• مائي ماين (ڏاھر جي ڀيڻ)
سنڌ جي تاريخ ۾ نمايان حيثيت رکندڙ ھيءَ عورت سنڌ تان سِر گھور ڪندڙ مھاراجا ڏاھر جي سڳي ڀيڻ ھئي. سندس وڏو ڀاءُ ڏھرسين ھو. ھيءَ برھمڻ گھراڻي جي باني، زاھد ۽ پرھيزگار بادشاھ چچ کي راڻي سونھن ديوي مان پيدا ٿي.
وڏپڻ:
چچ بن سيلاج، 662ع ۾ ھن جھان مان لاڏاڻو ڪيو، تنھن بعد سندس ڀاءُ چندر تخت تي ويٺو جنھن جي ست سال بادشاھي ھلي ۽ اٺين سال ان پڻ ساز سنڀاريا. تڏھن سنڌ تي ٻه راجائون حڪومت ڪرڻ لڳا. اروڙ جي قلعي تي چچ جو پٽ راجا ڏاھر ۽ برھمڻ آباد جي قلعي تي چندر جو پٽ راڄ حڪومت ڪرڻ لڳو، جنھن جي حڪومت سال کن ھلي، تنھن بعد برھمڻ آباد جو قلعو چچ جي وڏي پٽ ڏھرسين پنھنجي قبضي ۾ آندو. تاريخن ۾ اچي ٿو ته جنھن وقت ڏھرسين برھمڻ آباد جو قلعو ھٿ ڪيو، تنھن وقت مائي ماين ساڻس ٺھراءُ ڪري سندس بيعت ڪئي. (چچ نامو ص 73) ” مٿين روايت مان معلوم ٿو ٿئي ته ڏاھر ۽ ڏھرسين جي پاڻ ۾ اڻبڻت ھئي ۽ غالبًا اھا حڪومت جي ورڇ تي ئي ٿي سگھي ٿي. ڇوته چندر بعد چچ جو وڏو پٽ ڏھرسين، تخت تي ويھڻ کپندو ھو پر ان جي جڳھ تي ڏاھر ويٺو. ان ڳالھ لاءِ ڏھرسين جو برھمڻ آباد قلعي تي قبضو ڪرڻ پڻ مٿين ڳالھ کي صحيح سمجھڻ ۾ مدد ٿو ڪري. ماين پاران ھار مڃي، ڏھرسين جي بيعت ڪرڻ پڻ، ڄاڻائي ٿي ته اڳ ماين ڏھرسينہ جي ھم خيال نه ھئي بعد ۾ ساڻس ٺاھ ڪيائين.“ (آزاد) اھڙي ريت بالغ ٿيڻ تائين ڏھرسين سان برھمڻ آباد جي قلعي ۾ رھڻ لڳي. اتي رھندي جڏھن ڏھرسين کي سندس بلوغت کي پھچڻ معلوم ٿيو، تڏھن کيس سندس شادي ڪرائڻ جو ارادو ٿي پيو. جڏھن ته برھمڻن ۾ ويجھي عزيز سان شادي ڪرڻ مذھبي عقيدي مطابق سخت گناھ وارو ڪم ھيو ان ڪري ڏھرسين کي ماين لاءِ وَرُ ڳولڻ ھڪ مسئلو بڻجي پيو. اڃان ان سوچ ويچار ۾ ھيو ته ڪجھ ڏينھن بعد رمل جي راجا سوڀن راءِ ڀاٽيا جو ماين کي نڪاح ۾ آڻڻ لاءِ پيغام اچي پھتو. تاريخن ۾ اچي ٿو ته ڏھرسين اگرچ وڏو ھيو پر تڏھن به ماين جو ڏاجو شاھاڻي نموني سان تيار ڪرائي (جنھن ۾ اُٺ، گھوڙا ۽ نوڪر چاڪر جھجھا ھئا) پنھنجي ننڍي ڀاءُ ڏاھر ڏانھن موڪليا ۽ لکيو ته ھو ماين کي رمل جي راجا سوڀن راءِ ڀاٽيا جي حوالي ڪري ڏي. (مٿين روايت ٻين مؤرخن به بيان ڪئي آھي، پر معلوم ائين ٿو ٿئي ته مڙني چچ نامي تان ئي مواد حاصل ڪيو آھي. ھن روايت تي غور ڪرڻ سان معلون ٿو ٿئي ته ھتي چچ نامي جي صاحب يا ته ڄاڻي واڻي غلط بياني ڪئي آھي يا وري کيس صحيح خبر نه ملي سگھي آھي. چچ نامي اندر ”ماين“ ”ڏاھر“ ۽ سندس وڏي ڀاءُ ڏھرسين جي باري ۾ متضاد ڳالھيون لکيل آھن. جيئن ڏھرسين جو خود برھمڻ آباد جي قلعي تي قبضو ڪرڻ، ماين جو سندس اڳيان پيش پوڻ، ڀاءُ ڀيڻ شادي ڪرڻ وغيره. انھن اختلافي ڳالھين لاءِ ڪنھن به ڇنڊ ڇاڻ نه ڪئي آھي، ورنه اھا ڳالھ سمجھڻ ايتري ڏکي نه ٿئي ھا. سائين جي ايم سيد ان باري ۾ لکيو آھي: ”ھندو برھمڻ ڀيڻ ته ڇڏيو پر سوٽ سان شادي ڪرڻ به ناجائز ٿا سمجھن. تنھن ڪري ڀيڻ سان شاديءَ جو بھتان سراسر غلط معلوم ٿئي ٿو. ان لاءِ دليل اھو ڏنو وڃي ٿو ته ھڪ ننڍي راجا کي سَنڱ نه ڏئي پاڻ وٽ ڀيڻ کي وھاري ڇڏيائين. اھا ڳالھ ھر ڪنھن کي معلوم آھي ته ھندن ۾ ذات پات جا فرق ھئا.“ (سنڌ جا سورما ص 12) سيد صاحب جي مٿئين لکت کي نظر ۾ رکڻ کان پوءِ ماين سان لاڳو ڪيل ڳالھين کي رد قرار ڏيئي سگھجي ٿو.
الزام ۽ تھمتون:
چچ نامي جي مؤرخ الزام ھنيو آھي ته ڏاھر ۽ ماين پاڻ ۾ شادي ڪئي ھئي، جا سندس لکت مطابق رسمي ھئي جنھن ۾ مباشرت کان سواءِ سموريون رسمون ادا ڪيون ويون ھيون. (سنڌ جي تاريخ تي سڀ کان اوائلي ڪتاب چچ نامو مليو آھي ۽ اھو عرب فاتحن پاران ائين لکرايل آھي جيئن ٻين فاتحن جي ياد ۾ ڪتاب جوڙايا ھئائون. سنڌين سان وڏو ويل اھو ٿيل آھي جو اڄ تائين ڪوبه غير جانبدار تاريخدان پيدا نه ٿيو آھي. چچ نامي تي جن صاحبن تحقيق جو ڪم ڪيو آھي تن کي محمد بن قاسم جي لاڏيءَ سان شادي ڪرڻ يا سندس کي حجاج پاران ننڍي عمر ۾ سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ ڌيءُ جو سَنڱ آڇڻ ته ٺيڪ نه لڳو آھي جنھن ڪري انھن ڳالھين کي ور وڪڙ ڏيئي غلط ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي اٿائون. پر مٿين ڳالھ تي ڪنھن به ڌيان نه ڏنو آھي. حالانڪ تاريخ اندر ان ڳالھ تي تحقيق ڪرڻ جي ڪافي گنجائش موجود آھي. ڊاڪٽر بلوچ محمد بن قاسم جو بچاءُ ڪندي لکيو آھي ته: ”محمد بن قاسم حجاج جو نياڻو نه ھيو.“ پر سنڌ جي ھڪ ٻئي مؤرخ محترم محبوب علي چنا صاحب پنھنجي ڪتاب ”ھڪ شخصيت ٻه پھلو“ ۾ لکيو آھي: ”ڊاڪٽر بلوچ چچ نامه، سنڌي تعليقات ۾ لکيو آھي ته محمد بن قاسم حجاج جو نياڻو نه ھو. ان سان مان متفق نه آھيان. ھو حجاج جو نياڻو ھو.“ ص 70) مٿين ڳالھ تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿيندو ته عرب مؤرخ ان روايت لکڻ ۾ پڻ وڌاءُ غلط بيانيءَ کان ڪم ورتو آھي. مصنف اڳتي ھلي راوڙ جي قلعي مان ھٿ آيل ڏاھر جي عزيزن جو ذڪر ڪندي ڄاڻائي ٿو ته اتان جيڪي قيدي ھٿ آيا تن ۾ مھاراجا جي ڀاڻيجي پڻ قيد ٿي آئي ھئي جنھن کي ڪعب بن مُخارق الرابسي نالي عرب سڃاتو. (چچ نامو ص 283. قلعي مان قيدي ھٿ آيا تن جو تعداد ٽيھ ھزار ھيو، جن مان ٽيھ راجائن جون ڌيئرون ھيون. انھن ٽيھن قيدياڻين ۾ ڏاھر جي ڀاڻيجي حسنه پڻ ھئي، جنھن کي ڪعب جي ھٿان عراق موڪليو ويو، جتان حجاج، ڏاھر جي سِر، ڇٽ ۽ ٻئي مال غنيمت سان گڏ کيس خليفي وليد جي حضور ۾ موڪلي ڇڏيو، جتي سندس شادي ڪرائي ويئي. چچ نامي جي لکت موجب: ”مائي 'حسنه' صاحبه نھايت سلڇڻي ۽ بلند اخلاق واري ھئي تنھن ڪري ڪعب جي نڪاح ۾ اچڻ کان پوءِ زالون سندس کان دانائي ۽ نصيحت جون ڳالھيون پرائڻ اينديون ھيون.“ ص 279. ھتي سوچڻ جي ڳالھ اھا آھي ته ڏاھر جي ڀاڻيجيءَ جو سلسلو ڪٿان ٿو شروع ٿئي، جڏھن ته ڏاھر کي ھڪڙي ئي ڀيڻ ھئي جنھن جي شاديءَ جو ثبوت راقم الحروف اڳ ئي ڏيئي چڪو آھي. ان حالت ۾ چئي سگھجي ٿو ته اھائي راوڙ مان ھٿ آيل ڇوڪري (حسنه) ماين جي ڌيءُ ھوندي، جنھن (ماين) جي شاديءَ جو ذڪر راجا سوڀن راءِ ڀاٽيا سان ٿي چڪو آھي. جن به تاريخدانن ماين جي ڏاھر سان شاديءَ جو ذڪر ڪيو آھي تن ان مسئلي کي پر اسرار ۽ عجيب و غريب ظاھر ڪرڻ لاءِ ڄاڻايو آھي ته ڏاھر جي شادي ”حوس حڪومت“ جي ڪري ٿي ھئي ان ڪري ھن صرف نالي ماتر کيس پنھنجي زال بڻايو. جيڪڏھن چچ نامي جي ان ڳالھ کي تسليم ڪجي ته ڏاھر ڀيڻ سان شادي ڪئي، جنھن ۾ مباشرت ڪانه ٿي ته پوءِ ڀلا حسنه جيڪا ماين جي ڌيءُ ٻڌائي وئي آھي0 0 (حسنه کي ڏاھر جي ڀاڻيجي نه ھئڻ ثابت ڪرڻ لاءِ ڊاڪٽر بلوچ چچ نامي جي تصحيح ڪندي عجيب رد ڏنو آھي. چوي ٿو: ”حسنه نالو عربي آھي، ڏاھر جي ڀاڻيجي جو ٿي نٿو سگھي. ممڪن آھي ته سندس نالو اھڙو ھجي، جنھن جي معنيٰ عربي ۾ 'حسنه' 'سھڻي' ھجي، مگر فتح نامه مان سواءِ ماين جي، ڏاھر جي، ٻي ڪنھن به ڀيڻ جو نالو ثابت ڪونھي ۽ انھيءَ کي پڻ راجا ڏاھر پنھنجي زال بڻايو. انھيءَ حالت ۾ راجا ڏاھر جي ھيءَ ڀاڻيجي ڪٿان پيدا ٿي!“
جيستائين نالي جو تعلق آھي سو جيڪڏھن حسنه عربي نالو آھي ته ان جو اھو مطلب ڪونھي ته اھو سنڌ جي ھندياڻيءَ جو نٿو ٿي سگھي. حسنه جنھن جي معنيٰ سھڻي آھي، تنھن کي ھنديءَ ۾ ”ھند“ چئبو آھي. ڊاڪٽر صاحب جي خيال موجب، جيڪڏھن حسنه عربي نالو ھئڻ ڪري سنڌي، ھندوءَ جو نٿو ٿي سگھي ته پوءِ ھند، ھندي نالو عربن جو ڪيئن ٿو ٿي سگھي. قديم زماني ۾ عرب جي ايرم (Eram) راجيه، جي چئن راڻين منجھان ھڪڙيءَ جو نالو ھند ھو. مشھور شاعر ۽ حاڪم امراءُالقيس جي ماءُ ۽ ڀيڻ جو نالو ھند ھو. پيغمبر صلعم جي زال اُم – سلما جو نالو به ھند ھو. ابوصفيان جي زال جو نالو به ھند ھيو، ھوءَ وڏي بھادر عورت ھئي. ھن ڪيترين لڙاين ۾ بھرو ورتو، جن مان ھڪڙيءَ ۾ رسول اڪرم جو چاچو پڻ ماريو ويو. گنگارام جي خيال موجب عرب شاعرن کي ھي نالو ايتري قدر پيارو ھو، جو ھو پنھنجي زالن ۽ پريم ڪائن جا نالا به ھند رکندا ھئا ۽ عربي شاعريءَ ۾ ان ھند نالي جي اھڙي ئي حيثيت آھي، جھڙي فاسيءَ ۾ ليليٰ ۽ شيرين جي. (سنڌو سؤوير ص 37) وڌيڪ ان ڳالھ جي وضاحت ڪندي لکي ٿو: ”اسلام جي گھر عرب ديش جا رھواسي عرب، ھر ڀارت واسيءَ کي اڃا تائين ھندو چوندا آھن کڻي اھو ھندو (ڌرم جو مڃيندڙ) مسلمان، پارسي، عيسائي ڪير به ھجي!“ ص 44.
عرب، جو ھر ھند واسي کي ھند ڪري سڏيندا ھئا، ان ڪري اھو به ٿي سگھي ٿو ته عربن ھن نينگر کي ھند سان سڏيو ھجي ۽ جيئن ته چچ نامو عربيءَ لکيل آھي، ان ڪري ليکڪ، عربي معنيٰ وارو لفظ ”حسنه“ لکي ڇڏيو ھجي. ”آزاد“ اھا ڪٿان پيدا ٿي، جڏھن ته ڏاھر، بقول مصنف مباشرت کان پرھيز ڪندو ھو. جيڪڏھن اھو دليل پيش ڪجي ته ان مباشرت ڪئي ھوندي ته ان لاءِ گھٽ ۾ گھٽ ڏاھر تي زور ڪھڙو پيو ھو. جڏھن ته ڀيڻ سان رسمي شادي لاءِ ملڪ جو مسئلو ھئو. پر مباشرت لاءِ ڪھڙو مسئلو ھئو. جڏھن ته ڀيڻ سان رسمي شادي ڪرڻ سان ڪيڏو شرمسار ۽ پشيمان ڏيکاريو ويو آھي ته ھيڏي ساري گناھ ڪرڻ لاءِ ھن کي ڪنھن پريشاني ۽ شرمساريءَ ڇونه ورتو! ۽ جيڪڏھن ماين کي ڏاھر منجھان ڌيءَ پيدا ٿي ته پوءِ مصنف ان کي ڏاھر جي ڀاڻيجي ڇو ڪري لکيو آھي ۽ ڌيءَ ڇونه ڪري پئي لکيائينس ۽ جيڪڏھن اھا ڇوڪري (حسنه) حقيقي ڏاھر جي ڀاڻيجي ھئي ته پوءِ اھا، ماين کي ڪنھن منجھان پئدا ٿي؟
ھن کان پوءِ وري ٻن قسمن جا سوال اڀرن ٿا:
(الف) ماين پڻ سندس ان حوس حڪومت واري مسئلي تي متفق ھئي ۽ سندس سان نالي ماتر شادي واري ڍونگ ۾ راضي ٿي ويئي ھئي؟
(ب) ائين نه ھئو، ماين سندس سان ان مھا پاپ جھڙي ڪُڌي ڪم تي راضي نه ھئي- اھو ڪم سندس مرضيءَ خلاف ٿيو ھئو؟
جڏھن ته مٿيون مسئلو ئي جڙتو ۽ من گھڙت آھي ان ڪري تاريخي واقعن ۾ اھڙو تصاد ٿو ملي جو ان کي آخر غلط ئي چوڻو پوي ٿو.
اسين غور ڪري ڏسنداسين ته ماين سان مٿين ٻنھي خيالن مان ھڪ به نٿو ملي! ٻنھي راين مان ڪھڙو به ماين سان منسوب ڪيو وڃي. ان مطابق جيڪڏھن سندس ڀاءُ ”ڏاھر“ سان شادي ٿيل ھجي ھا ته پنھنجي زبان سان ڪڏھن به کيس پنھنجو مڙس تسليم نه ڪري ھا، پر ساڳئي مصنف لکيو آھي ته قلعي فتح ٿيڻ کان پوءِ ماين سڀني عورتن کي گڏ ڪري صلاح ڏني ته: ”منھنجي راءِ جي تقاضا آھي ته پاڻ کي باھ جي نذر ڪري ھلي پنھنجي مڙسن سان ملون.“ (چچ نامو ص 283)
مٿين جملي ۾ ماين پاران مڙس لفظ استعمال ڪرڻ ڄاڻائي ٿو ته سندس پنھنجي مڙس ڏانھن اشارو آھي. ھاڻي مسئلو آھي ته ڀيڻ جيڪڏھن حوس حڪومت لاءِ نالي ماتر شادي ڪرڻ تي راضي ھجي يا سندس سان سختيءَ سان شادي ڪئي ويئي ھجي ٻنھي حالتن ۾ واضح لفظن ۾ ان کي پنھنجي زبان سان مڙس ڪيئن چوندي؟ ان ڪري يقين سان چئي سگھجي ٿو ته سندس اشارو پنھنجي مڙس طرف ھيو جو ڏاھر نه بلڪ ڀاٽيا ئي ٿي سگھي ٿو.
ھتي آءٌ مٿين ڳالھ کي سمجھڻ لاءِ سندن شجرو پيش ڪريان ٿو:
بساس
سيلائج
چچ چندر
ڏاھر ڏھرسين ماين
چچ
جيسين گوپي وڪيه ڏھرسين
چچ
راڄ ڍول بجھراءِ ڪڪسه ڪورسينہ ڏھسين جيسين ديوراج
(؟) (؟) (؟)
ھي شجرو ڊاڪٽر نبي بخش خان جو جوڙيل آھي.
مٿيون نسب نامون ڏسڻ سان پڙھندڙن کي معلوم ٿيندو ته ڏاھر کي قريبي رشتيدار به اھا ئي ھڪ عورت ھئي ته ڀيڻ به اھائي. تڏھن سندس ڀاڻيجي به يقينًا ماين منجھان ئي پيدا ٿي ھوندي.
اصل حقيقت:
ماين ۽ ڏاھر جي شاديءَ جو ذڪر ڪندي مصنف ڄاڻايو آھي ته نجومين ڏاھر کي ماين جي بخت جي باري ۾ ٻڌايو ته ھيءَ سنڌ کان ٻاھر نه ويندي ۽ اھو شخص جو ھن نينگريءَ کي پَلَؤ وٺندو سو ھن ساري ملڪ جو مالڪ ٿيندو. پر حقيقت ڪجھ ھن طرح آھي. ڏاھر نھايت ھوشيار ۽ دلير، بھادر ۽ جوان مرد مڙس ھو، جنھن جي مقابلي جو ان وقت ھند، سنڌ ۾ ثاني نه ھئو. سندس بھادريءَ لاءِ تاريخن ۾ اچي ٿو ته شڪار ڪندي شينھن جي مٿان وڃي پيو ۽ ھٿين وڙھي پورو ڪيائينس، جڏھن ته ٻيا سمورا شڪاري کيس اڪيلو ڇڏي ڀڄي ويا ھئا. چچ نامي جو صاحب ڏاھر جي آخري جنگ جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته جڏھن ٻين ساٿين کيس صلاح ڏني ته ھند جي ٻين بادشاھن کان عربن خلاف مدد وٺي، تڏھن جواب ڏنائين: ”منھنجي راءِ جي تقاضا آھي ته ھنن سان سامھون ٿي جنگ ڪريان، ۽ جنگ (پوري) ڪوشش ۽ سعيي سان ڪريان. جيڪڏھن انھن تي غالب ٿيس ته پوءِ ھو سڀ ذليل ٿيندا ۽ منھنجي بادشاھي مضبوط ٿيندي، ۽ جيڪڏھن ننگ ۽ ناموس خاطر ڪُٺو ويس، تڏھن به ھيءَ خبر عرب خواھ ھندوستان جي ڪتابن ۾ لکي ويندي، ۽ بزرگن جي واتان دنيا جي بادشاھن جي ڪَن پوندي ته راجا پنھنجي ملڪ خاطر دشمن جي مقابلي ۾ پنھنجي پياري جان فدا ڪئي.“ مٿين ڳالھ مان ظاھر ٿو ٿئي ته ڏاھر ڪيترو نه بلند حوصلي جو مالڪ، جوانمرد، دلير ۽ مڙسيءَ وارو مڙس ھو. اھڙو مڙس جو مرڻ قبولي ٿو پر پاڙي وارن کان مدد وٺڻ پنھنجي لاءِ ڪُڌو ڪم ٿو ڄاڻي، تنھن کان ڀيڻ سان شادي ڪرڻ جھڙو حد کان وڌيڪ ڪريل ۽ برھمڻي مذھب جي خيال کان سخت گناھ وارو ڪم ڪيئن ٿو ٿي سگھي. ڪي ماڻھو چوندا آھن ته حڪومت جي لالچ ۾ اچي (جيئن مسلمانن ظاھر ڪيو آھي) اھو ڪم ڪيو اٿائين. انھن لاءِ مٿيون جواب ڪارگر ٿي سگھي ٿو. ”پاڙي جي مدد“ کان ”ڀيڻ سان شادي“ ڪرڻ جيڪڏھن وڌيڪ خراب ڪم آھي ته پوءِ اھو ماڻھو جنھن کان حڪومت جي لالچ جي ڪري ايڏو وڏو مذھبي ۽ دنوي ڪُڌو ڪم سر انجام ٿئي ٿو، سو ان کان گھٽ حيثيت رکندڙ لاءِ وري پنھنجي شان ۽ عزت جي گھٽتائي ڪيئن ٿو ڄاڻي. يا ائين چئجي ته ان خسيس ڳالھ (ٻين کان مدد) سان پنھنجي حڪومت، بچائڻ کي خراب سمجھندڙ شخص ڀيڻ سان صرف ان ڪري شادي ڪندو جو کيس مستقبل ۾ حڪومت جي بچڻ جي اميد ھجي. ڀيڻ سان شادي ڪرڻ لاءِ کيس مستقبل بعيد ۾ حڪومت وڃڻ جو خوف ٿي ڏياريو ويو، پر ھتي ته ھن ڪم 'ٻين کان مدد' نه ڪرڻ سان کيس حال ۾ ئي خطرو نظر پئي آيو. پوءِ جو ماڻھو پنھنجي اصول تي قائم رھندي حال کي قربان ڪري سگھي ٿو، سو مستقبل بعيد ۾ ٿيندڙ خطري جي خوف کان ايڏو وڏو پاپ ڪيئن ٿو ڪري سگھي.
اسان جڏھن سنڌ جي ماضيءَ کي جاچڻ جي ڪريون ٿا تڏھن سنڌ جو ماضي صرف عربن تائين ملي ٿو. ان کان اڳ واري دور لاءِ ڪائي مستند تاريخ نه ملي آھي ۽ نه وري عرب حاڪمن جي آمد ۽ ڪارنامن بابت ڪائي تاريخ ملي ٿي. ائين پيو ڀانئجي ته ڄڻ سنڌ اندر ان وقت يا ان کان اڳ ڪوبه اھڙو شخص يا ادارو موجود ڪونه ھيو جنھن وقتي حالتن تي ڪائي لکت ڇڏي ھجي. حالانڪ سنڌ پھريون ملڪ آھي جنھن ۾ سڀ کان پھريان ڪتاب تصنيف ٿيو آھي. اھو ثابت ٿي چڪو آھي ته دنيا جي مھذب ترين ۽ متمدن، سڌريل ۽ تھذيب واري جيڪڏھن سڀ کان اڳ ڪا سرزمين ملي ٿي ته اھا سنڌ آھي.
ھن سرزمين تي سمورن مذھبن، اصولن ۽ نظرين جي ارتقا ٿي آھي، ڄڻ ھيءَ سرزمين پوري دنيا جي تھذيبي ۽ تمدني لحاظ کان قيادت جي ثبوت پيش ڪري رھي آھي. ھن ڌرتيءَ جي علمي صلاحيتن بابت علامه نعماني جو چوڻ آھي: ”سنڌ علم جو مرڪز آھي، جتان ايران ۽ يونان تائين علم پھتو آھي، يوناني به علمي طور تي سنڌ جو شاگرد آھي.“ ان حالت ۾ اھو ڪيئن ٿو ٿي سگھي جو ان وقت تصنيف ۽ تاليف جو ڪم نه ٿيو ھجي. پر حقيقت ڪجھ ھن ريت آھي، مولانا گرامي صاحب ڄاڻايو آھي: ”عربن ھڪ ته سنڌ جي ڳوٺن ۽ شھرن کي باھيون ڏنيون، جنھن ۾ سنڌ جو ان وقت جو علم، فن ۽ ادب جلي رک ٿي ويو، ٻيو ته مذھبي طور تي عربن حملا ڪيا آھن، اتي جي ڪتبخانن کي ھنن باھيون ڏيئي ناس ڪيو آھي.“ (ھفتيوار برسات جلد 2 شمارو 6 سال 1975ع)
جڏھن به ڪائي قوم ڪنھن ٻي قوم تي غالب پوندي آھي تڏھن اھا مغلوب قوم کي دائمي مفتوح رکڻ لاءِ کيس ماضيءَ کان ڪَٽڻ جي ڪوشش ڪندي آھي، ان لاءِ ھو ڪتبخانن ۽ ادارن کي تباھ ڪندا آھن. قومي سورمن ۽ عالمن کي مارائيندا آھن ته جيئن ھلندڙ نسل پاڻ کي غلامانه زندگي گھارڻ تي آماده ڪري ۽ ايندڙ نسل پاڻ کي ورھين کان غلاميءَ ۾ ويڙھيل ۽ وڪوڙيل ڏسي آزاديءَ جو نالو وٺڻ به وِھ جو وٽو پيئڻ برابر ڄاڻي خاموش رھي. اھوئي سبب آھي جنھن ڪري پاڻ کي عربي دور لاءِ صرف ئي صرف خود سندن لکيل ڪتاب فتح نامو عرف چچ نامو تي ئي اختتام ڪرڻو ٿو پوي. جڏھن ته ”فتح نامه سنڌ“ عربن جي سورھيائي ظاھر ڪرڻ ۽ سندن ياد تازي رکڻ لاءِ سندن ثناگو مؤرخ لکيو آھي. ان ڪري يقين سان چئي سگھجي ٿو ته ان ۾ ملڪي غلام بڻائڻ وارا طريقا لازمي استعمال ٿيا آھن ڇوته عربن جي پوري دور ۾ ڪڏھن به سنڌي خاموش نه ويٺا آھن. سنڌ جي حدن مان وڙھندي ھڪاليا ويا آھن تڏھن به ڌارين ايراضين مان سنڌ جي آزاديءَ لاءِ مختلف وقتن تي ڪوششون ڪيون اٿائون. ڪاڪي ڀيرومل لکيو آھي: ”اروڙ جي قلعي فتح ٿيڻ کان پوءِ ڪيترائي ھندو پنجاب ۽ ٻين علائقن طرف ڀڄي ويا جن اتي وڃي اروڙ ونسي سڏايو ۽ ڪجھ وقت بعد حالتون ھموار ڏسي وٿاڻن تي واپس وريا.“ (سنڌي ھندن جي تاريخ ص 221.)
تاريخن مان ملي ٿو ته ڏاھر جي پٽن پڇاڙيءَ تائين آڻ نه مڃي آھي ۽ مختلف جڳھن تان گڏ ٿيندا ۽ وڙھندا رھيا آھن تان جو سنڌ جي حدن کان ٻاھر نڪري ويا آھن ۽ وري اتان وڃي محاذ کڙو ڪيو اٿائون. ان ڪري چئي سگھجي ٿو ته عوام منجھان سندن ”ڏاھر وارن“ لاءِ عزت ۽ احترام ختم ڪري نفرت ۽ حقارت پيدا ڪرڻ لاءِ ماين ۽ ڏاھر وارو من گھڙت قصو جوڙايو ويو ھجي، ۽ ان کي وزندار بڻائڻ لاءِ چچ نامي جي مؤرخ ويھي ھٿ ٺوڪيا قصا گھڙيا ھجن، جيئن ماين لاءِ ھڪ جاءِ تي ڏاھي جي زباني ڄاڻايل آھي ته ھوءَ سندس ڀيڻ آھي جنھن ڪري ان لاءِ نجومين کان پڇا ڪرايائين پر اڳتي ھلي، ڏھرسين جي خط و ڪتابت ۾ ڏاھر جي زباني ڄاڻايو ويو آھي ته اھا ڇوڪري (ماين) جتڻ آھي. اھا ۽ اھڙيون ٻيون متضاد ڳالھيون مصنف پاران قصن گھڙڻ جو ثبوت ڏين ٿيون. مشھور مصنف ميڪاولي فاتحن جي باري ۾ لکيو آھي: ”ھر فاتح جو پھريون ڪم اھو آھي ته فتح ڪرڻ بعد پراڻن حاڪمن کي يا ته پاڻ سان شامل ڪري يا بلڪل ختم ڪري ڇڏي.“ معلوم ائين ٿو ٿئي ته ان اصول مطابق عمل ڪندي ڏاھر جي خاندان مان ڪن کي ماريو ويو ته ڪن کي اھڙي نموني بدنام ڪيو ويو.
بھادرانه وصفون:
بھادري ۽ سورھيائي ڪنھن دين ۽ ڌرم، قوم ۽ ڪلچر، رنگ ۽ نسل يا جنس جو ورثو نه ھوندو آھي. اھا ھڪ اھڙي ڏات آھي جا ڪھڙي به قوم ۽ نسل ۾ ٿي سگھي ٿي، جيئن ڀِٽ ڌڻيءَ فرمايو:
ڏات نه آھي ذات تي، جو وھي سو لھي.
پنھنجي معاشري ۾ عورت کي ڪم ذھن، بي ھمٿ ۽ سست ڄاتو ويندو آھي. ۽ ان کي عجيب و غريب ٽوٽڪن ۽ ٽوڻن وسيلي گھٽ ظاھر ڪيو ويندو آھي. جيئن چوڻي آھي ته ”عورت کي کُڙيءَ ۾ عقل سو به سج لٿي کان پوءِ لڀي ئي ڪونه!“ صدين کان مغلوب ھجڻ ڪري عوام جي وڏي حصي مان شعور ۽ ساڃاھ گم ٿي ويندي آھي ۽ اھا قوم پٺتي ڌِڪبي رھندي آھي. ان ڪري قومي وصفن کي جاچڻ ڪارڻ ڏاھن جو چوڻ آھي ته ان قوم جي ادب ۽ آرٽ مان ئي قومي اصليت کي پرکي ۽ پروڙي سگھجي ٿو. اھڙيءَ ريت سنڌي قوم جي شاعرن پنھنجي سمورن داستانن جو ھيرو عورت کي ٺھرائي سندن سورھيائي ۽ سچائي، بھادري ۽ دليري جو اعليٰ نمونو پيش ڪيو آھي. ان ڪري اھو چوڻ غلط ٿيندو ته عورت کان مرد اعليٰ يا مٿاھون آھي. اھڙي ريت تاريخي ورقن ورائڻ مان معلوم ٿو ٿئي ته مائي ماين جو پڻ نھايت اھم، بھادرانه ۽ دليرانه ڪردار آھي. جتي عربن جي دٻدٻي ۽ دھشت ڪري ماڻھن جو وڏو تعداد کين پيش پوندو پئي ويو ۽ مھاراجا ڏاھر پڻ شھيد ٿي چڪو ھو، اتي ھن مائيءَ پنھنجي ڀائٽين سان گڏجي جنگ کي جاري رکڻ جي ھر ممڪن ڪوشش ڪئي آھي.
قوم تان قربان ٿي انت آڻڻ:
قوم تان قربان ٿيڻ وارن مختلف طريقن مان اھو به ھڪڙو طريقو آھي جنھن ۾ ٻيو ڪو سھارو ۽ حيلو وسيلو نه ڏسي دشمن جي ور چڙھڻ کان پنھنجو پاڻ کي مارڻ بھتر سمجھيو ويندو آھي. اھو سلسلو صدين کان ھلندو پيو اچي. پر سنڌ اندر ان جي شروعات مائي ماين کان ٿئي ٿي. ھيءَ پھرين عورت ھئي جنھن نه صرف پنھنجو پاڻ قربان ڪيو آھي پر ٻين کي پڻ ان جي تلقين ڪئي اٿس. جڏھن به ڪائي قوم مفتوح ٿي ويندي آھي تڏھن ان جي عوام ۾ بزدلي ۽ حراس پکڙجي ويندو آھي. پر ھن عورت کي پڙھڻ مان پتو پوي ٿو ته اھو سندس بلند حوصلو ئي ھيو جو باوجود ايڏي پئماني تي ٿيندڙ قتل و غارت جي، ڪنھن به وقت ھيڻو حال نه ڪيو اٿس، سندس پختي عزم ۾ تِرَ برابر به لچڪ نه آئي آھي ۽ قلعي اندر سڀني عورتن کي ڪَٺو ڪري عربن خلاف حقارت ظاھر ڪندي چيو: ”بيشڪ اسان کي ھنن ڳئون کائڪ چنڊالن کان ڇوٽڪارو ڪونه ٿيندو، اسان جي عزت برباد ٿي چڪي ۽ مھلت پوري ٿي. جڏھن ڇوٽڪاري جي اميد ڪانه آھي، تڏھن ڪاٺيون، ڪپاھ ۽ تيل گڏ ڪرڻ ڪرڻ گھرجي. منھنجي راءِ جي تقاضا آھي ته پاڻ کي باھ جي نذر ڪري ھلي پنھنجي مڙسن سان ملون. جنھن کي به امانَ وٺڻي ھجي ته ڀلي وڃي ممڪن آھي ته کيس نجات ملي وڃي.“ (چچ نامو ص 283)
مٿين لکت ڏيکاري ٿي ته ھن ”ماين“ جو ڪجھ ڪيو آھي سو سمورو ئي وطني جذبو پيدا ڪندي تلقين رستي ڪيو آھي. نه ڪرڻ واري حالت ۾ ڪنھن به قسم جي ڏاڍ ۽ جبر جو استعمال نظر نٿو اچي. اھڙي ريت ماين جي راءِ تي قلعي اندر سموريون سنڌياڻيون عربن جي ور چڙھڻ بجاءِ باھ جو بَک ٿي قوم تان قربان ٿي ويون.“ (جنت السنڌ جي صاحب فتوح البلدان جي حوالي سان ڄاڻايو آھي ته: ”قلعي ۾ داخل ٿيڻ تي، ٻائي ' ماين ' پاڻ کي قلعي جي ديوار تان ھيٺ ڪيرائي خودڪشي ڪئي.“ پر اھا ڳالھ بي بنياد پيئي معلوم ٿئي.
تاريخ ۾ حصو:
شيخ مبارڪ تاريخي شخصيتن جي باري ۾ لکيو آھي: ”ھيرا تاريخ ٺاھيندا آھن يا تاريخ ھيرا ٺاھيندي آھي، اھو ڏکيو سوال آھي، باقي غلط ھيرا تاريخ جو ٻيڙو ٻوڙيندا آھن.“ (ڪپر ٿو ڪُن ڪري) شيخ صاحب جو ان جملي منجھان ڪھڙو مقصد آھي سا کيس ئي ڄاڻ ھوندي. البت منھنجي خيال ۾ تاريخ جي جوڙجڻ ۾ شخصيتن جو وڏو ڪردار آھي. ان ڪري ئي تاريخ جا ورق سرويچن ۽ سورمن جا محتاج آھن، تاريخ تيستائين تاريخ نه آھي جيستائين ان ۾ سورھين جو دخل نه آھي. اھڙي ريت سنڌ جي تاريخ اندر ھيءَ مائي عورتاڻي انقلاب جو سڀ کان پھريون ۽ نمايان ڪردار نظر اچي ٿي. جنھن عورتاڻي انقلاب جو آغاز ڪيو آھي، ان ڪري جنھن به تاريخ ۾ ھن مائيءَ جو ذڪر نٿو ٿئي سا حقيقت ۾ اڻ پوري آھي. اھي شخصيتون جي محنت ۽ مشقت، جفا ۽ وفا سان تاريخ ساز بڻيون آھن تن جي علم ۽ عقل، دانش ۽ دورانديشي جھڙن ڪارنامن ۽ ڪارگذارين کي سھيڙڻ ۽ سموھڻ ڪارڻ موؤرخ ڳولائو ۽ آتا ھوندا آھن. اھڙي ريت تاريخي ڇنڊڇاڻ مان سنڌ اندر عورتاڻي انقلاب ۾ ھن مائيءَ جو وڏو عمل دخل نظر اچي ٿو، جنھن کان ڪوبه حقيقت پسند انڪار ڪري نٿو سگھي.
_______
نوٽ : شجرو صحيح نموني ڏسڻ لاءِ ڪتاب پي ڊي ايف فارميٽ ۾ ڊائونلوڊ ڪري صفحو 46 ڏسو