سفرناما

اخوت جو سفر

هن ڪتاب جي شروعات هارورڊ يونيورسٽيءَ جي هڪ سفر سان ٿئي ٿي. آمريڪا جو هي سفرنامو اصل ۾ اخوت جو ئي سفر آهي. يارهن سالن تي ٻڌل، اخوت جي شروعات، اُن جو فلسفو، اصول، طريقي ڪار، ان جا گُڻ ۽ اوڳُڻ، امڪانن جا نوان اُفق، ائين کڻي چئجي ته اهو سفر در سفر آهي. هڪ اهم سفر، جيڪو هلندي گهمندي ٿيو ۽ ٻيو اهو سفر جيڪو خيالن ۾ ٿيو.
Title Cover of book اخوت جو سفر

3.6: گذريل زمانا سي ياد پيا

اسين جيئن ئي ايئرپورٽ کان ٻاهر نڪتاسين، آمريڪي شهرن جا اهي ئي ڄاتل سڃاتل منظر نظر اچڻ لڳا. هاءِ ويز، ٽريفڪ، وڏيون اوچيون عمارتون . آئون ۽ ايف ڪي جلد ئي خاموش ٿيڻ لڳاسين. پراڻي دوستي ۾ اها ئي ته خوبي آهي ته خاموش رهندي به ڳالهه نٿي رڪجي. البت سندس ڌيءُ ”دولت“ چاهيو ٿي ته اجنبيت جا فاصلا جلد ئي اُڪري وٺي. ايف ڪي ۽ سپنا کيس منهنجي باري ۾ گهڻو ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو هو. رستي ۾ اسين ڪجهه دير جي لاءِ هڪ ڊپارٽمينٽل اسٽور ۾ ترسياسين ۽ پوءِ گهر پهچي وياسين. گهر پهچندي ئي دولت ڄڻ مونکي گهيري ۾ وٺي لاٿو. ”آئون آمريڪا ڇو آيو آهيان. اخوت ڇا آهي؟“ مونکي دولت جي انهن سوالن جا تفصيلي جواب ڏيڻا پيا. ننڍپڻ جو تجسس، ننڍن ننڍن سوالن جي صورت اختيار ڪندو ويو. ڇا پاڪستان ۾ بجلي اڃان بند ٿيندي آهي؟ ڪجهه سال اڳ هوءَ پاڪستان آئي هئي ته کيس پنهنجي ڳوٺ ۾ سخت لوڊشيڊنگ ۾ رهڻون پيو هو. آئون اُن سوال جو ڪهڙو جواب ڏيان ها. هائو، بجلي اڃا به بند ٿيندي آهي، مون ڦڪائي مان وراڻيو. اها لوڊشيڊنگ ڪڏهن ختم ٿيندي؟ هن ٻيو سوال پڇيو، جڏهن تون پاڪستان اچي اسان جي اڳواڻ ٿيندينءُ. اهو جواب ٻُڌي هوءَ مرڪي پئي. دولت جا سوال ختم ئي نه پي ٿيا، نيٺ سپنا ۽ ايف ڪي منهنجي مدد لاءِ پهتا. هنن جي چوڻ تي هن خاموشي اختيار ڪئي. ماني جو وقت به ٿي چڪو هو. ماني ۾ پاڪستان ۽ سري لنڪا ٻئي سرهاڻيون شامل هيون. ماني کانپوءِ چانهه ۽ ڳالهين جو هڪ ڀيرو ٻيهر ڊگهو دور هليو، جڏهن اسان ٻاروتڻ کان نڪري يونيورسٽي جي دور ۾ داخل ٿياسين ته گورنمينٽ ڪاليج جي يادن جي وير وري موٽي آئي. ائين لڳو ڄڻ ڪا سانوڻ رُت هجي. اهي استاد جيڪي اسان کي پڙهائيندا هئا، اهي ڪتاب جيڪي اسان جي لاءِ مشعل راهه بنيا. اهي دوست، جيڪي اسان جو اثاثو هئا. واقعا، حادثا، اسان جا خوشيون، هنبوشيون، انهن ڪجهه ورهين ۾ جيڪي ڪجهه ٿيو، اهو سڀ ڪجهه ورجائڻ به هڪ تجربو هو.
اسين سڄي رات انهن سپنن جون ڳالهيون ڪندا رهياسين، جيڪي اسان ڏٺا هئا. اسان انهن ڏينهن زندگي کي بدلائڻ ٿي چاهيو. دولت جي اڻ برابري واري ورهاست اسان کي سٺي نه لڳندي هئي. اهو نظرياتي ڇڪتاڻ وارو دور هو، پر اهڙي ڪا وڏي تبديلي اچي نه سگهي. اسين سمجهندا هئاسين ته شايد نعرا هڻڻ سان تبديلي ايندي آهي يا وري اهو انقلاب جو سج شاگرد سياست جي اُفق سان اُڀرندو. انتشار ۽ ابهام هو، پر جذبن جي شدت به هئي. گورنمينٽ ڪاليج جو سڀ کان وڏو انعام اتي ملندڙ دوستن کي چئي سگهجي ٿو. بهترين ساٿي، سٺا سنگتي. انهن مان ڪجهه ملڪ ڇڏي ٻاهر هليا ويا. ڪجهه ڊاڪٽر ٿيا ته ڪن وري واپار يا سول سروس ۾ پناهه ورتي. ڪي وري عملي سياست ۾ داخل ٿيڻ لڳا. سڀ پنهنجي پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪامياب ۽ ڪامران، سڀني جا ڏينهن بدلجي ويا، پر پاڪستان جا ڏينهن نه ڦريا. غربت، بک، بي روزگاري، درد ۽ پيڙا... اهي سڀ ائين ئي رهيا. انفرادي تبديلي، نظام جي تبديلي جو نعم البدل ته ٿي نٿي سگهي، اسان انهن ڪيترن ئي ماڻهن کي ياد ڪيو، جيڪي هاڻ هن دنيا ۾ نه رهيا آهن.
”تو سول سروس ڇڏي سٺو ڪيو“ ايف ڪي مُرڪندي چيو. هي پهريون شخص هو، جنهن منهنجي سول سروس ۾ وڃڻ جي فيصلي کي اڻ وڻندڙ نظرن سان ڏٺو هو. جڏهن آئون مقابلي جو امتحان ڏيڻ لڳس ته هن وڏي ڀروسي سان چيو هو. تون هن امتحان ۾ پهرين ٻي، يا ٽي پوزيشن مان ڪا پوزيشن کڻندين ۽ اهو ته تون جلد ئي نوڪري ڇڏي ڏيندين. اهي ٻئي ڳالهيون سچ ثابت ٿيون. مون 2003ع ۾ جڏهن سول سروس مان استعفيٰ ڏني ته سڀني کان گهڻي خوشي هن کي ٿي.
’اسين تبديلي آڻي نه سگهياسين، جن ماڻهن کي تون غربت جي ڌٻڻ ۾ ڪِرڻ کان بچائينءِ پيو، اهي ضرور تبديلي آڻيندا.‘ ايف ڪي رات جي پوئينءَ پهر ۾ پوري يقين سان اها ڳالهه چئي. اهو چئي هو ماٺ ٿي ويو. ڪجهه گهڙين کانپوءِ هن مون ڏانهن ڏٺو ۽ چيو، ’شايد تون اها تبديلي ڏسي سگهين، پر آئون اها ڏسي نه سگهندس.‘ هن جي لهجي ۾ شڪستگي هئي. اهو چئي هو ماٺ تي ويو. هن جي ماٺ ۾ هڪ عجيب قسم جي سانت هئي. منهنجو دوست فتح خان، جنهن جي مُرڪ ۾ زندگي ٽڙندي هئي. مون کيس ائين اداس ۽ مايوس اڳ ڪڏهن به نه ڏٺو هو. مون ڪارڻ پڇيو، اوچتو هو صوفي تان اُٿيو ۽ الماڙي مان هڪ فائيل ڪڍي مونکي ڏنائين، ان فائيل ۾ سندس بيماريءَ جون رپورٽون هيون. هو هڪ انتهائي خطرناڪ ۽ موذي مرض ’گلين بيري سٽنڊ روم‘ ۾ مبتلا ٿي چڪو هو. فائيل پڙهي آئون ڏک جي هڪ گهري سمنڊ ۾ وڃي ڪريس.