• بنا ارادي پوکيل، بنا سنڀال بيٺل، ٻيرن جا وڻ

ٻير اوهان به ٻڌا هوندا، مثال طور ”ٻير جي ڍينگري“ يا ”پڪي ٻير ۾ هر ڪو ڀتر هڻي“ واري حوالي سان ته ضرور ٻڌا هوندا. ٻير، در اصل ميوو ڏيندڙ وڻ آهي، ان وڻ جي ميوي کي به وڻ جو ساڳيو نالو، يعني ٻير چيو ويندو آهي. مون کي ننڍپڻ ۾ ڪنهن عجيب ۽ غريب ڳالهه (نقل، لطيفو) ٻڌايو هو، جيڪو اڄ به ياد اٿم. ڳالهه ٿا ڪن ته هڪ همراهه ٻيرن جي موسم ۾، ٻير جي وڻ هيٺ ليٽيل هو، ته مٿان هڪ پڪل ٻير ڇڻيو، جيڪو اچي سندس ڇاتي تي پيو. ان همراهه جي دل گهريو، ته جيڪو ٻير پاڻهي اچي پهتو آهي، ته اهو کائڻ گهرجي، پر ان لاءِ هن کي انتظار ڪرڻو پيو، تان جو اچي شام ٿي. خير، شام ڌاري ڪو ماڻهو اچي اتان لانگهائو ٿيو، ته ٻير هيٺ ستل همراهه هڪل ڪري، اتان گذرندڙ ماڻهوءَ کي سڏي چيو، يار! صبح کان سَئون سُتو پيو آهيان، مس مس تون آيو آهين، هاڻ ڀلائي ڪري، منهنجي ڇاتيءَ تان ٻير کڻي، منهنجي وات ۾ وجهه، ته اهو آئون کائي اٿان، صفا سُڪي پيو آهيان. اوهان کي خبر آهي ته اهو همراهه، ٻير هيٺ ليٽيل همراهه جو واقف هو ۽ پاڻ ۾ اڳي به ملندا رهندا هئا، تنهن ٻير هيٺ ستل همراهه کي مهڻو ڏيندي چيو ته ”ياد ڪر! ان ڏينهن آئون ليٽيو پيو هئس، ڪُتو اچي منهنجو منهن چٽڻ لڳو هو، تو اُهو لڪاءُ پاڻ ڏٺو هو، مون توکي منٿ به ڪئي هئي، ته ڀلائي ڪري ڪُتي کي هڪل، منهنجو منهن پيو خراب ڪري، پر تون ته کِلندو ڪُڏندو هليو وئين، وڃي راڄن ۾ ڳالهيون ڪيئي. اڄ وري مون ۾ ٿو اميد ڪرين!“
ٻير، ماڻهوءَ جو نالو به ممڪن آهي ته اوهان مان ڪنهن ٻڌو يا پڙهيو هجي، مون ”ٻير شريف“ به ٻڌو آهي. ۽ اوهان وانگر مون کي به خبر آهي، ته حيدرآباد ضلعي جي ٽنڊوقيصر کي ٻيرن جو شهر چيو ويندو آهي. ٽنڊوقيصر جي آسپاس ۾ ٻير تمام گهڻا آهن ۽ سنڌ جي مختلف علائقن ۾ ٻيرن جا باغ، گهڻو ڪري ٽنڊوقيصر جا ماڻهو ٺيڪي تي کڻندا آهن. ٻيرن ۾ ڪم ڪرڻ وارن ۾ به، ٽنڊوقيصر ۽ ان جي آسپاس جا ماڻهو ماهر آهن. ۽ مون ڪٿي پڙهيو به هو ۽ ٻڌو به آهي، ته ايشيا ۾ وڏي ۾ وڏي ٻير - منڊي ٽنڊوقيصر آهي. ٻير ۽ ٽنڊوقيصر جي نسبت سان، ٻيرن بابت مون کان ۽ ٻين به گهڻن کان گهڻي ڄاڻ ته ڊاڪٽر امتياز احمد نظاماڻيءَ کي آهي، ڇاڪاڻ ته هيءُ ٽنڊوقيصر جو آهي، سندس ذاتي ٻيرن جو باغ آهي ۽ سندس والد ٻيرن جو واپار ڪري ٿو، ان سان باغن تي ٿيندڙ ڪم ڪار ۾ به هٿ ونڊائيندو آهي. هو سالن کان سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام ۾ فصلن جي بچاءَ واري فيڪلٽيءَ جي ٻوٽن جي بچاءَ واري شعبي ۾ ذميوار ۽ پڙهائيندڙ استاد ۽ محقق به آهي، ۽ خاص ڳالهه ته هن پي ايڇ ڊي به ٻيرن ۾، ميوي جي مک واري مسئلي تي ڪئي آهي، ۽ سندس پي ايڇ ڊي واري تحقيق جي روشنيءَ ۾، هن ٻيرن مان بهتر پيداوار حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ ماڊل به تيار ڪيو آهي.
ٻيرن بابت ٿوري گهڻي معلومات هر ڪنهن کي آهي. ان حد تائين به ته سنڌي ٻوليءَ جي بهترين ڪهاڻيڪار، خاڪا نويس، علمي ادبي شخصيت، سائين رسول بخش درس سان، جهمپير ۾، سندس اوطاق ۾ ويٺل هئس. اتي اوچتو ٻيرن جو ذڪر ٿيو، ته هن ٻيرن تي سٺو ڳالهائيندي، ٻاهر اشارو ڪري، اتان نظر ايندڙ ٻير جو وڻ به ڏيکاريو ۽ ٻڌايائين به، ته ان ٻير ۾ تڏهن ٻير هوندا آهن، جڏهن ٻين ٻيرن ۾ نه هوندا آهن ۽ ٻير به سُٺا هوندا آهن. اهو ٻير جو وڻ جهمپير شهر ۾، ڪنهن جي ذاتي جاءِ ۾، اندر بيٺل آهي. ديسي وڻ آهي. ٻيرن ۾ دلچسپي رکندڙن کي ان بابت وڌيڪ معلومات حاصل ڪرڻ گهرجي، تحقيق ڪرڻ گهرجي ۽ جيڪڏهن اقتصادي طور بهتر جنس هجي، ته ان جو نسل وڌائڻ گهرجي.
پاڻ وٽ ٻيرن جون ديسي جنسون گهڻيون آهن. مون کي هڪ دفعي، وڳڻ لڳ ڳوٺ عالي کٻڙ، لاڙڪاڻو جي آسپاس ۾ ٿيندڙ ٻير نصيب ٿيا، اهي جسامت ۾ بيضوي ۽ نوڪدار هئا، مون کي ڏاڍا وڻيا. پاڻ وٽ قلمي جنسون به مختلف آهن. ڪنهن کي ڪهڙي جنس، ته ڪنهن کي ڪهڙي وڻي ٿي. ڪجهه عرصو اڳ تائين، صوفي ٻيرن جي هاڪ هُليل هُئي، پر صوفي ٻير ۾ ميوي جي مک سبب، هاڻ صوفي جنس ڪٿي ڳولئي به نه ٿي لڀي. ان جي جاءِ گولو جنس والاري آهي، جنهن ۾ اڇو گولو، کيرو گولو ۽ ٻيا نالا ٻڌڻ ۾ پيا ايندا آهن.
ٻيرن جي ڪهڙي به جنس هجي، ٻيرن ۾ ميوي جي مک نقصان ڪري ٿي. ويجهڙائيءَ ۾ لاهور وڃڻ ٿيو. جـهانگير بادشاهه جي مقبري واري احاطي جي مکيه دروازي وٽ ٻيرن جا وڻ آهن. انهن ٻيرن ۾ ٻير به لڳل هئا. ٿورو ڌيان ڏئي ڏٺم ۽ پوءِ نقصان جو ڪاٿو لڳائڻ لاءِ سائنسي حڪمتِ عمليءَ سان جائزو ورتم، انهن ٻيرن ۾، جيڪي اڃا گهڻا ننڍا ۽ ڪچا به هئا، پوءِ به ميوي جي مک جي ڪري 61 سيڪڙو ٻير ميوي جي مک سبب خراب هئا.
بنا ارادي پوکيل، بنا سنڀال بيٺل ٻيرن جا وڻ، ٻير جي ميوي واري مک، ٻيا نقصانڪار جيت جڻا ۽ بيماريون وڌائڻ جو ڪم ڪن ٿا.

سفرناما

سفر بخير