سنڌ جي شعور کي 34 ڏينهن کان لڳل تالا
ڪجهه ڏينهن اڳ مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ۾ ٻن شاگرد تنظيمن ۾ جهيڙو ٿيو جنهن ۾ هڪ تنظيم جو اڳواڻ قتل ٿي ويو. مقتول جي سياسي وارثن قاتلن جي گرفتاريءَ جو مطالبو ڪيو پر چوٽيهه ڏينهن گذرڻ باوجود قاتل گرفتار نه ڪيا ويا آهن. قاتلن جي گرفتاريءَ جي بهاني سنڌ يونيورسٽي ۽ مهراڻ يونيورسٽي ۾ بائيڪاٽ جو هڪ ڊگهو سلسلو شروع ٿيل آهي. بائيڪاٽ جو اثر ڪڏهن ڪڏهن لياقت ميڊيڪل يونيورسٽي تي به پوي ٿو. جڏهن ڄامشوري جي ٽنهي وڏن تعليمي ادارن، سنڌ يونيورسٽي، مهراڻ يونيورسٽي ۽ لياقت ميڊيڪل يونيورسٽي ۾ بائيڪاٽ ٿئي ٿو ته 30 هزار شاگرد ڪلاسن کان ٻاهر اچن ٿا ۽ ٽنهي يونيورسٽين جي استادن سميت پنج هزار ملازم بيڪار ٿي وڃن ٿا.
ڄامشوري جي تعليمي ادارن ۾ بائيڪاٽ جي بدعت نهايت پراڻي آهي. جڏهن کان سنڌ يونيورسٽي حيدرآباد مان لڏي اچي ڄامشوري جي سون ولهار ديهه ۾ آباد ٿي آهي ۽ جڏهن کان ان جا انجنيئرنگ ۽ ميڊيڪل ڪاليج هتي قائم ٿيا، جيڪي بعد ۾ يونيورسٽين ۾ تبديل ٿيا، تڏهن کان هنن عظيم درسگاهن کي بائيڪاٽ جي وبا چنبڙيل آهي ۽ انهن بائيڪاٽن جو ڪارڻ سنڌي شاگرد تنظيمون آهن. ڪڏهن ڪنهن کي آزاد ڪرائڻ جي مطالبي تي ۽ ڪڏهن ڪنهن کي گرفتار ڪرائڻ جي گُهر سبب اسان جا ادارا بائيڪاٽ جي ور چڙهيل رهن ٿا. نتيجي طور ڄامشوري جا تعليمي ادارا، جيڪي ستر واري ڏهاڪي کان اڳ دنيا جا مڃيل ۽ پاڪستان جا مثالي ادارا هوندا هئا، اهي هاڻي پنهنجو معيار ۽ مڃتا وڃائي رهيا آهن ۽ هاڻي ڄامشوري جي ڊگرين کي عزت جي اعليٰ نگاهه سان نه ٿو ڏٺو وڃي.
پاڪستان ۾ ڄامشوري جهڙو مقدس ۽ مهانتا وارو مقام شايد ئي ڪو اهڙو هجي جتي هڪ ئي جاءِ تي ٽي يونيورسٽيون هجن ۽ انهن جي فضا ۽ ماحول به تعليمي هجي، پشاور ۾ پشاور يونيورسٽي، انجنيئرنگ يونيورسٽي ۽ اسلاميا ڪاليج يونيورسٽي به هڪ جاءِ تي آهن، پر اهي شهر جي شور ۽ مرڪز ۾ آهن. ان جي ابتڙ ڄامشوري جون يونيورسٽيون اهڙي هنڌ تي واقع آهن جتي هي يونيورسٽيون درسگاهن سان گڏوگڏ عبادتگاهون پڻ لڳنديون آهن.
خبرناهي ته علامه آءِ آءِ قاضي ڄامشوري جي هنن پهاڙين کي درسگاهن جي مسڪن لاءِ ڪيئن چونڊيو؟ ممڪن آهي ته سنڌ جي هن فلسفي کي ڄامشوري جون پهاڙيون گنڌارا جي جوليان جهڙي ان ٽڪريءَ جهڙيون لڳيون هجن جتي عيسوي سن کان اڳ يونيورسٽي قائم هئي ۽ جتي هندستان جي سياسي ڏاهپ جو ابو ۽ ارٿ شاستر جو ليکڪ ڪوتليا چاڻڪيا اچي پڙهيو هو. ممڪن آهي ته ڄامشوري جون غيرهموار پهاڙيون علاما آءِ آءِ قاضيءَ کي يونان جي گاديءَ واري شهر اٿينس جهڙيون لڳيون هجن، جنهن شهر جمهوريت، فلسفي، سقراط ۽ سوفاڪلس سڀني کي جنم ڏنو هو !! اهو به ممڪن آهي ته ڄامشوري جي هنن پهاڙين تي چڙهي علامه آءِ آءِ قاضي سنڌ جي ڏور مستقبل ڏانهن اهڙي ئي ڪا نهار ڪئي هجي، جهڙي نگاهه حضرت موسيٰ اردن ۾ واقع نيبو پهاڙ تي چڙهي ميثاق واري سرزمين لاءِ ڪئي هئي. ڳالهه ڪهڙي به هجي بهرحال ڄامشوري جي درسگاهن جي سرزمين سنڌ واسين ۽ خاص ڪري علم جي طالبن لاءِ ڪهڙيءَ ريت به ڪنهن مقدس مقام کان گهٽ نه آهي.
اڄ نه سهي پر سوين ۽ هزارين سال پوءِ ڄامشوري جي انهن درسگاهن جي سرزمين جو سنڌ جي تاريخ ۽ تهذيب ۾ اهو مقام هوندو جيڪو مقام هندن جي مذهب ۾ ڪيلاش جي عظيم پربت جو آهي ۽ سنڌ جي ايندڙ نسلن جي شعور ۾ ڄامشوري جون علمي ڌارائون کير ٿر جي جهرڻن مان گڙگاٽ ڪري نڪرندڙ نئين وانگي نظر اينديون.
ڄامشوري جي انهيءَ عظيم سرزمين ۽ مقدس درسگاهن جو اسان ڪهڙو حشر ڪيو آهي؟
جيتوڻيڪ درسگاهن ۾ قتل ۽ جهيڙا، علم تدريس جي بنياد ۽ فلسفي جي ابتڙ آهن. پر اهڙا اڻ وڻندڙ واقعا لاهور، ڪراچي، اسلام آباد ۽ پشاور جي يونيورسٽين ۾ به ٿين ٿا. اتي به ويچارا ۽ مسڪين شاگرد مارجي وڃن ٿا، پر انهن واقعن جي ڪري ڪوبه ادارو 34 ڏينهن بند نه ٿو ٿئي.
اڄ کان ويهه سال اڳ 1989ع ۾ به سنڌ يونيورسٽي جي هڪ شاگرد اڳواڻ جي آزادي لاءِ احتجاج جي نالي ۾ سنڌ يونيورسٽي ڇهه مهينا بند رهي ۽ هڪ شاگرد تنظيم، صرف ان ڪري امتحان ٿيڻ نه ڏنو ته جيڪڏهن شاگرد اڳواڻ آزاد نه ٿيو ۽ امتحان گذري ويا، شاگرد هليا ويا ته پوءِ سرڪار ۽ انتظاميا تي ڪوبه دٻاءُ نه پوندو ۽ شاگرد اڳواڻ جيل ۾ رهجي ويندو. ان ڪري ان شاگرد تنظيم امتحان جا رستا روڪڻ لاءِ بائيڪاٽ سان گڏوگڏ يونيورسٽي جي تالن ۾ ايلفيون وجهڻ جو رواج به وڌو ۽ هڪ سيمسٽر جو امتحان اٺ مهينا ڊگهو ٿي ويو.
اهڙي حالت کي ڏسي شاگردن جي والدين سنڌ يونيورسٽيءَ جو نالو بند يونيورسٽي رکيو هو.
جيڪڏهن ڪنهن ڏاهي جي اک سان ڏٺو وڃي يا جيڪڏهن ڪنهن وسيع تناظر ۾ تجزيو ڪيو وڃي ته درسگاهن ۾ مرندڙ توڙي ماريندڙ سڀ اسين پاڻ آهيون. اسين پنهنجي علمي مستقبل جي اونداهي جا ذميوار به پاڻ آهيون. تاريخ ۾ علم سان جيڪو ظلم هلاڪو خان ڪيو اهڙو ئي قهر اسين پاڻ پيا ڪيون، بغداد جون لئبرريون هلاڪو خان ساڙايون هيون ۽ اسان پنهنجو لئبرريون بند ڪري اڏوهيءَ کان کارائي رهيا آهيون.
سنڌ جي شاگرد تنظيمن کي ۽ انهن شاگرد تنظيمن جي سرپرستي ڪندڙ سياسي پارٽين کي سمجهڻ گهرجي ته درسگاهن ۾ تالابندي ۽ پڙهڻ جو بائيڪاٽ نه احتجاج آهي، نه سياست آهي ۽ نه ئي دانائي آهي، سنڌ جي پنج هزار سالا تاريخ ۾ ڪڏهن به ائين پڙهڻ يا ٻڌڻ ۾ نه آيو آهي ته علم جي طالبن ڪڏهن ڪنهن ڪتاب کي پٺي يا ٺپي ڏني هجي. تنهن ڪري اچو ته 34 ڏينهن کان بند پيل ۽ بحران جي ور چڙهيل ڄامشوري جا ادارا کولايون. اچو ته هاڻي بائيڪاٽ کي پنهنجي حڪمت عملين ۽ لغتن مان ڪڍون. اسان جا مادر علمي ادارا ڪيترا نه مظلوم آهن جو انهن کي هر بهاني بند ڪيو وڃي ٿو. جيڪڏهن ڪنهن زندهه رهبر جي سالگرهه آهي ته به اسان جا ڪتاب بند ٿين ٿا ۽ جيڪڏهن ڪنهن شهيد قائد جي ورسي ملهائي وڃي ٿي ته به اسان جا ڪتاب بند ٿين ٿا. سنڌ يونيورسٽي ته يوسف جکراڻي هٿان مارجي ويل علي مردان شاهه رقصم جي قتل تي به بند ٿي ۽ وري جڏهن خود يوسف جکراڻي قتل ڪيو ويو تڏهن به بند ٿي.
ڇا اهو ممڪن آهي ته اسين سنڌ جي عظيم درسگاهن بابت پنهنجي راءِ ۽ روش ۾ ڪا تبديلي آڻيون ۽ علم جي نور کي منهن سان مناڙڻ بجاءِ اندر جي اک سان ڏسون؟ ڇا اسين ڄامشوري کي هٿيارن ۽ فسادن کان پاڪ ڪرڻ جو سوچي سگهون ٿا ۽ جيڪڏهن سوچيون ته ان تي عمل به ڪري سگهون ٿا؟ ڇا اسان ڄامشوري جي ڪيمپس ڏانهن ويندڙ رستي کي صراط مستقيم سمجهي سگهون ٿا ۽ يونيورسٽي ڏانهن قدم کڻندي پنهنجا سيس نوائي ان جي مٽيءَ کي مٿي سان لڳائي سگهون ٿا؟ ڇا اسان ڄامشوري جي ٽڪرين تي قائم درسگاهن کي علامه آءِ آءِ قاضي جي عقيدت واري اک سان ڏسي سگهون ٿا؟ جيڪڏهن اسان پنهنجي سالم حواسن کي بحال ڪريون، جيڪڏهن اسان پنهنجي محبتن ۽ عقيدن کي ٻيهر اجاگر ڪيون، جيڪڏهن اسان علم ۽ وديا جو احترام ٻيهر پيدا ڪيون ۽ ڄامشوري جي مقدس درسگاهن ۾ داخل ٿيڻ وقت ڪنڌ جهڪائي، جسم ۽ روح پاڪ ڪري، ان ۾ ائين ئي داخل ٿيون جيئن مسلمان مسجد ۾، هندو مندر ۽ ڪرستان ڪليسا ۾ داخل ٿيندو آهي ۽ پوءِ انهن درسگاهن ۾ دل ۽ دماغ جي يڪسوئيءَ سان علم حاصل ڪرڻ جي عبادت ڪيون ته پوءِ درسگاهن ۾ ڪابه رنجش پيدا نه ٿيندي، ڪوبه جهيڙو نه ٿيندو، ڪو به قتل نه ٿيندو.
ڄامشوري جا درسگاهه ۽ انهن جا پهاڙ اسان لاءِ ائين ئي مهان هجڻ گهرجن، جيئن ڀٽائي جي کاهوڙين لاءِ گنجي ٽڪر جو پهاڙ هو.
پيو جن پرو، گنجي ڏوگر گام جو
ڇڏي کيٽ کرو، لوچي لاهوتي ٿيا
سنڌ جي اعليٰ ادارن ۽ درسگاهن ۾ اثر رکندڙ سمورن ڌرين کي سمجهڻ گهرجي ته ڪابه قوم ۽ ڪوبه معاشرو ترقي ۽ خوشحالي جو معراج تيستائين نه ٿو ماڻي سگهي، جيستائين اها تعليم ۾ اڳڀري نه آهي. دنيا جي سڀني قومن ۽ معاشرن جي ترقي جو راز ڪتابن جي صفحن ۾ رکيل آهي. تنهن ڪري ڪتاب راهه نجات آهن ۽ درسگاهه منزل حيات آهن. عالمي تاريخي ۾ ڄاڻايل آهي ته رومي شهنشاهيت جڏهن پنهنجي عروج تي هئي ۽ اولهه توڙي اوڀر ۾ رومي فوجن جو ڌاڪو ڄميل هو تڏهن روم جي سلطانن کي محسوس ٿيو ته هو طاقتور ضرور آهن، پر يونانين جهڙا پڙهيل نه آهن، ان احساس کان پوءِ رومي حاڪمن يونانين کي آڇ ڪئي ته جيڪڏهن يوناني استاد رومين کي پڙهائين ته ان جي بدلي م رومي فوج يونان جي سلطنت جي تحفظ جو ذمو کڻندي.
جيڪڏهن رومي شهنشاهيت فوجي طاقت جي بدلي علمي طاقت حاصل ڪرڻ لاءِ ٻه هزار سال اڳ يونانين کي آڇ ڪري سگهي ٿي ته اسين هڪ ٻئي کي لاشن جا تحفا ڏيندڙ هڪ ٻئي کي ڪتاب جا تحفا نه ٿا ڏئي سگهون؟ سوچڻ جو مقام آهي.
( فيبروري 2010 ۾ نشر ٿيل )