ماڻهو ميگهه ملهار [پير حسام الدين راشدي]
[پير حسام الدين راشدي]
گهڻو ڪري سال 1973ع هو. جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڪراچي برانچ پارانٿياسافيڪل هال ڪراچيءَ ۾، سائين جي. ايم. سيد جي سالگرهه جو جشن ملهايو پئي ويو. انهيءَ جلسي جي صدارت محترم پير حسام الدين راشدي ڪري رهيو هو.
منهنجي تقرير هلندي، مون ڏٺو ته پير صاحب انتهائي ڌيان ۽ توجهه سان منهنجي نقطن جي ادائگيءَ، جملن جي جوڙ جڪ ۽ ڳالهائڻ جي انداز کي ڏسي ۽ ٻڌي رهيو آهي. سندس انهيءَ دلچسپيءَ مون تي هڪ قسم جو علمي رعب طاري ڪري ڇڏيو ۽ مون تقرير جي پڇاڙيءَ ڏانهن موڙ کائيندي چيو: ”آءٌ محسوس ٿو ڪريان ته هن اسٽيج تي علم جو پهاڙ ۽ تاريخ جو گهمندڙ ڦرندڙ ڪتب خانو موجود آهي، اُن جي موجودگيءَ ۾ منهنجي زبان ڳالهائڻ جي طاقت وڃائيندي ٿي وڃي. منهنجو ذهن پنهنجي بيوسيءَ جو اظهار پيو ڪري.“ اُن چوڻ تي مون ڏٺو ته پير صاحب جي چهري تي ناگواريءَ جي ريکائن جا پاڇا پوڻ لڳا آهن. آءٌ سمجهي ويس ته پير صاحب کي سندس واکاڻ وارا جملا نه وڻيا آهن، پوءِ به مون کي تقرير ختم ڪرڻي ئي هئي، سو آخر ۾ مون چيو: ”ذوالفقار علي ڀٽو جنهن قومي تصور تي عمل ڪري رهيو آهي، اُن جو بنياد اقبال جي شاعري آهي، جنهن جي پڙهڻ سان مون کي حقي جي ڌپ ايندي آهي. ۽ جي. ايم. سيد پنهنجي قومي تصور جو بنياد دولهه دريا خان جي شهادت جي رت ڦڙن مان کنيو آهي، جنهن جي خوشبوءِ مهندان مينديءَ جي هٻڪار ڪائي حيثيت نه ٿي رکي.
جي. ايم. سيد تي بم اڇلائڻ وارن کي ياد رکڻ گهرجي ته، اُن جا ٽڪرا ڪٿي پاڪستان جي نقشي تي نه ڪِرن.“
منهنجي تقرير جي انهيءَ پيرا تي سمورو هال تاڙين سان گونجي اُٿيو. مون ڏٺو پير صاحب والهانه بيخوديءَ مان ڪرسيءَ تان ذري گهٽ اُڀو ٿي، تاڙيون وڄائي رهيو آهي. انهيءَ پيرا ۾ دولهه دريا خان جي شهادت جو ذڪر هو ۽ سنڌ جي تاريخ ۾ دولهه دريا خان کان وڌيڪ ٻي ڪابه شخصيت پير صاحب لاءِ اُتساهه ڏياريندڙ نه هئي. سنڌ جي انهيءَ عظيم محب وطن شهيد جو جڏهن به پير صاحب جي مجلس ۾ ذڪر ڇِڙندو هو، ته مٿس وجد جي ڪيفيت ڇائنجي ويندي هئي ۽ چوندو هو ته: ”آءٌ جڏهن به دريا خان جي قبر تي ويندو آهيان يا سندس باري ۾ سوچيندو آهيان ته فارسيءَ جو هي شعر ازخود منهنجي ذهن ۾ اڀري ايندو آهي.
بگريزد از صفِ ماهر که غوغا نيست،
کسي که کشته نه شُد از قبيله ما نيست.
[ڀاڙيو اسان جي صفن مان ڀڄي وڃي ۽ جيڪو سر اڏيءَ تي رکڻ لاءِ تيار نه آهي، سو اسان جي ڪٽنب مان نه آهي.]
اهو پهريون ڀيرو هو، جو شعوري حالت ۾ مون سنڌ جي هن لاکيڻي فرزند کي تقرير ڪندي ڏٺو ۽ ٻڌو، تقرير ڇا هئي: فطرت جي مختلف مظهرن جي ميلاپ جو جلوو هئي. ڪٿي لفظ ٻُڌندڙن جي ذهنن ۾ ائين پسار ڪري رهيا هئا، جيئن ٺٽي جي ڪا ڪنواري، ڪينجهر ڪناري پِيا جي اوسيئڙي ۾ پسارَ ڪندي هجي. ڪٿي، پهاڙن جون پاڙون لوڏيندڙ زلزلي جي گونج ۽ گرج هئي. ڪٿي، دشمن تي ڪٽاريءَ جو وار هو، ڪٿي، سنڌوءَ جي ساوڻ ۾ موج هئي، ڪٿي، ڪينجهر تي نوريءَ جي هندوري وانگر لوڏا کائيندڙ ٻيڙيءَ جي دلڪشي هئي، ته ڪٿي، ائين پئي لڳو ڄڻ اٿينس جي چوڪ تي سقراط سچ جو جهنڊو کنيو بيٺو آهي ۽ بت پرست يونانين کي سچ مطلق بابت ڪو سبق پڙهائي رهيو آهي. آءٌ تقرير جي سحر ۾ غرق هجڻ جي باوجود اُن جو هر لفظ، هر نقطو ۽ هر جملو ذهن جي ڦرهيءَ تي اُڪاريندو ٿي ويس. پوءِ مون اها تقرير يادگيريءَ جي مدد سان پوري لکي ڇپائي ڇڏي. آءٌ سمجهان ٿو اُهو پهريون ڀيرو هو، جو سندس اڻ لکيل تقرير جو پورو متن ڪٿي شايع ٿيو هجي. پاڻ ڇپيل تقرير پڙهي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ جڏهن سندس ٻي تقرير، جيڪا بنا لکڻ جي ڪئي هئائين، اُن جي ڇپجڻ جو ’مهراڻ‘ رسالي وارن ذڪر ڪڍيو، تڏهن هڪدم چيائين ته نياز سان ملي اها تقرير حاصل ڪريو، ڇو ته کيس خبر هئي ته مون اها تقرير لکي ڇڏي آهي ۽ آءٌ نياز همايونيءَ کان سواءِ ڪنهن کي ڪونه ڏيندس. اڳتي هلي اها تقرير ’مهراڻ‘ رسالي ۾ ڇپي [۽ پڻ ’پيغام‘ ۾]، ۽ اڄڪلهه گهڻو ڪري سڀني سنڌي رسالن ۽ اخبارن ۾ ’ڪتاب‘ جي موضوع تي ڪيل پير صاحب جي اها تقرير ڇپجي ٿي پئي. اها حقيقت ۾ منهنجي لکيل ۽ نياز همايونيءَ جي ايڊٽ ڪيل آهي. ’مهراڻ‘ جي اسسٽنٽ ايڊيٽر اهو غلط لکيو آهي ته اها تقرير ٽيپ ڪئي ويئي هئي ۽ ڪيسٽ تان اُتاريل آهي. پر پهرين تقرير، جيڪا مون لکي ۽ ڇپرائي هئي، سا هڪ ڀيرو جي. ايم. سيد جي باري ۾ آزاد قاضيءَ جي ترتيب ڏنل ڪتاب ’لامون تنهن وڻ سنديون‘ ۾ ڇپي هئي. آءٌ چاهيان ٿو ته پير صاحب تي پنهنجا تاثر لکندي اها تقرير به هتي ڏيئي ڇڏيان، ڇو ته اُها تقرير ئي هئي، جنهن جي ڇپائيءَ کان پوءِ پير صاحب منهنجي باري ۾ ڪا راءِ قائم ڪئي، جنهن جو اظهار پاڻ هر موقعي تي ڪندو رهندو هو.
”آءٌ هن مجلس ۾ شريڪ ٿي نهايت خوش ٿيو آهيان. هيءَ مجلس اوهان پنهنجي حقيقي ليڊر ۽ صحيح رهنما جي ڄمڻ جي ڏينهن جي سلسلي ۾ ملهائي رهيا آهيو. جي. ايم. سيد هاڻي هڪ شخص نه رهيو آهي، پر هو هڪ تحريڪ بنجي چڪو آهي. کيس سنڌ جي وجود کان الڳ ڪري نه ٿو سگهجي ۽ نه وري سنڌ کي سيد کان جدا سمجهي سگهجي ٿو. جي. ايم. سيد پنهنجون وفاداريون، قربانيون ۽ ڪوششون سنڌ سان وابسته ڪري هميشه لاءِ پاڻ کي امر بنائي ڇڏيو آهي. اهي قومون خوش قسمت آهن، جن کي جي. ايم. سيد جهڙا ليڊر ملن ٿا. منهنجي خيال ۾ هن وقت هن ننڍي کنڊ ۾ ٻه ماڻهو اهڙا آهن، جيڪي پنهنجي اصولن، ڪردارن ۽ اخلاق جي ڪري مثالي حيثيت رکن ٿا، اهي آهن. جي. ايم. سيد ۽ عبدالغفار خان، پر بدقسمتيءَ سان اسان جي ملڪ ۾ هر سچي ۽ مخلص ماڻهوءَ کي الزامن ۽ فتوائن جو نشانو بنايو ويو آهي. انهن الزامن ۽ فتوا بازين جو نتيجو آهي، جو بچيل ملڪ به جان ڪنيءَ جي عالم ۾ آهي. ملڪ جو آئيندو ڇا ٿيندو، تنهن جي خبر سياستدانن کي، باقي حالت نهايت ئي ڏکوئيندڙ آهي. سنڌي زبان کي ڪابه ٻولي ختم ڪري نه ٿي سگهي، ڇو ته هن زبان جون پاڙون ڌرتيءَ ۾ کتل آهن. سنڌي زبان کي عربي به ختم ڪري نه سگهي، توڙي جو قرآن جي زبان هئي. سنڌي اڄ به موجود آهي ۽ عربي صرف نيوٽائون جي مدرسي ۾ وڃي رهي آهي. سنڌ تي فارسيءَ، اٺ سؤ ورهيه راڄ ڪيو، پر اها سنڌيءَ جي جاءِ نه والاري سگهي. ۽ پاڪستان جنهن ۾ آئين هميشه ٽٽندا رهندا آهن. اُتي سنڌي زبان جي بل تي مڙهيل آرڊيننس ڪيترو جٽاءَ ڪندو! سنڌيءَ ۾ لطيف، سچل ۽ روحل فقير جو فڪر آهي. اُنهيءَ فڪر جا مڃيندڙ ڪافر نه ٿا ٿي سگهن. جيڪڏهن اهي ولي الله به مسلمان نه هئا، ته پوءِ اهڙي ڪفر تي اسان فخر محسوس ڪنداسين. خدا حافظ.!“
***
پير صاحب کي سنڌ جي نوجوانن ۾ وڏيون اميدون هيون ۽ سندس خواهش هوندي هئي ته سنڌ جا جوان نه رڳو سياسي ميدان ۾ اڳتي وڌي، بااصول ۽ بهادريءَ واري سياست ذريعي سنڌ جي حقن جي حفاظت ڪن، پر ادب ۽ تاريخ جي ميدان ۾ به اعتماد ۽ کليل ذهن سان سنڌ جي سموري سرمائي کي نون فڪري رجحانن ۽ تحقيقي مواد سان وڌيڪ سگهارو، سرمائي وارو ۽ مالا مال ڪن. انهيءَ سلسلي ۾ هن کي جنهن به نوجوان ۾ ڪا علمي چڻنگ ۽ تاريخي ذوق جي پروڙ پوندي هئي ته دل کولي اُن کي همٿائيندو هو ۽ اُن کي داد ڏيڻ ۾ پنهنجي علمي مرتبي جي ڪري ڪابه حد مقرر نه ڪندو هو. منهنجي پنهنجي باري ۾ سندس راءِ هميشه واکاڻ ۽ حوصله افزائي واري رهي. انهيءَ سلسلي ۾ به ٽي واقعا پيش ڪجن ٿا:
*سيٺارجن ۾ ’ڀٽائي- ڏينهن‘ جي سلسلي ۾ ڪيل منهنجي تقرير ’پيغام‘ رسالي ۾ ڇپي، اهو رسالو پير صاحب وٺي پڙهيو، [ياد رهي پير صاحب ’پيغام‘ جو مستقل پڙهندڙ هو ۽ سدائين پئسن سان وٺي پڙهندو هو] ۽ منهنجي تقرير جي باري ۾ نياز همايونيءَ کي هڪ شاندار خط لکيائين، جنهن ۾ اُن تقرير جي واکاڻ ڪندي هي تاثر ڏنائين: ”اُن سان منهنجو ايمان نه صرف تازو ٿيو، پر پاڻ وڌيو، خدا جو شڪر آهي جو پاڻ وٽ اهڙا لعل لڀن ٿا.“
* منهنجو ڪتاب ’سر ۾ سانجهيءَ وير‘ ڇپيو، جنهن ۾ پير صاحب تي تنقيد ٿيل هئي. اُنهيءَ تنقيد جو حوالو ڏيئي، قريشي حامد علي خانائي ۽ ڪن ٻين، پير صاحب کي خط لکيا ته هڪڙي ڪِينَ جهڙي ماڻهوءَ اوهان تي تنقيد ڪئي آهي. پير صاحب تي نه معلوم انهن خطن جو ڪهڙو اثر پيو، پر اُنهن خطن کان پوءِ موري جا دوست راشد مورائي ۽ مولا بخش ٻرڙو، پير صاحب سان ملڻ ويا. ڪچهري هلندي خانائي ۽ ٻين جي خطن جو ذڪر نڪتو. انهيءَ سلسلي ۾ پير صاحب چيو: ”عبدالواحد آريسر کي حق آهي مون تي تنقيد ڪرڻ جو. مون کي خوشي آهي ته تاريخ جي سلسلي ۾ نوجوانن اندر تنقيدي شعور پيدا ٿيو آهي. عبدالواحد آريسر اهڙو ليکڪ آهي، جيڪو ڪؤڙا کائي جيل جي ڪوٺيءَ ۾ ويهي، سنڌ جي تاريخ تي لکي ٿو. اسان سُست ماڻهو آهيون، جيڪي لکڻ کان سواءِ ڪجهه نه ٿا ڪري سگهون. عبدالواحد جي قلم ۾ جيڪا طاقت ۽ سچائي آهي، سا ورلي ڪنهن نوجوان ۾ هوندي. منهنجو وس پڄي ته جيڪر کيس زندگيءَ جون سموريون سهولتون ڏيئي، ايئرڪنڊيشنڊ ڪمري ۾ ويهاري، کانئس رڳو لکڻ جو ڪم وٺان. اوهان مهرباني ڪري عبدالواحد جو جيڪو به نئون ڪتاب ڇپجي، سو مون کي پهچائيندا ڪريو.“
*1976ع ۾ آءٌ جيل ۾ هوس ته منهنجو ڪتاب ’صدين جون صدائون‘ ڇپيو. پير صاحب اُن وقت اسپتال ۾ داخل هو، اتي کيس اهو ڪتاب مليو. هڪ ڏينهن آءٌ ’سنڌ اسپيٽل ٽربيونل‘ ۾ حاضريءَ تي ويس، جتي پير صاحب جو هڪ عزيز اچي مون سان مليو. چيائين: ”پير صاحب بيماريءَ جي بستري تان سلام موڪليا آهن ۽ چيو اٿس ته هن دور جي سنڌ کي اهڙي قلم ۽ ايمان جي ضرورت آهي. خدا توکي هر امتحان ۾ ڪامياب ڪري. هٿ مان قلم متان ڇڏين. جيل جو وقت سجايو ڪر ۽ مسلسل لکندو رهه.“
*مون کي سائين محمد ابراهيم جويي ٻڌايو ته: ”تنهنجي هر لکڻيءَ جي جيڪا تعريف پير صاحب ڪندو هو، سا حيرت جهڙي ڳالهه آهي. تنهنجي قلم پير صاحب کي بيحد متاثر ڪيو هو. واقعي تنهنجي قلم ۾ طاقت آهي“. اهڙن ئي خيالن جو اظهار، حسين شاهه راشديءَ پڻ ڪيو. اها سڀ تعريف پير صاحب پرپٺ ڪندو هو. روبرو ڪڏهن به اهڙي تعريف نه ڪيائين. اٽلو نصيحتون ڪندو هو، ته: ”لڳاتار لکڻ ۽ پڙهڻ جي عمل کي جاري رکندو اچ. ڪڏهن به احساس ڪمتريءَ ۾ مبتلا متان ٿين ته مون وٽ ڪا ڊگري ناهي، جڏهن به توکي ڊگري نه هجڻ جو احساس ستائي ته ابوالڪلام ۽ مون ڏي ڏسجان.“
هڪ ڀيري کانئس انٽرويو وٺندي پڇيو ويو ته: ”جيڪڏهن توهان ڪڏهن ڪاليج يا يونيورسٽيءَ ۾ پڙهو ها ته؟“جواب ڏنائين ته: ”سِگا جو ميمبر هجان ها.“ اهو جواب سگا تي طنز ۽ ٽوڪ سان ڀريل آهي، اُن ڪري جو پير صاحب جا خيال سِگا جي باري ۾ ڪڏهن به چڱائي يا تعريف وارا نه رهيا. سگا جيئن ته گهڻو ڪري سنڌي ڪامورن جي جماعت هئي ۽ پير صاحب جو خيال هو ته سنڌي سماج کي پٺتي پيل رکڻ ۽ سنڌ کي تباهه ڪرڻ وارا عنصرَ، وڏيري، پير ۽ سنڌي ڪاموري تي مشتمل آهن. جنهن سنڌي ڪاموري، سنڌي عوام کي ڏيڍ سؤ سال تائين ڌارين جو دلال ٿي چِٿيو، چيڀاٽيو ۽ ماريو ڦُريو آهي، سو اڄ وقتي ڦيٿي ڦرڻ سان گڏ سانڊي وانگر رنگ مٽائي، قوم جي خادم جي روپ ۾ ڦُرڻ لُٽڻ ۾ مصروف آهي. سنڌي ڪاموري جنهن ماحول ۾، جنهن
پس منظر ۾ تربيت ورتي آهي، سو ماحول ۽ پس منظر ئي قوم دشمني ۽ عوام بيزاريءَ وارو هو. اُن ۾ ڪنهن اهڙي تبديليءَ جي گنجائش ئي نه آهي، جيڪا تبديلي قومي مفاد وٽان هجي.
*1978ع ۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ ’لطيف ڏينهن‘ هو. اُن جلسي جي صدارت مون ڪئي ۽ پير صاحب خاص مهمان هو. اُنهيءَ موقعي تي ڊاڪٽر سليمان شيخ ٻڌايو ته، 31 ڊسمبر جو سِگا طرفان اديبن جو قافلو ڀٽائيءَ جي مزار تي گلن جي چادر چاڙهيندو، ۽ ڊاڪٽر صاحب وڌيڪ ڀٽائيءَ کي خراج تحسين پيش ڪندي چيو ته: ”ڀٽائي اڄ جي دور ۾ سنڌي قوم جي هٿ ۾ ائٽم بم آهي، سنڌي قوم جي نجات جو واحد ذريعو ۽ وسيلو ڀٽائي آهي.“
پير صاحب کي اصولي طور مون کان اڳ ۾ تقرير ڪرڻي هئي، ڇو ته آءٌ مجلس جو صدر هوس. پر پير صاحب مون کي چيو ته: ”تون اڳ ۾ تقرير ڪر ۽ مختصر، ڇو ته مون کي اڄ تمام تفصيل سان گهڻن مسئلن تي ڳالهائڻ جي ضرورت آهي.“ مون کي ڀلا ڪهڙو اعتراض ٿي سگهيو ٿي؟ اها پاڻ منهنجي خوشقسمتي هئي، جو، آءٌ ڪافي وقت کان پوءِ سندس علم مان فيض پرايان. انهيءَ وچ ۾ ڪنهن شاگرد تقرير ڪندي مون کي ’چوٿين دنيا جو مفڪر‘ چيو ته، پير صاحب هڪدم مون کي چيو ته: ”پ.پ.پ وارن ڀُٽي کي ٽين دنيا جو مفڪر سڏي ڦاسيءَ جي ڪوٺڙيءَ تائين پهچايو ۽ جيئي سنڌ وارا توکي چوٿين دنيا جو مفڪر سڏي توب سان اڏارائڻ ٿا چاهين. مهرباني ڪري ڇوڪرن کي اهڙي نعري بازيءَ کان منع ڪري ڇڏ.“ سندس چوڻ موجب مون پنهنجي تقرير ۾ جيڪا پير صاحب جي چوڻ مطابق رڳو پنجن منٽن تي مشتمل ڪئي، چوٿين دنيا جي مفڪر واري لقب تي پنهنجي شرمندگي ۽ بيزاريءَ جو اظهار ڪندي، ڀٽائيءَ تي ڳالهائيندي چيو: ”لطيف هڪ هنڌ چيو آهي مارئيءَ جي باري ۾:
پکي ۾ پَدمڻي، ڏئي وراڪا وڄ،
جهڙي صورت سج، تهڙي مورت مارئي.
وري ٻيءَ جاءِ تي مارئيءَ جي واتان چوائي ٿو:
سونهن وڃايم سومرا، ميرو منهن ٿيوم،
وڃڻ تت پيوم، جت هلڻ ناهي حسن ريءَ.
”ڪهڙو سبب آهي، جو پهرين ته مارئيءَ جو هلڻ، وِڄ جي وراڪن جهڙو آهي ۽ مورت سج جي صورت جهڙي اٿس، ۽ وري مقام ۽ مڪان جي تبديليءَ سان سندس اُها سونهن وڃائجي ٿي وڃي ۽ مُنهن ميرو ٿي پويس ٿو. اِهو اُن ڪري، جو پکي ۾ مارئي آزاد آهي، ۽ آزاديءَ کان وڌيڪ ڪائي سونهن ناهي. ۽ ڪوٽ ۾ اُهائي ساڳي صورت غلام آهي ۽ غلاميءَ کان وڌيڪ ڪائي ڪوجهائي ناهي. جهڙيءَ ريت غلامي قومن جي ڪردار ۽ تخليقي صلاحيت لاءِ ڪوڙهه جو داغ آهي، اهڙيءَ ريت غلامي فرد جي جسماني ۽ روحاني زندگيءَ لاءِ ڪوڙهه جو داغ آهي.“ منهنجي انهيءَ نقطهء آفرينيءَ تي پير صاحب دل کولي داد ڏنو. پوءِ مائيڪ تي اچي پنهنجي پروقار ۽ عالمانه انداز ۽ آواز ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيائين:
”دوستو! هيءَ بدقسمتيءَ جي ڳالهه آهي، جو لطيف جو شارح ۽ وارث سنڌي ڪامورو بنجي ويو آهي؛ جيڪو اڄ سنڌي ماڻهن کي هر قسم جي هلچل ۽ جدوجهد کان روڪي چوي ٿو پيو ته سِگا جا ميمبر بنجي، لطيف تي پڙ چاڙهيو، ڇو ته لطيف ائٽم بم آهي، اُن جي مزار تي طواف ڪرڻ سان سڀ مسئلا حل ٿي ويندا. اِها سنڌي ڪاموري جي نئين چالاڪي آهي، جيڪو ڀٽائيءَ کي روحاني پير جي درجي جي برابر سياسي پير واري حيثيت ڏئي، اُن جو مجاور بنجڻ ٿو چاهي. واقعي لطيف ۾ اُهي سڀ خوبيون ۽ خاصيتون آهن، جيڪي هڪ عظيم انسان ۽ لافاني فنڪار ۾ هئڻ گهرجن، پر هو آئن اسٽائن ناهي ۽ نه ئي هو، هوچي، يا چي گويرا آهي. پنهنجي قوم جي نجات لاءِ اوهان کي جديد ضرورتن مطابق انتظام ڪرڻا پوندا ۽ نئين زماني مطابق کوجنا ۽ تحقيق ڪري نوان گسَ ۽ گهيڙَ ڳولڻا پوندا. اهڙي ڪم جو بار سنڌ جي نوجوانن کي کڻڻ گهرجي. سنڌي ڪامورو سِگا جو ميمبر ٿي سگهي ٿو، پر قومن جي قسمت بدلائڻ وارو عظيم ڪم هو پنهنجي نالائقي ۽ مفاد پرستيءَ جي ڪري ڪڏهن به ڪري نه ٿو سگهي.“
اُن طريقي سان هو ڏيڍ ڪلاڪ تائين سنڌي ڪاموري جي لاک لاهيندو رهيو ۽ سنڌ جي علمي ۽ ادبي ادارن جي زوال پذير حالت تي عالمانه انداز ۾ ڳالهائيندو رهيو.
پير صاحب ۾ وڏي خوبي ۽ خاصيت هئي بي ڊپائي ۽ بهادريءَ واري. هو ٽِيسنگ جي پُٽ کي به سچ ۽ حق جو ڪلمو چوندي، ڪين گُسندو هو ۽ اُنهيءَ معاملي ۾ هو ياري دوستيءَ يا حڪومت جي ڏاڍ ۽ ڏمر کان قطعي هِراسان نه ٿيندو هو. حقيقت هيءَ آهي ته اسٽيج تي اچڻ کان پوءِ هو، برسرِ اقتدار گروهه کي جيڪي سَت سُريون ٻڌائيندو هو، تن کي ٻُڌي هال ۾ ويٺل ماڻهو هِراسجي ويندا هئا، پر پير صاحب کي ڪابه پرواهه نه هوندي هئي. سندس تقرير دوران جيڪڏهن غلام مصطفيٰ شاهه، غلام علي الانا، غلام مصطفيٰ قاسمي ويٺل هوندا هئا ته کين به مخاطب ٿي ضرور مٿن تنقيد ڪندو هو.
آءٌ جيل ۾ هوس ته هڪ دوست ملاقات تي ٻڌايو ته ڪالهه پير صاحب ته حد ڪري ڇڏي. منهنجي پڇڻ تي هُن روئداد هن ريت ٻڌائي.
ڪالهه هڪ فنڪشن ۾ کيس اجرڪ پيش ڪئي ويئي ته، ڪاوڙجي اجرڪ وٺڻ کان انڪار ڪندي چوڻ لڳو ته: ”اجرڪ اسان جي صدين جي هنرمندي ۽ ذوقِ حُسن جو شاهڪار آهي. اُن کي اسان ٻن متضاد موقعن تي استعمال ڪندا آهيون. شاديءَ وقت گهوٽ کي اوڍائيندا آهيون ۽ وري ميت تي اوڇاڙي طور ڍاريندا آهيون. پر هن دور ۾ جڏهن اها ڀُٽن ۽ کُهڙن جهڙن حرامين ۽ غاصبن کي سوکڙي ۽ عزت افزائيءَ طور ڏيڻ جو رواج وڌو ويو آهي، ته مون وٽ ان جي اهميت ختم ٿي ويئي آهي. هاڻي قاسميءَ جهڙن مجاورن کي ڏيئي ڇڏيو، ڇو ته ميتن جي ڪپڙن جا اُهي حقدار آهن.“
دوست ٻڌايو ته جن ٻن حاڪمن جا نالا وٺي پير صاحب کين لقب ڏنا، تن جو نالو وٺڻ کان اڳ ۾ سنڌ جا وڏيرا ۽ دستاربند اديب مُشڪ ۽ گلاب سان وات ڌوئيندا آهن. هاڻي سنڌ جي علمي حلقن ۾ چؤٻول آهي ته: ’پير صاحب اسان کي ٻُوهي ۾ وجهي ڇڏيندو.‘ مون دوست کي چيو: ”سنڌ جو علمي ۽ ادبي حلقو بهادري ۽ بي خوفيءَ کان سَنڍ ٿي چڪو آهي، جيڪو خوامخواهه ڊڄندو وتندو آهي. بزدل دانشور ۽ اديب هميشه قومن لاءِ ڪارنهن جو داغ ثابت ٿيندا آهن. باقي پير صاحب ته هر دور ۾ درباري اديب ۽ دانشورَ جي خلاف رهيو آهي. انهيءَ سلسلي ۾ هن امير خسرو جي هيڏي فني عظمت جي باوجود، ان کي تيرهن بادشاهن جو درٻاري ثابت ڪري، کيس عوام دشمن ماڻهن جي ٽوليءَ ۾ شمار ڪري مذمت ڪئي ۽ پوري اردو پريس جي تنقيد ۽ گلا جي ڪابه پرواهه نه ڪيائين. حقيقت ۾ پير صاحب جهڙا دانشور ئي قومن جي فڪري ۽ اخلاقي زندگيءَ لاءِ نُور جا منارا هوندا آهن.
تاريخ صرف بادشاهن ۽ جنگين جي سرگذشت ناهي، پر اها ڪائنات ۾ انساني قافلي جي سفر جو داستان آهي. اها آکاڻي آهي، محنت ڪش انسانن جي امنگن جي، موسيقارن جي ڌنن جي، فلسفين جي فڪري ڪاوشن جي، شاعرن جي خيالن جي بلند پروازن جي، رازن، مصورن، سنگتراشن، لوهرن، واڍن، ڪنڀرن، ڀرت ڀريندڙ هٿن جي تخليقي صلاحيتن جي ۽ انجينئرن جي هنرمنديءَ جي. جڏهن ڪوبه فاتح ۽ لٽيرو ڪنهن ملڪ تي تباهي ۽ برباديءَ جو طوفان بنجي اچي ڪڙڪندو آهي ته، اُن وقت رڳو سياستدان يا بادشاهي گهراڻو تباهه نه ٿيندو آهي، پر سمورن هنرمندن ۽ فنڪارن جون سموريون صلاحيتون ۽ تخليقون به تباهه ٿي وينديون آهن ۽ هنر ۽ فن جي نيسارن جي سامهون بند ٻڌجي ويندا آهن. اُن وقت ڪنهن مؤرخ کان اِها اميد رکڻ ته اهو مردي يا پٿر جي ڇپ وانگر غير جانبدار ٿي ويهندو، سا ڳالهه، رڳو غاصب ۽ ڦورو قوتن جي مفاد جي حفاظت يا ظلم کان چشم پوشيءَ جي برابر ٿيندي.
انهيءَ جلال ۽ تاريخ جهڙي انتهائي گنڀير علم سان لاڳاپي جي باوجود، هو انتهائي زنده دل، ڀوڳائي ۽ فن لطيف سان بي انتها پيار ڪندڙ هو.
هڪ ڀيري پير صاحب بيمار هو ته حيدرآباد جي دوستن ڏانهن نياپو موڪليائين: ”فقير عبدالغفور جو راڳ ٻڌڻ چاهيان ٿو. اهڙو ڪو اهتمام ڪريو، جنهن ۾ عبدالغفور کان سواءِ ڪوبه فنڪار نه هجي، جيئن آءٌ عبدالغفور جي آواز ۾ سچل ۽ ڀٽائيءَ جو راڳ ٻڌي ذهن جي سموري اڃ اُجهائڻ ٿو چاهيان.“
پاڻ هڪ ڀيرو هڪ واقعو ٻڌايائين ته: ”مون، ايران ۾ ڊاڪٽريءَ جي ڊگري ملڻ واري موقعي تي تقرير ڪئي، جنهن ۾ مون کي چوڻو هو ته اڄ جو انسان فضائن ۾ گهمي ٿو. انهيءَ مفهوم لاءِ مون فارسيءَ جو هي جملو استعمال ڪيو ’امروز انسان به خلا ميرود‘ منهنجي ايتري چوڻ تي محفل ۾ ٽهڪڙو مچي ويو. آءٌ حيران ته، هي هيڏا وڏا دانشور کِلن ڇو ٿا؟ آخر مون کي خبر پيئي ته جديد فارسيءَ ۾ ’خلا‘ ڪاڪوس خاني کي چوندا آهن. پوءِ ته آءٌ پاڻ پنهنجي فارسيءَ تي ڏاڍو کليس.“
منهنجي دوست عطا محمد ڀنڀري روايت ڪئي آهي ته: ”مون کي ڪسرت قوت باهه جي شڪايت هئي. آءٌ پير صاحب وٽ ويس ته ڪنهن سٺي ڊاڪٽر ڏانهن خط لکي ڏيو، جيئن آءٌ پنهنجي جسم ۾ ٻرندڙ مچ جو علاج ڪرائي سگهان. پير صاحب پنهنجي هڪ ڊاڪٽر ڏانهن هن ريت خط لکيو:
”محترم ڊاڪٽر صاحب، هي منهنجو دوست اوهان ڏانهن اچي ٿو. کيس اهڙي بيماري آهي، جو جيڪڏهن اُن جو عشر عشير به مون کي يا توکي ملي وڃي ته پاڻ جيڪر قدرت جا ڪروڙين شڪر ڪريون.“
انهيءَ قسم جا بيشمار لطيفا ۽ ٽوٽڪا ٻڌائي پاڻ به کِلندو هو ته يارن دوستن ۽ مداحن کي به کلائيندو رهندو هو.
افسوس، جو هاڻي نه اهو مجنون رهيو، نه اُهو صحرا!
چون ٿا ته دنيا جا عظيم مجاهد ۽ انقلابي، جڏهن حياتيءَ جي لال ڪنوار کان، ڪاوڙجي موت جي ڪاري ديوَ سان ٻکين پوڻ وارا هوندا آهن. تڏهن سندن دل جي آخري ڌڙڪنن تي پنهنجي ڌرتي ۽ عوام جي آزادي ۽ انقلاب جو سازُ وڄندو آهي. ساڳيءَ ريت پير صاحب جي دل جي آخري ڌڙڪنن تي سنڌ ۽ تاريخ جي ٻن لفظن جي موسيقي وڳي ۽ بس!
ڪاش! کيس اڄ ڪو وڃي ٻڌائي ته سنڌ جو عوام دريا خان جي روايت جو امين بنجي اُٿيو آهي ۽ نئين سنڌ جي نئين تاريخ، پنهنجي رت سان لکي رهيو آهي!
-