• مھاڳ
اھي آھن لفظ دنيا جي ڊڪٽيٽرن ۽ پرمارن جي محبوب دانشور ميڪاوليءَ جا، جنھن دنيا جي ڊڪٽيٽرن، قابض حاڪمن ۽ قابض قومن کي مشورا ڏنا آھن، ته مقبوضه علائقن جي ماڻھن کي ھميشہ قبضي ۾ رکڻ لاءِ منتشر رکجي، ڇو ته انھن جي گڏجڻ جا اسباب ”ابن ڏاڏن جي جائدادن، قانون ۽ آزادي“ موجود ھوندا آھن. ٻين لفظن ۾ سندن قومي، سياسي ۽ ثقافتي تاريخ جي ياد منجھن موجود ھوندي آھي، جيستائين ان جي ياد منجھن ھوندي تيستائين حاڪم ڌرين کي ڪڏھن به سُک سان رھڻ نه ڏيندا. ان ڪري ھنن جي گڏجڻ جا جيڪي به اسباب موجود آھن انھن کي ختم ڪري، انتشار ۾ رکيو وڃي، ڄڻ ته انھن جي تاريخ ۽ تھذيب کي مٽائڻ گھرجي. مٿئين حوالي مان اھا ڳالھ معلوم ٿيندي ته قومن لاءِ تاريخ ڪيتري قدر اھميت رکندڙ ھوندي آھي، جنھن ۾ قومن جي دلين مان تاريخ جو ڏيئو وسامڻ سان قابض ڌرين سان ڇا حشر برپا ٿيندو ۽ تاريخ کي وِسارڻ سان انتشار ۾ اچي ڪيئن پنھنجو وجود وڃائي ويھنديون آھن.
زندھ ۽ سڄاڻ قومون پنھنجي حال جا پيوند ماضيءَ سان مضبوط ڪري مستقبل جي محلات جا سنگ بنياد رکنديون آھن. انھن لاءِ حال جو ھر قدم ماضيءَ جي اڙانگھي ۽ ڊگھي سفر جي سلسلي جي ڪڙي ھوندو آھي، اھو سلسلو ڪٿان ٽٽي ويو، قدم ھڪ لڱا ترڪي ويو، ته پوءِ وڌي عرصي ۽ بي انتھا قربانين کان پوءِ سلسلو قائم ڪري سگھبو، ڪڏھن ته انھن ڪڙين کي ملائڻ ناممڪن ٿيو پوي. بھر صورت تاريخ کي وسارڻ ۽ تاريخ کان ڪٽجي وڃڻ ڪري قومن جو اھڙو حال ٿيندو آھي، جھڙو ٿُڙ کان ڪَٽيل ڏار جو.
”تن سڪن ڪھڙي سار، جي وڍي وڻ جدا ڪيا.“
(شاھ)
جڏھن قوم حال ۾ ڪنھن مشڪلاتن ۽ مسئلن جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي پوي عين ان وقت ماضيءَ تي نظر رکي تاريخ جي ذري ذري کي چڱيءَ پر جاچي ۽ اجاگر ڪيو ويندو آھي. ان سلسلي ۾ قومي ھيرن ۽ عظيم ڪردارن جي يادگيري بنھ ضروري ٿيو پوي. ”غلام ملڪن ۾ جڏھن پنھنجي قومي ھيرن جي ياد گرمجوشي ۽ تحرڪ جو سبب بڻجي، ان وقت سمجھڻ گھرجي ته قوم اڳتي وڌڻ لاءِ تيار آھي.“ فرانز فينن
نه صرف ايترو پر ھيرن ۽ سورمن جي سڃاڻ ضروري ھوندي آھي. ڇو ته سامراجي قوتون پن ان قوم کي پنھنجي حقيقي تاريخ کان ڪَٽڻ لاءِ سندن قومي ھيرن جي تذليل ڪري، ڪي مصنوعي ھيرا پيدا ڪري ڏينديون آھن، جن جو ان ڌرتيءَ سان ڪوبه مثبت تاريخي ناتو نه بلڪ خالي ڳالھين جي ڪري ھم آھنگي ھوندي آھي.
تاريخ، تاريخ ئي آھي، تاريخ ھندو يا مسلم نه ھوندي آھي، قومون پنھنجي ھيرن جي ڪردارن کي ان ڪسوٽيءَ تي نه پرکينديون آھن، ته انھن جو ڪھڙي گروھ يا فرقي سان واسطو ھو، پر ان جي ڪسوٽي اھا آھي، ته انھن سورمن ان ديس ۽ ديس جي ماڻھن لاءِ ڪھڙيون قربانيون ڏنيون.
ھتي ڪيترن ماڻھن تنگ نظري ڪري قومي ڪردارن جي پرک جو بنياد مذھبي لڳ لاڳاپن تي رکيو آھي، جيڪا سنڌي سماج سان وڏي نا انصافي آھي.
عجيب اتفاق آھي، جو جن حاڪمن سنڌ جي ماڻھن جي آزادي کسي، جن سندن لڄن کي لٽيو ۽ سندس عورتن کي بازار ۾ نيلام ڪيو. اھي ئي سندن سورما!
جيڪڏھن سنڌ جي تاريخ ۾ وطن خاطر ھر قسم جي قرباني ڏيندڙ ماڻھن کي قومي ھيرو سڏيو وڃي ٿو ته اھي ماڻھو وڦلڻ لڳن ٿا. باوجود ان ڄاڻ ھئڻ جي ته ڪي قومون مسلمان ھوندي به پنھنجي غير مسلم تاريخي ڪردان کي ساراھين ٿيو.
جيئن ايراني سائرس اعظم کي ۽ پنجابي رنجيت سنگھ کي!
مٿين ڳالھين جي مدنظر سنڌ وارن جو به اھو فرض آھي ته انھن عظيم انسانن جي ڪارنامن کي مختلف ذريعن سان عوام آڏو آڻين جن ملڪ (سنڌ)
جي ڀلي خاطر پنھنجي پنھنجي دور ۾ قربانيون ڏنيون آھن ته جيئن حقيقي ۽ غير حقيقي سورمن جي پرک ٿي سگھي.
زير نظر ڪتاب ۾ جن انقلابي عورتن جو ذڪر ڪيل آھي، انھن جو واسطو پڻ اھم تاريخي دورن سان آھي (سواءِ پھرين ڪردار جي) جن ۾ سنڌي ماڻھو آزادگيءَ واري ماحول ۾ سُک جو ساھ کڻي رھيا ھئا ۽ ملڪي ڇيڙي نبيري مقامي ماڻھن کي ھٿ ۾ ھئي. ھر لحاظ کان سنڌ جي تاريخ جي ھن حصي تي قلم کڻڻ جي ضرورت ھئي، ڇو ته ڪجھ ڪردار اھڙا آھن، جيڪي ھڪ طرف پنھنجي اندر اعليٰ ڪارنامن جي ڪري لافانيت رکن ٿا، ته ٻئي طرف مختلف تاريخ نويسن جي لکڻين ڪري، انھن جي حيثيت متنازع بڻجي ويئي، ھنن ڪردارن کي صفائيءَ سان ظاھر ڪرڻ آسان نه ھو. ان لاءِ وڏي محنت ۽ جاکوڙ، سُرت ۽ ساڃھ جي ضرورت ھئي. ڇو ته جنھن دؤر جا ھي ڪردار آھن، ان دؤر لاءِ ڪابه مستند تاريخ آھي ئي ڪانه، جيڪا ڪجھ آھي سا به ڌارين جي لکيل، جيڪي سنڌ تي فاتح جي صورت ۾ آيا، جن سنڌ جي تاريخ کي مروڙي سروڙي پيش ڪيو، ڪيتريون ئي من گھڙت ۽ واھيات ڳالھيون لکيون آھن.
ڀاءُ آزاد، ڪافي حد تائين ڪوشش ڪئي آھي، ته انھن ڪردارن جي ھر لحاظ کان صحيح تصوير سامھون اچي، جيئن ڪي ڪوتاھيون رھجي نه وڃن. بھرحال تحقيق جا دروازا ھميشہ کليل رھندا.
اسان جڏھن عورتن جي اعليٰ ڪارنامن تي لکون ٿا، انھن کي پيش ڪريون ٿا، ته ان حالت ۾ ھنن، ديس جي عظيم عورتن جي انقلابي ڪردار کي اجاگر نه ڪرڻ، انھن کي ھيترو وقت وساري ڇڏڻ، پنھنجي تاريخ کان لاپرواھي ۽ پنھنجو پاڻ سان نا انصافي ھئي. اڄ دنيا جي عورت ڪافي اڳتي وڌي چڪي آھي، ان زندگيءَ جي ھر ميدان تي وڏا ڪارناما سرانجام ڏنا آھن. انھن ڪارنامن کي ڏسي، ڪو ھنن عورتن جي انقلابي ڪارنامن کي ڏسي، ڪو ھنن عورتن جي انقلابي ڪارنامن کي محسوس نه ڪري، اھو نا انصافيءَ جي برابر آھي. ان لاءِ ايترو چوڻ به ضروري آھي ته ھنن عورتن جي ڪردار کي پرکڻ لاءِ،اڄ جي عورت سان ڀيٽڻ جي بجاءِ ان دؤر جي حالتن سان ڀيٽڻ گھرجي.
آءٌ يقين سان چوان ٿو ته دھشلا، سونھن ديوي، ماين لاڏي ۽ ٻاگھي اھي سڀ ڪردار ڪنھن به صورت ۾ دنيا جي ڪردارن کان گھٽ ڪونھن. ھنن ڪردارن ۾ جتي شجاعت ۽ بھادري نظر ايندي، اتي عقل، ڏاھپ ۽ تدبر جون جھلڪيون پڻ نظر اچن ٿيون.
ھي اھي عظيم عورتون ھيون جن وطن جي عزت ۽ آبروءَ خاطر ھر قسم جي قرباني ڏني. جڏھن ڪنھن خلجيءَ سنڌ تي لشڪر ڪشي ڪئي آھي، ان سان جنگ ڪندي مرندي مارائيندي، دودو، ننگر، منگر شھيد ٿين ٿا. اتي ٻاگھيءَ جي اڳواڻي ھيٺ ٻيون عورتون جنگ جي ميدان ۾ نڪري اچن ٿيون.
بھرحال جتي اسان سنڌ جي عورت کي دنيا جي عظيم عورتن جي ڪارنامن کان آگاھ ڪرڻ چاھيون ٿا، ته اتي ان ڳالھ جي اشد ضرورت ھئي، ته پھريان کيس ديس جي عورتن جي ڪارنامن کان واقف ڪرائجي. وري به جس آھي ڀاءُ آزاد کي جو ھن قومي تاريخ جي اھميت کي محسوس ڪندي، ھنن وقت جي دز ھيٺ لَٽيل عظيم عورتن جي ڪارنامن کي ڇنڊي ڦوڪي ديس واسين اڳيان پيش ڪيو آھي. اميد ته ھيءُ ڪتاب ترقي پسند ادب ۾ اھم جاءِ والاريندو.
فيض الله جوڻيجو