باب يارهون : ڏاکڻي ڪچي جي پٽي
نيواهڻ جا بيگ هاليپوٽو، عيسو هاليپوٽو، ڀوتار هاليپوٽو، وريام جي ڳوٺ جا مير هزار ڪلو، حاجي منظور، ڏاهرين ۾ امير بخش ڏاهري، الهه ڏنو ڏاهري، ٽلٽي جا مير سهتو، سلام پنجابي، لياقت علي لغار،ي شاهه محمد گاڏهي، ماهي اوٺو جا محمد آچر اوٺو، محبت اوٺو، ڪرم پور وارو محمد اڪبر اوٺو، سمي فقير جا ٻڍو ۽ آڍو جتوئي سهتن واري پٽي ڳوٺ مان بادل سهتو، ڪوڙو سهتو، رجب سهتو، ڀورو ڀٽي، وغيره هاڪارا ۽ ڳالهه ڳت وارا هڱا، سادڙا ماڻهو هئا. هن وقت ڪي آهن ته پوين پساهن ۾ ۽ ڪي ته ويچارا وڃي مقامن جا سينگار بڻيا. مٿين ڳوٺن ۽ ڀاڻن وارن اڪثر ذاتيون، جتوئي، ٻگهيا، هاليپوٽا، لغاري، ڏاهري، ڪلا، سماٺي، پنهور، دائود پوٽا، گاڏيهي، اوٺا، ملاح، واڍا، راهپوٽا، سهتا، جلباڻي، جانوري وغيره اچي وڃن ٿا.
ڍنڍ جي اولاهين ڪپر ۾ ”حاجي خشڪ ملهه پهلوان پريون جوڙ ملهون وڙهي نالو ڪڍايائين، ورهيه گذريا جو وصال ڪري ويو. ان کان علاوه ٽلٽي شهر جو غلام عمر بن دائود پوٽو، جيڪو وڏو مفڪر علم دوست عالم ۽ ڪيئي ڪتابن جو مصنف ٿي گذريو آهي، سندس پٽ، جنهن کي ”شس العلماءُ“ جو لقب پڻ مليل آهي.
هن علائقي جون ڍنڍون، ڍورا ۽ واهڙ هن ريت آهن
گرن جتوئين وارو واهڙ، نوري ٻگهيه واري ڍنڍ، هاليپوٽن جي ڍنڍ، بلاول پور واري ڍنڍ، اوٺن وارو واهڙ، جيڪو چرئي واهڙ جي نالي سان به منسوب آهي. شڪار گاه واري ڍنڍ، سمي فقير وارو دٻو گري واري ڍنڍ، راڄو وارو دٻو، پٽي وارو واهڙ، منهڙو واهڙ پوءِ اڙل ۽ دانستر واه اچي وڃن ٿا.
ٽلٽي شهر ته تاريخي ۽ پراڻو آهي، ان تاريخ کي ڦلهورڻ منهنجي وس جي ڳالهه نه آهي. البته ٽلٽي شهر ۾ سيد گنبل شاهه ۽ بخاري بادشاهه جون درگاهون آهن. ڪيئي سالن کان درگاهن تي ميلا لڳندا رهندا آهن. ٽلٽي جي اوڀر ۾ پراڻي ڍنڍ آهي، شايد بچاءُ ٻجهڻ/ ٻڌجڻ بند کان اڳ درياه جو وهڪرو هوندو هو اهي نکام آهن.
عين، خيرو ديرو ۽ ڪنداه ٻيلن جا مشهور ڌاڙيل
ڪارو ماڇي، لائق چانڊيو، پرو چانڊيو، علي گوهر چانڊيو، صديق ڪتڙي، ڪارو ڪلڪي لغاري، سوالي مري، ابراهيم مڪڙو، حامد اوٺو گلي ٻگهيه، نورو ٻگهيه، حسن پنهور، امو کوسه، سلطان جتوئي، بقادار شاهه، سردار ۽ شربت جمالي.
هي ٽولا گهڻو ڪري مٿئين ڄاڻايل ٻيلن ۾ رهندا هئا. الڳ الڳ ٺڪاڻا هوندا هئن. سڄي سنڌ مان ناميارا ڌاڙيل به وٽن ڪهي ايندا هئا ۽ هڪٻئي جا پلاند ڪندا هئا. اوائل ۾ ته پري پري کان ڏوهه ڪري هتي اچي لڪندا هئا. پر پوءِ تَرَ تَپايائون، سڪا ساوا ساڙيائون. ڏينهن، مهينن ۽ سالن پڄاڻان، پاڻ به گولين جو کاڄ ٿي مرندا ويا. اڪثر سنڌي ڌاڙيل وڏيرن ۽ پوليس جي تنگي سبب روپوش بڻبا هئا. ڪاري ماڇي جي ٽولي ۾ مٺل ماڇي به ڌاڙيل هو ته شاعر به هو.
نموني طور ڪلام پيش ڪجي ٿو:
ٿلهه: ٻهڪن پيا ٻيلن ۾ ٽهڪن پيا ٽولا،
هزارين حڪومت، ڪئي تن جي ڳولا،
1. ماڇي مڙن ۾ ڪنڌار ڪارو، تنهن کان ڊنو ٿي سپاهه سارو.
سپاهه تنين منجهه هئا، ماسا ۽ تولا،
2. مٺل چوي منهنجا ٻئي بازو ڀڄي پيا، جيئرا جوش منهنجا جانوءَ جالي ويا.
منهنجن نصيبن ۾ لکيل هئا ڪي رولا
هزارين حڪومت ڪئي تن جي ڳولا: ٻهڪن پيا ٻيلن ۾.
پرو چانڊيو ۽ لائق چانڊيو. غريبن لاءِ ڇپر ڇانوءَ هوندا هئا، نياڻيون ۽ عورتون ڪو نه لٽيندا هئا. سڄي سنڌ ۾ کين، ڏهڪاءُ هو. حڪومت ته نالي کان به ڊڄندي هين. ڪيئي گهيرا ٽوڙي، جهيڙا ڪري مڙس ماري ۽ مارائي ديده دليري سان برسٽن جا رڙاٽ ڪڍائي نڪري ويندا هئا. ڌاڙيلن جي دور ۾ عام ماڻهو ٻيلن ۾ ڪو نه لهندا هئا ۽ نه ئي ٻيلو کاتو پير پائيندو هو. صرف مالوند ماڻهن جي ڀاڻ، وٿاڻ هئا. جن جا ڌاڙيلن سان لولي کارائڻ جي ناتي لاڳاپا هئا. امام بخش عرف امو کوسي، خيري دير مان لاري مان اوڻيهه ماڻهو لاهي بيدردي سان قتل ڪيا.
سلطان جتوئي، ماڇين ۽ جتوئي تڪرار ۾ موجوده ڳوٺ ۾ ولي محمد سليمان واري مشين جي اوڀر ۾ ٽانگي تي ايندڙ عيسو ماڇي، احمد ماڇي، گلڻ ماڇي ۽ ٽانگي ۾ جوٽيل گهوڙي کي گولين جو کاڄ بنايو.
ڪنداه ٻيلي مان عدد ٽي پتڻ لاڳاپيل هئا. جن ۾ صفن پتڻ، دولتپور وارو يا ڦوٽي وارو پتڻ، سنهڙي وارو پتڻ، صفن پتڻ به سنڌ ۾ مشهور هو. ان جا پاتڻي به قادر بخش، موسو ملاح ۽ هدايت الله وارا هئا. گهڻو وقت اڳ هي پتڻ به سائو هو. هر قسم جي مال جي اچ وڃ هئي. ليڪن وقتن پڄاڻان روڊ رستا ۽ پلين ٺهڻ ڪري هي پتڻ موج مٽائي ويو ۽ صرف جوءِ وارن لاءِ هاڻي پتڻ وهندڙ آهي. جنهن کي ڪوڙي ۽ گل محمد ملاح وارا پتڻ وهائيندا پيا اچن.
دولتپور ۽ سنهڙي وارا پتڻ تاريخي ته نه آهن. البته جوءِ وارن لاءِ سهولت آهي. پوکي راهي ۽ ڀاڻن وارا هنن پتڻن تان اچ وڃ ڪن ٿا. مصري ملاح، ڦوٽو ملاح، اڳي پتڻ ڪندا هئا. ليڪن هن وقت به صالح ملاح، سومر ملاح ۽ پٺاڻ ملاح وارا به ڏوريندا پيا اچن.
ڪنداه ٻيلو اونداه سڏجي. سنڌ ۾ هن ٻيلي جو وڏو نانءُ هو ۽ وڏو شڪار گاه پڻ هو. هتي به انگريزن کي شڪار ڪرائي پير الاهي بخش وارن سنتون، جاگيرون، خطاب ۽ خانصاحبي ماڻيون ۽ پڻ ٻين به ڪيترن ئي تونگرن شڪار ڪيا. سچ پچ ته ڦاڙها، تتر، مينهون ۽ ڳئون هن ٻيلي جا سينگار هئا. ڪهني ۽ گهاٽي ٻيلي ۾ انگريزن جي دور جا پهاءِ چونڪڙيون ٺهيل هيون، جيڪي پوءِ درياهي وهڪرن مٽجڻ چواڻي آهي ته درياه ڏري ڀڪ هوندي به ڀيرن وهڪرو مٽائي ويندو آهي ۽ پڻ ڌاڙيلن جي قهري ڪاررواين جي ڪري پها چونڪڙيون ۽ ڀاڻ ڦِٽي ۽ لَٽجي ويا، گهڻو پوءِ بينظير جي پوئين دور ۾ سيد عبدالله شاهه جي وزارت اعلى ماڻڻ وقت هن ٻيلي جي وچ تي ”ڇت“ واري علائقي ۾ شڪار گاه نالي هڪ پوائنٽ ٺاهي پي وئي. بجيٽون رکيون ويون، ڪم هلڻ شروع ٿيو. هڪ عاليشان بنگلو ٺهيو بجلي پهچائي وئي، جهنگلي جانورن جا پڃرا ۽ دڙا ٺاهيا پي ويا. هن پوائنٽ کي ٻارهن سئو ايڪڙ ايراضي ڏني ويئي ليڪن ستت ئي حڪومت ختم ٿيڻ کانپوءِ هلندڙ ڪم رڪجي ويو. صرف 15 سيڪڙو ڪم رهجي ويو. پوءِ ته ٻيلي جي بي دردي سان واڍي به شروع ٿي ويئي ۽ هزارين ايڪڙن تي مشتمل هي ٻيلو ان جي ايراضي وڏيرن جي وَر چڙهي ويئي. هن وقت ٻيلي جو ڄڻ وجود ئي ڪونهي ٺهيل پوائنٽ جا باقي ڪي نشان وڃي رهيا آهن. هن ٻيلي جي پکيڙ ڏکڻ طرف سيوهڻ تائين لڳي ٿي.
سيوهڻ پتڻ: هي پتڻ به تاريخي لحاظ کان وڏي اهميت رکي ٿو. دادلي درياه جي اولهه طرف سيوهڻ شريف شهر آهي ۽ او ۾ نواب ولي محمد شهر آهي. وچ تي هي پتڻ ڪيئي سالن کان سائو وهندو اچي ۽ ٻارهو ئي وهندڙ آهي. هن پتڻ جا نائکا صالح ملاح ۽ الله بخش ملاح وارا به ڪيئي سالن کان پتڻ وهائيندا اچن. هن پتڻ تي به ساکرو ۽ لاڙي ٻيڙيون لڏي لام سميت بيٺل هونديون هيون. پنهنجي مڇي مارڻ واري ڪرت ڪندا هئا. پري پري جا ٻيڙين جا خريدار به هن پتڻ تان خريداري ڪندا هئا. اولهه ۾ ايشيا جي وڏي ۾ وڏي منڇر ڍنڍ به آهي. درياهي رخ مٽجڻ سبب ڪي ٻيڙائتا منڇر راهي ٿي ويا ته ڪن ٻيڙيون ۽ هلٽ کپائي سڪين تي وڃي سڪونت اختيار ڪيائون. ليڪن پتڻ وهندڙ آهي. ٻين پتڻن جي ڀيٽ ۾ هن پتڻ جي وڏي اپت آهي.