باب چوٿون
پٿر تي رکيل، ختم ٿيل موم بتيءَ ڦڙڪو کاڌو. ميڻ جي دٻي ۾ وٽ پويون چمڪاٽ ڏنو ۽ يڪدم اجهامي وئي. غارجي هن سوجهري واري حصي ۾ به اونده ڇانئجي وئي ۽ ڀت تي پوندڙ ڪوين جو پاڇو ڊهي ويو. موم بتي وسامڻ مهل ئي ڪوين کي ڪو ننڊ جو جهوٽو آيو. بَي به بي سرت ٿيو سمهيو پيو هو. ڏينهن جو سوجهرو اچي رهيو هو.
ٻاهر شايد آسمان روشن ٿي چڪو هو، پر غار ۾ اڃا اونده هئي. جيئن ئي باک ڦٽي تيئن ئي اندر ٿڌ وڌي وئي. سئو اوچتو جاڳي ته پنهنجا پير ٿڌ ۾ ساڻا محسوس ڪيائين ٿئي کيس ڀاڪر پايو سمهي پئي هئي ۽ هن مٿو سندس ڇاتي تي رکيو هو. هن سندس پيرن کي ڇهي ڏٺو، اهي پڻ برف وانگر لڳا پيا هئا. هن اهي ڇڪي پنهنجي ڄنگهن جي وچ ۾ ڪيا ۽ کين گرم ڪرڻ لڳي. ڪافي وقت ائين رهڻ کان پوءِ هن ڌيءَ جون ٻانهون پاڻ کان الڳ ڪرڻ شروع ڪيون، پرهوءَ ننڊ ۾ وڌيڪ زور سان چنبڙندي ويس. هن اٽڪل سان هن کي جدا ڪيو. اٿي ويهي هن هٿوراڙيون ڏئي موم بتيءَ جو هڪ وڏو ٽڪرو ڳولهيو ۽ ٻاريو. نئين لاٽ غار جي اونده کي چيري ڦاڙي وئي.
موم بتي هٿ ۾ جهلي، سئو ڪافي وقت پنهنجيءَ ڌيءَ کي تڪيندي رهي، پنهنجي ماءُ جي گرم ۽ نرم جسم کان محروم ٿي، هن جون ٻانهون نيلان جي چورسي ٽڪر تي پٿريون پيون هيون. سئو تي ڏاڍو اثر ٿيو. ٿئي گهري ننڊ ۾ هئي. ڦڙڪندڙ روشني سندس وارن جي چڳن کي چمڪائي رهي هئي ۽ پنبڙين سان ٽڪرائي پئي، سندس ناسن جي ڦنڊڻ ۽ سسڻ سان گڏوگڏ ڳاڙها چپ به چرپر ۾ اچي پئي ويا.
گذريل ستن سالن ۾ سئو جي دل رڳو ان ننڍڙي ڇوڪريءَ لاءِ ڌڙڪي ۽ دهڪي هئي، جا چالاڪ ۽ وڻندڙ هئي، جا اڌ هن جي هئي ۽ اڌ سندس مڙس جي هئي جو اتر ۾ هو.
ڪيترائي ڀيرا هن پنهنجي ڌيءَ ڏانهن ماٺ ۾ ۽ ڪهل سان ڏٺو هو. هوءَ هن جي هر ساهه، نگاهه ۽ حرڪت تي نظر وجهندي هئي. دل چوندي هيس ته جيڪر ڏينهن جا ڏينهن ويٺي هن ڏانهن تڪي ۽ نهاري. ڪيڏو نه هن عذاب ۽ درد سٺو هو، جڏهن به سال اڳ کيس ان ننڍڙيءَ ڌيئڙيءَ کي هن کان ڇني ڌار ڪيو ويو هو ۽ اهاپيڙا ۽ پور مهينن جا مهينا هليا هئا. آمريڪين ۽ ڊيم جي ڇاڙتن کيس شينهن جي پڃري“ ۾ اڇلايو هو، جتي هوءَ نه ويهي سگهندي هئي ۽ نه بيهي. ۽ ان بعد .واڳوءَ جي پڃري ۾ جتي کيس گوڏن تائين پاڻي ايندو هو. هن کي ات پيڙا ۽ تڪليف اهي شيشن جا ٽڪر ۽ پاڻي نه پهچائيندا هئا. جي سندس کوليءَ ۾ پکڙيا پيا هوندا هئا، پر اهو ارمان ته هوءَ ڌيءَ کان ڌار هئي، ۽ هن جي ٽهڪن ۽ ٽلڻ جي مشاندهي کان محروم هئي.
هوءَ هان ڊئٽ واسين جي جدوجهد جي ٿورائتي هئي. گهر اچي ڌيءَ کي ڳلي لائي هوءَ سڏڪن ۾ پئجي وئي هئي، ۽ سندس منهن ڳوڙهن سان ڌوپي ويو هو. اهي گذريل ورهيه هن لاءِ غيرمعمولي مصيبتن ۽ مشڪلين جاهئا، هن ارادو ڪيوهو ته هوءَ انهن جو پورو پورو تفصيل پنهنجي مڙس کي راتين جون راتيون ويهي ٻڌائيندي، ۽ موٽ ۾ هو هن سان ۽ ڌيءَ سان وڌيڪ پيار ڪرڻ لڳندو. هوءَ تفصيل سوچڻ لڳي. سندس گرفتاري، ۽ ڪيل جدوجهد، يا ان وقت جون غار واريون گهڙيون، جڏهن ڏينهن جي جنگ جي ڌماڪن جا پڙاڏا اڃا سندس ڪنن ۾ وڄي رهيا هئا، گوليبازي، رڙيون، دشمن جون هاڪاريون، ۽ سندس اها اُڻ تُڻ جا هن کي اهو ڄاڻي ٿي ته دکي ٿي سمي رهي هئي. جڏهن هن بَي جو، ٻانهن ڪٽجڻ کان پوءِ، ڪنجهڻ ڪرڪڻ ٻڌو هو. ان گهڙيءَ رات جي ماٺ ڄڻ عجيب وغريب لڳي رهي هيس. اها ماٺ اها هئي جا ڇولين جي شور کان پوءِ ٿي رهي هئي ، يا اها قدرتي ماٺ يا طوفان کان پوءِ طاري ٿي ويندي هئي. سو بهرحال اها ماٺ هئي_ذري تي اچي بچيل موم بتي سندس ساٿين جا گونگهرا ان ماٺ ۾ رخنو وجهي رهيا هئا.
هوءَ سوچڻ لڳي، ”هوبه هن وقت اتر۾ ڪٿي ستو پيو هوندو ۽ کيس اهو خيال به نه هوندو ته ڪو سندس ڌيءَ ۽ زال غار ۾ گهاري رهيون هونديون. نه، سوچي ئي نه سگهندو هوندو.“ اوچتو مڙس جو خط ياد ڪري هن کيسي تي هٿ رکي اهو محسوس ڪيو. املهه خط اتي ئي هو. پڪ ڪرڻ لاءِ هن ان کي هٿ سان ڇهي ڏٺو ۽ پوءِ پنهنجا پير هيٺ ڪري پٿرائين فرش تي رکيا.
هن اڃا منهن ڦيريوئي مس ته ڇوڪريءَ اڻ چٽو آواز ڪڍيو، هوءَ بيهي رهي.
”امي!“ سئو چپ ڪري بيهي رهي، ان خيال کان ته ڇوڪري وري نڊ پوندي. پر نه، هن وري وڏي آواز ۾ کيس سڏيو ”امي!“
”چئو پٽ“ هن تڪڙي ورندي ڏني، ”سمهي پئو پٽ، مان ٿورو پاڻي ڪوسو ڪري اچان.“
”نه، مان نه سمهنديس، توسان هلنديس.“
”آءُ ڀلا“ سئو هن ڏانهن پٺي ڪندي چيو. ٿئي اُٿي پنهنجون ٻانهون ماءُ جي ڳچيءَ ۾ وڌيون. ڌيءَ کي ڊڊيءَ تي کڻي سئو هلي ۽ اڳيان موم بتيءَ سان سجهندو ڪندي رهي. هوءَ ستل ساٿين جي ڄنگن ۽ جسمن جي وچ ۾ فرش تي ڇڏيل وٿين تي پير رکندي هلي، چلهه وٽ پهچي هن ٿئي کي ڊڊيءَ تان لاٿو، ميڻ جا ڦڙا هڪ پٿر تي ڪيرائي موم بتي ان تي چنبڙائي رکي ۽ هوءَ باهه ٻاري رهي هئي ته ٿئي چيو. ”امي، مان کواب ڏٺو هو.“
”کواب نه پٽ، خواب چئو.“ سئو صحيح ڪيو.
”هائو، خواب. مان هڪ پري ڏٺي جنهن کي ڏاڍا سهڻا پر هئا، هوءَ بلڪل ماسي ڪوين جهڙي هئي. مون کي سڏ ڪيائين ته آواز به صفا ان جهڙو هيس.هن پنهنجا پر ڦڙڪائي چيو، آءُ هلي آءُ، جلدي ڪر، منهنجي پٺيءَ تي چڙهه. مان ڏاڍو خوش ٿي، کيس چيو، ’ترس، ته مان امان کي سڏ ڪيان، اها به هلندي ! پريءَ ڪنڌ لوڏي هائو ڪئي. مان ڊوڙيس ۽ توکي زور سان سڏ ڪيم. پوءِ مان جاڳي پيس. ان ڪري ئي تو کي سڏيم.“
”اڇا، ته مون کي جيڪي سڏ ڪيئي، سي پريءَ کي ڏسي؟“
ٿئي هاڪار ڪئي، ۽ پنهنجون وڏيون اکيون ڦاڙي غار جي لنگهه ڏانهن تڪڻ لڳي، ڄڻ پري کيس ڇڏي اتان نڪري وئي هئي.
باهه ٻرڻ شروع ڪيو. ڄڀيون نچڻ لڳيون، ۽ ڇوڪريءَ جي گنڀير چهري تي روشني وجهڻ لڳيون، جا اڃا پنهنجي خواب جي پٺيان هئي _ساڳي ئي روشنيءَ جنهن سندس ڌيءَ جو چهرو گلابي ڪري ڇڏيوهو. سندس دل ۾ به اميد جي روشني پيدا ڪئي. هوءَ ائين خوش ۽ راضي هئي ڄڻ پاڻ خواب ڏٺو هئائين. ڌيءَ جيان هوءَ به آئيندي جا اهي منظر ۽ ڏيک تصور ۾ ڏسڻ لڳي. جن لاءِ هن ورهين کان اوسيئڙو پئي ڪيو، ۽ جنهن لاءِ هن نه ڄاڻ ڪيترائي ڀيرا خالي پلاءَ پچايا هئا.
جيئن جيئن باهه مچندي وئي تيئن تيئن روشنيءَ جو گهيرو وڌندو ويو. گوريلا بي پرواهه ٿيا ستا ٻيا هئا. سندن چهري تي معصوميت ۽ بي پرواهي جهلڪي رهي هئي. باهه جي روشني غار جي ڪنڊڪڙڇ تائين ٻهڪڻ لڳي، ۽ سامهون ڀت تي ڪوين جو پاڇو ڦڙڦڙ ڪرڻ لڳو. سئو موم بتي ڌيءَ کي هٿ ۾ ڏني، ”بتي کڻ، هل ته پاڻي کڻي اچون،“ ٿئي بتي کڻي ماءُ جي اڳيان اڳيان هلڻ لڳي. دکين وٽ پهچي هن خبرداريءَ سان پاڻي کنيو، ۽ هڪ ڦڙو به پٽ تي هارجڻ نه ڏنو. پاڻيءَ جي رڳو هڪڙي مٽي وڃي بچي هئي، ڪالهه سئو ۽ ڪوين رڳو هڪ هڪ ڍڪ پاڻيءَ جو پيتو هو ۽ اهو به ڀُڳل چانورن جي گرهه کائڻ کان پوءِ، ان کي نڙيءَ کان هيٺ لاهڻ لاءِ، اُٻاريل پاڻي وڙهندڙن لاءِ رکيو ويو هو ۽ ان جوڪجهه حصو زخمين جي شوروي لاءِ. جڏهن به سئو پاڻي پئي کنيو ته سندس دل ويهجي پئي وئي. جيڪڏهن جنگ چند ڏينهن ٻيابه هلي ته پاڻيءَ جي موتمار اڻاٺ ٿي پوندي !
”مٺڙي،“ هن ڌيءَ کي چيو، ”جيترو گهٽ ٿي سگهئي اوترو گهٽ پاڻي پيءُ، سمجهيئي؟“ مان تولاءِ پاڻي بوتل ۾ ئي ٿي رکان. جڏهن ڏاڍي اُڃ لڳئي تڏهن رڳو هڪ ڍڪ پيجانءِ ڏس نه، پاڻي کپي ويو آهي.“
ٿئي ماٺ ۾ ها چيو، ۽ پوءِ ٻئي چلهه ڏانهن موٽيون. ٿانءَ باهه تي رکي سئو موم بتي اجهائي. ان مهل ڪوين پنهنجي موم بتي ٻاريو هنن وٽ آئي ۽ ٿئي کان وڏي آواز واري چمي ورتائين، ۽ هن جي ڀر ۾ ويهي رهي . ڇوڪريءَ پنهنجي ماسيءَ کي ٻانهن وڪوڙي، سندس ڪن ۾ ڳڻتي واري لهجي ۾ چيو، ”ماسي بَي مري ويندو ڇا؟“
”نه پٽ ! اهڙيون ڳالهيون نه ڪبيون آهن.“
ڪوين چوڪريءَ کي پنهنجي هنج ۾ ويهاريو ۽ ڀيڻ کي چيو، ”بَي هاڻي ڪجهه ٺيڪ. آ ٻانهن ڪٽجڻ ڪري ڪجهه هيڻو ضرور ٿي ويو آهي، پر پيڙا ۽ تڪليف گهٽ اٿس. رات اک به سٺي لڳي اٿس.“
”چڱو ٿيو، رڳو خيال رکينس. جي ڪو مٿان نه ويٺس ته هانءُ لاهي پوندو ۽ سنڀالڻ ڏکيو ٿي پوندو.“
”ڪا ڳالهه نه آ ! مان هر ساهه ۽ ساعت پئي کيس ڏسندي آهيان. سندس نبض به ٺيڪ آ. هينئر هينئر اٿيو ۽ مون کان پڇيائين ته صبح ٿيو هو يا نه. چيائين پئي ته ٻانهن ڏکيس ڪونه ٿي. مان جلد ٺيڪ ۽ چاڪ ٿي ويندس نه ادي؟“ مون کان بڇيو.
ڀيڻ جون ڳالهيون ٻڌندي سئو پنهنجا ڳوڙها اُگهيا. ٿئي پنهنجون منهن ڪوين جي ڇاتيءَ ۾ لڪايو.
”مون کي خبر ڪانه هئي ته ڪو هو ايترو همت وارو ۽ دلير آهي.“ ڪوين چيو.
”مان ته آپريشن ويل کيس ڏسڻ جي سگهه نه ساري سگهيس. هو سڄو وقت منهنجي هٿ کي ڀيڪوڙيندو رهيو ۽ زبان مان ٻڙڪ نه ٻوليائين.“
سئو ماٺ هئي. ٿوري دير رکي پوءِ چيائين،” ڏاڍو سور سٺو هوندائين، پر پي ويو. سوال ئي نٿو اٿي ته ٻانهن پئي ڪپجي ۽ سور نه ٿئي. ڊاڪٽر ته سدائين اها ڪارائيءَ سان ڪٽيندا آهن ته ڪي موڪري تلوار سان.“
”هائو. ائين ته آهي. ڊنگ کي به سورمي لاوا ڪائو.....“
”بلڪل.“
”خبر ٿئي.“ ڪوين ڀيڻ ڏانهن نمندي ۽ جهڪي آواز ۾ چيو، ”ته آپريشن کان اڳ ۾ بَي مون کان پڇيو....،
”ڇا؟“
”....ته ان مهل لاواڪائو ڪيتري عمر جو هو. مون کي چڱيءَ ريت ته ياد ڪونه هو، ان ڪري مون جواب ڏنس ته ٻاويهه يا ٽيويهه. پوءِ مون کي چيائين ”جي ڪاوُ سهي سگهي ٿو ته مان به؟“
سئو جذبات تي وس نه رکي سگهي. سندس اکين مان ڳوڙها تري آيا جي هن گڊيءَ جي ٻانهن سان اگهيا. ٿئي سڏڪا ڀريا.
”آپريشن کان پوءِ منهنجا ۽ نام نهو جا ڳوڙها ڳڙي پيا، پر هائي ٿيپ جا نه. هن بَي کي ٻانهن ۾ کنيو. ويچارو بيهوش ٿي ويو هو ۽ هر ڪنهن کي سندس موت جو ڀوُ هو.جڏهن آخرڪار اکيون کوليائين ته اسان جو به ساهه سامت ۾ آيو،“
سئو اُٿي بيٺي. مان ڏسڻ ٿي وڃانس. ڪوين تون اتي ترس پاڻيءَ تي نظر رک. هر هڪ دٻي ۾ اڌ اڌ آڻو کن پاڻي وجهج. وڌيڪ اصل نه“هوءَ هلي وئي. ٿئي به ماسيءَ کان ٻانهن ڇڏائي ڪڍ لڳيس.“
ڪوين ڪاٺيون سوري پوري باهه مچائي ۽ انتظار ڪرڻ لڳي. پاڻي ٻڙڪڻ لڳو ته هن ٿانءَ لاهي پٽ تي رکيو ۽ ٻاهرين ورانڊي طرف وئي. هر وک سان سندس پاڇو هلڪو پئي ٿيندو ويو. باک سوجهرو ڪري رهي هئي. اوجاڳي واري رات کان پوءِ هوءَ دماغ خالي محسوس ڪري رهي هئي ۽ ائين هلي رهي هئي جيئن ڪو خواب ۾ گهمندو آهي. سندس ذهني تاڻ لهي چڪي هئي.
ويڙهه وارو ڏينهن ۽ اوجاڳي واري رات ڪيڏو نه عجيب هئا. انهن چوويهن ڪلاڪن ۾ سندس دل ڪيترا ڀيرا نه اڻ تڻ ۽ هورا کورا ۾ ڌڙڪي هئي، پيار، خوشي، ڳڻتي ۽ آنڌمانڌ !
اوندهه جي باوجود بنا دڳ ڀُلڻ جي هوءَ اوڏانهن وئي جتي نگان بيٺل هو. هميشه جيان حجاب بدران هيل هن کيس زور سان وڃي ڀاڪر وڌو. نگان وائڙو ٿي ويو. پر هو ترت ئي سمجهي ويو. اهو ڪو پيار ۽ پاٻوهه جو معمولي نموني هو. ان ڪري نه ئي هن موٽ ۾ ساڻس اهڙو ورتاءُ ڪيو ۽ نه ئي چمي ورتي. هن سندس ڪنڌ کڻي پنهنجي ڪلهي تي رکيو. آخرڪار هوريان هوريان هن کيس ڪُلهن کان ورتو، ٿورو پٺتي هٽيو، ڇوڪريءَ جو مُنهن پنهنجن هٿن ۾ جهليو ۽ کيس گهوري نهارڻ لڳو. مُنهن اونداهيءَ ۾ هو سندس چهرو چتائي ڏسي پڙهي نه سگهيو. ڇوڪريءَ جي ٿڌي ساهه سندس منهن کي تازو ڪري ڇڏيو، ۽ هو سندس ان ساهه ۽ اکين مان سمجهي ويو ته ساڻس ڇا وهي واپري رهيو هو.
”اڄ ايڏو سُرهي ڇو آهين؛ ڪوين؟“
ڪوين هن جي ٻانهن مان نڪري آئي. ”ڪجهه به ناهي..... هرڀرو ڀي، سچي !“
حقيقت ته اها آهي ته کيس خود به خبر نه هئي ته هوءَ ائين هلڪي ۽ چرهي ڇو هئي. ان جو سبب شايد، غار جي ٻاهران دشمن جي واويلا هئي، يا سندس ڀيڻ جو خبرداريءَ سان پاڻي ورهائڻ جو منظر، يا اها حقيقت ته ٻانهن ڪپجڻ وقت بَي سندس هٿ کي زورسان پڪڙيو هو، ۽ يا سڀ گڏ !
”۽ تون، نگان، رات ننڊ آئيئي؟“
”هائو. اسان واري واري سان سمهياسين، ۽ هر ڪنهن ڪجهه نه ڪجهه ننڊ ڪئي،“
”مان ۽ نام نهو به ائين ئي ڪيوسين. اڌ رات تائين هوءَ بَي کي ڏسندي رهي. ۽ پوءِ هن مهل تائين مان کانئس وارو ورتو،“
”هاڻي ٺيڪ آ؟“
”گهڻو ڪجهه، مان ته ڳڻتيءَ ۾ چري ٿي پئي هيس. مان پنهنجو وارو سندس ڇاتي ۽ نبض ڏسندي ۽ ساهه چڪاسيندي پورو ڪيو.“
”اهو سٺو سوڻ ۽ اهڃاڻ آ جو هن پهرين رات خير جي گذاري.مون کي پاڻ ڏاڍي ڳڻتي هئي.
ڪوين نگان جي پٽي مان دٻو ڪڍيو ۽ ان کي لوڏي ڏٺو. منجهس پاڻيءَ جو ڦڙو به ڪونه هيس. ماٺ ۾ هن سڀني کان دٻا ڪٺا ڪيا ۽ غار ۾ هلي وئي.
انهن ۾ پاڻي وجهڻ کان پوءِ سئو وري ٻاهرين لنگهه ڏانهن وئي. هوءَ اڃا اُت پُڳي ئي مس ته نگان جي دل ڏاريندڙ رڙ ٻڌائين، ”هو ڏسو ! اچي ويا !“
غار جي لنگهه وٽان ٻه يا ٽي ڪاريون شڪليون نظر آيون. هن اڃا ڀت سان لڳي بيهڻ جو خيال ئي مس ڪيو ته کيس ڪو ڌڪو لڳو ۽ هوءَ پٽ تي اچي ڪريو. پوءِ زور سان ٿامپسن جي هلڻ جو آواز آيو ۽ ان پٺيان ٻيا ڪيترائي ساڳيا آواز. هوءَ رڳو ايترو ڏسي سگهيي ته ڪي ڪاريون شڪليون هيون، جي جهٽ بيٺيون ۽ پوءِ لڏيون ۽ پٽ تي وڃي ڪريون. هوءَ رڙهندي رڙهندي پاسي واري سوراخ ڏانهن وڌي. سامهون هن ٽوئي کي ڏٺو جو ليٽيو ٿامپسن هلائي رهيو هو ۽ ڪوين محسوس ڪيو ته اهو ٽرئي ئي هو جنهن کيس ڌڪو ڏيئي ڪيري سندس جان بچائي هئي. غار جو لنگهه وري خالي ٿي ويو. ڪوبه دشمن جو سپاهي اندر نه اچي سگهيو. پر اوچتو ڪي شڪيلون لنگهه ٻاهران تير جيان لنگهي ويون ۽ هٿ بم اچي اندر پٿرن تي ڪريا.
”بم اٿو. سنڀالجو !“ نگان رڙ ڪئي.
پٿرن تي ڪري ڦاٽڻ کان اڳ، بم رڙهي ويا. ٻاهران وري ٻيا اچڻ شروع ٿيا.
زبردست ڌماڪا ٿيا ۽ غار دونهين ۽ پٿرن جي ذرن ٽڪرن سان ڀرجي وئي. ڪوين کي ڪا شيءَ پٺيءَ ۾ لڳي. هن هٿ لائي ڏٺو ته ڪو زخم ته نه ٿيو هو. ڌماڪن ڪن ٻوڙا ڪري ڇڏيا ۽ ساهه کڻڻ ۾ بارود جي ڏاڍي بوءِ پئي آئي.
اوچتو نگان رڙ ڪئي. ”پٺتي هٽڻ لاءِ تيار رهو. مان رڙ ڪيان ته ڀڄجو.“
ڌماڪا ۽ ٺڪاءُ گجگوڙ ڪندا رهيا. ڪالهه جيان، اڄ دشمن غار ۾ گهڙڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. هو لنگهه جي هڪ پاسي، کاٻي پاسي ٽپندا پئي ويا ۽ پنهنجا ايم. ڪي _3 اندر اڇلائيندا پئي ويا. ڪي جبل جي پٺيان ڦٽي ڪندا رهيا. سوڙهي غار ۾ ڪوين جي ڇاتي تي وڏي ڇپ ڪيرائي رهيوهو.
ٽڪرن ۽ ڇپن جي اوٽ مان نڪري غار اندر مٽي وڃڻ به جان جوکم جو ڪم هو. نگان مناسب موقعي لاءِترسيو. ايم ڪي _3 هن کي مهلت ئي نه ڏئي رهيا هئا. ڌماڪا ٿيندا رهيا. اڃا اٿيو ئي مس پئي ته وري ليٽڻو پيس. هن سوچيو ”اسان کي هنن بمن سان نستو ۽ نڪمو ڪري، هو اندر ڌوڪي ايندا ۽ اسان پڪڙيا وينداسين.“ هن هٿ بم جي سئي ڇڪي ۽ رڙ ڪئي، ”پنهنجا هٿ بم تيار رکو !“
”جي مرڻو آ ته هن موقعي ۽ مهل تي سڀ گڏ مرنداسين.“ هن وري سوچيو. اوچتو ماٺ ٿي وئي. هو هڪدم اٿي بيٺو، هڪ هٿ ۾ ٿامپس کنيائين، ايم ڪي _3 ٻاهر اڇلايائين ۽ رڙ ڪيائين، ”هينئر ڀڄو!“ هر هڪ ڀڳو. هوسندن پٺيان پناهه ڏيڻ لاءِ گولي هلائيندو پئي آيو ۽ اچي ساڻن مليو. پهرين موڙ تي پڄي هن بيهڻ جو حڪم ڏنو. ايستائين هٿ بم نه پڄي سگهيا، ۽ اڳيان وڪڙ واري ٽڪر انهن جي زور کي به ڀڃي پئي ڇڏيو. پنهنجن ماڻهن وٽ پهچي نگان کين، ”ڪوين ڪاڏي وئي؟“ چوندو ٻڌو.
”ڪوين ! ڪوين !“ نگان رڙيون ڪيون.
ڪوبه جواب نه آيو. نگان مُڙي لنگهه طرف وڃڻ لاءِ سنڀريو_ٽوئي رڙ ڪئي. ”نه نگان ! مان ٿو وڃان !“ پر نگان وڃي چڪو هو. هو هڪ وڪڙ کان ٻئي وڪڙ تائين بانبڙا پائيندو رهيو ۽ پنهنجي مڱينديءَ کي سڏيندو رهيو. هو ڪنهن ڄنگهه تان ٿاٻڙيو. اها ڪوين هئي جا پيٽ ڀر سمهي پئي هئي ۽ هٿ به هيٺان اچي ويا هيس. نگان ڏڪي ويو. کيس کڻي، ڇاتيءَ سان ڪن لائي هوسندس ساهه ٻڌڻ لڳو. هوءَ ساهه کڻي رهي هئي. هن رائفل ڪلهي ۾ وڌي. کيس ٻانهن تي کنيو ۽ غار اندر ڀڳو.
ٻاهر ڏينهن جي روشني پوري ريت پکڙجي چڪي هئي.
هڪ ڳرو متارو ڪئپٽن، جنهن کي ڳاڙهن ڪارن پٽن واري پتلون پيل هئي، هٿ ۾ پستول کنيو سپاهين تي زور ڏئي رهيو هو.”هڪ ڀيرو وڌيڪ ! کوکن وارا بم استعمال ڪيو !“
سپاهي کوکن کولڻ لاءِ ڊوڙيا . بلڪل نوان نڪورا ايم_ڪي_3 بم ڪڍيائون ۽ پاڻ ۾ ورهايائون. هر ڪنهن ٻه ٻه کنيا، غار جي ٻنهي پاسن کان قطار ۾ ٿي بيٺا. ڏندن سان ڇڪيندي ،هنن لنگهه جي ٻيءَ ڀر ٽپو پئي ڏنو ۽ بم اندر پئي اڇلايو. ڪالهه ٻه آمريڪي صلاحڪار آيا هئا. باک ڦٽيءَ سان ئي ڪئپٽن آمريڪين واري ڳري حملي واري مهم لاءِ بمن جا چاليهه کو کا کڻايا هئا.
هر هڪ کوکي ۾ ويهه بم هيا. ڏهه کوکا هن مهل تائين ٻه سوُ کن بم کپي چڪا هئا. غار جي لنگهه تي گهاٽو ڪارو دونهون هو. ڪنهن کي به ڪا شيءَ نظر نه پئي آئي، پر ڪئپٽن مهم جاري رکيو آيو. ٿڪ کان سندس ماڻهن جون ڄنگهون ڏڪي رهيون هيون. ۽ سُيون ڪڍي ڪڍي سندن ڏند سور ڪري رهيا هئا.
جيستائين دشمن چاليهه کوکا کپايا تيستائين سج به ڪافي چڙهي آيو. دونهون هوريان هوريان آس پاس ويهندو ۽ آٺرندو ويو. ڪئپٽن ماڻهن کي اندر وڃڻ لاءِ حڪم ڏنو، پر هو هٻڪيا.“
”مار پئيو“ هن رڙ ڪئي،“ اندر سڀ مئا پيا آهن ! ڊڄو ڇا کان ٿا؟“ هٿ ۾ ڪولٽ_12 پستول جهليو هو اڳتي وڌيو ۽ ماڻهن کي پاسي ڪيائين. ”هٽي وڃو. سوئر جا ڦرؤ! مان ٿو اندر وڃان.“
ڏاڏر ۽ ٽيڳر ۾ هو غار جي لنگهه طرف ڊوڙيو. سندس باڊي گارڊ به ٽرڙائپ ۾ پٺيان لڳا ويا. پر هن اڃا غار ۾ اندر پير پاتو ئي مس ته هڪ گولي اچي منهن ۾ لڳس. هو پٿرن تي ٿيڙ کائيندو پٺيءَ ڀر ڪريو ۽ هٿ مان پستول ڇڏائي ويس. سندس بت مڇي جيان وٽ وڪڙ کائڻ لڳو. سندس باڊي گارڊ کيس ڇڏي هيٺ ڀڄي ويا. چوطرف اهڙي رنگ جي رت پکڙجي وئي، جو رنگ سندس پتلون جو هو. دونهون هوريان هوريان جهڪو ٿيندو ويو ۽ آهستي آهستي ڳرو متارو مئل مڙهه به ظاهر ٿيندو ويو.
(2)
”ڪوين! ڪوين!“ سئو ڀيڻ کي ٻانهن ۾ جهلي اٿارڻ جي ڪوشش ڪئي. پر ڇوڪريءَ جون اکيون ٻوٽيون ئي رهيون.
ٿئي رڙيون ڪري رهي هئي ، ”ماسي ! ماسي.“
سئو کي ڀيڻ جي جسم تي ڪوبه ڦٽ يا ڌڪ نظر نه آيو. نگان ٺيڪ پئي چيو. هوءَ رڳو ڌماڪن جي دهشت کان بت بڻجي وئي هئي. سئو زور سان سندس سينو مهٽڻ لڳي، پر هوءَ تڏهن به سامت ۾ نه آئي. هيءَ ڦلڙي ٿي سئو جي ٻانهن تي ليٽي پئي هئي، سندس وار کُلي ويا هئا ۽ زمين کي ڇُهي رهياهئا، هنن هن لاءِ اهڙيءَ ريت بتي باري جهڙيءَ ريت هن بَي لاءِ ٻاري هئي. ان جي جهڪي زرد روشنيءَ ۾ سندس منهن اڇو پئي ڏيکاريو. سندس ڀرون ڪجهه تاڻيل هيون، چپ ائين کليل هيس ڄڻ ڳالهائيندي ڳالهائيندي هڪدم چُپ ٿي وئي هجي. سئو جو ساهه ڇڏائي ويو. هن کي لڳي رهيو هو ته هوءَ ڪي ورهيه اڳ واري ڪوين کي گود ۾ جهليو ويٺي هئي. جڏهن هوءَ ننڍڙي هئي ۽ سئو کيس لوليون ڏئي ٺپي ٺپي ننڊ ڪرائيندي هئي. سندس پياري ننڍڙي ڀيڻ، جنهن کي پڻس به رڳو هڪ دفعو ڏسي سگهيو هو، جڏهن کيس ڇاڙتا فوجي ٽڪر ڏانهن گولي هڻي مارڻ لاءِ وٺي وڃي رهيا هئا، ۽ سندن گهر اڳيان لنگهيا هئا. ڪيترائي دفعا سئو هن کي ڪڇ تي کڻي ڏاڪڻيون لٿي چڙهي هئي ۽ انبن جي باغ ۾ گهمي هئي. جڏهن ڪوين ڪجهه وڏيري ٿي ته سئو ساڻس کيڏڻ کي ترجيح ڏيندي هئي. هوءَ پنهنجي شيءَ جو وڏو حصو ڪوين لاءِ بچائي رکندي هئي ۽ هردم مٺو انب کيس ئي ڏيندي هئي. ۽ اڄ اها مرڻينگ حالت ۾ سندس ڪڇ ۾ پئي هئي. سئو پاڻ تي ڦٽڪار وجهڻ لڳي ته هن پاڻي ورهائڻ جو پنهنجو ڪم هن کي ڪرڻ لاءِ ڇو چيو هو.
ٿئي، ڪوين جي ڄنگهن کي چنبڙي اوڇنگارون ڏئي رهي هئي، ۽ سندس منهن ڳوڙهن جي ٻوڏ ۾ ٻڏي چڪو هو. ڪوين ساهه کنيو پئي ۽ سندس دل هلي پئي. سئو جنوني ٿي کيس مالش ڪندي رهي. اوچتو ڪوين جو سڄو سرير تڙڦي اٿيو، اکين جون پمبڙيون ڇنڀيائين ۽ پوءِ اڌ اکيون کوليائين. خوشي وچان سئو جي رڙ نڪري وئي، ”اکيون کولي ٿي ! ٺيڪ آ.“ ۽ پوءِ اچي سڏڪن ۾ ڇٽي. ”ڪوين ! ڏس من، مان ويٺي آهيان!“
ڇوڪريءَ جون اکيون وڌيڪ کليون. هن ڀيڻ کي ڏٺو ۽ سڃاتو ۽ پوءِ ٻين ڏانهن خالي اکين سان نهارڻ لڳي، ڄڻ کين سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪندي هجي. پوءِ وري ٻوٽي ڇڏيائين، ڄڻ ان پل سمهڻ چاهيندي هجي.
ڊڄي، سئو پنهنجي ڀيڻ جو منهن مٿي ڪيو. پر سندس چپن تي مرڪ ڏسي هن جو ڀوُ ڀولو لهي ويو، ڪوين پوءِ وري اکيون کوليون، هن ڀيري هوءَ بلڪل هوش ۾ هئي. ”مان ڪٿي آهيان، سئو؟“ هن جهيڻي آواز ۾ چيو.
”غار ۾ ٻيو ڪٿي، ڪجهه به ياد نٿو اچي ڇا، ڪوين؟“
”اڙي، ها!“ ڪوين اٿي ويٺي ۽ پنهنجي بت کي چڱيءَ طرح سڄو ڇهي ڏٺائين، ”ڪٿي ڌڪ لڳو اٿم؟“
”توکي ڪوبه ڌڪ ڪونه لڳو آهي.“
”نه؟ مان ته سمجهيو هو ته ڪو بم جو ٽڪر لڳو اٿم، ۽ پاڻيِءَ جا دٻا؟“ پوءِ هن هٿ ڇاتيءَ تي رکيا. ”هت سور پيو ٿئيم.“
هوءَ سئو جي ٻانهن ۾ اهلي پئي، ”ڌماڪن جو اثر اٿئي.....اٽڪل هزار کن ته هئا، سوچ ته سهي! اسان جا ڀاڳ آهن جو تون جيئري آهين.“
ڪوين ڀيڻ ڏانهن نهاريو ۽ ڀڻ ڀڻ ڪئي، ”اڃا بيٺا آهن ڇا؟“
”هائو! پر اندر نه اچي سگهيا.“
”مان بيهوش ٿي وئي هيس. ها نه ؟ گهڻو وقت رهيس ڇا ؟ ۽ مون کي هتي ڪنهن آندو ؟“
نام نهو وچ ۾ ٽپڪي، ”پندرهن منٽ بي سرت هئينءَ مٺڙي ! توکي هت ڪنهن آندو ؟ ڀلا تنهنجي نگان کان سواءِ ٻيو ڪير ٿو ٿي سگهي !“
”ڏس نه ! مون کي ته ڪجهه به ياد نه آهي.“ ڪوين وائڙي ٿيندي چيو.
”هوندو. هر ڪو ماڻهو پٺتي هٽي آيو. پر تون پاسي واري سوراخ وٽ پئي هئينءَ. جڏهن پتو پيو ته تون نه موٽي آهين ته نگان جان جو کم ۾ وجهي وڃي توکي کڻي آيو. ڀاڳ هيئي جو بچي وئينءَ نه ته هينئر اسان وٽ نه هجين ها !“
ڪوين جي مرڪ ۽ رنگت وري موٽي آيون. ڳلن تان موت جي هيڊاڻ گم ٿي وئي، ۽ هو اڃا هوريان هوريان گلابي پئي ٿيندا ويا. هن جي مُرڪ ۾ شرارت جهلڪيون ڏيڻ لڳي، ڄڻ کين چئي رهي هجي، ”مان ته مسخري پئي ڪئي. توهان سوچي ئي ڪيئن ٿا سگهو ته ڪو مان مرنديس ؟“ سڀني کي ڏيکارڻ لاءِ ته هوءَ چاڪ چوبند هئي، ڇوڪري اٿي ويٺي ۽ ڀيڻ جون ٻانهون هٽائي پري ڪيائين.
پرسئو وري کيس پڪڙي سمهاري ڇڏي. ٿئي خوشيءَ وچان تاڙيون وڄائڻ لڳي، ۽ اکين ۾ خوشيءَ جا لڙڪ تري آيس. ماڻس اٿي وئي ته هوءَ ٺهي ٺڪي ماسيءَ جي ڀڪ ۾ ويهي رهي. سندس هٿ جهليائين ۽ ان تي پنهنجو هٿ پيار وچان گهمائڻ لڳي. ڪوين ڇڪي ويجهو آندس ۽ ڳوڙها اگهيائين. ”توبه ائين سمجهيو هو ڇا ته مان مري ويئي آهيان؟“
ٿئي رک رکاءَ جي هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو. پوءِ هوءَ پاڻ تاڻي ۽ سيٽي ليٽي پئي ۽ ٻانهون ۽ ڄنگهون کولي ڇڏيائين.
”تون هيئن ٿي وڻي هئين!“ هن ناٽڪي انداز ۾ چيو پوءِ هو يڪدم اٿي ويٺي، چانورن جي مٺن مان ڦلن جي مٺ ڀري ماسيءَ جي تريءَ تي رکيائين ۽ چيائين ،”آ شيءَ کاءُ.“
ڪوين خبرداريءَ سان هٿ مٿي کنيو ۽ چيو، ”هيءَ ته ٿوري آ! ان کي ڏند ئي ٻه لڳندا.“
”بچي ئي رڳو اها آهي.“ ٿئي شرم وچان چيو.
”مٺڙي مان ته چرچا پئي ڪيئي، مون کي نه کپي. آ، تون کاءُ! اها کاءُ ته ٻي به ڏيندي مانءِ.“
پرڪوين ٻڌڻ لاءِ تيار نه هئي. ”وات کول “ هن حڪم ڪيو ۽ ڪجهه داڻا سندس وات ۾ وڌا. ڪوين داڻا چٻاڙڻ لڳي ۽ ڪوين گذريل تي سوچڻ لڳي. غار جي لنگهه وٽان ظاهر ٿيل دشمنن جون شڪليون. ٽوئي جنهن کيس ڪيرايو. ڪن ٻوڙا ڪندڙ ڌماڪا. ان وقت تائين به هوءَ هوش ۾ هئي. هن نگان کي پٺتي هٽڻ جا حڪم ڪندي به ٻڌو هو . شايد ان کان پوءِ... هاڻي هن کي ياد اچي ويو. هن پاڻ کي آٿت ڏني، ”اڇا، ته مرڻ جو مطلب اهو هوندو آهي... معني ته ان کان پوءِ ڪجهه به محسوس نه ڪبو آهي.“ نام نهو جا لفظ ياد ڪري هن جي اندر ۾ خوشيءَ جي لهر ڊوڙي وئي. نگان ئي هن کي کڻي اچي سلامتيءَ واري هنڌ تي پهچايو هو. ”هن کي ڀوُ هو ته متان مان مري وڃان، هو هينئر دشمن کي منهن ڏيئي رهيو آهي. ۽ شايد سڌ ئي نه هونديس ته مان سامت ۾ آئي آهيان.“
بمن جا ڌماڪا بند ٿي چڪا هئا. رڳو رکي رکي ٿامپسن جي هلڻ جو آواز يا ڪڏهن ڪڏهن ڪو هٿ بم جو ڌماڪو ٻڌڻ ۾ پئي آيو. ڪوين اوچتو اٿي بيٺي. پير پٽ تي پوڻ سان ئي سيني مان سور جي سٽ اڀري ويس. سئو اچي پهتي ۽ چيائينس،
”ڪيڏانهن پئي وڃين؟ ڇا ٿيو؟“
”ڪجهه به ناهي....رڳو سيني ۾ ٿورو سور اٿم.“
”آرام ڪر.....ڪاڏي چرپر نه....“
سئو وري ڀيڻ کي سمهاري ڇڏيو. ”مان هينئر لنگهه وٽان پئي اچان. هرڪو صحيح سلامت آهي. هنن دشمن جا ٽي حملا ناڪام ڪري ڇڏيا آهن. تنهنجي سُرت ۾ اچڻ جو ٻڌي نگان ڏاڍو سرهو ٿيو آهي. چيائين پئي ته ڀاڳ زورهئا جو توکي اتان کڻي آيو. ڇو جو ويرم بعد دشمن وري حملو ڪري ڏنو هو.“
”پر گولين جا آواز ته اڃا ٻڌجن پيا.“
”اهي اسان جا همراهه انهن دشمنن تي هلائي رهيا آهن. جي پنهنجي مئلن جا مڙهه کڻڻ جي ڪوشش پيا ڪن، ڪوين جي ڳڻتي لهي وئي. هن جون اکيون ٽڪرن ۽ ڇپن جي وٿين مان ايندڙ جهڪي ۽ مردار روشنيءَ ڏي کڄي ويون. هوءَ ڪنائڻ لڳي ته فائرنگ بند ٿي يا نه، ماٺ. سواءِ ويجهو ايندڙ ۽ نه سمجهه ۾ ايندڙ آوازن جي ڪجهه به ٻڌڻ ۾ نه پئي آيو.
نگان اچي ويو. هو ڪي گهڙيون بيٺو، پنهنجي مڱ کي ڏسندو رهيو ۽ هن کي ان جي ڪابه خبر نه پئي. سندس مُنهن ڪوسائل ۽ ٽڪل هو، ۽ نرڙ تا ڪريل پگهر جا ڦڙا سندس گڊيءَ جي ڪالر تي ڪري رهيا هئا. ڪوين جي ڇت مان ڪرندڙ روشنيءَ کي ائين تڪڻ تي هو هلڪي کل کليو. ۽ هن جي پيرن کي ورتائين. ڪوين ڇرڪ ڀري ڄنگهه مٿي سوري ورتي. نگان ٽپ ڏئي سندس اڳيان اچي بيٺو. ڪوين اٿي ويٺي ڄڻ اسپرنگ پيل هيس ۽ هن کي ٻانهن ۾ جڪڙي ورتائين.
”چريا! مون کي ته ڊيڄاري ڇڏيئي.“
”۽ تون ! هوش ۾ آئينءَ ته به چرچا پئي ڪيئي. مڃيو مانءِ“
”تون ته مون کي اتي اڪيلو ڇڏي پٺتي هٽي آئين نه .....“
نگان هٿ پٿر جي ڪنارن تي رکي سندس ڀر ۾ ٿي ويٺو. سندس بندوق جو ڪنداڪ پٿر سان ٽڪرجي کڙڪو ڪري رهيو هو. هن بندوق لاهي هيٺ رکي ان کڙڪي مان جند ڇڏائي ۽ ڀڙڪو ڪري ننڍڙي ٿئي ڏانهن سڌي ڪئي. ڇوڪري خوشيءَ وچان ٽهڪ ڏيڻ لڳي.
نگان پنهنجي مڱ ڏي تڪيندو رهيو. ”سچي پچي مان توکي مئو سمجهيو هو.“
”ناممڪن، تون نه هجين ها ته مان پاڻ هٿ پير هڻي، هٿوراڻيون ڏيئي اندر سرڪي اچان ها.“
”آها!مان نه هجان ها ته دشمن ائين کڻي وڃئي هاجئين ڍير تان پٽاٽو! ناشڪري !“
”ٺيڪ آ، ته پوءِ هن ناشڪري کي پنهنجي قسمت تي ڇڏي ڇو نه ڏنئي؟ مون کي موٽائڻ لاءِ جتن ڇو ڪيئي؟“
ڪجهه چوڻ بجاءِ نگان مرڪيو. ٿئي جا وچ ۾ ويٺي هئي وڌيڪ سُسي سڪي وئي، ته جيئن ماڙهنس جو مٿو ماڙهنس سان ٽڪرائجي.
”توکي کڻي اچڻ کان پوءِ ته بمن جا ڍير لڳي ويا. هڪ ماڻهو مون ماري وڌو. کيس ريٽي رنگ جي پتلون پيل هئي. ٻه ماڻهو سندس لاش کڻڻ آيا ته انهن مان وري هڪ کي ڊئٽ نشانو بنايو. هينئر طوفان کان پوءِ واري سانت آهي. بارين ۽ هائي ٿيپ پهري تي آهن.“
نگان اکيون ٻوٽيون ڪوين اڃا به هن سان ڳالهائڻ چاهيو پي، پر ماٺ رهي. جهٽ پوءِ هو کونگهرا هڻڻ لڳو. ڪوين هن جو مٿو پنهنجي جسم کان ڌار ڪري مٿي ڪيو ته جيئن وچ ۾ ويٺل ٿئي سري نڪري وڃي. پوءِ هن پنهنجي ڪنڌ مان رومال لاهي تهه ڪري پٿر تي رکيو ۽ هن جو مٿو ڌيرج ۽ ڌيان سان ان تي رکيو. هن سندس نرڙ تي بيٺل موتيءَ جي داڻن جهڙو پگهر اگهيو ۽ کيس ستل تڪيندي رهي. هاڻي جڏهن هو کيس ڏسي نه پئي سگهيو ته سندس پيار ۽ پاٻوهه اٿلون ڏيڻ لڳو. سندس بت تي مٿي کان پيرن تائين صبح واري جنگ جا اهڃاڻ ڏسي هن جون اکيون ترٿي ويون. سندس ڪاري وڏين ٻانهن واري قميص ڪلهي وٽان ڦاٽل هئي. سندس جسم مان بارود جي تکي بوءِ پئي آئي. سندس ٺونٺين تي رهڙن ۽ وڍن جا انشان هئا، جي شايد کيس ان وقت پٿر تي رڙهڻ ۾ آيا هئا جڏهن کيس ڳولي رهيوهو. ڪوين پنهنجي ڀيڻ جي ٿيلهي مان ڳولهي ڦولهي مرڪيوري ڪروم جو پائوڊر هٿ ڪيو ۽ سندس ڦٽن تي ٻرڪيو.
هن اڃا پوري ملم پٽي به ڪونه ڪئي هئي ته ريڊيو هلڻ جو آواز آيو. ڪٿان هائي ٿيپ رڙ ڪئي، ”اچو! اچي چاچي هُو کي ٻڌو !“
خوشيءَ وچان رڙيون ڦهلجي ويون ۽ پوءِ تڪڙين تڪڙين وکن جا آواز.
”اٿي! نگان، اٿي!“ ڪوين سڏيو، سندس دل جي ڌڪ ڌڪ وڌي وئي هئي.
”ڇو.... ڇاهي؟“ ڇرڪ ڀري نگان پڇا ڪئي.
”چاچو هُو ريڊيو تان ڳالهائي پيو. جلدي ڪر!“
نگان ٽپ ڏيئي اٿيو ۽ بندوق کنيائين. ٿئي ڊوڙي سندس پٺيان اچي ڳچيءَ ۾ ٻانهون وڌيون ۽ ڊڊيءَ تي چڙهي ويٺي. ڪوين ڇپ تان لهي پٽ تي آئي ۽ وک اوڏانهن وڌايائين. پٺيان نگان ۽ ئي هيس.
هائي ٿيپ سندس ساٿين سان گڏ، ٽرانزسٽر کنيو ان ڪنڊ طرف هليو جتي زخمي پيا هئا. هو بَي ۽ ٽام جي ڀرسان ٿي ويٺو ۽ آواز وڌايائين. هن صدر هُو جو آواز ٻڌو. سڀ ماٺ هئا، رڳو اهو چٽو ۽ چست آواز پئي ٻڌڻ ۾ آيو.
”اڄ1961ع واري سال جي پهرين ڏينهن تي، اتر ويٽنام اقتصادي بحاليءَ ۾ سوشلزم جي اڏاوت جا ست سال پورا ڪيا آهن، ۽ ڏکڻ مڙسيءَ ۽ بهادري واري ستن سالن جي جدوجهد مان لنگهي پار پيو آهي. آمريڪي سامراجين هر ممڪن ڪوشش ڪئي ۽ پاڻ پتوڙيو آهي ۽ اسان جو ملڪ هڪ بيٺڪ ۾ تبديل ٿي وڃي. پر ڏکڻ ۾ اسان جي محب وطن ساٿين غلامي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو آهي. آمريڪي سامراجين ۽ سندن ڪٺ پتلي ڊيم پسندن تباهيءَ ۽ ماتم جو ٻج پوکيو آهي.“ اوچتو سڏڪا شروع ٿيا. اها سئو هئي، ڪوين پاڻ تي وس رکڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي، پر نيٺ اها به ڀرجي اٿلي پئي. ۽ جلد ئي جيئن جيئن صدر جو سٻاجهو ۽ پيارو آواز غار کي پُر ڪندو ويو ۽ سندن دلين ۾ هر لفظ چڀندو ويو، ته هر ڪنهن جون اکيون آليون ٿي ويون. هنن سندس لفظن ۾ غرق ٿي وڃڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي. تڏهن به هر سٽ هر جملو نون ڳوڙهن کي جنم ڏئي رهيو هو. هو روئڻ کان رهي به ڪيئن پئي سگهيا؟ هن جي ڳالهائڻ جو آواز ئي هنن لاءِ ڪافي هو. ڇو جو جنهن ويل هو ڳالهائي رهيو هو، ان مهل هان ڊئٽ جي ان گمنام ڪنڊ ۾ سندس ڀائيٽا ۽ ڀائيٽيون مشترڪه دشمن سان موت ۽ حياتيءَ جي جنگ لڙي رهيا هئا.
ننڍڙي ٽرانزسٽر رستي چاچي هوُ، هان ڊئٽ جي ان غار ۾ ويٺل هرهڪ جي دل سان رهاڻ ڪئي،”اسان جا ڏيڍ ڪروڙ ڏکڻ جا محب وطن ۽ جوڌا آمريڪي سامراجين ۽ سندس ڇاڙتن سان مڙسيءَ سان وڙهڻ لاءِ اٿي کڙا ٿيا آهن. سندن ان جدوجهد ۾ سڄو اتر سندن ٻانهن ٻيلي ۽ سڄي دنيا جو ترقي پسند سندن همدرد آهي! اها جدوجهد سوڀ پٺيان سوڀ ماڻي رهي آهي. اتر جي عوام جون اکيون سدائين پنهنجن ڏکڻ وارن جوڌن ۽ جوانن ڏانهن ۽ مادر وطن ڏانهن هونديون !“
نگان، جنهن جي پٺيءَ تي ٿئي چنبڙي پئي هئي. ڄمي ويو، ڄڻ سندس پير زمين ۾ کُپي ويا هئا. هن جي سرير مان سيسراٽ نڪري ويو ۽ ڳيت نڙي ۾ اٽڪي پيس. ڪوين هن سان لڳي بيٺي. غار ۾ بيٺل هر هڪ ماڻهو هڪٻئي جي ويجهوسري آيو. ڇوڪريءَ جي هٿ مڱيندي جي هٿ کي زور سان پڪڙيو. ٿام پنهنجي هڪ، چاڪ چوبند ڄنگهه تي غار جي ڀت سان ٺيڪ ڏيئي بيٺو هو ۽ پٿر تي رکيل سندس هٿ ڏڪي رهيا هئا. بَي پنهنجي سڄي ٻانهن تي زور ڏيئي ۽ ٽيڪ ڏيئي مٿڀرو ٿي ويٺو هو. سئو سندس ڪلهن هيٺان پنهنجا ڪلها ڏئي کيس اَڌار ڏنو هو. سڀني جا منهن ڳوڙهن آلا ڪري ڇڏيا هئا.
(3)
ان شام جو پاڻي صفا کپي ويو. زخمين لاءِ شوروي ٺاهڻ واسطي به ڦڙو نه پچيو. هائي ٿيپ پنهنجو بچيل ڍُڪ ٻه پاڻي سئو کي ڏنو، هن رڳو هڪ ٻه ڍڪ ئي مس پيتا هئا. ان مثال جي پيروي ڪندي هر ڪنهن پنهنجو بچيل سچيل پاڻي سئو جي پيالي ۾ وڌو هو. پر ان هوندي به پيالو رڳو اڌ ٿيو هو. شورو ڏاڍو گهاٽو ٿي پئي ها. چلهه ڏانهن ويندي هن کي اهو آنو اڌ پاڻي ياد آيو جو هن پنهنجي ڌيءَ ٿئي لاءِ رکيو هو. ” اهو به ملي ويو ته بي ۽ ٿام لاءِ چڱو شورو ٺهي ويندو.“ هن سوچيو ۽ مڙي .
ٿئي اُتي ڪونه هئي. پيالو پٿر تي رکي هن سندس گلاس کنيو. هوءَ هٻڪي، ”ٿئي ڇا پيئندي؟“ هن پاڻ کان پڇيو. هڪ پاسي ڦٽيل هئا ٻئي پاسي سندس ڌيءَ ٿئي. آخرڪار هن گلاس پيالي ۾ اوتيو ۽ چُلهه طرف هلي وئي. هن ٿورا چانور ديڳڙي ۾ وڌا، ۽ ڏک ٿيس ته ڌوئي به نه پئي سگهي. هوءَ شوروو تيار ڪرڻ بيٺي ته پاڻيءَ جو مسئلو به ڳتيل ۽ ڏکيو ٿيندو نظر آيس. ان جي ڳڻتي ته سڀني کي هئي پر سئو سڀني کان وڌيڪ پريشان هئي. اهو سندس فطرت ۽ سڀاءُ جو هڪ حصو هو. ات کاڌ خوراڪ يا پاڻيءَ جي ذميداري هن تي نه هئي پر گهر ۾ توڙي ساٿين ۾ هوءَ هميشه پنهنجو حصو به ٻين کي ڏيندي هئي. هوءَ انهن مان نه هئي جو رڳو پنهنجين خواهشن جي پورائي تي خوش ٿيندا آهن، پر هن جي خوشي سندس ماءُ، پيءُ، ڀيڻ ۽ ساٿين جي خوش ٿيڻ ۾ هئي. جڏهن هوءَ ماءُ ٿي ته هر شيءَ پنهنجي ننڍڙيءَ لاءِ رکندي هئي. جڏهن کان هو غار ۾ آيا هئا ته سڀني کان گهٽ ۾ گهٽ پاڻي هن پيتو هو ۽ ان جي ڪنهن کي به سڌ ڪانه هئي. ڪالهه منجهند کان ته هن رڳو هڪ ڍڪ ڀريوهو . اهو ان ڪري نه ته ڪو هن کي اڃ ئي ڪانه هئي. چانورن جي ڦلن جي مٺ کائڻ کان پوءِ ته هن کي ڇتي اُڃ لڳي هئي. هن کي گوج نديءَ جي اوجل ڌارا ياد اچي وئي.
ڇا ٿِئي، جي رات جي وانداهيءَ ۾ هو پاڻي نيڻ وڃن؟ اهو ڪري پيو سگهجي. نيٺ ته دشمن ڪو سڄي نديءَ تي ته قبضو ڪيو ڪونه ويٺو هوندو.
شوروو ٻڙڪڻ لڳو ته هن لاهي ٻن پيالن ۾ اوتيو. هڪ ٿام کي ڏيئي ٻيو پاڻ چمچي سان بَي کي کارائڻ ويٺي. هن سندس چپ اُگهيا ته بَي چيو، ”ٿورو پاڻي ته ڏينم.“ سئو هن کي حقيقت بيان ڪئي. ڇوڪري اکيون ڇنڀيون ۽ ماٺ ڪري پيو. ڏسڻ ۾ پئي آيو ته هن سئو تي پورو پورو اعتبار نه ڪيو هو. سئو سندس وارن ۾ هٿ گهمايو، ”مٺڙا، هڪ ڍڪ به ڪونه بچيو آهي. پر اڄ رات مان وڃي تنهنجي لاءِ کڻي اينديس.“
”کڻي آئينءَ ته اچڻ سان ئي مون کي ٿورو پياريندينءَ نه، ادي؟“
”انجام آ.“
هوءَ وڃڻ لڳي ته بَي هٿ کڻي ليلڙايو، ”هلي نه وڃ، هتي ويٺي هج. اڪيلو ته دم ٿو گهٽجيم.“ سئو سندس چيو مڃيو. اکيون ڇت ۾ اٽڪائي بَي چيو، ”اڄ منجهند جو چاچي هُو کي ٻڌندي، مون کي محسوس ٿيو ته هو سچ چئي رهيو هو. مان اهو به سوچيو ته هن کي منهنجي ٻانهن ڪٽجڻ جي به سڌ آهي. سڀ سچ آ. کيس ٻڌي مون کي پڪ ٿي وئي آهي ته هو ڄاڻي ٿو ته اسان هٿ موت ۽ حياتيءَ جي جنگ لڙي رهيا آهيون ۽ اسان وٽ پاڻي به نه....“
سو بَي به بلڪل ائين سوچيو جيئن هوءَ سوچي رهي رهي. هن سندس هٿ ورتو. ”بلڪل، چاچي هوُ کي اسان جي جدوجهد ۾ جوکم جاکوڙن جي پوري پوري خبر آهي. هن چيو نه پئي ته ڏکن مڙسيءَ واري جدوجهد جا ست سال گهاريا آهن، ياد اٿئي نه؟ هن کي سڀ خبر آ، سچي.“ ”تو محسوس ڪيو ته سندس آواز ڪجهه ڏڪي رهيو هو؟“ بَي چيو ”کيس ٻڌي مون پاڻ کي چيو ته ٻانهن وڃائڻ ته ڪا ڳالهه ئي نه آهي. پر ڪاوڙ رڳو اها اٿم ته ڪجهه ڪرڻ کان اڳ ۾ ئي، پهرين لڙائيءَ ۾ ئي هٿ هليو ويم....“
”فڪر نه ڪر، ڪيترا هڪ هٿيا به وڙهندا آهن.“
”چاڪ ٿيڻ بعد به مان گوريلي رهڻ جو ئي مطالبو ڪندس جي ملڪ جي اتحاد تائين جيئرو رهيم ته چاچي هوُ ڏي خط لکندس. لکندومانس ته فلاڻي تاريخ تي، فلاڻي وقت تي مان پنهنجي ٻانهن ڪپائي هئي ۽ هان ڊئٽ جي غار ۾ سندس ريڊئي تي تقرير ٻڌي هئي......چئو، اهي سڀ ڳالهيون لکانس نه ؟“
سئو، بَي جي ويچارن تي وائڙي ٿي وئي. کيس جواب ڏيڻ کان اڳ هوءَ سوچ ۾ پئجي وئي. ”بلڪل توکي لکڻ گهرجي. پر اتحاد واري ڏينهن تائين ڇو ٿو ترسين؟ جيئن ئي چاڪ ٿين ته لکجان.“
بي سرهو ٿي ويو، پر وري منهن تي گنڀيرتا گهيرو ڪري ويس. ”نه، ائين نه ٿي سگهندو مان ان ڏي لکڻ جي لائق ئي نه آهيان. تون لکجانءِ.“
”ڇا ٿو ڳالهائين ! تون بلڪل ان جي لائق آهين.“
”نه ! نه! اهو ناممڪن آهي.“ بي اکيون کڻي پنهنجي مٿان غار جي وٿيءَ ڏانهن نهاريو. سندس خيالن کي سمجهڻ ڏکيو هو. ڇا هن صدر هُو ڏانهن لکڻ چاهيو پئي؟ پر اهو ظاهر هو ته پنهنجي ان خيال ۽ سئو جي ڳالهه تي هو خوش ڏاڍو هو.
روشني گهٽجي وئي. ٻاهر ستت ئي رات پوڻ واري هئي. سئو کي هينئر بي جو چهرو چٽو نظر نه پئي آيو.هوءَ رڳو هن جي ساهه جو آواز ۽ هٿ جي گرمي محسوس ڪري رهي هئي. هن موم بتي ٻارڻ جي ڪوشش ڪئي ته بَي چيس،”ضروري نه آهي، موم بتي زيان نه ڪر.“
سئو چپ ڪري ويهي رهي، هوءَ وڌندڙ پاڇن هيٺان، پٿر کي ٽيڪ ڏئي، گوڏا اُڀا ڪيو ويٺي هئي. سندس وار ڪلهن تان ڪري بَي واري پٿر تي پئجي رهيا هئا. سندس چوٽي کليل هئي. اڳيان ڪريل وارن کي هوءَ هٽائي سلجهائڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي.سندس وار گهاٽا، ڪارا ۽ پَٽ جهڙا نرم هئا. جڏهن به هوءَ چوٽي ڪندي هئي ته ان کي ڪو وقت هٿ لايو ويٺي هوندي هئي. هن کي ان ۾ به ساهه ۽ حياتي نظر ايندي هئي. ان کي هٿ لائي هوءَ محسوس ڪندي هئي ته اها ساڻس خاص لهجي ۾ ڳالهائي رهي هئي. ائين ڪرڻ سان اها کيس سندس مڙس جي ياد ڏياريندي هئي جو ان سان پيار ڪندو ۽ ڳالهائيندو هو. اها کيس سندس ماءُ به ياد ڏياريندي هئي جا مٿس ان کي ڌوئڻ ويل پاڻي وجهندي هئي، ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڇڙٻون ڏيندي مهٽين ! ڏاڍيان !“ کيس پنهنجي ماءُ ياد اچي وئي جنهن کي هو گهر ۾ اڪيلو ڇڏي آيا هئا. هن به چوٽي پوري ڪئي ته ڪوين کي سڏيندو ٻڌائين. موم بتي ۽ لائيٽر بَي کي ڏئي هوءَ اوڏانهن وئي. ڪوين ٻانهون سندس ڳلي ۾ وجهي چيو، ”ٽرانگ ۽ بارين غارکان ٻاهر ويا آهن، جاسوسي ڪرڻ ۽ دشمن جي سڌسماءُ وٺڻ.“
”ڪڏهن؟“
”اصلي هينئر.“
ٿئي ڪٿي آهي؟“
”هائي ٿيپ وٽ.“
”ٻئي ڀينئر لنگهه ڏانهن ويون.
”تون آهين ڇا، سئو؟“
”هائو.“
”ممي“ ٿئي چيو.
”اتي ويهه پٽ، ٿئي. مان ڪو پري ڪونه ٿي وڃان. ادا، ٻڌاءِ ته اسان کي گهڻو وقت گهيري ۾ رکندا ڇا؟“
”اڃا ته سندن پٺتي هٽڻ جو ڪو آثار ئي نظر نٿو اچي. اڄ شام جو ڊئٽ مٿي جبل تي چڙهي ويو هو ۽ سندن چُر پُر جاچيائين. هو گاهه جا کرا ڪٺا ڪري رهيا آهن. خبر نه آهي ته الائي ڇا ڪندا.“
”شايد اسان کي دونهاٽي ٻاهر ڪڍڻ جي ڪوشش ڪندا.“
ڪوين چيو.
”ٿي سگهي ٿو، بهرحال گذريل ٻن ڏينهن ۾ سندن ڏيکاريل قوت ۽ ارادن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هنن اسان کي پوري ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي. هڪ غار ۾ ويهن ڄڻن کي ماري ڇڏڻ،_هنن لاءِ ڪا وڏي ڳالهه يا ڪارنامو نه آهي. پر هنن جو مقصد ماڻهن جا حوصلا پست ڪرڻ آهي، نه رڳو هتي پر جٿي ڪٿي. ان ڪري سندن اها نيت برباد ڪرڻ وڏي اهميت وارو ڪم ٿيندو. سوڀ سڻائي ٿي سگهي ٿي بشرطيڪ اسان پاڻي هٿ ڪري سگهون، ۽ ڳوٺ ۾ ماڻهو سياسي جدوجهد تيز ڪري ڇڏين. دشمن جي ڪمزوري اها آهي ته هو هت ڪو هميشه ترسي نه سگهندو، ۽ اسان لاءِ خراب ڳالهه اها آهي جو ڳوٺ کان ڪٽيل آهيون.“
”اسان جا ماڻهو به کين آرام سان ويهڻ ڪونه ڏيندا،“
ڪوين چيو. ”ٽام چان، سندس زال ۽ ٻيا ڳوٺ ۾ ترسيل ساٿي سمجهن ٿا ته کين ڇا ڪرڻ گهرجي. باقي رهيو پاڻيءَ جو سوال، سو ڏسون ته ٽرانگ ۽ بارين ڪهڙي خبر چار ٿا آڻين، جي نديءَ تي وڃڻ ممڪن آهي ته اسين عورتون وڃي پاڻي کڻي اينديوسين. مٽن کڻڻ تي اسان وڌيڪ هريل آهيون.“
هائي ٿيپ پنهنجو ريديو ٽرانزسٽر چالو ڪيو ۽ هنوئي اسٽيشن لڳائي. يڪتاري جا سُر اچي رهيا هئا. پهريون سُر هو
”هين لوانگ جي ڪنارن تي.“ ائين پئي لڳو ڄڻ سازندن جي سڄي دل آڱرين رستي يڪتاري جي تار تي اچي ڪري هئي، ۽ هر تانَ ۾ سندس دل ڌڙڪي رهي هئي. رکي رکي ائين پئي لڳو ڄڻ سندس ساهه بند ٿي ويو هو، اڪيلو آواز پئي آيو. اهو ماٺ پئي ٿيو ته وري شروع ڪرڻ ڪاڻ ئي، ۽ جڏهن وري ان سان هڪ ڇوڪريءَ به ڳائڻ شروع ڪيو ته عجيب ماحول ٿي ويو.
ڪوين پنهنجي ڪلهي تي سئو جي کاڏي جو ۽ چيلهه ۾ ٻانهن جو نرم ڇهاءُ محسوس ڪيو. راڳ ۾ زال ۽ مڙس جي ٻه پاسي پيار جو ذڪر هو، ڄڻ اهو هن لاءِ ئي چيو ويو هو. ڪوين ۽ سئو هڪ ڀيرو ان جاٻول لکي ورتا هئا، پر ڪوين پنهنجي ڀيڻ کي اهو ڳائيندو ڪڏهن ڪونه ٻڌو هو. راڳ پورو ٿيوته جهٽ لاءِ سئو چري پري ڪونه. پوءِ سئو ڀيڻ جي ڪلهي تان چري ۽ ٿئي کي چيائين، ”اچ ته سمهون هلي پٽ.“ ٿئي چئي وان ٻار جيان ماءُ جي ڪڍ لڳي.”هو اچن ته مون کي سڏجو، مان ٿئي کي رڳو سمهاري اچان.“ هوءَ اندر گهڙي وئي. ٿئي سندس پٺيءَ تي سوار هئي ۽ سندس ڪنڌ هن جي ڪلهي تي هو. سمهي پئينءَ ڇا، ٿئي.؟“ پر جواب ۾ رڳو ننڍڙيءَ سان هلڻ لڳي ته جيئن هن جي ننڊ نه ڦٽي، هنڌ تي پڄي هن اهڙي آرام ۽ آهستگي سان ٿئي کي اتي ليٽايو جو خبر ئي ڪانه پيس ۽ ستي ئي رهي. جبلت طور هن ماءُ کي ، پاڻ کان ڌار ٿيڻ کان اڳ زور سان پڪڙيو. سئو پنهنجي ڪنڌ وارو رومال لاهي ڌيءَ جي مٿان واڇڻ ڪيو. پر ٿڌ ڪجهه وڌي رهي هئي، سو هن پنهنجي گڊي به لاهي ٿئي، جي مٿان وڌي. ننڍين ٻانهن واري ريشمي صدري سان بيهي هن سوچيو. ”پاڻي آڻڻ لاءِ اهي ڪپڙا مناسب آهن.“ هن ٿئي جي پٺي ٺپي، ٽارچ کنئين ۽ رواني ٿي. هن کي ٿئي پويان سڏ به نه ڪيو، ته به الائجي ڇو هوءَ وري موٽي، ڄڻ ڪا قوت کيس ائين ڪرڻ لاءِ چئي رهي هئي. پوئتي موٽي هن رڳو جُهڪي ڌيءَ جي ڌڪ ڌڪ ۽ ساهه جو آواز محسوس ڪيو۽ ٻڌو پوءِ ڄڻ خاطري ڪري وري موٽي.
همراهه اڃانه آيا هئا.
”سمهي پئي؟“ هائي ٿيپ چيو.
”هائو.“
”ٻار به عجيب آهن ! جنگ به کين سمهڻ کان نٿي روڪي سگهي.“
ڪوين کي آنڌ مانڌ ۽ بي چيني هئي. ”موٽن ڇو نٿا؟ ڪهڙي خبر ڪجهه ٿيو ته نه اٿن؟“
هوءَ پٿر تي ويهي رهي. ان مهل هنن کي ٽرانگ جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. ”هائي ٿيپ ! ڪٿي آهين؟“
”هتي، هيڏي!“
سيل جو سيڪريٽري ٽرانگ ۽ بارين کي آجيان ڪرڻ لاءِ اٿيو. جي سوڙهي لنگهه کان اچي رهيا هئا. ”ڇا ٿيو؟“ هن چيو.
”پاڻي کڻي اچڻ لاءِ تيار ٿيو.“ بارين چيو. ”هنن جي ڇاوڻي پرينءَ ڀر تي آهي. هن ڀر ڪجهه به ڪونهي.“
”پڪ اٿو؟“
”بلڪل پڪ. پر اسان کي يڪدم هلڻ گهرجي. ائين نه ٿئي ته ڪا مٽ سٽ ٿي وڃي.“
”ٺيڪ آ، هلو ته هلون.“ سئو چيو، ”مٽيون اُتي آهن نه ڪوين؟“
”هائو.“
”تون نه وڃين سگهندينءَ، ڪوين.“ هائي ٿيپ چيو. تون اڃا ڪمزور آهين.“
”پر مان ته بلڪل ٺيڪ آهيان،“ ڇوڪريءَ احتجاج ڪيو.
”تون هتي رهندينءَ !“ بارين پڪي ارادي سان چيو.
”ٺيڪ ٿا چون، ڪوين. تون هتي ترس. وڃ، وڃي نام نهو کي موڪل ته مون سان هلي.“ سئو چيو.
مرضيءَ خلاف ڇوڪريءَ چيو مڃيو. ٿوري جهٽ کان پوءِ هوءَ نام نهو سان گڏ موٽي.
بارين ٻنهي عورتن کي چتاءُ ڏنو، ”بلڪل ماٺ. توهان اسان جي پويان ٻليءَ جيان چپ چاپ اچو.سمجهيو؟“
ٽرانگ ڪلهي سان ٽيڪ ڏياري پنهنجي ٿامپسن سڌي ڪئي. ”هلو.“
”ٻنهي عورتن پنهنجين پتلونن جا پاچا پنين تائين ڪنجيا، مٽيون مٿي تي رکيون ۽ مردن جي پويان لڳي پيون، لنگهه وٽ بيٺل نگان ۽ ٻين پهريدارن کين خبر دار ٿيڻ جي هدايت ڪئي.
بارود جي ڌپ سئو جو نڪ ساڙي ڇڏيو هو. پر ٻاهر نڪري هن غار جي گهٽيل ماحول کان آزاد کلي هوا ۾ هڪ ڊگهو ۽ اونهو ساهه کنيو. چارئي جهڪي جهڪي کليل ميدان مان هلڻ لڳا. سئو سڀني جي پويان هئي. ناريلن جي جهڳٽي وٽ پهچي هنن وک ڍري ڪئي ۽ اوندهه ۾ هوريان هوريان خبرداريءَ سان هلڻ لڳا. اوچتو ٽارچ جي روشني اوندهه کي چيري هڪ ليڪ ٺاهي وئي. هو ماٺ ۾ اوٽ وٺي بيٺا. کانئن ڪو اٺ نو فوٽ اڳيان سپاهين جوهڪ جٿو لنگهي ويو. روشني پري ٿي ويئي. پر سندن پيرن هيٺان اچي لتاڙجندڙ سڪل پنن جوآواز اڃا اچي رهيو هو. ۽ پوءِ هوريان هوريان اهو به گم ٿي ويو. هنن نديءَ طرف هلڻ شروع ڪيو. پاڻيءَ تي پهچڻ لاءِ هنن کي رائي ۽ بجري وارو ڪنارو ٽپڻو هو. ٽرانگ ۽ بارين بندوقون تيار ڪري ٻنهي عورتن کي هيٺ وڃڻ لاءِ چيو. سئو ۽ نام نهو تڪڙو پاڻيءَ طرف وڌيون. پهريائين نام نهو اتي پهچي مَٽي پاڻيءَ ۾ ٽٻائي. سئو به تڪڙ ۾ ساڻس شامل ٿي. هوءَ ٻي ڀر تان دشمن جو آواز ٻڌي پئي سگهي. تنبن ۾ ويٺا هو ٽاس کيڏي ۽ زور سان ڳالهائي ٻولهائي رهيا هئا. سئو ڌيرج سان پنهنجي مٽي ڀري. سندس ڀرسان بيهي نام نهو ٻڪ سان پاڻي پيتو، پوءِ مٽي مٿي تي رکي ۽ ڪناري تي چڙهي وئي. سئو به ڪجهه ڍڪ پاڻي پيئڻ چاهيو پئي، پر ائين نه ڪيائين ۽ نام نهو جي ڪڍ لڳي پئي، ناريل جي جهڳٽن وٽ پهچي سئو دل ۾ چيو، ”سڀ خير جي گذري.“
ٽرانگ ۽ بارين سندن اڳيان هئا. سئوپويان پويان هٿ اڳيان لوڏيندي پئي هلي. هن ڪيترائي دفعا ٿاٻا کاڌا ۽ املهه پاڻي هارجڻ کان بچي ويو. هڪ دفعو وري هن ڪنهن ڪاٺيءَ تان ٿاٻو کاڌو. هن مٽي لاهي هيٺ رکي ۽ ڪجهه منٽ ناريل جا پن ڳولڻ ۾ وڃايائين ته جيئن اهي مٽي تي رکي ڇاڇولجڻ کان بچائي. هن ٻيهر مٽي کڻي اڃا مٿي تي رکي مس ته ڪيتريون ئي ٽارچون اچي سندس اکين تي پيون. هڪ سپاهيءَ کيس چڳن کان ڇڪي پٽ تي ڪيرائي وڌو. چئن سپاهين مٿس جُلهه ڪئي ۽ کيس سوگهو ڪري وڌو. سيڪنڊ ليفٽينيٽ با، هٿ ۾ بندوق کنيو، ان اوپري ماڻهوءَ کي ڏسڻ لاءِ وڌيو جنهن کي سندس سپاهي ٻڌي رهيا هئا.
”جيڪو ماڻهو اڳ هان ڊئٽ ۾ رهيو هجي، سو اڳتي وڌي اچي،“ هن حڪم ڪيو.
هڪ فوجي اڳتي وڌي آيو_نظر پوڻ سان ئي هن رڙ ڪئي، ”اڙي، هيءَ ته سئو آهي.“
”تون سڃاڻينس ٿو؟“
”هائو، پڪي ويٽ ڪانگ آ.“
سٽ سان ليفٽينيٽ سندس صدريءَ کان وٺي ڇڪيو ۽ ٻئي هٿ سان کاڏي وٺي منهن مٿي ڪري پڇيس، ” اهو نالو اٿي؟“
”هائو.“
”ٻيو ڪير هيئي؟“
”گهڻائي هئا پر هن مهل تائين اهي غار ۾ پهچي چڪا هوندا.“
”پاڻي سميت؟“
”ٻيو تڏهن !“
جمعدار کل ۾ اچي ڇٽو. ”سٺو ! ڏاڍو سٺو !“ سئو ڪجهه سمجهڻ ڌاران هوڏانهن تڪيندي رهي. عملدار پنهنجا هٿ پتلون جي گيدن ۾ وڌا، ۽ چٻي چٿي ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”اسان پاڻيءَ ۾ زهر ملايو آهي.“
سئو ڳيت ڏني. هن پاڻ کي اڳنا اڇلايو، ڄڻ غار۾ وڃڻ چاهيندي هجي. هوءَ هڪ وک به وڌي نه سگهي. هڪ سپاهي سندس وارن کي قابو پڪڙيو هو.
عملدار گرکيو. ”ڀڄڻ بيڪار آهي. تنهنجا سڀ ساٿي مري ويندا، سمجهيئي؟ ٺيڪ آ، هلو. هن کي به وٺي هلو !“ سئو کي سپاهي گهليندا ويا. سندس ڊگها ڊگها وار کُلي سندس پنين کي ڇهي رهياهئا، هن پاڻ بچائڻ لاءِ ڇتي ڪوشش ڪئي. هان ڊئٽ جبل کان پري هر وک کيس ڳوري لڳي رهي هئي. هن وڏي وات رڙيون ڪري ساٿين کي ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪئي ته نام نهو جو آندل پاڻي نه پين، پر هڪ سپاهي يڪدم هٿ ڏئي سندس ٻوٿ بند ڪري ڇڏيو. هن کي اوچتو پنهنجي ڌيءَ جو خيال آيو. ڀيڻ جو ۽ پوءِ ساٿين جو پڻ. هوءَ پاڻ جهلي پير کوڙي بيٺي ۽ پنهنجن محافظن تي ٿڪيندي چيائين، ”وحشي ! بزدل!“
ڪاوڙجي ليفٽينيٽ کيس بندوق جي ڪنداق سان ڌڪي هيٺ ڪيرائي وڌو. ٽارچ جي روشنيءَ ۾ هن پنهنجي قيدي کي پٽ تي پئندي ڏٺو. ”اڇا ته تون ويٽ ڪانگ آهين ! ۽ ڪنداق جي هڪ ڌڪ تي ئي رڙيون ٿي ڪرين؟
ڇي ڇي!“
هن مٿس ڪروڌ ۽ ڌڪار جي نگاهه وڌي. ”هون ! مان ڌڪ جي ڪري نٿي روئان. مون کي ته روئاري ٿو پنهنجي ساٿين جو خيال ! اها خاطري رک!“
(4)
سئو جي گرفتاريءَ جي خبر تي زام پاڻ کي آپي ۾ نه رکي سگهيو. هو هنڌ تي اٿي بيٺو. خيال سان پنهنجي ٻانهن چوريائين. ٻه ٽي وکون کنيائين، ۽ پوءِ نوڙي تنبوءَ مان ٻاهر نڪري آيو.
پرينءَ ڀر کان رينجر موٽي آيا هئا. ندي ٽپندي هو سئو کي ڌڪ هڻندا آيا هئا ۽ هوءَ ڪيترائي ڀيرا پٽ تي ڪيرائي وئي هئي. نديءَ ۾ پاڻي رڳو گوڏي جيترو هو. هوءَ پيرين اگهاڙي هلي پئي ۽ سندس وار پاڻيءَ جي مٿاڇري تي ترندا پئي هليا. ڪناري تي پهچي هن سامهون بيٺل فوجين کي ڏٺو جي ٽارچون کنيو بيٺا هئا. ڪن کي گئس وارا گولا ساڻ هئا. هنن گولا مٿي ڪيا ته سامهون زام کي بيٺل ڏٺو.هو ماٺ ڪيو بيٺو هو، سندس کٻو هٿ کاڏيءَ تي هو ۽ سڄو هٿ پٽيءَ ۾ لڙڪيو پيو هو. هوءَ ماٺ ۾ هن اڳيان ائين لنگهي ويئي ڄڻ ته کيس ڏٺو ئي ڪين هئائين. زام اصل چُريو پُريو ڪونه. سندس ڪو عضوو انگ نه چُريو، ڄڻ ڄميو ٻيٺو هو. هوءَ لنگهي وئي ته پويان هن اوچتو رڙ ڪئي. ”بيهي رهه ڪُتي !“
هوءَ بنا مُڙڻ جي بيهي رهي. زام وڌي اڳيان آيس ۽ اکيون ڇنڀي چيائين، ”ٺيڪ آ، چئو، مون کي نٿي سڃاڻين؟“
سئو غرور سان ڏانهس نهاريو ،۽ پوءِ ڪڇڻ ڌاران اکيون هٽائي ڇڏيائين.
آخر زام وري چيو، ”ڪميڻي، ڪُتي، مان سمجهيو هو ته تون سدائين لاءِ ان غار ۾ رهندينءَ ! پر ات سڀ مرد ۽ عورتون اڃايل آهن. ان ڪري توسان وري ٽڪر ٿيو آ. هڪ ڀيرو اڳ مون توکي ان لاءِ ڇڏيو هو ڇا ته تون وري ويٽ ڪانگن سان وڃي مل؟“
”۽ مان به توکي ساڳيو ئي ڏٺو.“ سئو چيو.
”ڪيئن؟ کولي سمجهاءِ!“
”اڃا تائين ايئن ئي آهين جيئن هئين.هڪ ليفٽينيٽ جو اهڙو گندي ۽ غليظ زبان ۾ ڳالهائڻ ڏيکاري ٿو ته تون سچ پچ اهو ئي آهين جو ماڻهو چون ٿا، يعني غنڊن جي ٽولي جو اڳواڻ غنڊو!“
ان بيعزتي تي زام ڳاڙهو پيلو ٿي ويو. هن پنهنجو ڇرو ڪڍي سئو جي اکين جي سنوت ۾ جهليو ۽ ان جي تيز ۽ چمڪندڙ ڦر کي ڏسندو رهيو. پوءِ هو گجيو ۽ اهو مياڻ ۾ وڌائين. ”هاڻي جو هاڻي کيس ٿنبي سان ٻڌو.“
رينجر بُنڊ ڳولڻ لاءِ ڊوڙيا. هنن بنڊ ڳولي نديءَ جي ڪناري تي کوڙيو ۽ سئو کي ان سان ٻڌو. زام ڇوڪريءَ جي اڳيان پسار ڪرڻ لڳو ۽ پنهنجا ڏند ڪرٽڻ لڳو. ”دل ٿي چوي ته هينئر جو هينئر تنهنجو پيٽ ڦاڙي تنهنجي جگر جي سائيز ڏسان.“ هن چيو، ” پر ان ڪري تون جلد مري ويندينءَ. پر مان چاهيان ٿو ته تون اڃا ٻه ٽي ڏينهن ٻيا جيئري رهه ته جيئن مان توکي به ان ساڳي قبر ۾ داخل ڪري سگهان، جنهن ۾ تنهنجا غار وارا ساٿي ٿيندا.“ هن کڙيءَ تي زور ڏيئي منهن موڙيو ۽ تنبوءَ طرف هليو ويو. سپاهي به سندس رسيون وغيره تپاسي ۽ چڪاسي هليا ويا. رڳو هڪ ڄڻو، زام جي تنبوءَ اڳيان پهري لاءِ بيٺو.
نائلون جي رسي هن جي ٻانهن ۾ وڌيڪ پَڪڙ ڪندي پئي وئي. هن کي واريءَ ۽ رائيءَ تي گوڏن ڀر نوڙائي ٻڌو ويو هو. سندس وار لڙڪي سندس پٺي ۽ پيرن کي ڍڪي رهيا هئا. چند رات جي روشن ٿيڻ جو اعلان ڪيو. سئو هينئر سمنڊ به ڏسي پئي سگهي. ”چنڊ چڙهي پيو.“ سئو دل ۾ چيو، ۽ لهرن جي ويرن کي واچڻ لڳي. گهڙي کن ۾ کانئس زام، رسيون ۽ سنتري سڀ وسري ويا. هوءَ رڳو پکڙيل ۽ پٿريل ويرون ۽ ڇوليون ڏسي رهي هئي، جبل کان نڪري چنڊ جو ٽيون ڀاڱو مٿي چڙهندو پئي آيو. ائين لڳي رهيو هو ڄڻ نيري ٽام ۾ پڪل انب لڙڪي رهيو هو.
هوا ماٺي هئي، سمنڊ به سانت جي گود ۾ هليو ويو هو. رکي رکي سمنڊ کان گرم هوا پاڻ سان لوڻياٺ پئي آندي. هوا جي ڪري سئو جي ڪاري صدري ۽ وار سڪي ويا هئا. چنڊ ڪناري تي پنهنجي روشنيءَ سان گڏ هڪ جهڪيل پاڇو به وجهي رهيو هو ۽ ان پاڇي جي پويان اها ٿوڻي به نظر اچي رهي هئي، جنهن سان کيس ٻڌو ويو هو، ۽ جا سندس مٽي کان ڪجهه مٿڀرو پاڇو ٺاهي رهي هئي. جلد ئي سندس وار خشڪ ٿي اڏريا ۽ هوا ۾ ڦڙڪڻ لڳا. هينئر ٿوڻي نظر نه پئي آئي. رڳو ڇوڪريءَ جا وار ۽ چانڊوڪيءَ جا اولڙا پئي نظر آيا. هوريان هوريان هوا وڌندي وئي. سئو هينئر چنڊ کي نه پئي ڏٺو. هن نظر هيٺ ڪري هان ڊئٽ جبل تي وڌي هئي، جو هن جي ويجهو اڀري آيو هو. هن کي اهو ڄاڻڻ جي سخت اُڻ تڻ هئي ته اُتي ڇا پئي ٿيو. ڇا سڀ زهر جي ويا هئا؟ جهڙي اُڃ هين ته ڪير نام نهو جو آندل پاڻي ڏسي ان کي پيئڻ کان جهلي سگهيو هوندو؟ هنن کي ڪيئن خبر پئجي سگهي هوندي ته ان ۾ زهر هو؟ ”اڙي نام نهو، منهنجي ڀينڙي، هنن توکي به ماري ڇڏيو !“ هن کي ياد آيو ته هن ان بيٺل پاڻيءَ مان ڪيترائي ڍڪ ڀريا هئا.....بيٺل ! بلڪل ! جتان هنن پاڻي کنيو هو اتي عام رواجي طور وهڪرو نه هوندو آهي. هنن ات ڍنڍ ٺاهي هئي ته جيئن ان ۾ زهر وجهي سگهن، اسان لاءِ. بلڪل اسان لاءِ. ”سانءِ، منهنجا مٺڙا سانءِ، توکي خبر آ ته اسان جو دشمن ڪيترو نه پليت ۽ شيطان آهي؟“ چانڊوڪيءَ رات ۾ سئو پنهنجي مڙس کي ياد ڪيو، سڏيو ۽ ساڻس ڳالهايو. هن کي ياد آيو ته هتي ئي، هن ڪناري تي ئي، هن هڪ دفعوکيس وار ڌوئڻ ۾ هٿ ونڊايو هو ۽ پنهنجي هٿن سان انهن کي ڦڻي ڏني هئي. هينئر ته سڀڪجهه بدلجي چڪو هو. هينئر ته هن کي اهڙو ڇڪي ٻڌو ويو هو جو سندس هٿ نستا ٿي پيا هئا. سندس ان پاسي ۾ سور ٿي رهيو هو جتي ليفٽينيٽ ڪنداق سان ڌڪ هنيو هوس. پر سڀ کان وڌيڪ جنهن کيس نستو ڪري ڇڏيو هو سا سندس ڳڻتي هئي، اها نه ته ساڻس ڇا ٿيندو، پر پنهنجي ڀيڻ جي، ڌيءَ جي ۽ ساٿين جي ڳڻتي.
سڄي رات هن جون اکيون کليون رهيون. چنڊ لهي، آسمان اورانگهي سندس پٺيان وڃي لٿو، پر هن جي اُڻ تڻ ۽ هورا کورا لحظي لاءِ نه لٿي. باک ڦٽيءَ جي ٿڌڪار تي ٿڪ سبب کيس ڪو وقت ننڊ جو گهيرٽ آيو. سندس ڪنڌ اڳيان ڍرڪي پيو، نديءَ جو وهڪرو وهندو رهيو، ۽ سامونڊي هوائون سندس وارن سان کيڏينديون رهيون، هن اک کولي ته ڏينهن ٿي چڪوهو. سپاهي پنهنجن تنبن مان نڪري رهيا هئا، ۽ ڪناري سان پکڙبا پئي پيا. زام به ٽيڳر سان اچي پهتو، ساڻس گڏ ٻه يانڪي ڪامورا به هئا. هنن سئو ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ انگريزيءَ ۾ ڳالهايو، ”اکين ۾ خوني چمڪ هوندي به هي ويٽ ڪانگ ڪيتري نه پياري آهي.“
”واهه، واهه، داڻو آ داڻو !“
سپاهي ندي جهاڳڻ لڳا. ٻئي آمريڪي به سئو کي تڪڻ ڇڏي هنن جي ڪڍ ويا. ٻه سپاهي کين ڊڊيءَ تي کڻي پار وٺي ويا. زام ان پاسي مڙيو، پر هڪ ٻه وکون وجهي وري موٽي آيو ۽ چيو، ”ڌيرج ڌر، مٺڙي. اڄ سڀ غار وارا ساٿي وٺي ٿا اچون ۽ هو پاڻي طرف هليو ويو. سندس ٻانهن اڃا پٽيءَ ۾ لڙڪي رهي هئي. هڪ سپاهي کيس کڻي ٻيءَ ڀر پڄايو. اڄ زام به مهم ۾ حصو وٺي رهيو هو. سئو هنن کي ويندو ڏسي رهي هئي. سندس دل جي ماني به تيار ڪري رهيا هئا ته ڏٻيءَ اک سان کيس گهوري به رهيا هئا. چلهه جي چوڌاري ويٺا هو هٿ به هلائي رهيا هئا ته زبان به ”اهڙي سهڻي اسان جي ڀاڳ ۾ ڪٿي آ،“
”ڇاڪندينس. ويٽ ڪانگ اٿئي.“
هن کي ڪاوڙ به آئي پر ساڳئي وقت کلڻ تي به دل ٿيس. پر ماٺ رهندي، هن نگاهون سمنڊ طرف ڪري ڇڏيون. ڏينهن چڙهي رهيو هو. پر سونهري ڪرڻن بجاءِ هوءَ گلابي لهرن کي ڀڻ ڀڻ ۽ سُر سُر ڪندو ڏسي رهي هئي. آسمان جا تاڪ هلڪي هلڪي واڱڻائيءَ مان مٽجي گلابي ٿي رهيا هئا. صبح جي ٿڌائي ۾ هن کي هر اها شيءَ چٽي نظر اچڻ لڳي جا هوءَ رات جو نه سمجهي ۽ سڃاڻي سگهي هئي. ڏينهن جي تپش سندس دل کي به گرمائي ڇڏيو ۽ سامهون هان ڊئٽ رکي وڌيڪ تابناڪ ۽ تهان سهڻو بڻائي ڇڏيو.
هن کي هن جاءِ سان بي انتها پيار هو. اها جاءِ، جتي هوءَ ڄائي هئي. ۽ جنهن جي سوادي ۽ سهڻي ميوي مان هن اها سونهن ۽ صحت ماڻي هئي. هتي ئي ماڻس کيس سمهارڻ لاءِ لوڏيو ۽ لوليون ڏنيون هيون ۽ اتي ئي هن پنهنجي ڌيءَ کي لوڏي ۽ لوليون ڳائي سمهاريو هو. اتي ئي هن هٿ ڀيڪوڙي هٿ مٿي ڪري پارٽيءَ جي جهنڊي کي سلام ڪرڻ سکيو هو ۽ ان پارٽيءَ مان ئي پنهنجي ماءُ پيءُ، مڙس، ڀيڻ، ڌيءَ، ۽ ساٿين سان وڌيڪ سڪ رکڻ ۽ سٺو سلوڪ ڪرڻ سکي هئي. هوءَ هان ڊئٽ سان پيار ڪندي هئي ، اهڙو پيار جو سندس نس نس ۾ سمايل هو. دڙن تي پراڻا گهر، ڀڳل ٽٽل ڏاڪڻيون ۽ ڏاگهرا، جن تان بيهي هوءَ سمنڊ، واهڻ، ٻنيون ۽ پهاڙ ڏسندي هئي، جنهن جي پاسن کان هر شام جو اڇيون ڪونجيون ولر ڪري اينديون هيون. هن جي دل ڪڏهن به هان ڊئٽ لاءِ ايڏو نه ڌڙڪي هئي جيڏو اڄ صبح جو. پنهنجي گوڏن ڀر جهڪي، موت جو انتظار ڪندي، هن کي حياتيءَ سان پيار وڌي رهيو هو، ان ڳوٺڙي جي مٽيءَ سان محبت وڌي رهي هئي، جنهن تي سورج پنهنجا ڪرڻا اوتي رهيوهو. سج وارياسي ڪنارن تي پهچي چڪو هو ۽ نوڙندڙ بانس جي ٿڙن تي پنهنجو سون پيٽي رهيو هو. مهاڻن جو هي ڳوٺڙو سندس نور ۾ وهنجي رهيو هو. سئو مهاڻن جي گهرڙن جي منگهن مان دونهون نڪرندو ڏسي رهي هئي، ۽ ڪناري تي سڪائڻ لاءِ رکيل لڙڪندڙ ڄارين جا ڪارا ۽ اڇا نائلان جا ڌاڳا به چڱيءَ ريت ڏسي پئي سگهي، اوچتو ماٺ ۾ مانڌاڻ پئجي ويو. غار ڀرسان ڳري گوليبازي شروع ٿي وئي. سئو ڪنڌ ان پاسي موڙيو. گوليبازي وڌندي وئي. پاڻ هرتو هلڻا پستول، ٿامپسنن ۽ رائفلن جي ڇٽڻ جا آواز وڌندا ويا. سپاهي ندي طرف موٽ ۾ ڌوڪيندا پئي آيا ۽ ڳوٺ طرف رخ هون. پنهنجن ساٿين جي هٿيارن جا آواز سڃاڻي سئو جون اکيون چمڪي پيون ۽ دل خوشيءَ مان اڇلون ڏيڻ لڳي. رڙين ۽ روڄ جي وچ ۾ هن چتائي گوليبازيءَ جو آواز ٻڌي، سندس دل مسرت ۾ مست ٿي پئي. هن ٽپڻ ۽ نچڻ پئي چاهيو. پنهنجا سڀ ٻنڌڻ ٽوڙڻ پئي چاهيا. ”هو جيئرا آهن ! هو وڙهن پيا! هن ڏاڍيان پاڻ سان ڳالهايو. ڪناري تي بيٺل هڪ ڀاڙيتي زور سان چيو، ”خداجي مار پوين، اهي گوليون اڃا اسان مان گهڻن کي بستري پڄائينديون.“
”اڙي هن زهر واري قصي جو ڇا ٿيو،جو ڪالهه کان پيا پڌون“
”هُل ته ڏاڍا هئا!.....شايد پيتو هجائون ۽ ڪجهه به نه ٿيو هجين، ڏس نه ندي ڪيتري موڪري ۽ ڊگهي آهي. سڄي پاڻيءَ کي ڀلا ڪير زهريلو ڪري سگهندو؟“
سپاهي کي اوچتو سئو ياد اچي وئي. هو خافناڪ شڪل ٺاهي هن طرف مڙيو. پنهنجي آڱر هن ڏانهن ڪئي ۽ چيو، ”ڪنهن به حالت ۾ تنهنجي بچڻ جي ته ڪابه اميد ڪانهي. تنهنجو ته ڄڻ سر اڏيءَ تي آهي.“
سئو هن ڏانهن نهاريو، جواب ڏيڻ لاءِ تيار ٿي، پر وري دل ۾ چيائين، ”ڇڏينس“ جيڪڏهن هوءَ سرهي هئي به ته پنهنجي قسمت تي نه، پر ان ڪري ته سندس ساٿي جيئرا هئا، هو وڙهي رهياهئا ۽ زام جي اڳڪٿيءَ پٽاندر هيٺ گهلجي نه اچي رهيا هئا. اوچتو گوليبازي بندٿي. هڪ ايم جو وڏو ڌماڪو ٿيو. دشمن جواب ڏنو هو. ”خراب ناهي“ سئو سوچيو ”ڪالهه جيان ئي ٿيندو.“ جڏهن وري بندوق بازي شروع ٿي ته سئو سپاهين جي هڪ ٽولي کي ناريل جي جهڳٽن مان ايندو ڏٺو، جن کي ڪلهي تي اسٽريچر هئا.
”مان ڇا چيئي؟ ڏس!“ سئو جي ڀر ۾ بيٺل سنتريءَ چيو ۽ اسٽريچر وارن همراهن ڏي ڀڳو ”اوه! ڪير آ؟“
جواب ڪوبه نه مليو. هو خبرداريءَ سان لاهي لهي رهيا هئا. هنن اسٽريچر واريءَ تي رکيا. زخمين ۾ هڪ آمريڪي به هو جو زور سان کڙيون به هڻي رهيو هو ته رڙي به ،سپاهي سهڪي رهيا هئا ته پگهر به اگهي رهيا هئا.
”حرامزادا! ليفٽينيٽ پئي چيو ته اتي سڀ زهريلو پاڻي پي مري ويا هوندا، غار ۾ اندر گهڙو ! چيائين پئي ! ۽ نتيجو؟_ ڇهه مئا ۽ پنج ڦٽيا. هي يانڪي به ڄاڻ وڃي وڏن سان مليو.“
”ڇا؟ يانڪي به غار ۾ گهڙيو هو ڇا ؟“
”نه، پر اڙي ٿڙي گولي لڳي ويس.“
ڦٿڪندي آمريڪي پنهنجا چنبا واريءَ ۾ وڌا. پوءِ سندس نڙيءَ ۾ کرکر ڪندڙ آواز بند ٿي ويو، سندس ڄنگهون آخري ڀيرو ٻه ٽي دفعا زور سان ڦٿڪيون، ۽ پوءِ ڪنڌ لڙي پيس. ٽوپلوجهڪي اچي منهن تي پيس. هڪ سپاهي اڳتي وڌي آمريڪيءَ مٿان نوڙيو. آڱر نڪ تي رکيائين ۽ چيائين، ”ختم!“
”مري ويو؟“
”ها،ساهه ته نٿو کڻي،“ رينجر جو آواز مئل سان ڪوبه لاڳاپو نه ڏيکاري رهيو هو. ڄنگهون ٽيڙي هٿ ٻنڊڻن تي رکي هو آمريڪيءَ کي تڪي رهيو هو.
ڀر ۾ ڪنهن ٻيٺل چيس، ”هيڏانهن کڻي اچوس نه ته عذاب ۾ اچي ويندوُ.“
”ڇا مطلب اٿئي؟ هي اڪيلو ته ناهي! اسان جا زخمي اڳ ۾ ايندا،“
اسٽريچر کڻندڙن چئن زخمين جا اسٽريچر کنيا ۽ ندي جهاڳڻ لڳا. رت نديءَ جي پاڻيءَ ۾ دٻڙ دٻڙ ڪري رهي هئي. هو سئو وٽان لنگهيا ته هن واريءَ تي ڳاڙهي رت جي ليڪ ڏٺي. مئل يانڪيءَ کي به هن پار آندو ويو. لڙڪندڙ ڪنڌ تان ٽوپلو ڪري وڃي پاڻي ۾ پيو، ۽ ترندو ويو. سئو ڪڪن وارن ۽ ڊگهي نوڪدار نڪ جي جهلڪ ڏٺي.
گوليبازي بند ٿي ويئي. سئو سمجهي وئي ته مڙيوئي ڪا خراب ڳالهه ٿيڻي هئي. هن ان کي منهن ڏيڻ لاءِ دل ٻڌي. هن کي سندس مڙس جا لفظ ڪن ۾ جهونگارڻ لڳا. ”اسان کي ڪڏهن به دلگير نه ٿيڻ گهرجي. ائين ڪرڻ سان سور سولا ٿي پوندا.“ ان جي جواب ۾ هن ڀڻ ڀڻ ڪئي. ”ٺيڪ آ، مان ئي ڪنديس جيئن تون چوين ٿو. مون کي ائين نه ڏسي سگهنديس. موٽي اچين ته گهڻو ڏک نه ڪجانءِ. مان توکي چاهيان ٿي، ڇو جو خبر اٿم ته گذريل ستن سالن ۾ به ڪا گهڙي اهڙي نه هوندي جنهن ۾ تو مون کي ۽ ٿئي کي نه ساريو سنڀاريو هوندو. موٽي آئين ته مون کي نه ڏسي غمگين ٿي ويندين. مون تي ناراض نه ٿجانءِ. مان اڳواٽ ئي ان لاءِ معافي ٿي وٺانءِ.جيڪڏهن ٿئي ملي وڃئي ته ان جي سار سنڀال لهج، اها ئي تو وٽ منهنجي نشاني اٿئي. ان کي چتائي ڏسندين ته منجهس مان نظر ايندس. خبر نه اٿم ته ساڻس الائجي ڇا وهي واپري، پر اها پڪ اٿم ته هوءَ اڃا حيات آهي ڇو جو پنهنجا ساٿي اڃا جيئرا آهن ۽ سندن هٿ ۾ بندوقون آهن....“
سانءَ سان ڳالهائيندي، سئو کي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هو سچ پچ سندس پاسي م بيٺو هو. پوءِ هن کي پنهنجي ماءُ ۽ ڀيڻ جو خيال آيو.
”هن مهل ڇا پئي ڪرين، امان؟“ باغ ۾ ڪم پئي ڪرين؟ مال کي چارو پئي وجهين؟ ٽن ڏينهن کان توکي نه ڏٺو اٿم.... ۽ شايد وري نه ڏسانءِ. امي، منهنجي خاطر ٿئي کي سنڀالجانءِ ! ائين سار لهجانس جيئن اڳ سئو جي لهندي هئينءَ . ۽ ائين تون مون کي هميشه پنهنجي اڳيان ڏسندينءَ.“
”ڪوين! منهنجي ادڙي! تون نگان سان پڪ سرهي رهندينءَ. جوڌو جوان، سٺو سلڇڻو ساٿي ۽ ڪارائتو ڪميونسٽ! مان تنهنجي شاديءَ تي نه هونديس. ان ڪري ڪهڙو فرق پوندو. مان خوش آهيان ته تنهنجو آئندو سٺو ٿيندو. پنهنجا سڀ ارادا ۽ مهمون پوريون ڪج. امان جي مون جيان سنڀار لهج ۽ ٿئي جو خيال ڪج، ان کي پيار ڪري مون کي ياد ڪج. ڪندينءَ نه، منهنجي ڀينڙي؟“
هن کي ائين به لڳي رهيو هو ته ماڻس ۽ ڀيڻس ڀرسان بيٺا سندس ڳالهيون ٻڌي رهيا هئا. هن نرمي ۽ ميٺاج سان چيو ”اڙي ٿئي، تون نه مرجانءِ منهنجي جان“ پوءِ هوءَ خيال ئي خيال ۾ ننڍڙيءَ کي ڪڇ ۾ ڪري پيار ڪرڻ ۽ چميون ڏيڻ لڳي. سئو سوچ ۾ سهي هئي. جنهن ڳالهه جي ٿيڻ جوهن کي ڀوُ هو، اها اوس ٿي، جنهن ويل هوءَ پنهنجي ٻار سان تصور ۾ پيار ڪري رهي هئي، ان مهل غار جي طرف کان لهي سپاهي هن ڏانهن ڊوڙندا آيا. انهن مان هڪ هن کي کوليو ۽ چيو،
”اٿي بيهه !“
هن ڪوشش ڪئي پر بيهي نه سگهي. هن جون ڄنگهون ۽ ٻانهون ڪُڙجي ساڻيون ٿي ويون هيون. سپاهي هن کي واريءَ تي گهلڻ لڳو. پاڻي وٽ پهچي هن سپاهي کي چيو، ”مون کي ڇڏي ڏي ! مان پاڻ ئي هلنديس.“
اڳتي چُرڻ کان اڳ سوُ کي ڪيترائي ڀيرا جهڪي ڄنگهن کي مهٽڻو ۽ سڌو ڪرڻو پيو. هوريان هوريان هوءَ ندي جهاڳي وئي _ ٻيءَ ڀر تي هڪ سپاهي غار طرف اشارو ڪيو ۽ رستو ڏيکاريو. ٻئي کانئس پڇيو، ”خبر اٿئي، ته توکي ڪيڏانهن پيا وٺي هلون؟“
”نه“
”ڪمانڊر حڪم ڪيو آهي ته توکي مٿي غار جي اڳيان وٺي هلون.“
”مون سان اتي ڇا ڪندا؟“ هن پاڻ کان پڇيو، ”ضرور ڪا چالبازي هوندي. ڏٺو ويندو. ڇا به ٿي پئي هو منهنجو ايمان نه لوڏي سگهندا.“
ناريل جي جهڳٽن ۾ پهچي، سپاهين سئو کي ڪمانڊر آڏو پيش ڪيو. ڀوري چمڙي ۽ هڏاون منهن وارو ڪمانڊر مٿي اگهاڙو هو ۽ پنهنجي سٺي نموني ٺهيل وارن جي نمائش ڪري رهيو هو. هن جي هٿ ۾ چانديءَجي ٽوپيءَ واري چمڪندڙ ڪاٺيءَ جي ڏنڊي هئي،جنهن کي هو سرتال سان لوڏي رهيوهو. زام ۽ ٻيا ڇاڙتا سندس پٺيان هئا. سئو کي ڏسي ڪپتان گنڀير ٿي ويو. کيس نهن کان چوٽيءَ تائين تڪي، هن پنهنجون تريون ٻنڊڻن تي هنيون. پوءِ هڪ مرڪ سان هن ڳالهائڻ شروع ڪيو. ”اهو ڇا؟ اهڙي سهڻي سوڀيا واري ٿي ڪري به تون ويٽ ڪانگن سان ملي آهين؟“
سئو منهن ڦيري ڇڏيو.
تنهنجو مڙس اتر ۾ ڀرتي ٿيل آهي، اٿئي نه؟“ ڏس، مون کي سڀ خبر آ، اها به خبر آ ته تون اسان جي چوڻ جي باوجود هن سان ناتا نه ٽوڙيا آهن. ٺيڪ آ. ڏاڍو سٺو_هڪ وفادار زال آهين،“
سئو ماٺ رهي. ڪمانڊر پنهنجو بيان جاري رکيو، ”مڙس کي ڇڏڻ کان انڪار ٿيڻ ڪري مان توتي علامت نٿو ڪريان. اڃا ويتر مبارڪ ٿو ڏيانءِ. پر تنهنجي ويٽ ڪانگن سان ملڻ تي مان توکي داد نه ڏيندس. اها خودڪشي آهي.“
سئو مرڪي. جنهن جو مطلب هو، ”توهان وٽ ان پراڻي سر کان سواءِ ٻي ڪا ڪرڻ جهڙي ڳالهه نه آهي، تو جهڙن ماڻهن کان اهي جملا ٻڌي ٻڌي منهنجا ته ڪن ٻوڙا ٿي چڪا آهن !“
پرڪمانڊر بس ڪرڻ ته سکيو ئي ڪين هو. هو پنهنجي گوهر افشاني ڏيکارڻ لڳو. هن ”شخصيات“ ”سماجي ترقي“ ۽ نگوڊين ڊيم جي ”قومي سرڪار“ جي ساراهه ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو، جنهن جا هو ۽ سندس سپاهي بهترين نمائندا هئا. آخر ۾ هن چيو، ”پنهنجي مڙس جي واٽ نه نهار.ٻئي حصا ڪڏهن به ڪٺا نه ٿيندا. جيستائين اسان آهيون. جيستائين آمريڪا آهي، تيستائين اتحاد نه ٿيندو، سوال ئي نٿو اٿي.“
پاڻ نه جهلي سئو جواب ڏنو، ”توهان ۽ آمريڪي اهو ئي چاهيو ٿا، پر اسين، يعني عوام، ٻيءَ طرح سوچيون ٿا. دير يا مدير اسان توهان کي ڌڪي ڪڍنداسين ۽ ملڪ گڏينداسين.“
”ڇا؟ اسان کي ڌڪي ڪڍندوُ؟“ ڪمانڊر کليو ۽ سندس اکيون ٺٺولي واري انداز ۾ کلي پيون. ”اهم ڪم ڪڏهن شروع ڪرڻ جو خيال اٿو،؟ ڏس،“ هن غار طرف اشارو ڪندي ڳالهه جاري رکي، ”دير ۾ دير سڀاڻي تائين تنهنجا ساٿي چئني عضون تي بانبڙا ڏيندا هيٺ لهي ايندا ! اسان کي ڌڪي ڪڍجو ! ڏاڍا ماڻهو ۽ هٿيار هوندؤ!“
”تون ڀليل آهين، هو ڪڏهن به نه ايندا.“
شرارت واري مرڪ هن جي چپن تان گم ٿي وئي. هن جو منهن رنگ ڇڏڻ لڳو. پنهنجي ڪاوڙ تي قبضي ڪرڻ لاءِ هو جهٽ ماٺ رهيو. پوءِ پنهنجي ماڻهن ڏانهن منهن ڪري چيائين، ”مائڪروفون تيار آهي؟“
”هائو ، سائين !“
هن مَد شَد سان چيو، گهلي هلوس، اوڏانهن.“
زام جي ماڻهن سئو کي اڳنا گهليو ۽ ڇڪيو. ڪمانڊر ۽ زام به تڪڙو تڪڙو سندن پٺيان هليا. نفسياتي کاتي جو هڪ جوان ۽ سڄيل منهن وارو ليفٽينيٽ اڳ ئي اتي بيٺو هو ۽ سندس هٿ ۾ مائڪروفون هو.
ڪمانڊر سئو ڏي ويو. ”ٻڌ. اچ ته تون ۽ مان پاڻ ۾ ٺاهه ڪريون. حياتي جو قدر اٿئي؟ جي ها، ته مان انجام ٿو ڪريان ته تنهنجي زندگي بچائي ويندي. جي حياتي پياري نٿي ته مان توکي اک ڇنڀ ۾ ماري سگهان ٿو. هاڻي جلدي جواب ڏي!“
سئو سڌو اکين ۾ نهاريو. ”ڪوبه مرڻ نه چاهيندو.“ هن چيو ” مان ڇو چاهيان؟“
ڪمانڊر جي چپن تي وري مرڪ موٽي آئي. ”اڇا. ٺيڪ آ. توکي به زندگي پياري آهي ؟ چڱو“ هن ڳالهه جاري رکي، غار طرف ڏنڊي سان اشارو ڪندي چيو، ” ته پوءِ سڀ ڪم سڻائو آهي. توکي ايترو چوڻو پوندو ته تون آڻ مڃي پاڻ پيش ڪيو آهي، ۽ ٻين لاءِ ان نقش قدم تي هلڻ بهتر ٿيندو. انهن کي ٻڌاءِ ته مان توسان سٺو ورتاءُ ڪيو آهي ۽ انهن سان به اهڙي ئي ورتاءُ جو وچن ڪريان ٿو جي هٿيار ڦٽا ڪري ان پناهه گاهه مان نڪري ايندا، بس، قبول آ؟“
ڪمانڊر رڪيو ۽ ترسيو. مائڪروفون واري ماڻهو اهو وڌائي سئو جي وات اڳيان جهليو. زام يڪدم پنهنجي مياڻ مان ڇرو ڪڍيو ۽ نوجوان قيدياڻيءَ طرف وڌيو. هٿ پويان ٻڌي ڪمانڊر بيٺو سئو جي هرڪا چرپر جاچي رهيو هو. هن کي پڪ هئي ته موت آڏو هو پاڻ پيش ڪندي. هو ان جاءِ تي هجي ها ته حياتيءَ لاءِ ان کان به وڌيڪ ڪجهه ڪرڻ لاءِ تيار ٿئي ها. اهو ٿي ئي نه ٿي سگهيو ته ڪا نوجوان عورت، ۽ سا به سهڻي، زندگيءَ کان انڪار ڪري سگهندي.
پر سئو بت بڻي بيٺي رهي ، ۽ ان مائڪروفون کي تڪيندي رهي جو مٺ جيترو ننڍڙو هو ۽ ٽُنگن سان ائين ڀريل هوجيئن ماکيءَ جو مانارو ! هن کي خبر هئي ته ڪي وکون پرڀرو غار ۾ سندس ساٿي هئا جي کيس چڱي چٽيءَ طرح ٻڌي پئي سگهيا.
بي صبريءَ وچان ڪمانڊر پنهنجو منهن مٿي ڪيو، ”چئو ؟ ها يا نه ؟“
سئو وک اڳتي وڌي. ”ٺيڪ آ. مان ڳالهائينديس.“
(5)
غار ۾ همراهه ٻي چڙهائيءَ جو انتظار ڪري رهيا هئا. سندن بندوقون تيار هيون. دشمن جو هڪ حملو ناڪام بڻايو ويو هو ۽ پوءِ وري ڪجهه ٻڌڻ ۾ نه آيو هو. ڪلاڪ ٿي ويو، پر دشمن اڃا اتي بيٺو هو. هو سپاهين کي ناريل جي جهڳٽن ۾ ايندو ۽ ويندو ڏسي رهيا هئا. هرڪو هٿيار سنڀاليو چسٽ ٿيو بيٺو هو.
”سئو پڪ ئي پڪ گرفتار ٿي چڪي آهي يا ماري وئي آهي، ”نگان هائي ٿيپ کي چيو.
”گهڻو ڪري گرفتار ٿي چڪي آهي. ڇو جو رات ڪوبه ٺڪاءُ ٻڌڻ ۾ نه آيو.
پوءِ هائي ٿيپ ماٺ ٿي ويو. گذريل رات کان هو اڻ وسيهل ۽ وس کان ٻاهر حالتن کي منهن ڏيئي رهيو هو. موٽندي ئي نام نهو کي ڳڍڙيون پوڻ شروع ٿيون هيون، هوءَ پيلي پئي ٿيندي ويئي ۽ پگهر جهل نه پئي ڏنس. شڪجي هائي ٿيپ اوچتو هن کان پڇيو هو ته هن نديءَ جو پاڻي ته نه پيتو هو. ڪنڌ ڌوڻي ڇوڪر پٽ تي ڦهڪو کائي ڪري پئي. هائي ٿيپ سندس نڙيءَ ۾ آڳر وجهي کيس الٽي ڪرائي ۽ هن هيڊي هيڊي پاڻياٺ کي اوڪاري ڪڍيو. هن اندازو لڳايو ته پاڻيءَ ۾ زهر اڇلايو ويو. پاڻيءَ جو مسئلو اهو ئي رهيو هو. ان کان پوءِ سئو جي گمشدگي. سڄي رات ڪنهن به ننڊ نه ڪئي. اڌ رات جو ٿئي اٿي رڙيون ڪرڻ لڳي. ”ممي!ممي! جڏهن دستوري طرح وٽس نه آئي ته هن رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون ۽ ڳوڙها ڳاڙڻ لڳي. تڏهن ماٺ ڪيائين جڏهن ڪوين اچي ٺپڪيون ڏنس. صبح سان ماءُ کي نه ڏسي ڇوڪري زور زور سان روئڻ لڳي، ڪوين ريجهاريس ته ماڻس ڪنهن ڪم سان ڳوٺ وئي هئي. سئو جي گم ٿيڻ غار ۾ هر ڪنهن کي فڪرمند ڪري ڇڏيو هو. اهو سهڻ کان پري هو. مرندو ڏسڻ سهي سگهجي پيو پر هيئن گم ٿيڻ نه. کين خبر ڪانه هئي ته ساڻس ڇا وهيو واپريو هوندو. ٽرانگ ۽ بارين ڏٺو ته واپسيءَ ۾ هوءَ اوچتو گم ٿي وئي هئي. هو وري موٽي کيس ڳولڻ ويا، وڻ وڻ ٻوٽو ٻوٽو ڪري کيس ڳوليائون پر سڀ اٿل، ۽ هنن کي پڪ ٿي وئي ته هوءَ به نام نهو جيان زهرجي مري چڪي هئي. آخر ۾ نگان پاڻ ويو، پرهن جي ڳولا به ڪو کڙتيل نه ڪڍيو.
سڄي رات آنڌ مانڌ ۾ گذري. هرڪو پاڻ کي ڏوهاري سمجهي رهيو هو ۽ پڇتاءُ ڪري رهيو هو. هر ڪنهن پاڻ تي سئو واري ڪم نه کڻڻ تي ملامت پئي ڪئي. جيتوڻيڪ هن هڪ گولي به نه هلائي، پر سندس سڄي کاڌ خوراڪ ۽ پاڻي جو بندوبست سنڀاليو هو. هن جي موجود گي معنيَ سٺي سار سنڀار، ماٺا قدم، ۽ توريل تڪيل چرپر هئي. ننڍي هوندي کان ئي هوءَ سڀني جي دلين ۾ گهر ڪري وئي هئي. جهرڻي، چراگاهن ۽ ميون جيان هوءَ به هان ڊئٽ جي ملڪيت ۽ ورثو هئي، ۽ ان کان الڳ نه پئي ٿي سگهي. سندس سونهن ۽ سون ورني دل علائقي لاءِ فخر جو ڪارڻ هئا. ان کان به وڌيڪ ته هو پنهنجي مڙس لاءِ پيار ۽ وفاداريءَ جو مجسمو هئي. هوءَ اهڙي عورت هئي جا نه رڳو ڳوٺڙي جو اٽوٽ انگ هئي، پر هر آزمائش ۽ امتحان ۾ ساٿين سان ساڻ ۽ شريڪ هئي.
هائي ٿيپ اداس ۽ ٿڪل ٽٽل پئي لڳو. منجهن هر ڪنهن کي پنهنجا پنهنجا بار ۽ جوابداريون هيون. پر سئو سڀني کان اڳير ۽ تڪڙي هلي وئي. اتر ۾ وڙهندڙ مڙس جي هن زال سڀ ڪنهن کان وڌيڪ سٺو هو. رڳو ٻه ڏينهن اڳ سئو، هائي ٿيپ کي مڙس وٽان خط پڙهڻ لاءِ ڏنو هو. هن جون آڱريون ڪيئن نه ڏڪي رهيون هيون ! هن کي ياد آيو ته ٻئي دفعي گرفتار ٿيڻ مهل سئو ڇا چيو هو؟“ ”منهنجي پنهنجي لاءِ اها ڳڻتي نه آهي. ڀل حياتي هلي وڃي. پر ٿئي، ويچاري ! ۽ اتحاد ٿيڻ کان پوءِ جي سانءِ موٽي آيو ته کيس به مون کي نه ڏسي، ڏاڍو صدمو رسندو.“
پنهنجي تجربي مان هائي ٿيپ ڄاتو پئي ته انقلاب جي ڏکين مرحلن ۾ سدائين اهڙيون عورتون وجود رکنديون آهن. هو ڪميونسٽ طور پنهنجي ساک ۽ ملڪ جي عزت بچائڻ خاطر هميشه ئي ائين ورتاءُ ڪنديون آهن. هو مستقبل جي مسرتن ۽ مڙسن ۾ ائين ئي ويساهه ۽ ايمان رکنديون آهن. اتحاد لاءِ، انهن کان وڌيڪ ڀروسي ۽ ايمان سان ڪو ٻيو اوسيئڙو نه ڪندو آهي.
پرهائي ٿيپ لاءِ سئو پنهنجو نمونو پاڻ هئي. رات جو هن ٿئي کي ماءُ کي سڏيندو ٻڌو هو. ۽ تڏهن ئي جنگ جو ٻوجهه هن تي تهان وڌي ويو هو. صبح جو اڃا ڳڻتي جهڪي ئي ڪانه ٿي هيس جو وري مقابلو شروع ٿيو. هو يڪدم لنگهه طرف ويو هو. اڳ جيان هيل به دشمن بيوقوفن جيان غار ۾ اندر گهڙڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، ۽ ان ڪري هيل هو وڌيڪ لاش ڇڏي، ۽ زخمي کڻي موٽي ويا هئا.
هو اجايو ٻئي حملي جو انتظار ڪري رهيا هئا. وري ماٺ ٿي وئي.
سج چڙهي چڪو هو. ڪوين ڀُڳل چانور ورهائڻ شروع ڪيا. ٻاهر مئل دشمنن جا لاش پيا هئا. ناريل جي جهڳٽن ۾ سپاهين جي اچ وچ جاري رهي. رکي رکي ايم_ بي جو ڌماڪو پئي ٿيو نه ته وري ماٺ پئي ٿي وئي. پکين جي چرپر، نوريئڙن جون ڪرڪر ۽ پريان سمنڊ جي ويرن جي جهرجهر ٻڌي پئي سگهيا. نه ته ستائيندڙ سانت هئي، ماحول ۾ تاڻ هئي، ۽ هرڪوگهوڙي تي آڱر رکيو تيار ٿيو بيٺو هو، خاڪي وردي نظر اچڻ سان ئي سڄي حالت گم ٿي ويندي ۽ گوليبازي شروع ٿي ويندي، ۽ وڌيڪ مڙهه مٽيءَ ملندا.
پنهنجي ڇپن جي پويان لڪي ويٺل هر ڪو گوريلو پراعتماد هو ته سندس گولي ڪڏهن به نه گسندي ، ۽ هڪ نه هڪ کي سيٽائيندو. غار جو منهن چست وٺڻ لاءِ بهتر جاءِ هئي. هوريان هوريان هنن کي غار جي سٺين ۽ خراب جاين ۽ خامين ۽ خوبين جو پتو پئجي ويو. خوبي اها هئي جو اها بچاءَ لاءِ بهتر جاءِ هئي. خامي ها هئي جو پاڻي ڪو نه هو. ان خاميءَ ڪري ئي نام نهو مري بچي هئي ۽ سئو گم ٿي وئي هئي، هر ڪنهن جي نڙي سڪڻ ۽ سڙڻ لڳي. هر حملي کان پوءِ نڪرندڙ پگهر ان اُڃ کي وڌيڪ تيز پئي ڪيو. بارين ڪاوڙ ۾ رڙ ڪئي، ”ڪتي جا پٽ ! پاڻيءَ ۾ زهر ملائڻ جي حد تي وڃي پهتا!“
ڪوين جي موجود گيءَ جو به خيال نه ڪندي هن اڃا به وڌيڪ گاريون ۽ گندا لفظ ڪڍيا. پوءِ هن هڪ هڪ دشمن کي ماري ختم ڪرڻ جو قسم کنيو، ۽ آخر ۾ رات جو سئو وارن جي پويان پويان نه اچڻ ڪري پاڻ تي ڦٽڪار ڪئي. ”مان سمجهيو هو ته اڳيان اڳيان هلڻ ڪري اسان ئي اول دشمن جي منهن پونداسين !“
”ڏوهه منهنجو هو،“ هائي ٿيپ چيو، ”مون زهر بابت نه سوچيو هو. مون کي سندن وحشت جو اندازو هئڻ گهربوهو.....“
هواوچتو ماٺ ٿي ويو. ٻاهران هنن لائوڊ اسپيڪر چالو ٿيڻ جو آواز ٻڌو ۽ پوءِ آواز، ”هيلو هيلو! ٻڌو! ٻڌو!“
غار جي سانتيڪي ماحول ۾ آواز گونججي ويو.
”هيلو! رعيتي راڄ جي فوج غار ۾ ويٺل ويٽ ڪانگن کي اطلاع ٿي ڏئي ته انهن مان هڪ نگوين ٿي سئو اسان جي هٿ چڙهي آهي. قومي سرڪار جي نياءَ واري پاليسيءَ سان متفق ٿيندي ۽ ان سان سهڪار ڪندي هوءَ توهان سان ڳالهائڻ ٿي چاهي.“
آواز بند ٿي ويو. لائوڊ اسپيڪر وري ڪر ڪر ۽ غر غر ڪرڻ لڳو. غار ۾ هر ڪنهن نراسائيءَ وچان ٻاهر تڪڻ شروع ڪيو. هنن کي ڪجهه به نظر نه پئي آيو. مائڪروفون رائفل جي نشاني جي حد کان پري رکيو ويو هو. هو سوالي نگاهن سان هٻڪي ڏانهن نهارڻ لڳا. هنن جي سمجهه جواب ڏئي چڪي هئي . ڇا هنن صحيح ٻڌو هو؟ ڇا هو پنهنجي ڪنن تي ويساهه ڪري پئي سگهيا؟ پر هنن اهو ڪجهه ڪنين ٻڌو هو. ڀلڻ جو سوال ئي نه پئي اٿيو. ڪوين جا ان مهل نگان کي ڦلن جي مُٺ ڏئي رهي هئي، ايترو حواس خطا ڪري ويٺي جو خبر ئي نه پيس ته چانور سندس مڱيندي جي تريءَ تان وهي هيٺ پٽ تي ڪري رهيا هئا، هوءُ پيلي ٿي ويئي ، اکيون ڀوُ ۾ ڦاٽي پيس، ۽ چپ ڪنبڻ لڳس، ڄڻ چيخ ڪرڻ واري هئي. هن مٺيون ڀيڪوڙيون، چپ چٻاڙيو ۽ پير زمين ۾ کُپي ويس نگان هن کي ڪڏهن به اهڙو هراسيل نه ڏٺو هو.
هائي ٿيپ به هيڊو ٿي ويو ۽ ٻاهر ڏسڻ لڳو. پرڪجهه به ڏسي نه سگهيو. هن سوچيو، ”ظاهر آ ته سئو تي دشمن سختي ۽ دٻاءُ آڻي رهيا آهن. پر اهو سوچي ئي نٿو سگهجي ته ڪو هوءَ ائين آڻ مڃيندي.ٻيو ڪو ڪري سگهيو ٿي پر... هوءَ هرگز نه.....پر هوءَجوان آهي، سندس زندگيءَ جا ٻيا ناتا رشتا ! جي هن غداريءَ جا ٻول ٻوليا ته آفت اچي ويندي، ڇو جو سئو جا لفظ، جنهن کي هرڪو چاهي ٿو، هن نازڪ موقعي تي چڱن ڀلن کي بي همت ڪري ڇڏيندا. سندس هر هڪ لفظ، هن مهل، اهم....“
لائوڊ اسپيڪر جي کڙ کڙ بند ٿي وئي. وري ڀونڪ آئي. ”هوشيار. غار وارو، هوشيار ٿيو! هينئر نگوين ٿي سئو توهان کي خطاب ڪندي.“
هنن ٻاهر ڏٺو. آسهڻ جو ڳو ماحول وڪوڙي ويو. هنن کي گهڻو انتظار نه ڪرڻو پيو. هنن سئو جو ڄاتل سڃاتل آواز ٻڌو.
”ساٿيو! مان سئو آهيان.“ پوءِ هوءَ تڪڙو تڪڙو چئي وئي. ”ساٿيو ! هنن تي اصل اعتبار نه ڪجو. ڪوڙ ٿا ڳالهائين! مان ڪڏهن به آڻ نه مڃينديس. پاڻي نه پيجو اهو زهريلو اٿو. هٿيار نه ڦٽا ڪجو. توهان سڀ ٺيڪ آهيو؟ ۽ منهنجي ڌيءَ اڃا جيئري آهي نه ؟ جي ها ته گولي هلايو ته مان سمجهي وڃا....“ پوءِ ڌِڪي جو آواز آيو ۽ مٺڙو آواز بندٿي ويو. غار ۾ هر ڪو اداس شڪل ڪيو بيٺو هو. هر منهن تي ڳوڙها هئا. بارين ٽپو ڏئي وچ غار ۾ اچي بيٺو ۽ ٻاهر گولي هلائي.
(6)
هيٺ پهريائين ڪمانڊر جو رنگ ڇڏائي ويو۽ پوءِ اچي گارين ۾ ڇٽو. زام لت هڻي سئو کي ڪيرائي وڌو ۽ پوءِ مٿان لتن جو وسڪارو ڪري ڏنائين. پر بارين جي گوليءَ جي آواز معجزو ڪري ڏيکاريو. زمين تي لتاڙجڻ جي باوجود سئو جو منهن سرهو ۽ چرهو هو. هن جو من خوشيءَ ۾ ٽپڻ لڳو. ”هو جيئرا آهن. سڀ اڃا حيات آهن!“ هن غار تي آخري نگاهه وجهڻ لاءِ پاڻ کي اٿارڻ ۾ کڙي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هو گهوريندي رهي. شايد هوءَ ان کان به اڳنا ڪجهه ڏسي رهي هئي. هن جي هڪ هنڌ کتل اکين ۾ خوشيءَ جي جوت جلي رهي هئي، ۽ انهن اتان هٽڻ نه پئي چاهيو. اکيون، جن ۾ پيار ۽ آس هئي. جن ۾ اطمينان ۽ احساس هو، ۽ جن ۾ آخري موڪلاڻيءَ جي جهلڪ هئي. سئو جون سهڻيون اکيون شاندار ٿي چڪيون هيون.
”لٽاڪايوس!“ ڪمانڊر چيخ ڪئي، ”هتي، هن ناريل جي وڻن تي، ته ڀل دوست به ڏسي سگهنس!“
رينجرن سئو طرف لور ڪئي، کيس گهليو ۽ سندس هٿ پٺيان ٺونٺ وٽان هڪ ڊگهي رسيءَ سان ٻڌا. زام هڪ اهڙو ناريل جو وڻ چونڊيو جو غار جي طرف ٿورو جهڪيل هو. ”هن کي هتي لٽڪايو.“ هن چيو، ”تون ! مٿي چڙهه ۽ ٿڙ کي ڪٽي ٿوري ڦاسائڻ جي جاءِ ٺاهه !“
زام. سپاهيءَ کي مٿي چڙهندو ڏٺو. هن چاقوءَ سان کوٽي ٿُڙ ۾ گهُچُ ٺاهيو. ”ڪافي آ !“ هن ڪتي جيان رڙ ڪئي،
”بس، لهي آءُ !“
سپاهيءَ چاقو ڦٽو ڪيو، ۽ هيٺ لهي آيو. هن زمين تي پير مس رکيو ته، زام کيس سئو کي ٻڌل نوڙي ڏني ۽ مٿي وڃي ٻڌي اچڻ لاءِ چيو.
سئو سُڪ ٻڌل هئي. سپاهي کيس مٿي ڪرڻ لاءِ تيار بيٺا هئا.
”ساٿي مون کي ڏسندا،“ سئو چيو، ”۽ مورڳو توهان کي وڌيڪ ڌڪاريندا. توهان کين ائين ڀاڙي ڪري نه سگهندا !“ ٻئي سپاهي ڪجهه هٻڪيا. پر زام رڙ ڪئي، ”هلو !“
هنن نوڙيءَ کي ڇڪيو. سئو جي ڪشمشن کي روڪڻ لاءِ هو تيستائين سندس ڄنگهن کي جهليو بيٺا هئا جيستائين سندس پير پٽ کان ڌار نه ٿيا. پاڻ پتوڙيندي ڇوڪري پنهنجي پير سان هڪ سپاهيءَ کي مُنهن جو ٿڏو هنيو. رتورت منهن هٿ ۾ جهلي هن رڙ ڪئي ، ”يا يسوع ! ڪهڙيءَ ڪُتيءَ سان جند اٽڪائي اٿئي !“
سئو زمين کان مٿي کڄي چڪي هئي، سندس اگهاڙيون ٻانهون، سهڻيون ۽ سفيد، بيرحميءَ سان سندس پُٺيءَ پويان مٿي کڄي ويون. سهڻيون،اڻ ٿڪ ۽ لائق ٻانهون ! پيار ڪندڙ ٻانهون، جن ڪيئي ڀيرا پنهنجي ڀتار، ڀيڻ، ڌيءَ، ماءُ ۽ ساٿين کي گهيري ۾ ورتو هو. هينئر پيڙا ۾ هيون ۽ مروڙجي رهيون هيون. سنگدل نوڙيءَ نازڪ ڇوڪري جي سهڻي سرير کي بي ڊولو ڪري ڇڏيو. سندس ڊگها ڪارا وار لڙڪي کڙين کي ڇهي رهيا هئا. منهن سور ۽ سختيءَ کان هيڊ ٿي ويو هوس، ۽ ڇاتي ڪاري صدريءَ ۾ ڦاسي سوڙهي ٿي سور ڪري رهي هئس. ۽ ظالم نوڙي کيس لٽڪايو بيٺي رهي، ان جبلن جي ڌيءَ کي، ڏکڻ جي نياڻيءَ کي، ۽ ان ماءُ کي جا رڳو آشا ۽ ايمان جو مجسمو هئي. اُن لاءِ ته سڀ ظالم هئا. نوڙي به ته بيٺل سپاهي به، سڀ _ سواءِ سج جي ڪرڻن ۽ وڻن جي ساوڪ جي . ناريلن مان ڇڻي اُس سئو کي وهنجاري رهي هئي. سامونڊي هوا بهار جي اچڻ جي سڌ ڏئي رهي هئي. ان گهڙيءَ ۾ سئو ان گرم ۽ لوڻياٺي هوا ۾ سنڌو ڪري پئي سگهي. ڏکندڙ ٻانهن سان هن ناريلن پٺيان لڪل غارجي جهلڪ ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي. هن آخري گهڙيءَ ۾ هوا ناريل جي ڇرين کي هڪٻئي کان ڌار ڇو نه ٿي ڪري ته جئين وٿيءَ مان هوءَ پنهنجن پيارن جون صورتون ڏسي سگهي؟ شايد هوءَ ڪوين کي ، ٿئي کي کنيو بيٺو، ڏسي سگهي ! اي خدا! رڳو هڪ سيڪنڊ لاءِ ڌيءَ کي ڏسان ! هن کي گذريل رات ياد اچي وئي. ڪيئن نه ڇوڪري سندس ڪلهي کي چنبڙي پئي هئي. ڪيئن نه هن گڊي لاهي هن کي ڍڪيو هو، ۽ ڪيئن نه هوءَ هن کي ڇڏيندي هٻڪي هئي. هائو، اُهي هن جون ٿئي سان پويون گهاريل گهڙيون هيون. سندس مامتا جو آخري سنگ ميل ائين جئين سانءَ جي موڪلاڻي سندس پيار جو آخري سنگ ميل ثابت ٿي چڪي هئي. انهن ٻن سنگ ميلن کان شروع ڪندي هن کي هڪ ڳالهه ياد اچي وئي. ”مان اڄ مري وينديس“ هن پاڻ کي چيو، ”ڪو ڏک اٿم، پر ڪو پڇتاءُ يا ملامت نه اٿم پارٽيءَ سان هن مهل تائين مان ائين رهي آهيان، جيئن شهيد نگوين ٿي منهه ۽ ووٿي سان هئا، ۽ موت تائين ائين ئي رهنديس....“
هن پاڻ کي پوئين جدوجهد لاءِ ذهني طرح تيار ڪيو. ويهه منٽ موت جهڙا گذري ويا. دشمن وري ڪا چرپر ڪانه ڪئي. زام جو ڪنهن پاسي ويو، موٽي آيو. هن ڪرڙين اکين سان مٿي هن ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ سندس اڳيان اچ وڃ ڪرڻ لڳو، ڄڻ ڪجهه ٿيڻ جو انتظار ڪري رهيو هو. ڪمانڊر هڪ ناريل جي وڻ سان ٽيڪ ڏئي، پنهنجي ڪاج جي سگريٽ هولڊر کي چٻاڙي رهيو هو ۽ دونهين مان آر پار لٽڪيل ڇوڪريءَ کي نهاري رهيو هو. ” وڌيڪ مون سان ڇا ڪندا؟“ سئو خدشن هيٺ سوچيو. پوءِ هن کي امڪان سُجهي آيو، ”هائي الله ! هو امان کي هت وٺي ويندا! نه امان ! تون هنن سان نه اچج!“
هوءَ صحيح هئي. جيئن ئي هن جي اها سوچ پوري ٿي، ته هن وڪڙ کائي نهاريو ۽ پنهنجيءَ ماءُ کي ٻن سپاهين جي وچ ۾ ايندو ڏٺو. ضعيف ۽ حليم. ڪلهن تي پٽاپٽي رومال ، ۽ هٿ جي اُڻيل رنگ ڦٽل ريشمي ڪپڙن سان هوءَ پري کان پڌري هئي. پر هوءَ اڪيلي نه هئي. سندس پويان ڪاوڙيل ڳوٺاڻن جو هجوم هو. پهري تي بيٺل سپاهي بندوق سڌي ڪري انهن تي اوناڙ ڪري رهيو هو. پوءِ سپاهين انهن جي سامهون قطار ٺاهي سندن راهه روڪي. ڪمانڊر سگريٽ تي پير ڏيئي اٿي بيٺو. ”اهو گوڙ ڇا لاءِ آهي؟“
”ڪمانڊر ! مطالبو پيا ڪن ته ڪراڙيءَ کي ڇڏي ڏيو، ان ڪجهه نه ڪيو آهي.“
ڪمانڊر سيڪنڊ ليفٽينيٽ طرف منهن ڪيو. ”انهن کي روڪيو، کين هيڏي اچڻ کان جهليو.“ پوءِ زام ڏانهن مڙندي چيو، ”ڪراڙيءَ کي وٺي اچو ته پنهنجيءَ ڌيءَ کي ڏسي.“
”زام، ماتا ساوُ وٽ ويو ۽ سئو طرف آڱر کڻي چيو، ”تنهنجي ڌيءَ کي ان ڪري لڙڪايو ويو آهي جو عقل جي ڍڳي آهي. تون اچي کيس سمجهاءِ. جيڪڏهن هوءَ آڻ مڃيندي ۽ ٻين کي ان لاءِ چوندي ته ڪمانڊر سندس آزاديءَ جو انجام ٿو ڏئي....“
زام اڃا ڳالهه پوري ئي ڪانه ڪئي هئي، جو سائو، سپاهين کي هٽائيندي سئو وٽ اچي پهتي. سئو نٻل ٻانهون ۽ اڇا وار هوا م لهرائيندا ڏٺا. سندس ڪلهن تي رکيل پٽاپٽي رومال پَٽَ تي ڪري پيو هو. ڪجهه قدم ڀري، سندس پيرن ساٿ ڇڏي ڏنو، ۽ هوءَ ڪري پيئي. پر هوءَ وري اٿي بيٺي. پوءِ هن پنهنجي پيرن تي ماءُ جي هٿن کي پڪڙ ۾ گرم ڳوڙها محسوس ڪيا. ماتا ساوُ سڏڪن کي نڙيءَ ۾ گهٽيو، ۽ سئو نٻل ۽ ڪنبندڙ ڪلهن کي ڏٺو. سندس دل ڀرجي آئي، هن ڪنڌ ڦيري، غمگين اکين کي هٽائي ڇڏيو ۽ ايندڙ ڳوڙهن کي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي. هن نه پئي چاهيو ته دشمن سندس جذبن کي وري غلط رنگ ۾ سمجهي. ان کان به وڌيڪ هن ماءُ کي وڌيڪ ڏک سور نه پئي ڏيڻ چاهيا. هن کي اميد هئي ته کيس ڪجهه به نه چوندي، هڪ لفظ به نه، ۽ هوءَ رڳو کيس ماٺ ۾ چنبڙي پئي رهڻ تي ئي بس ڪندي. پر جي ماڻس جي ڏکن کيس ڪجهه چوڻ تي مجبور ڪيو، ته هوءَ ان جي پيروي نه ڪندي. يقيناً ان جي پوئواري کيس مهانگي پوندي. پنهنجي عزم ۽ ارادي ۾ هوءَ ڪڏهن به اهڙو اٽل ۽ اڻ ٽر نه ٿي هئي. ساوُ جي منهن ۽ هٿن معرفت سندس مامتا وارو پيار سئو جي سرير ۾ ڊوڙي ويو. ان پيڙا ۽ پورن جي وچ ۾ ماتا ساوُ ڌيءَ کان به وڌيڪ ڇڪتاڻ ۾ هئي. گذريل ستاويهن سالن کان، جڏهن کان هن سئو کي ڄڻيو هو، هن مٿس پيار ۽ قرب جي بارش ڪئي هئي. سندس کير جي ڦڙي ڦڙي ۽ ڪپڙي جي ليڙ ليڙ جو خيال ڪيو هو. انهن لڙڪندڙ ڄنگهن کي هن پهرين وک وجهندي ڏٺو هو. هن انهن لڙڪندڙ وارن کي تڏهن ڦڻي ڏيڻ شروع ڪئي هئي جڏهن هنن اڃا ڦٽڻ ئي مس شروع ڪيو هو. ۽ پوءِ هن جي ڌيءَ جو پهريون توتلو ڳالهائڻ_تڏهن هوءَ سئو ۽ ڪوين جي پيءُ جي مرڻ سبب رنڙ ٿي چڪي هئي. انهن ڏکين سالن ۾ سئو ئي کيس سمجهي سگهي هئي ۽ سندس ساٿي ۽ سهڪاري ٿي رهي هئي. هن جي ڌيءَ کي اهي سک ۽ سهنج نصيب نه ٿي سگهيا هئا جي ٿيڻ گهربا هئا. سئو کي اڪيلي سر ٿئي کي پالڻو ۽ نپائڻو هو، بلڪل ائين جيئن سئو کي پنهنجي ماءُ پاليو هو ۽ هينئر ان کي ڇڏي ڏيڻ، ان کي وڃائڻ، ماتا ساوُڪيئن پئي قبول ڪري سگهي؟
پر ھوءَ اھو ڪجھه نه ڪري سگهي جو ڪجھه ڪرڻ لاءِ دشمن کيس چيو ھو، ان ڳوٺڙي خاطر، ان غارجي خاطر جنھن سندن بچاءَڪيو ھو، ۽ انقلاب خاطر جنھن سان ھن سڀ ويساھ ۽ واسطا وابستا ڪري ڇڏيا ھئا. ڇا اھي سڀ سندس ڌيءَ کان وڌيڪ مقدس نه ھئا؟“
”ڳالھائينس، ڪراڙي! جي پنھنجي ڌيءَ بچائڻ ٿي چاھين ته کيس مڃراءِ! “ ڪمانڊر ، ماتا ساوُ تي دٻاءُ وجھندو رھيو. بي صبري وچان ھو ھڪ ھنڌ نه پئي بيھي سگهيو، پر ائين ھيڏي ھوڏي لڇي پڇي رھيو ھو ڄڻ ڪولين اچي ورايو ھيس.
اوچتو سئو محسوس ڪيو ته ماڻس سندس پير ڇڏي ڏناھئا. ماتاساوُ ڪمانڊر ڏانھن منھن موڙي چڪي ھئي. ۽ سئوماٺ ۾ سندس جواب ٻڌو.”منھنجي ڌيءَ ايتري عمر جي آھي، جو ڪجھه ڪري سو سمجھي سگهي ............. ھوءَ پنھنجي راءِ رکڻ لاءِ آزاد آھي. ھن کي ڪجھه ڪرڻ لاءِ مڃرائڻ جي ڪا ضرورت نه آھي.“
سئو انھن ڳوڙھن کي وڌيڪ نه روڪي سگهي جن ھاڻي سندس منھن ڌوئي ڇڏيو ھو. ھوءَ رسيءَ جي ڇيڙي ۾ لڇي پڇي ۽ رڙ ڪيائين، ”مون کي ڇوڙيو، جلدي!“
”سو، قبول ڪيئي؟“
”ٺيڪ آ، مون کي کوليو.“
”سٺو ٿيو. اڙي، ھن کي کوليو، ۽ مائڪروفون آڻي ڏيوس.“
سپاھين سئو کي ھيٺ لاٿو، جھڪي، ھن مٽيءَ کي ڇھيو، ھن لاءِ اٿي بيھڻ ڏکيو ھو. ماتا ساوُ آلين اکين سان ٻانھون کولي کيس ڀاڪر ۾ ورتو. جيئن ئي ھن جو پير پٽ تي لڳو ته سئو پنھنجو ڪنڌ ماءُ جي ڪلھن ۾ ھنيون ۽ مٿس لڙڪي پئي ۽ سڏڪا ڀرڻ لڳي. سڏڪن جي وچ ۾ ھن ماءُ کي ڪن ۾ ڀڻڪيو، ”امان، امان ........ منھنجي صدقي ٿئي جو خيال رکجان .......ٺيڪ آ امان؟“
ڪمانڊر، ماتا ساوُ کي ڌڪي پاسي ڪيو. ”بس ........ گهڻو ٿيو!“ ھن نفسيات کاتي جي سيڪنڊ ليفٽينيٽ ڏانھن اشارو ڪيو، جو مائڪروفون کنيو تيار بيٺو ھو. ”ڳالھاءِ، سئو!“
”ڇا چوان؟“
”اھو جو ڪجھه مون ڪجھه وقت اڳ ٻڌايو ھيئي. پنھنجا ھٿيار ڦٽا ڪن. بس!“
”پھريائين منھنجون ھي رسيون ته لاھيو.“
”نه پھريائين ڳالھاءِ.“
سئو وڌيڪ ڪجھه نه چيو.ھن ھڪ وک وڌي. پوءِ وڄ جيان ھوءَ سيڪنڊ ليفٽينيٽ سان وڃي ٽڪري ۽ سٽ ڏئي سندس ھٿ مان مائڪروفون ڪيرائي وڌو، ۽ لت ھڻي پري ٿڏي ڇڏيو. اھو زمين تي رڙھندو ويو. ڪمانڊر کان اھڙي چيخ نڪتي ڄڻ ڪنھن گهٽو ڏنو ھوس، ھن اڳتي وڌي سئو تي وار ڪرڻ لاءِ پنھنجي ٻانھن مٿي ڪئي، ماتا ساوُ وچ ۾ ٽپي پئي. عملدار ھن کي پٽ تي ڪيرايو ۽ رڙ ڪئي.”زام! ھن ڪميڻي ڪسبڻ جو ڪنڌ لاھي ڇڏ! ان ھجوم کي ڀڄايو ۽ پري ڌڪيو!“
زام پنھنجي سنگين ڪڍي ھن ڏانھن ائين الريو جيئن بگهڙ شڪار تي وار ڪندو آھي، پنھنجي پٽيءَ ۾ لٽڪيل زخمي ٻانھن سيني سان لائي، ھن ٻئي ھٿ سان سئوُ جي ڪنڌ تي ڀرپور وار ڪيو. پر ڪنڌ نه ڪپيو. ھن خار ۾ اچي ٻه وڌيڪ وار ڪيا، پر سئو ٿڙي اڳنا جھڪي وئي، ۽ ڪنڌ تي نھنڊ به نه آيس. زام بيھي رھيو، ھو ٿڪل ڪتي جيان سھڪي رھيو ھو، ۽ عجب وچان پنھنجي سنگين ڏانھن ڏسڻ لڳو. آمريڪا جي ٺھيل ۽ تيز چمڪندڙ، پر سئو جا وار ڏاڍا گهاٽا ھئا، جھجھا، ترڪڻا ۽ گهاٽا، انھن جي ھزارھا ريشمي تندن ڇوڪريءَ کي بچائي ورتو ھو.
ماتا ساوُ بيھوش ٿي چڪي ھئي.
ٻه سپاھي وڌي اڳڀرو آيا ۽ سئو جي وارن کي مٿي کڻي بيٺا، زام وري وار ڪيو ۽ ھن ڀيري کيس نشانو بڻايو. رت ريلو ڪري وھيو، سئو ٿيڙ کاڌو پرڪري نه. ڪاوڙ ۾ ڇتو ٿي ، زام کيس پوري ڪرڻ لاءِ سنگين مٿي ڪئي. پر اوچتو ڪمانڊر سندس ھٿ کي روڪيو! ”بس! وري اڳ جيان لٽڪايوس!“
سئو کي ھڪ دفعو وري ناريل جي وڻ ۾ لڙڪايو ويو. ڪمانڊر ڪاوڙ ۽ ڪروڌ وچان ڏانھس نھاريو. ”کيس ان حالت ۾ ئي ڇڏي ڏيوس. ڀل سندس ويٽ ڪانگ دوست غار ۾ سندس دانھون ڪوڪون ٻڌن.“........ ان وچ ۾ زام پنھنجي سنگين اڇلائي، ڪلھي کي پڪڙي ھڪ وڻ کي ٽيڪ ڏيئي بيھي رھيو ھو. ھن ساھي پٽي پنھنجي گڊيءَ جا بٽڻ کوليا. سندس ڪپڙا رت ۾ رنگجي چڪا ھئا. ڪنھن به کيس ھٿ نه لاتو ھو، پر سئو کي مارڻ جي ڪوشش ۾ پاڻ پتوڙ ۾ سندس ڦٽ وري کلي پيو ھو، ۽ ان مان ڏاڍي رت وھي رھي ھئي.