ڏور کان آيل قصي بن ڪلاب
چوٿين صدي عيسويءَ جي شروع ٿيندي ئي ٻي سال مڪي ۾ آل اسماعيل جو هڪ ناليوارو همراهه ڪلاب بن مره گذاري ويو. همراهه ڏاڍو ذهين ۽ هوشيار هو، اصل نالو حڪيم هئس، مڪي کانسواءِ اُتي هر سال حج جي موقعي تي عرب صحرا مان ايندڙ پَرانهين ۽ قريبي هنڌن تان ايندڙ ماڻهن کي سندس اوچتو گذاري وڃڻ ان ڪري به ياد رهيو ته هن هڪ يادگار قائم ڪيو هو.
هي اهو همراهه هو جنهن عربي مهينن کي سڄي سال جا نالا ڏنا هئا، جيڪي اڃا سوڌو هلندا پيا اچن.
اُن شخص جي نالي سان رائج ٿيندڙ ٻن حقيقتن ۾ اُنهن ٻارهن مهينن کان وڌيڪ اهي ٻه نالا هئا، جن مان هڪ نالو اهڙو ته قائم رهڻو هو ، جنهن جي لاءِ جهان جوڙيندڙ اها سڄي راند سجائي آهي،
اهي ٻه نالا سندس پٽن جي اولادن مان ٽي پيڙهيءَ تي اچڻ وارا هئا.
هن جي وڏي وٽ زهره جي پوٽي جي نياڻي ’سيده آمنه‘ کي اچڻو هو. جنهن جي ڀاڳ ۾ خدا جو محبوب آخري رسولصه جي امڙ ٿيڻ لکجڻون هو. هن جي ٻي پُٽ جي پوٽي جي پُٽ کي عبدالله ٿيڻو هو. جنهن کي آخري رسول ﷺ جي والد محترم ٿيڻ جو شرف حاصل ٿيڻو هو.
ڪلاب جو اهو ٻيو اهم پٽ قصي هو، قصي اڃا ٿڃ پياڪ ٻار ئي هو، جو سندس پيءَ ڪلاب بن مروه گذاري ويو.
هن جي امڙ فاطمه بنت سعيده بيوه ٿي ويئي .
عرب سماج ۾ وڌوا جي ٻي شادي کي نه ان وقت خراب سمجهيو ويندو هو. نه اڄ سمجهيو وڃي ٿو. ٿڃ پياڪ ٻارڙي جي امڙ فاطمه ٻي شادي ڪري ورتي، هوءَ جنهن سان پرڻي اهو عربستان جي صحرا جي ڏورانهين اُترين اولهه علائقي شام جي هڪ سرحدي قبيلي عذرا جو سمجهدار همراهه ربيع بن حرارم هو. ممڪن آهي ته واپار جي سلسلي ۾ سندس اُتان لنگهه ٿيو هجي يا هو حج جي ڏينهن ۾ مذهبي فرض ادا ڪرڻ جي لاءِ مڪي آيو هجي. بهرحال ربيع بن حرام فاطمه سان پرڻيو. ته کيس پنهنجي نئين ڪنوار کي پنهنجي قبيلي ۾ وٺي وڃڻو پيو.
هوءَ ساڻس هلي ويئي.
ويندي ويندي هوءَ پنهنجي ٿڃ پياڪ ٻار قصي کي پاڻ سان گڏ وٺي ويئي.
وڏو پُٽ زهره جوان هو. قصيءَ کان وهيءَ ۾سترنهن ارڙهن سال وڏو هو، هو پنهنجي ڏاڏاڻي ڏيهه مڪي ۾ ئي رهي پيو. قصي جو ٻالڪپڻو ، ننڍپڻ ۽ شروعاتي جواني شام جي سرحدي علائقي ۾ قبيلي عذرا ۾ گذريا. جڏهن جوان ٿيو ته واپس پنهنجي ڏاڏاڻي ڏيهه مڪي موٽي آيو. مڪي ۾ رهندڙ سندس ناناڻن ۽ ڏاڏاڻن جي قربدارن کيس محبت مان قصي چوڻ شروع ڪيو، نه ته سندس اصل نالو زيد هو، جيستائين هو مڪي موٽي نه آيو هو. تيستائين ڪنهن به کيس قصي نه چيو هو.
ڇو ته قصي جي معنيٰ آهي ”پري کان آيل.“
هي شايد پري کان نه اچي ها جيڪڏهن ساڻس، سندس پري جي ويڳي پيءَ جي قبيلي عزرا جي هم عمر ڇوڪرن سان ملهه ۽ تيراندازيءَ جو مقابلو نه ٿئي ها، آل اسماعيل ڪٽنب جي مردن ۾ جتي مرداڻي سونهن ۽ سوڀيا ڀرپور هئي، اتي منجهن بهادري ۽ سورهيائيءَ جون صفتون به سَرس هيون. خاص ڪري هن قبيلي جي مردن کي ته تيراندازي جو چشڪو هو، نشانو به سٺو هوندو هئن، ويڳي پيءَ جي قبيلي عذرا جي هم عمر ڇوڪرن سان راند ۾ جڏهن زيد نشاني بازيءَ ۾ اڳڀرو نڪري ويو ته هو ساڻس وڙهي پيا.
هي به وڙهيو
ڪجهه ٺونشا هنيائين، ڪجهه کاڌائين .
دل ئي دل ۾ مايوس ٿيو ته هو هيترا سارا ۽ هي هڪڙو.
گهر اچي ڳالهه امڙ کي ٻڌايائين.
ٿي سگهي ٿو ته سندس امڙ فاطمه زيد جي لاءِ اُن مهل پيار مان قصي لفظ استعمال ڪيو هجي ته پٽڙا تون پري واري هنڌ جو آهين. هتي تنهنجي وهيءَ جا ڇوڪرا تنهنجو جوڙ جيس نه آهن. تنهنجو قبيلو ته ان ماٿريءَ جو سرواڻ آهي، جتي سڄي عربستان وارا سال ۾ هڪ ڀيرو پنهنجي ٿڪل ڏاچين تي چڙهي ايندا آهن، اتي موجود خدا جي سڳوري گهر جو سڄي جهان وارا طواف ڪندا آهن، اهو تنهنجي ڪٽنب جي وڏڙي ابراهيم ۽ سندس پٽ اسماعيلعه نبين جي هٿان جڙيل آهي،
امڙ شايد زيد کي سندس وڏڙن جا ڪجهه دلچسپ قصا ٻڌايا. خدا جي گهر جو اهڙي ته دل پذير انداز سان نقشو پيش ڪيو، جو زيد بي چين ٿي پيو. دل ۾ پڪو پهه ڪيائين ته کيس امڙ کان ڇونه وڇڙڻون پوي. امڙ پٽڙي جي سفر لاءِ بي تابي ڏٺي ته چيائين ڪجهه ڏينهن ترسي پئو، تنهنجو علائقو ته اهڙو آهي جتي پنهنجا ئي نه پر پراوا به سال ۾ هڪ ڀيرو ويندا آهن، حج جو مهينو ويجهو اچڻ ڏي، پوءِ ڏسج ته ڪيئن نه اُٺن جون ڊگهيون ڊگهيون قطارون، لبيڪ لبيڪ چوندي اوڏانهن ويندي نظر اينديون. تون به انهن مبارڪ ڏينهن ۾ اهڙي ڪنهن خوشنصيب قافلي سان هليو وڃج.ايئن ئي ٿيو.
قبيلي قضاع جي ڪنهن قافلي سان گڏ سفر ڪندو زيد مڪي اچي پهتو. مڪي ۾ سندس وڏو ڀاءَ زهره موجود هو. زهره جون اکيون خراب ٿي ويون هيون، پر هو پنهنجي ڀاءُ کي گلي سان لڳائيندي زور زور سان چوڻ لڳو.
منهنجو پري رهندڙ ڀاءَ اچي ويو. منهنجو قصي اچي ويو.
خدا جو قسم آءٌ هن جي آواز کي سڃاڻان ٿو، سندس شبيهه ياد اٿم، آءٌ ته سالن جا سال تنهنجي اوسيئڙي ۾ سوچيندي سوچيندي انڌو ٿي ويو آهيان. تون منهنجو يوسف آهين، زهره روئيندي چيو. سڏڪندو رهيو، قصيءَ کي ڀاڪرن ۾ ڀريو بيٺو هو، اهو ئي زهره، بنو زهره جو سردار بڻيو، جنهن قبيلي مان سيده آمنه جو جنم ٿيو. هو روئيندي سڏڪندي چوڻ لڳو، منهنجو ڀاءُ منهنجي قبيلي ۾ اچي ويو.
قصي ڇا آيو، آل اسماعيل ۾ نئون حوصلو پيدا ٿي پيو.
پاڻ سهڻو ۽ سگهاري هڏ ڪاٺ جو ڌڻي هو.
هن سان شام جي سرحد وٽ ڇڏي آيل پنهنجي ويڳي ڀاءُ ربيع بن حرام جي قبيلي عذرا جي طاقت به هئي، سندس امڙ فاطمه جي پٺيان اُتي سندس ٻيا به ڪيترائي ڀائر پيدا ٿيا هئا. خاص ڪري ’زراح‘ نالي ماٺيڻو ڀاءُ ساڻس گهڻو پيار ڪندو هو، مڪي ۾ به سندس قبيلو معزز هو ، بظاهر ته مڪي جي سرداري ۽ ڪعبي جي متولي (مجاوري) جون چاٻيون بنو خزاعه وٽ هيون، ۽ بنو خزاعه جي ئي هڪ رئيس عمرو بن لحي جي آندل ’هبل‘ بت کانپوءِ ڪعبي جي اندر ۽ اڱڻ ۾ بتن جي گهڻس ٿي ويئي هئي، ماڻهن زم زم جي کوهه کي وساري ڇڏيو هو. جيڪو مڪي مان ڀڄندي ڀڄندي بنو جرهم وارا لَٽي ويا هئا. ان کوهه جي اندر هنن ڪعبي ۾ نذر ۽ نياز جو سامان، سون مان جڙيل ٻه هرڻ، ڇهه جڙاءُ دار تراڙيون ۽ حجر اسود به لڪائي ڇڏيو هو. زم زم جو کوهه بند هو، سڳورو آسماني پٿر حجر اسود پردي ۾ پيو هو. شايد اُن ڪري خدا جي گهر ۾ انسانن جي گهڙيل انسان کان به حقير بُتن جو راڄ هو.
قصي اچي ويو.
راڄ ته مڪي بنو خزاعه جي ”حليل“ نالي همراهه جو ئي رهيو، پر حليل جي جوان جماڻ سُهڻي ۽ سدوري ڌيءُ حبي جي دل پري کان آيل سهڻي جوان قصي کٽي ورتي. امڪان اهو آهي ته حبي پنهنجي اندر جي ڳالهه پنهنجي پيءُ سان سَلي هوندي يا پيءَ پاڻ ئي پڙهي ورتي هوندي. قصو ڪوتاهه قصي جي شادي مڪي جي رئيس زادي حبي بنت حليل سان ٿي ويئي، ٿورن ئي ڏينهن ۾ قصي پنهنجي شخصيت جي قيد سان پنهنجي سهري حليل خزاعي جي دل به جيتي ورتي، حليل کي خبر هئي ته جنهن گهر جون چاٻيون هو پنهنجي کيسي ۾ کڻيو پيو هلندو آهي، اهو جوڙڻ وارا قصيءَ جا وڏڙا ئي آهن، ڪعبي جي مجاوري جو حق قصي کان وڌيڪ ڀلا ٻيو ڪنهن جو ٿي سگهي ٿو؟ چون ٿا ته حليل خزاعي پنهنجي جيئري ئي پنهنجي جانشيني لاءِ پنهنجي پٽن بدران پنهنجي ناٺي قصيءَ کي چونڊي ورتو هو، اهو به چيو وڃي تو ته جڏهن حليل خزاعي مرڻ لڳو ته هن ڪعبي جي چاٻي پنهنجي ڪنهن پُٽ کي ڏيڻ جي بدران پنهنجي نياڻي حبي زال قصي کي ڏني.
حبي جو چاٻي بردار المتحرش هو
ڪُنيت هن جي ابو غشان هئي
چون ٿا حبي چوندي هئي ته آءٌ نه ڪعبي جو دروازو اُپٽي سگهان ٿي، ۽ نه پوري سگهان ٿي. پوءِ چاٻي کڻي ڇو ڦرندي وتان .
ابو غشان ڄاڻي ۽ سندس ڪم
ابو غشان ڪهڙو پرائو هو
حبي جو پنهنجو پُٽ هو
قصيءَ کان اڳ واري مڙس جو
قصيءَ جو ويڳو پُٽ
هڪ ڏينهن قصيءَ ابو غشان جي دعوت ڪئي.
ويڳي پيءَ ۽ پُٽ ۾ بي تڪلفي هئي
هئا به ٻئي واپاري پيشه
هِتان هُتان جا سودا ڪندي قصي ڪعبي جي مجاوري جي حق لاءِ خدا جي گهر جي چاٻي جو اگهه پُڇيو، چاٻي بردار ابو غشان فنون لطيفه جو شوقين هو.
چيائين هڪ سارنگي ۽ هڪ شراب جي کَلي. قصي ٻئي شيون کڻي سندس هنج ۾ رکيون ۽ ڪعبي جي چاٻي کڻي ورتائين. ابوغشان جي گهاٽي واري ان سودي جي لاءِ اڄ سوڌي عربستان ۾ هڪ چوڻي مشهور آهي.
”اخسر حصفقه من ابي غشان. “
يعني هي سودو ته ابي غشان جي سودي کان گهاٽي وارو آهي.
بهرحال سودو ٿي ويو ، قصي ڪعبي جو مجاور چاٻي بردار ٿي ويو.
حبي به اتي ئي هئي، هوءَ پلي نپني ئي مڪي جي رئيس خليل خزاعي جي گهر ۾ هئي، کيس پنهنجي گهر واري کي مڪي جو رئيس ٿيندي ڪهڙو رنج ٿي سگهيو ٿي.
گهر ۾ مسئلو ته نبرجي ويو، پر حبي جي قبيلي خزاعي وارن کي اهو سودو پسند نه آيو. هو ڪاوڙ جي پيا، هُنن تلوارن جي زور تي اهو حق کسڻ جون تياريون شروع ڪري ڇڏيون.
قصي ته تلوارن سان کيڏندي وڏو ٿيو هو،
آل اسماعيل ڄمندي ئي تير اندازيءَ ۾ ڄام هئا
قصي پنهنجو قبيلو گڏ ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو
لڙائيءَ جون تياريون شروع ٿي ويون
قصي هڪ گهوڙي سوار پري شام جي سرحد لڳ ويٺل پنهنجي ويڳي ڀاءُ ’رزاح بن ربيع‘ ڏانهن ڊوڙايو. رزاح ٽي سئو گهوڙي سوار وٺي مڪي پهچي ويو، گڏ پنهنجن ويڳن ڀائرن حسن، محمود ۽ پسران ربيع ۽ قضاء کي به ڀاءُ جي لاءِ سڏيائين، هجيڏانهن آل اسماعيل جيڪي زماني جي حالتن جي ڪري مڪي جي اندر ۽ ٻاهر ٽڙيا پکڙيا ويٺا هئا. سي به مِڙي مُٺ ٿي ويا. قصي پنهنجي اٺين پيڙهي جي وڏڙن جي ماڻهن نفر بن ڪنانه کان وٺي پنهنجي ڀاءَ زهره جي اولاد تائين سڀني کي هڪ ئي صف ۾ کڙو ڪري ڇڏيو.
جهيڙو نبرجي ويو.
جنگ جو مقصد ڪعبي جي وڃايل مجاوري ۽ سار سنڀال واپس وٺڻي هئي. ڪيترين ئي پيڙهين کان آل اسماعيل جي قبيلن کي گڏي قريش قبيلا سڏرائڻون هو.