چار راتيون، چار ڪِتابَ.....
سُٺن ڪِتابن ڏانهن پڙهندڙ پاڻ ئي ڇڪجي ايندو آهي. ڪٿان نه ڪٿان انهيءَ ڪِتابَ کي هَٿِ ڪري ئي وٺندو آهي.
مان هِتي ذڪرڪرڻ چاهيندس انهن چئن ڪِتابن جو، جيڪي ڪِتاب مون تائين پُهتا ۽ مون اُنهن کي تمام گهڻي پيارَ سان پڙهيو. انهن چئن ڪِتابن جي ساٿَ ۾ مُنهنجون چار راتيون ڏاڍيون شاندار گُذريون ۽ انهن راتين ۾ اِهو احساسُ چانڊوڪيءَ وانگر ذهن ۾ ڦهلجي ويو ته واقعي هڪ سُٺو ڪِتابُ، اُنَ وقتَ تائين توهان جي پچر نه ٿو ڇڏي سگهي جيسيتائين توهان ان کي پڙهي پورو نه ڪريو. مون سوچيو ڇو نه چئن راتين ۾ پڙهيل سنڌي ٻوليءَ جي انهن چئن ڪِتابن جو ٿورڙو واسُ اوهان مهربانن کي به وٺرايان.
ڪنهن زماني ۾ جڏهن اسحاق انصاري، ريڊيو خيرپور تان صبح واري پروگرام ”مارُن لاءِ“ ۾ ڪمپيئرنگ ڪندو هيو ۽ ريڊيو خيرپور جو آواز ميڊم ويوز تي الائي ڪيسيتائين ڪيسيتائين وڃي پهچندو هو، تڏهن ريڊيو خيرپور جي ”خواتين لسنرز“ جي اها شديد خواهش هوندي هئي ته هي ڪمپيئر ڳالهائي ڀَلي گَهٽِ، بَس ٽهڪ ڏيندو رهي. ڳالهه ڳالهه تي ٽهڪ ڏيندڙ، ريڊيو خيرپور ۽ لطيف يونيورسٽيءَ کي پنهنجي ناسٽيلجيا جو اڻ ٽُٽ ۽ حَسين حصو سمجھندڙ اسحاق انصاري هاڻي اوترا ۽ اوڏا ڀرپور ٽهڪ ڏئي ٿو الائي نه، باقي هُنَ پنهنجي پيرن کي جيڪا رولاڪي، نوجوانيءَ کان بخشي هُئي، اُها رولاڪي اڃان به برقرار آهي ۽ انهيءَ رولاڪيءَ واري عادت ئي ته کانئس نيپال جو سفر ڪرائي وَرتو ۽ موٽي اچي هُنَ ”نڪري پيس نيپالَ ڏانهن“ جهڙو خوبصورت سفرنامو لکي وَرتو ـــ اسحاق انصاريءَ جي ناول ”خالي بينچَ“ جي ٻن ڇاپَن جي ”کڙڪي توڙ“ وِڪري کانپوءِ سندس هي سفرنامو به پڙهندڙ ڳولي ڳولي پڙهي رهيا آهن. بدر ابڙي صاحب، اسحاق انصاريءَ کي ڪِتابَ جي مُهاڳَ ۾ ”پر اسرار نيپال ۾ سنڌي ڀڪشو“ لکيو آهي. ۽ هي سنڌي ڀَڪشو اسان کي لليتپور، سويم ڀونات، کٽمنڊو، نگر ڪوٽ، بختاپور، پوکرا ۽ ٻين ماڳَن جو سيرُ ايئن ڪرائيندي نظر ٿو اچي، ڄڻ اَسين پاڻ نيپال جا نِت نوان رنگَ اکين سان ڏسندا هُجئون. ڪِتابَ ۾ رَنگين تصويرن جو البم به شامل آهي ۽ بئڪ ٽائيٽل تي فيس بوڪ ڪمينٽس جو عڪس ڏنو ويو آهي. اُهي ڪمينٽس جيڪي سفرنامي جي اخبارَ ۾ ڇپجڻ دوران سامهون آيا.
”نئون ادب، نيون ڳالهيون“چندر ڪيسواڻيءَ جي مضمونن جو ڪِتاب آهي. نوي واري ڏهاڪي جي مهڙئين سالن، ۾ جڏهن سنڌي ادبي سنگت ڪراچي شاخَ جا رمپا پلازه ۾ ميلا مچندا هُئا ۽ هي چندر جڏهن ڊائيس تي اَچي ڪنهن ڪهاڻي يا ڪنهن شعر تي ڳالهائڻ بيهندو هو ته چڱن ڀلن جا ٽينَ کڙڪائي ڇڏيندو هو. ائين لڳندو هو ڄڻ سندس لهجي ۾ چڻنگون سمايل هُجن ۽ اهي سڀئي چڻنگون جيڪي پوءِ مختلف وقتن تي مختلف مضمونن جي شڪل ۾ ظاهر ٿيون، اُهي وساڻيون ڪٿي آهن؟ اهي سَڀئي هِن ڪِتابَ جي صورت ۾ گڏ ٿيون آهن. ڏاهپَ ۽ شعور جي ڏڪار واري سنڌي ادبي سماجَ ۾ چندر جو هيءُ ڪِتاب تازي هوا جي جھونڪي جهڙو ئي ته آهي. اسان ماڻهو ڏهه ڪِتابَ ته لکي ويندا آهيون، ڇپرائي، انهن جون مهورتون به ڪرائي ويندا آهيون، پَرَ پڙهيا ڏهه ڪِتابَ به ڪونه هوندا اٿئون. شايد مظهر لغاريءَ ڪٿي لکيو هو ته: ”اسان گهڻ لکيا ۽ گهٽ پڙهيا اَديب آهيون“. پَرَ شُڪر آهي جو چندر گهڻو پڙهي پوءِ ٿورو لکي ٿو ۽ سُٺو لکي ٿو. هن ڪِتاب ۾ ”نئين سوچَ“ واري حصي ۾ ”سنڌي عورت جو سماجي اڀياس“ کان وَٺي ” سنڌي ادب جو اٻوجھائپ ڪلچر“ تائين جهڙا ڪامپريهينسو مضمون به آهن ته ”شيخ اياز ـــ پڇاڙڪو عڪس“ ۽ ”شيخ اياز ــ رُوح عصر جو پرچارڪ“ جَهڙا مَنَ کي ڇُهندڙ احساساتي مضمونَ پڻ. ”ڏيهي اَدب“ واري ڀاڱي ۾ شاعري ڪهاڻي، سفرنامي ۽ ٻين صنفن وارن مختلف ڪِتابن تي اڀياسي مضمونَ آهن ته، وري ”پرڏيهي ادب“ واري ڀاڱي ۾ جديد پارسي ناول، چونڊ برطانوي ناول نگارن، بُوڪر ليکڪا مارگريٽ ايٽ ووڊ جي فَنَ ۽ ٻين موضوعن تي بهترين مضمونَ شامل آهن. حوالَ ۽ لٻاڙ ڪَلچر مان ڪَنڌُ ڪڍائي، اسان ماڻهو لئبريرين جي خاڪَ نه ڇاڻيون ته ڀَلي نه ڇاڻيون، پَرَ جيڪڏهن اسان پنهنجي ئي ٻولي ۾ لکيل، هڪ اڌ ههڙا ڪِتابَ ئي پڙهي وٺئون ته لک کٽيوسي.
سنڌي ٻوليءَ جي سِجَ جهڙي شاعِرَ شيخ اياز جي ڪِتابَ مان، ٻاهرئين ادبَ مان ترجمو ٿيل سِٽون ڳولي، ڪنهن دؤر ۾ مشهوري ماڻيندڙ، نثري نظم جي سيبتي شاعر آدرش جي نظمن جو ڪِتابُ ”بارش ۾ وسارڻ جون ڳالهيون“ جيڪڏهن توهان آهستي آهستي ويجھو ايندڙ سياري جي ڪنهن رات جي اڪيلائيءَ ۾ پڙهندؤ ته هي ڪِتابُ توهان کي بلئڪ ڪافيءَ جي گرم ڪَپَ يا اُنَ کان ٿورڙو گهٽ گرم، ڪمبل جو مزو ضرور ڏيندو، ۽ 184 نظمن واري هِنَ ڪِتابَ ۾ اوهان کي 184 کان به الائي ڪيترا دفعا وڌيڪَ مَنظرَ، ڪيفيتون ۽ احساسَ، محسوس ڪرڻ لاءِ ملندا. ڪِتابَ ۾ ڏهه هائيڪا به شامل آهن. هِتي هِڪُ اوهان به پـڙهو:
ڪنهن جي آهي ڀلَ؟
هي ڪنهن پوکيا آهن؟
ٿاڻي اندر گُلَ
ٽرين جي ڊگهي مُسافريءَ يا ڪنهن ڪافي هائوس جي اَڪيلي ۽ اُداس ڪنڊ واري ٽئبل تي اوهان هي ڪِتابُ پڙهي سگهو ٿا يا اوهان جي ئي تنهائيءَ جهڙي تنها ڪمري ۾، ان رات جنهن رات اوهان کي ننڊَ نه اچي، توهان نظمن جو هي سُهڻو ڪِتابُ پڙهي سگهو ٿا، انهيءَ پَڪَ سان ته هِڪَ هلڪي اوٻاسي ڏئي، ڪِٽابُ ٺپي رکڻ کانپوءِ جڏهن توهان ننڊ جي نيرڙي ڍنڍَ ۾ لهي ويندا، تڏهن اُتي جيڪي خُوابَ اوهان جو آڌر ڀاءُ ڪندا، اُهي خوابَ راتِ جي راڻيءَ جي خوشبوءَ ۾ ئي رچيل هوندا. بارش ۾ ڪيترين ئي ڳالهين کي وساري سگهجي ٿو. پر آدرش جا نظمَ هڪ دفعو پڙهڻ کانپوءِ جلدي وسري ڪونه سگهندا. اها منهنجي ذاتي راءِ آهي. ”انيتا جو گهر“ ، ”هڪ جپسيءَ جو نظم“، ”محبت بابت نظم“، ”تون جِتان به صوف وڍيندينءَ“، ”اسان عوام آهيون“، ”جهاز جو لاگ بوڪ“ ۽ ٻيا کوڙَ نطمَ اهڙائي ته نظم آهن.
مان ايوب گل لاءِ ائين ئي چوندس ته هُنَ جڏهن به ڪوئي ڊرامه سيريل لکيو آهي، پنهنجا الائي ڪيترا نثري نظمَ انهن ڊرامن جي ڪردارن جي واتان خرچ ڪرائي ڇڏيا اٿائين. مون کي خوشي ان ڪري به نه ٿي ته ايوب مون ڏانهن پنهنجي نظمن جون نئون ڪِتابُ ”هن مون کي ڇڏي ڏنو“ موڪليو ۽ منهنجي هِڪَ راتِ ڏاڍي رنگين بنجي وئي. پر وڌيڪَ خوشي ايوبَ جي فون تي ٻڌايل انهيءَ جملي تي به ٿي، جنهن ۾ هُنَ چيو ته: ”مون کي رحمت الله ماڃوٺيءَ چيو هو ته پنهنجا نظمَ اَمَر کي ضرور پڙهائجانءِ“. مان جڏهن به ايوب گُلَ جي باري ۾ سوچيندو آهيان، سگريٽَ جي سُفيد دونهين پُٺيان چشمي جي هُنَ پار ٻَه روشن ۽ سوچيندڙ اکيون منهنجي سامهون اچي وينديون آهن. جيڪڏهن اوهان واقعي به شاعري پڙهڻ جو مزو ماڻڻ ڄاڻو ٿا ته، توهان ايوب گُلَ جا نثري نظم پڙهندي غير محسوس طريقي سان پنهنجو پاڻَ کي انهن نظمن جي موسَمَ ۾ لهندي ۽ رلمل ٿيندي محسوس ڪندئو. بلڪل هي اهي ئي ته نثري نظمَ آهن، جيئن نثري نظمَ کي هئڻ گهرجي. باقي آڏن ابتن خيالن جي سِٽُن کي ننڍو، وڏو، ٻيڻو، ڏيڍوڻو ڪري نثري نطمَ جي اوساري ڪرڻ وارا ته کوڙَ آهن پاڻ وٽ ـــ ايوب جا نظمَ ڪنهن پراچين دؤر جي عرب شهزادي جي گهوڙي جي ٽاپوليءَ جهڙا به آهن ته سندس هَٿَ ۾ جھليل چمڪندڙ تلوار جهڙا به، هُنَ جا نظمَ اُنهيءَ شهزادي جي جُستجوءَ جو مرڪز بڻيل ڪنهن شهزاديءَ جي ريشمي لباس جهڙا به آهن ته ڪٿي ڪٿي سندس جسماني بيهڪَ جي هيٺ مٿانهين جهڙا به. مان انهن ڪيفيتن کي هڪ سؤ هڪ پرسينٽ محسوس ڪري سگهان ٿو، جن ڪيفيتن ۾ ايوب گُل رُنو آهي، تڙپيو آهي، دُکيو آهي ۽ جن ڪيفيتن ۾ سندس هي نظم ئي سندس سهارو بڻيا آهن.