ٺٽو
خشڪيءَ وارو قافلو ٺٽي ۾ داخل ٿيو ته تاريخ جي ٻن ڪارن بابن جا صفحا کلي پيا.
(1) سن 927 هه 11_ محرم کان 20 محرم تائين (1520 عيسوي) جڏهن شاهه بيگ ارغون ٺٽو فتح ڪيو. مبارڪ خان دولهه درياهه خان ۽ سندس ساٿين جا ڪنڌ ڪريا ۽ ٺٽي ۾ لٽ مار، رت باهه ۽ بي عزتين جو اڻکٽ سلسلو هلي پيو. مسجدن، مندرن، درسگاهن ۽ محلاتن جو شهر دونهن، ڌڌڙ، روڄ ۽ راڙي ۾ ٻڏي ويو هو، ماڻهن جي جسمن مان رت ۽ اکين مان لڙڪ کپي ويا هئا. سنڌ سنگدلي ۽ سختيءَ جو ههڙو باب شاهه خوارزم کان پوءِ پهريون ڀيرو ڏٺو. ديبل بندر سميت سنڌ جا ڪيئي شهر بلڪل ائين ئي سڙيا هوندا. شاهه بيگ ارغون جي حملي کانپوءِ اڪثريت کي غلام بڻايو ويو جن ۾ ٻار به شامل هئا.
(2) سن 1555ع جڏهن شاهه بيگ جي موت کان پوءِ سلطان محمود ۽ عيسيٰ خان ترخان جي پاڻ ۾ دشمني ٿي. عيسيٰ خان پورچوگيزن کي طلب ڪيو ۽ پورچوگيزن سپاهين کي موڪل ڏني ته وڃي شهر کي لٽين ۽ باهه ڏين. شهر کي باهه لڳي ۽ تاريخ جا ورق ڪوس کانپوءِ رت ۾ ريٽجي ويا. سپاهين تنهن وقت ۾ ايشيا جو سڀ کان وڏو سون جو ذخيرو ڦريو ۽ ٺٽي کان سمنڊ تائين سڄي ايراضي ساڙي ٻاري ويران ڪري اٺ هزار ماڻهو قتل ڪيا.
ٻنهي واقعن جا تفصيل تاريخ طاهري ۽ بيگلار نامي ۾ پڙهي سگهجن ٿا. ٺٽي جا شهري شهر جي ڏکڻ ۾ اڄ به ان سڙيل ٺٽي جا کنڊر ڏيکارين ٿا. انهن کنڊرن وٽ ڪجهه ڦٽل کوهن بابت مشهور آهي ته اڄ تائين ڪڏهن ڪڏهن انهن مظلومن جي رڙين ۽ دانهن جا پڙاڏا ايندا آهن جن کي قتلام کانپوءِ پورچيگيزن انهن کوهن ۾ اڇلائي ڇڏيو هو. کوهن مان آواز ايندا آهن، ”ڇڏايو ڙي ڇڏايو ... وٺو ڙي وٺو!“ رڙين جي پڙاڏن بابت ماڻهن جي روايت ڪوڙي ناهي. ڇا تاريخ مان انهن سُڏڪن جا پڙاڏا نٿا ٻڌجن؟
سر رچرڊ برٽن اوڻهين صديءَ ۾ لکيو آهي ته ٽيهن ميلن جي گهيري ۾ پکڙيل ٺٽو شهر هاڻي فقط ڏهن ميلن ۾ وڃي بچيو آهي.