي ڇڪتاڻ وارو دور هو، پر اهڙي ڪا وڏي تبديلي اچي نه سگهي. اسين سمجهندا هئاسين ته شايد نعرا هڻڻ سان تبديلي ايندي آهي يا وري اهو انقلاب جو سج شاگرد سياست جي اُفق سان اُڀرندو. انتشار ۽ ابهام هو، پر جذبن جي شدت به هئي. گورنمينٽ ڪاليج جو سڀ کان وڏو انعام اتي ملندڙ دوستن کي چئي سگهجي ٿو. بهترين ساٿي، سٺا سنگتي. انهن مان ڪجهه ملڪ ڇڏي ٻاهر هليا ويا. ڪجهه ڊاڪٽر ٿيا ته ڪن وري واپار يا سول سروس ۾ پناهه ورتي. ڪي وري عملي سياست ۾ داخل ٿيڻ لڳا. سڀ پنهنجي پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪامياب ۽ ڪامران، سڀني جا ڏينهن بدلجي ويا، پر پاڪستان جا ڏينهن نه ڦريا. غربت، بک، بي روزگاري، درد ۽ پيڙا... اهي سڀ ائين ئي رهيا. انفرادي تبديلي، نظام جي تبديلي جو نعم البدل ته ٿي نٿي سگهي، اسان انهن ڪيترن ئي ماڻهن کي ياد ڪيو، جيڪي هاڻ هن دنيا ۾ نه رهيا آهن.
”تو سول سروس ڇڏي سٺو ڪيو“ ايف ڪي مُرڪندي چيو. هي پهريون شخص هو، جنهن منهنجي سول سروس ۾ وڃڻ جي فيصلي کي اڻ وڻندڙ نظرن سان ڏٺو هو. جڏهن آئون مقابلي جو امتحان ڏيڻ لڳس ته هن وڏي ڀروسي سان چيو هو. تون هن امتحان ۾ پهرين ٻي، يا ٽي پوزيشن مان ڪا پوزيشن کڻندين ۽ اهو ته تون جلد ئي نوڪري ڇڏي ڏيندين. اهي ٻئي ڳالهيون سچ ثابت ٿيون. مون 2003ع ۾ جڏهن سول سروس مان استعفيٰ ڏني ته سڀني کان گهڻي خوشي هن کي ٿي.
’اسين تبديلي آڻي نه سگهياسين، جن ماڻهن کي تون غربت جي ڌٻڻ ۾ ڪِرڻ کان بچائينءِ پيو، اهي ضرور تبديلي آڻيندا.‘ ايف ڪي رات جي پوئينءَ پهر ۾ پوري يقين سان اها ڳالهه چئي. اهو چئي هو ماٺ ٿي ويو. ڪجهه گهڙين کانپوءِ هن مون ڏانهن ڏٺو ۽ چيو، ’شايد تون اها تبديلي ڏسي سگهين، پر آئون اها ڏسي نه سگهندس.‘ هن جي لهجي ۾ شڪستگي هئي. اهو چئي هو ماٺ تي ويو. هن جي ماٺ ۾ هڪ عجيب قسم جي سانت هئي. منهنجو دوست فتح خان، جنهن جي مُرڪ ۾ زندگي ٽڙندي هئي. مون کيس ائين اداس ۽ مايوس اڳ ڪڏهن به نه ڏٺو هو. مون ڪارڻ پڇيو، اوچتو هو صوفي تان اُٿيو ۽ الماڙي مان هڪ فائيل ڪڍي مونکي ڏنائين، ان فائيل ۾ سندس بيماريءَ جون رپورٽون هيون. هو هڪ انتهائي خطرناڪ ۽ موذي مرض ’گلين بيري سٽنڊ روم‘ ۾ مبتلا ٿي چڪو هو. فائيل پڙهي آئون ڏک جي هڪ گهري سمنڊ ۾ وڃي ڪريس.