آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

پاتم جھاتي جهان ۾

ھي ڪتاب شيام ڪمار جي لکيل آتم ڪٿا آھي. تاج بلوچ لکي ٿو:
”شيام ڪمار جي آتم ڪٿا اندر ”ڪردارن“ ۽ ”فنون“ جي گھڻ رخائين ۽ اڻ ڳڻت انيڪتا ڏسي تپرس ۾ ويڙھجي وڃبو آھي. انھن ڪردارن ۾ ”ماڳ“ به ساھ کڻندا ۽ زندھ محسوس ٿيندا آھن. انھن اندر راوڻ، اٽيلادي ھُن، چنگيز جھڙا انسان ڪش ڪردار به آھن، ۽ مھاتما ٻڌ، سقراط ۽ البرٽ شويٽرز جھڙا امن پسند روح به. انھن اندر ليوڪريشيا بورجيا، ڪيٿرائن دي گريٽ ۽ قلوپطره جھڙا حسين ۽ من موجي چھرا به آھن، ۽ ميرا، قرت العين طاھراه، ميري مگدلين جھڙيون نفيس، ٻھڳڻيون ۽ پوتر آتمائون به ٽلنديون رھن ٿيون. سندس آتم ڪٿا اندر ”پيار“ سدائين دک، ڀوڳڻا، غم ۽ اُداسي جو سبب بڻجندو ڏيکاري ڏئي ٿو: وطن سان، ڪامڻي سان، الوھي شبيھه سان يا تخليقي عمل سان؛ سڪون (باطني ۽ خارجي) کي ڊانواڊول ڪندو رھي ٿو. پر، ”لفظ“ ۽ ان مان اُپجيل ”ھيئت“ سان محبت جو مٺاس ڪڏھن جھڪو نٿو ٿئي.“
  • 4.5/5.0
  • 2081
  • 243
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book پاتم جھاتي جهان ۾

حق واسطا محفوظ

ڪتاب جو نالو: پاتم جھاتي جھان ۾
موضوع : آتم ڪٿا
ليکڪ : شيام ڪمار
ڇاپو پھريون : ڊسمبر 2015ع
فني سھڪار : ماھوار سوجهرو
ڇپيندڙ : ذڪي پرنٽرز، ڪراچي
ناشر : سنڌ ادبي اڪيڊمي ڪراچي
لي آئوٽ ۽ ٽائيٽل : فھيم سولنگي
ڇپائي جو سال : 2015
قيمت : 400 روپيا
ڊجيٽل ايڊيشن: 2020ع
سنڌ سلامت ڪتاب گهر
books.sindhsalamat.com




ھيءُ ڪتاب ڊجيٽل ايڊيشن جي صورت ۾ محمد سليمان وساڻ، سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام ڪراچيءَ پاران پڌرو ڪيو

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”پاتم جهاتي جھان ۾“ اوهان اڳيان پيش آهي. ھي ڪتاب شيام ڪمار جي لکيل آتم ڪٿا آھي. تاج بلوچ لکي ٿو:
”شيام ڪمار جي آتم ڪٿا اندر ”ڪردارن“ ۽ ”فنون“ جي گھڻ رخائين ۽ اڻ ڳڻت انيڪتا ڏسي تپرس ۾ ويڙھجي وڃبو آھي. انھن ڪردارن ۾ ”ماڳ“ به ساھ کڻندا ۽ زندھ محسوس ٿيندا آھن. انھن اندر راوڻ، اٽيلادي ھُن، چنگيز جھڙا انسان ڪش ڪردار به آھن، ۽ مھاتما ٻڌ، سقراط ۽ البرٽ شويٽرز جھڙا امن پسند روح به. انھن اندر ليوڪريشيا بورجيا، ڪيٿرائن دي گريٽ ۽ قلوپطرہ جھڙا حسين ۽ من موجي چھرا به آھن، ۽ ميرا، قرت العين طاھراه، ميري مگدلين جھڙيون نفيس، ٻھڳڻيون ۽ پوتر آتمائون به ٽلنديون رھن ٿيون. سندس آتم ڪٿا اندر ”پيار“ سدائين دک، ڀوڳڻا، غم ۽ اُداسي جو سبب بڻجندو ڏيکاري ڏئي ٿو: وطن سان، ڪامڻي سان، الوھي شبيھ سان يا تخليقي عمل سان؛ سڪون (باطني ۽ خارجي) کي ڊانواڊول ڪندو رھي ٿو. پر، ”لفظ“ ۽ ان مان اُپجيل ”ھيئت“ سان محبت جو مٺاس ڪڏھن جھڪو نٿو ٿئي.“
ھي ڪتاب 2015ع ۾ سنڌي ادبي اڪيڊمي ڪراچي پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون ڊاڪٽر اي ڪي پنجواڻي صاحب جا جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي سنڌ سلامت ڪتاب گھر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪلي.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پراسرار تخليقڪار: مھاڳ: تاج بلوچ

ادبي دنيا اندر ”آتم ڪٿا“ جو اصطلاح، باقاعدي سڀ کان اول ھاڪاري شاعر سوُٿي (Southy 1809) استعمال ڪيو.
ڊاڪٽر جانسن چيو، ”آتم ڪٿا تخليقڪار کان بھتر ٻيو ڪو ڪونه سرجي سگھندو.“ جيتوڻيڪ اھو ڪُلئو غور ۽ بحث طلب ضرور آھي، ڇو جو سرگزشت اڪثر ڪري افسانوي رنگ ۾ رنڱيل ھوندي آھي. بلڪه ڪجھه لکڻين جو انداز ۽ اسلوب ”فڪشن“ جي قالب ۾ مڙھيل ٿئي ٿو جھڙوڪ گوئٽي جي آتم ڪٿا ”ورٿر جا ڏُک“ ، جيمس جوائس جي ناول جي صنف ۾ ”جوڀن جي ويس ۾ فنڪار جي تصوير“ ، ھينري ملر جي جيون ڪھاڻي ”ڪينسر جي حلقي ۾“ سمرسيٽ ماھم جي جيوني ناول جي ويس ۾ ”انسان جي ٻانھپ“، ڊينئل ڊيفو جي ”رابنسن ڪروسو“ اسٽيرن جو ”جذباتي سفر“، ورڊس ورٿ جي شاعراڻي قالب ۾ رچيل ”آلاپ“ يا ”شروعات“ . . . وغيرھ.
ڪلاسيڪي زمانن اندر تاريخ ۽ آتم ڪٿا جو اچرج ۾ وجھندڙ ميلاپ نظر آيو. ھيروڊوٽس جا ”تاريخي داستان“ زينوفون جي ”بلندين طرف چڙھائي“، جيولس سيرز جون ”تفسيرون“ . . . پر، مارڪس آريلئس (ٻي صدي عيسوي) جي واعظاڻا جيوني ”ذڪر ۽ فڪر“، کان پوءِ سرگزشت جي انداز ۽ صورت ۾ تبديلي جا آثار ظاھر ٿيندا رھيا.
ان بعد چوٿين صدي عيسوي ۾ سينٽ آگستائين جي ”اعترافات“ جي اشاعت کان پوءِ، جن اندر ذاتي روحاني تجربو، وجداني ڪيفيت ۽ گھرو شخصي نفسياتي تجزيو روان دوان نظر اچي ٿو. اھا صنف نئون جنم وٺندي ڄڻ ڪَرَ موڙي اٿندي ڏيکارجي ٿي ۽ انسان اندر موجود باطني دنيا جي رنگا رنگ ڪيفيتن جي سمونڊ ۽ ڪائنات کان به بي انت گھرائي ۽ وسعت ڇلڪندي نظر اچي ٿي.
ان کان سواءِ سرگزشت جو ھڪ ٻيو نرالو ۽ دلڪش روپ ڊائري، نوٽ بڪ ۽ جرنل جي صورت ۾ پڌرو ٿيندو رھيو آھي.
ان زمري ۾ آندري بيد، سارتر، البرٽ ڪامو جا جرنل ادب فن ۽ ڪلچر جي ميدانن ۾ نھايت اھم مقام ماڻين ٿا. چي گويرا، جنرل گياپ، جيولس فيوچڪ ۽ ٽن اڌ پکڙيل مکڙين: اين فرئنڪ، گيتانجلي ۽ تورُودت جون ڊائريون (نثري ۽ نظمي) قلبي ڪيفيتن ۽ وارداتي عڪسن ۽ سروم دکم دکم جي مصوري جو نادر ۽ امٽ شاھڪار جي حيثيث ماڻين ٿيون. اھي ٽيئي معصوم روح ويھن ورھين جي عمر کان ڇھڻ کان اڳ ۾ ئي ”عدم واسي“ ٿي ويا. ھنن کي ساريندي چوٿين صدي ما قبل مسيح جي نامياري يوناني شاعر ۽ ڊرامانويس مينندر جو درد ڀريو نغمو ياد پوي ٿو:
”جنھن سان ديوتائون پيار ڪن ٿا
اُھي جواني ۾ اجل جو شڪار ٿين ٿا!!“
شيام ڪمار جو نالو، پھريائين پھريائين مون مرحوم رشيد ڀٽي جي ڪھاڻين ۾ پڙھيو – شيام ڪمار ھرنائي ۽ حنيف ڪارو ۽ ٻيا ڪيئي. پر شيام ڪمار منھنجي ھئين تي ھري بيھي رھيو. طويل عرصي کان پوءِ خبر پئي ته ھو اسان جي وڏي ڀاءَ سردار محمد حسن خان بُلو جو گھاٽو يار آھي ۽ اسان جي ڳوٺ به ايندو ويندو ھو. پاڻ ۾ ڏاڍيون ڪچھريون پيا ڪندا ھئا ۽ کاڄين پيڃن جو دور به پيو ھلندو ھو. پر آئون ھجان ڳوٺ ۾ ته ساڻس ملان.
2004ع ڌاري سوجھرو جي آفيس ريگل ٽريڊ سينٽر جي ستين ماڙ تي ھئي ۽ ھڪ ڀيري ڏاڪا لتاڙي اچي مون سان مليو. سوجھرو وٽس ڪوئيٽا ويندو ھو ۽ ڪوئيٽا جي ادبي حلقن ۾ سوجھري ۽ سوجھري ۾ ڇپيل مواد بابت دانشورانه سطح تي بلوچ، اردو، بروھي ۽ سنڌي دانشور بحث ڪندا رھندا ھئا. جڏھن شيام مون سان مليو ته اھي سڀ قصا مون کي ٻڌايائين.
مون کي ھلڪي سلڪي اڳ به خبر ھئي ته جڏھن ھندستان کان ٻاھرين مھاجر لڏي اچي سکر تي قبضو ڪيو ته شيام ڪمار ۽ ان جي ڌرم سان تعلق رکندڙ بي انت ماڻھن کي پنھنجن ئي گھرن مان تڙي بي گھر ڪرڻ جو سازشون ھليون ۽ انھن ڏاڍيون تڪليفون به ڏٺيون پر خاص طرح سان شيام ڪمار وارا ته محفوظ رھيا. پر گھر محفوظ رھي نه سگھيو لٽجي ڦرجي ويو. شيام جا چاچا قائم الدين خان جتوئي (جيڪو انھن ڏينھن ۾ سکر جو وڏي ۾ وڏو وڪيل ھو) سان بردارانه لاڳاپا ھئا. جيڪي شيام ڪمار جي گھر وارن کي پنھنجي گھر وٺي ويا ۽ اھي جتوئي صاحب جي گھر ۾ طويل عرصي تائين گھر ڀاتي طور رھيا پيا ھئا ۽ ٻاھران آيلن جي ڌٻڙ ڌونس کان به ڪجھه عرصو محفوظ رھيا.
ورھاڱي جي نتيجي ۾ شيام لاءِ ان ڪچڙي ڄمار اندر فسادن ۽ ان بعد نفرتن جو اِشو پنھنجي جاءِ تي صرف ”خارجي“ اھميت جو حامل ئي ڪونه ھو پر، وقت جي لھرن تي وھندي ان جا گھڻ پاساوان نفسياتي راڱا ۽ زخم سندس ”روح“ تي ڏنگن وانگر نقش ٿي ويا ۽ ڳپل وقت تعليم کان نروھيو ٿي ”شودائپ“ جي اونداھي غار ۾ ڌڪجي ويو. ڀاڳ ڀلارا ھئس جو سن پنجاھ جي اوائل ۾ ستت ئي ساکرو ساڃھه وندن جي صحبت ۽ سنگ کيس ان آراھ مان ٻاھر ڪڍي ورتو. مقبول صديقي، مرغوب بخاري، تنوير عباسي، نياز ھمايوني، مولائي شيدائي، شيخ حفيظ، نورالدين سرڪي وغيره. ھنن جي سنگ ۽ رنگ ۾ سندس ذات اندر ھاڪاري ارڏائپ، مزاحمت ۽ ڌرتي لاءِ حب جي سلي ڦٽي ڦلارجي ڄڻ ”گيا“ جي مثالي وڻ جھڙي صورت اختيار ڪري ورتي ۽ ان کي مختلف ھنڌن ۽ ھوائن پاران ريج ملندو رھيو. ھر ھنڌ ڊوھ جي شڪار ٿيل ڌرتي ڌڻين ۾ خود اعتمادي ۽ پنھنجي ساک جو جذبو اُڀارڻ کي مشن بڻايائين ۽ وقار ماڻھپي ۽ ڪلچرل نجپڻي جي فڪري ڌارا کي ڦھلائڻ ۾ ڪٿي به گوٿناٿي ڪندي ڏسڻ ۾ نٿو اچي.
”نفرتن“ جو ڊراپ سين ٿيڻ کپي ٻي صورت ۾، خدا نه ڪري، نئين سانچي ۾ گھڙيل بائبل جي تخليقي اڳڪٿي حقيقت ۾ بدلجي نه وڃي:
”خدا نوح کي انڊلٺي علامت ڏيکاري
آئينده پاڻي جو ورجاءُ بلڪل بند،
صرف باھ ئي باھ ھوندي !“
ورھاڱي کان اڳ ۽ پوءِ به سکر جي ھيٺين جھونن ماڳن تي ڪنھن نه ڪنھن بھاني طواف ڪندو رھيو. ڄڻ اھي سندس ساھ جي ٽور ۾ سمايل ھئا:
Green Shop 51 فريئر روڊ
رئوف اينڊ برادرس جنرل اسٽور اينڊ بڪ شاپ، فريئر روڊ
جي.بي منگھا رام بسڪٽ فئڪٽري، شڪارپور روڊ
جي. بي منگھارام بسڪٽ فئڪٽري، شيخ شينھن روڊ
آمريڪن بار، لال بازار سامھون
ريئو گراف فوٽو اسٽوڊيو، فريئر روڊ
ساڌ ٻيلو
زنده پير
لائڊ براج
آدم شاھ جي ٽڪري
سندر شيوڪ سڀا لائبريري
سندس جيون ڪٿان اندر ذاتي واردات کي آفاقيت جو ويس پھرائڻ جي ڪوشش ۾ پنھنجو پاڻ، پنھنجي آواز ۽ پنھنجي گم ٿيل شخصيت کي تلاش ڪرڻ جو عزم ۽ جتن لياڪا پائيندو ڏسجي ٿو.
تپرس ۾ وجھندڙ سندس تشبيھون، گھڻو ڪري، روايت کان ھٽي ۽ ذاتي آزمودي ۽ مشاھدي تي بيٺل آھن.
اڄوڪي دور ۾ گناھ ۽ ثواب، نيڪي ۽ بدي، اونڌھ ۽ روشني جي وچ ۾ ڪا پڪي ۽ يقيني ليڪ ڪڍي نٿي سگھجي. ماڻھو پنھنجي سڀاءُ ۽ جبلت جي لحاظ کان جيڏو اونھو، پيچده ۽ تھه دار آھي ڪالھوڪي يُگ جي فنڪار ۽ فيلسوف کي ان جي ڪا مڪمل ڄاڻ بلڪل ڪونه ھئي. اوڻھين صدي جي آخري اڌ ۽ ويھين صدي جي فڪري ڏاھپ ۽ نفسياتي ڄاڻ جي روشني ۾ ھينئر ان حقيقت تان پردو کڄي چڪو آھي ته ڪوبه انسان صرف نيڪ ھوندو آھي ۽ نه ئي بد. انساني شعور، تحت الشعور ۽ لاشعور متعلق نفسيات تي بحثن وسيلي اھا سُڌ پئي آھي ته انسان بي انتھا پراسرار آھي. ان سلسلي ۾ ڊارون، مارڪس ۽ فرائڊ جي تحقيقي علم وڏو ڪردار ادا ڪيو آھي.
پاڪستان جي سونھن ڀريل ادبي فني ۽ ثقافتي صورتن کي ”بدعنواني جي ڌٻڻ“ ۾ ڪرندو ۽ ڦاسندو ڏسي سائبيريائي پکين وانگر ساھ پٽڻ خاطر سن 1990ع کان سرحد جي ھُن پار ايندو ويندو رھيو آھي. پر بدقسمتي سان ديوتائن جي ھُن ڌرتي تي به ”سرجڻ ھارن“ جي سٿ جو وڏو معتبر ڀاڳ ساڳئي قسم جي ڌٻڻ ۾ ڪرندو ۽ ان جي ڪنارن تي بيٺل نظر ايندو رھي ٿو.
انھي سٿ جي مختلف سرڪاري خواھ غيرسرڪاري ادبي ثقافتي ادارن، اڪيڊمين مٿان اھڙن ناڪاري اثرن جي ڇاپ وقت جي وھڪ ۾ گھري ۽ وڌندي محسوس ڪئي اٿائين. فن ۽ فنڪار ڪوريئڙي واري ڪمرشل ڄار ۾، شعوري خواھ غير شعوري طور ائين ڦاسندو وڃي جيئن اوڻويھين صدي جي فرانس ۾ ۽ ويھين صدي جي روسي سرڪاري اڪيڊمين پاران تخلقيت کي نظرانداز ڪندي حڪومتي راڳ آلاپڻ وارن رچناڪارن کي ”مان ۽ مريادا“ بخشي ويندي ھئي (مثال طور نظرانداز ڪرڻ وارن ۾ زولا ۽ گورڪي جھڙي قدآور شخصيتن جا نانءٌ وٺي سگھجن ٿا) تيئن ھتي به چو چواءُ، گروه بندي ۽ ڪرپٽ Practicesوسيلي ”من گھڙيل“ سرجھڻارن کي نوتو ڏيئي، مان پترن سان نوازي ”لفافن“ ۾ لڪشمي جي لست وٺائيندي ڏسندو رھيو آھي ۽ ساڳي ريت سرحد جي ھِنَ طرف جي ادارن يا ”وس وارن“ فردن طرفان به ادب فن ۽ ثقافت جي مقدس نانءُ تي ”اھڙن“ ئي فردن جي لاڳيتي اچ وڃ پَسندو رھيو آھي. ٻنھي پاسيSo Called value جي لحاظ کان سِڪو ھڪ ئي آھي صرف ”مورتون“ بدليل آھن.
شيام ڪمار پنھنجي جيوني ۾ روھڙي سان اُنسيت جو ڪارڻ پنھنجي گھر واري، بيدل، بيڪس، سوا لک ”بيضرر“ پيرن جون قبرون ۽ نرالي رنڱ ۾ رتل اتان جون ”ڪامڻيون“ ته ڄاڻايون ئي آھن پر، ان کان سواءِ گجواڻي گھٽي ۾ رھندڙ سس جي ڀيڻيوي صوفي گورڌن داس (ماستر جيٺانند جو پيءُ) بابت به ڄاڻايو آھي ته سچل سرمست سان سندس عشق سنڌوءَ جي اجھل وھڪ جيان رھيو آھي ۽ وٽس ھڪ بزرگ عاشق جيئڙو قاضي علي اڪبر درازي به ايندو رھندو ھو. (امر جليل جو چاچو). اھي ٻئي ڄڻا سنڌو جھڙي سدا وھڪ ڪارڻ وحدت الوجود جي لڙي ۾ پوتل ”يڪ وجود دو قالب“ وانگر ڀاسندا ھئس. علي اڪبر درازي سچل جي فڪر فن ۽ ذڪر بابت لکيل چوپڙيون سندس لاءِ ضرور کڻي ايندو ھو. اھي ٻئي ڄڻا پنھنجي ناموجودگي جي ”وجود“ ۾ سندس يادن اندر روھڙي لاءِ اُڪير ۽ اڪنڍ کي روشن ڪندا رھندا ھئا. ۽ اھا روشني سندس وجود ۾ اڄ به ڀرڀور طاقت سان موجود آھي.
تنوير عباسي ۽ اسان سچل جي ميلي تي ڪنھن فنڪار کان ڀٽائي جي ڪلام ٻڌڻ جي فرمائش ڪندا ھئاسين ته ڀنڊڻ ٻري ويندو ھو. قاضي درازي اصل ڪپڙن کان ٻاھر نڪري ويندو ھو ۽ پوءِ اسان ھڪ تسلسل ۾ ، ڀٽائي جو ڪلام ھن جي چِڙ ٺاھي ڇڏي.
شيام ڪمار جي ”جيون ڪٿا“ يا ”فڪشن“ يا ”نان فڪشن“ وارين رچنائن جون پاڙون پرائوست آندري ييد، جيمس جوائس جي لکڻين وانگر ”پنھنجي ڌرتي“ ۽ ان جي مٽي سان واڳيل ۽ ان مان اُپچيل صحت مند قدامت ۽ ڪلاسيڪت جي اوچي آدرشي اسپرٽ ۾ پختيون کُتل آھن ۽ انھن جي ميلاپي آميزش مان ڦٽل ”صورتون“ طاقتور ۽ ھاڪاري جديديت جي سنگ ۽ انگ ۾ رڱجي پنھنجي ”ثقافتي ۽ ادبي“ ورثي کي ھڪ گلدستي جو روپ ۽ واس بخشڻ ۾ ھر دم مَحُو رھنديون پسبيون آھن. ھو دماغ ۽ دل جي محفوظ ۽ سواد بخش ۽ طاقتور ۽ ڊسپلينڊ ھم آھنگي ۾ ڪنھن به ”ازم“ کان وڌيڪ پختو ايمان رکي ٿو: جتي ضرورت مطابق اھا harmony ذھانت احساس ۽ sensitivityکي سڀ کان اُتم درجو ڏيندي رھي ٿي.
زندگي ڏانھن سدائين ھاڪاري رويو رھيو اٿس ۽ حيات مان ڀرڀور سواد وٺي ان کي ”ماڻيندو“ رھيو آھي ڇو جوafter life ۾ وشواش بلڪل ڪونه اٿس؛ پر، جنھن نظام ھيٺ جنميو آھي ان لاءِ سخت ڌڪار اٿس.
شيام جي زندگي اندر اُس ۽ ڇانو جو لقاءُ پسي جھوني دور جي ٽن مھڪندڙ سرجڻھارن جي ياد کي تازو ڪيو آھي. پھريون، ”ڊي جي روزيٽي“ جنھن جي ھر دم اھاخواھش رھي ھئي ته، ”ڪوجھي ڪمرشل دنيا اندر“ سونھن جا موتي پکيڙيندو رھي پر، ھن جي برعڪس شاعر ”وليم مورس“ ”جان رڪسن“ جي حسن پرست صحبت مان سُرڪيون ڀريندي اھو چاھيندو رھيو ته دنيا کي ”ٻيھر جوڙي“ انسان جي اُڻت ۾ آيل سڀني شين کي حسن جو جامو پھرائي. شيام ھنن ٻنھي جو سنگم آھي.
سندس جيون ڪھاڻي عجب(amazing) قسم جي طنز ۽ ذھانت ۾ تر، تھه دار(Complexity) جو ھڪ روپ نه بلڪه گھڻ رخيون صورتون پسائي ٿو. لڳيم ٿو ته پاڻ کي انھن آڏو بيوس ڀائيندو آھي ڇو جو انھن جي ”اُپج“ ۽ ”جنم“ پاڻمرادو ٿيندو رھي ٿو.
لڳ ڀڳ گذريل اڌ صدي بابت سندس حيات ۽ فڪر ۾ ”الميه“ (tragedy)جو عنصر وڌيڪ اثرائتو رھيو آھي. سندس چواڻي، ”المئي“ جو ذڪر ايندي ئي جھوني يگ جي ٽن يوناني سرجڻھارن: سوفوڪلس، يوريپائيڊس ۽ ايسسثليس جون ٻگھڻيون رچنائون ذھن ۾ ٻري اٿنديون اٿس: جنھن اندر انيڪ زندھ رکندڙ آدرش ڀڄي ڀُري ويا – ”انسان“ ۽ ”نظرئي“ جي صورت ۾ ۽ انھن جي طاقتور ماتمي ڇاپ کان جان ڪونه ٿي ڇُٽيس – ڄڻ پاڻ کي ”شيعن“ جي صف ۾ سرڪندو محسوس ڪندو رھي ٿو. ڪڏھن محسوس ٿيندو اٿس ته جيئن بعد از جنگ يورپي شاعري جو بنياد ”ويرانين“ مٿان کڄيو ھو تيئن سندس جيون ۾ به اھڙي ئي جھلڪ ڳوري ۽ چٽي ٿيندي پسجي ٿي. ورھاڱي کان پوءِ آيل تبديلي بيان ڪيل ”ويرانن“ کان گھٽ دکدائڪ ڪونھي. جيئن ادب جي اوسر، ڪٿي به، ڪٿيل ۽ يڪ رفتاري ڪونه رھي آھي تيئن سندس آٿم ڪٿا به اوچتي ۽ غير متوقع اُڇل جي نتيجي ۾ سرجندي رھي ٿي.
انھن سڀني مونجھارن ۽ پيڙائن (پنھنجن، پراون ۽ زماني کان رسيل) جي باوجود سُڌ اٿم ته ”موت“ سندس اکين آڏو ڦرندڙ پاڇولن ۾ ڪٿي نه ڪٿي ويجھو لڪو ويٺو آھي. تڏھن به ڏيکاوي الوھياتي مانڊاڻ جي اکين ۾ اکيون وجھڻ کان پاڻ پلي ڪونه سگھيو آھي. ڇو جو خبر اٿس ته ”زميني“ جنت پنھنجي جاءِ تي وڏو انعام آھي – ڇا به ٿي پوي، اِھا به سُڌ اٿس ته اگر ”ھُو ھنڌ“ واقعي موجود به آھي ته اھو يقيني طور ”فن ۽ فڪر“ کان پالھو ضرور ھوندو.
اوچتو شيڪسپيئر الائجي ڪٿان ۽ ڪيئن ٻري اٿيو آھي:
Lovers and madmen have such seething brains,
Such shaping fantasies, that apprehend
More than cool reason ever comprehend
The lunatic, the lover and the poet
Are of imagination all compact:
سدا دعا گھرندو آھي ته شل تخليقي ٿڪ کان بچي سگھي. ٻيو سڀ خير آھي. ڇو جو اھا بيماري اياز، شيڪسپيئر، جارج گسنگ، ايڇ جي ويلس کي به وچڙي وئي ھئي.ھينئر جاڳيو آھي، اٿيو آھي ۽ پنھنجي ڌرتي جي ماروئڙن کي به ھِڪ نڪو اُتساھ سان ھمنڪار ڪرڻ چاھي ٿو.
اٽلي جي ”رناساني“ عھد ۾ چلتر بازي کي نيڪي ڪري ليکيو ويندو ھو، ”سازشي اڻت ۽ جڙت“ ايڏي فينستائي سان تيار ڪئي ويندي ھئي جو ان کي بعض اوقات ”فنون لطيفه“ جي زمري ۾ شمار ڪبو ھو. ھتي پڻ اھڙوئي واتا ورڻ جنم وٺي چڪو آھي. انڪري ھيءُ يار (شيام ڪمار) سدائين جھوني يگ ۾ گھارڻ کي ترجيح ڏيندو رھي ٿو جنھن جي تخيلي (۽ حقيقي به) اُتمتا جون روايتون، وھنوار ۽ کيس ritualsمنڊيندا رھن ٿا، ان پس منظر ۾ ھن سکر جو مقام سڀ کان اوچو ڏيکاريو آھي.
ھن جي سڀ کان وڌيڪ چاھت ۽ عشق ”سنڌي ٻولي“ سان جڙيل آھي ٻولي ۽ ٻولي جي تخليقي ادب ۽ فن کي آسمان جي بلندين تي ڏسڻ چاھي ٿو. ان اندر موجود موتين جھڙن املھه لفظن جون پاڙون ڌرتي جي ٻھڳڻين ۽ ھاڪاري روايتن ۾ کُتل آھن. ان ٻولي اندر موجود مثالي شاعري جي قالب ۾ لازوال لوڪ داستان ۽ ڪھاڻيون: سسئي پنھون، عمر مارئي، نوري ڄام تماچي، مومل راڻو، ھومر ۽ ورجل جي شاھڪار جنگ نامن، مھاڀارت ۽ رامائڻ جي لافاني جنگي داستانن، ”ٽاسو“ ۽ ”اريئوسٽو“ جي جديد ۽ ڪلاسيڪت جي چاشني ۾ رڱيل رومانوي شاعري کان وڌيڪ ”زندگي بخش“ محسوس ٿيندا اٿس.
ھڪ لڱا ٻڌايو ھئائين، ”ھڪ ڀيري ڀوڀال کان ريل ذريعي دھلي اچي رھيو ھو ته رات جو يارھين جي قريب جھانسي اسٽيشن تان ويھه پنجويھه ننڍيون نيٽيون ۽ وڏي عمر واريون زائفون سندس ڪمپارٽمينٽ ۾ گھڙي آيون ۽ ڪنڊ پاسا ڏيئي بيھي رھيون. شيام ۽ سندس گھر واري پنھنجي برٿن تي جاڳي پيا. ھنن زائفن آھستگي سان پاڻ ۾ ”ٺيٺ سنڌي“ ۾ ڳالھائڻ شروع ڪيو. ”سنڌي زبان“ ٻڌي ھو ٻئي ٽپ ڏيئي ويھي رھيا. ۽ ڪافي عورتن کي سِري پري ويھڻ جي جاءِ ڏنائون. ڀڇڻ تي سڌ پيس ته انھن جا وڏا ورھاڱي وقت اتر سنڌ ۽ لاڙ مان لڏي آيا ھئا. وڌيڪ چيو ھئائين، ھن ھندوستان ۾ ھڪ ئي وقت ايڏي وڏي تعداد ۾ سنڌڻيون ڪڏھن ڪين ڏٺيون ھيون – صرف بينگالي، تامل، تيليگو، مرھٽي، پنجابي، ڪشميري زبانن جا پڙلاءُ ڪنن تي پوندا ھئس. ۽ ائين پئي لڳس ڄڻ، ”تازو گلن تان اُٿي آيون ھيون ۽ سندس روح ۾ ماکي جھڙو مٺاس اوتي رھيون ھيون“ ڪلاڪ ٻن کان پوءِ گواليار اسٽيشن تي لھي ھليون ويون. ۽ گاڏو ڄڻ ٻُسو ٿي ويو.
جڏھن ”ذاتي مفاد“ جي اگھاڙپ، وڏي ڀاءُ جي مست ھاٿي واري سياست، ڪوجھا ۽ ڪرڀائتا ڪمرشل رويا پنھنجي بدصورت ۽ بڻاس ڏيندڙ آلائشن سان ”اٻوجھه زندگي“ کي ٻوساٽڻ جو جتن ڪندا ڏسبا آھن تھڙي مھل مٿي ڄاڻايل ”لوڪ داستانن“ کان ڪنھن حد تائين وڌيڪ شانتي ۽ سڪون بخشيندا اٿس. الائجي ڪٿان بين جانسن جو شعرDrink to me only with thin eyes ذھن ۾ ٻري اٿندو اٿس. اھو ڏينھن جي سوجھري ۾ اُڏامندڙ کنڀ کان به ھلڪڙو ڀاسندو، ۽ من کي به ھلڪو ڪندو اٿس.
ھن ڪمرشل ۽ ڪامرس واري عھد ۾ (جتي پوءِ ڍائو مڊل ڪلاس – بي ترس، بي حس، موقعه پرست، ڌرتي جو ويري ۽ ڪرپٽ – تيزي سان اُڀري آيو آھي. جھڙوڪ شيخ اياز، رباني، قمر شھباز، لڇمڻ ڀاٽيه، فتاح ملڪ ۽ ٻيا). دليل ۽ ھر قسم جي نظرئي، دين ڌرم تان ڄڻ ويساھ ختم ٿي ويو اٿس، صرف من ۾ موجون ھڻندڙ ”زنده دلي“ ۽ ”ڪھل“ جي جذبي کي اُتم گڻ ليکيندو رھي ٿو.
سندس چواڻي، تاج بلوچ جي ”سوجھرو“ جي اڻ مندائتي، بي وقتي ۽ اوچتي پڄاڻي تي مائيڪل ڊرائٽن (1631ع 1563ع) جي سانيٽ جي سٽ اکيون ڀڄائي ڇڏيون ھئس:
Since there is no help, come let us kiss and part.
”سوجھرو“ به ته سنڌ جھڙو محبوب ھئو ني!
شروع کان ذھن بي چين ۽ مھم جويانه رھيو اٿس. ڏاھپ جي تھدار اونھاين ۾ ڪڏندو رھي ٿو. سنڌ، بلوچستان، افغانستان، ھندوستان سان سلھاڙيل جيترن ڏاھن، سرجڻھارن، وطن پرست، انسان دوست ماڻھن سان سنٻنڌ اٿس، شايد ئي، ڪنھن ٻئي سنڌي ساڃھه وند جو رھيو ھجي. آزمودن کي چٽائي سان پرجھڻ جي خواھش ڪڏھن ڍري ڪونه ٿي اٿس ۽ انھن کي ھر بدلجندڙ حالت ۾ پرکڻ چاھيندو آھي. جيتوڻيڪ موج مستي، جنسي چاھت ۽ ڪيسونوائي رنگ روپ جو شيدائي رھيو آھي. پر ”سوچ“ جي حد تائين! ھيٺيون شعر سندس اِنَ سڀاوي ڇايا جي عڪاسي ڪندو پسجي ٿو:
If ever any beauty I did see
Which I desired, and got, it was but a dream of thee.
(Joan Donne)
اڄوڪي نٻل ۽ روڳي صدي اندر سنڌ ۾ انيڪ روشن فڪر ۽ سچا سرجڻھار اھڙي ئي صورت حال جو شڪار نظر اچن ٿا.
ائين ٿو ڀاسي ڄڻ حساس، سيبتي ۽ مخلص ذھنن کي ڀت سان لڳائي پاڻ کي پنھنجي ئي ھٿن سان پيڙا ۾ مبتلا ڪرڻ ۽ نابود ڪرڻ لاءِ ڇڏيو ويو آھي. ان ”غمناڪ“ ۽ ”دکدائڪ“ حالت ۾ کين (شيام سميت) اجاڙ وستين، وسندين کان ٻاھر، ڀوتن وانگر مساڻن ۽ قبرستانن ۾ ھيکلو ڦرڻ وڌيڪ وڻي ٿو. سندن روحن تي، ڪڏھن نراسائي جو تھه ڄميل محسوس ٿيندو آھي. سندن ذھن جو چٽو حصو ”پاڇن“ ۾ گذاريندو رھي ٿو جتي سپنن جي جادوءَ مان جوڙيل صورتن جي حڪمراني پسجي ٿي. ان جاءِ تي، فنڪار لاءِ، عقيلت پسندي يا مادي خوشحالي جو ڪو لنگھه ڪونھي، يا ڪجھه سڀاڳا ذھن ”فڪر“ ۽ ”ڌيان“ ۾ ڏھاڙا گذاريندا رھن ٿا.
ھيءَ صدي، مٿي ڄاڻايل ذھنن کي سدائين ناروا سماجي پاپندين ۽ ڏيکاوي مذھبي بندشن خلاف ”مچائيندي“ رھي ٿي ڇو جو ”انھن“ ماڻھوءَ کي ماڻھوءَ کان ڇني ڌار ڪيو آھي. شيام ڪمار اِنَ ڏک جي بي مثل علامت آھي.
ڪڏھن لڳندو اٿس ته تخيل جي سدا بھار ڌرتي تي پسار ڪندي جيڪا ڏاھپ حاصل ٿئي ٿي اھا ان ڏاھپ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ نج ۽ سچي آھي جيڪا دليل ۽ علم مان پرائجي ٿي. تخيل حيات کي سدائين سونھن جا اھڙا پل بخشيندو رھي ٿو جيڪي حقيقت کان وڌيڪ ابدي ٿين ٿا.
ڪڏھن ھن ڌرتي تي موجود بي ترس ڪمرشل ازم ۽ صنعت ڪاري کي پسي اکيون بند ڪرڻيون پونديون اٿس انھن جو تِک، سج کان به وڌيڪ تيز ۽ ھاڃيڪار آھي.
”شاعري“ ۾ ماءُ جي ھنج جھڙي پاٻوھي پناھ ملندي اٿس. ان اندر قديم ماضي جو پيگني حسن ۽ دلڪش قدامت سان مکا ميلو ٿيندو رھيس ٿو. شاعري صرف زندگي جي تشريح ئي ڪونھي بلڪه ھڪ ڏورانھين ۽ موھيندڙ خيابان وانگر به ھوندي آھي.
شيام ڪمار جو خيابان ”سکر“ جي جُسي ۾ وسي ٿو جيڪو ھن مھل ”ٻاھرين لوڌ“ سبب ھپائجي پوڻو پئجي ويو آھي. ان تي لکيل ”نوحو“ ساڳئي وقت ”من ۽ اکين“ کي ڀڄائي ويو ھو ڄڻڪ ”ڪيڏارو“ سکر جي پراچينتا ۾ کيس قديم اٿينس، ھيليڪان سميت جھاتيون پائيندو نظر ايندو ھو جتيMuses ۽ باخُوس جو بسيرو ھو.جتي سيفو ۽ پنڌار جي امر نغمن جي گونج ۽ سقراط، افلاطون ۽ ارسطو جي لافاني فڪري ڏات جي وھڪ جاري ھئي.
سکر جي قدامت ۾ کيس جھونو ۽ پروقار روم پسبو ھو جتي سيسرو ۽ سيزر جا سياڻپ جي نڪتن ۾ سمايل گونجندڙ آواز ٻڌبا ھئا، جتان جي گھٽين ۽ دانش ڪدن ۾ ڪيٽولس، ورجل، ھوريس، اووڊ، پليني ۽ مارڪس جي امر شاعري، ڏاھپ ڀري گفتگو جو واسو ھوندو ھو. سکر ۾ اھڙو شانت گنڀير ۽ گيان ڀريل واتا ورڻ ڏيکارجندو ھئس جھڙو گوتمي سمئي ۾ نالنده، سارناٿ ۽ ٽيڪسلا ۾ ھوندو ھو. سکر ۾ اسپارٽائي ڊسيپلن ۽ جنگ ۽ جدل جا ڌڌڪيدار لقاءُ به ڏيکارجندا ھئس. سکر سندس محبوب به آھي ۽ محبوبه به.
سندس آتم ڪٿا اندر ”ڪردارن“ ۽ ”فنون“ جي گھڻ رخائين ۽ اڻ ڳڻت انيڪتا ڏسي تپرس ۾ ويڙھجي وڃبو آھي. انھن ڪردارن ۾ ”ماڳ“ به ساھ کڻندا ۽ زندھ محسوس ٿيندا آھن. انھن اندر راوڻ، اٽيلادي ھُن، چنگيز جھڙا انسان ڪش ڪردار به آھن، ۽ مھاتما ٻڌ، سقراط ۽ البرٽ شويٽرز جھڙا امن پسند روح به. انھن اندر ليوڪريشيا بورجيا، ڪيٿرائن دي گريٽ ۽ قلوپطره جھڙا حسين ۽ من موجي چھرا به آھن، ۽ ميرا، قرت العين طاھراه، ميري مگدلين جھڙيون نفيس، ٻھڳڻيون ۽ پوتر آتمائون به ٽلنديون رھن ٿيون.
انھن کي ڏسي ٻڌي ۽ واچي ٽالسٽائي جو شاھڪار ”وار اينڊ پيس“ ۽ بورس پيسترنڪ جو ھاڪارو ناول ”ڊاڪٽر زواگو“ نظر آڏو ڦري بيھندا اٿم. انھن اندر ڪردارن جي ايڏي اجھل پيھه ۽ رنگا رنگي بلڪل ڪونھي جيڏي شيام ڪمار جي ”پاتم جھاتي جھان ۾“ اندر موجود آھي. اڃان سندس سفر ڊگھو ۽ اکٽ ٿو نظر اچيم ڄڻInfinity اندر جاري آھي.
ڪجھه مخصوص آواز، خوشبوئون ۽ نانءُ سرجڻھار جي زندگي ۾ سندس ”آدرشي حسن“ جي علامت ٿين ٿا. ۽ خاص طور ننڍپڻ واري ”وڃايل“ تخليقي خوشي جي لاڳيتي ڳولھا ۾ ماضي جي ”ڪلاسيڪي تھذيب“ اندر سندس خوابيده سفر ساھ جي آخري گھڙي تائين جاري رھندو آھي شيام ڪمار، سياھ لبادي ۾، ان راھ جوObsessively اڻٿڪ مسافر لڳندو اٿم.
”مخصوصيات“ جي ان غم ناڪ ماحول ۾ اوچتو ايڊگرايلن پو به، شيام ڪمار جي ڪنھن اڳوڻي جوڻ ۾، اڳيان اچي بيٺو اٿم:
The winds of the firmament,
Breathed but one sound with in my ears,
And the ripples upon the sea murmured
Evermore Morella
ھونءَ به غم زده ۽ nostalgicروحن کي صرف سپنن ۾ ئي ڏَڍُ ۽ آٿٿ ملندو آھي. تخيلي جي منفرد آزادي صرف سپني ۾ ئي ماڻي سگھجي ٿي – جنھن جو يڪ ٽڪ ماڳ صرف ”حُسن“ ھوندو آھي.
ھن جي تيز نگاھ ۽ ڏاھپ ڀري حليمائي ھيٺ سدائين ”سنڌ“ جو ڪوماڻجندڙ چھرو ڦرندو رھي ٿو، ”ڄڻ ڪنھن وبا ۾ ورتل ڏيکارجيس ٿو.“ سندس چوڻ مطابق، ”ان جو ڪارڻ ٻاھرين اجھل لوڌ، پانڊوَن ۽ ڪوروَن“ جي وچ ۾ ”سرمائي“ جي شيطاني راند جو ورجاءُ، ”سائنس ڪامرس ۽ ڪمرشل ازم“ جي پورس جي ھاٿين واري ڪاھ . . . آھن. کانئس اڳ به دنيا جي انيڪ ڏاھن ڌرتي تي وڌندڙ انھن جي ھاڃيڪار اثرن کان آگاھ پئي ڪيو آھي. انھن جي اروڪ نتيجي ۾ نه صرف انساني ”ذوق“ گھمراھي ۽ ملاوٽ جو شڪار بڻيو بلڪه ”تخيل“ جي به پاڙ پٽي ان کي نھوڙيو ويندو.
ادب ۽ فن جي اُپج لاءِ اھو ڪو چڱو اھڃاڻ ڪونھي.
شيام ڪمار جي فن ۽ ادارڪ بابت آئون سوچيندي سوچيندي ولوڙجي ويندو آھيان. حالانڪه روحاني طور تي مون پاڻ کي سندس پويان ھلندي سنڌوءَ جي ڪنارن تي قديم زمانا اڳ درويش باجولنڪا ۽ سندس گھرواري گارڪا جي 800 خطبن جي ڪتابت ڪندي ڏٺو آھي ۽ ھن گھڻن ماڳن تي ڪجھه پروف جون غلطيون مون کان درست ڪرايون آھن. جن خطبن ۾ فرد لاءِ نفسيات ۽ فلسفي جي ھڪي تڪي ڄاڻ موجود رھي ٿي.
انھيءَ خيال جي تجزئي موجب، اندر جي حقيقت جي احساس ۽ ادارڪ لاءِ، انسان کي پنھنجي جسم، روح ۽ سوچ ۾ لڪل ”شيطانيت“ کي مارڻو پوندو. فرد جڏھن تن کي تيسا ڏيندو، تڏھن ئي اندر جي خاموشيءَ جو آواز ڪنائي سگھندو ۽ پوءِ سندس حسيت، صاف، شفاف ۽ نرمل بڻجي پوندي ۽ انساني ”نفس“ روح جي گھري ساگر جو ڀاڱو بڻجي پوندو.
چون ٿا، ”اندر جو مشاھدو، فرد جو طبعي مشاھدو ناھي، بلڪه ذھن جي روحاني ڪيفيت جو نالو آھي. جيڪو ”روح“ ”آتما“ تائين پھچي ٿو. ”آتما“ ئي ”آخري منزل“ آھي. سڀني روحن جو روح، سمورين ذاتين جي ذات. مُطلقُ، غير مادي ۽ ابدي. انفراديت فريب آھي.
انھيءَ پراسرار عقيدي جي پھرين مرحلي جو مطالبو آھي. انسان جو جوھر ۽ وجود سندس ناھي. بدن پرايو آھي. نه ھن جو دماغ آھي ۽ نه ئي ھو ڪا نرالي شيءِ. سڀ ڪجھه ”آتما“ ۽ ٻيو مرحلو ”برھما“ آھي. جيڪو سڀني سان ھم آغوش ٿيڻ وارو، دنيا جي ماھيت جي حيثيث رکندڙ ۽ اصلي ماھيت جو اصل.
خطبن جو اھم نقطو، ”آتما ۽ برھما جو ميلاپ ائين آھي جيئن درياھ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ کان پوءِ پنھنجي اصليت وڃائي ڇڏيندو آھي يا جيئن ڪو ڏاھو يا غلام، پنھنجي نالي ۽ سڃاڻپ جي قيد کان آزاد ٿي انسان مان ديوتا بڻجي ويندو آھي.“
شوپنھار چيو، ”دنيا ۾ انھن کان مٿي ڪا سودمند ۽ وڏي ۾ وڏي مطالعي جھڙي ٻي ڪا شي ئي ناھي. انھن جي اڀياس مونکي ڏکن کي سھڻ لاءِ حوصلو، ڏڍ ۽ سڪون ڏنو. انھن جو اثر مون تي مرڻ گھڙي تائين قائم رھندو.“
مسيح کان به گھڻو اڳي، فيلسوف، ”باجولنڪيا“ ۽ سندس گھري واري ”گارگيءَ“ جا لکيل اھي اٺ سؤ خطبا، نفسيات ۽ فلسفي جي لحاظ کان نئين عھد جي فرد وٽ، ھڪي تڪي ڄاڻ جا ڏاڍو پراڻو خزانو آھي. جيڪو انسان جي ”اندر“ ۽ ”ٻاھر“ کي سمجھڻ جي ھڪ جاکوڙ آھي. گانڌي، ٽيگور، شوپنھار، برگسان ۽ ايمرسن سميت يورپ ۽ آمريڪا جي جديد عھد جون لکين ھيکل مايون ۽ ٽٽل دلين جا بيقرار مڙسالا نه ڏسڻ ۾ ايندڙ جوھر جي ھيڪڙائي واري الھيات، ابديت ۽ عارفيت جي انھيءَ فلسفي تي موھت آھن.
آتم ڪٿا يا سرگزشت کي گھڻو ڪري يادن جي صورت ۾ ”ويسر“ جي خلاف فني، ادبي، تاريخي جدوجھد سان تعبير ڪيو وڃي ته غلط نه ٿيندو. ان ڪلئي کي ذھن ۾ رکندي ”پاتم جھاتي جھان ۾“ آرٽ ۽ ادب جو نادر نمونو آھي ۽ ھن ڪٿا جو مقام روسو، سيليني، گانڌي ۽ نڪوس ڪازنتڪاس جي ھم سري ڪندو ڏيکارجي ٿو. ٻي ريت فنون لطيفه جو ساءُ، فڪشن (نثر ۽ شاعري) جي ساڃھه ڀري سڳنڌ، تاريخ سياست فلسفي جي سائنسي ڄاڻ، اٽڪل بازي جا چٽ ۽ عقل کي جاڳرت ڪندڙ ڏاھپ ۽ گھرائي سان گڏ بي پناھ درد، پيڙا ۽ دک گوتمي فڪر جي زمان ۽ مڪان کي ڄڻ آڏو اچيو بيھاري ٿو.
جابجا پکڙيل اعلى پائي جي ڪردار نگاري ۾ سنڌو جي وھڪ واري راوني آھي، جھڙوڪ ھڪ ھنڌ ڄڻڪ ڪا پينٽنگ آھي، ”ٻن ھم عصر شاعرن، دانشورن: فرانس جي ھاڪاري پال اِلُور (Paul Eluard)۽ اڻ ورھايل ھندوستان (بعد ۾ ورھايل) جي نامور سنڌي ساڃھه وند برڪت علي آزاد جي سوچ فڪر ۽ زندگي جي طور طريقي ۾ ڪيڏي نه ھڪجھڙائي آھي – ڄڻ وڇڙيل جاڙا ڀائر. مالي لحاظ کان ٻئي ڄڻا بي حد ڪمزور ۽ پوڻا ھئا. ٻولي ۽ ادب جي گھڻ ڪنڊائتي ڄاڻ جي سلسلي ۾ ٻئي ڄڻا ان جي خوبصورت لاھن چاڙھن ڪنڊن پاسن ھيٺاين مٿاين ۽ ”اونھائين“ ۽ ”تراکڙن“ ھنڌن جا ائين ڀڙ ۽ ڄاڻُو ھئا جيئن ڪيسونوا ۽ پڪاسو ”ڪامڻين“ جي بدني بناوٽ، مزاج ۽ سونھن جي سُڌ ۾ ماھر ڳڻيا ويندا ھئا. ٻئي ڄڻا حيات کي قلم جي پورھئي ( شاعري ۽ نثر جي تخليق) ذريعي گيڙيندا نظر ايندا ھئا. ٻنھي کي ناياب شاھڪار قسم جي ڪتابن خريد ۽ جمع ڪرڻ جو جنون ھو – پر، زندگي کي، ”گردش“ ۾ رکڻ خاطر انھن کي وڪڻي پاڻ کي ”رڃ ۽ سڃ“ بڻجڻ کان وس آھر بچائيندا رھيا. ڪنھن به فڪري ۽ اُپجائڪ سرڪل ۾ سندن موجودگي کي مڃتا ۽ مان سان ڏٺو ويندو ھو. ٻئي ڪنول وانگر نرليپ، سادا، ھم آھنگ، مخلص ۽ ويساھي جيوَ ھئا. دوستي ۾ بي حد سچا ۽ سوچ جي لحاظ کان کاٻي پاسي لاڙو رکندڙ – ھڪ جو ياراڻو پيبلونرودا، لوئي آراگان، آندري مالرو، سارتر، پڪاسو ۽ ٻين سان ھو ۽ ٻئي جي دوستي ۽ ناتو سوڀو گيان چنداڻي، سيف الله مگسي، اسلم اچڪزئي، حفيظ شيخ ، شيام ڪمار ۽ مھاتما گانڌي سان به ڪلھي گس ھئس (ورھاڱي کان اڳ سابرمتي آشرم ۾ رھائش دوران)
ٻنھي جو انت بي حد دکدائڪ ٿيو. ٽالسٽائي وانگر ٻئي زالن جا ڦٽيل ھئا: ھڪ ۾ وفا جي کوٽ ۽ ٻي ڪٽر مذھبڻ. ھڪ ويھين صدي جي پنجاھ ۽ ٻيو اسي واري ڏھاڪي ۾ ٻاڦ بڻجي الوپ ٿي ويا.
شيلي چواڻي، ”دنيا جي جوڀن“ اندر فن ۽ فطرت الوھي ويس اوڍيندا پسبا آھن. شيام جي جيوني به ساڳئي اوچائي تي بيٺل نظر اچي ٿي.
ڏاھپ ڀري تخليقي اُپج، جنھن جي رسائي ۽ پھچ زماني بلڪه زمانن جي دز کان بلند ھجي ۽ ان جو اثر ديرپا ۽ گھرو محسوس ڪيو وڃي – اُھا صرف ۽ صرف باطن ۾ سدا ڇلڪندڙ ڪنھن سرگمي ۽ پراسرار ”ھم آھنگي“ تي مختصر ھئڻ کان علاوه ليکڪ جي ”فڪري ڌارا“ ۾ سمايل سگھه تي به بنياد رکي ٿي جنھن ذريعي ھو نه صرف پنھنجي ھم عصر سرجڻھارن کي متاثر ڪري ٿو پر ايندڙ نسلن لاءِ به اھڙي ئي فڪري، ”ترغيب“ جا ڳلکڙا ۽ درَ کليل رکي ٿو.
شيام ڪمار جي آتم ڪٿا ۾ موجود انelement کي پرجھڻ بعد ئي ان جي ڀيٽ مٿي ڄاڻايل سدا بھار سرجنھارن جھڙوڪ، روسو وغيره سان ڪئي اٿم. شيام جي لکت ۾، ”حسن، فن ۽ نيڪي“ زندگي جي اعلى پد تي نظر اچن ٿا.
سندس سرگزشت ۾ ڄاڻايل ”ڪرداري“ ماڳ: جيڪب آباد، شڪارپور، برھم چاريه آشرم، سکر، ساڌٻيلو، دھلي، اجنتا ايلورا جا گڦائي مندر، ايليفنٽا غارون، کجراءُ مندرن جي ٻھڪندڙ لڙي، جئپور، آگرو، مائونٽ آبو جا لڀائيندڙ ٽڪاڻا ۽ رابيلي رنگ ۽ سڳنڌ ۾ پوتل اپسرائي برھمو ڪماريون پسائين ٿا. اھڙن لقائن مان اٿندڙ ”تاثرات“ کي شايد عام ماڻھو سرسري طور ڏسي مُرڪي پاسيرو ڪري رکي؛ پر، اِھي ڄڻ شيام جي وجود مان قديم ٿيبس شھر وانگر ڦٽندا، ڦھلجندا نيون صورتون، احساس ۽ مفھوم ماڻيندا، مڻيادار آزمودن ۾ رچيل نظر اچن ٿا.
شيام جي ويڳاڻي ۽ آواره بادل جھڙي ڀٽڪندڙ زندگي منجھنس اھڙي نرالپ پيدا ڪئي آھي جو ميڊاس وانگر جنھن کي ڇُھي ٿو اھو ڄڻ پرفيڪٽ ڪوھ قافي حسن ۾ رڱجيو وڃي. حرف، لفظ، سِٽَ، فقرو، ٻولي ڄڻ شاعري ۾ وھنتل ھجن. سرجڻھار جي ذات لاءِ ”لفظ“ جي اھميت بي حد بلند ٿئي ٿي ڇو جو زندگي بلڪ روح جي ”جوھر“ کي صحيح طور پرجھڻ لاءِ اھو سڀ کان وڌيڪ معتبر اُتم ۽ مقدس وسيلو ھوندو آھي. ان ”جوھر“ جو اظھار ئي فنڪار جو عظيم ڪارنامو ليکيو وڃي ٿو. انھي وسيلي ”اُتمتا“ حاصل ڪرڻ بجاءِ حواسن ۽ روح جي کاڄ لاءِ ”ڊوائن(divine) حسن“ جي تخليق ۾ سرگردان ڏسجي ٿو.
انھن ”ساھ کڻندڙ“ ماڳن لاءِ سندس اُڪير، سنيھه ۽ انسيت جا انيڪ مُنڍَ ۽ بڻياد آھن: ڳھندڙ ۽ بي چين فنڪار لاءِ سڪون ۽ آرام جي جاءِ، تخيل جي اکٽ اُڏام ٽاڻي ساھ پٽڻ لاءِ اھڙي پناھ گاھ جيڪا نه صرف ڪشادي ھجي بلڪه ماءُ جي ھنج وانگر راحت بخش به، ان کان سواءِ اھڙو مقام جيڪو سندس فنڪاراڻا Urgeکي ڌتاريندڙ تقويت بخشي کيس بي انت، اڻ ڪٿيل ۽ ابد سان ھم آغوش ڪري مھاتما ٻڌ ۽ سارتر واري void۽ عدم سان روشناس ڪرائي. ۽ عمدگي جي ڪنڊائتي دڳ جي ياترا ڪندي ڪاملتا(Perfection) کي ڳولھي لھي. ”عدم“ به ته ڪاملتا جو روپ آھي ني؟ ڪڏھن انھن ماڳن (موھن جو دڙو، مھر ڳڙھ ) تي نظر نه ايندڙ ماٺ سندس لاءِ ڄڻ ”ڏاڻ“ ثابت ٿيندي آھي ڇو جو اھي سندس آڏو ھر دم Circeوانگر روپ بدلائيندا رھن ٿا.
ڏند ڪٿائن ۾ موجود اوجل اوجل ڌوتل ڌوتل خوبصورت ۽ نازڪ اندام ديوين ۽ ديوتائن کان ڪنھن صورت ۾ گھٽ ڪونھن. اھڙن ھنڌن تي ئي آدرش ۽ احساس ھڪٻئي ۾ يڪوجود بڻجي سندس تخليقي ڏات کي جلا بخشين ٿا.
شيام ڪمار جي آتم ڪٿا پڙھندي ڪڏھن جيمس جوائس جي پسنديده شاعرڊولئنڊُ (Dowland)جو نظم اکين آڏو اچي بيھندو آھي.
”اي اداس ڦوھاڙا، وڌيڪ مَ روءِ
اوڇنگارون ڏئي روئڻ مان ڪھڙو فائدو؟
سج ڪيئن ته ھوريان ھوريان چٽ ڪندو رھي ٿو
پر، منھنجي سج جون آسماني اکيون
تنھنجي روڄ کي ڏسي نه ٿيون سگھن
ڇو ته ھاڻ ننڊ ۾ ورتل آھن
اطلسي، ھا اطلسي ننڊ ۾ آرامي آھن.

ننڊ سرچاءُ جو ٻيو نانءُ آھي
آرام جيڪو سڪون جي ڪک مان اُڀري ٿو
جا سج اُڀرڻ مھل مرڪندو ڪونھي؟
بلڪه لھڻ مھل به ملوڪ لڳندو آھي
اي اُداس اکڙيون، شانت رھو، آرام ۾ گذاريو
جنھن ويلي ھو ستل آھي
روئي ھنجون نه ھاريو
ھا، اطلسي ننڊ ۾ آرامي آھي.“
ھر رشتو ڏک سان ڳانڍاپي جو سبب بڻيو آھي. خدا سان، اولاد سان، زال سان، محبوبه سان، دوست سان، وطن سان، نظرئي سان، مذھب سان . . . اھڙا ڪئين عڪس آتم ڪٿا ۾ نظر اچن ٿا.
”آتم ڪٿا، انساني جوھر، تَتُ ۽ سَتُ مان اپچيل اھا فني تخليق آھي جنھن مان نه صرف ڏاھپ ۾ رڱيل دانشوراڻا خط ملي ٿو بلڪه منجھس روحاني بلندي تي رسائڻ جو نج ۽ سچو آزمودو ۽ تجربو موجود ھوندو آھي جيڪو پڙھندڙ کي ھڪ نرالي قسم جي طھارت بخشي سندس ذھني اخلاقي ۽ روحاني بلندي ۾ جس جوڳو ڪردار ادا ڪندو رھي ٿو. ھر آتم ڪٿا ان معيار کي ڇھي سگھڻ جي اھل ڪونه ٿئي ٿي؛ ڇو جو اھا زندگي کي ”تجربو“، بڻائڻ کان ڪيٻائيندي آھي. پر، پھرين ڌر ۾ شامل دانشور قھري ڪٽرپڻي جي ظاھري ”مھر“ ۽ ”نرمي“ ۾ ورتل حالت کان ”تشڪيڪ“ جي ڪيفيت ۽ لاڙي ۾ وڌيڪ پختو ايمان رکندا آھن. آتم ڪٿا ھڪ اھڙي باطني ضرورت به آھي جنھن وسيلي تخيل تي پختيون نظرون کپائي ان ذريعي ”زندگي“ اندر ھم آھنگي کي سرجي مثالي بڻايو وڃي. سرگزشت اندر سچو فنڪار اديب شاعر ورثي ۾ پلئه پيل ناآسودگين ۽ بدنصيبن سان پنھنجي روح جي اونھائي ۾، جدوجھد ڪندي ڏيکاربو آھي. اھڙو مخصوص باطن اظھارڻ ۾ رڪاوٽ بڻجندڙ ”خفيه بندشن“ جو الڪو ڪونه ڪندو آھي. زندگي ۽ تخليق ۾ اڻ ٽٽ ناتو رکندي ”فني اپج“ ۾ بنان ڪنھن ڊپ جي پختو ايمان ھوندو اٿس. ھيءَ ڪٿا ان ھاڪاري ڏس ۾ اتساھيندڙ ڪٿا آھي.
نا آسوده ملڪ اندر ناآسودگي ۾ زندگي جو گاڏو گيڙڻ ڪڏھن ڪڏھن ناممڪن لڳندو آھي. ناآسودگي ھڪ قسم جو ”روڳ“ ۽ ”بدي“ آھي، جيڪا تجربي لاءِ اک ۾ جھاتي پائڻ تي مجبور ڪندي رھي ٿي، يا وري خوابن ۾ پناھ وٺڻ لاءِ ڌڪيندي آھي. اھڙين ڪٺور حالتن ۾ زندگي کي بحث مباحثي لاءِ دلچسپ موضوع جي حيثيث ڪون ڏبي آھي، بلڪه اھا ھڪ جي passionصورت اختيار ڪندي نظر ايندي آھي. اھڙو ”پيشن“ بيشمار شوخ ۽ ھلڪي رنگن ۾ چٽيل ھن وان گاگي ڪھاڻي اندر جا بجا نظر اچي ٿو.
پاڻ کي سدا نصيبن وارو سمجھي ٿو. سکر جھڙي قديم ۽ تاريخي شھر ۾ جنم ورتائين، جنھن کي سنڌ ديس جو عڪاس ڄاتو وڃي ته وڌاءُ نه ٿيندو. ڪراچي ۽ حيدرآباد جي ڀيٽ ۾ ايڏو پتڪڙو آھي جو معصوم شاھ مناري تان ھڪ ئي نظر ۾ سڄي جو سڄو وجود ۾ سمائجيو وڃي. پر وٿ ۽ وزن ۾ کانئس گھڻو بلند آھي – ڄم، ڪردار ۽ ساڃھه کيس سکر جي ”تفسير“ بيان ڪرڻ جو ڄڻ غير اعلانيه حق عطا ڪيو آھي.
ھڪ سوچ مطابق تخليق جو جنمpassion جي ڪک مان ٿئي ٿو ڪجھه مدت بعد ساڳي تخليق پاڻ کي ٻيھر نئون روپ بخشيpassion بڻجيو وڃي ٿو. پر اسان جي يار مطابقpassion جي اجھل وھڪ اعلى ذوقي کي جڏو ڪري ڇڏيندي آھي.
”پاتم جھاتي جھان ۾“ . . . جي اڀياس مان ھڪ ڏکائتي حقيقت جي به سُڌ پيئي جنھن مطابق اڄوڪي ”فيمينسٽ“ اڀار واري عھد ۾ ڪئين مھذب تخليق ڪار عورتون ”پالتو وحشي“ وانگر نظر اچن ٿيون. روسو جي ”ڀلي مانس وحشي“ کان گھڻو مختلف ۽ ”پست“. اھڙن انسانن جي ”اصلي زندگي“ حقيقي حيات جي پٺيان ”پوشيدگي“ ۾ گذرندي رھي ٿي. سندن شعوري ۽ سجاڳ حالت ۾ گذرندڙ واقعن جي پويان ۽ برعڪس! آتم ڪٿا اندر ٻنھي جنسن سان لاڳو اھڙا چِٽ جابجا پکڙيل آھن.
سندس آتم ڪٿا اندر ”پيار“ سدائين دک، ڀوڳڻا، غم ۽ اُداسي جو سبب بڻجندو ڏيکاري ڏئي ٿو: وطن سان، ڪامڻي سان، الوھي شبيھه سان يا تخليقي عمل سان؛ سڪون (باطني ۽ خارجي) کي ڊانواڊول ڪندو رھي ٿو. پر، ”لفظ“ ۽ ان مان اُپجيل ”ھيئت“ سان محبت جو مٺاس ڪڏھن جھڪو نٿو ٿئي. جيتوڻيڪ ”روح“ جي چٽي ڄاڻ غمناڪي جو سبب بڻبي آھي. پر اظھار، اسلوب، ھيئت جي منفرد ڏانو ۽ ڏات تي عبور جو سواد ۽ چسڪو سرجڻھار کي چست ۽ خوش مزاج رکندي ”غمناڪي“ جي اثر کي گھٽائيندو رھي ٿو. آتم ڪٿا اھڙن آسودن عڪسن سان ڄڻ ڇٽي پئي آھي.
زندگي مٿان پوندڙ عذاب ۽ دٻاءُ جي نتيجي ۾ شاھڪار تخليق ٿيندا آھن. اڪثر ڏٺو ويو آھي ته جيڪو ڀرڀور زندگي جيئي ٿو، گھڻو ڪري تخليقي عمل ۾ اڻ پورو ثابت ٿئي ٿو. پر، ڳھي ڳھي جيئڻ وارو فنڪار ئي آسمان جون اڻ ڇھيل ڪنگريون مُٺ ۾ سمائيندو رھي ٿو: وان گاگ، گورڪي، ملٽن، پوپ، ميرا ۽ سيفو ۽ انھن جي ڪلا.
ادب جي ”پڪار“ ڪڏھن ڪڏھن ”ڊوائن“ لڳڻ بدران ڪنھن ”پاراتي“ وانگر لڳندي آھي. ڄاڻ جي ”بددعا“ ۽ تخليق جي ”عذاب“ کان ڪڏھن ڪو ساڃھه وند پاند بچائي سنئين لڱين ڪونه رھي سگھيو آھي.
ادب جو ”ذات“ مٿان سدا کان ھر قسم جو اُجرو اُجرو ۽ صحتمند اثر رھيو آھي. ان منجھان جذب ٿيندڙ ڄاڻ ۽ فصاحت ذريعي ھاڃيڪارpassion کي ماٺو رکڻ ۾ وڏي ھٿي ملندي آھي. ادب وسيلي پرجھڻ جي قوت، باطن جي ڪشادگي ۽ بي پناھ محبت جي اجھل وھڪ کان سواءِ جي قوت ذريعي نئين سنئين بڻجڻ جي ڀرڀور وٿ جو پيدا ٿيڻ ڄڻ ڪنھن معجزي کان گھٽ ڪونھي. ”لفظ“ ڪمزور جو نه صرف ڀرجھلو آھي بلڪه ٿيندڙ ڏاڍاين جو پلئه ڪندڙ به.
جيڪڏھن ڪشادي نظر سان ڏسجي ته ادب پنھنجي جاءِ تي ساڳئي وقت آرٽ به آھي ۽ سائنس به. ۽ انساني ذھن جو اعلى عڪاس پڻ – انسان ذات اندر تخليق ڪارن جي سٿ ۾ شاعر کي سڀ کان وڌيڪ ”مڪمل“ ۽ ”ترقي يافته“unit طور ليکيو وڃي ٿو. ان سبب ڪري دنيا جي عظيم صحيفن جي ٻولي ۽ اسلوب ”شاعراڻي“ صنف ۾ رچيو ويو آھي. شاعرن کي پيغمبرن جھڙو درجو مليل آھي.
برف باري جو عمل اُڀ واري دنيا سان سلھاڙيل آھي جنھن کي ھڪ ”الڳ“ دنيا چئجي ته غلط نه ٿيندو ۽ ان جي ڪرندڙ سفيد بي آواز ڦورن(flakes) ۾ مختلف ڏورانھين دنيائن جو ”سڪون“ محسوس ڪبو آھي. ھونءَ به اڇو رنگ ”امن، سڪون“ جي علامت ليکيو وڃي ٿو. شيام ڪمار پنجيتاليھه ورھيه ڪوئيٽا جي نج برفاني اَڇ ۾ گذاريندي ھاڻ پنھنجي وجود کي ڄڻ گوتمي، مھاويري ۽ ڪوئٽائي ”اڇاڻ“ جو لازمي حصو سمجھڻ لڳو آھي – ڪمال جنبلات ۽ ايم اين راءِ وانگر: سرخ رنگ مٿان اڇي رنگ جي فوقيت چٽي پٽي نظر اچي ٿي. رڳو سرخ رنگ ئي permanentانقلاب جي علامت ڪونھي. پر، اڇو رنگ به يونيورسل انقلاب جو دائمي اھڃاڻ آھي.
ازلي ”مادو“ ئي صرف ازلي وجود ۽ وٿ آھي سواءِ ڪنھن به شروعات ۽ پڄاڻي جي. بي انت ۾ رڱيل پنھنجي سڀني جبلي خصوصيتن سميت اٽل، اڻ ورھائجندڙ ۽ ابدي ”زمان“ وانگر حاضر ناظر. ڪائناتي اڏاوت ۾ ان جو لازم حصو ۽ ان وانگر روپ بدليندڙ، علت ۽ معلول جي ڏور ۾ پوتل. شيام ڪمار به پنھنجي ھاڪاري، ناڪاري وصفن سميت ان جو حصو آھي ۽ رھندو.
ھڪ دوست جي صلاح تي مون، يونان جي استاد شاعر اگاٿان کان شاعريءَ تي اصلاح وٺڻ شروع ڪئي. منھنجو ھن جي گھر اچڻ وڃڻ پيو ٿيندو ھو. ھڪ ڏينھن سندس گھر تي وڏي دعوت جو اھتمام ھو. انھي دعوت ۾ سڄي يونان جا ڏاھا گڏ ٿيا ھئا، جيڪي محبت جي عنوان تي خيالن جي ڏي وٺ ڪري رھيا ھئا ۽ انھي سان گڏوگڌ مڌ جو دور به ھلي رھيو ھو. ھر ڏاھو پيئڻ ۾ ھڪٻئي کي پوئتي ڇڏڻ جو خواھش مند ھو. آءٌ ننڍو پيگ ٺاھيو، اگاٿان جي پويان رکيل ننڍڙي ٽول تي ويھي سُرڪيون ڀري رھيو ھوس. ڪچھري ھلندي ڏاھي فيڊرس جو جھيڻو ۽ مٺو آواز ڪمري ۾ ٻُري رھيو ھو، ”محبت سمورن پراڻن ديوتائن مان ڏاڍو پراڻو ۽ سگھارو ديوتا آھي.“ ھن چيو، ”پيار، خسيس ماڻھو کي به سورمو بڻايو ڇڏي. جيڪڏھن مونکي عاشقن جي فوج تيار ڪري ڏني وڃي ته ھوند آئون سڄي دنيا فتح ڪري سگھان ٿو.“
”صحيح ٿو چوين“ سندس ڀر ۾ ويٺل ھڪ ٻي ڏاھي پاسانياس چيو، ”ھا، پر توکي سطحي ۽ اعلى محبت ۾ فرق رکڻو پوندو – ٻن جسمن جي ميلاپ ۽ ٻن روحن جي ڪشمڪش ۾ وڏو تفاوت آھي. ظاھري محبت جواني جي انت سان ئي ختم ٿيو وڃي. پر آسماني محبت لافاني آھي.“
ارسٽوفين پنھنجي خاص انداز سان بحث ۾ حصو ورتو. چيائين، ”پراڻي زماني ۾ عورت ۽ مرد ھڪ ئي جسم سان سلھاڙيل ھئا. جسم ۾ چار ھٿ، چار پير ۽ ٻه مٿا ھئا. ۽ جسم گول، جيڪو تيزي سان گولائي ۾ ڦرندو رھندو ھو. ۽ اھو نسل ڏاڍو سگھارو ۽ غير محدود ارادن جو مالڪ ھو – آسمانن تي حملي ڪرڻ جو سوچي رھيو ھو. تڏھن زيوس ديوتا رٿ ڏني، ”ڇو نه اھڙي بدن کي ٻن حصن ۾ ورھايو وڃي ته جيئن ان جي طاقت به اڌ ٿي وڃي ۽ اسان کي قرباني به ٻيڻ تي ملي.“ ھن چيو، ”جسم جا ٻه اڌ ڪيا ويا. ھڪ اڌ عورت ٻيو اڌ مرد – ان ڏينھن کان ڌار ٿيل بدن جا ٻه اڌ، ھڪ ٿيڻ لاءِ جاکوڙي رھيا آھن. ٻن حصن جي ھڪ ٿيڻ جي آس ئي محبت آھي.“ ارسٽوفين وضاحت ڪئي.
اگاٿان شراپ جي ديوتا ڊيونيسسس جي نالي تي پڇاڙڪو پيگ اندر ۾ اوتيندي سقراط کي راءِ ڏيڻ لاءِ چيو.
سقراط چيو، ”محبت، روح جي اھا اشتھا آھي جنھن کي اندر جي سونھن جي ڳولا آھي. محبت ڪرڻ وارو رڳو پيار ئي نه ٿو ڪري. پر محبت جي تخليق ڪري ٿو. فاني بدن کي لافاني بڻائي ٿو. ٻنھي جي وچ ۾ محبت ٻيھر جنم وٺڻ جو ڪارڻ آھي. پيار ڪندڙ رڳو اولاد ئي نه ٿا پيدا ڪن پر پنھنجا جانشين به پيدا ڪن ٿا، جيڪي دائمي سونھن جي ڳولا ۾ سندن واھر ڪن ٿا ۽ محبت جي سلسلي کي بقا بخشڻ لاءِ سندن ڀاڱي ڀائيوار ٿي عقل، نيڪي، عزت، ھمت، انصاف، يقين ۽ صداقت جي شاھراھ جا راھي بڻجي ”حق“ تائين پھچائين ٿا.
ڪچھري کان پوءِ گھڻا ڏاھا، مڌ جي نشي کان چُور ھئا. ڪو ڪِري رھيو ھو. ڪو ٿاٻڙيو پئي. اگاٿان مون ڏانھن نھاريو، ڄڻ چوندو ھجي، وارو ڪر. مون ڪجھه ڏاھن کي پنھنجن ڪلھن تي کڻي سندن گھر تي پھچايو. آءُ موٽي آيس، اگاٿان مون کي شاباس سان گڏ وڃڻ جي اجازت ڏني. ۽ پاڻ ڪرسٽوفين ۽ سقراط سان گڏ گھر کان ٻاھر نڪتو – ھڪ چوٿون ماڻھو به ساڻن گڏ ھو – جنھن جا پير ۽ مٿو سقراط جيان اگھاڙا ھئا. ۽ مٿس مڌ جو نشو به ڪو خاص چڙھيل نٿي ڏٺو. نه سقراط ۽ نه ئي ھن جا پير ٿڙي رھيا ھئا. ھو خردمند لڳي رھيو ھو. چتائي ڏٺم ته اھو حليم بروھي ھو.
يوناني ڏاھن، حليم بروھي کي تاجپوشي لاءِ گھرايو ھو. سڀئي ڏاھا، قطار ٻڌي پٽڪي جا ور ڏيئي رھيا ھئا.
”شيام ڪمار“ اوچتو اگاٿان رڙ ڪئي. مون کي ڪجھه به سمجھه ۾ نه پئي آيو.
ڏٺم ته اڇي مٿي ۽ روشن پيشاني سان چمڙي جي ڪاري وئسڪوٽ ۾ شيام ڪمار ھلڪيون ھلڪيون وکون کڻندو ڊائس تي آيو. اگاٿان ان کي ڀاڪر ڀري ڀر ۾ بيھاريو ۽ چيائين، ”سنڌ جي فيلسوف جي پڳداري جي رسم ۾ سنڌ جي نمائندگي شيام ڪمار ڪندو.“ فيڊرس ٽھڪ ڏيئي تاڙي وڄائي ۽ پوءِ تاڙين جو ڦھڪو ٿي ويو. آءُ سنڌ جي ٻن مھان ليکڪن جي يونانين پاران اھڙي مڃتا تي دل ئي دل ۾ خوش ٿيس. ڇاڪاڻ ته ٻنھي قلمڪارن جو تخليقي شعور انساني معاشري ۾ ھڪ وڏي وَٿَ طور ليکيو ويندو.
تخليقت، موھيندڙ، ڇرڪائيندڙ ۽ نيون ڏسائون پسائيندڙ ھڪ بي انت انساني عمل آھي. شاھ ڪريم جنھن کي لطيف سرڪار جي تخليقت جو سرچشمو تصور ڪيو وڃي ٿو. خود ڀٽائي، شيڪسپيئر ۽ ٻين ڪيترن وليم بلئڪ، ڊرائيڊن ۽ پوپ وغيره جي پويان ايندڙن مان ورڊسوٿ، بائرن، شيلي، ڪيٽس، ميٿو، آرنولڊ، وڪٽورين دور جو جيمس ٿامس، ٿامس ھارڊي ۽ ٻيا. ننڍي کنڊ جون وڏيون ھستيون ٽئگور، بلھي شاھ، سامي، سچل، خليفو نبي بخش لغاري، نم فقير ۽ ٻيا. ھوڏانھن رومي، انوري، ناظم حڪمت، لورڪا، پئبلونرودا، حمزاتوف رسول ۽ عرب دنيا جا اڻڳڻيا تخليقڪار جن جي تخليقت فسطائيت خلاف اڄ به سرگرم عمل آھي ۽ ھتي ۽ ھتي مڪاني ڀٽ ۽ ڀنڊ فقير، ڪيئي تڪ بند ۽ سگھڙ جن مڪاني سونھن ۽ مزاحمت کي اثرائتي انداز ۾ يادگار بڻائي ڇڏيو؛ انھن سمورن جي تخليقت جو پڻ بنياد ماڻھو ئي آھي. نئون ماڻھو. نئون دور.
اھڙن فنڪارن ماضي جي تجربن جي روشني ۾ پنھنجي پنھنجي عھد کي ماڊيفائيڊ تخليقيت سان روشناس ڪيو،
ڪوسيون ڪپارن ۾، ٿيون چھٽيو چڪ وجھن
اھڙي تخليقيت رومانس ۽ مھاڏي اٽڪائڻ واري عجب ۽ اونھي اسرار سان روشن آھي، ۽ ان جي ڄاڻ جي تھن ۾ بي انت ۽ بي رحم سگھه موجود آھي جيڪا سولائيزيشن، معقوليت ۽ آفاقيت کي بي معنى بڻايو گوئٽي جي فائوسٽ جيان روايتي دنيا جي جاءِ تي ھڪ نئين ڪائنات سرجڻ لاءِ اڀاريندي آھي.
اھڙن قلمڪارن لاءِ ڪو به نظريو / ازم بي وقعت ته نه ھو پر ھو جنھن سماج ۾ رھيا پئي، سندن لکڻيون ان عھد جي مختلف ازمن/نظرين جي ڀڃ ڊاھ وارن تجربن جو ادارڪ رکندڙ عھد ھو. اھڙي معاشري نئين ساھس ۽ تخليقي جنبش سان نين ڏسائن ڏانھن آڱر کنئي.
وجودي فلسفي جو اڀار به ڏٺوسين – حالانڪه لڳ ڀڳ فڪري سطحن تي ساڳيو ئي منظرنامو، ساڳيا ئي جذبا ۽ ڪيفيت ھوندي به 19 صديءَ جي آمريڪي شاعر والٽ وٽمئن جي شاعري جو پيمانو لبريز، اونھو، ڏاڍو ڏکيو ۽ سندس گھاڙيٽو بنھه اوپرو ۽ نرالو. تخليقي تجربو ايترو مختلف جيڪو اڄ به ڪنھن عھد سان برميچجي ئي نٿو.
مغربي ادب نين ڌارائن کي ھٿي وٺرائي ۽ انھن مختلف تحريڪن جي اثر ھيٺ ھڪ نئون احساس جاڳيو – پر ھتي ڀٽائي ۽ سندس رتبي جي شاعرن ادبي نظرين ۽ ڌارائن کي اٽڪل 5 صديون اڳ ۾ ئي پريميٽولي اڻلکائتي نوع ۾ نئين اشاريت ۽ اظھاريت عطا ڪئي – پر ھوڏانھن تخليق جي لھر ۾ فلسفي کي اھميت ڏيندڙ زان پال سارتر پنھنجي ناول نوسيا ۾ آرٽ جي ڀيٽ ۾ نظريي کي اھميت ڏني آھي – جڏھن ته جڳ مشھور ۽ نوبل انعام يافته ناول نگار (وجودي فلاسافر) سالبيلو، ڪولن ولسن ۽ پنھنجي ھم وطن وليم جيمس جيان وجودي فلسفي جي جزئيات تي ڳنڍ ٻڌي بيھڻ بدران، زندگيءَ جي معروضيت کي اھميت ڏي ٿو، ”فنڪار جو ڪم آھي ته شديد ٻڏتر واري ڪيفيت ۾ به کيس ئي اميد جو تِرورو اڀارڻو آھي.“
اميد جو ھلڪو تِرورو ئي تخليقيت جو سرچشمو آھي. اھائي نواڻ آھي جنھن ٽئبوز کي ٿڏي، جديديت ۽ پوءِ جديديت پڄاڻان ۾ مڪاني تجريديت ۽ پراسراريت کي ھم آھنگ ڪري مڃتا جوڳو بڻايو آھي.
ڪوبه تخليقي نظريو يا ڌارا ڪڏھن به ديرپا ۽ دائمي نه رھيا آھن. سماجي تبديلي اڻٽر آھي. اھڙي صورتحال ۾ فڪري سرچشما ۽ ادبي ڌارائون نئين سِر طلوع ٿيڻ لاءِ نين سمتن جي چونڊ ڪنديون آھن – البته تخليقي پراسرايت ۽ مڪاني تجريديت جنھن ۾ اکين جون ميڇون، ھٿن جا اشارا، وجود جي چرپر ۽ گفتگو اھڙا ثقافتي عنصر آھن جيڪي دائمي ۽ ھر دور جي مھانڊن ۾ مستقبل اسرار طور موجود رھن ٿا. جيڪي ڪلچر جي خوشبو ۽ رنگت جي تصويريت کي دائميت بخشين ٿا – جنھن جي پڻ اڳتي ھلي اينٽي ٿيسز ٿيڻي آھي.
شيام ڪمار سان ڊگھي شخصي نوعيت جي گفتگو ۽ ھن مھاڳ جي ”تخليق“ دوران ”پاتم جھاتي جھان ۾“ کان علاوھ ھيٺ ڄاڻايل مددي ڪتاب ڪارائتا ثابت ٿيا:

1 سمر سيٽ ماھمOf Human Bondage
2 گوئٽيWerther’s Sufferings (1809)
3 ھينري ملرTropic of Cancer
4 جيمس جوائس(A Portrait of the artist as a Young Man 1940)
5 جي جي روسو Confessions (1781 1788)
6 ھيرودوٽسHistories
7 زينوفونAnabasis
8 جيولس سيرزCommentaries
9 مارڪس آريلئسMeditations (2nd AD)
10 سينٽ آگسٽائين Confessions (4th AD)
11 بين وينوٽُو سيلينيAutobiography (15th AD)
12 ڊينئيل ڊيفو Robison Crusoe (1719)
13 اسٽرنSentimental journey (1768)
14 ورڊس ورٿ The Prelude (Completed in 1805 & published posthumously in 1850)
15 ميڪسم گورڪيChildhood, Among the people & my universities
16 آندري ييدJournats (1885 1950)
17 اين فرئنڪDiary of young Girl (Died aged 15 years)
18 گيتانجليPoetical Diary of a Young girl (died age 14 years)
19 ترُودتImpressions – Diary Girl aged 17 years
20 جي پي سارتر(5 war journals 1939 onwards)
21 چي گويراBolivian Diary
22 جنرل گياپwar Diary
23 جيولس فيوچڪReport from Gallows
24 نڪوس ڪازنتڪاسA Report to Greco
25 جيمس بالدونNext time fire
26 تاج بلوچ جديد ادب جو تجزيو (1914)
27 شيام ڪمار پاتم جھاتي جھان ۾ (مسودو)

جيڪب آباد

منهنجي شروعاتي يادن جو منڍو سن 1942ع ۾ پوٺي نما زمين اندر کتل آهي _ جن ۾ زمين جي لوساٽيندڙ تپت جي پيڙا سرس هئي، ۽ آسمان تي ڇانوري جيان ڇانئيل بادلن جي ٿڌڪار، ندي نهرن ۽ وڻڪار جي روح ۾ سمائيندڙ تراوت شايد ئي ستن ورهين جي ڪچي عمر جي ڪنهن ياد ۾ وسيل آهي! ڪچڙي عمر جي پيڙائين جي ڇاپ کي اڄ ڏينهن سوڌو وجود ۾ سمايل هر احساس جو اڻ مٽ انگ بڻيو صليب جيان گهليندو رهان ٿو.
منهنجي ٻالڪپڻ جو اڪثر وقت جيڪب آباد شهر جي ڪوئٽه سبي دڳ تي گوري فوجين ۽ سندين ساز سامان سان ڀريل ننڍين وڏين فوجي گاڏين کي حيرت چوڄ ۽ اڻ ڄاتل خوشي سان تڪيندي گذرندو هو. گاڏين جي ان اڻ کٽ قطار کي هٿ لوڏي سلام ڪرڻ ۽ موٽ ۾ ڪنهن مرڪندڙ فوجي وٽان ان جي ساڳي انداز ۾ جواب ملڻ تي عجب آنند جو اڻ ميو احساس ٿيندو هئم _ ۽ اهڙي جوابن جو وچور ذهن ۾ محفوظ ڪري، ۽ گهر واپسي تي پنهنجي ماءُ ۽ هڪ جيڏن سان ونڊي گد گد ٿيندو هئس. اڃان ان _ ڄاڻ کان اڻ واقف هئس ته اهي فوجي ٻي عالمي جنگ جي آڙاهه ۾ ڪڏڻ لاءِ ايران، مصر ۽ ٻين جنگي محاذن ڏانهن ويندا رهندا هئا؛ فسطائيت جي ’ڪالي‘ تي ٻَلي جو بک ٿيڻ لاءِ ! پرائمري اسڪول جي پڙهائي کان وڌيڪ اهڙيون ’بي مصرف‘ مشغوليون جيءَ جان کي وڌيڪ آسودو ڪنديون هيون!
گوري ۽ ڪاري فوجين کي اها معصوماڻا هٿ _ لوڏ ۽ حدِ نظر کان پوءِ انهن جو رستي جي اڻ سونهين وڪڙن ۾ الوپ ٿي وڃڻ هاڻي ايئن ڀاسندر اٿم ڄڻ اِهي ’وڪڙ‘ فرانسي پليڊ ((Pleide تحريڪ سان واڳيل جڳ مشهور ليکڪن جي پڙهيل ڪتابن تي لکيل ’فوٽ نوٽ‘ آهن! شايد رامبو جي مشهور نثري نظم ’راس‘ ((Promontoire جي شروعات پڻ ان ’وڪڙ‘ جي انداز ۽ ان مان اتپن ٿيل احساس طور ٿي هوندي.
منهنجي ماءُ (نانءُ ۾ پيوند يا رُڪي ٻائي) رنگ جي نکريل، مهانڊن ۾ واهه واهه ۽ آواز ۾ هردم پيار، سڪ ۽ سنيهه جون _ اڻ لکي سنگيت جي لهرن تي، ترندڙ ڏياٽيون پسبيون هيون. هوءَ بلوچستاني خاتون هئي ۽ سندس وجود ۾ پهاڙن جي ڏيا واري رفعت ۽ ميدانن واري وسعت جام هئي. پهاڙ ۽ ميدان جي ان طبعي ميلاپ سندس سوچ کي ڌرمي ڪٽرپڻي کان دور رکيو هو ۽ ساڳي سوچ منهنجي وجود ۾ داخل ٿي منهنجي ڪائنات بڻجي ويئي جنهن تي مان پاڻ کي سڀاڳو چئي سگهان ٿو _ ان ڪارڻ منهنجي ’نظرن‘ ۾ ڪنهن ديوي ديوتا جي ڀيٽ ۾ پوجا جي حقدار اها مهان آتما آهي جيڪا منهنجي طبعي ماتا به هئي. اهي سڀ خوبيون ڦڙت محنتي وفا شعار وسيع نظر ۽ فال وجهندڙ خانه بدوش زائفن جو ڏاج هونديون آهن؛ ۽ هوءَ ان ڏاج جي زيورن ۾ آخر تائين جهنجهيل رهي. منهنجي پيءُ (نانءَ راڄومل) ڌرتي جي سيني تي منهنجي وجود ۾ اچڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ آسمان جي خلائن جي وسعت وڃي وسائي ؛ ان لحاظ کان مان پاڻ کي اڄ ڏينهن سودو سڀاڳو چئي ڪين سگهيو آهيان!
اسان، ماءُ پٽ ناڻي جي ڪمي ۽ پنهنجي اجهي جي سکڻائي جو هميشہ شڪار رهيا هئاسون. ان سکڻائي مان نڪتل ندوري ڄر اسان ٻنهي کي لهسائي ڪين سگهي بلڪ هڪ لحاظ کان غئبي نعمت بڻي هئي ! ان اسان اندر جدوجهد محنت هر آپدا سان ٽڪر وٺڻ جي قوت کي جرڪايو جيڪا گهڻو ڪري ان دور جي هيٺئين وچولي طبقي ۾ ڳولهي ڪين لڀندي هئي. اصولن جي بنياد کي عزيز رکندي غلط ۽ مصلحت پسندي واري پاکنڊ تي بيٺل ٺاهه سان مهاڏو اٽڪائڻ جي همٿ بخشي هئي؛ اهو _ گڻ يا ڪيترن جي نظرن ۾ اوگڻ _ اڄ تائين وجود اندر رت ۾ گردش ڪندو رهي ٿو.
رڙندڙ چاليهن واري ڏهاڪي (گذريل صدي جي) ۾ سياسي فوجي سماجي هلچل، حرڪت ۽ سرگرمي پنهنجي اوج تي ڏسڻ ۾ ايندي هئي. هندوستان جا وڏا رهبر جهڙوڪ جواهرلال نهرو، سباش چندربوس،مهاتما گانڌي، خان عبدالغفارخان، پنڊت مدن موهن مالويه، ارونا آصف علي، عبدالصمد اچڪزئي ۽ محمد علي جناح وغيره پڻ ان ئي دور ۾ جيڪب آباد جهڙي ٻروچڪي، هندڪي ’ٿڙڪندڙ‘ شهر جو واس وٺي چڪا هئا. مونکي چڱيءَ طرح ياد آهي ته هڪ ڀيري مشهور ڪانگريسي اڳواڻ پروفيسر هاسانند جادوگر هتي آيو هو ۽ ’پئنچاتي جاءِ‘ ۾ انبوهه ماڻهن آڏو نه صرف پنهنجا جادوئي ڪمالات ڏيکاري ٻالڪن بلڪ وڏڙن جا به عقل چرخ ڪري ڇڏيا هئائين _ ۽ ان کان پوءِ پنهنجي تقريري جادو سان آزادي جي هلچل تي روشني وجهي بزرگن جون دليون موهي وڌائين _ ۽ خاص طور مونکي پنڊ پهڻ جيان بڻائي الائجي ڪاڏي الوپ ٿي ويو هو _ اِهو ’هندوستان ڇڏيو‘ تحريڪ جو زمانو هو . ان بعد ساڻس آخري ’محبت ۽ جادو‘ ڀري گڏجاڻي سن 1961ع ڌاري اياز جي جاءِ (سکر) تي ٿي هئي جنهن ۾ شمس الدين شاهه، رڪن الدين قاسمي، شيخ حفيظ ، عبدالرزاق راز ۽ رشيد ڀٽي به هئا.
اها گڏجاڻي منهنجي دعوت تي ٿي هئي. هينئر هو گهڻو پٺتي موٽ کائي وان گاگ جي پنهنجي بڻايل چتر جيان جهور پوڙهو ٿي چڪو هو. سڄو چهرو، ٻانهون وقت جي اٿل جي بي رحم گهنجن سان ڀرجي چڪيون هئس، آواز ۾ چاليهن جي ڏهاڪي وارو ڌڌڪو ۽ ڪڙڪو ڪين هئس؛ باهه تي رکيل اٻرڪو کائي ٺريل پاڻي جيان لهجو جهيڻو ٿي ويو هئس. پر، ڪپڙا ساڳيا اڇي کاڌي وارا پاتل ۽ مٿي تي ساڳي پر وقار علامتي نهرو ٽوپي هئس.
گهڻي سمجهائڻ بعد کيس اياز وٽ هلڻ لاءِ راضي ڪيو هئم. اياز سندس اعزاز ۾ چانهه پارٽي جو بندوست ڪري ورتو؛ ساڻس هندوستان جي ان وقت جي، سياسي سماجي حالتن تي مختلف رخن سان چڱي خاصي گفتگو ٿي هئي _ ۽ ان بعد اسان جي پرزور فرمائش تي هن پنهنجي ’جادوئي ڪمال‘ جي انيڪ ڪارنامن جو مظاهرو ڪيو ( ان وقت هو هندوستاني جادوگرن جي تنظيم جو صدر به هو ۽ ’جادو‘ کي ’هٿ جو ڪمال‘ ۽ ’کيڏبازي‘ چئي تشريح ڪئي هئائين) جنهن ۾ ڀٽي جي ’پُٺ‘ واري حصي تي هلڪو هٿ هڻي ٽي چار اٻُريل بيدا ۽ ڪجهه کٽمٺڙا ڪڍي اسان کي کائڻ لاءِ ڏنائين ! ان زماني ۾ رشيد ڀٽي جو جسم گئو شالا جي ڏاند جيان نهرو ٿلهو ۽ پلپل ڪندو هو. کيس ڇهندي وجود ۾ عجب ڪتڪتائي پيدا ٿيندي هئي ۽ کيس ڪنهن جو ڇهڻ چڙ ڏياريندو هو. پر، اسان (اياز، حفيظ، تنوير ۽ آءُ) پنهنجي ’ترغيب‘روڪڻ جي جتن ۾ هميشہ اسڦل رهندا هئاسون.
ان آخري ملاقات بعد پروفيسر صاحب هندوستان پهچڻ جي چند سالن کان پوءِ ڪائنات جي وسعتن ۾ انتر ڌيان ٿي ويو.
جيڪب آباد جي ٻي ناليواري ڪانگريسي شخصيت دادا جئرامداس دولت رام جي هوندي هئي؛ ٻڌندا هئاسون ته آزادي جي هلچل ۾ ٻين مشهور ليڊرن جهڙوڪ آچاريه ڪرپالاڻي، ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي، هوند راج دکايل سان ملي سڄي سنڌ ۽ هند جا رٽن ڪندو رهندو هو. ٻه ڀيرا اسان جي اسڪول ۾ به آيو هو ۽ مختلف جاين تي جلسن دوران ساڻس گڏ مٿي ڄاڻايل شخصيتن کي ڏسڻ جو موقعو به مليو هئم. هميشہ خاص ڪانگريسي گانڌيوادي لباس ۾ سندس ڏيل ڏاڍو وڻندڙ ۽ پنهنجائپ واري رعب ۾ ويڙهيل ڏسي سندس لاءِ ذهن تي خوشگوار تاثر ويهجي ويو هو.
جيڪب آباد ۾ رهائش دوران ٻه اڻ وڻندڙ واقعا اڃا تائين ذهن تي نقش ٿيل آهن:
اسان جي پاڙي ۾ ’هندوناري شالا‘ لڳ ان شهر جو هڪ سکر ۽ ڏٺل وائٺل چڱو مڙس مکي ديالومل رهندو هو. سندس ساماڻيل ڌيءَ جانڪي ديوي مهانڊن ۾ بلي بلي ، سونهن ۾ جل جل مشعل، ۽ بيهڪ ۾ ڪرشن جي راڌا جهڙي موهني لڳندي هئم. کيس پسي جيءَ ۽ جان ۾ ديوتائن ۽ دئيتن جي ’ميرو پهاڙ‘ ذريعي سمنڊ ۾ ولوڙ وجهڻ واري ڪيفيت پيدا ٿيندي هئي!
جانڪي ديوي هندوناري شالا ۾ پڙهندي هئي؛ عمر ۾ مون کان گهڻي وڏي سرو قد هئي. ’ڇِڪَ‘ عمر نسل مذهب سماجي رتبي جا ٻنڌڻ ڇيهون ڇيهون ڪرڻ ۾ ويرم ڪون وجهندي آهي.
اسان جي اسڪول ۾ هڪ سونهن ڀريو جوان ماستر هوندو هو، سندس نالو ذهن کان ميسارجي ويو اٿم يا شايد ديپڪ هئس. ڇڙو سَرَ هو ۽ سندس گهر اسڪول جي ڀرسان واهه جي ڪناري، لڳ هيو. هڪ ڏينهن اوچتو جيڪب آباد شهر ۾ ڄڻ زلزلو اچي ويو. ماڻهن جي واڪو واڪاڻ سان سمورو شهر گونججي اٿيو ته ساڳيو ماستر جانڪي ديوي کي پنهنجي گهر آڻي ساڻس................. ۾ رڌل هيو! ماڻهن جا هشام سندس گهر کي وڪوڙي اندر گهِڙي آيا پر جانڪي ديوي ڪنهن کي هٿ ڪين آئي؛ پر، ماستر کي مارڪٽ ڪري سندس منهن ڪاروڪري گڏهه تي چاڙهي شهر ۾ سرگس ڪڍي ويئي. ان بعد ماستر الائجي ڪيڏانهن هليو ويو ؛ ليڪن گهڻو پوءِ اها خبر پئي ته جنهن وقت ماڻهو سندس ڪمري ۾ آيا هئا ان کان اڳ ۾ هن جانڪي کي پلنگ تي سڌو سمهاري مٿانئس ٿلهي پٿرڻي، چادر وجهي ڍڪي ڇڏيو هو _ بستري سان ڪنهن ماڻهوءَ به هٿ چراند ڪين ڪئي ۽ هوءَ وجهه وٺي سلامتي سان پنهنجي ماڳ پهچي وئي هئي! ان واقعي بعد جانڪي الائجي ڪيڏانهن ڳجهه ڳوهه ۾ پرڻجي وئي _ ۽ منهنجي يادن جي جهروڪي جو اڃا سوڌو اڻ مٽ نقش بڻيل آهي!
جيڪب آباد جي يادن واري اڻت ۾ ٻيو اهم واقعو پٽ هٿان پيءُ جي بي رحمي سان قتل ڪرائڻ جي ڳجهارت هئي. سيٺ شوالي مل نالي جيڪب آباد ۾ هڪ ناليرو ڌنوان هندو هو_ ملڪيت مڏي حشمت ۽ ڀڀڪي ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. شهر جي خاص سڙڪ ڪوئٽه روڊ، تي سندس بنگلو ڏسڻ وٽان هوندو هو ۽ جيڪب آباد جو نڪ ليکبو هو. خاص طور ڪاٺي تي نهايت نفيس ۽ اعلى گلڪاري چٽسالي، جنڊي جو ٿيل هنري ڪم تاريخي لاجواب حيثيت حاصل ڪري چڪو هو. ڪٿان ڪٿان خلق ڪهي اچي اهو عجوبو پسڻ ايندي هئي.
ذوالفقار ڀٽو جي دور ۾ اها يادگار، سهڻي ۽ تاريخي ڪاٺي جي سموري گهڙت واري اڏاوت پنهنجي امر ڏِکَ، جلوي سميت ان بنگلي تان لاهرائي لاڙڪاڻي جي سمڀارا هوٽل جي سونهن ۽ سوڀيا وڌائڻ لاءِ ان ان جي مهڙ ۽ ٻين مناسب هنڌن تي لڳائي ويئي. اڄ به فن جا دلداده انهن کي ڏسڻ لاءِ لاڙڪاڻي ويندا رهن ٿا!
ان سمئي ۾ هندو سماج (سن 1942ع) جيڪو بنيادي طور اهنسا ڪهل وڏڙن جي آگيا پالڻ وارن متن تي قائم هو اولاد هٿان پيءُ جو بي ترسي سان مارائجڻ جو واقعو پنهنجي نفسياتي سماجي ڌرمي اثرن سبب ڌڌڪو ۽ ولوڙ پيدا ڪندڙ پهريون ۽ اهم سانحو ليکيو ويو هو ! ان جون ڌوڏيندڙ لهرون سموري سنڌ ۾ اُٻٿ واري ڪيفيت جيان محسوس ڪيون ويون.
سيٺ شوالومل جا ٻه پٽ هئا: وڏو ماڌوداس ضلعي ڪانگريس پارٽي جو صدر هو، ننڍو پٽ گوپال شهر جي بدنام پاٿاريدارن جي سنگ ۾ رڱجي نردئي ۽ بڇڙو بڻجي چڪو هو. شراب شباب ۽ جوئا جو ڪوڏيو هوندو هو انڪري هميشهه پيسي پنجڙ جي بي حساب ضرورت رهندي هئس؛ سڀاءُ ۾ به هوڏي ۽ سخت گير هو.
هڪ ڀيري پيءُ کان وڏي رقم جي گهر ڪيائين جنهن کيس سختي سان ڏيڻ کان منع ڪري ڇڏي. پيءُ جي ان روئي منجهس ڪروڌ ۽ بدلي جي ڀاءُ نا کي هڪ طرح ڄڻ ريج ڏنو.
ٻئي ڏينهن پنهنجي ٻن ڪاٽڪو دوستن _ شفو ۽ شيدي کي وڏي رقم جي آڇ ڪري رات جو پيءُ کي مارائڻ جي رٿا تيار ڪيائين. سمهڻ کان اڳ، رٿا موجب، گهر جو ٻاهرون ، دروازو اندران کليل رکيائين.
اڌرات جو اهي ٻئي همراهه گهر اندر داخل ٿيا ۽ سيٺ شوالي مل جي ڪمري ۾ وڃي کيس گهو گهو ڏيئي سندس انت آندائون ، ۽ لاش کي ٻاهر بيٺل ٽانگي تي رکائي شهر کان ٻاهر کڻي وڃي مقرر جاءِ تي پوري ڇڏيائونس.
ٻئي ڏينهن سڄي شهر ۾ سيٺ شوالومل جي پراسرار طور گم ٿيڻ جي خبر باهه جيان ڦهلجي وئي. شهر اندر جلسا ۽ جلوس نڪتا. ڪافي ڏينهن جي جاچ جوچ مان سندس گمشدگي جو ڪو سڳ ڪين ملي سگهيو. ان دوران شفو ۽ شيدي جي ٽانگي واري ۽ گوپالي سان پيسن جي ورهاست تي اڻبڻت ٿي پئي، ۽ نتيجي طور ٽانگي واري پوليس ٿاڻي تي وڃي صوبيدار آڏو، ان ظالماڻا واقعي جو سربستو احوال بيان ڪري پنهنجي گرفتاري ڏني. ان بعد سڀئي جوابدار پڪڙيا ويا. گوپالي سميت سڀني جوابدارن _ سواءِ ٽانگي واري جي _ کي ٽڪٽڪي تي لڙڪايو ويو.
اهو واقعو مشابهت ۾ پهرين مهاڀاري جنگ ڇڙڻ جي، ڪي قدر غير اهم واقعي، جنهن ۾ آسٽرين شهزادي جو قتل شامل هو، جيان ڀاسي رهيو هو. فرق اهو هو ته ان جيڪب آبادي ولوڙ جا ايڏا اُگرا نتيجا ڪون نڪتا جيڏا پهرين مهاڀاري جنگ جي نتيجي ۾ ظاهر ٿيا هئا.
جيڪب آبادي الميي جي نتيجي ۾ ادب ، تاريخ جا صفحا سکڻا رهيا، صرف صحافتي ۽ قانوني ميدان ۾ ڪجهه عرصو ان جي چوٻول جو پڙاڏو ٻڌجڻ ۾ ايندو رهيو. ليڪن پهرين مهاڀاري لڙائي جي ڪک مان ادب آرٽ تاريخ جنگي ادب بلڪ نفسيات ۽ فلسفي جي مضمونن ۾ پڻ نوان تجربا لازوال ۽ يادگار تخليقن جنم ورتو جيڪو اڄ سموري انسان ذات جو گڏيل ورثو بڻيل آهي.
بهرحال ٻيءَ مهاڀاري لڙائي دوران ان کي جيڪب آباد جو اهم ترين واقعو ليکيو ويو هو.
جيڪب آباد ادب، سياست ، ثقافت ۽ پنگتي معاملن ۾ به سنڌ جي ڪنهن به شهر کان پاڻ گهٽ ڪين موکيو هو. سياست ۾ جئرامداس دولت رام، سيٺ ماڌو داس، انقلابي ۽ دهشت گردانا راڄ نيتي ۾ وشواس رکندڙ ڦيرو (رڪن الدين قاسمي، حشو، سوڀي، عينشي وديارٿي _ ۽ هيمون ڪالاڻي جو دوست) ڪانگريسي رتن چند وڪيل وغيرهه؛ مسلمان ڪلاس ۾ خانداني موروثي سياست جو رواج هو جيڪو اڄ به قائم آهي جهڙوڪ سندراڻي، کوسا، بجاراڻي، جمالي، جکراڻي، سومرا، اوڍا، پنهور، سرڪي گهراڻا وغيرهه؛ بلوچستان مان آيل مير يوسف علي مگسي، اسلم اچڪزئي، خداداد خان _ ۽ کاٻي ڌر سان لاڳاپيل اديب سياستدان برڪت علي آزاد، گوپال پروانو، درٻاري لال اجواڻي ۽ محمد امين کوسو وغيره.
ادبي ميدان ۾ عبدالڪريم گدائي، برڪت علي آزاد، غلام قادر قيس، رام امر لال پنجواڻي، _ بعد ۾ غالب لطيف، فيض بخشاپوري، محمد بخش سومرو وغيره سنڌ ۾ ساراهه جوڳو اسٿان ماڻين ٿا. ان کان سواءِ ’سنڌو‘ رسالي جو مالڪ ۽ ايڊيٽر بولچند راجپال به ميان جي ڳوٺ (جيڪب آباد) جو رهواسي هو جتان اهو رسالو نڪرندو هو.
جيڪب آباد جو سنڌ جي ادبي اوسر ۾ _ ورهاڱي کان اڳ ۽ ورهاڱي بعد وڏو هٿ رهيو آهي. ٻالڪپڻ (سن 1942ع ) ۾ آءُ ادب جي حقيقت اهميت کان قطعي ناواقف هيس ڪا خبر نه هئي ته برڪت آزاد،گدائي،رام پنجواڻي، خداداد، راجپال ان شهر جي ڪهڙي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ موجود هئا. ساڻن نينهن ۽ سنينهن جا ناتا جناح جي پاڪستان ۾ پختا ٿيا جيڪي سندن حيات تائين بڙ جي وڻ جيان ڦهلجندا گهاٽا ٿيندا رهيا.
خان ڳڙهه مان چولو مٽائي برگيڊيئر جنرل جان جيڪب جي ايامڪاري ۾ هيءُ واهن ۽ واهين وارو ’پتڪڙو وينس نما‘ شهر جيڪب آباد بڻجي ويو. منهنجي ٻالڪپڻي جي سانڀر ۾ صرف هتان جون موڪريون ڏامر واريون سڙڪون اڃان تائين، ڪٿي ڪٿي، موهن جي دڙي جيان نظراينديون اٿم _ باقي ٻيو سڀ ماضي جي اڻ ڄاتل مقبرن ۾ دفنائجي نظرن کان اوجهل ٿي چڪو آهي.
جيڪب آباد جي رنگا رنگ ثقافتي تاريخ ۾ ’گهوڙن ۽ جانورن‘ جو ساليانو ميلو ۽ ڏياري جي ڏڻ تي ’رام ليلا‘ جو جشن وڏي دٻدٻي ۽ ڀڀڪي سان ملهايا ويندا هئا. انهن ٻنهي يادگار ٻروچڪي ۽ هندڪي ثقافت جو گڏيل ۽ منفرد اظهار منجهائن بنياد پرستي ۽ ڪٽرپڻي تي لاڳيتي ضرب جيان ڀاسندو هو. هونءَ به سنڌ ڌرتي صوفي _ ويدانت مت جي امر ميلاپ جي، سهپ ۽ امن جي مثالي سرزمين رهي آهي اهو ميلاپ هڪٻئي سان ويجهڙائپ ۽ سيڪولر سوچ کي وڏي هٿي ڏئي آزاد روي جي راهه تي وک وڌائڻ ۾ سهايڪ بڻجندو نظر آيو هئم.
’گهوڙن جو ميلو‘ سرڪس وغيره شهر جي مرڪز کان ٿورڙو پرڀرو گئوشالا ڀرسان ڪشادي ميدان تي لڳايو ويندو هو ۽ ’رام ليلا‘ جنهن ۾ سنگيت جي لهرن تي مختلف ناٽڪ، ٽيبلوز راس ليلا وغيره ڏيکاريا ويندا هئا انهن جو پرٻنڌ ’هندوناري شالا‘ جي گرائونڊ تي ڪيو ويندو هو.
ان دور ۾ مخالف جنس ڇڙواڳ ڪون هئي ۽ اها نازڪ صنف گهڻي ڀاڱي چوديوارن ۾ محدود ۽ وسيل هئي؛ انڪري ناٽڪن، چهچٽن ڊرامن ۾ سهڻا ۽ منهن مهانڊي وارا نوجوان مرد عورتن جو ٻهروپ ڌاري سندن ڪردار چوڄ چاهه ۽ فنڪاراڻا پختگي سان ادا ڪندا هئا. مون کي چڱيءَ طرح ياد آهي ته جيڪب آباد ۾ ’شمن‘ نالي هڪ درزي هوندو هو جنهن کي هر سال سيتا جو ڪردار ادا ڪرڻ لاءِ سونپيو ويندو هو. ’رام ليلا‘ جي ناٽڪي ڀاڳ ۾ سندس موهيندڙ سونهن، مڪالمن جي پرتاثير ۽ مترنم ادائگي، سندس سڊول جسم تي ڀڙڪيلن ۽ ساڌوي ڪپڙن جو پرڪشش اثر، خوشي غمي، پريم پاٻوهه ۾ ڀريل جذبن، ويراڳي ڪيفيت ۾ ’فطرت‘ اندر رام کي ڪلپنا ذريعي پسڻ جو انڀوء، رام خاطر پاڻ وڃائي پنهنجي تن من کي ارپڻ جو فنڪاراڻا اظهار، چهري تي لطيف احساسن جي رنگن روپن جي انڊلٺي ڏِکَ بن ۽ راوڻ جي اشوڪ واٽڪا ۾ ورلاپن جي سڀاويڪ نظر ايندڙ ڇڙي لڳائڻ، تياڳ ويراڳ ۽ ٻليدان جو مجسم چتر پيش ڪرڻ ۾ مهارت جي انتَ ’جيڪب‘ جي سموري شهر کي مٿانئس اڪن ڇڪن ۽ موهت ڪري ڇڏيو هو. ڪيڏا ماڻهو صرف سندس ديدار لاءِ سندس دڪان تي وڃي کانئس اجايا سجايا ڪپڙا سبرائيندا هئا! ڪيترن ئي عاشق جيئڙن ساڻس شادي لاءِ پيشڪش ۽ نوتن موڪلڻ جو نه ختم ٿيندڙ سلسلو جاري رکيو!! ڪيترن جي سوچ مطابق بهشتي غلمانن ۽ سورڳي گنڌرون جي ڀيٽ ۾ شمن جي سونهن، ساءُ ۽ سواد هنن کان ڪونهين وڌيڪ هوندو هو!!
شمن هينئر ڪٿي هوندو؟ پروفيسر هاسانند جادوگر جيان ڪائنات جي اڻ کٽ وسعتن جي ڪنهن ’جهرمٽي کيرولي رستي‘ تي آنام ستاري جيان ضرور جهرمر ڪندو هوندو!
قديم جاگيرداري، بادشاهي دور ۾ تفريح جا چار مکيه ذريعا هوندا هئا: عشق ، جوئا، شڪار ۽ سرڪاري يا شاهي دلنوازي ۾ بهرو وٺڻ. محبت يا عشق کي راند جيان ليکيو ويندو هو _ يا ان کي مشهور ڊرامه نويس ’ماريِ وُو‘ (فرانسسي) جي مزاحيه ناٽڪ وانگر ڪري سمجهبو هو! شادي سان ان جو ڪو واسطو ڪين هو. ٻارن کي سندن ڪچيءَ عمر ۾ پرڻايو ويندو هو. عاشق لاءِ محبوبه ۽ محبوبه لاءِ عاشق لازمي قرار ڏنا ويندا هئا. ’ياراڻي‘ جو اهو ’اصول‘ ڪنهن اداري جيان مضبوط بنيادن تي قائم هو. اهو رواج جاگيردارن وڏيرن بادشاهن ۽ عوام ۾ ڄڻ برابري، جي بنياد تي قائم هوندو هو! يورپ ۾ فرانس، اٽلي، يونان، انگلئنڊ اسان جو ننڍو کنڊ ۽ جيڪب آباد ان ڏس ۾ سڀ کان اڳرا هوندا هئا.
ان سڳي ۾ پوتل ڪامڻيون زندگي کي هڪ غير محدود مذاق جيان سمجهنديون آهن. سندن دليون هر وقت بهار جي مند ۾ رتل رهنديون آهن. عمر جا راڱا سندن آڏو تڇ هوندا آهن.
ورهاڱي کان اڳ ۽ پوءِ واري جيڪب آبادي ڪلچر ۾ اهڙا ڪئي ڪردار اٽلي جي چوڏهين پندرهن ۽ سورهين صدين جي ڪلاسيڪي زندهه چترن جيان اڄ به فضائن ۾ ساهه کڻندا نظر اچن ٿا!
انهن مان سردار عبدالرحيم خان کوسو جنهن جي جسم جي ٿولهه سکن جي گردواري اندر چئن ڪنڊن ۾ رکيل نغارن کان به سرس هئي، بدن جي پکيڙ اگر ٽن آرام ڪرسين کي گڏيو وڃي ته انهن کان به وڌ هئس سندس ويهڪ لاءِ خاص وڏي سائز جي چاندي جي ڪرسي ٺهرائي وئي هئي. ڏاڪڻ چڙهڻ سندس ڪرمن ۾ لکيل ڪين هو انڪري ڪليڪٽر صاحب جي سالياني درٻار ۾ حاضري وقت ڏاڪڻيون ڪڍائي ’لاهه چاڙهه‘ سندس ڏانوَ ۽ سهولت پٽاندر ٺهرايا ويندا هئا ته جئين گاڏي مان سڌو لهي ڪليڪٽر ڀرسان رکيل اسپيشل ڪرسي تي ويهي سگهي. سردار عبدالرحيم کوسي بابت سوچيندي ذهني سطح تي هڪ ٻيو وسريل ورق اڀري آيو اٿم :
بادشاهي ۽ شنهنشاهي دور ۾ دنيا جي هر خطي اندر غلامي جو رواج عام هوندو هو، بلڪ افسوس جي ڳالهه اها آهي ته دنيا جي مختلف مذهبن ۽ انهن جي پروهتن به ان ڪڌي ۽ انسان ڪش سرشتي جي پٺڀرائي ڪندي ان کي هٿي ڏني هئي.
اهو بدنام سرشتو عرب ملڪن، آفريڪا، آمريڪا ۾ قانوني طور لاڳو ۽ چالو هيو ۽ گڏيل هندوستان به ان جي بدبودار اثرن کان محفوظ ڪين هو. جتي جتي اهو سلسلو لاڳو هو اتي جي رهاڪن جي منفرد ۽ بڻاس ڏيندڙ ’سائڪي‘ ۽ سڀاءُ به اڀريو هو جنهن کي عام طور غلاماڻا ذهنيت چئجي ٿو. ان اندر ماڻهو جو ناس پتو ٻڏيو وڃي ٿو پنهنجي احترام يا آدميت جي سنمان جي ڪا سمک نٿي رهيس ۽ حب الوطني، ڌرتي لاءِ اُڪير، غيرت وغيره جا آفاقي قدر سندس بڻ بڻياد مان ڄڻ ڪافور ٿيو وڃن ٿا.
انگريز سرڪار جي ايامڪاري دوران بلوچستان، سنڌ ۽ گڏيل هندوستان جي اڪثر علائقن ۾ اها بيمار ذهنيت، عام جام، هوندي هئي، خاص طور سنڌ بلوچستان جا اڪثر وڏيرا زميندار جاگيردار سردار وغيره اهڙي ذهنيت تي فخر محسوس ڪندا هئا! انگريز عملدار جي درٻار ۾ پينشن يا انعام جو سڏ ٿيندو هئن ته ’سو روپئي‘ جي ملهه وصول ڪرڻ خاطر پنج سو يا هزار روپين جو ڇيهو يا خرچ خوشي سان برداشت ڪندا هئا. بلڪ، بعض وقت تي انگريز ۽ هن جي منڊمن جون بگيون گهوڙن بجاءِ پاڻ فخريه انداز ۾ ڇڪڻ ۾ ڪو عار محسوس ڪين ڪندا هئا!
سردار عبدالرحيم کوسو بندوق غليل ۽ ڪاني هلائڻ ۾ هڪ ماهر ۽ آڙيڪاپ نشاني باز ليکيو ويندو هو.
سنڌ جي اترائين تر خاص طور جيڪماباد ۽ بلوچستان جي ميداني علائقن ۾ هن جهڙو تز ۽ پڪو نشانچي ٻيو ڪو پيدا ئي ڪين ٿيو هو _ ۽ نه سندس زندگي ۾ اهڙي ڪنهن ٻئي انسان کي پيدا ٿيڻ جو ساهس ئي هئو! سڀني جانورن جو شڪار ڪيو هئائين بگهڙ هرڻ سوئر گدڙ چيتو جهنگ ٻلو وغيره. ننڍي کان وڏو هر پکي ويٺل بيٺل سمهيل ۽ اڏامندڙ حالت ۾ سندس تيز نگاهه ۽ يڪ ٽڪ نشاني کان بچي ڪين سگهيو هو.
اگرسردار رحيم کوسو دواپريگ ۾ پيدا ٿيو هجي ها ته ارجن کان وڌيڪ نانءَ ڪمائي دروپدي جهڙيون ڪئي ڪامڻيون، سويمبر ۾ جيتي راجا اندر بڻيو ويٺو هجي ها!
هڪ لڱا سندس ڪمدار هٿ ٻڌي فرمائش ڪندي چيس ”ڀوتار، تنهنجي لاکڻي هٿ کان ڪنهن پکي جي مجال ڪونه هئي جو بچي سگهي ها: جهرڪيون ڪبوتر تتر ڀاڙو ڳيرا بدڪ نيل ڳري وهيا تلور تليهر، چيها چتون ڪوئل ڊگوش روهي ڪونج هدهد تاڙو بلبل ابابيل، ڪاٺ ڪٽو وغيره، پر، حرامي ڪانوَ توکان اڃا تائين بچيل آهي .“
سردار رحيم وراڻي ڏيندي چيس ”اهو بدمعاش ڪارو ڪانو مون کان وڏو حرامي ڪونهي جو بچي سگهي. ڀڄ، جلدي بندوق ڇرا، تهي کڻي اچ، ۽ اڀ تي ٽڪ ٻڌي ڏس جيئن هو اڏامندي لانگهائو ٿئي ته ٻڌاءِ ته کيس جهنم رسيد ڪري سگهان.“ ڪمدار بنان دير اهي سمورو قمام آڻي اچي آڏو رکيس هن به ان وقت ئي بندوق جي منهن وٽان گندرف ڀري تهي ذريعي زور ڏئي هيٺ ڄمايو ۽ انهن مٿان ڇرا وجهي انهن کي به تهي ذريعي زور ڏئي بيٺو مس ته ڪمدار رڙ ڪندي چيس ته ”ڀوتار وارو ڪر، هڪ جي بجاءِ ٻه ڪانو اڏامند اچن ٿا.“ هن به جئين امالڪ بندوق کڻي ان جي اڳئين حصي جي گندرڦ کي ٻرندڙ تيلي ڏيکاري تيستائين ڪانو ڪافي اڳڀرو نڪري ويا هئا پر هن سندن جهڪو ٿيندڙ جسيَ جو نشانو وٺي فائر ڪيو ۽ اڳتي دونهين کان سواءِ ڪجهه نظّر ڪين آيو. ڪمدار چيس ته ”لڳي ٿو ته اهي حرامي ’سياڻپ‘ جو فائدو وٺي بچي ويا هوندا. “ سردار وراڻيس ته ”اهي حرامي مون کان وڌيڪ حرامي آهن ۽ نه سياڻا تڪڙو وڃي ڪري اڳتي ڏس ٻيئي ڦهڪو ڪري ڪريل نظر ايندءِ.“ ڪمدار ڊڪ پائي ڪافي اڳڀرو وڌي ويو ۽ ڏٺائين ته ٻئي چوطرف ڦهليل کنڀن جي وچ ۾ ڪريا پيا هئا!
خان بهادر دل مراد خان کوسو انگريز سرڪار جو لاڏلو وڏيرو اصل ٺل جو رهاڪو هو، ۽ جيڪب آباد جو مڃيل گڙنگ زميندار ٿي گذريو آهي. شيل شڪار جو شوقين ۽ ڪوڏيو هوندو هو پر سندس ”پلي بواءِ“ پٽ خان صاحب سردار خان کوسو عشق بازي رنگ محلي محفلن ۾ جيڪو نانءُ ڪمايو سو شايد ئي ڪنهن ٻئي جي حصي ۾ آيو هوندو.
هيءُ همراهه مڌهم، تيز ۽ لوساٽيندڙ شمعن مٿان اهڙي ريت چترائي سان طواف ڪرڻ جو ڀَڙ بڻجي چڪو هو جو سندس پرن کي ڪا لهس ئي ڪين ايندي هئس! هن جي بي حساب دولت ڄمت ۽ شهرت جو مرڪز لاهور ڪراچي حيدرآباد ۽ سکر جون ’هيري ڪڻيون‘ هونديون هيون جن جو هيءُ مڃيل پارکو ۽ ڀنڊاري هو.
آخر لاڳيتي ’گس گساوَ‘ جي چوٽ تي پهچڻ سبب سندس توانائي ۽ تاب جا جهرڻا خشڪ ٿيندا ويس. هيءَ همراهه يار ويسي ۾ به پنهنجو مٽ پاڻ هوندو هو، ۽ حاجي مولابخش سومري حڪيم عطا محمد ٽيٽڪي جهڙن ڪيئي هڻ کڻ قسم جي وئدن، سان گهاٽي ياري هوندي هئس جن سون چاندي سلاجيت جي مرڪبي ڪشتن وسيلي سندس جهرڻي جي وهڪ کي ڪنهن حد تائين بحال رکيو پر قدرت جي رمز ۾ ڪو ڪيستائين اٽڪاو وجهي سگهندو؟ نيٺ انگريزي ٽانڪن جو سهارو وٺڻو پيس ۽ ان زماني ۾ ٽيسٽوويران جي سين جي ڌوم متل هوندي هئي. سردار خان کوسي سن پنجاهه واري ابتدائي ڏهاڪي ۾ سموري جيڪب آباد جي ميڊيڪل اسٽور جا اسٽاڪ ختم ڪري ڇڏيا هئا. انهن ئي ڏينهن ۾ منهنجي گهاٽي يار ڪشن پيسواڻي (سوڀي گيانچنداڻي جو وڏو ناٺي) نئون نئون ميڊيڪل اسٽور کوليو هو.
ٻئي ڏينهن وڏيرو مڇون مروٽيندو خوش خوش سندس دڪان تي پهچي ويو کانئس سموري اسٽاڪ جي گهر ڪيائين ڪشن کي سندس ڪرتوتن جي اڳي ئي خبر هئي ۽ هو ان ڏس ۾ ڪٽر قسم جو ’آدرشوادي‘ نوجوان هو تنهن ٺهه پهه اسٽاڪ ، جي موجودگي کان انڪار ڪيس. خان صاحب اصل قيمت کان وڌيڪ پيسن جي به آڇ ڪيس پر ڪشن تري تيل لائڻ ڪين ڏنس.
ٻئي ڏينهن تي ڪشن جي پتا سيٺ سڳن لال نياپو موڪلي کيس پنهنجي ’آرمس‘ اسٽور تي گهرائي ورتو. اتي ڏٺائين ته سردار خان کوسو به سندس بابا سان گڏ ويٺو هو ۽ کيس ڏسندي ئي معاملي کي سمجهي ويو.
سندس پتا کيس تلقين ڪندي ٻڌايو ته سردار صاحب کي پنهنجي چاچي جيان سمجهي ۽ اگر انهن سين جو وٽس جيڪو به اسٽاڪ هيو اهو هن جي حوالي ڪري. هن آدرشي يار پيءَ سان ڪوڙ ڪين ڳالهايو ۽ کيس سنمان ڏيندي اهي چڻنگائي تيليون اصل قيمت تي ڪلجڳي راجا اندر جي حوالي ڪيائين.
سردارخان کوسو جي وڏي پٽ بيريسٽر ميرافضل کوسي به ساڳي ٻيڙي ۾ سوار ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر ڪامياب ڪين ٿي سگهيو هو. کيس صرف ’بتيلو‘ هٿ لڳو هو يعني انگلئنڊ مان پڙهائي دوران هڪ تيز البيلي انگريزياڻي سان شادي جي ٻنڌڻ ۾ سوگهو ٿي کيس جيڪب آباد وٺي آيو هو.
جيئن افضل شتر بي مهار هو تيئين ميم صاحبه به ’جهنگ ٻلي‘ کان گهٽ ڪين هئي. ٻنهي جون باقاعدا ۽ بي قاعدهه چڪريون جيڪب آباد جي تاريخي ڪهاڻين ۾ شيڪسپيئر جي ڊرامي Taming of Shrew کان گهٽ اهم وڳوڙي فسادي ۽ مانڌاڻ مچائيندڙ ڪونهن.
سن 1966ع ڌاري آءُ ڪوئٽه ۾ بروس روڊ (هاڻي جناح روڊ) جي الشمس هوٽل اندر ترسيل هيس؛ ۽ هيءَ جنهگ ٻلي ساڳئي هوٽل اندر منهنجي ڪمري جي بلڪل سامهون واري ڪمري ۾ ٽڪيل هئي شايد شتر بي مهار سان وڙهي آئي هئي. نما شام ٿيندي ئي سوم رس ورتائڻ ۾ ان جي خالق ’سوم ديوتا‘ کي به لڄائيندي هئي. ان بعد هل هنگامي شور شرابي منظوم آزاد بنان قافييءَ نثري (انگريزي بلوچي ۽ سنڌي) گارين جي ڌمال ۽ ڪراڪري ٽپڙن جي ڀڄ ڊاهه ڏسي ائين لڳندو هو ڄڻ شوَ ڀڳوان ’ٽانڊوناچ‘ نچي رهيو هجي!
صبح جو ائين ٿڌي ٿانئري ٿي ويندي هئي ڄڻ گذريل رات واري ميم ڪا ڊاڪٽر جيڪل جيان ڪا ٻي روپ ڌاري جيو هئي. ڏينهن جي وقت ڪڏهن ڪڏهن هوءَ منهنجي ڪمري ۾ لنگهي ايندي هئي ۽ ڪڏهن آءُ وٽس هليو ويندو هئس، ’نهايت شائستگي‘ سان سياست کان ادب جي مختلف موضوعن تي گفتگو ٿيندي هئي. بعد ۾ ٻڌڻ ۾ آيم افضل کوسي کان طلاق وٺي انگلئنڊ هلي وئي ۽ افضل به جلدئي خانداني دشمني جو بک ٿي ويو.
مٿي ذڪر ڪيل خان صاحب سردار خان کوسي جو سوٽ مير دريا خان کوسو به جيڪب آباد جو ناميارو زميندار سياستدان ٿي گذريو هو ۽ ذوالفقار ڀٽو جي پارٽي ۾شامل ٿي قومي اسيمبيلي جو ميمبر به چونڊيو ويو هو. بعد ۾ ڀٽو سان ذاتي اختلاف ٿي پيس جنهن کيس عادت مطابق بي مانو ڪري پارٽي مان ڪڍي ڇڏيو.
هڪ ٻيو دلچسپ واقعو ياد آيو اٿم. سن 70_1960ع وارين ورهين ۾ لا ڪاليج سکر جو پرنسيپال سمندر خان وڪيل هوندو هو جنهن جي ياري اسان واري لڏي: اياز، رشيد، شمس الدين شاهه ، رڪن الدين قاسمي، قادر صديقي، آغابدرالدين وغيره سان تمام گهاٽي هوندي هئي ۽ سندس ڇتيون اُڏائندڙ ٽهڪ ٻڌي ماستر هاسومل ناٿاڻي جا ’بلئڪ جاسوس‘ وارا جاچوسي ناول اکين آڏو تري ايندا هئا جن اندر ڪاٽڪو رهزن ’ويو فانگ‘ چينو ۽ ’رائمرڪيو‘ به اهڙائي پشاچانا ٽهڪ ڏيندا هئا.
هڪ ڀيري سمندر خان ڪنهن ڪيس سانگي ٽرين ذريعي فرسٽ ڪلاس سليپر ۾ ڪراچي وڃي رهيو هو ۽ ڪمپارٽمنيٽ ٻاهران سندس نالي واري سلپ به لڳل هئي (انهن ڏينهن ۾ نالي واري سلپن هڻڻ جو رواج هوندو هو جيڪو هنيئر ڪونهي) سمندرخان جيئن ڪمپارٽمينٽ ۾ داخل ٿيو سامهون واري برٿ تي هڪ ٻئي ڏسڻي وائسڻي ماڻهو کي ويٺل ڏٺائين. جئين ئي ٽرين خيرپور کان اڳتي وڌي ته هنن ٻنهي هڪٻئي سان دعا سلام بعد ڳالهائڻ شروع ڪيو. اڳ ويٺل همراهه پنهنجي سڃاڻپ ڪرائيندي کيس ٻڌايو ته پاڻ جيڪب آباد جو رهاڪو ۽ زميندار ۽ قومي اسيمبلي جو ميمبر دريا خان کوسو هيو. موٽ ۾ هن ٻڌايس ته سندس نالو سمندر خان هو! اهو نانءُ ٻڌندي ئي درياخان بتال کاڌو ۽ اٿي بيهي کيس گهٽ وڌ ڳالهائيندي الزام هڻي چيائينس ته هو پاڻ کي سمندر ’ظاهر‘ ڪري مٿانئس چٿرون ڪري رهيو هو. سمندر خان قسم کڻي چيس ته اهو سندس اصلوڪو نالو هو، پر مجال هئي جو هن کي اعتبار اچي. ان ڏي وٺ وچ ۾ سمندر خان کي در ٻاهران لڳل نالي واري چٽڪي جي ياد آئي _ ۽ امالڪ اها لاهي اچي ڏيکاريائينس. ان بعد وڃي حالتن ۾ ٺاپر آئي ان واقعي کان پوءِ منجهن گهاٽي دوستي جو آغاز ٿيو هو جيڪو آخر تائين قائم رهيو.
جيڪب آباد جي سونهن ڀري ڌرتي تي ويچاريندي برگيڊيئر جنرل جيڪب جهڙي بي ڊپي گهڻ پاسائين ڇل ول ۾ لپٽل ۽ ڪيسونووا جهڙي ’نَرَ‘ انسان جو نقش نظر آڏو پنهنجي انڊلٺي رنگن سان ٺهندو جڙندو اسرندو ۽ اڀرندو ڏيکاري ڏئي ٿو.
ان نقشي اندر، ملڪي ورهاڱي کان اڳ جي دور وارو سردار تاج محمد خان اوڍو عرف سردار تاجو خان اڍو واهه جو فٽ ٿيو وڃي ٿو. هيءُ چڱو مڙس جيڪب آباد لڳ ويٺل اوڍن جو برجستو سردار ۽ ناليرو زميندار ئي ڪونه هو بلڪ پرنس علي خان جيان رنگين مزاج، شراب شباب جو ڪوڏيو _ ۽ يوناني ديوتا ڊائني سس جو پنر جنم به هو! اسلامي رواج موجب هن جي حرم ۾ وٽيل سٽيل بدن واريون سانوريون سلوڻيون ٻه ٽي اوڍياڻيون سدا حاظر هونديون هيون جن جو ساءُ سواد وٺندو رهندو هو؛ پر، ڪرڪيٽ ٽيسٽ جي سٺي عاليشان ۽ ليجنڊري رانديگر جيئن ’رنس‘ جا انبار لڳائڻ بجاءِ اڇي چمڙي جي ڄرڪين جي اسڪوري واڌ جي فڪر ۾ تن من ڌن سان سموري ڄمار جنبيل رهيو!
هر سال زمين جو ٽڪرو وڪڻي انگلئنڊ وڃي ڪنهن ننڍي نيٽي حسين ميم صاحبه سان عشق جي هولي کيڏي نڪاح ڪري جيڪب آباد وٺي ايندو هئس _ ۽ وري ٻئي سال کيس ڏئي وٺي جان ڇڏائي طلاق ذريعي _ وري ساڳي رينگٽ کي جاري رکندو رهيو. مان نٿو ڀانيان ته اڇي چمڙي وارين ڪامڻين جي اسڪور ۾ اترائين سنڌ ۽ بلوچستان اندر ڪو ٻيو مجاهد کانئس گوءِ کڻي ويو هوندو !
اهڙي ريت آهستي آهستي سندس قيمتي زمين تين واڪ ٿيندي رهي _ ۽ هو مهاتما گوتم ٻڌ جي شونيه يعني آخر ۾ پاڇي ٻڙي واري فلسفي طرف وڌندو رهيو جيڪو کيس سنياس وٺرائي بکشوئن جي سنگ ۾ داخل ڪرائڻ وارو هو! هتڙي مون کي سندس ڇل جو نادر واقعو ياد اچيم پيو :
سردار تاجو خان اوڍو جي جنس جو سمورو ڪاروبار سندس ڀلاوڻو سيٺ اڀريو مل هلائيندو هو. هيءُ واڻيو نيت پت وارو حساب ڪتاب ۾ بي ريا ايماندار ۽ اعتباري مڙس هيو.
ورهاڱي بعد ملڪ جي خراب ٿيندڙ سياسي سماجي حالتن کي ڀانپي اڀريو مل ڪٽنب سميت هندوستان لڏي وڃڻ جو فيصلو ڪيو سردار تاجو خان ڏانهن سندس حساب موجب لکين روپيه اوڌر هئي جيڪا هو هر سال ڪنهن نه ڪنهن مِنهن جي اوٽ وٺي ٽاريندو رهيو هو.
آخر جڏهن اڀريومل جي هندوستان وڃڻ جو وقت اوڏو اچي ٿيو ته تاجو خان سندس گهڻي زوربار سبب کيس شام ٽاڻي وهي کاتن بندين سميت ڳوٺ واري بنگلي تي گهرائي ورتو جيئن ته نما شام وقت روشني جهڪي ٿي وئي هئي انڪري ٻئي ڏينهن صبح جو وچور سان حسا ب ڪتاب ڏسڻ جو وقت مقرر ڪيائون ۽ رات سيٺ کي اوطاق تي ٽڪائڻ ۽ سندس ماني ٽڪي جو انتظام ڪيائين.
سردارتاجوخان وٽ هڪ ڊگهو ٿلهومتارو ڪارو شيدي نوڪر هوندو هو جنهن کي سڀيئي ڳوٺائي ۽ اوطاقي سندس خوفائتي ڏيل ۽ هلئي ڪارڻ ڀوت ڪوٺيندا هئا.
اڌ رات مهل جتي اڀريومل گهري ننڊ ۾ ستل هو، ان اوطاق جو دورازو چيڪاٽ ڪري کلي پيو! ان اندر هڪ ديوقامت انسان جنهن جي مٿي تان گهاٽيون جٽائون لڙڪي رهيون هيون، ۽ هٿ ۾ هنومان وارو گرز جهليل هيس، سُر ۾ آدم بُو آدم بُو ڪندو داخل ٿيو سندس اکيون پوئين سج جيان ڳاڙهيون هيون ۽ انهن مان ڄڻ باهه جا الا ٿي نڪتا پيٽ نغاري جيڏو وڏو ٽنگون ۽ سٿرون هاٿي جي پيل پاون جهڙيون ڳوريون ۽ ٿلهيون ٻانهون سومو پهلوان جي ٻانهن جهڙيون موٽيون ۽ ڀريل بدن جي سڀني حصن ۽ عضون تي پيلانيرا اڇا ڳاڙها پٽا چمڪي رهيا هئا. پيشاني ۽ منهن تي به سورج ديوتا جونشان ۽ ساڳئي رنگ جون متوازن پٽيون چٽيل هئس. اچڻ شرط ستل اڀرئي تي ڪرڙي نظر وجهي سندس پٺيءَ تي هڪ زوردار گرز وهائي ڪڍيائين. سور ۽ خوف ۾ اڀريو ٽپ ڏيئي اٿي ويٺو ۽ ان ڀوائتي بلا جو ڊيڄاريندڙ روپ پسي ٿر ٿر ڪنبڻ، رڙيون ڪرڻ لڳو _ ۽ ڪانچ ۾ مٽ به وهي ويس.
ان بلاڙي، نرگهٽ مان گڙ گڙ ، ڪندڙ خوفائتو آواز ڪڍي چيس :
”اڀريا تنهنجو ڪال آهيان،
اڀريا تنهنجو ڪال
هاڻي پيئندس رت مان تنهنجو
هاڻي پيئندس رت. “
اها ڀوائتي ڪوڪ آلاپيندي سندس کٽ جي چوگرد هنوماني ناچ نچندي گرز ڦهڪائيندو رهيس. ان وچ ۾ بلاڙي جي ڀوائتي آلاپ دوران اڀرئي جي نظر اوطاق جي کليل درتي پيئي ۽ هوامالڪ ٽپ ڏيئي اوڏانهن ڀڳو ۽ پوئتي ڏسڻ بنان ٿڙندو ٿاٻڙندو سهڪندو جيڪب آباد ۾ اچي دم پٽيائين. ڪجهه وقت گرزن جا ڌڪ سهسائي انهن تي مرهم پها رکرائي صبح جو سوير تاجوخان جي بنگلي تي پهچي ويو ۽ کيس راتوڪي سموري جٺ ۽ موتمار روداد کان آگاهه ڪيائينس.
سردار تاجو خان حيرت جو اظهار ڪندي ساڻس دلي همدردي ڪئي ۽ کيس ساڻ ڪري ڪمدار ۽ نوڪرن جي اٽالي سان اوطاق تي پهچي ويا جتي ڏٺائون ته کٽ دلا ۽ ڪجهه ٿانو ڀڳا پيا هئا _ ۽ وهيون کاتا ۽ بنديون غائب هيون.
حساب ڪتاب، جي غيرموجودگيءَ سبب تاجو خان ڏانهن اوڌر جي دعوى تاس جي پتن جيئن اچي پٽ پيئي _ ۽ سيٺ اڀريومل سکڻائپ جا هٿ مهٽيندو هندوستان ڏانهن اسهيو هيو!
جيڪب آباد جي ست رنگي ٻهڳڻين هستين ۾ چاچو عبدالڪريم گدائي، برڪت علي آزاد، فيض بخشا پوري، بولچند راجپال،رام امرلال پنجواڻي، درٻاري لال اجواڻي، غالب لطيف گوپال پروانو وغيره هوندا ها جن مان راجپال کي ڇڏي باقين سان منهنجو نيهن وارو ناتو رهيو هو.
پر هتي فقط في الحال گوپال پرواني جو ذڪر ڪرڻ مناسب ڄاڻان ٿو. گوپال شروع کان وٺي کاٻي ڌر سان واڳيل رهيو هوگاهي به گاهي شاعري جي تتل ميدان ۾ پيرين اگهاڙو ڪاهي پوندو هو جنهن ڪري گهڻو جٽاءُ ڪين ڪري سگهيو.
ڪشن پيسواڻي (سوڀي جو وڏو ناٺي) ۽ گوپال پروانو جُٽُ يار ۽ اسڪول ۾ شايد ميٽرڪ تائين گڏ پڙهيا هئا. ڪشن سڀاءُ جو سٻاجهو، شرميلو ۽ ڌيئن جهڙو پٽ هو پر گوپال طبيعت جو البيلو شوقين مزاج ۽ موج مستي جو قائل. ڪشن تي ڊسيپلين جي پابندي ۽ ڌرمي خيال رکندڙ پنهنجي پتا سيٺ سڳن لال جو گهرو اثر هو. انڪري ڪافي حد تائين آدرشوادي جيون گذاريندو رهيو هو. ليڪن گوپال جو پيءُ ان جي ابتڙ آزاد روي جو قائل هو جنهن جو اثر اهو ٿيو جو پاڻ به (گوپال) کاٻي در جا خيال رکڻ جي باوجود ٽن ٽناٽن واري سڌانت تي عمل ڪندو رهيو هو جنهن جو مونکي سندس ناگهاني لاڏاڻي (سن 2000ع کان اڳ) اندور (هندوستان) ۾ گهرو آزمودو ٿيو هو.
اسڪولي زماني ۾ هڪ ڀيري گوپال ڪشن کي فلم ڏسڻ لاءِ هرکايو پر، هن وراڻيس ته بابا، کان موڪل گوپال پاڻ وٺندو. گوپال ان فن ۾ افلاطون هيو ۽ ڪاڪا سڳن لال کي چتر زباني سان ريجهائي موڪل ورتائين.
کين شهر کان مٿڀرو فورس واري سڙڪ تي ڪيپيٽل سينيما لاءِ وڃڻو هو؛ گوپال ڄاڻي واڻي شارٽ ڪٽ وٺي لال بازار، مان هلڻ شروع ڪيو. هيءُ پهريون ڀيرو هو جو جيڪب آباد جي آدرشوادي، دروازن درين ۽ رستي تي چمڪيلن ڪپڙن ۽ سينگاريل چهرن وارين لال پرين، جا ايڏا ميڙاڪا ڏٺا جيڪي کين پنهنجي منفرد انداز ۾ بار بار دعوت لذت ڏئي رهيون هيون. هن همراهه جو شرم ۾ پاڻي پاڻي ٿي وزن گهٽبو رهيو ۽ هو ڪافرستاني ٽڻڪ پوريءَ جيان ڦنڊجندو رهيو!
شاديءَ کان گهڻو پوءِ ڪشن پنهنجي پريوار سميت چين لڳ مڪائو (Macao) جريزي جي سير لاءِ ويو هو. هيءُ ٻيٽ ’جوئا ۽ جوڀن‘ جي بازيگرين ۾ موناڪو ۽ لاس ويگاس کان ٻه رتيون سرس آهي! هڪ لڱا اڪيلو گهمندي ٽاپ ليس (Topless) ريسٽارنٽ ۾ گهڙي ويو. اڃا ويٺو مس هو ته ست اٺ ڪسرتي جسم واريون حسينائون چئني طرفن کان وڪوڙي ويس. سڀني جي جسمن جو مٿيون حصو گگن منڊل جيان نڪور ۽ بي لباس هو ۽ ان تي سيٽيل، نهرن ۽ متوازن ’مخروطي تارن‘ جي اهڙي جهرمر لڳل هئي جو مڙس ڪڏهن تصور به نه ڪيو هو ته ائين به ٿيندو هو! هڪڙي سندريءَ ته ڳچيءَ ۾ ٻانهون ورائي سندس هنج ۾ ويهي ائين لڏڻ شروع ڪيو ڄڻ سندس گهر واري جنڊيءَ تي چڙهيل ڪشموري هندوري ۾ لڏي رهي هجي. هيءَ همراهه موم بتي جيان پگهرجندو رجندو رهيو؛ پر، اهي کيس سٿرو ڇڏڻ واريون ڪونه ٿي لڳيون. کين گهڻو ئي سمجهايائين ته پاڻ بيمار ۽ ڪمزرو هو. پر هنن يڪ آواز ٿي چيس ته سندس بيماري ۽ هوشياري سندين ذمو هو، ۽ ان لاءِ ڪنهن هڪ يا ان کان وڌيڪ جي چونڊ پاڻ ڪري. آخر کين ڪجهه ڏئي وٺي ۽ ٻئي ڏينهن ٻيهر اچڻ جو وعدو ڪري نٻل ۽ نڍال حالت ۾ پنهنجي ماڳ اچي رسيو ۽ ان بعد اهڙن هنڌن تي گنگا جل جو قسم کڻي وڃڻ کان بان ڪئي هئائين.
ورهاڱي کان اڳ ۽ ڪجهه عرصو بعد ۾ بلوچستان جو ميداني علائقو سڃ ۽ رڃ ۾ ائين ويڙهيل هوندو هو جيئن ڊسمبر ۾ لاهور ڌنڌ ۾ ويڙهيل هوندو آهي جو اک نه ڏسي مڇ کي! ان جا بلند ۽ بالا، سخت ۽ تهدار پهاڙ ميداني زمين کان چڱو ڏور آهن. جيڪب آباد جي نرم چيڪي ڌرتي جنهن جي ڀرسان بيگاري، قلوپطرائي ٽور سان وهندي پنهنجي انيڪ شاخن سميت هتان جي سڀني جيون کي بنان ڪنهن متڀيد جي سکيو ستابو آسودو ڪندو پئي رهيو آهي _ بلوچستان جي سرڪش پهاڙي ۽ ميداني علائقي سان ائين اٽوٽ ناتي ذريعي سلهاڙيل آهي جئين ٻه جاڙيون ڀينر هونديون آهن. انڪري، هتان جي رهواسين جي فطرت ۾ سرڪشي ۽ نرمي، هوڏ ۽ نئڙت، قهاري ۽ جباري ڪڙاڻ ۽ مٺاس ائين ڇٽيل آهي جيئن اڀ جي بي انت پولار ۾ اونداها ۽ روشن تارا هڪجهڙائي سان پکڙيل ڏيکاربا آهن.
رام امر لال پنجواڻي جي مخلص ۽ چيڙاڪ، مهمان نواز ۽ مهمان بيزار، سرڪش ۽ نيازمند، محبت ۾ رتل ۽ ان کان ونئن ويندڙ ٻروچڪي ۽ هندڪي شخصيت جي متضاد اوسر ۾ جيڪمبادي ۽ بلوچستاني مٽي هوا پاڻي اُڀَ ۽ آتش جو هڪ جيترو حصو آهي هي يار ورهاڱي کان گهڻواڳ واري نسل سوڀو، جويو، اياز، راز حشو، ڦيرو، غينشي، وشنو، پرچو، هيمون، سرڪي سان ڍلي ۽ پختي ناتي سان واڳيل رهندو پئي آيو هو؛ ۽ ان سمئي ۾ جيڪب آباد سکرڪراچي ۽ پوني وچ ۾ پڙهائي ۽ مختلف ثقافتي ودانشوراڻا سرگرمين دوران فٽ بال جيئن ٺينگ ٽپا کائيندو رهيو هو.
سن 1927ع ۾ جيڪب آباد لوڪل بورڊ جي ايڊمنسٽريٽر _ چيف آفيسر ديوان امرلال جي گهر نه صرف اک پٽي هئائين پر، ڪمسني ۽ ٻالڪپڻ ۾، ٻروچڪي روائت تي ڪاربند رهندي اکيون به لڙائيندي ’وهو‘ ٿي چڪو هو، ڇو جو، ان ڪچڙي عمر ۾ ئي دامودر گپت جي ڌوتين جي ورچڙهي ويو جيڪي سندس داد لائپ، جو فائدو وٺي کيس ڌتارينديون رهيون هيون !
شڪل صورت جو ٺاهوڪو هوندو هو خاص طور سندس اکين ۾ ’راجا اندر‘ پاڻياٺي چمڪ واري حالت ۾ هميشهه براجمان ڏيکاربو هو. گهر اندر ڪئي اسرندڙ نينگريون، ’تجربي‘ ۽ ’ڳر‘ سان مالا مال زائفون ڪم ڪنديون هيون جن هن کي ڌتاري پنهجي رنگ ۾ رڱي ڇڏيو هو. هونءَ به ان خطي اندر ’مڪسڊ ڪلچر‘ ۾ يار ڌارڻ جو رواج جڳن کان هلندو پيو اچي. سندس چواڻي ’هن ايترن هنداڻن، گدرن ۽ ناش پاتين کي ڇهيو ۽ چکيو هو _ بلڪ انب جي ڦارن جو هٿ جي ’حواسن‘ سان واس به ورتو هو جو شايد ئي ڪنهن ٻئي ان ڪچڙي اوستا ۾ ورتو هوندو!‘
ان بعد ڪوئينس روڊ سکر تي اها جاءِ ورتي هئائون جيڪا بعد ۾ خان بهادر محمد ايوب کهڙي خريد ڪئي جتي سنڌ زميندار پريس ۽ اخبار قائم ۽ چالو ڪئي وئي، ۽ بعد ۾ پير علي محمد شاهه راشدي، پير حسام الدين شاهه راشدي ، علي احمد بروهي، حافظ خير محمد احدي _ ۽ فتاح ملڪ جي سهري فقير محمد ڏهر اخبارون ڪڍيون، سياسي ڌماچوڪڙيون لڳايون ويون _ ۽ رهائش لاءِ به استعمال ڪئي وئي هئي. آءُ به ان هنڌ جو گهڻو هيراڪ هئس ڇوجو حافّظ خيرمحمد احديءَ سان منهنجي ۽ رڪن الدين قاسمي، عبدالڪريم تابان (جنهن کي نياز همايوني تيبانُ ولد ڪنعان سڏيندو هو) عبدالله بلوچ ايڊيٽر هفت ’روزه الخير‘ (جنهن کي رشيد ڀٽي ’الشر‘ سڏيندو هو) جي به گهاٽي انسيت هوندي هئي. حافظ جي چٻي چٿي ڳالهائڻ جو انداز نه صرف وڻندڙ هوندو هو بلڪ ائين لڳندو هو ڄڻ ننڍا ڦوٽا وڪڻي رهيو هجي! فارسي ادب ۽ شاعري تي ڪامل گرفت ۽ عبور حاصل هئس ۽ ائين ڀاسندو هو ڄڻ عمر خيام، مولانا روم، حافظّ شيرازي، لاهوتي، سعدي، فردوسي، قرہ العين طاهره جا روح هڪ گلدستاني ملغوبي جي صورت ۾ منجهس پيهي آيا هئا! جيڪب آباد مان برڪت علي آزاد ۽ فيض بخشاپوري به ڪڏهن ڪڏهن وٽس ڀيرو ڪندا هئا. مونکي اهو به چڱيءَ طرح ياد آهي جڏهن فيض بخشاپوري پنهنجو پهريون مجموعه ڪلام’خمخانه فيض‘ حافظ، قاسمي ۽ ڪجهه ٻين دوستن جي موجودگي ۾ مونکي پيش ڪيو هو ۽ ان تي منهنجي اڻ ڌري راءِ جي به گذارش ڪئي هئائين. مون ويٺي ويٺي ان جي ورق گرداني ڪئي جنهن مان اهو ظاهر ٿيو هو ته صرف فعل کان سواءِ باقي سمورو مجموعو فارسي ٻولي ۾ رچيل هو! مون کيس چيوهو ته پهريائين ته ان جو عنوان تبديل ڪري ’گندخانه فيض‘ رکيو وڃي ته انصاف جي تقاصا پوري ٿيندي! اهو طوفاني تبصرو ٻڌي ڏاڍو ناراض ٿيو هو ۽ باقي سڀئي دوست چپن ۾ مرڪي رهيا هئا ! ان کان علاوهه ان تاريخي جاءِ لڳو لڳ علي احمد بروهي جي افسانوي ڪردار ’عثمان حجم‘ جو ’حجام خانو‘ به هيو جتي اسين سڀئي ڪڏهن ڪڏهن وار لاهرائڻ کان علاوه يٽ شٽ هڻڻ لاءِ به وڃي ويهندا هئاسون.
رام ان بعد سکر ڪراچي جي ٿاڪن کي خيرباد چئي 1947ع پوني جا وڻ وڃي وسايا هئا. جتان قانون جو امتحان (ايل ايل بي ) پاس ڪري نواب پٽودي واري ڀوپال رياست ۾ ايڊوڪيٽ جنرل مقرر ٿيو هو. ان بعد دهلي جو ايڊوڪيٽ جنرل ۽ اندرا گانڌي جو صلاح ڪار بڻيو جتان هن قلم کي ڪياڙي کان هٽائي ڪاغذ تي وهائڻ شروع ڪيو هو ۽ جنهن جي نتيجي ۾ڪئي انمول رچنائون انگريزي ۽ سنڌي جامي ۾ ڪتابي صورتن ۽ ٽڙيل پکڙيل حالتن اندر ڇڏي سيٽمبر2009ع ۾ بنان موڪلائڻ ٻڌائڻ جي گوتمي Void۾ الوپ ٿي ويو.
هند سنڌ جي اديبن ۽ دانشورن ۾ مون سان سڀ کان وڌيڪ قربت ۽ پنهنجائپ هوندي هئس، آءُ کيسold young soul سڏيندو هيس. پنهنجي ننڍپڻ جي ارٻيلائن کان وٺي عمر جي آخري ٿڌي ٿانئر بلوغت ۽ ڏاهپ سان ٽمٽار سفر تائين ڪا ڳالهه، ڪو ڳجهه، ڪا خوشي ۽ غمي مون کان وانجهي ڪين رکي هئائين. سندس ڌيءَ انيتا انگريزي جي ڄاتل ناول نگار آهي. سندس ننڍو پٽ راج مونيڪا گانڌي جو دوست مشهور وڪيل ۽ مشهور ايڪٽريس برشي بارڊو جيان جهنگلي جيوت ۽ جانورن تي ڪهل ڪرڻ جي مختلف سنسٿائن سان جڙيل انهن ۾ سرگرمي سان بهرو وٺندڙ ۽ ان موضوع تي سٺا ليک لکندڙ جي حيثيت سان دنيا ۾ ڪافي ناليرو آهي. وڏو پٽ وجئه هندوستان جو ناميارو قانون دان ۽ ڪانگريس جو صلاحڪار طور ڄاتو وڃي ٿو سندس سمورو ڪٽنب دانش جي ڪنهن نه ڪنهن ڀاڳ سان واڳيل آهي.
منهنجي هندوستان پهچڻ تي رام خوشي ۾ ڪين سمائبو هو؛ هر سال ڏياري، هولي ۽ نئين سال جي آمد تي واڌاين جو ڪارڊ ۽ خط بنان ڪنهن وقفي جي موڪليندو هو. سنڌ کان آيل اديبن ۽ دانشورن سان ملي انهن مان ’مٽيءَ‘ جون سڪون لاهي سندن شاهي آجياڻا سندس ريت ۽ روائت بڻيل هوندي هئي.
ڀٽائي گهوٽ، مارڪس ۽ برٽرانڊ رسل سندس آدرش هوندا هئا. سنڌ خاص طور جيڪب آباد جي ’گهڻ پاسائين‘ مٽيءَ کي آخر تائين ساريندو رهيو. زندگي ۽ وطن ڏانهن سندس سوچ غير تجريدي غير جذباني ۽ حقيقت پسندانه هوندي هئي. مٽي سان جذباتي لڳاءَ انڪري هيس جو اصطلاحن ان مان ئي سندس ’روح‘ جو جنم ۽ اوسر ٿي هئي. زندگي جي آخري گهڙي تائين حيدر بخش جتوئي، نرادسي چوڌري ۽ ون وڊ ريڊ جيان پختو ۽ اڏولnon_believer رهيو.
کيس پنهنجي پتني ساويtري ڪوڏومل سان ايڏي انسيت ۽ پيار هو جيڏي ڏند ڪٿائي رام کي سيتا لاءِ هئي. البته جواني جي اسپيني ’سان‘ واري سگهه جي سمئي ۾ ’اڇي چمڙي‘ وارين ڄرڪين جو خوب سواد چکيو هئائين؛ اها خواهش، سندس چواڻي ’سامراج دشمني جي علامت هئي!‘ جيڪا ڳالهه وسهڻ ۾ ڪونه ٿي اچي.
سندس ان روش تي ويچاريندي جيڪب آباد وارو سردار تاجو خان اوڍو نظرن آڏو اچي بيهندو اٿم. ٻنهي ۾ مقداري گهٽ وڌائي موجب ۽ سوچ جي الڳ الڳ زاوين مطابق اڇي چمڙي وارين ڄرڪين جي لوڙهه ’اتم‘ هئي. صرف هڪ (اوڍو) سنڌو جيان بي حد ۽ حساب هو ۽ ٻيو ’رام‘ بيگاري وانگر محدود ۽ محصور!
هيٺيون اردو شعر رام ۽ تاجو خان اوڍي جي سڀاءُ جي ڪيڏي نه سهڻي نمائندگي ڪري ٿو:
ہم نے کشتی کو دریا سے نکلتے دیکھا
میں نے کشتی سے دریا کو بہتے دیکھا

ٻن شين کان سخت ڪرڀ ۽ چڙ هئس پاکنڊي پڻو ۽ لڇمڻ ڀاٽيه !
زبان ۽ واعدي جو اڪبر بگٽي جيان پڪو ۽ اڏول (هن ٻنهي جي هڪٻئي سان غائبانه سڃاڻپ به ڪرائي هئم) ۽ آواز ۾ به فتاح ملڪ جي استاد رگهومل وارو ڪڙڪو ۽ ڌڌڪو واهه جو هيس.
سندس ذاتي ۽ ڪاروباري ڪردار به لاثاني ۽ بي داغ هو. هتي هڪ مچلائيندڙ ياد تري آئي اٿم. هڪ لڱا عورتا زاد تحريڪ جي ڪراچي واري ’جوان ساله‘ شاعرا ساڻس ’تشنگي‘ جي عالم ۾ ملڻ لاءِ آئي هئي. هن سندس خواهش پٽاندڙ سوم رس جون سرڪيون به وٺرايون ۽ ان بعد مستي ۾ اچي ان آزاد تتلي کيس پنهنجي ڀاڪر ۾ ڀڪوڙڻ جي دعوت ڏني هئي. هن کيس غير مبهم انداز ۾ چيو هو ته ”سوم رس تائين سفر ٺيڪ ۽ غير آلودهه ليکي سگهجي ٿو پر ان کان اڳتي واري يا ترا ڪريل بيهودهه ۽ ڪڌي شمار ٿيندي ڇو جو هوءَ سندس ڌيءَ انيتا پنجواڻي جهڙي ۽ جيتري هئي.“ ان بعد کيس پلنگ تي آرام ڪرڻ لاءِ چئي پاڻ ٻاهر صوفي تي اچي سمهي رهيو هو. ان مان ڀاسي ٿو ته اياز جي سنگ جو رنگ مٿس ڪين چڙهي سگهيو هو.
ڪيترن ئي مڻيادار ٻهڳڻن مردن کي پنهنجي جيون ساٿڻين سان ڏسي ڏاڍو ڏک ۽ ارمان ٿيندو اٿم. ائين لڳندو اٿم ته ’قدرت‘_ اگر ان جو وجود آهي _ سندن ميل، ڄاڻي واڻي، بي جوڙ جوڙيو آهي. ان حقيقت کي پسي يهودين جي يهواهه جي قهاري هجڻ تي پڪو وشواس ڄمي ويندو اٿم .
اهڙا پيارا نيارا ڏاها حليم _ ۽ انسان دوست ماڻهو بُري درگتي ۾ ڏسي ائين ڀاسندو اٿم ته ڄڻ ’ويشنو‘ جو ’گرڙ‘ سندس فرمانبردار ۽ آرام لاءِ سيج جو ڪارج ڏيندڙ شانت مهاساگر جهڙي شانت طبيعت رکندڙ شيش ناگ کي هرپ ڪرڻ جو سعيو ڪندو هجي يا نظشي جو آسماني عقاب ڌرتي ماءَ سان واڳيل نانگ کي چنبن ۾ جهلي ڳڙڪائڻ جو جتن ڪندو هجي، يا ڇل ول جي علامت ’نور‘ پنهنجو رستو وٺي ويندڙ خاموش طبع نانگ مٿان حملو ڪري سندس انت آڻڻ جا پهه پچائيندو هجي!
هنن مڻيادار دوستن ۾ جيڪب آباد جي مانائتي مٽي مان اُتپيل برڪت علي آزاد اوچي ڳاٽ سان نظر اچي رهيو اٿم. سندس گهر واري ’ٻارن ڄمڻ‘ بعد ڪٽر ملياڻي ٿي وئي هئي. سندس خلاف جماعت اسلامي ۽ اهڙي قسم جي ٻين مذهبي ڪٽر وادي پارٽين کي درخواستون موڪليندي رهندي هئي جنهن برڪت علي آزاد جي ذهني محور کي ڪافي حد تائين ڊانواڊول ڪري ڇڏيو هو. حالانڪ هيءُ اورچ ۽ محنتي دانشور ستر جي ڄمار کان مٿي چڙهڻ جي باوجود ڪتابن جون وزني بڊون ڪلهن تي کڻي سکر، خيرپور، جيڪب آباد ۽ ڪوئٽه ۾ دوستن جي گهرن تي ۽ يونيورسٽين ۾ وڪري لاءِ پهچائيندو رهندو هو!
سندس اها ملياڻي پتني اتفاق سان سکر جي ان گرلس هائي اسڪول ۾ ماسترياڻي هئي جتي منهنجي ڌرم پتني هيڊ ماسترياڻي هوندي هئي. ٻنهي جي پاڻ ۾ ائين گهاٽي ساهيڙپ هئي جيئن برڪت علي آزاد سان منهنجو سنيهه ڀريو ناتو هو!
سيٺ گرڌاري لال ڀاٽيه (ڪوئٽه جو جهونو نام ڪٺيو ڪاروباري، سياسي ڪارڪن، ورهاڱي کان اڳ واري سبي درٻار جو ميمبر، دانشور ۽ ’مجلس شُورا‘ جو ميمبر _ هڪ سيبتو انسان) جي ننڍي قد واري پتڪڙي زال ڪرشنا ديوي، صرف نظرن ۾ سمايل زهريلي ٻاڻن وسيلي کيس، اصطلاحن دسي ڪاليءَ جيئن سندس سيني تي بيهي ’وناش‘ جو ناچ نچندي هئي _ ۽ سيٺ پنهنجي رعبدار پيرسني ۾ سندس آڏو گونگو ٻوڙو ۽ انڌو ڏيکاربو هو !
ڪوئٽه وارو مشهور وڪيل وشيشرناٿ ڪوهلي هندو پئنچائت جو رهنما سياست ۽ قانون جو افلاطون ڪٽاريه خاندان واري پنهنجي زال جنبوري (سندس زال جي عرفيت) اڳيان ڄاهو، سانپو ۽ جيتامڙو ڀاسندو اٿم. جوءِ آڏو سندس شعور عقل ۽ منظق به ٻوڙو انڌو ۽ گونگو ٿي ويندو اٿس. ڏينهن ۾ الائجي ڪيترا ڀيرا خود ڪشيون ڪرائي وري بينگالي جادوگرڻي جيان جيئاريندي اٿس. ائين ڀاسندو اٿم ڄڻ خدا پنهنجي تخليق ’انسان‘ کي ڀوڳڻا ۾ پسي گد گد ٿيندو هجي.
دنيا جو عظيم ڏاهو، ناول نگار، اديب ليوٽالسٽائي(مهاتما گانڌي کيس رشي سمان ليکيندو هو) پاڻ کان اٺارهن ورهيه ننڍي عورت سان شادي رچائي هئي. ڪجهه وقت سندن جيون پر بهار رهيو؛ ليڪن، بعد ۾ سندن سنٻنڌن اندر اهڙيون گهريون ڏارون پوڻ لڳيون ڄڻ ڪو ڀينڪر زلزلو شروع ٿي ويو هو.
هو پنهنجي سمورين لکيتن جي بارش جيان وسندڙ بي تحاشا ڪمائي نه صرف سندس نذر ڪندو رهيو بلڪ هوءَ پاڻ به ماهر موديءَ جيئن ان جي ٽڪي پيسي جو به حساب رکندي رهي هئي. وڏي عمر جي باوجود هن عظيم آتما پنهنجا ’وهانئپ‘ وارا ناتا نڀائڻ ۾ پٺ ڪين ڏيکاري هئي پر، ان جي باوجود هوءَ ’شينهڻ‘ جيان ’گجگوڙ‘ ڪرڻ کان بازڪين آئي.
آخر مايوسي بي وسي ۽ ننڌڻڪائي جي حالت ۾ تهه سياري جي هڪ ولهه واري رات جو هيءُ مهان پرش _ ٻياسي ورهين جي عمر ۾ گهر مان ڀڄي نڪتو ۽ ماسڪو مان ٽرين ذريعي ڪنهن سنسان ڀينگي نامعلوم ننڍڙي اسٽيشن تي لهي پيو ۽ سڄي رات سيڪاٽيندڙ برفاني هوائن ۾ ڦٿڪندي ان اسٽيشن تي ئي گوتم ٻڌ واري شونيه ۾ هميشه لاءِ الوپ ٿي ويو.
ڊاڪٽر اميرالدين پيارو هڏ ڏوکي دوست ٻهڳڻو دانشور، ودوان، سياست ۽ ادب ۾ ترقي پسند راهه جو راهي، انساني حقن جي پاڪستاني تنظيم جي بلوچستان شاخ جو وائس چيئرمن، هيلپر ڪاليج جو پرنسيپال _ ۽ جواني جي جنون ۾ ’ٻطرفي عشق‘ کي شادي جي ٻنڌڻ ۾ صورت گري بخشيندڙ هيءَ انسان زندگي جي ڇهين ڏهائي کان به ڪجهه اڳ ۾ پنهنجي ’پاليل عشق‘ هٿان ڌرتي جنهن کي ماتا سڏيندو هو، جي سطح تان ائين مٽجي ويو جيئن واريءَ تي اڏيل گهر پٽ اچي پوندو آهي!
سندس گهر واري ۽ محبوب زال (ڀاڀي ثريا) ابتدا کان ئي ambitious عورت هئي. اڪثر ڪري اهڙا خواهشن جا قيدي، انسان ’انساني قدرن‘ جي پائمالي ۾ ضمير جي ڪا چهنڊڙي محسوس ڪرڻ کان پالها ۽ بي حس هوندا آهن.
ڪڏهن ڪڏهن اميرالدين ڀريل آواز ۾ چوندو هو، شیام اس عورت کی زبان اتنی گندی اور بدبودار ہے کہ دم گھٹنے لگتا ہے۔ یار زندگی اور اس خوبصورت دنیا سے اب دل اچاٹ ہوگیا ہے۔ خود کشی کی کوئی ایسی ترکیب بتائو جس پر عمل کرنے سے ازیت نہ ہو ۔
مان کيس وراڻي ڏيندي ڇنڀيندو هئس ته هُنَ جهڙو ’بهادر‘ ۽ ايماندار ۽ انسان دوست منش اهڙيون ناڪاري ۽ بزدلي جون ڳالهيون ڪيئن ساهس ڌاري ڪري رهيو هو؟
جون 2002 ۾ گهر واريءَ سان ڪولپور ويل هيس ۽ اتي ٽيليفون ذريعي ڪنهن دوست اطلاع ڏنو ته ڊاڪٽر اميرالدين پنهنجي زال کي ڪراچي لاءِ جهاز ۾ اماڻي ڪار ۾ واپس گهر اچي رهيو هو ته اها ٿنڀي سان ٽڪرائجي وئي ۽ هيءُ يار گنڀير حالت ۾ اسپتال پهچندي ئي _ هڪ هفتو اڳ شيام جي انڪار ڪرڻ تي _ پنهنجيInvent ڪيل تير باهدف نسخي وسيلي ڌرتي ماتا کي ويڳاڻو ڪري ويو!
ڀاڀي ثريا اڄ ڪالهه نه صرف انساني حقن جي پاڪستاني تنظيم بلوچستان شاخ جي وائس چيئرپرسن آهي بلڪ پاڪستان پيپلز پارٽي پاران ’سينيٽ‘ جي ميمبر پڻ مقرر ڪئي وئي آهي!
جوين جي ونگن وراڪن شوُڪارن ڏنگن ڏاڍ ۽ وِهُه جا ڦٽِل ڪاراٽيل ۽ عدم جي راهه جا ڪيئي پانڌيئڙا ڪونڌر، ذهن جي شعوري ۽ لاشعوري سطحن هيٺان آسائتا نيڻ کڻي نهاريندا رهن ٿا _ ڪنهن ٻيءَ مجلس ۾ سندن وارو به لاشڪ ايندو.
هتي ورنن ڪيل چترن (images) جا چار نائڪ : برڪت علي آزاد، سيٺ گرڌاري لال ڀاٽيه، ليوٽالسٽائي ۽ ڊاڪٽر امير الدين ڪڏهوڪو پولار جي گرداب ۾ گم ٿي چڪا آهن ۽ پنجون نماڻن نيڻن سان نجات لاءِ يم راج جو جاپ ڪندو رهي ٿو.
اها ڪيڏي نه پيڙت حقيقت آهي جو اڪثر محبتون آخر ۾ ٻوساٽيندڙ بند ڳليءَ ۾ وڃي ختم ٿين ٿيون ؛ شروعات ڪيڏي نه سندر خوشبودار ۽ ديوتائي پوترتا سان ٿيندي آهي ۽ خاتمو انتهائي ڏکوئيندڙ ۽ روحاني پيڙا واري ڪيفيت ۾ ٿيندو آهي!
جڏهن شادي شدهه عورت پنهنجي پيدا ڪيل اولاد جي ماءُ بڻبي آهي ۽ پوءِ آهستي آهستي جڏهن عمر جي آخري ڏاڪن تي رسي ٿي تڏهن هن جي عادت ۽ رويو ڪنهن جهوني پيرسن ڪٽواري مرد جهڙو بڻجيو وڃي ٿو: آدم بيزار تيسر ڇل ول ۾ ويڙهيل هوڏي _ جهڳڙالو!
ان کان سواءِ سندس فطرت آواز ۽ سڀاءُ اندر پيدا ٿيل ’مرداڻو‘ انداز کيس پرولي، پراسرار، پورالو، بي ڪئتو ۽ اڻ وڻندڙ بڻايو ڇڏي ٿو. ائين محسوس ٿيندو آهي ڄڻ سرءُ جي ڪنهن دل گهرئي موسم ۾ مٿان ڦهليل اڀ تان بي پناهه ڏکن ۽ ڀوڳڻائن ۾ ٻڏل يادون وسي رهيون هجن! پر، ڀوڳڻا سان ٽمٽار انهن ’يادگيرين‘جي اونهاين ۾ هڪ قسم جو منفرد ’مزو‘ به ماڻي سگهبو آهي _ ۽ انهن جي ايذائيندڙ عمل جي نشي اندر ڪڏهن اڻ وسهندڙ ’آٿت‘ به ملندو آهي.
پر، عام طور خوابن جي ماياوي ’مانڊاڻ‘ جي ٽڙي پکڙي وڃڻ جو نتيجو نهايت اگرو نڪرندو آهي _ ۽ اهڙي مرڻينگ محبت جي ڪک مان غم ۾ ٻڏل ذهني عياشي ۽ من جي نرٻلتا جنم وٺندي آهي؛ جنهن جو مطلب آهي ته پهرين حالت ۾ پنهنجي جيوَتِ صرف پروڙڻ ۽ ڦولهڻ ۾ غرق ڪريو ڇڏجي ٿي ۽ ٻي حالت ۾ نرٻلتا جي بار هيٺ روزانو ڳهي ڳهي پاڻ کي ختم ڪريو ڇڏجي ٿو!
دل جي ’اوڏو‘ آيل انساني چهري ته ظلم، اتياچار ۽ پيڙا جون ڀاونائون پنهنجي هٿن کان پهتل ڀوڳڻا ۽ ڏکن کان وڌيڪ گهريون شديد ۽ بي حساب ٿين ٿيون.
هتي مذهب به الائجي ڪٿان ري ڪوٺيو پيهي آيو آهي. ’ڌرم‘ طرفان مڙهيل ڀوڳڻا به گهٽ پيڙيندڙ ڪونهي. اها بار بار خود سپردگي ۽ سهن شيلتا (سهپ) جو اپديش ڏيندي رهي ٿي ۽ ڪنڌ جهڪائي مصلوب ٿيڻ جي تلقين ڪندي رهندي آهي پر، ’سچ‘ ’حسن‘ ۽ ’نيڪي‘ لاءِ چريائپ جي حد تائن رسيل جستجو ۽ ’ڌرمي ايمان‘ ۾ ويساهه جي لغزش ۽ لوڏو ’پاڻ ارپڻ‘ واري وياکياڻ کي ڪک پن جيان اڏايو ڇڏي ٿو. الائجي ڪيئن ان ’اتم‘ مقام تي ظاهري طور پهتل يار جهڙوڪ اياز رباني _ ۽ فتاح پوئتي لانگ ورائي ’ڪوڙي مايا‘ کي ساڀيا سمجهي پنهنجو جرڪندڙ ورثو ترڪ ڪري، ٽهي قافلو ڇڏي موٽ کائي هليا ويا ؟
هنن جي درگت تي سوچيندي الائجي ڪٿان ڪنهن ڏاهي جو مقولو تري آيو: ڪڏهن ڪڏهن ’اڻ ويساهپ‘ ڪنهن ڇسي انسان جو اوَگڻ هوندي آهي، ۽ ويساهپ ڪنهن ڏاهي انسان جي گهٽتائي !
جيڪب آبادي جيوت تي لکندي اگر چاچي عبدالڪريم گدائي جي مٺڙي ۽ محترم ساروڻي کي ڀلبو ته اهو عمل ادب ۽ پاڻ سان ناانصافي ۽ بدديانتي ٿيندو. گدائي سان شايد منهنجي پهرين ڏيٺ ويٺ گذريل صدي جي پنجين ڏهاڪي جي آخري ورهين ۾ ٿي هئي جڏهن آءُ جيڪب آباد مان شايع ٿيندڙ هفتي وار اخبار’فرنٽيئر گزيٽ‘ ۾ ڪڏهن ڪڏهن لکندو هئس. پر، اهي ملاقاتون مينهن ڦڙن جيان سرسري هونديون هيون ليڪن سندس نرم خو، مخلص نياز نئڙت واري لڀائيندڙ شّصخيت مون تي هميشهه لاءِ وڻندڙ ۽ پرتاثير نقش چٽيو هو ان بعد سن 1960ع واري هنگامه خيز حالتن جن ۾ ترقي پسندي ۽ رجعت پرستي جي سرمورسرجڻهارن وچ ۾ ڪتابي زباني ۽ اخباري ميدانن ۾ پانڊون ۽ ڪورون واري ڇتي جنگ جاري هئي ان ۾ منهنجي محترم دوست گدائي پنهن جي پيرسني جي باوجود ائين پاڻ موکيو هو جيئن جويو، سوڀو، گرامي، اياز، رشيد، نياز، تنوير وغيره چيني ڀت جيان اڏول اٽل اڻ ٽر ۽ اجيت بيٺا هئا. گدائي جي ان اعلى ڪرداري چتر ۾ ’ريمبران‘ جي پينٽنگ وارا گهرا دلڪش متوازن ۽ دل ۾ پيهي ويندڙ رنگ ڏٺم. سندس ان اوچي ڪرم ۽ فرض جي پالنا دل ۾ سندس لاءِ عقيدت ۽ انسيت ۾ بي پناهه اضافو ڪيو هو. ان بعد ٽئين دور 66_1971 جنهن ۾ شيخ حفيظ جيڪب آباد ۾ ۽ آءُ سکر اندر ’ڄم روڪ‘ جي کاتي ۾ عملدار هوندا هئاسون ساڻس ان پيچدار محبت جو سلسلو لاڳيتو ۽ اٽوٽ رهيو ۽ اهو ايستائين هليو جيستائين حفيظ ٽٽل تاري ۾ تبديل ٿي آسماني ۽ پولاري دنيا نه وسائي هئي ۽ آءُ تانا شاهه ڀٽو ۽ سندس ڇاڙتي _ قاضي فضل _ (۽ روشن فڪر دوستن سرڪي، تنوير، ناصر مورائي، سليم خواجا، حميد جي دوست نما دشمن) جي ڪڌين ڪار رواين سبب سنڌ کي، مجبوري حالت ۾ خيرباد چئي بلوچستان (ڪوئٽه) جا وڻ نه وڃي وسايا ها.
گدائي صاحب نه فقط هڪ خود دار اعلى ظرف ۽ وطن دوست عوامي شاعر هو بلڪ هڪ سنجيدهه سچار محبتي ۽ مجلسي انسان به هيو. سندس پهريون مجموعو ’ساڻيهه جا سور‘ (جيڪو ان زماني ۾ پيار ۽ خلوص سان مونکي ڏنو هئائين) پڙهي مونکي انگريز شاعر رابرٽ برنس ، مخدوم محي الدين، حبيب جالب ، علي سردار جعفري ذهني سطح تي اڀري آيا هئا. بلڪ هيءُ پوڙهو نوجوان يار هنن سڀني کان انڪري به اڳرو هو جو هو سڀيئي ڪنهن نه ڪنهن طور هڪ سٺي خوش ۽ ’سڻڀي‘ ماحول ۾ جي رهيا هئا _ ليڪن هن جو وايومنڊل رڃ سڃ پوٺي ۽ اڻڀ ۾ رچيل ۽ رڱيل هيو جنهن جا سياهه پاڇاوان هن عظيم انسان جي سموري ڄمار تائين ساڻس گڏ رهيا !
سن 1901ع ۾ ڏند ڪٿائي ٻوڌي اسٽوپا يعني جيڪب آباد لڳ ’ٺل‘ جي پسگردائي ۾ جنميل هن هاري ۽ مزدور دوست انسان پنهنجي زندگي ۾ ڏکن ۽ ڀوڳڻائن کي مجسم روپ ۾ ڏٺو ڀوڳيو ۽ لوڙيو هو. سندس شاعري ۾ جاگيرداري ۽ وڏيرڪي دور جي ڏاڍ ۽ انساني ذلت جا ڪيئي چتر وان گاگ جي پينٽنگس جيان ساهه کڻندا ڏيکارجن ٿا. گدائي جي شروعاتي شاعري ۾ روماني رنگ سر سيرو ڏيکارجي ٿو جيئن:
پيارا پرين پسايو ديدار ويندي ويندي
مردهه کڻي جياريو يار ويندي ويندي
هڪ ٻئي هنڌ محبوب جي جفا کي منفر انداز ۾ اظهارڻ جو ڏانئن خوب ڏيکاريو اٿس.
جي سهڻا اوهان ۾ وفائي هجي ها
نه جنت خدا جي خدائي هجي ها
شب وصل ۾ عيد ٿئي ها اسان جي
ستمگر جي تو ۾ سچائي هجي ها.
پنهنجي ماروئڙن جي اجهل غربت ۽ سندن پوڻي پوندڙ سماجي حالت ۽ بري درگتي پسندي سندس هنيانءُ هڄندو ڏيکارجي ٿو ۽ احساس جي شدت وچان اظهاري ٿو:
نه سالن ۾ اسان جي لاءِ زمانو سازگار آيو
نه پنهنجي خشڪ کيتي تي ڪڏهن بهار آيو
تڪينديون رهيون هر هر اکيون هي آسمانن ڏي
مگر ساڻيهه پنهنجي ۾ نه سالن کان سڪار آيو۔
پر، انهن اموٽ حالتن ۽ سماجي جڪڙبندي جي باوجود هو هڪ آشاوادي (Optimist) ڏاهو ۽ سڄاڻ سرجڻهار هو:
اجهو موسم ڦري ساٿي خزان ويندو بهار ايندو
گجي گرنار پاسي کان اجهو ابر بهار ايندو
وڻن ۾ ٻور ايندا ۽ ڀنور بي اختيار ايندو
ڪليون کڙنديون اميدن جون دلين کي ڀي قرار ايندو
گدائي ورهاڱي کان اڳ خلافتي تحريڪ ۽ ڪانگريس جي جهنڊي هيٺ انگريز سامراج سان به مهاڏو اٽڪايو هو ۽ ڪانگريسي رهمنا دوستن ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي ۽ سيٺ شوالي مل جي وڏي پٽ ماڌو داس سان گڏجي جنهن ۾ ڪامريڊ برڪت علي آزاد به پيش پيش هو انگريزي بيٺڪيت جي خلاف سرگرم ڪردار ادا ڪيو هو. ماڌو داس به گدائي ۽ برڪت آزاد جيئن هڪ سٺو سيبتو دانشور ۽ قلم ڪار هئڻ سان گڏ سنڌ جي بهترين ادبي مخزن ’سنڌو‘ جو بولچند راجپال سان گڏ روح روان به هو ۽ تن من ۽ ڌن سان ان جي آبياري ڪندو رهيو هو. ان جيءُ اُجاريندڙ ۽ فني، ادبي دنيا جي اعليٰ ۽ اُتم رسالي جي ڀيٽ مواد، موضوع ۽ انتخاب جي لحاظ سان اُن دور ۽ هاڻوڪي سمئي جي دنيا جي ڪنهن به رسالي سان ڪجي ته هيءُ سرسيرو ڏيکاربو. ان رسالي ۾ قلمي يوگدان ڏيندڙ ڪالهوڪي ۽ اڄوڪي دور ۾ ’امرسرجڻهارن‘ ۾ ڪجهه نانءُ ڄاڻائيندي فخر محسوس ٿئيم پيو: ڄيٺ مل پرسرام گلراجاڻي، لالچند امر ڏنو مل جڳتياڻي، ڀيرو مل مهرچند آڏواڻي، پروفيسر جهامنداس ڀاٽيه (اياز جو استاد)، ساز علي شيخ ، موهن داس ڪوڙو مل، کيئلداس فاني (اياز جو استاد)، ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي، مولائي شيدائي، ڪلياڻ آڏواڻي، لطف الله بدوي (احسان بدوي جو پيءُ) عمر دائود پوٽو، چيتن ماڙيوالا، مرزا نادر بيگ، برڪت آزاد، ماڌوَداس وغيره.
گدائي جي شاعري جو لهجو عوامي ۽ ٻولي سپڪ سادي عام فهم ۽ مڻيادار هئي خاص طور سندس نظم موضوع ۽ مواد ڪيفيت
جي لحاظ کان من ۾ پيهي ويندِڙ هئا ٻين شاعرن جهڙوڪ جميعت الشعرا سنڌ سان لاڳاپيل فيض بخشاپوري جي ابوالڦوڙاٽي فارس زده سنڌي کان ونئن ويندو هيس هيءُ ڪشن چند بيوس جي لڏي سان سلهاڙيل هيو ۽ هو (فيض بخشاپوري ) ڊاڪٽر ابراهيم خليل رشيد لاشاري اينڊ ڪو جو ساٿاري هو.
مونکي ڪجهه مشاعرا ياد اچنم پيا جنهن ۾فيض بخشاپوري ۾ نه صرف لهجي ۽ انداز جي ڪوڙاڻ ۽ ڪرڙائپ بکندي ڏسبي هئي بلڪ سندس وڇون نما ڪڙڪ سيٽيل مڇون بلوري چڌن جيان چمڪندڙ سوڙيون ڪرڙيون اکيون پٽڪي منجهان ڪڪڙجي ڪلغي جيان ڪلف لڳل ڪرڙو ’طرو‘ ۽ خدائي فوجدار وانگر هٿ ۾ هر وقت کنيل ڏنڊ ڪڙي جنهن اندر پڻ سندس وجودي ڪرڙائپ سيمو ڪري پهتل ڀاسندي هئم ۽ ان مادي وجود مٿان وڏن پائنچن واري شلوار ڊگهي قميص ۽ پيرن ۾ چيڪاٽ ڪندڙ سليپر پائي جڏهن ڊائس تي مائيڪ ڀرسان پهچندو هو ته ائين لڳندو هيم ڄڻ ’جوراسيڪ پارڪ‘ مان ڊائناسور ٻرانگهون ڀريندو نڪرندو هجي! سندس ان بي تڪي حليئي کي پسي سامعين مٿان کل جو بي وقفو ۽ بي وقتو دورو پوڻ لازمي امر بڻبو هو. ان بعد سندس فعل کان سواءِ ۽ فارسي شاعري وارا شيطان جي آنڊي جيڏا غزل ٻڌي اها کل ٽهڪن ۾ ۽ ٽهڪ ’داد‘ بجاءِ ’بي داد‘ ۾ ڊرامي جي سينن جيان بدلجندا ڏيکاربا هئا، ۽ آخر ۾ ’ايهو ايهو‘ ڪري کيس ڊائس تان لاٿو ويندو هو! ان جي ابتڙ گدائي کي دل کولي نه صرف داد ملندو هو بلڪ مقرر جي ڌوم به متل ڏسبي هئي! گدائي جون پاڙون پنهجي ماروئڙن واري مٽي اندر گهريون کتل هيون ۽ _ فيض بخشاپوري (اڪثرسخن شناس ماڻهو کيس حيض بشڪاپوري سڏيندا هئا) بي پاڙو جيو هيو! سندس ساٿارين (جن 1963 ۾ ترقي پسند دوستن خلاف ’الحاد‘ ۽ ’وطن دشمني‘ جي باهه ٻاري ڏني هئي ۽ سموري سنڌ کي ’ڪروکيتر‘ جي ميدان ۾ تبديل ڪري ڇڏيو هو) مٿان به اهڙائي ڪلاسيڪي نالا ڌريا ويا هئا جهڙوڪ چريو ڌاتورو، پاءُ مڇون دڪو دماغ، بوتل جو جن، اِدرُون گِدرُون، کجيءَ جو جن، ڊاڪٽر ذليل گدوبندرائي، ليسوڙي جو جن، بي نُوري هِلِ، تيبان ولد ڪنعان، بوقلمون جادوگر وغيره.
هتڙي مون کي ڪالهوڪي دور جا زرخيز ذهن رکندڙ ٻه دوست ياد اچي رهيا آهن ناصر صديقي (جنهن کي حلئي سبب پيار ۽ پاٻوهه وچان لنگورصديقي سڏيندا هئاسون _ ۽ هو لارڊ بائرن، چرڪيِن، خوشحال خان خٽڪ، اوباش ٽونڪوِي جي عامياڻا ۽ ڪُشتي نما شاعري واري ’زمين‘ ۾ ڄڻ پي ايڇ ڊي پاس هو، _ ۽ اياز، رشيد، مظهر جميل، نڪهت بريلوي، منهنجو، بلڪ سموري ساکرو لڏي جو گهاٽو يار هوندو هو) ۽ ڊاڪٽر امير الدين. مشاعرا ڦٽائڻا هجن، يا انهن کي نڪتي عروج تي خوش اسلوبي سان رسائڻو هجي _ يا ڪنهن ڪڌي ۽ گڙنگ شاعر کي بي مانو ڪري اسٽيج تان ٽنگاٽولي کان سواءِ_ لاهڻو هجي يا ڪنهن سهڻي ڏات ڌڻي کي ٽن لوڪن جو سئر ڪرائڻو هجي، هيءَ ٻيئي سکر، ڪوئٽه، حيدرآباد ۽ ڪراچي ۾ لاثاني ۽ لاجواب هئا. ڪئي اڌمغزي شاعر هنن جي تتون ’ڪنٽوري ٽائيپ‘ سخنوري کي خيرباد چئي انسان بڻجي ويا _ حلئي ۽ عمل سميت !
’حيض بشڪاپوري‘ سندن اصلاحي تحريڪ کان انڪري فيض ياب ڪين ٿي سگهيو جو سندس بيلٽ محدود ۽ محصور هجڻ کان علاوهه گهڻو ڪري ٻروچڪو هو يعني جيڪب آباد، ڪنڌڪوٽ، ڪشمور وغيره جتي صرف ’ايهو ايهو‘ ۽ ’ڪِيس ڪِيس‘ پلئه پوندي هئس.
ڪڏهن سموري جيون جي سفري ڪٿا هڪ وڏو ’فرار‘ ڀاسندي اٿم. ساڳي طور اَکٽُ ’وقت‘ به پنهنجي جاءِ تي ’فرار‘ جو پتلو آهي ۽ هيڏو وڏو پولار يا گوتم ٻڌ وارو شونيه (Void) به ’فرار‘ جون امر علامتون آهن. بقول هيئت دانن جي سموري ڪائنات به مسلسل ’فرار‘ ۾ ورتل آهي! ’ازل‘ جو به اصل نانءُ ’فرار‘ آهي. ’سچ‘ ’فن‘ ۽ ’خدا‘ به ’فرار‘ آهن. جيئن ته ’فرار‘ اٻٿ ڏياريندڙ لفظ آهي ان ڪري اسان منجهان هرهڪ جيو ان کان منهن موڙي خود فريبي جو شڪار ٿئي پيو.
ٻالڪپڻ جي ڪچڙي _ ۽ ڪي قدر ناسمجهي واري اوستا ۾ ڪافي جسماني ڀوڳڻائون ڀوڳيون اٿم. انهن ۾ ڪامڻ، ننڍي مائي، مدي جو تپ وغيره ڄاڻائڻ جوڳيون آهن. ان دور ۾ ميڊيڪل سائنس پنهنجي ’ٻنڌڻن‘ واري حالت ۾ هوندي هئي؛ ۽ اگر جيڪو ڪجهه هوندو به هو ته ان تائين رسائي فرهاد جيان ٽڪر ٽڪڻ وارو عمل ڀاسبو هيو. ٽوٽڪن، ٽوڻن، ڦيڻن، تعويذن، رکيائن ۽ پرارٿنائن جي اوٽ ۽ آسري جو دڳ کليل هوندو هو. سموري ’جُڳ‘ ۾ ’عوام‘ (Masses) ان سوڙهي پيچري جو پاندي رهندو آيو آهي _ ۽ اسان، ماءُ پٽ، به ان نامراد انبوهه سان سلهاڙيل هوندا هئاسون. ان صراطِ مستقيم جي سفر کي اگر دنيا جو عظيم فرار چئجي ته وڌاءُ ڪين ٿيندو.
جيڪب آباد، شڪارپور _ ۽ سکر اندر گهاريل انهن ’ڪچڙن ڏهاڙن‘ ۾ آءُ اڪثر ننڍي مائي جي ور چڙهندو رهندو هئس ۽ هوءَ منهنجي رَتُ سَتُ مان خوب جاوا ڪندي هئي ! امان پنهنجي واحد کليل ’فراري‘ دڳ تي هلندي واهن واهڙين يا ندي ڪناري آڻي _ سامگري سميت مٺڙي سريلي ۽ پرتاثير ’وارلاپي‘ سرن ۾ مائي کي ريجهائڻ لاءِ ڳائيندي هئي:
لاکڙو ساکڙو
هٻسڙو ڊٻسڙو
ننڍي مائي وڏي مائي
لنگهي ويا پار
مائي راڻي جي آڌار
يا رات جي ڊراڪولائي پراسرار خاموشي ۽ ٻوسٽ دوران رام ريجهائڻ جا ڀڄن آلاپيندي هئي:
آءُ گهر آءُ گهر
ڪرشن مُراري
برج جي ٿي خلق
توکي سنڀاري ساري
مون کي انهن ۽ اهڙن ٻين انيڪ ’فراري‘ چترن (Paintings) مان نويڪلائي جي گهڙين ۾، ايڏو لطف سواد ۽ آنند ملندو اٿم جيڏو موناليزا يا ٽرنر، گويا، ائنجيلو، پال گاگن، ريمبران جي عظيم ’بي لباسي‘ وارين تصويرن مان به ڪين مليو آهي. مٿين چترن ۾ ڪيڏي نه سچائي سونهن نيڪي ۽ (Devotion) آهي. پهريون ’آتما‘ جي تخليق، ۽ ٻيون ’ذهن‘ جي رچنا آهن! ان ’فرار‘ اندر خود فريبي ڪين ٿي ڏسجيم.
ٻاٽ اوندهه ۾ هيءُ ’ڪوڙو جنسار‘ سُٽَ جي ڍيري جيان کلندو ڏيکارجي ٿو جنهن اندر اياز، رباني، فتاح، سوڀو، عبدالله جان جمالديني، شاهه محمد مري ڀوتن جيان هيڏهان هوڏهان بي مقصد _ يا
بامقصد؟ _ اچ وڃ ڪندا ڏيکارجن ٿا اها سڀ ’اڻت‘ ٻاٽ اوندهه ۾ ٿي رهي آهي؛ ۽ روشني ۾، چنڊ ۽ ستارن جيان سڀ ڪجهه الوپ ٿيو وڃي ٿو. اوندهه ئي ’سونهن‘ اندر ’ڪوجهائپ‘ جو نادر رخُ پسائي سگهي ٿي. ڪيترا ان ’اوجهل ڏِکَ‘ کان آگاهه آهن؟ تڇ برابر!
انساني تهذيب ’وقت‘ جي بي ڪنار سمنڊ اندر پنهنجي اکٽ سفر دوران ڪيڏا نه قيمتي نادر مندر، مسجدون، پگوڊا، ڪليسائون، مقبرا _ ۽ آنند _ ڀوڳڻائن، خواهشن، ترشنائن جون امر Images آهن. انهن کي بيدار مغز ڏات ڌڻي ماضي جي مزارن ۾ دفن ٿيل ’مدي خارج‘ سنگمي اڻتن منجهان وقت ۽ مقام ۾ سفر دوران، نئين يگ جي تقاضائن پٽاندر هڪ ’نڪور سنگم‘ _ ۾ اَڏي تعمير ڪري سرجيندا رهيا آهن _ انت تائين ايئن ٿيندو رهندو!
تهذيب ۽ ثقافت جو ’جيون‘ تحرڪ تبديل ۽ لاڳيتي سفر ۾ ئي ’جي‘ سگهي ٿو، ان ’اصولي محور‘ تان هيڏي هوڏي ٿيڻ موت جي بي پاڙي دٻڻ ۾ غرقابي بڻبي !
انهن ئي ويچارن جي ڪک مان مٿي ڄاڻايل ڀوتن کان الڳ ٿلڳ تيز ۽ نوراني روشنائي مان هڪ عجب آڪار ۽ شڪل صورت وارو ڀوت اڳيان اچي بيٺو اٿم: برگيڊئير جنرل جان جيڪب! سن 1843ع ۾ سنڌ سونهاري هڪ ڀيرو ٻيهر ارغونن ترخانن مغلن جيان راتاهو هڻندڙ هڪ ٻي ويساهه گهات قوت انگريز جي قبضي ۾ باندي بڻجي وئي. انگريز جيڪو ميڪا ويلي ڇل ۽ چاڻڪيه واري ڪپٽ ۾ ملبوس هو، جيڪو ٽانڊي ڪاڻ آيو ۽ بورچي ٿي ويٺو. سنڌ پنهنجي فطري نياز نئڙت سادگي مهمان نوازي اٻوجهائپ ۽ ويساهپ سبب صدين کان ڇاڇا نه سٺو آهي. اڃان به الائجي ڪيستائين سهندي رهندي؟
جان جيڪب جي آمد وقت منهنجي ٻالڪپڻ جو محبوب علائقو’خان ڳڙهه‘ نالي غير اهم ننڍڙو ’ڪوٽ‘ هو جنهن جي آدم شماري هزارن ۾ نه _ سون ۾ هئي. اهو سنڌ ۽ بلوچستان جي ’لنگهه‘ چوڪي جيان هوندو هو.
هڪ ڀيري، تاريخ جي ڪنهن ڄاتل موڙ تي ايران جي ظالم ٺڳ ۽ بي ترس بادشاه نادر شاه ڪاچار کي خرمستي کنئين ۽ هن دهلي کي فتح ڪرڻ لٽڻ ۽ ڦرڻ جو ارادو ڪري بلوچستان مان لانگهائو ٿيو _ ۽ قلات جي خان ميرنصيرخان نوري ان مهم ۾ سندس ’ٻالڪي‘ جيان پنهنجو لشڪر به شامل ڪري وفادارن جي قطار ۾ شامل ٿي ويس. دهلي تي چڙهائي دوران بيشمار بي قصور انسانن جو ڪوس ڪرايائين ، شهر کي اجاڙي برباد ڪيائين _ ۽ قيمتي مال اسباب، هيرا جواهر (تخت طائوس سميت) لٽي ڦري ساڳئي ’خان ڳڙهي‘ رستي کان واپس ايران پهتو. پر ان کان اڳ ۾ ٻروچن جي وفادارين جي عيوض ’خان ڳڙهه‘ خان آف قلات کي تحفي طور عطا ڪيو هائين ! اهو ئي ڪارڻ آهي جو بلوچستاني بلوچ جيڪب آباد تي پنهنجو ’حق‘ ڄاڻائي بلوچستان ۾ شامل ڪرائڻ جو مطالبو ڪندا رهن ٿا!
هتڙي ان سان لاڳاپيل هڪ ٻيو واقعو ياد پيو اٿم. سن 1992ع جي آخر ڌاري ڪجهه بلوچستاني دانشور دوستن: مير عبدالله جان جمالديني، پروفيسرنادر قمبراني، پروفيسر بهادر خان روديني (اڳوڻو وائس چانسلر بلوچستان يونيورسٽِي)، پروفيسر عبدالرحمان هيبت زئي، ڊاڪٽر شاهه محمد مري، ڊاڪٽراميرالدين، ڊاڪٽر محمد سرور، گل محمد، مون آڏو نواب اڪبر بگٽي سان سندس ننڍي جوان پٽ سلال جي ناگهاني وڇوڙي تي افسوس جي اظهار جي خواهش ڪئي. ان وقت موصوف ديرا بگٽي ۾ مقيم هيو. مون کيس ٽيلفون تي اهڙو اطلاع ڏنو _ ۽ ٻئي ڏينهن سڀيئي، جيڪب آباد جي رستي ديرا بگٽي لاءِ روانا ٿياسون. رات جيڪب آباد ۾ گذارڻي پيئي ڪو ڍنگ جو هوٽل ڪين ملي سگهيو ۽ ’سوهني سراءِ‘ نالي هڪ ڪني بدبودار مسافرخاني ۾ ٽي عدد ڇڳل واڻ واريون کٽون مليون، بسترا چيڙهالا ميرا ڦاٽل _ جيڪي هيٺ اڇلائي ڇڏياسون _ ناليءَ جي پاڻي جي نڪ ساريندڙ ڌَپ _ ۽ ان مٿان اٿندڙ اڏامندر رڇ نما مڇرن جا ڪٽڪ ! سڄي رات ڇڳل واڻ ۽ وڏاڻ جي کٽن تي ويٺي مڇر هڪليندي _ ۽ جيڪب آباد تي صلواتون پڙهندي اکين ۾ گذري وئي. ان ايذائيندڙ ڀوڳڻا جو هڪ سٺو ۽ لاڀائڪ نتيجو اهو نڪتو جو بلوچستان جي انهنHard core وارن دانشورن، ’ڪميونسٽ مينيفسٽو‘ جيان هڪ، اڻ لکيل، گڏيل پڌرنامو جاري ڪيو ته ”اسين ’ههڙي‘ جيڪب آباد کي ڪڏهن بلوچستان ۾ شامل ڪين ڪنداسون ۽ پنهنجي پراڻي بلند بانگ دعوى تان دست بردار ٿيون ٿا ! نواب سان افسوس ڪرڻ بعد، نهايت پرمغز ادبي، سياسي سماجي ڪچهري به ٿي هئي جنهن جي حيثيت سڀني ڀاڳ وٺندڙن ۾ تاريخي ۽ يادگاري ليکي وڃي ٿي. نواب کي به ان ’پڌرنامي‘ جي Contents ۽ سببن کان آگاهه ڪيو ويو هو !
روشني جي ڪک مان جنميل ان ’گوري ڀوت‘ (جان جيڪب) سن 1847ع ۾ ’خان ڳڙهه‘ جي مدي خارج سنگمي ڪچلر Synthesis جي جاءِ تي نئين يگ جي گهرج مطابق جيڪب آباد نالي ’نڪور سنگم‘ New Synthesis اڏاوتي سرجڻا ۾ اينئين جنبجي ويو جيئن کانئنس گهڻو گهڻو اڳ قديم زمانن ۾ جريڪو ’روم‘ ’پتاليپتر‘ ’ڪارٿيج‘ ’اٿينس‘ ’ٽرائي‘ ’دهلي‘ وغيره جي تعمير ۾ هن جهڙا انيڪ اورچ جوڌا جنبيل رهندا آيا هئا.
جان جيڪب نون ڏهن سالن جي مختصر مدت اندر ’خان ڳڙهي‘ پوٺي ۽ برپٽ کي هڪ گل وگلزار خيابان ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. سنڌوندي مان نڪتل ٻن وڏن واهن _ بيگاري ۽ نورواهه کي نه صرف صاف ڪرائي ويڪرو ڪرايو بلڪه ٽئين ريگستاني واهه Desert canal)) کي جاري ڪرائي انهن مان ايڏيون شاخون ڪڍرايون جو جيڪب آباد نه صرف ننڍڙو پتڪڙو وينسي ڏِکُ ڏيڻ لڳو هو بلڪ سمورو ۽ سڄو علائقو زرعي خطي ۾ تبديل ٿي ويو هو. شهر جي اڏاوت دوران خوبصورت عمارتون، مارڪيٽ،گهنٽا گهر، تعليمي ادارا ٺهرائي منجهس پڪن رستن، جديد طرز واريون گهٽين ۽ ڳلين جو ڄار ڦلهلائي نالين ۽ ڪسين ذريعي گندي پاڻي جي نڪاس جو به جوڳو بندوست ڪيو هو. شهري ۽ ٻهراري جا ماڻهو سکيا ستابا آسودا ۽ خوشحال ٿي ويا _ ڇو جو اجهولٽو ۽ اٽو سندن ساهه جيان اوڏو هئا. ان جي ڀيٽ ۾ ساڻس لڳ بلوچستان جو ميداني علائقو رڃ سڃ _ ۽ برپٽ هو، ۽ اتان جا ماروئڙا انهن بنيادي سهولتن کان وانجهيل ۽ بدحال هئا. مون کي چٽيءَ طرح ياد آهي ته ورهاڱي کان اڳ جيئن جيڪب آباد جا وڻ ۽ وٿاڻ ڇڏي بلوچستاني مٽن مائٽن سان ملڻ خاطر، ان سر زمين تي قدم رکبو هو ته ائين لڳندو هيم ڄڻ تتل صحرائي پوٺي تي پير ڌريا هئم، ۽ ماڻهو پاڇاوَن ۽ بدروحن جيان غير مرئي ڀوائتا ڀاسندا هئم! جيڪب آباد ۽ بلوچستان جي وچ وارو مختصر زميني ٽڪر عالم بر زخ لڳندو هو جنهن ۾ صرف روح هِلين ۽ڳجهن وانگر لامار ڏيندا ڏيکاربا هئا!
جيڪب آباد جي خطي سن 1857ع واري جنگ آزادي کان وٺي ورهاڱي کان اڳ جي آزادي وارين تحريڪن ۾ به پاڻ خوب موکيو هو. سندس ڌرتي ۽ مان واري مٽيءَ مان اُپجيل سپوتن دريا خان جکراڻي، امام بخش جتوئي، الف خان ترين، دل مراد خان کوسو، جاني خان جکراڻي، رحمت خان جکراڻي _ ۽ بعد ۾ محمد امين کوسو (جيڪو مون کي ڏسندي ئي ’اکنڊ ڀارتي‘ چئي وڏو ڀاڪر پائيندو هو) ڪامريڊ برڪت علي آزاد، اسلم اچڪزئي، مير يوسف علي خان مگسي، ماڌوداس، جيرام داس، دولت رام، ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي، ڦيرو ٽڪٽڪي تي چڙهي، توبن بندوقن آڏو وجود اُڏارائي، جيلن جون ڊگهيون ايذائيندڙ سزائون ڀوڳي ڌرتي ۽ آزادي جي دڳ ۾ سر ۽ خون جي آهوتي ڏيندي ڪڏهن پوئتي ڪين پيا هئا! هي خياباني سورما ۽ سرويچ ۽ قرباني جا پتلا تاريخ ۾ ٻروچن جو مان شان ۽ سون ورنيا انسان _ ۽ هيروز (Heroes) هئا _ ۽ هوڏانهن جن بياني بلوچن نادر شاه جهڙي ڊاڪو ۽ وطن دشمن جي ساٿاري بڻجڻ جو اعزاز حاصل ڪيو يا جنهن يا جن بلوچن دارا شڪوهه جهڙي عظيم انسان. صوفي ۽ عالم سان بيوفائي ڪري سندس ’سرُ‘ اورنگزيب جهري قهاري، ڪٽر ۽ ظالم جي آڏو پيش ڪيو هو يا انگريز منڊمن جو بگيون ڇڪيون هيون انهن کي ڪڏهن سورمو ، بهادر ۽ انسان دوست چئي نٿو سگهجي؛ تاريخ انهن کي ائنٽي هيروز (Anti heroes) ئي سڏيندي _ ۽ ڪڏهن ڪين ساراهيا ويندا !
جيڪب آباد جون ساروڻيون نارائڻ شيام جي رباعي جيان روح تي چٽجي نقش ٿي ويون آهن:
ٽاري تي گل گل تي شبنم
شبنم تي چانڊوڪي
مان ياد ڪندس پيو سڄي عمر
رات اها ڪالهوڪي
شعور ۽ لاشعور ۾ غوطا کائيندڙ اڇين اجرين يادن ۾ هڪڙي سندر ياد کي پوپٽ جيان پڪڙي ورتو اٿم، نظرن کان ترڪي اڏامندي ٿي ويئي.
ٻي مهاڀاري لڙائي جاري هئي. گڏيل هندوستان اندر ’هندوستان ڇڏيو‘ تحريڪ Quit India Movement)) ارونا آصف علي ۽ ٻين ’گرم ڌر‘جي ليڊرن جي رهنمائي هيٺ زورن تي هلي رهي هئي، ۽ اسان معصوم اسڪولي ٻالڪ روزانو ڪانگريسي جهنڊا کنيو گهٽين ۽ رستن تي انقلاب زندهه باد جا نعرا هڻندا ٽولن ۾ گهمندا وتندا هئاسون: معني، مفهوم ۽ مقصد کان بيخبر !
انهن ئي ڏهاڙن ۾ ’پئنچاتي جاءِ‘ ڀرسان اسان جي پاڙي ۾ هڪ ڌنوان سيٺ رهندو هو، سندس نانءُ ياد ڪون اٿم. هن جي هڪ چري ڌيءَ هئي، ڪيئن، ڪڏهن چري ٿي هئي _ ۽ نالو ڇا هئس اها انوقت به ڄاڻ ڪين هيم. ڪپڙا ڦاڙي يا لاهي گهر اندر ورانڊي يا دالان ۾ الف ننگي گهمندي هئي! سندس عمر سترهن _ اٺارهن ورهيه مس هئي. ائين لڳندو هو ڄڻ سرجڻهار (اگرآهي ته) کيس نويڪلائي ۾ ويهي خلقيوهو. رنگ ٽآمي مائل گلابي، جسم رس ڀري جيان رسدار سوادي، اُرهه موسمين جهڙا سيٽيل متناسب ۽ لڀائيندڙ، ٽنگون، رانون ۽ ٻنڊڻ ڪنهن جمناسٽڪ سندري جهڙا متوازن ڳردار ۽ سونهن ساءُ ۾ سيبائتا، چيلهه ڀاڪر ۾ ڀرڻ جهڙي سنهي ۽ منهن ۽ مهانڊا ڪٽاري جيان تيز _ ۽ دل ۾ کپي ويندڙ. قد جي گڏيءَ جيان وچولي!
مان اڪثر سندس گهر جا ڇهه ست ڏاڪا چڙهي دالان جي ڳلکڙن، درزن مان کيس جهاتيون پائي تڪڻ ويندو هيس. کيس ڏسي وجود جي نامعلوم سمنڊ اندر ائين ڇوليون ڇلنديون هيون جيئن چانڊوڪي رات ۾ معلوم سمنڊ اندر ڇلنديون آهن! ان ’املهه ياد‘ تي ويچاريندي خيال ايندو اٿم ڪاش آءُ آرٽسٽ هجان ها ته اسپيني ڏات ڌڻي پينٽر گويا (Goya) جي جڳ پرسڌ پينٽنگ بي لباس ماجا (naked Maja) کان وڌيڪ اتم ۽ امر چتر ان ’چري حسينه‘ جو چٽيان ها!
اهڙي ئي ڀنڀوري جهڙي هڪ ٻي ياد لاشعور جي ڳلکڙي مان جهاتيون پائي مچلي رهي آهي !
سن43 _1942ع واري زماني ۾ ڳوٺ واهڻ ته پري جي ڳالهه آهي شهرن ۾ به بجلي ڪون هوندي هئي. رستن تي اسٽيشنن جي پليٽ فارمن تي لڳل ٿنڀن ۾فانوس لڙڪندا هئا ۽ نما شام وقت انهن اندر گاسليٽ ڀري کين روشن ڪبو ويندو هو. گهرن ۾ به لالٽين، چمنيون ۽ گاسليٽي بتيون ٻاري اوندهه کي ڀڄائبو هو.
ٽاڪ منجهند جي گرمي ۾ يا رات جي گُهٽن اندر هٿ پکا، وڃڻا ۽ جهليون هونديون هيون جن وسيلي، ترڪندڙ هوا جي اوٻاسي ڏيندڙ جُهلڪن هيٺ اک هڻي وٺبي هئي.
هن ڀنڀوري کي به، اُنَ، سڪائيندڙ ۽ لوساٽيندڙ زماني ۾، لاشعور پنهنجي مَٺِ ۾ سوگهو جهلي رکيو آهي.
مان جيڪب آباد جو خيابان لتاڙي نوَتال ٽيشڻ تان رڃ سڃ، مثالي دز _ جنهن جي لپيٽ ۾ ماڻهو ڀوت بڻجي ويندو هو _ ۽ پيئڻ بلا جهڙين ’نَيُن‘ مان اُڪري پنهنجي مائٽن وٽ ’گنداوا‘ پهچي ويس. ويهنجي سيهنجي گڏو بڻجي مٽن ۽ مائٽياڻين جي جهرمٽن ۾ show piece جيان پيش ڪندو ويندو رهيس ڇو جو سنڌ مان آيو هئس. سنڌ سندن واسطي ائين هوندو هو جيئن اسان لاءِouter space آهي.منهنجي حيثيت هڪ alien جيان هوندي هئي.
ٽاڪ منجهند جو ڪمرن اندر وڇايل تڏن، تنورين، سوٽي فراسن مٿان پٿاريل چادرن تي سمهڻ جو رواج هوندو هو _ ۽ مٿان جهلي جهلندي رهندي هئي، مهل سر وڃڻن کان به ڪم وٺبو هيو.
مون کي چٽيءَ طور ياد آهي ته ان زماني ۾ وڏيون سڏيون، ۽ نوجوان نينگريون (پرڻيل يا اڻ پرڻيل) عام طور ’پڙا‘ پائينديون هيون. گرم ۽ مرطوب خطن ۾ هونءَ به تنگ ۽ سوڙهن ڪپڙن پائڻ جو رواج ڪون رهيو آهي. آب هوا جي ’ڪٺورتا‘سبب ماڻهوکُليل ۽ وائکو رهڻ پسند ڪندا آهن.
مان به ڪنهن مائٽ جي گهر، ٽاڪ منجهند جي اوٻاريندڙ گرمي ۾، هڪ نيم روشن ڪمري ۾ ستل حالت ۾ ننڊ کي ريجهائڻ جا جتن ڪري رهيو هيس منهنجو مٿو ڀت طرف ۽ ڌڙ جهليءَ هيٺ ان جي قريب هو. ڪا نوجوان مٽياڻي پنهنجو مٿو سامهين ڀت سان لڳائي پير ۾ جهلي جي رسي ويڙهي، اڌ جاڳ ۽ اڌننڊ واري حالت ۾ جهلي ڇڪي رهي هئي. سندس ٽنگون ۽ ڌڙ جو باقي حصو مون آڏو تحرڪ ۾ هو.
اوچتو مٿانئس منهنجي نظر پئجي وئي مان عجب ۾ پنڊ پهڻ بڻجي ويس ! زندگي ۾ پهريون ڀيرو عجيب لقاءُ ڏٺم. سندس پڙي، جهلي ڇڪيندي سرڪي سٿرن کان هيٺ نهائين تي اچي دنگ ڪيو هو!
ڪچڙي عمر ۾ پهريون ڀيرو اها عجيب شيءِ نظر آيم سمجهه کان بالاتر هو ته اِها ’ڇا‘ هئي پر، لڳمِ رانديڪي جيان وڻندڙ ۽ دلڪش !
ٿورڙو اُڀو ٿي ڪري ان جو غور سان ۽ هر زاوئي کان جائزو ورتم صرف ڇهي ڪين سگهيم ! ان تشنگي جو احساس اڄ تائين روح تي چهٽيل آهي !!
گهڻو پوءِ ويچاريندي خيال آيو هئم ته اها شيءَ سکر ۾ سنڌو ندي جي وچ ۾ گهاٽن وڻن سان ڍڪيل ساڌٻيلي جيان هئي؛ يا ’تپوبن‘ ۾ هڪ ڪٽيا اندر ڳاڙهو ڳٽول تپسوي سماڌي ۾ مگن هو!
انهن ئي ٻالڪپڻ جي ناسمجهي ۽ معصوميت جي ڏهاڙن ۾ گنداوا واري ’اندر ڪوٽي‘ علائقي ۾ منهنجي وڏي ڀيڻ (جيڪا سن 1956ع ۾ پرلوڪ پڌاري وئي) سکِيِ مون کي ڪپڙي جو هڪ ننڍڙو خوبصورت ’تتر يا ڀاڙو (ٻٽير) گهر‘ ٺاهي ڏنو هو جنهن ۾ هڪ سهڻو ڀاڙو به موجود هو. اُنَ اوجهڙ ۽ ويران علائقي اندر ٻارن لاءِ ڀاڙو ۽ بربليون سڀ کان بهتر وندر ۽ تفريح ليکي ويندي هئي.
ان بي ضرر ساهدار سان مونکي ڏاڍي محبت ۽ لڳاءُ ٿي ويو _ پنهنجي مٺڙي ’ڳٽرڳو ڳٽرڳو‘ سان مونکي موهي وڌو هئائين. هڪ لڱا شايد بيمار ٿي پيو، ۽ لات لنوڻ ڇڏي ڏنائين. کيس ان اڻيل پڃري مان ٻاهر ڪڍي پنهنجي ٻولي ۾ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪيم ته جيئن ٻولي پر، ڪين ٻوليائين ۽ خار ۾ اچي به ٽي لپاٽون وهائي ڪڍيو مانس! ڏٺم ته اتي جو اتي بي جان ٿي ڪري پيو _ ۽ ٻاهر ئي مٽي ۾ کڏ کوٽي پوري ڇڏيومانس. مان اڄ ڏينهن تائين ان گناهه کان پاڻ کي معاف ڪين ڪيو اٿم ۽ اندر ۾ کاڄندو رهندو آهيان!
ان کان ڪجهه ورهيه بعد ساکرو جيوت م به هڪ خوبصورت ٻلي، ۽ چٽڪمرو ڪتو ’موتي‘ پاليو هيم. انهن ٻنهي جانورن کي پنهنجي جان کان به وڌيڪ عزيز رکندو هئس ۽ هو ٻئي پڻ مونکي ڏاڍو پيار ڪندا هئا. هٿ پير ۽ منهن چٽي اچي گڏ سمهي پوندا ها. هننن بابت سوچيندي حفيظ شيخ جي ياد تري آئي آهي. انسان جي من جي اڪيلائي ۽ تن جي ننڍڻڪائي ۾ جانور ۽ پکي جهڙو ٻيو ڪو رازدار دوست ۽ ساٿي ڪين ٿو ٿي سگهي! انکان علاوهه سکر اندر پاڙي ۾ رهندڙ بزرگ پيتامبر جي ٻن شينهن نما ڪتن، برف جهڙي اڇي ۽ _ انجڻ جهڙي ڪاري ’ليئو‘ ۽ ’ٽامي‘ سان 1946ع سمئي واري دوستي به ذهن تي نقش ٿيل آهي. گذريل صدي جي چاليهن واري ڏهاڪي جي شروعاتي ورهين واري زندگي ۾ جيڪب آباد جي وچون وچ وهندڙ واهن تي وهنجڻ ۽ تڙڳڻ ۾ جيڪو مزو ۽ سواد ملندو هو اهو اڄوڪي فينسي ’باٿ رومس‘ اندر تيل ڦليل خوشبودار صابڻن وغيره مان تڇ جيترو به ڪين ٿو ملي ! اسان جي گهر ڀرسان به هڪ واهه ڇوهه ۾ وهندو هو ۽ آءُ ان جي گهاٽ تي ويهي پنهنجي جيڏن سرتن سان وهنجندي، تڙڳندي معصوم رانديون ۽ کيچلون به ڪندو هيس.
هڪ لڱا الائجي ڪيئن پير ترڪي ويو _ ۽ گهرائي ۾ وڃي غوطا کائڻ لڳم ساهه منجهڻ لڳو هو _ ۽ صرف ايترو ياد آهي ته ڪنهن جو هٿ وارن ۾ پئجي ڇڪي رهيو هيم. هوش ۾ آيس ته پاڻ کي گهر اندر کٽ تي سمهيل ڏٺم! پوءِ امان ٻڌايو ته گهر جي ڀرسان رهندڙ براهمڻ ٻڏندو ڏسي مهل سر پهچي ڪڍي ورتو ۽ سيني تي زور ڏئي اندر گڏ ٿيل پاڻي ڪڍي نئين حياتي ۽ جيئدان ڏنو هو. پهريون ڀيرو ’معصوم شعور‘ سان ’موت‘ پسيو هيم. ان اڻ وڻندڙ واقعي تي ويچاريندي رشيد ڀٽي، سليم خواجا، فتاح ملڪ ۽ شيخ اياز ذهني اسڪرين تي اڀري ايندا اٿم _ هنن يارن به موت کي شعوري حالت ۾ گهڻو اوڏو ڏٺو هو.
رشيد ڀٽي وڌيڪ چتر هو، جڏهن ازرائيل سامهون بيٺو هيس ته کيس پير جو روڳي آڱوٺو ڏيکاري سندس حوصلا خطا ڪري _ ۽ آخر ۾ ان جو ’ٻليدان‘ ڏئي پنهنجي مخصوص انداز ۾ ٽهڪ ڏيندو گهر پهتو هو ! سليم خواجا کي ’نطشي‘ وارو سٻاجهو نانگ مليو هو جنهن کيس سنگهي ’پاروٿو‘ ڄاڻي ڇهيو به ڪين؛ حالانڪ ’نطشي‘ جي عقاب سان خوب چڪريون کاڌيون هئائين. سليم خواجا واري ’نانگ‘ تي ويچاريندي هڪ ٻئي دوست جي ياد تري آئي اٿم پاڪستاني وڪيلن جو رهنما علي احمد ڪرد منهنجو ويجهو گهاٽو دوست آهي. هڪ ڀيري جنرل پرويز مشرف جي سرڪار سان چٽا ڀيٽي ڪندي احتجاج جو عجب ڍنگ اپنايو هوائين. لاهور ۾ اعلان ڪيائين ته هو ’چڙيا گهر‘ وڃي شينهن جي پڃري ۾ داخل ٿي ان جو بک بڻجي قرباني ڏيندو! ۽ حقيقت ۾ ائين ٿيو به !! پر، جيئن ببر شينهن جي پڃري جو دورازو کولي سندس ڀرسان پهتو ته هو کيس ’سنگهي‘ گجگوڙ کان اڳ ۾ ئي درڙي کائي ٿاٻڙ جي بيهوش ٿي ڪري پيو هو !!
فتاح ملڪ پنهنجي مٿين دوستن کان گهڻو گهٽ گجي وارو ثابت ٿيو هو. جڏهن ’ڊينگووائرس‘ جي لپيٽ ۾ آيو ته هنيانءُ هاري ڇڏيو هئائين. ڪراچي جو ڪو پير فقير ڪون ڇڏيائين _ آخر ۾ سندس التجا اها وڃي رهي ته کيس سمنڊ ڪناري ’غازي بابا‘ جي قدمن ڀرسان ائين رکيو وڃي جيئن دهلي ۾ امير خسرو کي نظام الدين اولياء جي پيرانڌي کان ستل ڏسي آيو هو! شايد هن اهو سوچيو هوندو ته پهتل هستون، پنهنجي مريدن ۽ چاهيندڙن جون ڀوڳڻائون خوشي سان پنهنجي سر تي کڻنديون آهن! بقول راوي ٿيو به ائين !
پر، اياز جي معاملي ۾ ’موت‘ سان مکاميلي واري ڪيفيت هنن ٽنهي کان مختلف _ ۽ ايذائيندڙ هئي. هن ’طبعي موت‘ کان گهڻو اڳ ان ’نفسياتي موت‘ واري ڪيفيت پنهنجي تن ۽ من تي ائين طاري ڪري ڇڏي هئي جئين جواني ۾ مايا ماس ۽ مڌ سندس وجود جواجهل اٽل ۽ اٽوٽ انگ هوندا ها. شروع ۾ ’موت جي اداس سياهي مائل موسيقي‘ جو پڙلاءُ ٻاهرين وجودي حواسن سان ’هڪ مهم جو‘ جيان لاپرواهي سان ٻڌندو رهيو ليڪن آهستي آهستي جواني جي ارڏاين ۾ تيز رفتاري سبب وڃايل شڪتي جا ناڪاري اثر سندس وجود سندس سوچ کي، ائين ڪوري ۽ ڪڪوري رهيا ها جيئن گهُڻو اَنَ کي ۽ اُڏوهي ڪاٺ کي پولو ڪري ختم ڪري ڇڏي. سندس اهو نستو ۽ ڀڙڀانگ جسم ورهين کان اها ڪنبائيندڙ ’لرزش‘ محسوس ڪري کيس اڻ ڄاتل خوف ۾ مبتلا ڪندو رهيو _ هو چڱي پر سمجهي رهيو هو ته سندس ’وجودي ڪپڙي‘ ۾ موجود ڪڻا هڪ هڪ ٿي گم ٿيندا کيس يونانين واري ڀوائتي پاتال (Hades) ۾ ڌڪي رهيا هئا. ان ’خوف‘ ’ڏر‘ وگهي هن عجب بدبودار Compromises ڪرڻ شروع ڪيا. ان کان علاوه ڏات جي اڻاٺ، پيسي جي اڻاٺ، مرتبي جي اڻاٺ، شڪتي جي اڻاٺ، دوستن جي اڻاٺ وغيره کيس ’اڻ ڄاتل‘ جي گود ۾ ڌڪي ڇڏيو ۽ اهو به جماعتي ڪٽر پنٿين جي هٿ تي بيعت ڪري!
هينئر’موت‘ کيس جسماني وجود کان هٽي ڪري سندس ’باطن‘ ۾ ڪن جهڙِي ’ڪُهرامي‘ حالت پيدا ڪري ڇڏي هئي. گهڙي جي ٽڪ ٽڪ جيان مسلسل ان جو ’ساهه‘ ۽ ’ڀوائتي آڪار‘ وارو آواز سندس حواسن تي طاري ٿي منجهس مائوفي ڪيفيت پيدا ڪندو رهيو هو. هو شدت سان محسوس ڪندو رهيو ته ’وقت‘ لخطو لخطو ٿي ڪري، کيس ذهني ۽ جسماني طور، اڪيلو، ننڌڻڪو ڪندو ’بي وقتو‘ ڪندو پئي رهيو! هن کي اها به ساڃهه هئي ته کانئس اڳ وڇڙيل دوستن مونس، حشو، جمال صديقي، شيخ حفيظ، وغيره مٿان ڪا سڪراتي ڪيفيت انڪري طاري ڪون ٿي هئي جو سندن ڪرداري سليٽ ۽ وهنواري کاتو صاف سٿرو ۽ اوجل هو _ ۽ هنن مان ڪوبه سندس جيان ’باطن‘ ۾ مسلسل ڪون مرندو رهيو هو.
اياز جو موت راوڻ ڪنس _ ۽ هرناڪـش جي موت کان وڌيڪ اگرو ڀينڪر ۽ ڀوائتو _ ۽ گهڻ پاسائون هو!
هي ٽيئي ڏندڪٿائي ’دئيت‘ ٽن ’اوتارن‘: رام، ڪرشن ۽ نرسنگهه هٿان مري ’ڇوٽڪارو‘ حاصل ڪري سڌو ديولوڪ پهچي چڪا ها؛ ليڪن هن کي اها به آشا ڪين هئي ته کيس ڏارهي وارو ازرائيل عالم برزخ کان اڳتي وٺي ويندو. هن کي پنهنجي هم عصر دوستن تي انڪري به مٺيا لڳندي هئي ته هنن مان ڪوبه سندس جيان ’باطني ڪهرام‘ ۾ مبتلا ڪين هو! هن ڪڏهن به سندن صاف سليٽ ۽ کاتي، بابت سوچيو ڪين هو!! ڀٽو، ضيا جماعتي گُرگا سندس آڏو Hades جي ’بي جسمي‘ بدبودار ۽ ڀوائتي ڀوتن جيان کيس مسلسل ڊيڄاري سندس ’ڪپڙي‘ جي ڪڻن جي الوپ ٿيڻ واري رفتار کي تيز تر ڪندا رهيا هئا ! کيس ڪجهه به ڪين ٿي سُجهيو ته سندس ’فاني پڃري‘ کي ڪٿي دفنايو وڃي ؟ شڪارپور جي ابائي قبرستان اندر، شاهه لطيف ڀٽائي جي تناور درخت جي ڀڪ تي، يا ’غازي بابا‘ جي پيرانڌي کان؟؟‘ حالانڪ ’موت‘ کان پوءِ اهو Immaterial ۽ خام خيالي هوندي آهي ته مڙهه جو ڇا ٿيندو. قلوپطرا، سقراط، افلاطون ، ارسطو، شيبا، رام، حضرت موسى، ڪرشن، اسان وارو من موهن شيخ حفيظ ڪٿي دفن آهن ؟ سندن مزارون مقبرا قبرون ۽ سماڌيون ڪٿي آهن؟ ڪنهن کي ڄاڻ ڪونهي. صرف سندن سليٽ ۽ کاتو موجود آهي!
ڪجهه يارن جو خيال آهي ته ’موت‘ کان پوءِ ڪنهن تي قلم کڻڻ نه جڳائي. اگر ائين هجي ها ته دنيا جي اڌ کان وڌيڪ ’تاريخ‘ ٻُسي، بيچسي ۽ بي روح رهجي وڃي ها. سيفو، سڪندر، نيرو، ارسطو، راسپوتين، مهاراڻي زينوبيا، ڪئٽولس، رامبو، ورلين وغيره اسان آڏو ائين موجود ڪين هجن ها جيئن هينئر ’ساهه‘ کڻندا ڏيکارجن ٿا ان کان علاوه ’موت‘ ڪنهن کي اڄ ڏينهن تائين ’مقدس‘ ۽ ’پوتر‘ بڻايو آهي؟ انڪري اياز به ان ’ساهمي‘ کان ارفع ۽ اعلى هرگز ڪونهي.
جيڪب آبادي يادگار ڪردارن ۾ اگر غلام قادر بلوچ ’قيس‘ جو ذڪر وساربو ته ائين لڳندو ڄڻ اٽي ۾ لوڻ وجهڻ وسري ويو هجي. منهنجي ساڻس ڄاڻ سڃاڻ گذريل صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي جي شروعاتي ورهين ۾ ٿي هئي جڏهن پاڻ پنهنجي گهر واري، پٽ ۽ ڌيءَ سميت ڪوئينس روڊ سکر تي ’بالچند بلڊنگس‘ جي سامهون گهرواري ڪشادي واڻڪي ڇڏي ويل جاءِ ۾ رهندو هو ۽ اها منهنجي گهر کان سڏ پنڌ تي هئي. ان وقت هو سرڪاري وڪيل (DPP) هوندو هو، ۽ فيض بخشاپوري کان ڪجهه بهتر شاعري جا ’فارسي گاڏر سنڌي‘ گهوڙا ڊوڙائيندو هو. شام جو روزانو گهر جي ڪشادي آڳر ۾ ويهي ڪڏهن ديسي وسڪي، ۽ اڪثر بلوچستاني دارون (وڏڦن، ننڍن ڦوٽن وغيره جو ڪشيد ٿيل) تي مارو ڪرڻ سندس ’ريت روايت ۽ افعال‘ جو ڄڻ آسماني فرمان هوندو هو؛ جنهن ۾ ڪڏهن ڪڏهن اياز ۽ آءَ به شريڪ ٿيندا هئاسون.
مون کان اهو ٻڌائڻ وسري ويو ته ان ’ڊائني سسي‘ عادت جو مون اندر ڪڏهن واسو ٿيو هو _ جڏهن ته آءُ صرف Teen agerهيس. آءُ اڳ ذڪرڪري آيو آهيان ته جڏهن وڏڙن جي وطن ۽ ڳوٺن: گنداوا، ميرپور، گاجڻ، ڪوٽڙو، فتح پور وغيره ويندو هيم ته هر مائٽاڻي گهر اندر ’دارون‘ جو شغل ڄڻ ’ڌرمي رسم‘ بڻيل هو. انگورن، وڏڦن، ننڍن ڦوٽن جَون وغيره جو بهترين ۽ معطر قسم جو اهو ديسي شراب پاڻ ڪشيد ڪندا ها يا سٺن ۽ آزمودگار ’هٿن‘ ذريعي ڪشيد ڪرائي ٽامي يا ڪٽ جي صراحي نما دُنگين، دُنگن ۾ ڀري گهرن اندر’آخري توشي‘ جيان اسٽاڪ ڪري رکندا ها. مون ستن اٺن ورهين جي عمر ۾ کين ان ذريعي ’فردوس برين‘ جو سير ڪندي ڏٺو هو. بس، پوءِ وجهه ملندي مان به ان جون سُرڪيون ڀريندي دير ڪين ڪئي هئي!
ان کان علاوهه، خاص طور، گنداوا جي چوڏس برپٽ، ڀينگ ۽ رڃ ڪنهن اجگر جيان وڪوڙيل هئي _ ۽ پاڻي جي سخت اڻاٺ سبب غريب غربا واري يا مٽي جي ڀٽُن تي گِسڪڻِ جيان ترڪي پاڻ کي قديم عربن سڳورن جيان طهارت جو فيض وٺرائيندا هئا _ ۽ اسان جي مائٽن جهڙا ’پونجي پتي‘ پنهنجي وهٽن: گڏهن، گهوڙن، اٺن تي، نوڪرن وسيلي، ڪجهه پرڀرو وهندڙ ڪسي نما واهي مان پاڻي جا مٽ ۽ دلا ڀرائي رکندا هئا. جيئن ته پاڻي ميرانجهڙو هوندو هو انڪري مٽن اندر ڦٽڪي هڻي آٺرائي پوءِ استعمال ڪبو هو. مان ڪڏهن ساڻن انهن وهٽن تي چڙهي پاڻي ڀرڻ جو لقاءُ به ڏسڻ ويندو هيس . مونکي گنداوائي پاڻي بجاءِ ’ڊائني سسي امرت ڌارا‘ وڌيڪ ڀانئن پوندي هئي _ ڀانيان ٿو ته اڃان به رت اندران امرت ڌارا جو ملغوبو ضرور موجود هوندو !
غلام قادر بلوچ جيڪب آبادي جيوت دوران مسلم ليگي سياست ۾ به حصو وٺندو هو ۽ هڪ ڀيرو ميونسپالٽي جو پريزيڊنٽ به چونڊيو ويو هو. هيءَ همراهه گفتار جو ’غازي‘ هو ۽ آواز ۾ نغاري واري بلند آهنگي ۽ جيڪب آبادي لهجي ۽ انداز ۾ ’گار‘ جو سنگم ائين لڳندو هو ڄڻ ’مالڪوس‘ ۾ ’چاچاچا‘ موسيقي جي پيوندڪاري ڪئي وئي هئي.
هڪ ڀيري ٻيو دفعو ميونسپل جي چونڊن ۾ بهرو ورتائين خوب پاڻ پتوڙيائين _ ۽ خرچ ڪيائين پر ووٽ مليس صرف ٻه !
شهري رواج موجب هر طبقي جو ماڻهو ساڻس همدري لاءِ وٽس ايندو رهيو ۽ اهو به ورجائيندو رهيو ته هن پنهنجو ووٽ سندس حق ۾ ئي استعمال ڪيو هو! هيءَ حضور شرمي ۾ چانهه بسڪوٽ سان سندن آجيان ڪندي اهو ’ڪُنُ ۽ مَنُ‘ ساڙيندڙ ورجاءُ ٻڌندو رهيو.
آخرهڪ نڪتي تي سندس صبر جو پيالو تار ٿي ڇُلڪي پيو. هن آخري ايندڙ ڏسڻي وائسڻي همراهه کي چانهه بسڪوٽ سان تواضع ڪرڻ بعد ٺيٺ ٻروچڪي لهجي ۾ پنهنجي سامهون ويهارڻ بعد چيو هئائيس،’ادا فلاڻا مونکي ٻه ووٽ مليا هئا؛ ۽ انهن مان هڪ ته يقيني طور منهنجو پنهنجو هو ۽ تون چوين ٿو ته تنهنجو ووٽ منهنجي حق ۾ استعمال ٿيو هو، ته ڇا منهجي جوءِ پنهنجو ووٽ پنهنجي يار جي حق ۾ استعمال ڪيو هو؟ حرامزادا، ڪميڻا، بلهزير، لغور، ڌيجهان، ڀاڙيا صبح کان وٺي تو جهڙن سوڏيڍ سو ڪميڻن، ڪازبين منهنجا ڪن پچائي، دماغ ڍينگو ڪري ڇڏيو آهي _ نڪِر، ڀڄ هتان نه ته شلوار ۾ ٻليون وجهائيندومان ءِ !
مونکي چڱيءَ طرح ياد آهي ته سندس ڌيءُ کي شاعري سان بي حد انسيت هوندي هئي، ۽ مون کيس ڪئي اردو ۽ سنڌي مجموعا پڙهڻ خاطر ڏنا ها _ ۽ بعد ۾ خبر پيم ته جيڪب آباد جي مغربي پاڪستان سرڪار جي مسلم ليگي وزير درمحمد اوستي جي پٽ سان پرڻجي جيڪب آباد وڃي وسايائين ۽ غلام قادر بلوچ به 1960 جي شروع ۾ خلاجي گرداب ۾ گم ٿي ويو.
غلام قادر’قيس‘جي’ذاتي‘ زندگي تي سوچيندي ليوٽالسٽائي ذهني اسڪرين تي اڀري ايندو اٿم. ٽالسٽائي ۽ هن جي زندگي ۾ ڪئي هڪجهڙايون ۽ تضاد نظرايندا اٿم. ٽالسٽائي جي زال کائنس ارڙهن ورهين کان وڌيڪ ننڍي عمر واري هئي ۽ ’قيس‘ جي گهر واري به کائنس عمر ۾ تقريبا ايترو ئي ننڍي هئي. ٽالسٽائي وڏي عمرجي باوجود برجستو ٻلوان ۽ فٽ هو پر غلام قادر آخري شب جو اجهامندڙ چراغ ڪمزور ۽ جسماني طور هيڻو هو. ان جي ڀيٽ ۾ سندس گهر واريTypical ڳوٺاڻي ڄٽي جهڙي بيهڪ ۽ ’منورتي‘ رکندڙ چنچل، البيلي ۽ جهرڻي جهڙي شوخ نار هئي. ٽالسٽائي جي زال ۾ اهي گڻ گهٽ ها پر، مايا سان محبت مثالي هئس.
رشيد ڀٽي جي اصطلاحي زبان ۾ غلام قادر کي ’ٿاٻي جي ٺوڪر‘واري عادت به هيس جنهن کان ٽالسٽائي مڪمل طور وانجهيل هيو. هيءُ يار ڪڏهن ڪڏهن اياز سان گڏ پنهنجي خاص ساهيڙي ’ڊومڻي‘ جي گهر روهڙي به ويندو هو جتي پتو ڦٽي ڪر کان سواءِ صرف تاس ڦيٽي واپس موٽي ايندو هو! ٽالسٽائي گهر کان ڀڄي نڪرڻ کان اڳ سموري ڄمار نه فقط تاس ڦيٽي هئي بلڪ پتا به اڇلائيندو رهيو هو! ’ڊومڻي‘ جي ذڪر سان غالب به ذهن مان اڀري آڏواچي بيٺو اٿم.
گهڻو پوءِ ڄاڻ پئي هئم ته ڄٽين جي صحت مند روايت موجب مائي صاحبه به وڃي هڻي هنڌ ڪيو هو !
ان مان سُڌِ پوي ٿي ته پيٽ جي بک ۽ جسم جي بک هندو ديوتائي ٽمورتي (ويشنو، شو، برهما) جيان لازم ملزوم آهن؛ جيڪو ان حقيقت کان انڪاري آهي يا ان کي صرف مايا ٿو ڪوٺي اهو جک ٿو هڻي يا غلام قادر جيان ’پاڻ وهيڻو‘ ڪونهي.

سکر

خواجه سليم جو لاڙو سيڪولر سوچ ۽ انسان دوستي سان جڙيل آهي. سندس آزمودو ۽ مشاهدو _ منهنجي ڄاڻ ۽ ساڻس ڊگهي سمهءِ تي ڦهليل(سن 1957ع کان) پريت ڀرئي ناتي جي بنياد تي _ پڻ پختو، مائيدار ۽ Rich آهي. سندس تخيل جي اُڏام چڪور جي اڏام جيان لاڳيتي اڻ کٽ، ارپيل، (Dedicated) ۽ اوچي آهي. اڃا سوڌو ڪئي اڻ ڳولهيل وسعتن کي ماپڻ ۽ نروار ڪرڻ جو اُدم ۽ ساهس اٿس کوٽ جو سوال ئي ڪون ٿو اُٿي.
الف ليلوي پير چهٽڻو(پير تسماپا) سنديس اصليت ۽ شناخت آهي. اصليت ۽ شناخت کان پاند آجو ڪرائڻ جو جتن _ منهنجي سوچ مطابق _ ڪنهن اڻ لکي ڀوَ، ڪنهن اڻ ڄاتل ، منجهيل _ ڪيل يا نه ڪيل گناهه يا ڏوهه جي تصور تي ٻڌل ٿئي ٿو. اهڙي تصور جون پاڙون ماضي جي اڻ چٽن ڌنڌ لڪن ۾ کوڙيل هونديون آهن.
خواجا سليم جي ٻهڳڻي شناخت کي ائين ’اڻ ڄاتل اجگرن‘ جو بک ٿيندو ڏسي، الائجي ڇو، هنيانءَ جهڄي پيو هو ¬_ ۽ گهڻو ڏورانهون وسيل پرڀو ناشاد، وجود جي اوناهين مان اڀري ائين اچي آڏو بيٺو جيئن هالي وڊ جي فلمIndependence day ۾ ٻاهرين مخلوق (Aliens) پنهنجي ڊيڄاريندڙ ۽ قهري روپ ۾، انسانن آڏو اچانڪ اچي بيٺي هئي. هونءَ به آءُ ’ٻهروپ‘ پسند ڪين ڪندو آهيان؛ ان کان مصنوعيت، خسيس پڻي ۽ Absurdity جو احساس اڀرندو اٿم. آغا سليم کي اڄا سوڌو _ اندر ۾ شاهين _ ڄاڻندو آهيان. ليکڪ پنهنجي نانءُ ۾ ڪيڏا به واڌو ڪاٽو ۽ جوڙ ڪري پرآءُ کيس پهرين پريت لڙي، واري نالي ’خواجا سليم‘ سان سڃاڻان ۽ سڃاڻندس.
ليکڪ جي ڪهاڻي ’الا، ڪنهن ...؟‘ شيخ حفيظ جي ياد کي تازو ڪري ڇڏيو؛ لڳيم ٿو ته سنديس حياتي جي چوگرد اُڻي ويئي آهي ۽ اها به دل جي آڏاڻي تي, انڪري اداسائي نراسائي چڙ، ڪلپائڻ _ ۽ بغاوت جا اُڻا ان جي تاڃي پيٽي ۾ تارن جيان جرڪن ٿا. انهن جو چتر پرتاثير بڻائڻ ۾ تخيل جي لڀائيندڙ اڏام جو وڏو ڀاڳ آهي. ٻولي تز، سادي، اثرائتي ۽ ٻهڪڻي آهي. اڪثر هنڌن تي شاعري جو گمان ٿئي ٿو.
مونولاگ جي انداز ۾ لکيل ڪهاڻي، ڪارج جي دائري ۾، ۽ ادب برائي ادب جي محور کان هٽيل آهي، ۽ ان ڪارڻ وڌيڪ اتساهت ڪري ٿي.
’آڏترا ڇا آئڙا‘ نسيم کرل جو خاڪو پيو ڀائنجي _ ڪيئن؟
درد جو رشتو جنس نسل رنگ ٻولي مذهب جي لاڳاپي کان وڌيڪ معتبر محترم اٽوٽ ۽ هڪٻئي اندر شاهه جي شعر ’ڪڙو منجهه ڪڙي جيئن لوهار لپيٽيو، منهنجو جيئه جڙي سپيريان سوگهو ڪيو‘ جيئن پختگي سان سلهاڻيندڙ آهي. ان واحد رشتي ذريعي پاڻ کي ۽ خدا کي (اگر سندس وجود برحق آهي) سڃاڻي ۽ حاصل ڪري سگهجي ٿو!
ان ’....... رشتي‘ اندر موتين ياقوتن سان اڻيل هيءُ جملا اپسرائن جهڙيون سندر تشبيهون:
وقت جو درياهه هو جو هن جي سيني تي ٽيپو ٽيپو سمي رهيو هو سج ڪاپار کان لڙي هليو.....
’وقت جا ٽيپا، سمي سمي، سندس سيني تي مترڪي جيان لڳڻ لڳا. ڇت جي ڪامن کي اڪيلائيءَ جي اُڏوهي کائي وئي هئي. سانت جو زون زون وارو تمام جهڪو پرلاڳتيو آواز سندس ڪنن جي پردي تي ڀيرتي ڏونڪي جيان لڳڻ لڳو.‘
’دالان ۾ سندس دل وانگر هلڪو هلڪو ڌنڌ ڇڊي ڇڊي اوندهه ڇانئجي وئي.‘
’مريم جي اکين مان بي آواز ڳوڙها تسبيح جي داڻن جيان ڪرڻ لڳا، ڪاپار ۾ شِوَ جي ترشول جهڙو چڀڪو پيدا ڪندڙ ۽ من ۾ کپي ويندڙ آهن.‘
’انٽريسٽ‘ وهيءَ جي هڪ اهم ڏاڪي جي زوردار تاثراتي تصوير، جيڪا آئيندهه جي ڏاڪن لاءِ بڻيادي پٿر ثابت ٿي سگهي ٿي.
هيءُ تاثر به ليکڪ جي، وهيءُ جي ان اوائلي ڏاڪي جي اندروني اُڌمن ۽ ترشنائن جو عڪس ڀاسي ٿو جيڪو اڄ سوڌو هن هل هلان جي ٽاڻي مهل بلوغت ۾ اسريل چمڪ سان امرتا ڏانهن، اڻ لکي طور ، سرڪندو رهي ٿو. اها موڙي تخليقي عمل لاءِ املهه ماڻڪ جو درجو رکي ٿي.
ان موڙي جي ماڻڪن ۾ ’مسيت جو سنهڙو ۽ چهنبدار مُنارو ڄڻ آسمان جي دل ۾ تير وانگر ٽنبيل هو! يا امالڪ هن جي دل هڪ وار زور سان ڌڙڪي اڇل کائي، هن جي اکين ۾ اچي پيئي هئي، ’مکڙيءَ جي پهرين مرڪ، اترواءَ جو پهريون جهوٽو، پرهه جي پهريٺي باک‘ يا ’سپنا سپنا اکين سان....‘ دل جي دٻلي ۾ سانڍڻ جوڳا آهن.
’اڪن ڇڪن .....‘ واچڻ بعد مرحوم شيام (هندوستاني فلم انڊسٽري جي پراهن ڏينهن جو ناميارو هيرو) ۽ مرحوم سعادت حسن منٽو جي دوستاڻي سفري ياد جو واقعو (هيپٽولامتعلق) ذهني سطح تي غوطو کائي اڀري آيو آهي.
ان جي وچور ۾ وڃڻ بجاءِ حفيظ سان مترتا نڀائڻ جي ناتي مون کان به نه بخشڻ جوڳا ڏوهه سرزد ٿيا آهن جن ۾ ليکڪ (سليم) جي ڄاڻايل وچور پٽاندر پهريون ۽ چوٿون مون سان لاڳو ٿئي ٿو.
هاڻي ڪفاري ادا ڪرڻ جو وقت به واريءَ وانگيان، وجود جي وڇوٽين مان ترڪندو ڪنهن اڻ ڄاتل اوڙاهه ڏانهن ويندو ڏيکاري ڏئي ٿو. ڏاڍي اٻلاکا اٿم ته سنديس ڪنهن اڌڀت لکڻيءَ جو الٿو ڪري سگهان!ٰ
حفيظ جا طوفاني Platonic نينهن ۽ پيارن جون پاتل ايذائيندڙ ڏکوئيندڙ چهنڊڙيون سنديس تخليقي عمل لاءِ، منهنجي ذاتي مشاهدي موجب، مهميز جو ڪم ڪنديون هيون. جهڙوڪ، مبوءُ (اياز) ڏانهن رويو جنهن جي نتيجي ۾ سنديس شاهڪار ڪهاڻي هز ماسٽرس وائس جي رچنا ٿي هئي. (جيڪا پهريون ڀيرو مونکي پڙهائي راءِ طلبي هئائين.) مون کي چڱيءَ پر ياد آهي ته انهن چهنڊڙين جي ٽمورتي Troika)) جو مهندار مبو هو ۽ ٻانهن ٻيلين ۾ شاهه بخش شاهه (سندس جونيئر ۽ ان ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار ۽ ’ماستر‘ مبو پاڻ هو. شاه بخش شاهه کي سڀيئي مبو سميت مذاق ۾ ڊبل شاهه ڪري ڪوٺيندا هئاسون) ۽ بگن (رشيد ڀٽي) هئس ان دور ۾ به رشيد جي ساڻسUnqualified شموليت Unholy ڀاسندي هئم ۽ وسهڻ ۾ ڪين ايندي هئم ۽ اڪثر اچرج ۾ پئجي ويندو هئس. بگن پنهنجي سڀني ڪمزورين جي باوجود پرخلوص سٻاجهڙو انسان هيو پر، مبوءَ جي ڪاري پليت جادوءَ کيس منڊي وڪوڙي ڇڏيو هو.
هڪ شڪارپوري پدمڻي روپي ڪامڻيءَ سان مبو جمال صديقي، حفيظ جي گڏيل جنوني عشق هنن ٽنهي لاءِ ڪلپنا ۽ رچنا جا اڻ ڏٺل گس کولي ڇڏيا.
هن ڪامڻي لئه گذريل صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ ڪنهن گهڻگهري (بعد۾ سرڪيءَ ٻڌايوهئم ته اهو گهڻگهرو هو پاڻ هيو) مبوءَ کي ساڻس شادي جي صلاح به ڏني هئي (زرينه سان شادي کان اڳ) جنهن تي وراڻيو هئائينس ته سنديس (ڪامڻي) هڪ ساڙهي جي قيمت سندس (مبو) جي مهيني جي پگهار کان به گهڻو وڌ هئي! هن Untamed گرڙ تي سواري صرف ويشنو ڀڳوان ئي ڪرڻ جو اهل هو!
حفيظ لاءِ هڪ سنڌي ليکڪا (هاڻي مرحومه، سان سندس هڪ طرفي پريت سندس وجود م واچوڙو بڻجي وئي؛ ان کان گهڻو پوءِ هڪ خيرپوري پنجابڻي ڊاڪٽر سان ٻه طرفو ’طوفاني سنگم‘ روميو، بائرن، ڪيسونووا جون يادون جاڳائي ويو. ان سمئه جون هنن
ٻنهي محبوب روحن جون ڪنهن آرٽسٽ (گل منگي خيرپوري) جون آئل ۽ واٽر ڪلر ۾ بڻايل پينٽنگس شايد ڪٿي محفوظ هجن اهي فن ۽ تاريخ جي حوالي سان ڏسڻ سان تعلق رکن ٿيون!
آخر ۾ راجن پور جي هڪ مرگهه نيني سانوري سلوڻي سندريءَ سان سندس پيار جي خوشبو هڙاپا وادي ۾ رچجي ويئي جنهن ٻنهي کي هڪٻئي سان آدم حوا جيان مالها ۾ پوئي ڇڏيو.
هڪ لڱا مبو عيسائيت جي ’اعترافي متي‘ وانگر سور سليندي ٻڌايو هئو ته سامائجڻ ۽ نه سامائجڻ جي اڻ لکي وٿيءَ اندر هُنَ ’گرڙ‘ جي قربت سان پاڻ کي خوب گرمايو هو ۽ اهو به سياري جي ولهه جهڙين ٿڌين راتين ۾! ان مهل گرڙ شيڪسپيئر جي ڊرامي Taming of Shrew جي مرڪزي ڪردار جيان البيلو، من موجي، چنچل ۽ اڻ هيراڪ هيو! ان Raw گرڙ جو مزو اهڙو هو جهڙو سري نگر جي نسيم باغ مان وڻ تان تازي ڇنل لوڪاٽ ۾ هوندو آهي. يا جيئن ڄڻ زيارت ريزيڊنسي جي وڻن تان پٽيل تازين بادامين اخروٽن ۽ پستن م هوندو آهي !! اها ’مايا ‘ مبو جي جيون جي املهه ميراث هئي (جيڪا بعد ۾ پيڙيندڙ ’ياد ‘ بڻجي وئي).
مبو چواڻي ”سن 1940ع جي آخري ڏهاڪي واري شڪارپور جي سياري جي ولهه جهڙي رات ’ٻه تازا ، کير جيان اڇا اجرا، رابيل ۽ موتئي جي هٻڪار بخشيندڙ، اندر لوڪ جي ديوي ۽ ديوتا جيان سدا بهار ۽ من موهن جيوَ عشق، پيچان جيان سوڙ جي تهن هيٺ، هڪٻئي جي آغوش ۾ وچڙيل، ازلي ابدي آدم ۽ حوا جي ڏک ڏيندڙ ۽ مٿان سڳند ڀريل گرم ساهن جو زيرو بم.‘ ڪامڻي جي ڪڇ ۾ وسيل زندگي بخش حرارت، ان ۾ موجود الوهي سوز ساز ۽ گداز ڄڻ سموري ڪائنات کي سهيڙي ان هڪ انمول نڪتي تي ائين آڻي بيهاريو هيو جيئن اڄ سموري دنيا گلوبلائيزيشن تحت ويڙهجي سيڙهجي ننڍڙي گلوبل وليج ۾ تبديل ٿي وئي آهي.
۽ اهڙيون انيڪ راتيون ’لالٽين‘ جي نج روشني ۾ هڪٻئي پٺيان اينديون _ ۽ وينديون رهيون. ان نڪتي تي ڄڻ وقت به ولهه جيان ڄمي بيهجي ويو هو.
ائين پنهنجي سموري تخليقي ڄمار هرڻ جيان بيابان ۽ رڃون جهاڳيندي پنهنجي ازلي اڃ هرڻين جي سنگ سندن وجود ۾ سمايل ماکيءَ جهڙي لار ۽ گلن جهڙي سڳنڌ جو واس وٺندي ٻجهائيندو رهيو هو.
جڏهن سن 55_1954 ع ڌاري حفيظ ڪراچي مان تار ذريعي سڌ ڏيندي ڄاڻايو هئس ته ’گل هميشمه لاءِ مرجمائجي ويو!‘ ته ائين لڳو هو ڄڻڪ سندس پراڻ پکيئڙو اڏامي ويو هئس. ان بعد هيٺيون درديلو خط لکيو هئائين.
’وقت پنهنجو وقت وٺندو.
منهنجي ساز جون ٽٽل تارون ڳنڍڻ ڪافي مشڪل ڪم آهي هڪ نظم موڪليانءَ ٿو! منهنجي دماغ جو توازن ايترو نه آهي جو ان جي خوبين يا خامين جو صحيح اندازو لڳاڻي سگهان جي اهو شايع ڪرڻ ضروري سمجهين ته لکندڙ جو نالو بلڪل نه ڏجانءِ ڀل گمنام رهي.
هڪڙو عرض ڪريانءِ سندس قبر تي منهنجي پاران رابيل جون ڪنڍيون وجهجانءِ ’رابيل‘ کيس نهايت وڻندي هئي هن جي جان وتن ۾ به رابيل جي رنگت ۽ خوشبو هئي.
ٿي سگهيئي ته ’پنهل کان پوءِ‘ جون آخري سٽون دعا وقت پڙهجانءِ.
”اجل جو بي پناه سيلاب به توکي مونکي وڇوڙي نه سگهندو
لڙهندا لڙهندا هڪ ٻئي کي چنبڙنداسي ۽ وڃي ڪائنات جي ٻئي ڪپر تي ڪرنداسي.“
هي خط منهنجي تو وٽ امانت آهي، اميد ته ڪنهن کي نه ڏيکاريندين. تنهنجو مرحوم. (نوٽ: محمد ابراهيم جويو کي لکيل سن 1954ع ) ش ڪ.
ان ڪامڻيءَ جا آمريڪا، سري لنڪا مان مبوءَ ڏانهن، لکيل خط ادب جي شاهڪار رچنائن ۾ شمار ڪري سگهجن ٿا ۽ سندس ڏانهنس موڪليل پريم پتر ’پنهل کان پوءِ‘ جي سري هيٺ ڪتاب م ڇپيا هئا. ڪامڻي جي مٿي ذڪر ڪيل درلڀ اڻ ڇپيل خط مون وٽ حفاظت سان سانڍيل آهن جيڪي مناسب وقت تي پنهنجي جيوني ۾ پڌرا ڪيا ويندا. انهن خطن جي ’جڳ بيتي پاڻ بيتي‘ حسن ۽ پرڪاري وان گاگ، مادام دي سيوين(Sevigne) جارج سئنڊ، ڪيٽس، نيپولين جوزفين ۽ صفيه اختر جي ياد تازي ڪري ڇڏي هئي.
ان کان علاوهه ساهيوال (منٽگومري) جي هڪ ٻي هيرنما جادوگرڻي (عذرا) جا حفيظ ڏانهن لکيل محبت ناما به ذهن جي پردي ته هري آيا آهن. انهن ۾ سمايل ادبي چاشني ساءُ ۽ سواد به يڪتا حيثيت رکي ٿو هٿ پير هلائڻ سان ڪنڊ پاسي لڀجي پوندا. پر، راجن پور جي راڌا کيس پاڻ سان سلهاڙي رچائي هميشه لاءِ اڪن ڇڪن جي ڪيفيت ۾ منڊي ڇڏيو ۽ اهو سلسلو سندس زندگي جي جوت اجهامڻ، نومبر 1971ع تائين برقرار رهيو هو.
ماضي ۾ ٽٻي هڻندي هڪ ٻيو واقعو هري آيو آهي. سن 1960ع ڌاري شيخ حفيظ سکر ۾ اي پي پي جو بيورو چيف هو. انهن ڏينهن ۾ ساڌٻيلي جي سالياني ميلي جي ڌم لڳل هئي. جهونو خواجا سليم به سکر آيل هو ٻنهي همراهن ساڌٻيلي ڏسڻ لاءِ زور ڀريو _ ان سمئي مسلمانن جي داخلا تي امڪاني وڳوڙ جي ڀوَ سببان روڪ وڌل هئي.
پتڻ تي بيٺل پئنچاتي همراهه سان گهاٽي ڏيٺ ويٺ هئم سندس پڇاڻي تي هنن ٻنهي جوڌن جي سڃاڻپ حفيظومل ۽ سليمو مل ڪرائيندي کين بلوچستاني واڻيو ڄاڻايم.
ان پوتر رمڻيڪ ٻيٽ تي پير رکندي ئي اچانڪ حفيظ جي نظر هڪ وچولي ڪڙروڍ رائفان تي پئجي وئي جيڪا ڪاهوجي دڙي کان به وڌيڪ ڀڙڀانگ ۽ ڦٽل ڏيکارجي رهي هئي. کيس ڏسندي ئي ڄڻ سپ سنگهي ويس ۽ پنڊ پهڻ بڻجي ويو!
ڪجهه ساعتن بعد سامت ۾ ايندي انڪشاف ڪندي ٻڌايائين ته اها زائفان چالهين واري ڏهاڪي ۾ سندس ڇوڪراڻي اوستا ۾ خيرپور ۾ ملوڪ ڇوڪري ليکي ويندي هئي. دستور موجب هن کيس پنهنجي دل جي سنگاسڻ تي براجمان ڪري ڇڏيو هو. خيرپور جا وڻ ڇڏڻ بعد هوءَ ڪڏهن ساڀيا ۾ ڪٿي ڪين مليس؛ پر سپنن ۾ هميشه لاءِ سمائجي ويس! هينئر هن اڳوڻي ملوڪ ۽ من موهڻي جي دردشا ڏسي سندس هنيانءَ هڄڻ، وسامجڻ سڀاويڪ هيو.
ساڌٻيلي ۾ ڊگهي مدت پڄاڻان پنهنجي من جي راڌا کي اڇي مٿي، ڀڳل ڏندن، ڪُٻُ نڪتل، وقت کان اڳ آيل، ڪراڙپ جي کنڊر واري روپ ۾ پسي حفيظ جو پنڊ پهڻ بڻجڻ فطري هو. هتي مونکي چارلس ڊڪنس ياد اچيم پيو جنهن پڻ ڇويهن ڏنگيندڙ ورهين کان پوءِ پنهنجي مستاني محبوبه ’ماريا بينڊنيل‘ کي ڏٺو هو. هوءَ ٿلهي، کنڊي ۽ بدصورت ٿي ويئي هئي اهو روح فرسا منظر پسي ڊڪنس ڄڻ وسامي ڪنهن گهري ٻوساڻيندڙ دٻڻ ۾ وڃي ڪريو هو!
اهڙي ياد جيڪا ڪنهن ڪنواري معصوم اجلي اجلي سندرتا جو ويس اوڍي حسينه جي چاهنا لاءِ وقت جي اڻ کٽ گهراين ۾ ڄميل هجي ان جو ڪو بدل ڪداچت نٿو ٿي سگهي!
اهڙي ئي ياد مون کي ’هن معصوم‘ مرگهه نيني گل بدني جي آئي، جنهن جي سَنڌَ سَنڌَ مان سوم رس پئي ڇلڪيو، سندس بدن جا گهرا ٿي اڀرندڙ ور ۽ ونگ هماليه جي اڻ ڳڻت سندر ۽ لڀائيندڙ ورن وڪڙن جن مان گنگا منداڪني الکندا شانائتي ۽ پر وقار ٽور سان رٽن ڪنديون اڳتي وڌنديون رهن ٿيون، کي به لڄائيندا هئا! انهن ٽنهي ’ڀينرن‘ جي سونهن سڳنڌ ۽ چنچلتا ’مڌومتي‘؟ آڏو ڦڪي لڳندي هئم!
ان لطيف جذبي يا احساس جي اوچتي اڀرڻ ۾ ڪنهن انڌي قوت جو واسو بلڪل ڪونهي ، پر ان اندر ڪو نور يا روشني سمايل آهي!
مڌومتي جون اکيون پسي ائين لڳندو هيم ته ڄڻ سهڻي جام ۾ شراب اوتيو ويو هو!
ڪڏهن ڪڏهن روح ۾ ٽٻي هڻي ساڻس ورونهن ڪندي ائين لڳندو اٿم ڄڻ ان اندر گيت گووند اوتجي رهيو هجي!
هينئر به سکر ڀيرو ڪرڻ وقت والس روڊ ۽ بندر روڊ تي پنهنجي پورن ۾ غلطان گهمندي هڪ گل جهڙو تازو ۽ معطر چهرو نظرن آڏو اچي بيهندو اٿم جنهن کي ٻالڪ اوسٿا ۾ چاهيو ۽ ساڻس رانديون رڇايون هيم اها ڄمار اهڙي هئي جنهن ۾ صرف پريم سان پريم ڪيو ويندو هو _ هينئر اهي معصوم ۽ ڪيمخوابي مهانڊا يقيني طور سامائجي ڳردار، رس دار، پروقار _ ۽ هڪ پيار ڪندڙ بالغ ديويءَ جي روپ ۾ بدلجي ويا هوندا. سندس تر اکڙين جي گهرائي اندر هينئر به ان الهڙ معصوميت جا پاڇاوان ضرور موجود هوندا ! يا ......
ڊاڪٽر عمر جاگيراڻي ۽ نسيم کرل (مرحوم) کي پنهنجو پاڻ ۾ ويساهه ڪين هو انڪري قلندر جي مزار تي وڃي کيس ٻاڏائي پٽ ڏيڻ جي دعا گهري هئائون. مان ڀانيان ٿو ته ٻين جي ٿوڻين جي مدد سان پيدا ٿيل اولاد ’ڪنتري ۽ ڪنٽور‘_ شل ائين نه هجي! پر، پوهو پاڻ 0ندين ڏاند هو کيس قلندر يا رب جي ويساکين جي ضرورت ڪين هئي. لڳي ٿو ته پهريان ٻه يار ان مڻيا کان شايد وانجهيل هئا.
نسيم کرل جي هڪ ٻي مڻيا تاس جي تقريبا هر راند ۾ مهارت هئي؛ اگر سکر ۾ پيدا ٿيو هجي ها ته ماستر محمد حسين آزاد (رشيد ڀٽي جي سوٽ) ۽ محمد نواز پٺاڻ وڪيل (گذريل صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ ڪميونسٽ پارٽي سکر جو سيڪريٽري) جي ’ٽپتئي بازيگرين‘ کي ٻنجو ڏئي کين پالهو ڪري سندن سون ورنين ٽڪرين تي قبضو ڪري نه صرف مال مليدا ويٺو کائي ها بلڪ غير فطري اجل جي شڪار ٿيڻ کان پاڻ بچائي افسانن ڪهاڻين جا انيڪ مجموعا خلقي ادب جي ڀنڊار کي مالا مال ڪندو رهي ها.
حفيظ ته ماڳهين کيس ٽه پتئي ڪوٺيندو هئو. جڏهن حفيظ جي پوسٽنگ دوران خيرپور ويندو هئس ته نيسم کي اڪثر وٽس موجود ڏسندو هئم، مون سان هڪ هندو سرڪاري ملازم به گهڻو ڪري گڏ هلندو هو. کيس ڏسي نسيم جي اکين ۾ چمڪ اچي ويندي هئي ۽ واڇون ٽڙي پونديون هئس، واپسي مهل هندو همراهه جو منهن ڪوماڻيل، کُسيل، ۽ نسيم جو چهرو ٽڙيل، ٻهڪندڙ نظر ايندو هو! ان بعد ٻئي همراهه اسان کان ڪجهه دير جي مهلت وٺي ڪيڏانهن الوپ ٿي ويندا هئا.
پوهومل، شيخ حفيظ، مرغوب بخاري، نورالدين سرڪي سنڌ جيRenaissance جا اڻ ڳاتل جوڌا، سورما Heroes هئا. سنڌ جي Renaissance جا اهم عنصر وطن پرستي انسان دوستي ۽ سچ سونهن، نيڪي ۾کتل آهن. اها نئين روشني جي تحريڪ ڪنهن به صورت ۾ پنهنجي اثر مهانتا ۽ ڪارج ۾ اٽلي جي پندرهين صدي جي Renaissance جي اٿل کان گهٽ اهم ڪونهي. هن جي لپيٽ ۾ سمورو يورپ اچي ويو ۽ هن جي اثر هيٺ ڪنڌ ڪوٽ کان ڪراچي تائين سڄي سنڌ رڱجي وئي. ان ڪارڻ هنن دانشورن جو درجو ٻين ’مڙيني‘ کان سرس ۽ مٿيرو آهي.
عمر جي سڀاويڪ ۽ اڻٽر پالوٽ جسم کي يقني طور نٻل جهڪو ۽ جهرندڙ بڻايو ڇڏي ٿي، پر جذبي جي جولاني اڪثر حالتن ۾ سر سيري ٿيو وڃي ۽ قلم کي پڻ وڌيڪ سگهارو پختو ۽ بلوغت سان همڪنار ڪريو ڇڏي. ان ڪُلئي کي پنهنجي پنهنجي ميدان ۾، هنن يارن مٿان عملي طور لاڳو ٿيندو ڏٺم.
اِها چوياري پوهو، حفيظ، مرغوب ۽ سرڪي جيئن ته ساڃهه، ساهس سگهه سرويچي ۽ سچائي ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئي انڪري رستي جي رنڊڪن(انياءُ زوراوري طبقيواريت ڏاڍ ڇل ول، پاکنڊ) منجهن سڀاويڪ طور هاڪاري ۽ ناڪاري لاڙا رخ ۽ مزاج پيدا ڪيا جهڙوڪ زود رنجي، سيمابي ڪيفيت ۽ عزم ۽ ادم وغيره. انهن متضاد قدرن ۽ رخن جي باوجود سندن خلوص، اجرائپ ۽ پريم جون ڀاونائون ڪڏهن به ڇمرجي ڪين سگهيون.
منهنجو ساڻن پختو ناتو ۽ ياري 56_1955ع کان رهي هئي ۽ پنهنجي آزمودي ۽ مشاهدي جي بنياد تي آءُ کين ٽن خانن (Categories) ۾ هيٺين طور ورهائڻ پسند ڪندس:
پوهو ۽ حفيظ__________گرم ڌر کاٻي پاسي لڙيل (ٽانڊي تپڻا)
مرغوب_______________ گرم ڌر کاٻي پاسي لڙيل (اعتدال پسند)
سرڪي__________________ گرم ڌر، کاٻي پاسي سوچ سان سلهاڙيل (ننهن سوسڙو)
خواجا سليم جو تعلق پوهو، حفيظ ۽ مرغوب سان وڌيڪ ڳوڙهو تند بنا تار جيان رهيو هو انڪري سندس مزاج ۾ مٿي ڄاڻايل کٽ مٺيون خاصيتون سر سيريون آهن جن تي بي اختيار پيار ۽ گڏو گڏ چڙ به ايندي آهي. پر ڪڏهن ڪڏهن آغا سليم ۽ حميد چواڻي، فلاڻي چوپائي جيان جڏهن ٽڪر تي چڙهي ويندو آهي ته اتان موٽائي لاهڻ جو ڪنهن کي ساهس ڪين ٿيندو آهي. پر اها چڱي ڳالهه آهي ته پاڻيمي ٿورڙي سمئه پڄاڻان، اٻاڻڪائي هيکلائي يا شايد خدائي ڀو سببان هوريان هوريان هيٺ لهي يارن ۾ رلجي ويندو آهي .
سندس چواڻي سندس منجهيل سُٽَ کي سلجهائڻ ۾ مٿي ڄاڻايل چوياري کان علاوهه سوڀوگيانچنداڻي ۽ محمد ابراهيم جويو گڏجي سهائڪ ٿيندا هئس. ڪنهن به گنڀير مسئلي ۽ پيچيدهه وشيه کي خوش اسلوبي سان متوازن طور نڀائڻ، حل ڪرڻ لاءِ گرم ۽ نرم سوچ ۽ عمل جو هجڻ ڪداچت ۽ لازمي ٿئي ٿو ۽ نتيجو اڇا پٽاندر نڪرڻ جو قوي امڪان موجود رهي ٿو. ان اڌڀت ميلاپ کي وڌيڪ چٽو ڪرڻ لاءِ گنگا جمني سنگم جو مثال ڏئي سگهجي ٿو. انهن مقدس ۽ پوتر درياهن جي ميلاپ جي نتيجي ۾ پرياگ (الهه آباد) جو تاريخي ۽ رنگا رنگ ثقافتي مرڪز جنميو! ان کان علاوهه هن ڌرتي تي مختلف سوچ _ ڌارائون رکندڙ شخصيتن جو ميلاپ پڻ انقلابي، ادبي سياسي تحريڪن نظرين جي رچنا ۽ جنم جو ڪارڻ بڻجندو رهيو آهي. جيئن اڻ ورهايل هندوستان ۾ هڪ طرف نهرو، نراد چوڌري ۽ ڊاڪٽر راڌا ڪرشنن ۽ ٻئي طرف ايم اين راءِ، سباش چندر بوس ۽ سردار ڀڳت سنگهه _ يا لينن ڪاسٽرو، چي گويرا ۽ ٻئي طرف ڪرسٽوفر ڪاڊ ويل، سارتر ۽ پيبلو نرودا وغيره.
عشق چاهي، Platonic هجي (جنهن کي سنڌي ۾ غير پارليامينٽري لفظ ’جهرڻ‘ سان تعبير ڪري سگهجي ٿو) جيڪو وڌاتا گهڻي ڀاڱي حفيظ جي حصي ۾ لکي ڇڏيو هو، يا وري ’آسودگي‘ ۾ سمايل هجي جيڪو مبوُ جي مقدر جو اٽوٽ انگ هيو؛ تخليقي عمل لاءِ ’تازي کي اشارو‘ جيان آرٽ ۽ ادب جي تاريخ ۾ تپرس ۾ وجهندڙ مهميز ڏيڻ جو موجب بڻبو رهيو آهي.
ان ڏس ۾ مبو ۽ حفيظ کان علاوهه موپسان بالزاڪ، ڀرتري هري، سيفو، ڪئٽولس، بائرن، جارج سئنڊ، چنڊي داس، آسڪر وائلڊ، فرئنڪ هيرس، بوڪاشو، شاپن، ڊوما، اُمارو، عمرخيام، امرتا پريتم ۽ ٻيا ڪئي ناليرا سرجڻهار، جيڪي عشق جي راهه جا پانڌئيڙا هئا اڄ سوڌو جڳ مڳ ڪندا ڏيکاري ڏين پيا.
ماياواد، ايڪو _ اونڪار ، ۽ برهم شاستر جي فڪر جو جڳ پرسڌ فيلسوف شڪرآچاريه (اٺين صدي عيسوي)، پيار عشق سنگيت جي الوهي سرن جا عالمي شاعر ورجل، ڪيٽولس، ڪيٽس، شيلي؛ هيري زمرد ماڻڪ پکراج يا قوت لعل نيلم موتي جهڙي سهڻي سپڪ ملوڪ ٻهه ٻهه ٻوليءَ ۽ انڊلٺي ڪپنا جي اڻت ۾ رڱيل سرجڻهار آسڪروائلڊ، مکڙين جيان نازڪ بدن، پوتر امرت ۾ ڌوتل صاف شفاف معصوميت ۾ اوجل اوجل جڳ مشهور ائيني فرئنڪ Anne Frank))، تورودت، (Toru Datt) ۽ گيتانجلي (Gitangli) ڌوتل ڌوتل جذبن ۽ احساسن جون Teen age ليکڪائون جيڪي سموري انسان ذات ۾ چانڊوڪي جي ڇهاءُ جهڙو امر تاثر ڇڏي ويون؛ اهي سڀئي پنهنجي پنهنجي فن جي عروج، ۽ جواني جي ڦوهه ۾ انسان ذات کي جدائي جو ڏهاڳ ڏئي ويا. ڪجهه سمهءُ وڌيڪ جيئرا هجن ها ته الائجي ڪيترا ۽ ڪيڏا اتم شاهڪار سرجي انساني ميراث ۾ املهه اضافي جو باعث بڻجن ها! حفيظ به اهو جينئس هو جيڪو پنهنجي تخليقي ڦوهه ۽ جواني جي ڏاڪي تي قدم رکندي اوچتو انتر ڌيان ٿي ادب جي اوسر کي ويڳاڻو ڪري ويو _ ايڪيتاليهه ورهين جي ڄمار ۾.
پوهو ۽ حفيظ جي ’تپيل تند‘ کي ساريندي ياد اچيم پيو ته هڪ ۾ گرناري گجگوڙ جوف واسو هو ۽ ٻئي ۾ ڀاڳناڙي ڏاند جي رنڀ جو اثر. هڪ کي اوچتو ڪتڙيون وچڙي وينديون هيون ۽ ٻئي جي مزاج ۾’ٽانڊي تپڻي‘ ڪيفيت کجيءَ جي جن جيان نروار ٿيندي هئي. پر ٻنهي ۾ اندر جي اوجلتا خلوص ۽ سوچ سان اٽل لڳاوُ Uncompromising ۽ Unbound هيو.
هڪ پراڻي ياد هري آئي اٿم. ان سمهءَ ( 57_ 1956ع ) حفيظ ميٺارام هاسٽل جي 81 نمبر ڪمري ۾ ۽ رباني 31 نمبر ڪمري ۾ رهندا هئا شايد خواجا سليم به حفيظ سان گڏ رهندو هو. مان سکر کان ڪراچي آيل هئس رات جي ماني حفيّظ ڪئي هئي. هاسٽل سامهون گهڻ منزلي بلڊنگ شايد ڌني رام _ ۾ ڪنهن مٿيئن منزل تي حفيظ جي ويجهي مائٽياڻي جي فليٽ هئي. ان زماني ۾ رباني، سليم آءُ ۽ حفيظ شريڪ هئاسون. ’کاٻي سوچ‘ جي ڪنهن گنڀير رخ تي گرما گرم واد وواد چالو هو.
لڳم ته رباني Mockery واري نوع ۾ حفيظ ۽ سندس آدرش جو مذاق آُڏايو. هن کيس وات سان ڪجهه ڪين چيو فقط کن پلڪ لاءِ مٿس قهر آلود نظرون وڌائين ۽ بسن رباني نه صرف خاموش ٿي ويو پر، منهن جو پنو به صفا لهي ويس. مبو جو رويو به حفيظ ڏانهن ساڳيو هوندو هو. حفيظ استطاعت آهر کيسReply ڪرڻ ۾ ديرڪين ڪندو هو. اهڙو رويو ۽ ڪيفيت دراصل دراصل Declassification جي پرويس جي ڪک مان جنمي هئي. پهرين ڌر جا سوروير حفيظ، پوهو، مرغوب، خواجه سليم ۽ راقم الحروف هئا؛ ٻيءَ ڌر وارا ڦوڪڻي جيان ڦنڊجندڙ يارمبو، رباني، سراج، قادر صديقي بعد ۾ فتاح ملڪ به ان لڏي ۾ پاڻ کي ’رجسٽر‘ ڪرائي ڇڏيو هو.
مبو ۽ حفيظ بابت سوچيندي خيال اتپن ٿيو آهي ته ٻنهي ۾ مشترڪ (Common) ۽ متضاد (Uncommon) عناصر ڪهڙا ٿي سگهن ٿا: مبو به شيخ ابن شيخ ۽ حفيظ به شيخ ابن شيخ، پهريون شيطاني ۽ ٻيو رحماني. ٻيئي ادب جا جاندار امر ۽ عظيم ڪردار ۽ جينئس سرجڻهار ، ٻئي سونهن سوڀيا ۽ سڳنڌ جا ڪوڏيا ٻئي اڻٿڪ چريائپ جي حدن کي ڇهندڙ ادب جا پاٺڪ. ٻنهي وٽ ڪتابن جو املهه خزانو.
هڪ حقيقي عشق ۾ اونهو گتل، سماجي ٻنڌڻن کان بلڪل آزاد، بي پرواهه. ٻيوافلاطوني عشق جون سرڪيون ڀريندڙ، اخلاقي لاڳاپن ۾ جبرو جڪڙيل، هڪ ايپيڪيورس وادي، ٻيو ڪٽر مارڪس وادي.
هڪ ’بي اصولي‘ جي متي تي ازل کان قائم، ۽ ٻيو اصول تي ڀت جيان پختو بيٺل. هڪ ڪريون اي، پليئرز ٿري، برڪلي، ٿري ڪاسلس برانڊ سگريٽ ۽ اسڪاچ جو ڪوڏيو، ٻيو ڪي ٽو برانڊ سگريٽ، ٺري ۽ ڪڙڪ چانهه جو ڪانکي (جيئن وڪٽر هيوگو ڪڙڪ ڪافي جو ڪوڏيو هوندو هو.)
هڪ پيوڙي يار جيوڙي يار جي ’فڪري عمل‘ تي عمل پيرا، ۽ ٻيو ’جيئو جيئڻ ڏيو‘ جي فلسفي جو قائل.
هڪ ڳلي ۾ ڪنفيوشسي اخلاق، ڪاماسُترائي طريقت ۽ ’ڊان زواني‘ هلت جي منڊيندڙ مالها هر وقت پاتل.
ٻئي جي ڪلهي تي مسيحي اخلاق، ٻوڌي سکيا، مارڪسي متن جو ڳٽڪي نما ڳؤرو صليب_ اڻ ڏٺل خدا جيان_ هر دم موجود. ٻئي ڦوهه جواني ۾ ڪسرت جا ڪوڏيا.
هڪ من موجي خرمست. ٻيو سکڻو خستهء حال.
هڪ تانا شاهن جيان اوچي اڏام ۽ مرتبن جو ڪانکي. ٻيو ٽالسٽائي جيان قلندري ۾ پناهه جو متلاشي.
هڪ ڀٽو جي ڪاراٽجندڙ بت ۾ خدا جو جلوو پسڻ ۽ پسائڻ جو ڪانکي. ٻيو ان بت کي پاش پاش ڪري سنڌ مٿان ’گرهڻ‘ ڏور ڪرڻ جو خواهشمند.
”حفيظ ان سلسلي ۾ پنهنجي ڊائري (اڻ ڇپيل_ اپريل سنه 1970ع) ۾ زلفي بابت ڪيڏي نه پيغمبراڻا اڳڪٿي ڪئي هئي_ هينئن سان هنڊائڻ جوڳي آهي، ”جيڪڏهن زلفيءَ جيان اسلامي نعرا لڳندا رهيا ته ساڄي ڌر انهن نعرن مان پنهنجو مقصد پورو ڪندي رهندي.“
اوچتو انقلاب ته في الحال ڪين ٿو اچي_ خود زلفي آمريڪا ۽ چين جي وچ ۾ بيهي سؤڪارنو جيان سؤدي بازي ڪرڻ ٿو گهري. سؤ ڪارنو جو حشر به ڏسڻ نٿو گهري_ هو ان کي اتفاق ٿو سمجهي_ جيئن ڪو چور ٻين چورن جي پڪڙجڻ مان اهو سبق نه سکندو آهي ته، ”29 ڏينهن چور جا ۽ ٽيهون ڏينهن ساڌ جو.“
هتڙي هڪ پراڻو ’الهام‘ به ياد اچيم پيو. پوهو حفيظ ۽ مرغوب جي ’منٺار ياري‘ ذهن نکار مترتا جيڪا سدا مون لئه، خواجا سليم لئه سنڌوءَ جيئن وهڪ ۾ رهي هئي اها اسان جي مشترڪ دوستن آنجهاني رشيد ڀٽي ۽ آغا سليم کي ڪين آئڙندي هئي ۽ آهي! خاص طور حفيظ سان قرب ۽ انسيت، حالانڪ هو هنن ٻنهي جو پڻ ويجهڙو پيارو ۽ محبوب دوست به هو، هنن جو هيءُ الزام ته اسان ٻيئي حفيظ جي ادبي سياسي فيڪٽري جا اصلوڪا گهڙيل روبوٽ آهيون؛ عجيب ۽ بعض اوقات ڏکوئيندر محسوس ٿيندو اٿم. منهنجي خيال ۾ هر سرجڻهار پنهنجو خدا ۽ ناخدا پاڻ هوندو آهي، اهڙي قسم جي ’کل ڀوڳي‘ مان تاثر ۾، قربت ۽ ياري واري ڪنئري چهنڊڙي، جي لکا پوندي آهي جنهن جي مافي الضمير ۾ ڳجهي فتويٰ، سمايل ٿئي ٿي. فتوائون هاڪاري ۽ ناڪاري ٿين ٿيون، هن کي تارازي جي ڪهڙي پڙُ ۾ رکيو وڃي ؟
سنڌي اديبن ۽ دانشورن ۾ حفيظ ۽ مرغوب سان منهنجي انسيت ۽ دوستي ائين مثالي هئي جيئن هندو ڏند ڪٿا ۾ ڪرشن ۽ ارجن، سياسي ميدان ۾ ڪاسٽرو ۽ چي گويرا ۽ ادبي سرزمين تي فلوبيئر ۽ موپسان جي هوندي هئي.
حيدر بخش جتوئي ۽ حفيظ جو انت پراچين سمئي جي ’چارواڪ ناستڪ‘ رشين جيان پر وقار ٻهڳڻي انداز ۾ ٿيو هو. پنهنجي متي ۽ فڪر تي آخر تائين اڏول بيٺا رهيا. کانئن پوءِ سرڪي ۽ مرغوب بخاري پڻ ساڳيءَ ڌڄا ۾ بلند حوصلي سان عدم جي بي ڪنار وسعتن ۾ بلند ٿي اڻ مٽUncompromising ڇاپ جا هينئين سان هنڊائيندڙ نشان ڇڏي ويا.
ليڪن مبو جو انت هنن يارانِ ڪيف جي برعڪس رجعتي ۽ ڪٽرپنٿي حلقن سان اڻ لک ڊيل ۽ اڻ اظهاريل ٺاهه جي نتيجي ۾، ظاهري طور،’آستڪي سنت‘ جي پدوي جيڪا سندن پاران ڏنل ’ويساکين‘ جي سهائتا سان پلئه پئي هئس تي پهچڻ بعد اوچتو ساڳئي عدم جي بي انت گهراين ۾ الوپ ٿيڻ سان ٿيو. عدم هر جاندار يا بي جان وجود جو مقدر آهي فرق صرف ايترو آهي ته ڪن کي ان جي بيڪران وسعت جون بلنديون نصيب ٿينديون آهن ۽ ٻين کي’پستيون‘!
مرغوب جي صورت مائيڪل ائنجيلو جي لافاني شاهڪار Moses جيان اڳيان اچي بيٺي اٿم. هيءُ يار پنهنجي وجود جي پيڙت ۽ ڏکوئيندڙ گهڙين ۾ به پنهنجي دل آويز مرڪندڙ شخصيت، پنهنجي ڪردار جي اڏولتا، ۽ ان ۾ روان مٺاس محبوبيت ۽ دلڪشي کي قائم رکندو رهيو. موتمار مرض جي آخري مهينن ۾ منهنجو وٽس وڃڻ جو ڀيرو نه ڀڄندو هو. انهن يادگار گڏجاڻين ۾ اسان جا ساکرو جهونا يار سيد فصاحت حسين ۽ ابن ايوب (هاڻي مرحومين) به هوندا هئا. مان ان اڻ وڻندڙ جرڪندڙ حقيقت جو ساکي آهيان.
اسان جون مصلحتون، جنهن کي آءُ پاکنڊيپڻو سڏيندو آهيان کنڀجيل يارن، ماڻهن کي منافق وغيرهه چوڻ کان روڪينديون آهن؛ ڇو جو، گهڻو ڪري همٿ جي گهٽتائي، خود غرضي ۽ ذاتي مفاد دڳ جهليون بيٺا رهن ٿا. جيئن خواجا سليم چواڻي جيڪي اڳ رشيد ڀٽي وانگر ڪاڪ ڪڪوريل ڪاپڙي هئا، سي کُنڀجي اڇا اجرا کير جهڙا ٿي پيا آهن . حيف صد حيف هن تي نه، پاڻ تي.
ٻئي طرف پرجوش پرٻل جوڌي جواڻ کي جيڪو پنهنجو مهاڏو وقت جي جابرانا قوتن سان اٽڪائيندي ڪون ٿو کائي هن کي ’ويچاري‘ هجڻ يا، ’شريف انسان‘ جي ڪمزوري وارو هڪيو ٺپو هڻڻ انياءُ ۽ سندس عزم کي Under Play ڪرڻ جي برابر آهي. اهو نڪتو ادبي ۽ سياسي ميدان اڳري قدم ۾ ’روح رهاڻ‘ بالمقابل وقت جي طاغوتي قوتن جي حوالي سان اڀريو هو.
اسين اڪثر ڪنهن کي Degrade ڪرڻ جي ارادي سان لفظن سان راند رچائڻ ذريعي جيئن پاڻ کي ڍڪي سگهون کيس درويش، يا شريف النفس انسان جا ٺپا هڻي پنهنجي انا جي تسڪين ڪرڻ ۾ ماهر آهيون منهنجي خيال مطابق حميد سان به ايئن ٿيندو رهيو آهي،
تنوير سٻاجهو ماڻهو، سيبتو انسان، محبتن جو سوداگر، جهرڻن، ڌرتيءَ، خوشبوئن ۽ امن جو جاندار شاعر ۽ من موهن دوست هو.
پراچين ديوتائن جيان سوم رس جو ڪوڏيو ۽ اوتاري جي موالين وانگيان هردم لڳي دم، مٽي غم، جي مصداق اونهي ڪش جو ڪانکي _ حفيظ ۽ هن ۾ اها قدر مشترڪ هئي! هن لکڻي مان اهو بلڪل نه سمجهيو وڃي ته ’دم‘ مان مراد چرس، حشيش، گانجو وغيره آهي. هي ٻئي يار انهن ڏانئڻين، کان ونءُ ويندا هئا.
ديوتائون امرت، ورتائڻ ڪارڻ امر ٿي ويا ۽ موالي جبلتن جيون کي ’تڇ‘ ليکڻ جي متي اپنائڻ سبب ڳاڻاپي ۾ فٽ ڪون ٿا ٿين پر، هيءُ پيارو ماڻهو وقت کان گهڻو اڳ، فرشتن ۽ شيطانن جي وچ واري man’s Land No ڏانهن اسهي ويو. پر، انکان اڳ انسان جي ازلي اڃ ۽ رڃ جي وچ ۾ هڪ چٽو ۽ خوبصورت خيابان هميشه لاءِ تخليقي ويو. گذريل صدي جي سن سٺ جي اوائلي ڏهاڪي ۾ حفيظ، رشيد، آغا ۽ تنوير سان گهاريل ڏينهن ۽ راتين جا سونا روپا پل يادن جي املهه ڀنڊار ۾ اڄ ڏينهن سوڌو تارن جيان ٻهه ٻهه ڪندا رهن ٿا. تنوير ماڻهو نه بلڪ مکڻ جو چاڻو هو. پر هن مکڻ جي چاڻي هڪ اڻ آئڙجندر روائت کي به ڀڳو! وڏڙن طرفان مڙهيل شاديون بي سوادي ٿين ٿيون _ ائين جيئن مصالحن کان سواءِ ڀاڄيون! هن ڀاڀي قمر سان لانئون لهي اهو چمتڪار ڪري ڏيکاريو. بلڪ زبردستي حاصل ڪيل جسم يا نينهن جي ڏور وسيلي سري آيل تن وڌيڪ لذت بخش ٿئي ٿو. پرٿوي راج سنجوڪتا، ارجن سڀدار، جهانگير نورجهان وغيره ان سندر حقيقت جا ٻهڳڻا مثال آهن.
سکر جي لڏي جا ٻه وڪيل دوست: حبيب الله شيخ سوا ڇهه فٽوانسان، ۽ غني شيخ ساڍا چار فٽو جيتامڙو وغيره پرانهين يگ جي هندوستاني فلمي جوڙي شيخ مختار ۽ مڪري جيان ڀاسندا هئا. غني مڪري جيان چنچل منچلو ۽ البيلو هو، ۽ حبيب شيخ شيخ مختار جيئن سنجيدهه رنجيندهه ۽ خاموش طبع، خاص طور ليوڪس باغ مان لنگهندي وقت آمدرفت واريون ڇيگڙيون کين، شرارتن، ڏهن جي انگ سان مشابهت ڏينديون هيون ۽ غني اڳيان سرڪي سرگوشي ۾ پڇندو هئن. ’ڪير ٿو وڻيوَ ٻڙي يا هڪ؟‘
ڪڏهن ڪڏهن غني شيخ پٻن تي بيهي ڪنڌ اوچو ڪندي ، حبيب شيخ کي حسرت ڀريل نظرن سان تڪيندي جهونگاريندو هو :
”تنهنجي قد جي ڪمند خم وڌا، بيمار هزارين مان نه رڳو.“
ڪڏهن اڀ ڏانهن نظرون کڻي چوندي ٻڌبو هئس:
”اسان جي خوابن جي اڻت ۾ ايڏو وڏير فرق فرق ڇو رکيو اٿيئي؟
ان وقت ئي ٺهه پهه آڪاش واڻي ٿيندي هئي: ”سپني ۽ ساڀيا جي اڏاوت اميري ۽ غريبي جي بڻياد تي اڏيل هوندي آهي ائين نه هجي ها ته آءُ هن مانڊاڻ جو لقاءُ ڪيئن ڏسي سگهان ها!“
حفيظ جي جيوني روسو جو ’اعتراف نامو‘ گورڪي جي جيون ڪٿا، حاتم طائي جي ’جهان گردي‘ سان ڪافي حد تائين مشابهت رکي ٿي.
گورڪيءَ جيان برپٽ جبل ۽ جهنگ ۽ شهري وستيون جهاڳيندو رهيو. حياتي جي ڪروکيتر ۾ نت نيون نوڪريون ۽ ڪرت ڪندي جان ۽ جسم لاڳيتون لوساٽبو، ڪانڊاربو ۽ رهڙبو رهيس؛ پر، ائين ڪرڻ سان جسم ۽ جان رڪ جيان سخت ، مضبوط ۽ سگهارا بڻجي ويس جن زندگي م هميشه ٿڌي ڪوسي کان بچائي رکيو هئس. ليڪن چهري تي سدا اڻ وسرندڙ امرتا ۾ ٻڏل ليونار ڊودا ونسي جي سرجيل ’امر ڪرئست‘ واري شفقت، پاٻوهه ڀريل پراسرار پرڪشش ۽ ابدي مرڪ کيڏندي ڏسي سگهبي هئس جيڪا سندس ٽريڊ مارڪ هئي.
حياتي جي يڌکيتر وارن ڏهاڙن ۾ پهريائين برهمچاريه جيوت گذريس؛ ان بعد بوٽ پالشئي (Shoe shine boy) جي وڻندڙ ڪرت اپنايائين جنهن ۾ بکشو، تياڳي _ يوناني ويراڳي (Stoic) جي هلت چلت جي رنگ ۾ رنڱجڻ جي شروعات ٿيندي نظر آئي.
ان بعد ڪراچي جي ليٿ مشين، جي ڪارخاني ۾ مزدور، ڪاريگر جي حيثيت ۾ ڀرٿي ٿي ڪري جيون جي زنگ آلود گاڏي کي گيڙڻ جاري رکيائين. ان دور ۾ منٽو، ميراجي، موپسان جيان لال بازار جو ڳوڙهو اڀياس حاصل ڪيائين جنهن دوران پاڻ کي ڪنول جيان نرليپ رکڻ ۾ ڪائي ڪسر ڪين ڇڏيائين. باقي پاپ _ پڃ، اخلاق _ قدر، انسان _ حيوان، ڌرم _ اڌرم، جي بدلجندڙ ڀاوَن ۽ منورتين جو قيمتي تجربو حاصل ٿيس جنهن کي حيات جو قيمتي سرمايو ليکيندو هو.
ان بعد فوج ۾ شامل ٿي ڪري گڏيل هندوستان جي خوشبو، ڀانت ڀانت جي رنگ روپ جو گهرو ساءَ سواد وٺندي جهان گردي ڪندي انسان ۽ فظرت جو ڳوڙهو انڀو حاصل ڪيائين.
اتان دل ڀرجي ويس ته حيدرآباد ۾ دوائن جي دوڪان تي ڪميشن ايجنٽ طور پاڻ موکيائين ليڪن ان ڌنڌي مان کوٽ جي بڻانس ايندي ئي اهو ٿوڪاري پسگردائي ۾ سنڌي سامان جو دوڪانڙو کولي لوڻ مرچ جون پڙيون تيار ڪندي پاڻ مٿان به صرف وڻندڙ ملاحت جو مک مکيائين پر طبيعت ۾ به باقاعدگي سان ’مرچائپ ‘ جو انگ به اتان ئي داخل ٿيو هئس!
بنيادي طورحفيظ ايڊونچر جو ڪوڏيو هوندو هو. ’غير جذباتي‘ سادو، وڻندڙ ۽ پاڻ ڏانهن ڇڪيندڙ ايڊونچرجيڪومتجسس روحن ۾ سمايل رهي ٿو. ”هڪ لڱا اهڙي ئي ايڊونيچر مينهوڳي واري دلڪش ڏينهن تي اسان ٻنهي کان ڀاڙي تي سائيلڪون وٺرايون ۽ روهڙي کان اٺ ميل پري اڻ سنوتي گسن تان جهاڳيندي اروڙ پهچايو ۽ ان جي نتيجي ۾ سندس سڪيلڌي ناولٽ شايد ’مدن مست‘ جنم ورتو هو!
ٿڙيل ماءُ پيءُ جو بگڙيل ٻار (ماءُ ڪشميرڻ ۽ پڻهس نومسلم) وڏڙن جي ڪرت کان ڪو کائيندڙ، تهذيب جي چڪڻ کان ڪرڀ، ۽ عظيم روسو جيان صحت مند پراچينتا ۽ فطرت لاءِ پيار انهن پورالين صفتن جي باوجود ڪٽنب سان رت جي رشتن ۽ رڳن ۾ سمايل محبت وسيلي سلهاڙيل.
حيفظ جو شمار وچولي درجي سان لاڳاپيل ٻارن جي نمائيندهه ڪردار طور هيو جيڪي دنيا ۾ تنظيم قاعدي ۽ رواج سان مٿو ٽڪرائڻ چاهيندا آهن، ۽ تاريخ جي سلسلي کي لتاڙي ڊاهي اوائلي مذهبي متن (Paganism) کي چاهڻ لڳندا آهن جن ۾ معبوديت جا ويڇا نٿا رهن.
رابرٽ لوئي اسٽيونسن وانگر حفيظ ۾ به آوارهه گرد جو روح سمايل هيو. هن هڪ جڳهه تي اظهاريندي چيو هو، ”مان هڪ جهان گرد ٿيڻ جو ڪانکي آهيان _ ايستائين جيسين حياتي جو ڏيئو نه اجهامي وڃي.“ سندس پٺيءُ تي، اصطلاعن، رابنس ڪروسو وانگر سفري سامان هر وقت موجود رهندو هو، سيڪس سان ڪا خاص دلچسپي ڪين هئس، هميشه لڏي سان نئين جڳهه جي تلاش ۾ سرگردان! اصطلاحن ’لکاري جهان گردن‘ جي سٿ ۾ سندس شمار ڪري سگهجي ٿو جن ۾ رامبو، والٽ وٽمئن، هارٽ ڪرين ذهن جي پردي تي اڀري آيا آهن.
حفيظ جو ان ڪلئي تي به پورن وشواس هيو ته، ”انسان کي زمين تي، پاڻي مٿان، ۽ ’جانورن ‘ سان گڏ ۽ فطرت جي آغوش ۾ رهڻ جڳائي ان صورت حال ۾ ’دليل ‘ جي بدبودار ملاوٽ کي ويجهو اچڻ نه ڏجي!‘ جانورن بابت نڪتي جي اڳتي هلي پٽار ڪبي.
هي يار اهو عجوبو هو جيڪو زندگي مٿان ڇانئيل منطق، اخلاقيات ۽ ايمانداري جي سخت کوپي کي پرزا پرزا ڪري سڌيءَ طور ان جي بنياد تائين پهچي سگهڻ جو ساهس رکندو هو.
حفيظ سموري ڄمار روسو ۽ سندس چڱ مڙس وحشي (Noble savage) جيان آوارهه گرد بلڪ جهان گرد رهيو. روسو آجيوڪا لاءِ شروع ۾ ڪنهن ’پوشاڪ _ گهر‘ ۾ نوڪر ٿي گذاريو هو ۽ ڪجهه عرصو ڪنهن يتيم خاني ۾ به رهيو ! ٻيا به ڪيئي انوکا ڪم ڪري گذر بسر ڪندو رهيو هو.
اسان وارو يار به مطالعي جو ڪوڏيو ادبي تنقيد ۾ پنهنجو مٽ پاڻ سندس لکڻي جا ڪيئي انيڪ جملا تز طاقتور ۽ ذهن تي هميشگي جو نقش ڇڏين ٿا سندس سوچ ۽ فڪر پختو شڪتي ڀريل آهي ڄڻ سندس پنهنجي وجودي جڙن مان ڦٽندو ڏيکاري ڏئي ٿو ۽ تخيل کي تقويت ڏيڻ جو باعث بڻجي ٿو. سندس ذڪر ڪيل شڪتي جي سونهن مروج ادبي قدرن جي رعب، شاندار صورت گري کان گهڻو اتم ۽ سرس آهي. حيفظ کي ڏسي پڙهي پرجهي ائين ڀاسندو هو ڄڻ ارڙهين صدي واري جين جيڪس روسو ٻي جوڻ ورتي هئي!
حفيظ جي ماءُ به روسو جي ماءُ جيان سندس ٻالڪ اوستا ۾ گذاري وئي ۽ روسو جيان هو به مايوس ٿي گهر مان ڀڄي نڪتو هو! روسو وانگر ڪافي Odd jobs ڪيائين (جن جو اڳ ۾ ذڪر ڪيو اٿم) انهن مان هڪ ۾ ناگپور اندر فوجي نوڪري ۾ به رهيو هو (رشيد ڀٽي چواڻي ان شهر ۾ نانگن جي انبوهي ڍير مٿان پٺا اگهاڙا ڪري ليٽ پيٽ ڪرڻ سکيو هو ۽ اهو سراپ جيون ڀر ساڻس پاڇي لڳو رهيو !) ڪراچي ۾ سندس سنگت اياز، سرڪي، پوهو، سوڀي، رباني، جويو ۽ روشن مغل سان ائين ڳوڙهي هئي جيئن روسو جي پيرس واري زندگي ۾ ڊيڊرو والٽيئر گرم (Grimm)، ڊي المبرٽ ۽ انگريز مفڪر ڊيوڊ هيوم ۽ مادام ڊي ايپيني Madame de Epinay هوندي هئي.
روسو کي اڪثر ناقد فرانسسي نثر جو بادشاهه چوندا آهن پر حفيظ به سنڌي نثر جي شهزادي کان گهٽ ڪين هيو!
روسو جي وجود ۾ رنگا رنگ راحت بخش ۽ دائمي خوبيون هيون جن دنيا جي انيڪ ڏاهن جهڙوڪ گوئٽي، سينٽ پيري، ڇيٽيو بريئان وغيره کي ڏاڍو اُتساهيو هو جنهن جو هنن بار بار اظهارڪيو هو. ان کان علاوهه مادام ڊي استائل، بنجامن ڪانسٽنٽائن پڻ سندس سکيا کان متاثر ٿي ان کي پکيڙڻ جو جتن ڪيو ليڪن روماني تحريڪ سان سلهاڙيل دانشورن هن جي سکيا کي وڌيڪ مڻيا بخشي هئي. ڏسجي حفيظ کي ڪير ٿو مڻيا بخشي؟
منهنجي خيال ۽ سوچ مطابق هي ٻئي انسان بي پريا ملائڪ هئا؛ صاف، سهڻا، سچا ۽ سيبتا!
عام طور ڏٺو ويو آهي ته اولاد لاءِ آسائتا انسان مختلف تسلن جي پالتو جانورن جي انسيت جو سهارو وٺندا آهن. اهو عمل سندن لاءِ ڪنهن حد تائين خوشي جو باعث ٿيندو رهيو آهي. حفيظ مادام پومپا ڊور، برو مئن آف الڪٽراز، وان گاگ ۽ ٻيا انيڪ ان سٿ ۾ شامل ڪري ٿا سگهجن ٿا.
حفيظ رحيم يار خان ۾ پوسٽنگ دوران ڄاها پاليا هئا جيڪي شاهاڻي ٽور سان بيڊ روم ۾ پلنگ ۽ وارڊ روب هيٺان بنان ڊپ ڊاوءُ شئل ڪندا رهندا هئا. حفيظ جي موجودگي ۽ آواز منجهن آزادي ۽ آتساهه جو جذبو بيدار ڪندو نظر ايندو هو !
جيڪب آباد ۾ تتر پاليا هئائين جيڪي جهونجهڪڙي جو پڃري مان ٻاهر نڪري ڪمري ۾ راڻن ۽ راڻين جي ٽور سان ٽلندا ڏيکاري ڏيندا هئا ۽ پاڻ سوڙ مان منهن ڪڍي سندن ٻولي ۾ رهاڻ ڪندونظر آيم. لاڳيتي ڪوشش جي باوجود ٻنهي جي ٻولي Decipher ڪرڻ ۾ ڪامياب ڪونه ٿي سگهيم.
شادي کان پوءِ (1970ع) جڏهن راجن پور (يا ڄامپور) مان پنهنجي وني سان گڏ اوهڙي اسٽيشن تي گاڏي مان هيٺ لهي آيو هو ته سندس پٺيان هڪ شينهن نما السيشن ڪتو به ٺينگ ڏيندو ٻاهر نڪري آيو. ڪتي جو نالو ياد ڪين رهيو اٿم پر ٻنهي زال مڙس سان ڏاڍو هريل هو. حيدرآباد پهچندي ئي اهو ڀلو مانس (ڪتو) رستو ڀلجي ڪاڏي وڃائجي ويو جنهن جو افسوس سندن روح تي ڄڻ هميشه لاءِ نقش ٿي ويو هو.
ان بعد زندگي جي آخري سال ۾ لڳ ڀڳ پنجاهه سٻر ڦڙت مور جيان ٽلندڙ ٻڪريون خريد ڪري سينٽرل جيل سکر لڳ پنهنجي پنج ايڪڙ زرعي زمين تي اڏيل ڀونگي ڀرسان جتي پاڻ به اچي رهندو هو، وسايون هئائين!
سندس خواهش هئي ته حيات جا باقي بچيل ڏينهڙا ٽالسٽائي ۽ البرٽ شويٽزر جيان ان ڀونگي اندر فطرت جي قريب رهي درويشاڻا جيوت وارو لبادو اوڍي سوچ فڪر تخليق ۽ تاليف ۾ بسر ڪندو! چاهيائين ٿي ته اهي گگدام سندس حياتي جي پوئين پهر ۾ سندس سنگي ساٿي ٿي گذارين!! حيات جو اهو فلسفو روسو، ٽالسٽائي، اسيسي جي سنت فرانسس، گانڌي، شويٽزر ۽ پراچين هماليائي رشين جي ياد ڏياريندو اٿم. گهڻو ڪري ڏاهپ عمر جي ان ڏاڪي تي ان وقت ايندي آهي جڏهن ان جو ڪو مصرف نٿو رهي! اها ڪيڏي نه دکدائي تبديلي آهي. ان تبديلي جي ڪجهه مهينن کان پوءِ هي يار ڪئي اڻ ٻڌايل اڻ لکيل ڪهاڻيون ۽ فڪري خرانا کڻي موڪلائڻ سواءِ پولار ۾ الوپ ٿي ويو! اسهڻ کان اڳ واري آخري رات دير تائين پنهنجي وني سميت مون سان منهنجي ٻارن سان گذاري هئائين ۽ جهونجهڪڙي جو پنهنجي جوڙيل ڀونگي ۾ آخري لڪ لڪوٽي کيڏي ويندو رهيو۽ ويندو رهيو!
مُبو جو هيٺيون شعر حفيظ جي زندگي جي پوئين پهر جي سوچ جو ڪهڙو نه سهڻو غير تجريدي چتر آهي:
”گوشي نشين ٿي وڃي جهوپي بڻائجي
شهري حيات کي ڇڏي واهڻ وسائجي
ڪاٿي ٻه ٽي جريب ٻني ڪا وٺي ڪري
کيڙي زمين پوک ڪري ڪڻڪ کائجي“
لارڊ بائرن به پنهنجي زندگي جي آخري ورهين ۾ اٽلي اندر رهائش دوران 10 گهوڙا پاليا هئا. ان کان علاوه ٻه پالتو باندر هڪ لومڙ ۽ هڪ ديو هيڪل پياري ڪتي به پالي هئائين ان کان سواءِ پنج ٻليون هڪ عقاب، هڪ ڪانئن، پنج مور ڪجهه ڪڪڙيون ۽ ٻڪريون! هن کي جانورن لاءِ بي انتها پيار هو. بائرن مطابق اهي انسان کان وڌيڪ وفادار ثابت ٿيندا آهن انڪري هو هڪ جاءِ تي کوڙجي رهڻ پسند ڪندو هو ته جيئن اهو اٽالو سندس چوگرد موجود ۽ گڏ ٿيندو رهي.
مشهور انگريز مصنف ۽ مصور روزيٽي (Rossetti) جنهن پنهنجي شروعاتي زندگي عيش عشرت ۾ گذاري هئي پوءِ تياڳ حاصل ڪرڻ بعد جانورن سان دل وندرائيندو هو . هڪ ئي وقت پاڻ ڪينگرو سانڊي ڍڳي اڇي برفاني رڇ ۽ چمڙن سان گڏ دوستن جيان زندگي جا آخري ڏهاڙا گذاريندو رهيو هو!
فرانس جي بادشاهه لوئي پندرهن (اٺارهين صدي عيسوي) کي به ننڍ پڻ کان ئي مختلف جانورن پالڻ جو ذوق هيو. ڇوڪراڻي اوستا ۾ ڪائونسل ميٽنگ وقت پنهنجي هنج ۾ پالتو ٻلي جو ٻلونگڙو ويهاريندو هو جنهن کي امير وزير مادام پومپودار (Madame de Pompadour) اڪيچار گهوڙا، ٻليون، ڪتا، ڪڪڙ، طوطا ۽ ڀولڙا پاليا هئا. پومپاڊور جي پياري ڪتي جو نالو مِمِي (Mimi) هو جنهن کي پنهنجي موت کان ٿورو اڳ حسرت سان پنهنجي ساهيڙي مادام ڊي بفون جي حوالي ڪيو هئائين.
اٽلي جي مشهور دانشور ۽ مهم جوانسان منٿي (Munthe) کي پکين لاءِ اپار محبت ۽ چاهنا هوندي هئي. هڪ ڀيري هن هڪ لنگور کي سندس بيهودي قسم جي آمريڪي مالڪ کان بچايو هو ٻئي ڀيري ذري گهٽ هڪ فرانسسي وسڪائونٽ کي دوبدو مقابلي ذريعي پڄاڻي تي پهچائي ڇڏيو جنهن سندس ڪتي کي لت هنئي هئي _ ۽ پوءِ ان ڪتي کي مجبوري جي حالت ۾ گولي هڻي ماريو ويو! انا ڪيپري جي مشهور ڌنوان ڪاسائي جي خلاف هن جنگ جو اعلان ڪيو جنهن ٻاهرين ملڪن کان ايندڙ پکين کي ڄار ۾ ڦاسائي ’سوئين‘ ذريعي انڌو ڪرڻ جو ڪڌو عمل جاري رکيو هو ته جيئن اهي چهچهائي ڳائي سگهن! آخر ۾ هن تانا شاهه مسونني کي مجبور ڪيو تهي هو ڪيپري (Capri) ٻيٽ کي پکين جو آسٿان قرار ڏئي!
ڪالهوڪي يگ جي مشهور چنچل ترڪڻي اطلسي فرانسسي ايڪٽريس برشي بارڊور جي پهرين مڙس راجر واڊم جنهن بعد ۾ هالي وڊ جي جل پري ايڪٽريس جين فونڊا سان شادي ڪئي هئي جي گهر ۾ پنج پالتون ٻليو ۽ ڇهه ڪتا ساڻن گڏ گهر جي ڀاتين جيئان رهندا هئا. برشي بارڊو جي گهر ۾ 11 ٻليون 8 ڪتا ۽ ٻيا انيڪ جانور انسان جيان پلبا هئا!
موپسان کي به جانورن، پکين پالڻ جو بي حد شوق هو _ سونهري مڇيون، ٻليون، ڪتا ڪڪڙيون، جئڪوٽ نالي طوطو وغيره سندس حرم سراءِ جو مستقل حصو هئا!
ويهين صدي جي نامياري فراسسي اديب ٿيوڦائل گاتير پڻ گهڻي تعداد ۾ ٻليون پاليون هيون ۽ اتساهه سان انهن جي شيوا ڪندو ۽ پرگهور لهندو هو. ياد رهي ته هيءُ جينيئس اوڻويهين صدي جي مشهور فرانسسي اوسائي ادبي تحريڪ (Parnassians) جو باني هو. ان سان وابسته دانشور هيئت جا وڌيڪ حامي هئا ۽ ادب برائي ادب سوچ جا قائل ۽ مقصديت کان دور ۽ ونئن ويندا ها.
حفيظ سموري ڄمار پاوندي پکين جيان خانه بدوشانه زندگي گذاريندي هڪ شهر کان ٻئي شهر هڪ واهڻ کان ٻئي واهڻ رلندو رهيو هيو؛ ٿانئينڪو ڪٿي ڪين ٿيو. سندس جيون تي سوچيندي فرانس جي چوڏهين صدي جي مشهور شاعر فروئيسار(Froissart) ذهن جي سطح تان لياڪا پيو پائي. هيءُ دانشور به هڪ شاهي درٻار کان ٻئي تائين رسائي ڪندي پنهنجي حياتي ڪاٽيندو رهيو. بادشاهه، مهاراڻيون، شهزادا سندس بي پناهه سرپرستي ڪندي کيس نوازيندا رهيا پر هن جي برعڪس اسان وارو يار در در ڦرندي قلندرن جي نگاهه ۾ به پاڻ کُپائي ڪين سگهيو!
گذريل صدي جي سٺ واري ڏهاڪي جي شروعاتي سالن ۾ رشيد ڀٽي ۽ آءُ حيدرآباد ۾ ڪڏهن تنوير عباسي جي ڦليلي لڳ گهر ۾ رهندا هئاسون يا گاڏي کاتي ۾ سنڌي ادبي پورڊ جي مٿان ٺهيل رهائش گاهه تي رباني جا مهمان ٿيندا هئاسون. غلام ربانيءَ هڪ خوبصورت ٻلي پالي هئي _ ۽ ٻنهي کي هڪٻئي سان بي حد لڳاءَ هيو. هڪ ڀيري رشيد رازدارانه انداز ۾ ٻڌايو هئم ته هن ان ٻلي جا ننهن ۽ ڏند ڪڍائي ڇڏيا هئا! دورغ برگردن راوي البرٽ شويٽزر به سينٽ فرانسس آف اسيسي جيان سدا جانورن ۽ پکين جي پاٻوهه ۽ پيار ۾ گهيريل پسبو هو. سندس زال وٽ ڇهه ممڙا، پنج هرڻ، ڪڪڙيون، ٻليون، ٽرڪيون، ڪتا ۽ ٻڪريون ۽ بدڪون پاليل هونديون هيون جن جي پرورش ۽ پرگهور ۾ ڪا گهٽتائي ڪين ڪيائين ڇو جو هوءَ انهن سڀني ساهوارن کي پنهنجي ڪٽنب جو اٽوٽ انگ ڪري ليکيندي هئي. حفيظ جي زندگي جانورن ۽ پکين جي پرورش ۽ پيار جي معاملي ۾ ڪيڏي نه مٿين مهان آتمائن سان مشابهت رکي ٿي.
دانش ۽ ادب جي راهه جا مشهور پانڌيئڙا اڪـثر گهڻي ۽ اڍنگي پيئڻ سبب وقت کان اڳ پولار جي راهه وٺي رمندا رهيا آهن. پر، بالزاڪ ۽ شيخ حفيظ کي ’سوم رس‘ ڪين ماريو هو! هڪڙو گهڻي ۽ اڍنگي طور ڪاري ڪافي جي دنگن واپرائڻ سبب عدم سان همڪنار ٿيو هو، ۽ ٻيو (حفيظ) چانهه سان ڀريل ديگڙن کي ڪڍنگي طورچٽ ڪرڻ وگهي ڪم عمري ۾ وجوديت مان کسڪي ناوجوديت جو بک بڻجي ويو!
ساکرو ڏهاڙن دوران اياز ۽ حفيظ جي وچ ۾ ڪڏهن ڪڏهن تيز طنزيه ۽ مزاحيه جملن جي اهڙي پياري ڏي وٺ ٿيندي هئي ڄڻ ٻه ڪلاسيڪي فنڪار طبلي تي گتڪاري ڪندا هجن! هڪ اڌ هنڌ ان انداز کي ڄاڻايو به اٿم. سچ پچ آسڪر وائلڊ ۽ وسلر جون سڪون لهنديون هئم.
هتڙي اهڙي witty گتڪاري جا ٻه واقعا ذهن تي اڀري آيا اٿم جن جو تعلق ماضي بعيد سان آهي.
هڪ لڱا برطانوي پارليامينٽ ۾ مخالف ڌر جي اڳواڻ ڊزرائلي جي لوڪ سڀائي ساٿي ۽ اڳوڻي وزير اعظم وليم ڳلئڊا سٽون ، تقرير ڪندي چيو هو ته ڊزرائلي جو انت ڦاسي جي ڦندي هيٺ ٿيندو يا ڪنهن مرداڻي بيماري وگهي مرندو. ڊوزرائلي ٺهه پهه جواب ڏيندي وراڻيو هئس، ”ائين تڏهن ٿيندو جڏهن مان تنهنجي اصولن تي عمل پيرا ٿيان يا تنهنجي ڪنهن محبوبه سان رستو هموار ڪيان! “
هڪ ڀيري نامياري فرانسسي اديب، دانشور، اليگزندر ڊوما (جونئير) کي ڪنهن ٽونڪ هڻندي سندس آڪهه تي جلهه ڪيئي. کيس جواب ڏيندي وراڻيائين: منهنجو پيءُ ڪاري ماءُ ۽ اڇي چمڙي واري پيءُ جي ميلاپ ذريعي ڄائو هو، منهنجي ڏاڏي نيگرو خاتون هئي، منهنجي پرڏاڏي ڏاڏو جانورن جي نسل منجهان هئا، ۽ منهنجو حسب نسب اتانءُ شروع ٿئي ٿو جتان تنهنجو ختم ٿئي ٿو!
حفيظ جو ادبي مقام نثر جي ڏس ۾ اياز جيان بلندين کي ڇهندو محسوس ٿئي ٿو. هيءَ دوست جديد اسپرٽ جي عملي دشائن ۾ تبديل ٿيندڙ روين کي نهايت عمدهه فنڪاري سان چٽيندو ڏيکاري ڏئي ٿو _ مبو هن جي ڀيٽ ۾ ’فن‘ ۽ ’احساس ‘ جي دشا ۾ ٿيندڙ تبديلي ۽ روين جو بي مثل نقاش ۽ خالق بڻجي اڀريو هو.
مبوعمر جي ’آخري ڏهاڪن‘ ۾ پاڻ کي مذهب سان جوڙيندي بي اصولي ۽ بي اخلاقي _ بد اخلاقي قطعي ڪين ڪئي؟ ’سياست‘ جو بنا ڪنهن جهجهڪ جي پنهنجي روين ذريعي اظهار ڪندو رهيو ! هوش حواس سان اختيار ڪيل ان راڄ نيتي مان ميڪاويلي ۽ چاڻڪيه جي ڏانو جي جهلڪ ڏسندڙ اک سولائي سان پسي ٿي سگهي!
مُبو _ ۽ لڇو کي اجهل Debauchery لوڻ جيان ڳاري ڇڏيو. البت مبو جي معاملي ۾ جهرڻي جيئن سدا وهڪ واري تخليقي عمل ڪارڻ ڪجههDiscount ڏئي سگهجي ٿو جيئن وڪٽر، هيوگو، بانراڪ، موپسان، بائرن، سئمبرن آندري ييد ڪئسونوا کي ڏنو ويو هو _ باقي ٻئي پاسي ڪاري وارا ڪک آهن!
جيتوڻيڪ حفيظ شاعر ڪين هو پر هن جي طبيعت، مزاج ۾ شاعري جو ڪنهن ديوي جيان واسو ضرور هو. هو عظيم جادوگر اها مزاجي شاعري جيڪا سون ورني موتين ۾ جڙيل ۽ گلن سان هٻڪاريل هئي پنهنجي درلڀ تخليقي سنگم ذريعي سهڻي سيبائتي ۽ منفرد نثر (ڪهاڻي) ۾ اوتي هئي؛ اهو عمل نهايت اڻاوو ۽ ڪٺن هو. ان اڻاوي دڳ تي بنا ٿڪ ڀڃڻ جي هن پنهنجي جيون کي مختصر بڻائيندي ان جو انت ويجهو ڪري ڇڏيو هو. هن موپسان جيان ادب سان لانئون لڌيون ۽ هڪ ڪرندڙ تاري جيان عدم ۾ الوپ ٿي ويو!
هن پنهنجي فن پارن جي نرالي اڻت منفرد اسلوب وسيلي انهن اندر اهڙي جداگانه ۽ الڳ سونهن سرجي هئي جنهن کي سچي فن سان تعبير ڪجي ته وڌاءُ ڪين چئبو .
الائجي ڇو سندس ’ويڳاڻي جوان مرگي‘ باربار اکين آڏو اچي بيهندي اٿم. چاليهن ورهين گذرڻ بعد به ان کي وساري ڪين سگهيو آهيان!
لے چلی بزم سے کس وقت مجھے مرگ شباب
لب تک آیا بھی نہیں ہاتھ میں پیمانہ ہے
ياد اچيم پيو ته ان سانحاتي ڏينهن غيب مان عجب اڻ لکو آواز ٻڌڻ ۾ آيو هئم حالانڪ غيب ۾ قطعي طور وشواس ڪون اٿم، اهو آواز ”آئيندهه جي ’موت ‘ کي موجودهه ’موت‘ کان ڪيڏي نه چترائي سان الڳ ڪري ٿو!
حفيظ جي مختصر جيون _ ۽ ڪئنواس کان ٻاهر جهاتيون پائيندڙ عظيم تخليق تي ويچاريندي ياد آيم ته ڪو پنهنجي خوابن جي نفيس اڻت ۾ ’پراچين اوج‘ کان به گهڻو پوئتي سوچيندو هو ۽ انهن کي ساڀيا ۽ روپ ڏيڻ لاءِ بعض دفعا طبيعت ۽ سڀاءُ ۾ وسلر کان وڌيڪ وحشي، مائيڪل ائنجيلو کان وڌيڪ مشڪل ۽ طوفاني مزاج رکندڙ، ۽ روڊين (Rudin) کان وڌيڪ ڀرپور نظر ايندو هو! ۽ سندن جيان پنهنجو وقار ۽ ڳاٽ اوچو رکيائين. هن پنهنجي ڪلپنا ۾ جيڪي منظر پسيا هئا سي سوچ کي عجب ۾ وجهڻ لاءَ ڪافي پرٻل ۽ amazing هئا ۽ ان جي بلندين کي ڇهڻ لاءِ _ ٻاهران _ اوپرن آيلن لاءِ ’ڪوُڙي ‘ گوري جيان لڳندا هئا! ليڪن اياز جي ڀيٽ ۾، عورتن جي معاملي ۾ ڪاميابي کان ڪوهين ڏور هيو.
هيءُ يار پنهنجي دلڪش سادي ۽ فطري وهڪ واري ٻولي ۾ نهايت بلند ۽ اعليٰ فڪري شاهپارا اُڻيندو هو جن جي پڙهڻ سان عجب اتساهه ۽ اُڏام جي ڪيفيت پيدا ٿيندي هئي. سندس قلم مان سڳند ايئن جاري ٿيندي هئي جيئن گلاب مان نڪرندي آهي. هن تخليق ٽن خوبين سان مالا مال هئي: ’اختراع، اظهار، ۽ ڌيان ‘ ۽ چوٿين به بي ساختگي! سندس زندگي هوا ۾ ڦڙڪندڙ ڏيئي وانگر تيزي سان ٻري رهي هئي . جيڪو سٺو شڀ اهڃاڻ ڪين هو. جينئس لاءِ دنيا صدين کان سڪندي رهي ٿي ليڪن هو صرف گهڙي پل گذاري رمندا رهن ٿا! هن کي ياد ڪندي موزارٽ، ڪيٽس، شيلي، بائرن، گيتانجلي، ائن فرئنڪ، ڪيٽولس جي ياد به هري آئي اٿم.
لارڊ گري (Grey) _ سن 1932ع _ سياست کان رٽائرڊ ٿيڻ بعد پنهنجي اباڻي وستي فالوڊين ۾ وڃي رهڻ لڳو هو ۽ پکين سان دوستي رکي زندگي کي هڪ نئون رخ ۽ ڏانئن بخشيائين. هتي حفيظ جي ياد تازي ٿي ويم جنهن پڻ رٽائرڊ ٿيڻ کان اڳ ئي جانور ۽ پکين سان سنگت ڳنڍي آئيندي جي جيون جي رستي هموار ڪرڻ جي تياري ڪرڻ شروع ڪئي هئي! اڄ جو شهري ڪاليداس واري جڳ کان اڻ واقف آهي؛ جڏهن ان زماني جا منش پنهنجي چوگرد ڦهليل فطري جيون سان پريم ۽ سنيهه جي ڏور سان سلهاڙيل هوندا هئا!
فلورينس (اٽلي) اندر پندرهين صدي عيسوي جي مشهور آرٽسٽ مساشيو (Masaccio) (جنهن کان رفائيل ليوناردو ڊي ونسي ۽ مائيڪل ائنجلو جهڙا عظيم فنڪار به گهڻو متاثر هئا جي زندگي تي ويچاريندي شيخ حفيظ ۽ مجاز لکنوي ذهن جي سطح تي اڀري ايندا آهن. مساشيو پنهنجي فني بلندي ۾ يڪتا ضرور هيو پر، سڀاءُ ۾ ٽانڊي تپڻو هوندو هو ليڪن فطري طور هڏ ڏوکي ۽ سيبتو انسان به هو. منجهس انسان ذات جي شيوا جو انگ جهجهو هوندو هئس پر پنهنجي پوشاڪ تي ڪڏهن ڌيان ڪون ڏنائين ۽ نه وري پنهنجي حالتن سڌارڻ ڏانهن ڪو الڪو يا خيال رکيائين. پر بي ريائي سان ڏٺووڃي ته پنهنجي فن لاءِ بي حساب رغبت ۽ چاهه ئي کيس پنهنجي ذات جي لاڀ کان پري ڌڪيو هو. سمورو وقت پنهنجو ’فڪر، روح ۽ جيون‘ وقف ڪري ڇڏيائين ۽ اڄ به صدين گذرڻ بعد کيس فن جي آڪاش تي سدا چمڪندڙ تاري جيان ڏسي سگهجي ٿو.
شيخ حفيظ ۽ مجاز جي زندگي مساشيو جي جيون جي ڪيڏو ته ويجهي لڳي ٿي ڄڻ ٻنهي ۾ هن جي آتما واسو ڪيو هو!
حيفظ جي ڪردارن يا مجاز جي انداز ۾ ڪيڏي سچائي، فطري پڻو اظهار جي سونهن ۽ بيباڪي ۽ حقيقت هر کوٽ کان آزاد روان دوان اکرن جي وچ مان جهاتيون پائيندي سدا زندهه ڏيکارجندي رهي ٿي!
حفيظ جي ذات ۾ اظهار جي ڏات جو نهايت موثر ۽ بي ساخته جهرڻي جي جهانءِ جهڙو اسلوب هيو جنهن ڪارڻ کيس گهڻن ئي ڪهنه مشق ۽ نامياري قلمڪارن کان وڌيڪ مڪمل ڏات ڌڻي ڪوٺجي ته وڌاءَ ڪين ٿيندو.
سڄاڻ ڏات وسيلي هو پنهنجي موضوع ۾ اندر گهرائي ۾ گهڙي ان جي ڄاڻ معجزانه چٽائي سان حاصل ڪرڻ جو فن خوب ڄاڻندو هو. هو هڪ ڪرندڙ چمڪندڙ تاري جيان ادب جي افق ۽ آسمان تي وارو ٿيو ۽ ڦوهه حياتي ۾ عدم جي راهه وٺي رمندو رهيو.
حفيظ کي قدرت ٻن ڏانون سان ڀرپور طور نوازيو هيو: هڪ ديدهه دانا ۽ ٻي شاعراڻي ڪلپنا جيڪا هو پنهنجي املهه اسلوب ذريعي پنهنجي لکيتن ۾ مينهن ڦڙن جيان اوتيندو رهيو.
خيرپور سکر ڪراچي ۽ بعد ۾ پنجاب وغيره اندر انساني گلن ۽ نباتاتي ڦلن جا رنگ برنگي قسم سندس تيز تر سلوڻي سادي ٻولي ۽ نگاهه ۾ سمائجي کيس هٻڪاريندا هرکائيندا رهيا. سنڌوءُ جو جيءُ جياريندڙ سدا وهندڙ پاڻي کيس ادب جي امرت ڌارا سان سنگم لاءِ اتساهه (Inspiration) ڏيندو رهيو ۽ ان مٿان آڪاش منڊل پنهنجي رنگ رنگ ڏکن واري وسعت سان کيس سدا موهيندو رهندو هو فّطرت جي انهن دلفريب نظارن منجهس سونهن سڳنڌ جو اهڙو جنسار جوڙيو جنهن سندس رچنائن کي امرتا بخشي سدا مهڪائي ڇڏيو.
زندگي جي آخري مهينن ۾ خوشي سواد مزو ڄڻ سندس خيالي اڻت مان غائب ٿي ويا هئا ۽ انهن جي جاءِ عجب شوق تپش ورتي هئي جنهن کي مسلسل ڪم چئي سگهجي ٿو: ان کي هڪ قسم جي شعلي سان به مشابهت ڏيئي سگهجي ٿي!
شاعر ڪوپر (Cowper) جيان ميٿيو ارنولڊ به پالتو پکين جانورن جو چاهڪ هيو. جڏهن سندس پياري مٺڙي لات لوندڙ جهرڪي موت سان همڪناري ٿي رهي هئي ته هن جي واتان افسوس ۽ غم گاڏڙ لهجي ۾ نوحو نڪتو هو:
پاڻ کي غم ۾ پيڙت ڪرڻ اجايو آهي.
جيون جي لهندڙ لهر ۽ فنا جو گهرو دک
اسين ان آسماني آفت کان اڻ ڄاڻ
پنهنجي پياري جي وڇوڙي کان بي خبر !
ڪيڏو نه قهاري جدا ڪندڙ سامونڊ آهي
اسان جي ۽ ’تنهنجي ‘ درميان!
الوداع ! او پياري غمخوار
هميشه لاءِ الوداع ، اُلڪو نه ڪر اي پياري !
جيتوڻيڪ جيتامڙي آهين، رڙهندي پئي وڃئين،
بنان ساٿ سنگت جي، اڻ ڏٺل راهه ڏانهن!
Mathew Arnold جي جهرڪي جي ڪمهلي موت _ ۽ مٿئين ’نوحي ‘ تي ويچاريندي حفيظ Obsessionجيان ذهن جي پردي تي نمودار ٿيندو رهي ٿو _ ۽ اڳتي به ٿيندو رهندو. موتيءَ جهڙو ماڻهو ايڪيتاليهن ورهين جي ننڍي ڄمار ۾ وچڙي ويو. ٻهڳڻي ليکڪ موپسان جو موت به ڪم عمري يعني ٽيتاليهن سالن جي وهيءَ ۾ ٿيو هو.
حفيظ جي مختصر زندگي، سندس ڏات ۽ غير معمولي حالات کي ڏسندي منهنجي لاءِ اهو چوڻ وڌاءُ ڪون ٿيندو ته هو ادب جي ميدان ۾ بحيثيت هڪ ’ جينئس ‘ ڪيڏا وڏا ڪارناما سر انجام ڏيئي سگهي ها اگي ’ حيات ‘ دغا نه ڪريس ها.
هن جي سپڪ روان ٻولي ۽ مثالي منظرڪشي زندگي سان ڀرپور اعلي ڪردارنگاري سندس ميراث جون بي مثل خصوصيتون آهن. اهڙي گهڻ پاسائين تخليقي دور ۽ عمل جي ڦوهه ۾ حفيظ جي سنڌ ڌرتي کان جدائي ڪنهن به ادبي هاڃي کان گهٽ ڪين هئي.
اسلوب جي دلربائي، انفراديت ۽ تمڪنت _ قدرت حفيظ ۽ اياز جي شعور جي هڪجهڙائي ۽ جهجهائي سان اوتيون هيون. ٻنهي کي قدرت ڳوڙهي مطالعي ۽ زندگي جي گوناگون تجربي وسيلي فڪر جي گهري قوت ۽ تجزئي جي بي پناهه نزاڪت بخشي هئي. سندن اسلوب مان اهڙو معطر هڳاءٌ ايندو هو ڄڻڪ مندر ۾ اگربتيون دکنديون هجن.

شڪارپور

هتي مونکي پنهنجي ٻال اوستا جو چتر اکين آڏو نچندو ڏيکاري پيو ڏئي. سن 1944ع ۾ شڪارپور شهر کان ٻاهر بيگاري واهه جي ڪنٺي تي هڪ رمڻيڪ آستان برهمچاريه آشرم ۾ داخل ڪرايو ويو هئم. ان آشرم جي چوگرد گلن ڦلن سان جهنجهيل ساوڪ جا پٽ وڇايل هوندا هئا جن تي قسمين قسمين وڻن: انب نم شيشم زيتون انجير ڦاروَن ٻير پپل بڙ وغيره جون اڀيون بيٺل قطارون ائين ڀاسنديون هيون جيئن پراچين يگ ۾ هماليه جي گفائن ۽ تراين ۾ برهم گياني تپسوي وقت مڪان لامڪان کي مات ڏئي جُڳن کان تپسيا ۾ لين هوندا هئا. نگاهن جي اڻ کٽ ريکائن تائين باغ ئي باغ موجود هئا. پکي ۽ پوک جو لاڳاپو جند ۽ جان جي ناتي جيان آهي. انهن وڻن ۽ باغن ۾ قسمين قسمين پکين جون مترنم لاتون سڄو ڏينهن گونجنديون رهنديون هيون. انهن ۾ بلبل ڪوئل جهرڪي ڪونج ڪبوتر ڳيرو ٽيٽهر ٻٽير ڪاٺ ڪٽو هاڙهو پاليل مور طوطو ڪانءُ خوب تي هئا. غالب چواڻي: ’غيب کان اچن ٿا پيغام‘. مونکي پڪ آهي ته پکي کان سواءِ ٻيو ڪو نيڪ سچو پوتر سهڻو معصوم ساهدار ڪونهي جيڪو اهڙا پيغام پهچائي. گلن جا واسي پوپٽ ڀنوَرا، ڀنڀوريون، ۽ رات ٽاڻي ٽانڊاڻن جي ڌم متل هوندي هئي .
آشرم ۽ مدرسي جي پالنا، سکيا، پرورش ۽ تعليم ۾ تفاوت بلڪ ٻنهي وچ ۾ موجود راڪاسي وٿيءَ جي شروعاتي ڄاڻ به اتان حاصل ٿي. آشرم جي جيون جي سونهن سڳنڌ نيڪي سچائي _ ۽ ان کان وڌ اهنسا (Nonviolence) لاءِ صرف پيار انسيت ۽ ڇڪ ئي پيدا نه ڪئي بلڪ انهن کي هينئين سان هنڊائڻ ۽ جيون جو Uncompromised اٽوٽ متو بڻائڻ به سکياريو. ’ستيم شوم سندرم‘ ئي انسان ذات جو ماضي هيو حال آهي ۽ آئيندهه رهندو _ Humanism جي پيڙهه ان تي ئي کڄيل آهي. ٻيو سڀ شنڪر آچاريه وارو ’مايا واد‘ آهي. ايڪتا ۽ انيڪتا (Unity and diversity) ان ’متي‘ جي گرد گرهن جيان ڦيريون پيا کائين. ويدايت، تصوف ۽ يوناني ويراڳي فڪر (Stoicism ) ان جا جدا جدا رنگ روپ آهن. والٽيئر جي آزادي ۽ اختلاف راءِ بابت پهاڪي جهڙين ڏاهپ ڀريل چوڻين جي ٻوجهه به گهڻو پوءِ ان متي کي اپنائڻ بعد حاصل ٿي هئي.
برهم چاريه آشرم ۾ ٺهيل ڪلاسن رهائشي ڪمرن، ڪريٽ (يونان) جي جزيري تي Athos)) جي پهاڙي سلسلي اندر موجود اڪويهن جهونين مسيحي خانقاهن (آشرمن) جن اندر عورتن جي داخلا تي سخت پابندي هوندي هئي بلڪ ٻين چوپائي ساهدارن جي ’مادين‘ کي به ان پهاڙي سلسلي ۾ ڪين اچڻ ڏنو ويندو هو! ٽيڪسلا، ساراناٿ، نالندهه جي قديم رهائشي ٻوڌي وديا _ شالائن ۽ هماليه جي پهاڙي سلسلي اندر موجود هر جاءِ تي پکڙيل رشين منين جي ڪٽيائن سان ڪيڏي نه هڪجهڙائي ۽ مشابهت ٿي رکيائون!
گڏيل هندستان جي ان شانت ۽ سهن شڪتي واري دور ۾ ڀانت ڀانت جي نسل، رنگ، روپ، زبان ۽ سنسڪرتي جا وديارٿي ڏور ڏيهن بينگال، مدراس، اترپرديس، راجسٿان، مهاراشٽرا ويندي ڪنياڪماري کان ڪشمير تائين وديا ۽ سنسڪرتي جي ڳولها ۾ هتڙي ايندا رهندا هئا. استادن ۾ سک، مرهٽا، مدراسي، يوپي جا پوربيا مڙيوئي سرس هئا.
جيون جو چرخو هوريان هوريان وئشنو جي چڪر جيان برهمچاريه محور تي ڦرندو رهيو. پرڀات ويل کان گهڻو اڳ حاجتن کان آجڪائي حاصل ڪري روزانو نيمن جي پيروي لازم هوندي هئي جن ۾ اشنان،عمر انوسار يوگا آسڻ، ڏنڊ بيٺڪون، ويٽ لفٽنگ، لٺ بازي، پنجه آزمائي، ويڻي ويڙهائڻ (جيڪا گهڻو گهڻو پوءِ ادبي تلاوَ ۾ لهڻ بعد مرغوب بخاري ۽ منهنجو پسنديد مشغلو رهي _ ۽ ان جو venue ڪيف ايران سکر هوندو هو!( رساڪشي، تيراندازي، دنگل وغيره لازمي هوندا ها. ان بعد وڏي هال اندر گيڙو پيتامبر ويڙهي اگني ڪنڊ چوڌاري ڦيرا ڏيئي ’هون‘ ۾ شريڪ ٿيڻ آتمڪ موڪش لاءِ ضروري قرار ڏنو ويندو هو؛ جنهن ۾ ويدن اپنيشدن ۽ ٻين قديمي سنڪرت شاسترن مان آرتي، گائتري منتر ۽ ٻين شلوڪن کي سر ۽ ساز سان اچاريو ۽ ڳايو ويندو هو. ان بعد سادو هلڪو وئشنو ناشتو ۽ ان بعد وديا جو سلسلو جاري ٿيندو هو. برهمچاريه جيون جو پالن نهايت ڪٺن هو ان اندر لنگوٽ ٻڌي ڪاٺي جي سخت صندل تي سياري اونهاري وسرام ڪرڻ لازمي قرار ڏنو ويو هو اهو طريقو اپنائڻ سان سپن دوش (Night pollution) جو امڪان ڪڏهن ڪين رهندو هو !(هونءَ به آشرم اندر ڇوڪرين جي داخلا ۽ وديا تي پابندي وڌل هئي. اهو طريقو پراچين گروڪل جو بلڪل Proto type هو. ويرج (Semen) جي حفاظت برهمچاريه جيون جو اتم متو ليکبو آهي. ان جيوني جي شروعاتي ورهين منهنجي حياتي تي گهري ڇاپ وڌي آهي.
اونهاري واري مند ۾ هر هفتي (آچر ڏينهن) سنڌ واهه تي سموري لڏي سان گڏ جي پڪنڪ ملهائبي هئي. سموري شڪارپور جي ان واهه تي سيلاب جيان پالوٽ ٿيندي هئي. انب کارڪ ڏوڪو ۽ ترڻ خصوصي کاڄ ۽ هاج هوندو هو ۽ شام جي لکيدر تي موتيءَ جي ڪلفين جو چاشني دار مزو ۽ لست اڃا تائين تارونءَ تي ڄڻ Fossil جيان ڄميل آهي. ان دوران رنگ برنگي ساڙهين ۽ پڙن ۾ سنوريل شڪارپوري اپسرائن جهڙين جادوگرڻين جي ولردر ولرلوڏ واري آمد جو بهشتي لقاءُ ماحول کي خمار آلود بڻائي برهمچاريه جوانڙن جي لنگوٽي، پٽين، بندن ۽ ڳنڍين ٽوڙڻ لاءِ ڪافي هيو! سنڌ تي سانوڻ جي مند ۾ هيءَ گيت هر لب تي هڪيو تڪيو هوندو هيو:
هلو هلو سنڌ تي سانوڻ به آيو آ
مولا پنهنجي مهر سان مينهڙو وسايو آ
سنڌ وڃي ٿي تار تار
اسان وڃون ٿا پار پار.
هيءُ اهو هلچل وارو يادگاري دور هو جنهن ۾ هڪ طرف ٻي مهاڀاري لڙائي پنهنجي اگري روپ ۾ انساني نسل جي اڻ کٽ ٻلي وٺي انساني تهذيب ۽ دنيا جي نقشي ۾ بنيادي ڦيرگهير آڻي انسان ذات جي نئين تاريخ رت ٻڏل قلم سان لکي رهيو هيو. ان مهل ڪجهه ڏور پرڀات ٽاڻي ٺاريندڙ ڪرڻن جا اهڃاڻ افق تي نمودار ٿيڻ شروع ٿيا هئا ۽ اسين خوشيءُ ۾ ڳائيندا هئاسون:
چارڪٽورا پنجين ٿالهي
جرمن مئو، هٿين خالي
يا
ٺڪ ٺُو ٺا
جليبي کا
جرمن مئَو
اسان جو ڇا
ٻئي طرف اسان وارو اسرندڙ شاعر ۽ پوءِ مهاڪوي: مبو (اياز) خدا، رسول ۽ سردار جيلاني دستگير جي ثنا جا گيت، مولود، رباعيون، مناجات ڳائيندو ڪامڻي جي گرم آغوش ۾ سمائجي تن جي تند تپائي من جي محبت کي مهراڻ سان ملائي، دنيا و مافيها کان ڏور سورڳ پوري جي نيم گرم طلسمي تلاءُ ۾ غوطه زن هيو. مٿئين دهلائيندڙ، ڏهڪائيندڙ ۽ انسان سوز حقيقتن جي صرف Fringes کان آگاهه هيو ۽ بس.
’ڌوڏ هن سماج کي لوڏ سامراج کي‘ وغيره وارو ’لوئر مڊل ڪلاس‘ جو ڪوي گهڻو گهڻو پوءِ جنميو ! تاريخ مان ڄاڻ پوي ٿي ته گهڻو ڪري مذهب جي ڪک مان ئي ڪفر جنم ورتو آهي.
سن 1939ع يا آن کانپوءِ جي شروعاتي سالن ۾ سندس اڻ ڇپيل شعري ڳٽڪو هينئن شروع ٿئي ٿو.
بسم الرحمٰن الرحيم
بنام جهاندار جان آفرين
رباعي
رحمت ته سندءِ آهه سدائين سائين
مظلوم گنهگار بچائين سائين
تڪليف مبارڪ نه رهي رستي ۾
يڪبار پڪارين جي تون سائين سائين

نه ڪو غمخوار ۽ همدم پري منزل ۽ مقصدوم
رڪاوٽ راهه ۾ دم دم مخالف آسڄو عالم
غريبم يا رسول الله
غريبم يا رسول الله
وهي ٿو چوطرف پاڻي نه ترهي تار لاءِ تاڻي
اچي هاڻي ته ٿي ساڻي سچا سردار جيلاني
عید کا دن ہے مبارک شاد بن محفوظ بن
آج کے دن تو محمد مصطفی پیدا ہوا
دل دماغ ۽ دست هردم شوق ۾ شامل هجي
ياد مولا جي هجي پو عيش يا مشڪل هجي
پو فنا في الله ٿي _ اول فنافي الشيخ ٿي
معرفت جي راهه ۾ بس مرشد ڪامل هجي
رهنما ڪر خضر کي تون راهه ۾ ظلمات جي
منزلِ دنيا لئي ڪو رهبر ڪامل هجي

فرد
جي سچي دل ڪا پڪاري يا علي
تار ۾ هڪوار تاري يا علي
حال جي هار
جتي الله اڪبر جي ڪئي مومن صدا آهي
اتي ناقوس جي آواز جي آئي قضا آهي
جتي جلوه پئي ، اسلام ۾ ٿو ڪفر بدلي، جو
نگاهِ مرد مومن ۾ سچي نور خدا آهي

ڪري قران تي ايمان جو، آبي خطر بيشڪ
رکي ٿو مشيت جو بازو بجا آهي بجا آهي

مثالِ بدر چمڪا ٿي ڏنا تلوار مسلم جي
لڙائي بدر جهڙي ٿي زماني ۾ نه ڪا آهي

عرب ۾ چين ۾ يا اندلس ۾ يا ڪ مغرب ۾
کڙي ٿي اسلامي فتح جي سالوا آهي

مگر افسوس اي يارو مسلماني رهي ناهي
هتي هندوستان ۾ پخته ايماني رهي ناهي

اسلام جا مجاهد آيا کلي مبارڪ
پورا ٿيا مقاصد مسجد ملي مبارڪ
قطع
ٻڌي احوال منزل گاهه جو دل ٿي ستر پرزا
ڪري ٿي هر مجاهد کي اُتي تيغ وتبر پرزا
ڇڏي عشق اياز اي غزنوي الله اڪبر چوء
اٿي بندا خدا جا سومناتِ ڪفر ڪر پرزا
هتڙي ’سَوَڙ‘ جي تهن مٿان موجود اقبال جي مرد مومن جو مڪمل عڪس ۽ هڪ هٿ ۾ ڪتاب ۽ ٻئي هٿ ۾ خون آشام تلوار لهرائيندو ڏيکاري ڏئي ٿو؛ سوڙ جي گهنجن هيٺان ڪامڻيءَ جي ڪڇ جي حيات آفرين حرارت ۾ محفوظ ۽ محظوظ مبوخليفي عبدالحميد فرئنڪ هيرس امارو ۽ مهاراجا ڀوپيندر سنگهه آف پٽياله کي به لڄائيندو نظر اچي ٿو. مطلب ته ان دور ۾ سندس ’پنئن ٻارهان‘ هئا _ ۽ دين دنيا جا ٻئي گدرا سندس مٺ ۾ ائين سوگها ها جيئن ورهاڱي وقت لڏيندڙ شڪارپوري هندن جو مال سندس ساٿارين _ ۽ سنديس وٽ سوگهو ٿيندو پئي ويو!
هيٺئين ڏتڙيل ڪلاس کان مٿئين ڪلاس ۾ پهچڻ لاءِ وڄ ۽ واءُ جيئن ڊڪڻو پوي ٿو _ رستي ۾ آدرش متا اخلاق مذهب سونهن سڳنڌ ۽ ٻيون ڪئين املهه وستوون وڃائي انهن جي ٻلي ڏيڻي پوي ٿي (ان ڪلاس تي رسڻ جي حقيقت جو پڇاڻو رباني، قمر شهباز کان ڪيو وڃي ها يا هنيئر موجود فتاح، سراج کان ڄاڻ پئجي سگهندي ته ڇا وڃايائون _ ۽ ڇا پلئه پين؟) مبو به شهسوار جيان ڦهڪو ڪري ڍير ٿي ويو. اهو سندس حياتي جو درديلو پهلو ۽ مهان الميو آهي !
هو اگر پراچين يونان ۾ پيدا ٿئي ها ته مشهور الميه نگار Euripides جي massive جيوني کي مرڪزي نڪتو بڻائي ڦيٽ کان وانجهيل، ڪنهن مهان گرنٿ جي رچنا ڪري وڌيڪ امرتا ماڻي ها!
هتڙي ياد آيو اٿم ته مبوءَ کي، سندس چوڻي موجب، ’اڌوراڻا‘ (پراڻا) ڪتاب ۽ وڌوا عورتون ڪين ڀانئن پونديون هيون. پر، ياري دوستيءَ ۾ اڌوراڻو ڪتاب به وٺي ڇڏيندو هيو. (جيڪا عادت غالباَ رشيد ڀٽي کان پرائي هئائين) ۽ سهڻي وڌوا ۽ موهينڊڙ شادي شدهه عورت چاڪليٽ جيان کائڻ جو شوقين هيو. اها ڄاڻ نٿم ته اها عادت ڪٿان سکيو، پر، قوي امڪان آهي ته سندس Genes مان گردش ڪندي سندس شعور جو حصو بڻي هوندي؟ بهرحال ڀٽي مٿئين طبقي مان هيٺئين ۾ کسڪندو پئي ويو ۽ اياز هيٺيئن مان مٿئين طبقي طرف هرڻ جيان ڇالون ڏيندو ڏيکاربو هو.
شڪاپور جي برهم چاريه آشرم _ پاٺشالا _ (Seminary) جو اڻ لکيو اصول هو، ’اسپارٽا جهڙي ڪرڙائپ، اٿينس جهڙي بدني سگهه ۽ نزاڪت‘_ ۽ هر موسم ۾ تتي ٿڌي صبح پجين ٽاڻي جاڳڻ جو نيم خدائي حڪم جي برابر هوندو هو! لڳي ٿو ته ڌرم کان دوري ان ڪچڙي ڄمار ۾ انهن ڪٺورڌرمي نيمن ۽ رسمن جي زوريءَ ادائگي سبب Genes ۾ داخل ٿي چڪي هئي جنهن اڳتي هلي Colossal حيثيت اختيار ڪيئي.
اسر ويلي سنگت سان گڏ لنگوٽ پيتامبر ٻڌي ’هون ڪنڊ‘ ۾ بيهي نيم انوسار روزانو طوطي جيان بلند آواز ۾ ساڳيا سمجهه کان بالاتر ويدڪ شبد، اشلوڪ اچارڻ، ڌيان ۾ ويهي _ گيان کان سواءِ _ اڻ واقف هستي سان منسوب ’آڪاش واڻين‘ جو ورنن ورجائڻ!
روزاني جي بيٺل بدبودار ’معمول‘ ڌرم لاءِ پيار جي جذبي اڀارڻ بجاءِ کانئس اٻٿ ۽ ڀوءُ جو عنصر اڀاري ساڻس يڪسوئي بدران دوري، وڇوٽي پيدا ڪري ڇڏي. اهڙيءَ حالت ڪلاسن ۾ ’وڏن هم جماعتين‘ کي وقت سر ڪم جي اڪلاءُ نه ڪرڻ سبب بيرحمي سان ’مار‘ ۽ ’سٽڪي‘ اٻاڻڪائي کي گهرو ڪري گهر جي ’ياد‘ کي تکو ڪري ڇڏيو هو. هڪ ڀيري ’معصوم احتجاج‘ طور وڏي شاهي ميدان جي ڪنڊ تي قطار ۾ ٺهيل ڪاڪوسن مان هڪ ۾ لڪي ويهي رهيو هئس. منهنجي’گمشدگي‘ جي ترت سُڌِ پئجي وين _ ۽ ’اسپارٽيڪن‘ تيزي سان سموري آشرم _ ۽ بعد ۾ شهر اندر ڳولها شروع ٿي ويئي. آخر شام ٽاڻي ڪنهن ڇوڪري اُتي ويٺل ڏسي اختياري وارن کي خبر ڪيئي؛ مون مٿان ڪائي سختي ڪين ڪئي وئي ۽ پيار پاٻوهه سان سمجهائي ٻيهر ’هڪ ڪري‘ ولر ۾ شامل ڪيو ويو هئس!
شهر جي هل هلاچي واري ’ساهه کڻندڙ‘ فضا کان دور، ڌرم جي جڪڙيندڙ پرولي نما رسمن ۾ رتل جيون مون جهڙن ابهم ٻارڙن، جن جا ذهن حساس ٿين ٿا، ۽ هر چٽَ، تصوير کي دماغ جي پردي تي هميشه لاءِ چٽي ڇڏين ٿا، کي اها آبادين کان ڏور _ جاءِ حيات ٻوساٽيندڙ محسوس ٿيندي هئي. منجهن اڻ لکي طور بغاوت جي ناڪاري حس جنم وٺڻ لڳندي هئي. آشرم ظاهري طور بوريت اُداسي ۽ سمجهه ۾ نه ايندڙ پاکنڊ جو آستان هو؛ جنهن ۾ هر طرف پيتامبر، گيڙوڪپڙا ٺوڙها مٿا ۽ انهن جي وچ تي ڪوئي جي پڇ جهڙيون ’ڪراهت‘ پيدا ڪندڙ چوٽيون لڙڪنديون رهنديون هيون!
پر، انهن ڪڙن نيمن، سکيا ۽ طرز جي ’هاڪاري‘ ڇاپ به زندگي جو املهه سرمايو آهي جنهن ’ڦوهه جواني‘ ۾ fast life ، بوهيمين راهه، بي اصولي _ ۽ بي ايماني کان بچائي ورتو جنهن اندر منهنجي لڏي جا ڪئي پيارا يار گرفتار رهند آيا هئا _ ۽ اڃان تائين جند نه ڇڏائي سگهيا آهن! ( جهڙوڪ: اياز، آغا، رشيد، بروهي، قمر شهباز، سراج، فتح، رباني، لڇمڻ ڀاٽيا، موتي جوتواڻي، پليجو ۽ انيڪ ٻيا.)
گرديو ٽيگور چواڻي، ”سنڌي ڇوڪريون نه صرف نهايت سهڻيون ۽ دلفريب آهن بلڪ فهم ۽ فراست ۾ به پنهنجو مٽ پاڻ آهن. ان کان علاوهه تعليمي سرگرمين ۾ به اڳريون رهندي فنون لطيفه جي مختلف ڀاڳن جهڙوڪ راڳ روپ سنگيت ۽ ناچ وغيره جي فن ۾ به پاڻ کي جن جو ڀاڳي بڻائينديون رهن ٿيون.“ منهنجي خيال ۾ شڪاپور جون رمڻيون ۽ ڪامڻيون _ ۽ ان بعد حيدرآباد ۽ سکر جون سندريون جل پريون ٽيگور جي انمول رائي جو هو بهو روپ ۽ سروپ هونديون هيون ڪافي ڏٺل ٻڌل _ ۽ فن جون اڪابر صورتون اڄ ڏينهن تائين من ۾ ’ولوڙ‘ جي ڪيفيت پيدا ڪنديون رهن ٿيون!
شڪارپور حقيقتي طور سونهن سنگيت ۽ ساڃاهه جي ڌرتي هئي. ان اندر سڀ کان اول عجب انواع جا ٻوٽا، وڻ ٽڻ _ پپل، بڙ چيڪو، ڦاروان، انجير، انب، ٽالهي، ٻٻر، کبڙ، ٻير، ڄمون اشوڪا ڪنڊي وغيره. قسمين قسمين پکيئڙا ڪوليون ماڪوڙا پوپٽ ماکي جون مکيون زميني جيو جڻيا پنهنجي پنهنجي ڪرت ۾ رڌل، ان سندرتا مڌرلئه ۽ ڏاهپ کي ٻهڳڻو بڻائي ڄڻ ڪائنات ’ڪل‘ کي مڪمل ڪندا ڏيکاري ڏيندا هئا.
گذريل صدي جي چالهين واري ڏهاڪي ۾، جڏهن آءُ داخل در آشرم هئس، شڪارپور شهزادين، شهزادن، شاهن ۽ شودن جي شاندار سر زمين هئي. ان ڌرتي جي شاهي بازار (ڍڪ بازار) شيطان جي آنڊي جيڏي ڊگهي، لکنو جي ڀول ڀليان جيئن وڙوڪڙ ۽ عقل چرخ ڪندڙ هئي. سندس جيءُ جي ’جان‘ شاهي واهه (سنڌ واهه) ۽ ٻاجهارو ٻچو بيگاري واهه هر شڪارپورواسي جي لئه الاهي نعمت، روح، وندر وروُنهن _ ۽ اپار خوشي جو باعث هوندا ها. شاهي باغ جي ته ڳالهه ئي نرالي هئي: ان اندر موجود اکين ٺار ساوڪ، ڀانت ڀانت جي وڻراهه، ان مٿان گلن ڦلن جي سڳنڌ ساءُ ۽ سواد مدام مستي ۽ بي خودي ۾ نيڻن لاءِ يڪ ٽڪ جوڀن جو نشو هوندو هو ! ان جي ڀرسان مختلف مانڊا آغا صوفي ۽ فيض علي شاهه جي اسٽيج ڊرامن جي ڌم ماڻهن ۾ چوڄ ۽ گرم جوهي ڏسڻ وٽان هئي. ڏياري، هولي، ٿڌڙي، لال لوئي جي ڦٽاڪي دار ۽ رنگين موج مستي ۽ بهاري ۽ سنڌ واهه تي سير ۽ تفريح اٽلي جي نئين روشني Renaissance جي سمورن چترن (Paintings) کان وڌيڪ زندهه ۽ انمول لڳندو اٿم. دونن ۾ مٺاين جي تقسيم لکي درتي موتي ۽ کدري جي ڪلفين ڦالودي جو تارونءَ تي اٽڪيل موناليزائي مزو اڃان سوڌو تازو ۽ نرواڻي ڪيفيت ۾ ڀاسندو اٿم! سندرين جي چوٽن ۾ رابيل جي گلن جون هٻڪاريل لڙهون ۽ شهزادن جي ڳچين ۾ انهن جون ڪنڍيون ’ٽرنر‘ ۽ ’گويا‘جي پينٽنگس ياد ڏياريندون رهنديون آهن. شڪارپوري شودا به گهٽ ڪين هوندا هئا. شام ٽاڻي ڀنگ پي، ڳاڙهيون ٿيل اکين مان ڄڻ ٽانڊاڻا نڪرندا هئن، گلي ۾ رابيل جون ڪنڍيون ۽ هٿن ۾ ڏنڊا پڪڙي، لکيدر جو ڪعبي جيان طواف ڪندا نظر ايندا هئا. سندين ڪاراٽيل ڏيل، پنهنجائپ ۾ ويڙهيل ڪرخت لهجو، ۽ وڄندڙ آواز اڃان تائين ڪروکيتر جي پشاچن جي ياد اڀاريندو رهي ٿو!
ان کان گهڻو پوءِ، اٽڪل روءِ، سن 1948ع ۾ هولارام ڪيسواڻي جي ڪٽنب جون ٽي فيملي فرينڊس، اڪثر، شڪاپور کان سکر هڪٻئي وٽ ايندا رهندا هئا. انهن مان هڪ جو نانءُ امير زادي هيو عمر چاليهن جي پيٺي ۾ هئس پر، ڏيل ڏول، بيهڪ ۽ مهانڊن مان ٽيهن ورهين جي ڪوهه قاف جي گلابي رنگت واري پري جيان لڳندي هئي. قد جي پائين جيان ڊگهي ۽ جسم قنڌاري ڏاڙهون جيان رسدار ۽ مقناطيسي هئس. سندس بابت سوچيندي پنهنجي مرحوم آرٽسٽ دوست احمد سعيد ناگي جي شهزادي اشرف پهلوي جي بڻايل Nude پينٽنگ ذهن مان اڀري آڏو اچي بيهندي اٿم. هن سان گڏ سندس ٻه ڌيئر شاهجهان ۽ سعيده به هونديون هيون. شاهجهان اڪويهن ٻاويهن ورهين جي چلولي چنچل ۽ چت جو چئن چورائيندڙ حسينه هئي، سندس رنگت برف تي پوندڙ اُس جيان تکي، مهانڊا امرتا شيرگل جيان من ۾ پيهي ويندڙ، يوڪپٽس جي ٽاري جيان لچڪندڙ بدن ائين لڳندو اٿم ڄڻ هن جي ئي ڪا زندهه پينٽنگ هئي. ذهن اڃا تائين سندس جوت سان منور اٿم. ننڍي سعيده سورهين سترهن جي بهارن ۾ لپٽيل ڇالون ڏيندڙ هرڻي ڀاسندي هئم؛ هوءُ به سونهن ساڀيا ۽ سڳنڌ جي يوناني افروڊائٽ جي الهڙپڻ جو ڄڻ مجسم هئي. ان دور ۾ ئي مونکي بينجو، مائوٿ آرگن ۽ هارمونيم سان دلچسپي _ ۽ ورونهه پيدا ٿي هئي. اهي ٽيئي سنگيتي ساز اسان جي گهر ۾ هوندا ها. سعيده کي به هارمونيم سان دلچسپي سکر اچ وڃ دوران پيدا ٿي هئي. اسان ٻئي هڪٻئي جي ڀر ۾ ويهي ان ساز مان آڏا ابتا سُرَ ڪڍندا هئاسون _ جيڪي اسان جي وجود ۾ موجود سرن سان ملي سُبتا ۽ سيبائتا بڻجي ويندا هئا. ساڻس ڀر ۾ گذاريل Platonic سون ورنين گهڙين جي مهڪ اڃا تائين روح ۾ ماکي جي لار وانگر رسندي رهندي آهي. اها خبر ڪون اٿم ته هوءَ ڇا محسوس ڪندي هئي.
ديوان هولارام ڪيسواڻي اهو فرشتي سيرت انسان هو جنهن اياز جهڙي ڪنگلي جيو کي اجهو ڏنو هو _ ۽ بعد ۾ هن چترائي سان سندس جوءِ، جاءِ، جائداد تي قبضو ڪري ورتو ۽ کيس ڀنل اکين سان هندوستان لاڏاڻي تي مجبور ڪيو هو. هولارام جي صرف جوءِ اياز جي نڀاڳي دسترس کان بچي ويئي، ۽ اهو به ان ڪري جو سندس آمد کان ٿورڙو پوءِ پرلوڪ پڌاري ويئي هئي!
شڪاپور جي انهن ڪامڻين ۽ شهزادين سان گڏ سندن ڇهه فٽو شودڙو ڊرائيو شاهنواز به ايندو هو. اهڙو ڪارو جيئن دانگي جي پُٺِ. مڇيون گهاٽيون گهانگهٽي وڇونءَ نما، جسم ڀاري مينهن جيان ڦنڊيل، آوازTypical شڪارپوري نغاري جان وڄندڙ ڪنن ۾ چاندي جا والا پهريل گلي ۾ رابيل جي ڪنڍي ۽ هٿ ۾ هر وقت ڏنڊو ڏسبو هئس ان حلئي سبب جهنگ ٻلو لڳندو هئم؛ ۽ گهڻو بعد ۾ سندس نالو ’کوٻلو‘ رکيم ڇو جو ٻلي جو ’اسڪوئر‘ هو. هنيئر سندس صورت کي ياد ڪندي رام ساگر واري مشهور فلمي سيريز رامائڻ وارو راوڻ ذهني اسڪرين تي اڀري ايندو اٿم.
اسر ويلي بيگاري جي ڪناري تي پسار ڪندي بي انت آنند وجود اندر ديرو دمائيندو هو! ٿي سگهي ٿو منهنجي ان احساس سان ڪو متفق نه ٿئي يا کلي ڪري ان کي اجائي اپٽار سمجهي لنوائي ڇڏي. پر، ’من جون اکيون‘ کليل رکندڙ انسان اسر جي پوترتا ۽ غير آلودگي مان فطرت جي سنگم سان پيدا ٿيندڙ انهن (subtle) سوکيم محسوسات جي اتم منزل پروڙي سگهڻ جا اهل هوندا آهن (هتڙي سن 5_2006ع ۾ رشي ڪيش اندر اسر ٽاڻي گنگا ڪناري پسار ڪندي ساڳيو ئي آنند دائڪ انڀوء ٿيو هيم جيڪو تازين يادن ۾ واس ڌوپ جيان مهڪائيندو رهندو اٿم! )
بيگاري جي ميرانجهڙي وهندڙ پاڻي جي مڌر سنگيت مٿان سج جي تازن ۽ نون ڄاول ڪرڻن جي انجي ڪنارن سان ٽڪرائيندڙ لهرن سان راس ليلا ڏسڻ جوڳي هوندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن نيري اڀ تي مينهن سان جهنجهيل ڪارن بادلن جو ميڙاڪو ڏسڻ وٽان هوندو هو ۽ آس پاس جي کيتن مٿان لنگهندڙ هوائن جا سڳنڌ سان ڀريل جهوٽا روح کي ڪنهن انوکي دنيا سان روشناس ڪرائيندا هئا. واهه جي ٻنهي ڪنٺن تي بڙ پپل ۽ نم جي عاليشان وڻن جون ٽاريون اڀ کي ڀاڪر ۾ ڀرڻ جو جتن ڪنديون ڏيکاري ڏينديون هيون. انهن تي ڄاول پنن جي کڙکڙ ۽ سرسراهٽ پراسرار انداز ۾ آلاپ ڪنديون اڀ کي ريجهائينديون ڏيکاربيون هيون. اهڙي سمئي ۾ ائين ڀاسندو هو ڄڻ سمورو وجود ڪائنات ۾ جذب ٿي اڻ ڄاتل ترنگ ۾ سمائجي ان سان هڪ ٿي ويو هجي! اوائلي رشين منين به يقيني طور سنڌو ۽ گنگا جي رمڻيڪ ۽ پوتر ڪنٺن تي اهڙي روح پرور نظارن کان اتساهه وٺندي دنيا جي عظيم گرنٿن رگ ويد، يجرويد، سام ويد ۽ اٿروويد جي رچنا ڪئي هوندي!
برهمچاريه آشرم اندر يوگ جي سکيا سان گڏ ’يوگا‘ جا مختلف آسڻ پڻ سيکاريا ويندا هئا: شيرس آسڻ، پدم آسڻ، پراڻا يام، ناڀا آسڻ، متسيه آسڻ وغيرهه. هتي يوگي جو مطلب هميشه ’ڌيان‘ ۾ مگن رهندڙ جيو سان هوندو هو، جنهن جي حيات اندر مان ڦٽي نڪرندي هجي؛ جيڪو شين جي تت، جوهر ۾ جيئندو هجي. جنهن جي ٻُڌي آتما ۾ کتل هجي، جيڪو سچ جي جيئري جاڳندي مورت هجي ۽ سندس باطن مان ان جو گيان جهرڻي جيان بنان ڪنهن ترشنا ۽ تمنا جي سدا جاري ۽ ساري هجي. اهڙو انسان زندگي جي هر اظهار کي سنمان _ ۽ احترام ڏيندو رهي ٿو. آشرم اندر ذات پات جو متڀيد بلڪل ڪيل ڪيو ويندو هو ڇو جو ذات پات جو ڌرم سان ڪو سنٻنڌ ڪونهي.
پراچين سمئي کان وٺي ڪنهن رشي مني بلڪ گوتم جهڙي ’انڪارپسند‘ دانشور به ديوتائن لاءِ عام مقبوليت جي وشواس کي رد ڪين ڏنو هو! ۽ شنڪر آچاريه جهڙي ’نر آڪار واد‘ (Non_dualism) جي پرچارڪ به ان نڪتي تي پهچي ’عام وشواس‘ کي سنمان ڏنو هو انهن مان اڪثر يوگي اڻ ڏٺل جي ’يڪ وجوديت‘ جا قائل هوندي اڪيچار ’ديوتائي صورت نامي‘ جي اظهار ۽ مڃتا کان پاڻ بچائي ڪين سگهيا هئا.
يوگي آڏو اهي سڀئي ڏيک فطرت ۽ انسان جي مختلف خواهشن جاچتر پيش ڪن ٿا جهڙوڪ شانتي، شڪتي، دليل، ياداشت پنهنجي ڪم ۾ مهارت، نمرتا ، ديا، بک، وشواس، سونهن ۽ ساڃهه؛ ۽ چريترڪ (ڪرداري) ڪمزورين جا ڏيک به انهن ۾ موجود رهن ٿا _ ديوتائي اڪثريت ۾ وشواس به انهن علامتن ڏانهن چٽيءُ طور اشارو ڪندو ڏيکاري ڏئي ٿو.
ان وشواسي ’جزيات‘يا ’انيڪ واد‘ ۾ ڪُلَ جو ايڏو ته بهترين اظهار ملي ٿو جنهن جو ثاني دنيا جي ڪنهن به فڪري نظام ۾ موجود ڪين ڏسي سگهبو! ان فڪر جون پاڙون يقيني طور ’يوگا ‘ ۾ کتل ڏيکاري ڏين ٿيون _ بلڪ يوگي يا برهمچاريه آڏو يوگائي فڪر جو درجو انکان به بلند ۽ مهان آهي جيڪو انسان ذات کي پنهنجي ذات جي ’پورڻتا‘ جي راهه تي آڻيو نيئي ٿو!
يوگا آسڻن جي بنيادي سچائي ان حقيقت ۾ پوشيدهه آهي ته ان تي عمل پيرا ٿيڻ سان ذهني، جسماني ۽ فڪري Catharsis حاصل ٿئي ٿي جنهن کي مون ان ڪچڙي ڄمار ۾ اپنائيندي ان جو ’اڻ رد‘ تجربو حاصل ڪيو هو. البت يوگا فڪري ڌارائن بابت منهنجي راءِ، انڀو ان ’وشواس‘ جي برعڪس آهي. ليڪن ڪنهن به ’سوچ ڌارا‘ تي ڌيان ڏيڻ لازمي امر آهي جنهن ذريعي ان جي جوهر تائين رسائي ممڪن بڻجيو وڃي ٿي. ان عمل ذريعي اسان جي ’باطني واڌ‘ کي وڏي هٿي ملي ٿي. روڳي تن ۽ ميرانجهڙو من برهمچاريه ۽ يوگا فڪر موجب بدي جو آستان ٿئي ٿو؛ انڪري پراچين رشي مني پنهنجي ششن کي آشرم ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ سندن ذهني جسماني ۽ اخلاقي تندرستي کي لازمي قرار ڏيندا هئا. سچو يوگي تن کي تسيا ڏيئي پاڻ مارڻ جي هميشهه مخالفت پئي ڪندو رهيو هو.
هتڙي ’يوگڪ فڪر‘ ۽ ’ڪرستي فلسفي‘ ۾ بنيادي متڀيدي نڪتو هيءُ آهي ته پهرين سوچ مطابق انساني آتما لاءِ ڇوٽڪاري جي راهه تجويز ڪري ڏيکاري وئي آهي پر، ڪرستي فڪر ’دليل‘ جو ٻانهون ڏيکاري ڏئي ٿو، ۽ ان موجب هو جيڪو پيمانو آڇي ٿو اهو اڻٽر ۽ مڪمل سچ آهي؛ ۽ ٻيو سڀ ڪوڙ بدوڙ !
’يوگافڪر‘موجب روحاني حقيقت تائين رسائي صرف ڪنهن هڪ طريقي يا وسيلي سان حاصل ڪين ٿي سگهي ٿي. ان مطابق هن جي حصول لاءِ ڪيئي دڳ ۽ واٽون موجود آهن جن جي سر بستي اپٽار’گيتا‘ اندرسهڻي طريقي سان ورنن ڪئي وئي آهي. هندوستاني فڪر موجب گيتا جو گيان ’جُزَ ۽ ڪُلَ‘ جو انڀو پسائڻ جو هڪ نادر نمونو آهي. اٺين صدي عيسوي ۾ هندوستان جي ڏاکڻي خطي ۾ رهندڙ بيدار مغز ۽ عظيم فيلسوف شنڪر آچاريه جنهن يڪ وجودي يا نرآڪار وادي فڪر جو بنياد وڌو هو اهو پنهنجي عملي زندگي ۾ انيڪ وادي (dualist) مڃتا واري نظرئي ۾ پڻ وشواس رکندو هو ۽ ڌرمي طور ان رخ ڏانهن عمل پيرا به رهيو! منطق جو هڪ بهترين ڄاڻو ۽ گياني پرش هو؛ پر، ان جي باوجود پنهنجي مختلف النوع دنيوي ۽ آتمڪ مقصد جي حاصلات لاءِ الڳ الڳ ذريعن اپنائڻ تي زور ڏيندو رهيو _ Duality فڪري نظام سندس جيون جي سوچ جو ٻهڪندڙ باب رهيو هو.
ڏاهو بڻجڻ لاءِ ايڪٽر جهڙي قابليت ۽ رياض جي ضرورت ٿئي ٿي ۽ اها خوبي خاص ۽ عام لاءِ هڪ جيتري اهم ۽ ضروري آهي. ڪنفيوشس جي چيني فڪر ۾ انسان جي etiquette تي زور ڏنل آهي ۽ ان موجب ملائم ۽ نرم گفتار ٻاهرين وستو ڪونهي بلڪ اخلاقيات جي بنيادي وصف آهي ۽ باطن مان ڦٽي نڪري ٿي!
برهمچاريه ۽ يوگي فڪر مطابق انسان جو سموروجيون ۽ موت سندس ڌرتي ماءُ سان ڳنڍيل رهي ٿو. هن ويچار ڌارا مطابق انسان ڌرتي سان واڳيل رهي ٿو، ۽ ڌرتي ساڻس واڳيل نٿي رهي. ڌرتي پنهنجي اولاد کي گهڻو ڪري جدا نٿي ڪري. سندس تعداد ۾ ڪيڏو به واڌارو ٿئي ٿئي ڌرتي جيجل جيان سندس پرگهور لهي ، مٿانئس پنهنجون اڻ ڳڻت نعتون نڇاور ڪندي رهي ٿي ۽ جڏهن هو پنهنجي انت تي پهچي ٿو ته ماءُ جيان کيس پنهنجي وسيع ۽ پيار ڀرئي گود ۾ لولي ڏئي هميشهه لاءِ سمهاريو ڇڏي ٿي. ان بعد ڌرتي جي نئين اتپيل نسل ۾ ڌرتي اندران سندن وڏڙن جي سڳنڌ لاڳيتو نڪرندي رهي ٿي جيڪا سندن ساهه ۾ سمائجيو وڃي ٿي. اهو پر امن فڪر چيني ۽ يوناني فلسفي ۾ به ڏسجڻ ۾ اچي ٿو. اهو قديم فلسفي ۽ ڌرم جو حصو به ليکجي ٿو.
چين جي جهوني ودوان ۽ دانشور ’لائوتزي‘ سچ چيو هو ته: ”آسمان سرووياپڪ ۽ امر آهي، ۽ ڌرتي هميشهه کان سهن شڪتي جي امر علامت! انهن ٻنهي جي سدا برکا وسائيندڙ امرتا جو ڪارڻ اهو آهي ته هو پنهنجي ’ذات‘ لاءِ قائم ڪين آهن بلڪ آدجڳاد کان جيون کي تسلسل بخشي رهيا آهن.“
اڪيچار انسان پنهنجي طبعي موت کان اڳ مريو وڃن ٿا ليڪن ڪجهه اهڙا به ٿين ٿا جيڪي پنهنجي مقرر وقت کان پوءِ به پنهنجي ’امر فڪر‘ ۽ ’اوچي آدرش‘ اندر جيئندا رهي امرتا جي اوچاين کي ڇهي وڃن ٿا، انهن ۾ گوتم ٻڌ، عيسيٰ، مهاوير، ڪنفيوشس، سقراط، ڪارل مارڪس وغيره زندهه جاويد حيثيت ماڻي رهيا آهن.
دنيا جي تباهي ۾ ’بدي‘ جو ڪردار اهم جڳهه والاري ٿو. پر، پرلئه (قيامت) کان پوءِ هميشهه نئين جڳ جي تعمير لازمي بڻجيو وڃي ٿي _ انقلابي تبديليون ڪهنه ۽ مدي خارج صورتن کي ڪک پن جيان اڏايو ڇڏين ٿيون؛ انڪري موت ۽ تباهي فطرت جي ڪک ۾ ازل کان پلجندا رهن ٿا. هندو ڏند ڪٿا ۾ ان خدائي حقيقت جو اظهار وشنو، برهما ۽ شو جي علامتن ذريعي سهڻي انداز ۾ ورنن ڪيو ويو آهي؛ صرف انسان کي انهن ڪردارن جي عملي پهلو ۾ دخل اندازي کان روڪيو ويو آهي ڇو جو منش اهڙي توازن رکڻ جي قوت کان وانجهيل قرار ڏنو ويو آهي. انسان هٿان پنهنجي نسل تي هنسا (تشدد) جي عمل کي نندڻ جوڳو ٺهرايو ويو آهي. انساني برتري جي دير پائي صرف اوچي تمدن ۽ اخلاقي معيار تي پرکي سگهجي ٿي، جرئت کان سواءِ شڪتي انڌي بڻجيو وڃي ٿي ۽ قرباني جي خواهش کان سواءِ توازن، تنظيم بلڪ جرئت جي به ڪا اهميت ڪونهي!
آسمان، درياهه يا نهر جهڙو بيگاري يا سنڌ واهه ڏانهن لاڳتيو تڪڻ سان اَپارتا، پوترتا، پورڻتا، نظم ۽ ضبط ۽ ڪشلتا جو احساس پيدا ٿيندو هو جنهن ذريعي ان ڪچڙي عمر ۾ به پنهنجي باطن ۾ هڪ قسم جي نرملتا ۽ اجلي پڻ جي موجودگي جو احساس جاڳندو هو ! هيئنر به ان عمل کي ورجائڻ سان ائين ڀاسندو آهي ڄڻ پنهنجي وجود جي ڪنهن اڻ ڄاتل حصي مان بيگاري، سنڌو، گنگا يا آڪاش منڊل ڦٽي نڪرندو هجي _ ۽ ڪائنات ڌرتي ماءَ جيان جنني جو روپ بڻجيو وڃي!
ڪوئل اسر ويلي درد ڀريا سر ڇيڙيندي هئي ۽ سڄو ڏينهن انهن جو پڙاڏو ماحول اندر گونجندو رهندو هو.
آشرم جي نيمن موجب اسان کي صبح ۽ شام جي ’سنڌيا‘ بعد ئي ڀوڄن ورتائڻ جي اجازت هوندي هئي. منهنجي جيون تي انهن نيمن جو اثر ڪافي ديرتائين موجود رهيو. گڏيل هندوستان مان آيل وديارٿين جي هلت چلت سڀاءُ قابليت به هڪ ٻئي کان نرالي هوندي هئي _ سڀني مٿان سنياس واري جيون جي ڇاپ ۽ منظر بکندو رهندو هو!
اندر ۾ جهاتي پائڻ سان ڪڏهن ڪڏهن ائين لڳندو آهي ته چوگرد دک ويڙهيل ڪونهي بلڪ اها مايا آهي ۽ اسين ان ۾ وڪوڙيل رهون ٿا _ ۽ ان کي دک جي غلط نانءَ سان منسوب ڪندا رهون ٿا. ان تي سوچيندي خيال پيدا ٿيندو اٿم ته اسا کي جڳائي ته روشني لاءِ پاڻ پتوڙيندا رهون ۽ سچ جو اظهار به وڻندڙ سيبائتي نموني سان ڪيون.
ڪڏهن ڪڏهن اهو به محسوس ٿيندو رهي ٿو ته ’موت‘ ڪنهن پياري دوست جيان آهي سچو ۽ مخلص ! هو ڪڏهن به دشمن ڪين بڻجندو آهي جيئن اڪثر کيس سمجهيو وڃي ٿو. اسان کيس اجايو ڀڄائڻ جا انيڪ جتن ڪندا رهون ٿا. اسان کي جڳائي ته ان جو به آنند وٺون !
ڪڏهن اهو خيال به اتپن ٿيندو رهي ٿو ته زال يا محبوبه سان گڏ درد جي ڪيفيت به آتما ۾ سڳنڌ رچيو ڇڏي. هتي پيٽرڪ پيئرسن ياد پيو اچيم جنهن سرڪڻي تي چڙهڻ کان ٿورو اڳ پنهنجي شادي رچائي هئي!
اڄ جي ڪٽرپڻي،انساني قتلام، جانورن جي بي پناهه ڪوس، جهنگلن وڻن کي بي دردي سان ڪٽي بيابان بڻائڻ جي صلي ۾، ڪنهن ڌرمي نڪتي يا مذهبي متي موجب ڪنهن اهڙي ڪڌي ڪرتوت ۾ مشغول انسان کر سرڳ پوري يا جنت اماڻڻ جو پروانو ڏنو وڃي ته پوءِ ڪهڙي عمل ڪارڻ کيس نرڪ يا دوزخ ۾ اماڻيو ويندو ؟ ماڻهو کي اهنساوادي آدرش ذريعي اهڙي انساني سٿ کان الڳ ڪرڻ جي جتن جي جيڏي هن وقت ضرورت آهي اوڏي اڳ ڪڏهن ڪين رهي آهي.
هتڙي الائجي ڪٿان سکر جو هڪ وڪيل دوست (70_1960ع) قادر بخش سندراڻي يادن مان اڀري آيو اٿم. هو اميرعلي جي ڪتاب ’روح اسلام‘ Spirit of Islam)) کي قراني درجو ڏيندو هو ۽ هر وقت ان جي تقدس گيان جا ڍڪه ڀريندي ڪين ڍاپندو هو؛ ليڪن ذاتي زندگي ۾ ڪراچي ۽ لاهور جي چڪلن جا طواف ڪندي پرايا ننگ تڪيندي زندگي جي رفتار کي پنهجي وت کان وڌيڪ تيز تر ڪرڻ سبب ننڍي ڄمار ۾ ڪنهن جي غير مقدس ۽ غير صحت مند نشاني جو شڪار ٿي عدم جي راهه وٺي جنت ۽ دوزخ جي دروازن تي مٿو ٽڪرائيندي يقيني طور رتو ڇاڻ ٿي ويو هوندو!
’آستڪ واد‘ (Theism) انساني سوچ جي بازيگري ڪونهي بلڪ وشواس جي عملي صورت قرار ڏئي سگهجي ٿو. آشرم اندر ان نڪتي جو عملي منظرنامو پسبو رهبو هو.
اسان کي سيکاريل گيان مطابق ’برهمچاريه‘ متو پنجن انڀوئن مان هڪ اهم ٿنڀو ليکيو وڃي ٿو جنهن کي ۽ ٻين انڀوئن کي به پوڄا يا اُپاسنا وسيلي جاڳرت رکي سگهجي ٿو. اپاسنا ئي برهمچاريه نيم کي پنهنجي مناسب جاءِ تي اسٿاپن ڪري سگهي ٿي. ان عمل تي ڪاربند رهڻ سان اسان جو من اُجرو رهي ٿو. ان صورت ۾ صبر جي دامن جي سنگت به ساڻ هئڻ جڳائي ڇو جو جنهن صبر کان منهن موڙيو اهو اوس جسماني روڳ جو شڪار ٿيندو. سڀ کان اڳ ذهن اتاولو ۽ بي صبرو ٿئي ٿو _ ۽ جسم سندس نقش قدم تي هلندو رهي ٿو.
برهمچاريه جيون تي گهري نظر رکڻ سان اجايا خيال پرگهٽ ڪون ٿيندا آهن _ ان متي موجب ! ان کي سمجهڻ لاءِ پنهنجي خيالن کي وسعت ڏيڻ لازمي امر آهي. ائين ڪرڻ سان پنهنجي يارهن ئي حواسي عنصرن تي قابو رکي اسين پنهنجي ’سفلي جذبات‘ تي ضابطو رکڻ جا اهل ٿي سگهون ٿا. جيڪو انسان ناعملي ۾ عمل ۽ عملي حالت ۾ ناعمل ڏسڻ جوڳو هوندو اهو ئي صحيح معنيٰ ۾ يوگي سڏائڻ جو حقدار ٿئي ٿو.
برهم چاريه آشرم ۾ رهڻ دوران قديم دور جي ’سنياس واد‘ جي ظاهري طور پڏايل آدرشي ڪردار کان ونءُ ويندو هيس؛ جنهن لاءِ خاص طور سکيا ڏيڻ وقت چٽيءَ طور ذهن نشين ڪرائي ان جي مهما ۽ ساراهه ڪئي ويندي هئي _ جنهن موجب گهر ٻار تياڳي، سنسار سان لڳ لاڳاپا ٽوڙي سکڻين هنيانءُ ۽ سکڻين جسم سان ڏوراهن ڏيهن ۾ بنواس وٺي، ڪنهن ڪٽيا يا گڦا ۾ جيون جا باقي ڏهاڙا، سال اڪيلائپ جي ويڳاڻي پڻ ۾ گهارڻ جو اپديش ڏنو ويندو هو! پوءِ آهستي آهستي عمر جي اضافي، گيان جي واڌاري، لاڳيتي مشاهدي ۽ وڌندڙ تجربي جي بنياد ۽ ڪلپنا جي اُڏام ذريعي سکيم ته سچي، سيبتي ۽ ڪرم يوگي سياسي کي تياڳ وٺي بن بن ڀٽڪڻ بجاءِ پنهنجي باقي جيون کي انسان ذات جي سيوا ۾ سڦل ڪرڻ جڳائي.
مدرتريسا،اسيسي جو سنت فرانسس، گانڌي، البرٽ شويٽزر، گوتم ٻڌ، عيسيٰ وغيره اهڙي ’نشڪام سٿ‘ جا چند اعليٰ نمونا آهن.
انڪري بن ۾ وسيل اِهي ڪٽيائون، مٺ ۽ رمڻيڪ هنڌن تي اڏيل آشرم آتمڪ گيان علم ۽ منش جي سيوا جا آسٿان هئڻ جڳائين. مونکي کي هتڙي ياد پيو اچيم ته پراچين سمئي ۾ هندوستان اندر گيا، ٽيڪسلا، سارناٿ، نالندهه وغيره جا مشهور آشرم ۽ گُرو ڪُلَ _ ۽ يونان اندر ڪريٽ جزيري جي پهاڙن تي ڦهليل انيڪ خانقاهون ان متي جون ’عملي‘ ثابتيون هيون جيڪي هيئنر صرف تاريخ جي پنن تي ڦهليل ڏسي سگهجن ٿيون.
اُتم سنياسي انسان ذات جي خدمت دوران پاڻ کي ائين سمجهي ڄڻڪ هو هڪ آزاد گياني پرش جيان ٿڌو ٿانئريو، آتمڪ ٻل ۾ محو، نشچنت ڪنهن گهاٽي بن ۾ رهندو هجي، کيس ڌرم (فرض) کي جيون ۽ جيون کي ڌرم سمجهڻ جڳائي _ ۽ انسان جي شيوا دوران اهو ذهن نشين ڪرائي ته جيڪو اتم ۽ نيڪ ڪم هتي، هن سنسار ۾ سرانجام ڏيئي زندگي سڦل ڪري سگهجي ٿي؛ ساڳيو اعليٰ ۽ چڱو عمل سندس عقيدي وشواس مطابق ، زندگي جي ٻئي موڙ يعني سورڳ پوري ۾ گهارڻ دوران به سرانجام ڏيئي سگهبو ۽ اهو ئي حقيقي ۽ سچو نرواڻ آهي؛ هِتي ۽ هُتي ٻنهي ۾ ڪو فرق ڪون هوندو!
سنياس جي ان عمل ۾ (اگر حقيقت ۾ آهي ته) درياهه جي رواني جيئن مرلي جي ڌن وانگر، ۽ هڪ اڻ ڄاتل روح پرور سنگيت جهڙي ڪيڏي نه مڌرتا امرتا ۽ مهانتا سمايل آهي. مهان رشين (ڏاهن) گوتم ٻڌ، مهاوير، مارڪس آرنيليئس ، ۽ سينٽ فرانسس آف اسيسي پڻ نجات لئه ان سکيا کي اپنائڻ تي زور ڏيندا رهيا هئا.
ڪرم يوگي ۽ گڻوان سنياسي کي ڌرم اندر زوري ۽ کيڏ سان داخل ڪيل مدي خارج، بي بنياد وهمن وسوسن ۾ ويڙهيل خراب ۽ بدبودار ريتن، رسمن، عقيدن جهڙوڪ موجود جنم جي ڀوگڻا ۽ دک يا آنند ۽ خوشيون پنر جنم ۾ ڪيل بُرن ۽ چڱن ڪرمن جو نتيجو آهن _ جو من جي ايڪا گرتا ۽ ذهن جي ڪشلتا سان وروڌ ڪرڻ جڳائي. جيڪو ڪجهه ٿيندو رهيو آهي _ ۽ ٿيندو رهندو اهو هن مادي سنسار سان سلهاڙيل آهي _ ۽ بس! ان بعد جيون بي انت عدم ۽ اپار اونداهه جو حصو بڻجي ويندو. نرڪ ۽ سرڳ اسان جي ڪلپنا جا اونداها، بي حقيقت، بي بنياد پاڇا آهن _ ۽ بس !
آشرم واري جيون تي ويچاريندي مهاڪوي ڪاليداس جي دور، ۽ ان اندر موجود ويچار ڌارا، اکين آڏو اچي بيهندي اٿم. ان سمئي ۾ ماڻهو فطرت جي هر ڏِکَ، هر وستو، هرشيءَ سان پنهنجو گهروسنٻنڌ، ويجهڙائپ حتيڪ مٽي مائٽي جوڙيندي فخر محسوس ڪندا هئا! انهن ۾ منش جي چوگرد جهجهائي ۾ ڦهليل جانور، پکي، وڻ، ٻوٽا، ساوڪ جا اکيون ٺاريندڙ ميدان، گل ڦل، سبزيون ڀاڄيون _ ڪشادو آڪاش منڊل، جل ٿل جا اپار ڀنڊار وغيرهه هوندا ها؛ ۽ ساڳي سوچ جو _ اڻ ورنن ڪيل احساس ان ڪچڙي عمر ۾ به هوندو هيم ڇو جو آءٌ به ساڳي ئي وايو منڊل ۾ جيون گهاريندو هئس.
اڄ ڪالهه جي زماني ۾ اها ويجهڙائپ ۽ پنهنجائپ، ڪيڏي نه ’عجب ‘ بڻجي وئي آهي. اِهو انسان ذات جي جيون جو نهايت دکدائي باب آهي!

ساکرو حيات

گرو يا استاد بنا علم پرائڻ منهنجي نس نس ۾ الائجي ڪٿان اچي سمايو هو. اسڪولي ۽ ڪاليجي تعليم کان ونءُ ويندو هئس ۽ ان جي باوجود جيئن تيئن ڪري گريجوئيٽ بڻيم. پر جيڪو لطف ۽ مزو’پنهنجي ذات‘ مان حاصل ٿيندو رهيو ۽ ساڻس گڏ سنساري وديا منجهان ۽ اهو به پاڻ مرادو تهڙي گرمائيندڙ عجيب حيرت ۾ وجهندڙ ۽ لست ڏيندڙ ٻي ڪائي وستو ڪونه هئي. اهو جنون ٻالڪ اوستا کان اڄ ڏينهن سوڌو نه صرف رڳ رڳ ۾ ڊوڙي رهيوآهي بلڪه ان جي رفتار ۾ به حيرت انگيز اضافو ٿيندو رهي ٿو.
ننڍپڻ کان ’حاڪميت ‘’ارهه زورائي‘ لئه سخت ڌڪار هوندو هئم _ ۽ تڙڦندو هئس ته مون کي ’ساڳي حاڪميت سان پرشڪتي‘ ملي ته جيئن ’اِنَ‘ کي پاڙان پٽي ناس ڪري سگهان، نابود ڪري ڇڏيان! پر، زندگي جي تجربي، ڌِڪن ۽ ٿاٻن سکاريم ته جيڪي انسان وڏي واڪي اهِڙيون سڌون ڪندا رهيا سي دنيا جا وڏا قهاري ۽ نردئي جيوَ ثابت ٿيا هئا _ اڃان سوڌو ائين ٿيندو رهي ٿو. هٽلر، مسولني، اسٽالن، زلفي، پرويز مشرف تاريخ جي ڌاري مان چيدهه مثال آهن.
ٻالڪپڻ، جواني _ ۽ وچولي ڄمار جي مٿائين ڏانهن ويندڙِ ڏاڪن تي، بي خيالي، بي احتياطي ۽ ارڏائي سان جسم ۽ ذهن جي آواراهه گردي کان ڪڏهن ڪين گهٽايو هئم. ان دور جي جونيئر، سينيئر ۽ همعمر سنگتين ساٿين جن ۾ عبدالرزاق راز،حفيظ شيخ، رشيد ڀٽي، تنوير عباسي، غلام رباني، مولائي شيدائي، مقبول صديقي، نيازهمايوني، مونس، آغا رحمت الله دراني (آغلو)، نورالدين سرڪي، تابان، عبدالله بلوچ، پوهومل، حڪيم ٽيٽڪو، مرغوب بخاري، آغاسليم، قادرصديقي، اين ڪي جتوئي، ڌڻي بخش شاهه، فتاج ملڪ، حنيف منگي، مقبول سومرو، ممتازمهر، ملڪ غلام قادر، عثماني، اعزازنظير، پيڪرنقوي، حسن حميدي، مظهر جميل، نڪهت بريلوي، مسعود عظيم، سعد اختر، فصاحت حسين، مهرالاهي شمسي ۽ ٻيا ڪيترائي ليکڪ ۽ دانشور دوست هئا جن جي وچ ۾ گهاريندي ’لازوال محفلون‘ سجائيندي ائين محسوس ڪندو هيم ڄڻ وقت بيهجي ويو هو ۽ سمورو سنسار پتڪڙو بڻجي ان هڪ جاءِ سکر جي وجود ۾ سمائجي ’اجنبيت‘ جي ڏکوئيندڙ راڪشسي بت کي چُور چُور ڪري امر پريم جو پيڪر بڻجي ويو هو _ ۽ هينئر هنن مان اڪثريت جي ’عدم‘ ڏانهن لاڏاڻي سکر کي به ڄڻ پاڻ سان گڏ ’عدم جي راهه‘ ڏيکاري ڇڏي هئي. هينئر اِهو سڄو شهر سموري سنسار سميت ڄڻ ڀوائتي ’اجنبيت‘ جي روپ ۾ ڊيڄاريندو پيو ڀاسي!
ان دور ۾ اِهي سڀيئي ٻهڳڻا جيوَ جسماني، ذهني ۽ روحاني طور آزاد منش هوندا هئا، ڄڻ پنهنجي مخصوص موضوعن سان وهانءُ رچايل هوندو هين. دنيا جا سڀيئي عجائب گهر، آرٽ گيلريون، ناٽڪ گهر، علم جا خزانا _ ڪتاب وغيره ڄڻ اشتراڪي سماج ۽ متي جيان سندن گڏيل ملڪيت هوندي هئي ۽ بي خوفي، آزادي ۽ من مستي سان ان مان چسڪيون ڀريندا ۽ هر پل پاڻ کي ڄڻڪ هڪ نئين جنم ۾ کوجي پسندا هئا! اُهو دور فن جي سر زمين جي دلربائي کوجنا جو عهد هيو.
يارن جي ان ڊگهي اڻ کٽ ولر ۾ پيارن جو هڪ اهڙو وڳر به هو، جيڪو دانشور نه هوندي به اندر جي سوجهي ۽ سونهن ۾ لاجواب ۽ سرسيرو هو، جن ۾ شيام ڪيسواڻي، هولو، اِلو، هاسو، ڪنعيو، اسماعيل، يارو، يونس، سِڪُو، گُلو، لطيف، يونس، فضل، منصور، آغانظر، ڊاڪٽر فضل جتوئي، نظام، مقصود، صديق، رئيس، نسيم،عارف، شفيع ملڪ، سعيد صندل، تنوير رضوي، آصف، حضور احمد، ڪمال ايوبي، انورشاهه، منورعلي شاهه معصومي، ڊاڪٽر طارق، ڊاڪٽروحيد، ارنيسٽ، گهوٽڪي واروحاجي وهاب (فتاح ملڪ جو ويجهو مائٽ) وغيره جا نانءُ ذهن تي ترندا رهن ٿا.
جيئن جواني ۾ آئن اسٽائن پنهنجي دل گهرئي دوستن ’مارس سولوون‘ ۽ ’ڪونارڊ هيبٽ‘ سان گڏجي ادبي، سائنسي ۽ فلسفيانا بحث مباحثي لاءِ ’اولمپيا ايڪڊمي‘ نالي هڪ گروپ جوڙيو هو، تيئن اسان سڀني گڏجي اهڙي قسم جون ڪيئي تنظيمون جهڙوڪ ’سنڌي ادبي سنگت‘، ’مهراڻ ڪلچرل سوسائٽي‘، ’ادبي انجمن‘،’رولوُڪلب‘،’پاڪستان رائٽرس گلڊ‘،’بيچلرس ڪلب‘ وغيره جوڙيون هيون، جن جي پليٽ فارم تان ڪيئي يادگار محفلون مچايون ويون، جيڪي شهري ۽ ملڪي سطح تي اهم حيثيت رکن ٿيون ۽ جن اسان سڀني جي ذهني اوسر ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو هو.
انهن مجلسن ۾ حفيظ، اياز، مقبول صديقي، رشيد ڀٽي _ ۽ ٻين دوستن جي سگريٽن مان نڪتل دونهين جي مرغولن جي عجيب شڪلين جو مشاهدو ڪيتريون وسريل ڏند ڪٿائي يادون تازيون ڪري ڇڏيندو هو. انهن شڪلين جن ڪجهه ساعتون اڳ _ متحرڪ هستي _ ۽ هينئر فضا ۾ تحليل ٿيندڙ وجود گوتمي عدم (Void) کي شعور ۾ جاڳائي بيٿووين (Beethoven) جي سرن سان مشابهت رکندڙ فرسٽريشن جي ڪيفيت پيدا ڪندو رهندو هو.
ساکرو شامون لهندڙ سج جي هلڪو سيڪ ڏيندڙ سنگت ۾ سنڌوءَ جي هلڪي وهڪ مٿان ٻيڙي يا بتيلي جي سئر دوران مليل ’ايڪانت‘ اندر ڪائنات جي آواراهه گردي ڪرڻ ۾ جيڪو لطف ۽ سواد ۽ الوهي سڳنڌ ملندي هئي، ان کي _ هينئر ڪلپنا جي مٺ ۾ آڻڻ به ممڪن ناهي.
ان ماحول ۾ سادن، سستن ڪپڙن اوڍڻ ۾ جيڪو مزو هو، سو ڪمخواب زيب تن ڪرڻ سان قطعي ملي ڪين سگهي ها ۽ اهڙيون بي واجبيون، عياشيون ۽ آسائشون وس کان به ٻاهر هيون ۽ شوپنهاور جي سوچ، وشواس جي ويجهو، ڪيڏي نه وڻندڙ ڀاسندي هئم ته، ”ماڻهن جي فن ۽ سائنس ڏانهن رغبت انسان جي روزاني زندگي اندر پيهي آيل ڪوڙائڻ، ڪرختگي۽ نااميدي ۾ ٻڏل مايوسي کان فرار ڪارڻ آهي؛ هر وقت بدلجندڙ انساني خواهشن جي جڪڙ کان جند آجي ڪرڻ خاطر اِها ’اوٽ ‘ ڪارگر ثابت ٿيندي آهي.“ نفيس طبيعت وارو انسان پنهنجي اهڙي هڄائيندڙ زندگي کان پاسو ڪري فڪر، ويچار، سوچ جي اهڙي ’رچنا‘ جي سندر سنسار ۾ پناهه حاصل ڪري سگهي ٿو. ان سوچ کي شهري جيوت گهاريندڙ اهڙي انسان سان ڀيٽي سگهجي ٿو، جيڪو شهر جي هل هنگامي، بي ڊولي، ٻوساٽيندڙ حيات کان ڪڪ ٿي ڪري اتاهن جبلن ڏانهن رخ رکندو آهي، جتي جي صاف هوا، خاموشي _ جنهن اندر روح کي محسوس ٿيندڙ ازلي سنگيت هر وقت گونجندو رهي ٿو _ ۽ آرام ۾ مگن آسپاس جا سمورا پيچرا، کاهيون، گفائون، جهرڻا ۽ ان جبل جي جسم جون ڪنهن سندريءَ جهڙيون لهندڙ چڙهندڙ ۽ من موهيندڙ ڪنڊون پاسا ائين ڀاسندا آهن، ڄڻ سندن وجود ’امرتا ‘ جو ڏاڻ پيتل آهي!
ان مثبت خيال کي ٻئي انداز ۾ به بيان ڪري سگهجي ٿو. انسان پنهنجي ماحول مطابق دنيا کي سادي ۽ شعوري صورت ۾ به آڻي سگهي ٿو. ڪائنات بابت ان رخ کي تجربي جي روشني ۾ نئين سر ۽ ڏانوَ سان اهڙي ريت جوڙي سگهي ٿو، جيئن شاعر، اديب، سائنسدان، مصور، سنگيت ڪار، سنگتراش شاهڪار جي روپ ۾ تخليق ڪندا آهن. هنن مان هر هڪ ان ’سرشتي‘ جي تخليق پنهنجي من اندر ندي جيان سدا وهندڙ جذبن، امنگن وسيلي ڪندو رهي ٿو _ ۽ ان عمل ذريعي کيس شانتي ۽ تحفظ حاصل ٿئي ٿو، جيڪو روز مرهه جي هماهمي تي ٻڌل تجربن ۾ ڪڏهن حاصل ڪين ٿي سگهندو. ان حاصلات لاءِ منطق جي نسبت اندر جي سوجهي ۽ سرت درڪارٿئي ٿي. اهڙو عمل ڪنهن صوفي جي فنا واري سوچ يا عاشق جي اڻ کٽ اورچائي، لگن جي ڪيڏو ته ويجهو ۽ مشابهت رکندڙ آهي. ان طريقي ۾ ڪو پيشگي سٽاءَ، رٿا يا ارادو سمايل ڪونه ٿئي ٿو، بلڪه اِهو سمورو ’شانت _ ميه‘ مانڊاڻ ’من‘ جي ڪائناتي اونهاين مان جهرڻي جيان پاڻمرادو ڦٽي نڪري ٿو.
ان دور (1955ع) جي ماءُ جهڙي سِڪَ جو سون ورنو سيڪ ڏيندڙ تنظيم ’سنڌي ادبي سنگت‘ هوندي هئي، جيڪا پنهنجي ٻالڪپڻ جي اوَستا ۾ هئي. اها معصوم ٻار جيان صاف سٿري ’ڏاهپ ۽ ڏات‘ جي سرگرمين ۾ چوڄ ۽ چاهه سان ڀرپور بهرو وٺندي هئي، ڄڻڪ اسان (اياز، رشيد، مقبول، نياز، تنوير، راز، مولائي شيدائي، ولي دائودپوٽو، جامي معصومي، مرغوب بخاري، ماستر حُسو ڀٽي، راقم الحروف وغيره) جيان ساهه کڻندڙ جيوُ هئي! اسان سڀني گڏجي کيس جنم ڏنو ۽ آبياري ڪئي _ ۽ آهستي آهستي وينجهندي اسان مٿان ڇپر ڇايا جيئن ڇائنجي اسان کي پنهنجي پاٻوهي ڀاڪر جي آغوش ۾ جڪڙي ڇڏيو. ان ’جيون جوتي‘ جي اسٽيج تان اسان ڌنڌ ۽ انڌڪار جا ڪيئي نقلي پليٽ فارم ڏيل ڊانوا ڊول ڪري ڇڏيا. ان جي نرم آغوش ۾ سمايل ڪيئي مورتون ۽ آتمائون اجل جي راهه وٺي رمنديون رهيون پر، هيءَ اڃا تائين امرتا ماڻيندڙ ’درُو‘ ستاري جيئن ڏاهپ جي آڪاش منڊل تي ٽم ٽم ڪندي چمڪندي ڏيکارجي ٿي. اسان سڀيئي جيڪي اڃا پساهه پيا کڻون، ’توکي‘ پنهنجي ادب ۽ ڏاهپ جي هيٺ مٿي ٿيندڙ پساهه ۽ لگن ۽ نمرتا سان پنهنجي چرن وندنا (سربسجود) پيش ڪريون ٿا.
هڪ لڱا _ ٻي مهاڀاري لڙائي کانپوءِ _ آئن اسٽائن پاڻ کي جرمن دانشورن جي اڪثريت کان جدا ۽ الڳ قرار ڏيندي چيو هو ته جيڪو ’ڏاهو‘ نازي جرمني سان لاڳاپيل رهيو هو، تنهن جي جرم کي ڀيانڪ ۽ انسان ڪش قرار ڏيئي سگهجي ٿو _ ۽ ڏات ڌڻين جي ان ٽولي کي هڪ ڇڙواڳ، بي حس انبوهه سان ڀيٽ ڏني هئائين _ ۽ ساڻن ڪنهن لاڳاپي کان انڪاري رهيو هو. ساڳي ريت مختلف آمراڻا دورن ۾ پاڪستاني دانشورن جي هلت به _ ۽ هينئر به ڪجهه ڏات ڌڻين جي _ نازي جرمني ۾ رهندڙ فن جي اڪابرن کان ڪنهن طرح مختلف ڪين رهي آهي. اڄ به ڪجهه اهڙي قسم جي ڏاهن ۾ اهڙي ڪڌي عمل لاءِ ڌڪار جو جذبو نٿو ڏيکارجي! ان حالت کي افسوس ناڪ الميو چئجي ته بيجا ڪين سڏبو. هُن عظيم آتما جو هيءُ مقولو ڪيترو ته ڏاهپ جو ساکيات روپ آهي، ”سچ جي پانڌيئڙن لاءِ ڪائي ’حاڪميت‘ يا ’درجو ‘ يا ’مرتبو ‘ وقعت نٿو رکي، جيڪو جيوُ پاڻ کي ازخود عدل جي علامت يا قاضي جي لائق قرار ڏيندو ته ديوتائون پڻ ان تي ٺٺولي ڪندا!“ هن مهاتما گانڌي جي ڏسيل ’عدم تعاون‘ جي راهه جي واکاڻ ڪندي چيو هو ته ”هر ڏاهي تي فرض آهي، اهڙي قسم جي نظام ۽ ان جي ڪنهن اڪيڊمي کي مڃتا ڏيڻ کان انڪاري ٿئي، ۽ ان سلسلي ۾ ترم_ ياترا ڪرڻي پويس يا آرٿڪ پريشانيون آڏو اچنس ته خندهه پيشاني سان برداشت ڪري، پنهنجي شخصي فائدي کي ملڪ جي ثقافتي واڌاري لاءِ ٻليدان ڪري.“
آئن اسٽائن جيتوڻيڪ يهودي ڌرم سان لاڳاپيل هو، جيئن آءٌ هندو ڌرم سان ڄائي ڄم کان سکهارڙيل آهيان، ليڪن ان ڌرم جي مذهبي ريتن رسمن کان کيس اُٻٿ ايندي هئي، جيئن مون کي به پنهنجي ڌرمي رسمن کان ’درڙي‘ ايندي آهي. هن جو عقيدو سترهين صدي جي يهودي مفڪر اسپنوزا (Spinoza) جي عقيدي جهڙو هو، جنهن کي يهودين سندس اعتراض جوڳي سوچ سبب ٿالهيون لاهي ڇڏيو هو. آئن اسٽائن کي پنهنجي نمرتا، فطرت پسندي (روسو جيان) حيرت ۽ عجب جي اظهار ۽ ڪائنات سان هم آهنگي ۽ يڪسوئي واري متي ۾ وشواس ڪارڻ دنيا جي مهان صوفي، ويدانتين ۾ سندس شمار ڪجي ته وڌاءُ ڪين ٿيندو. پاڻ کي هميشه اسپنوزا جو پوئلڳ سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪندو هو، جنهن جي متي موجب سموري ڪائنات بذات خود ’خدا‘ هئي! جڏهن کانئس پڇيو ويو هو ته ”خدا ۾ سندس وشواس هيو يا نه؟“ ته وراڻي ڏيندي چيو هئائين ”مان اسپنوزا جي خدا ۾ ويساهه رکان ٿو، جيڪو ڪائنات جي سموري موجودات ۾’امر هم آهنگي‘ جي روپ ۾ پاڻ کي اظهاريندو رهي ٿو. ان خدا کي قطعي ڪين مڃيان ٿو، جيڪو انسان ذات جي ’قسمت ۽ ڪرمن‘ سان واڳيل آهي.“ ”خدا سوکيم ۽ نفيس آهي، ڪروڌي ۽ بدنيت ڪونهي.“
”آسمانن جي سونهن ۽ ڀڀڪي ڏانهن تڪيو،
۽ پرجهيو ته ’قدرت‘ جو سنمان ڪيئن ڪجي،
ستارا پنهنجي راهه تي نيوٽن جي قاعدن کان
ڪيڏا ته اُتاهان ڏيکارجن ٿا
ابدي ايڪانت جي لبادي ۾!“
مون اندر ڄائي ڄم کان موجود ارڏائپ، چريائپ جي حد تائين سماجي انصاف سان لڳاءُ ۽ ذميواري جو تيز تر احساس _ ۽ ان کي ساڀيا ڏيڻ خاطر’پهاڙ‘سان مٿو ٽڪرائڻ جي جنون مونکي هميشه، پنهنجي ڪڙم، ڪٽنب، دوستن _ ۽ برادري کان ڌڪي پري ڪري ڇڏيو آهي. مان پاڻ کي هميشه اڪيلو، ڇڙو ۽ اجنبي ياتري محسوس ڪندو رهان ٿو. پنهنجي ملڪ، گهر، پيارن ۽ يارن کان دلي طور ڪٽيل لغڙ جيان ڀٽڪندڙ آتما! ان سموري ڇڪتاڻ واري حالت ۾ مون ان ياترا جي ’مفاصلي ‘ ۽ ’اڪيلائپ‘ جي ضرورت بابت پنهنجي سهپ ۽ ساوَ کي هٿان ڪين وڃايو آهي، بلڪه عمر جي ’لهندڙ وير‘ جي باوجود ان ۾ واڌارو ٿيندو پيو وڃيم. اهڙي سڀاءَ ڌارڻ ڪري بعض اوقات الائجي ڪٿان، عجب خوبصورت، ’اسرارن ‘ جا دروازا به کليو وڃن ٿا. سچي، آفاقي فن، ادب جي اُپج ۽ اوسر دل مان ڦٽي نڪتل تازي، نازڪ ۽ پوتر جذبي وسيلي ٿي سگهي ٿي _ ذهن صرف ان کي پرکي واکاڻي ۽ ’ناردمني‘ جيان ڳوليندو رهي ٿو. ان صورت حال ۾ جسم ۽ جان ’من‘ جي آبشاري وهڪ آڏو ’لليپُوتين ‘ ڀاسندا آهن _ ۽ ذهن به پنهنجي ’ويچاري سگهه‘’منطقي ‘ ماڻ ۽ دليلي اڻ ريٽيندڙ شڪتي جي باوجود جسم ۽ جان جي قطار ۾ بيٺل ’ويچارو‘ نظر ايندو آهي.
منهنجي امڙ کي هر وقت اونو هوندو هو ته دنيا جي اهنجن کان مون کي بچائيندي رهي، ڇو جو مان سندس اڪيلو سڪيلڌو پٽ هئس، مون منجهه جادوگر واري طوطي جيان جان هوندي هيس، ليڪن سندس چالاڻي پڄاڻان زندگي جي گهري پيڙت غمن کان ڪوئي بچائي ڪين سگهيو! سندس لاڏاڻو ڄڻ مون کي ’ڇڙو ‘ ۽ ’هيکلو‘ ڪري ويو. انسان پنهنجي پاڙن کان سواءِ عجيب ۽ ويڳاڻي مخلوق بڻجيو وڃي ٿو. نند جويري، ڪيرت ٻاٻاڻي، ڊاڪٽر موتي لال جوتواڻي (جيڪو منهنجو سيڻ به هيو) وغيره کي اکين سان ساڳي حالت ۾ لڇندي پسيو اٿم، منهنجي پيءُ جو ڪريا ڪرم بلوچستان جي ڪڇي واري علائقي جي ڪنهن گمنام جڳهه تي ڪيو ويو، ڏاڏي جو ڪنهن ٻئي اڻ ڄاتل جاءِ تي، ڀيڻ جو ڪنهن ٽئين نامعلوم هنڌ تي ۽ امڙ جو سکر ۾ سنڌوءَ جي ڪنٺي تي، ان ڪري اهم ڳالهه اها ناهي ته ڪو ڪٿي آباد ٿئي ٿو، هڪ انسان طور بغير پاڙن جي ڪنهن هنڌ به آباد ٿي سگهجي ٿو، پر پاڙن جي اڻ هوند، غير موجودگي ۽ انهن لاءِ تاس، آڪنڍ ۽ تلاش نسلن تائين genes ۾، رت جي گردش اندر ديوتائن ۽ دئيتن جي ڏند ڪٿائي سمنڊ ولوڙ جهڙو پوين پساهن تائين مانڌاڻ مچائيندي رهي ٿي، ان ’ولوڙ ‘ کان فرار ناشدني!
آءُ پڻ لاٽونءَ جيئن ڦيراٽيون کائيندو، هنڌ هنڌ رلندو (بلوچستان، جيڪما باد، شڪارپور) ۽ ورهاڱي کان اٽڪل ٽي ورهيه اڳ ’بيو ڀيرو‘ هڪ ’اجنبي ‘ جيئن کينهونءَ وانگر بل کائيندو سکر سڳوري جي ڌرتيءَ تي اڇلايو ويس، اها حقيقت بي انتها ڏکوئيندڙ آهي. ساڳي طور منهنجا ٻار به دهلي، ڪراچي، ڪوئٽه اندر جيون گذارڻ تي مجبور آهن ۽ آءُ کين ڏسڻ لاءِ مستقل اوسيئڙي جي علامت جيان لڳندو آهيان. مون جهڙي آدرشي جيوَ لاءِ اها سوچ دل جي وڌيڪ اوڏو آهي ته جتي به هججي پر پنهنجي پيارن، يارن جي ويجهو ضرور هئڻ جڳائي ۽ اهڙيون آشائون هميشه اڻپوريون رهجي وڃن ٿيون. اگر اهي ‎ڦلدائڪ ثابت ٿين ته پوءِ ’اجنبيت ‘ جو احساس ڇو؟
منهنجي وجود جي گهراين اندر _ غربت جي تار تار لبادي هيٺان _ ساکرو جيون جي اوائلي زماني ۾ دنيا جي بي پناهه حسن کي گرفت ۾ وٺڻ لاءِ اجهل طوفاني لهرون اٿنديون رهنديون هيون، خاص طور ساکرو دنيا جي اجهل سرگرمي، سدا ڇلڪندڙ حرڪت ۽ هردم ’اُڀار‘ جي گرهڻ ۾ ورتل راڌا، ميرا جهڙو سانورو سلوڻو حسن بي چين ڪندو رهندو هو، هروقت ان سرمئي حسن کي تجسيم ڏيڻ، اظهارڻ جي تڙڦ سک سمهڻ ڪين ڏيندي هئم.
سنڌوءَ جي مترنم گجگوڙ اندر منهنجي امڙ جون مٺڙن ۽ سريلن سُرن ۾ ڳايل گيت ۽ لوليون به مليل هيون، جيڪي اڄ ڏينهن سوڌو ڪنن ۾ ٻُري رهيون آهن:
”آءُ گهر آءُ گهر ڪرشن مراري،
برج جي ٿي خلق توکي سنڀاري ساري. “
اڃا تائين آءُ سنڌوءَ جو ٻالڪپڻي ۾ پسيل ۽ شدت سان محسوس ڪيل اوج ۽ اسرار پنهنجي سموري وجود اندر اُڇلون ڏيندو پسيندو رهندو آهيان، بلڪ پسائڻ جي اجهل خواهش ۽ جتن به ڪندو رهان ٿو.
ان کان علاوهه سکر جي آس پاس ڦهليل ٽڪريون جن مٿان قبرون ۽ ولين جون مزارون ۽ مقبرا جوڙيل هوندا هئا _ ۽ ڪجهه اڃا موجود آهن، انهن جي اسرار ۽ محسوس ٿيندڙ شڪتي تي ويچاريندي اندر جي گهرائي ۾ اپار آنند ۽ خوشي محسوس ڪندو هئس _ ۽ اڃان سوڌو لاشعور جي ريکا تي اهو گهرو احساس عالم برزخ جي ڪنهن ’ڀوت ‘ جيان چهٽيل اٿم! اهي سونهري احساس مون کي فطرت جي مهان پارکن، پانڌيئڙن ۽ شيدائن روسو، ورڊس ورٿ، شاهه لطيف، ڪالرج، وان گووين (VanGoven) شيڪسپيئر، وليم بليڪ ۽ جڳ پرسڌ مصورن جون ڪانسٽيبل، گينس برو، ٽرنر، ڪلاڊي (Claude)، وان گاگ، روبينس (Rubens)، رافائيل، سانتي گئور گيئون (جنهن جي ڏات مان نامياري آرٽسٽ ’ٽيٽيئان‘ ساڃهه جون سرڪيون ڀريون هيون) وغيره جي ڏات ۾ نظر ايندا رهن ٿا. فطرت ذهانت بجاءِ ڪلپنا جي اُڏام کي وڌيڪ آئڙي ٿي. ذهن بجاءِ ’من‘ جي وڌيڪ اوڏو آهي، فطرت جي بي ساخته رنگيني ۽ چٽسالي اظهار جو اهڙو من موهت وسيلو آهي، جيڪو انساني سڀاءُ ۽ ڪائنات جي بي ڪنار وسعت کي هڪ وڻندڙ ۽ آنند _ دائڪ سنجوڳ ۾ يڪجا ڪريو ڇڏي ٿو۽ جنهن ذريعي ان جي سربسته ڳُجهه ۽ اسرار جو گيان حاصل ٿئي ٿو.
فطرت لاءِ سچي اُڪير ۽ پيار گونچ جيان انسان جي من ۾ ان وقت اُتپن ٿيو هو جڏهن اٺارهين صدي ۾ ’عقل ۽ دليل‘ جي چمڪ دمڪ واري حڪمراني پنهنجي اوج تي هوندي هئي. اهي سڀئي معتبر نانءُ پنهنجي زماني جا ترجمان هئا ۽ اعليٰ فني اسلوب ذريعي سنسار ۽ سرشتي جي اپار آنند، سواد ۽ چشڪي کي اظهارڻ ۾ ڪمال درجي تي پهچايو هئائون.
فطرت اندر اپار وشواس جو نڪتو، جيڪو جرمني جي جارحانه انداز کان الڳ ۽ فرانس جي فن اندر ’طنزيه حقيقت نگاري (مصوري)‘ جي برعڪس هيو،اهو انگلينڊ جي فطرت پرست فنڪارن ٽرنر، جون ڪانسٽيبل،گينسبرو جي فن اندر، خاص طور ڪانسٽيبل ۾، ’حليمائي‘ جي حد تائين اهم نڪتو ڄاتو وڃي ٿو ۽ شاعري اندر ورڊس ورٿ ان جو ترجمان آهي. ڪانسٽيبل مطابق فنڪار کي ”نقالي جي بيهودگي کان ونءُ وڃڻ جڳائي، سچ کان اهم ۽ مٿڀرو ڪنهن شئي کي ڪين سمجهي. “
ورڊس ورٿ چواڻي:
”ڪنهن هستي جو ’اُتم گيان‘
جيڪو ڪنهن به وستو کان گهڻو گهڻو ’ميلاپ ‘ ڏانهن نئين ٿو،
جنهن جو واسو هميشه لهندڙ سج جي روشني اندر هوندو آ،
يا مهان ساگر جي گهراين ۽ سدا گهلندڙ هوائن جي آغوش ۾،
يا آسمانن جي گهري نيراڻ ۾، يا انسانن جي وسيع ذهنن اندر،
ڪا ’حرڪت‘ يا ’اڻ ڄاتل شڪتي‘ جيڪا بار بار اڳتي وڌڻ جو اتساهه ڏياري ٿي،
سڀني سوچيندڙ جيوَن کي يا فڪر سان لبريز سڀني وستوئن کي،
جيڪا هنن جي سموري وجود ۾ آدجڳاد کان گردش ڪندي رهي ٿي!“
شاعر ۽ آرٽسٽ وليم بليڪ کي فنڪاراڻا حسيت (Sensitivity) ۽ هنر کان، ڪنهن حد تائين، وانجهيل ڄاتو وڃي ٿو ۽ نه وري هو ان ڏس ۾ ڪنهن ٻاهرين وستو، کي ڄاڻڻ چاهيندو هو، هن کي پنهنجا فني موضوعات صرف ۽ صرف شاعراڻا ’ڪلپنا‘ ذريعي ملندا هئا! هُو انهن کي پنهنجي احساس جي گيرائي ۽ گهرائي وسيلي _ جيڪو شهواني گهٽ ۽ دانشورانه وڌيڪ هيو _ ’سرجڻا ‘ (Creativity) جي عمل کي حقيقي روپ بخشڻ ۾ ڪامياب ٿيندو هو. هن جي ڀيٽ ۾ گينس برو جنهن جي ڪلپنا جي اُڏام ڊگهي ۽ گهري بلڪل ڪين هئي، سڌي ريت ’ٻاهرين وستو‘ کان پنهنجي ڪئنواس تي سرجڻا جي ’پالوٽ‘ ڪندي ڏيکاربو هو! هن سان هيءُ مقولو لاڳو ڪري سگهجي ٿو: ”جيڪو فنڪار ڪنهن دٻاءَ هيٺ رچنا ڪندو رهي ٿو، هن جي رچنا اَوَس مهانتا ماڻيندي آهي. “ هن ۾ فطري وهڪ ۽ جذبي جي شدت بي حساب هئي. هن اندر ’اندرين سوجهي‘ اُپج جو وسيلو بڻجندي ڏيکاربي هئي. پنهنجي ’جذبي ‘ کي ڀرپور شڪتي سان سدا ڪئنواس تي اوتيندو نظر ايندو هو. ان ’احساس ‘ جي تسلسل کيس امر بڻايو هو.
’اصل، نج فن‘ جي سڀني زمانن ’حقيقي صورتن‘ ۽ ’فني شڪلين‘ وچ ۾، چٽيءَ طور عليحدگي تي زور ڏنو آهي، ڇو جو اِهي سڀئي صورتون، سدا، ڪلپنا جي برعڪس عڪاسي ۾ ڏيکاربيون رهيون آهن. حقيقت ۾ غير ڪلپنائي سرجڻا جي نه ڪا نمائش ڪري سگهجي ٿي، نه ڪا ان اندر آتمتا ٿئي ٿي ۽ نه وري ان مان ڪو خاص اُتساهه حاصل ٿي سگهي ٿو. ڪلپنائي تخليق اندر ’فني قدر‘ زندگي جي ترجماني تي منحصر ٿين ٿا ۽ اُها (زندگي) چاهي شاعراڻا هجي يا مذهبي ۽ يا مفڪراڻا!
فطرت جي هڪ ٻئي عظيم مصور ٽرنر بابت جون رسڪن جي واکاڻ هماليا جون برف پوش بلنديون ڇهندي پسي سگهجي ٿي. ”ٽرنر فن جي سڀني اصولن کان مٿڀرو آهي، هو پنهنجي ذهن جي ميدانن تي ڊڪون پائيندو پسي سگهجي ٿو _ ۽ انهن اندر هر وستو جي آتما جو واسو آهي.“ شايد ئي ڪنهن فنڪار فطرت جو ايڏو گهرو اڀياس ڪيو هو، جيڏو ٽرنر. هو ان اندر، پيهي چڪو هو ۽ ان مان هر وقت اُن جي ’آتما ۽ سونهن‘ جهٽي ڪئنواس تي اوتيندو ڏيکاربو هيو! اها رچنا سندس ڪلپنا جي رنگيني ۽ روشني سان سدا ٻهه ٻهه ڪندي رهندي هئي.
فطرت جو مفهوم آهي ’ڏسجندڙ دنيا‘’سرشٽي‘پنهنجي سڀني رنگن، روپن ۽ رعناين ساڻ! فطرت جي ’ظاهري روپ‘ اندر اهو ’ڪجهه‘ شامل ڪرڻ مهان فنڪار جو اولين فرض بڻجي ٿو. ان ’ڪجهه‘ کي اڀياس، احساس چئي سگهجي ٿو _ ۽ اُهو ’ڪجهه ‘ فنڪار جي پنهنجي منفرد ذاتي ’تلاش‘ (Discovery) هوندي آهي.
جيتري قدر اها ’تلاش‘ اُتم ٿئي ٿي اوتري قدر اهو فن پارو هميشگي ماڻيندو رهندو. فطرت کي فنڪار جو ’اوائلي وسيلو‘ به چيو وڃي ٿو. ان اندر سمايل ڀانت ڀانت جي خوبين مان هو پنهنجو منفرد اسلوب تلاش ڪري جڳ کي جياري سگهڻ جو اهل بڻجيو وڃي ٿو.
جيڪو ڪجهه اسين پسون ٿا، ٽڪرا ٽڪرا ٿي ٽڙي غائب ٿيو وڃي ٿو! ليڪن فطرت آد جڳاد کان وٺي ساڳي امرتا ۾ ويڙهيل آهي. صرف ’فن‘ واحد وسيلو آهي جيڪو ان (فطرت) جي تسلسل سان موج وٺرائي ان کي سمورين تبديلين سميت چٽيندو، لفظن ۾ بيان ڪندو چٽائي سان پسائيندو رهي ٿو. اسان جي من ۾ ان جي پرٻل امرتا جو احساس جاڳائيندو رهي ٿو.
’هيڪڙائي‘ (Non_duality) ۽ ’انيڪ واد‘ (Duality) جي سوچ ٺوس حقيقت ڪونهي، اگر بالغ نظري ۽ غير جانبداري سان ڏٺو وڃي ته اهي به ’فطرت ‘ جي ڪک مان جنميا آهن، بنان ڪنهن ’مادي‘ بنياد جي! پر، اهي يا اهڙا ويچار ’فن‘ کي شاعري ۽ فلسفي جي مهان وصفن سان جوڙڻ جو ذريعو بڻجندا رهيا آهن.
مون ڀڳوان جي ذات ۾ ايمان يا وشواس آڻڻ کانسواءِ زندهه رهڻ چاهيو اٿم _ ان عمل ۽ سوچ ۾ سوڀارو به ٿيو آهيان، پر منهنجي ڏيکاوي ذات کان منهنجو ’ڪرم ڪانڊ‘ (انسان دوست، نيڪ عمل) ۾ جنبيل جيون گهڻو اتاهون ڀاسندو اٿم، جنهن اندر ’رچنا ‘ جي شڪتي اڃان ڇوليون هڻندي رهي ٿي ۽ ان اندر سنگيت جيان سُر اُڻيندو رهڻ جي ترشنا وڌندي محسوس ڪندو رهان ٿو. خواهش اٿم ته فن ۽ سرجڻا ۾ آنند، موج _ ۽ مستي هجي، جيڪا پُراثر، پُر فڪر هجي، جنهن جي چوگرد امرتا جو چمڪندڙ ۽ پوتر علامتي چڪرو (Halo) شعاع، تجلا ڏيندو رهي!
مون محسوس ڪيو آهي ته سچ کي فني انداز ۾ سنواري سينگاري اظهارڻ نهايت ڏکيو ۽ پيڙيندڙ عمل آهي، ان لاءِ ’عمريون‘ ۽ بي حساب ’ڀوڳڻائن‘ جو ساهس هجڻ جڳائي، ان ڏانوَ لاءِ هٿ جي ’ڪامل آزادي‘ بيحد ضروري آهي ۽ اها ان کي ممڪن بڻائي سگهڻ جو يقيني نسخو ڄاتي وڃي ٿي. مان اڪثر سپنن ۾ ’آدرشي حسن‘ جا منظر ۽ نادر فني شاهڪار پسيندو آهيان.
(گهڻواڳ جڏهن امرتا پريتم، دهلي ۾ بسيري دوران، اهڙيون ڳالهيون ٻڌائيندي هئم ته مونکي اچرج ۽ کل ايندي هئي ۽ انهن کي لغوسمجهندوهيس)، ليڪن، آهه _ جاڳرتا دوران اِهي الائجي ڪيڏانهن الوپ ٿيو وڃن ٿا؛ بلڪه اک کلندي ئي انهن جي ياد به ائين مٽجيو وڃي، جيئن ريگستاني واريءَ تان ’سنڌا ‘ مٽجيو ويندا آهن!
انهن سپنن ۾ اڪثر سلواڊور ڊالي، پال ڪِلي ۽ ارنيسٽ ميڪس جي سرجيل چترن، تصويرن ۽ نقاشي جا اڌڀت، ڊيڄاريندڙ، خوفائتا منظر، جهنم جي اڻ وسهندڙ بلائن، يا (Hades) ۾ رهندڙ بي جسمي، بي مهانڊي، سوتلي جهڙن سنهڙن سيپڪڙن وجودن جي ڀرمار هوندي آهي! ان سان گڏ عجيب طوفاني ندين، جنهن اندر پاڻيءَ بجاءِ ڪا ڪرڀ ڏياريندڙ پٽڙي شئي وهندي ڀاسندي آهي ۽ آسپاس جا منظرناما به ڄڻ ڊراڪولائي لڳندا آهن. ان کان علاوه ڪڏهن يوناني افروڊائٽ يا رومي وينس يا پاروتي، لڪشمي، سرسوتي جهڙيون حسين ديويون يا مينڪا، اندراني، شڪنتلا ۽ ميناڪشي جهڙيون سندر، سڊول، امرجوڀن ۾ ڄڻ گرنار وارو غلغلو مچائيندڙ اپسرائون پنهنجي ڀرپور ونگن وراڪن وڪڙن سان لباس، ۽ بي لباسي ۾ اينديون رهنديون آهن!
انڪري مون آڏو سپنن تي ٻڌل ويچارن ۽ صورتن کي ساڀيا ۾ چٽڻ، ۽ اظهارڻ هن قهري جڳ ۾ مشڪل ترين، بلڪه ناممڪن عمل آهي. امرتا پريتم انهن پوپٽن ۽ ڀنڀورين کي پڪڙي الائجي ڪيئن چٽيندي هئي، شايد سنديس آرٽسٽ محبوب مڙس امروز واهر ڪندو هيس؟ اها بي وسي ڪيڏي ته پيڙا ڏيندڙ آهي!
’جيون ڪٿا‘ (سرگذشت) بيان ڪرڻ ۾ جيڪو رس، سواد ۽ آنند ملندو آهي، اهڙو ٻي ڪنهن صنفي تخليخي اُپج ۾ ڪي قدر گهٽ ڀاسندو اٿم، ڇو جو ان صنف اندر ’وقت‘ ۽ ’مقام ‘ (Time & Space) جا سنڌا سولائي سان مٽائي سگهجن ٿا. ڊگهي ٽپي (Long jump) ذريعي حال کان ’ماضي‘ ماضي کان تاريخ جي گرفت ۾ نه ايندڙ ’قديم ماضي‘ ۾ اُتان سڌوئي اڻ ڄاتل ۽ بي مهانڊي ’مستقبل ‘ ۾ اچ وڃ جاري رکي سگهجي ٿي ۽ اهڙي طريقي ۽ عمل کي قطعي طور ’عيب‘ ڪين ڄاتو ويندو آهي. ان کان علاوه ان صنف ۾ ’اُتاهان ٽپا‘ (High jump) به ڏنا ويندا آهن، جن وسيلي آڪاش منڊل جون حدون اورانگهي اکٽ خلا ۾ موجود ترندڙ ڪائنات جي نت نين دنيائن جو سير سپاٽو، اڀياس ۽ ڪلپنائي مانڊاڻ جي آڻت ۽ اُڏاوت ڪندي رهجي ٿي.
منهنجي ٻالڪپڻ جا ٽي اهم ڪردار جن جو لاڳاپو راءِ بهادر ڪندن داس ڪيسواڻي (منهنجي ننڍپڻ جي پيارن موهيندڙ منڊيندڙ دوستن شيام، ڪُسم ۽ بيبي ڪيسواڻي جو ڏاڏو ۽ سکر جو برک وڪيل جنهن جو وڻندڙ خاڪو پير علي محمد راشدي ’اهي ڏينهن اهي شينهن‘ ۾ دلنشين پيرائي ۾ چٽيو هو) جي ننڍي ڀاءُ ۽ سکر، اتر سنڌ جي ناليواري ڪانگريسي ليڊر ۽ مشهور وڪيل ديوان هولا رام ڪيسواڻي سان آهي (سندس ٻه پٽ سنتوش ۽ جئرام منهنجا جُٽَ دوست هوندا هئا) جنهن جي ڪوئنس روڊ واري بهترين لائبريري، آفيس ۽ ڀڀڪيدار ڪشادي بنگلي نما گهر تي سن 1949ع ۾ شيخ اياز قبضو ڪري بنان اوڳرائي ڏيڻ جي ائين هضم ڪري ويو، ڄڻ ڪو اباڻو ترڪو هيس. ديوان هولا رام کيس پٽ ۽ ننڍي ڀاءُ جيان آجيان ڪري اجهو ۽ وڪالت جو ٺڪاڻو پيش ڪيو هو ۽ هن موٽ ۾ کيس تڙي هندوستان اُماڻيو، سندس پتورتا ڌرم پتني سُڳي ٻائي، کي پنهنجي ياداشتن (ڪٿي ته ڀڃبو ٿڪ مسافر) ۾ خوب لوئيو اٿائين! اهو سندس ڪوڙ بدوڙ ۽ احساس فراموشي جي انيڪ ’چترن‘ مان هڪ ڪرڀ ڏياريندڙ’مورت‘ آهي.
ڪي ماڻهو پنهنجي ظاهري سخت گير روئي، زبان جي تلخي ۽ ترشي سبب مٺا لڳندا آهن پر سندن من اُجرو، مهر ۽ ديا سان ٽمٽار هوندو آهي. ڊاڪٽر هيرانند ڪيسواڻي (روهڙي وارو) مٿي ڄاڻايل ٻن ڀائرن ۾ سڀ کان ننڍو ان انسان دوست قطار ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو، جن ’ڀوڳڻائن ‘ ورتل انسانن جي، سکر ۽ روهڙي ۾ بي لوث خدمت ڪئي هئي. سندس چهري تي سدائين ’نور ‘جو حلقو نظر ايندو هئم. سندس پاٻوهه ڀريل ڇڙٻون اڃا تائين ڪنن ۾ ٻرنديون رهن ٿيون.
ٻالڪپڻي ۾ بيمارين جي گهاڻي ۾ پيڙجندڙ زندگي کي نوبنائي، تندرستي، نکار ۽ سگهائي دادا ڊاڪٽر هيرانند ڪيسواڻي ۽ منهنجي امڙ جي دوائن، دعائن، پرگهور ۽ ٽهل جو نتيجو آهي، ٻي صورت ۾ آئون ڪڏهوڪو عدم ۾ الوپ ٿي وڃان ها، بنان ڪنهن نشاني، روشني جو ترورو ڇڏڻ جي!
انهن ٽن ڪردارن ۾ رامناٿ ڊي ايس پي (بعد ۾ ايس پي جو عهدو ماڻي رٽائرڊ ٿيو هو) جي شخصيت انساني ۽ انتظامي لحاظ کان ان دور جي (46_1945ع) جي سياسي اٿل پٿل، بدامني ۽ وڳوڙي حالتن اندر قطب مناري جيان ڳاٽ اوچو ڪندي ڏيکاربي هئي. جيئن کانئس گهڻو آڳاٽي زماني ۾ لارڊ آڪلنڊ ستي جي ڪڌي رسم ۽ پنڊارين جي انسان دشمن ڪاررواين کي سموري هندوستان اندر ٻنجو ڏئي پاڙ پٽي هئي، تيئن رامناٿ به پنهنجي ايامڪاري دوران اترائين لاڙ وارن علائقن (سکر، جيڪب آباد، نوابشاهه، حيدرآباد، ڪراچي وغيره) ۾ چورن، ڦورن ۽ ڌاڙيلن جي پاڙ پٽڻ ۾ پاڻ خوب ملهايو هو. هي بي ڊپو انسان ديوان هولارام ڪيسواڻي جو سيڻ هيو ۽ سندس وڏي ڌيءَ ’پوري‘ رامناٿ جي پٽ سومجيءَ سان پرڻيل هئي. سومجي چاليهن جي ڏهائي جي وچ ڌاري شڪارپور ۾ پوليس انسپيڪٽر هوندو هو. هي همراهه به پنهنجي فرض شناسي، سماجي زندگي ۽ پنگتي سڌارن ۾ گهڻو چاهه ۽ اُتساهه وٺندو ٻڌڻ ۾ ايندو هو. رامناٿ جي ٻئي پٽ ’ٻلديو‘ به پوليس کاتي ۾ انسپيڪٽر جي پد تي پنهنجي ذهانت، فرض جي ادائگي ۽ امن جي حالتن کي برقرار رکڻ ۾ خوب نالو ڪمايو. هيءَ همراهه جيڪب آباد جهڙي پوئتي پيل علائقي ۾ گهڻو وقت رهيو هو ۽ شهر کان ٻاهر ’فورس ‘ واري سنسان هنڌ جي پڇاڙي تي گهر هئس؛ ۽ سندس گهرواري منهنجي امڙ کي ماءُ جهڙو آدر ڏيندي هئي. ان زماني ۾ اسين جيڪب آباد ۾ رهندا هئاسون ۽ مان شڪارپور جي برهمچاريه آشرم ۾ پڙهندو هئس جنهن جي سکيا جو طريقو ۽ ڏِکُ شانتينڪيتن جهڙو هوندو هو. پر، ان زماني ۾ جيڪماباد ( ان دور جا ماڻهو ان شهر کي انهيءَ مترنم نانءُ سان ياد ڪندا هئا ۽ چوندا ها: ”جيڪما باد، درڪناري آب، آباد شد“) پنهنجي سونهن، سوڀيا ۽ سڳنڌ ۾ سکر، شڪارپور، لاڙڪاڻي ۽ حيدرآباد کان ڪنهن حالت ۾ به پوئتي ڪين هئي.
هندوناري شالا (جيڪب آباد ۾ ڇوڪرين جو اسڪول) جيڪو وئشنو ڀڳوان جي دنَ مان نڪتل پدم جي گل جيان شهر جي وچ تي ۽ واهه جي ڪنٺي تي ائين ٽڙيل هئي، جيئن وينس، شهر اندر اتان جو مشهور ميوزيم ’ليپونياتي‘ ۽ ’استان واني‘ (Stendhal) دور (اٺارهين_اوڻويهين صدي) ۾ پاڻي ڪناري آباد جل پري جيان دنيا آڏو ٻهه ٻهه ڪندو ڏيکاربو هو. ان ناري شالا اندر گرم علائقي ۾ رهڻ سبب تازي هير کي وقت کان اڳ اُسرندڙ ۽ سامائيندڙ سکيا ڏيندڙ خوبرو نسواني عملي ۽ شبابي خوشبو ۾ رتل شاگردياڻين جي وجود ۾ گهرائي سان، ڇوهُه سانُ گهُلندي ڏٺو هئم. اهو ڏِکُ ۽ ان مان ڦٽل احساس دل ۽ دماغ لاءِ تازگي ۽ توانائي جي ٽانڪ جيان ڀاسيو هئم. ان جي لافاني ڇاپ اڄ ڏينهن سوڌو روح تي چٽيل آهي، جنهن کي محسوس ڪري ڪو افسوس يا پاپ جو احساس ڪين ٿيندو اٿم، بلڪه ماضي جي اهم ميراث جيان ان جو نگهبان آهيان!
مٿئين ’ميراث‘’پاپ _ پڃ‘ يا گناهه ۽ ثواب جي فلسفي تي ويچاريندي تاريخ جي دور کان گهڻي آڳاٽي ۽ قديم ترين يونان جي ديوتائن جا عڪس ذهن تي اُڀرندا ڏيکارجن ٿا، جن اندر زناڪاري جو عمل اوج تي رسيل هو! ان کي اڄوڪي اخلاقي ماڻ موجب پاپ قرار ڏجي ته وڌاءُ ڪين ٿيندو. يوناني ديوتا جوپيٽر مختلف ۽ اچرج ۾ وجهندڙ روپ جهڙوڪ ڍڳو، سونهري وسڪارو، شعلو، ڌنار وغيره اختيار ڪري ’يوروپا ‘ ڊنائي (Danae)، ’ايجينا ‘ (Aegina) فن جي ديوين (Muses) جي ماءُ ’ميمو سائين‘ (Mnemosyne) سان صحبت اختيار ڪئي هئي. ان کان علاوه نيپچُون ديوتا ڊالفن، گهوڙو ۽ سوئر جي شڪل اختيار ڪري ڪيترين ئي دوشيزائن جو ست لٽيو هو! سوريه ديوتا به اهڙي قسم جا انيڪ ڪارناما انجام ڏنا هئا ۽ اپولو به پنهنجو مٽ پاڻ هو.
هندو ديوتائي سٿ ۾ به اهڙا ’گناهه گار‘ ڪئي ڌڄاڌاري ديوتا نظر اچن ٿا! انهن ۾ اِندر، ورهسپتي، وئشنو، برهما وغيره اهم نانءُ آهن. انسان انهن جي وصفن جو حامل آهي يا اُهي انسان جي وصفن جا؟
ان ئي هنگاهه خيز دور ۾ جيڪب آباد، شڪارپور، سکر، نوابشاهه _ ۽ ڪراچي سان منهنجي موتي جي لڙين جهڙي ’يادن‘ جي رنگ برنگي تصوير ٺهندي، جڙندي ۽ ور ور ’رچنا ‘جي دور مان اُڀرندي، اُسرندي رهي هئي. ان تصوير جي صورتن ۾ ديوان هولا رام ڪيسواڻي جون ٻه ڌيئر ’پئين ‘ ۽ ’موهني ‘ به پنهنجي شبابي آب ۽ تاب سان ساهه کڻنديون پاڻ پسائينديون رهيون. موهني پنهنجي سانوري سلوڻي رنگت ۽ يوناني فگر ۽ تيز جاذب ۽ جادو ڀريل مهانڊن سان مرلي منوهر جو ’راڌا‘ روپ ڀاسندي هئي. مرلي جي ڌن بجاءِ سندس ڳلي مان نڪتل آواز ۾ دائودي مٺاس ۽ سرسوتي جو ڄڻ سڌ ٻڌ ڀلائيندڙ سوم_ رسي ’سنگم ‘ ڪڏهن جهرڻي جي تيز ڌارائن جيئن ۽ ڪڏهن هلڪي مڌهم مهراڻي موجن وانگر سدا رس گهوليندو رهندو هو! هوءَ نه صرف آريفيئس“ (Orefius) وانگر ساز ۽ آواز جي ٻهڳڻي ديوي هئي، بلڪه پريم جي جادوئي پالوٽ ۾ به ’ائفروڊائٽ‘ کان گهٽ ڪين هئي.
رشيد ڀٽي، حفيظ شيخ، مونس، اياز، تنويرعباسي، آغا سليم ۽ منهنجي گڏيل دوست راڳ روپ، موج مستي جي زنده مجسمي، آغا رحمت الله دراني جنهن کي سڀئي پيار مان ’آغلو ‘ سڏيندا هئاسون _ ۽ پيشي جي لحاظ کان هو ڊسٽرڪٽ جيل سکر جو سپرنٽينڊنٽ هوندو هو پر فارسي سنڌي شاعري جي گائڪي، ڪلاسيڪي سنگيت جي فهم ۽ ادائگي ۽ شناس ۾ يڪتا _ ۽ اهو به ڏيڍ ٽنگي هئڻ جي باوجود! انگڻ ونگڻ رستن تي هلڻ جو لاجواب فنڪار ۽ مخلص دوست به هيو، گهڻي ۽ پر اسرار کوج کانپوءِ ٻڌايو هئاسين ته روميو وانگر پنهنجي پريميڪا موهني ڪيسواڻي سان، اسرٽاڻي، ميلاپ کانپوءِ (ملڪ جي ورهاڱي کان اڳ) سنديس ڪوئنس روڊ واري جاءِ جي دري مٿان ڀت ٽپندي پير ترڪي ويو هئس _ ۽ روميو جيوليٽ جي عشق ۾ جيون گنوايو هو ۽ آغلو سُر جي ديوي مٿان ٽنگ جو ٻليدان ڏئي سرخرو ٿيو هو.
جڏهن سن 96_1995ع ڌاري دهلي وڃڻ ٿيو هئم، تڏهن موهني کي هڪوار ڏسڻ ۽ ملڻ جي شديد ڇڪ پيدا ٿي، ڇو جو ملڪ جي ورهاڱي کان هڪدم پوءِ سن 49_1948ع ۾ هوءَ هندوستان هلي وئي هئي، مون کي اِها ڇڪ سنديس سُر، ساز، آواز ۽ من موهن مورت کي ساريندي پيدا ٿي هئي، جيڪا منهنجي ياد ۽ وجود ۾ هردم ٻُرندي ۽ لياڪا پائي رچنا جي ڏس ۾ پريرڻا ڏيندي رهندي هئي _ ساکرو ڏهاڙن ۾ ساز جي مڌر ڌن تي سندس دائودي لحن ۾ ڳائل قوالي؛” آہیں نہ بھریں شکوہ نہ کیا کچھ بھی نہ زباں سے کام لیا “
اڃا سوڌو وجود جي سرگمي تارن تي گونجندي رهندي اٿم. باقي سندس بدن جي ’وينسي گداز‘ جي ڄاڻ آغلو کي هئي، جنهن اڌ ٽنگ ديوي جي ڀيٽا ۾ ارپي سموري ڄمار، ڏيون لنگڙي جيان فخر سان ڏيڍ ٽنگ تي ٽلندو رهيو هو.
دهلي ۾ سندس تلاش دوران لڇمڻ ڀاٽيه سان ملاقات ٿي هئي، جنهن ٺهه پهه وراڻيو هو ته هندوستان اچڻ بعد موهنيءَ، ٽيڪسي ڊرائيور، فلم واري چنچل،البيلي سنڌي ايڪٽريس ۽ ڊانسر شيلا راماڻي جئين فلم انڊسٽري ۾ شامل ٿي پاڻ موکيو هو ۽ گهڻو پوءِ هڪ سک صنعتڪار سان شادي ڪئي هئائين _ ۽ ٿورڙو عرصو اڳ هميشه لاءِ عدم جي راهه وٺي رمندي رهي ۽ سندس ڀائر (منهنجا ننڍپڻ جا دوست) شايد آمريڪا ۾ Settled ٿي ويا هئا.
هڪ دل ڀڄائيندڙ مقولو ياد پيو اچيم؛ ”ديوتائون نيڪ، سهڻن ۽ امرتا جي جوڀن ۾ لپٽيل آتمائن کي ڌرتي جي سيني تي گهڻو وقت برداشت ڪين ڪري سگهندا آهن.“
عمر جي لهندڙ لهر ۾ اهڙيون غمناڪ خبرون ٻڌي نه صرف گهٽجندڙ عمر جو احساس تيز تر ٿيو وڃي ٿو پر ’وقت ‘ جي پشاچي صورت وڌيڪ چٽي ڏيکارجندي لڳي ٿي _ ۽ هڪ خاص قسم جي روحاني ۽ دانشورانا ٿڪ جو احساس پڻ وڌندو رهي ٿو.
هڪ ڀيري آغلو ٻارن جيان ماڻو ڪندي ’شِوَ _ پاروتي‘ جي مندر ۾ ويهي هنن جي مورتين آڏو ’سوم _ رس‘ جون سرڪيون ڀري پاڻ کي ’پوتر ‘ڪرڻ جي عجب خواهش ظاهر ڪئي هئي. اسان سڀني دوستن جي ان اَجائي خواهش کان باز رکڻ جي باوجود هو پنهنجي پٺاڻڪي ضد تي قائم رهيو، ۽ ڌرم مان ’ديوتائن‘ بلڪه خود ’ شِوَ‘ جا اهڙي هلت وارا ڪئي مثال ڏئي ديوداسين سان موج مستي جون ڳالهيون ٻڌائي سڀني کي قائل ڪيائين. کيس رشيد، تنوير، اياز کي پنهنجي گهر اندر ’شو مندر‘ وٺي وڃڻو پيو. جتي چُڪڙيءَ جي تک ۾ هن ڏيڍ ٽنگي انسان شو جي مورتي ۽ مجسمي سامهون سنديس سنمان ۾ سندس ئي ’رسيا ‘ ناچ نچندي ۽ سريلي آواز ۾،
” کون گلی بھیو شیام ، بتاری سکھی
کون گلی بھیو شیام
ان بعد کرشن گوپی ي جي رنگ ۾ رچجي،
” موہے پنگھٹ پے نندلال چھیڑ گیو رے “
کنکر ماری مٹکی پھوڑی ، موری انگیا کا کرشن بند توڑ گیو رے،
موہے پنگھٹ پے
۽ ان بعد
”پیا ملن کی آس جوں جوں بڑہت ہے سگرو جوبھن وا “
ڪلاسيڪي طرز ۾ سُر سان ڳائي سڀني کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو هو. ان مان اها ڄاڻ به پئي ته کيس نه صرف ڪلاسيڪي نرت جو گيان هو پر، هڪ سٺو سيبائتو ۽ ماهر ناچو به هيو. پنجاهه واري ڏهاڪي جي آخري ورهين ۽ سٺ واري ڏهاڪي جي شروعاتي سالن اندر آغلو سان گهاريل ’مجلسون‘ جنسي سون ورنيون هونديون هيون، انهن کي ياد ڪندي بادليئر، رامبو ۽ ورلين جون محفلون يا جارج سئنڊ، شوپن، فلابيئر، وڪٽرهيوگو، موپسان وغيره جو مجلسي دور، ذهن جي سطح تي اڀري ايندو اٿم. وقت جي الڳ الڳ وهڪرن تي وهندڙ اهي سڀئي زمانا صرف موج مستي ۾ غلطان ڪين هوندا هئا، بلڪه پنهنجي انمول ’رچنائن‘ جي اظهار ۽ تخليقي اُپج، ادب، شاعري، سنگيت، چترڪاري وغيره ۾ به انهن ٻهڳڻين هستين ذريعي دنيا آڏو شاهڪار پيش ڪيا هئائون. ڀونور ڀري آڪاس، گناهه جا گل، ليليٰ، ناٽرڊم جو گڪو، مادام بواري وغيره ان مردم خيز يگ جا چند ڄاڻائڻ جوڳا فن پارا آهن.
آغلو جو سمورو جيون ۽ فلسفو زيب النساءَ جي زندهه جاويد شعر”لب جو، سبزہ زار ، شراب و رو روئے نگار “ جي پرڪرما (طواف) ڏيندي گذريو هو _ زندگي جي آخري هڏڪي به، مينا ڪماري ۽ مجاز لکنوي جيئن شراب جي چُسڪي وٺندي ڏني هئائين! اها ذهني صدمو رسائيندڙ خبر سن 1965ع ۾ سينٽرل جيل ۾ پيم، جڏهن اياز، سوڀي گيانچنداڻي، پروفيسر جهامنداس ڀاٽيا _ ۽ سکر ميونسپالٽي واري ديوان هولارام سان DPR هيٺ نظربندي جي ’ترم ياترا‘ ڀوڳي رهيا هئاسون.
گذريل صدي جي سن پنجاهه ۽ سٺ جي ڏهاڪن واري ’ساکرو ‘ دانشورانا ۽ ڪنهن حد تائين سياسي زندگي تي لڳل ڇاپ جو اثر منهنجي ذهن جي ٽنهي حالتن _ شعوري، شعوري کان اڳ جي ۽ لاشعوري يا بي شعوري تي ڳوڙهو ويٺل آهي. ڪراچي، حيدرآباد جي ڀاڱا ڀاڱا ٿيل، ان سان مشابهت رکندڙ زندگي جي ڀيٽ ۾ سکر ۾ گذاريل ’حيات ‘ هڪ وحدت ۾ پوئل ڀاسندي اٿم، ڇو جو ماضيءَ جو سکر ٻهراڙي ۽ شهري جيوت جو نيارو ۽ پيارو سنگم هوندو هو، جيئن ’ديو پرياگ‘ وٽ ڀاڳير ٿي ۽ الکندا يڪجا ٿي ڪري گنگا بڻجيو وڃن! ۽ مٿي ڄاڻايل شهر صرف شهري زندگي جي ڏيکاوي، اڻت جا نمونا هوندا هئا! سچ، خلوص ۽ پنهنجائپ کان وانجهيل! ان اندر گهاريل _ انهن گهڙين وارو جيون _ هڪ ’بدن ‘ جي بناوت جيان هيو، مائيڪل ائنجيلو جي هڪ ئي پٿرائين بلاڪ مان تراشيل موسيٰ جي مجسمي جيان، اعليَ، سونهن ڀريو ۽ دائمي قدرن جو ڏِکُ!
سکر جي اها ’وجودي‘ گهڙي نهايت سادي ليڪن پروقار هئي، جنهن ۾ ’اسان جي سوچ‘ رکندڙ سڀ ساٿي ڄڻ هڪ ئي ڪٽنب جا فرد ڀاسندا هئاسون. اياز، رزاق راز، مرغوب بخاري، تنوير، مولائي شيدائي، رشيد، عثماني، نڪهت، مظهر، ممتاز، شمسي، فصاحت، ڌڻي بخش شاهه، مسعود عظيم، فتاح، حفيظ، حميدي، اعزاز ۽ ٻيا اڪيچار دوست.
اسان جي ننڍي اُپکنڊ ۾ ’عمل ‘ جا سورما، ڏاها گهٽ پيدا ٿيا آهن. پراچين يگ کان هيل تائين گهڻو ڪري، تياڳ، سنياس، تارڪ الدنيا ۽ وائراڳ جا هيرو پيدا ٿيندا رهيا آهن. مهاوير، گوتم ٻڌ، شنڪر آچاريه، وڏا وڏا رشي مني، پنٿن، متن جا باني وغيره، سمورو برهمڻي فلسفو، گوتمي، مهاويري متو ۽ فڪر بلڪ عيسائي مت جو به گهڻو غالب ڀاڳ ان ناڪاري فلسفي سان جهنجهيل پسي سگهجي ٿو. عمل جو عنصر يهودي مت، زردشتي فڪر ۽ ڪنهن حد تائين ڪنفيوشسي ۽ لائوتزي ڏاهپ ۾ پرجهي سگهجي ٿو. اسلام به ناڪاري هاڪاري جو مرڪب آهي. ’چارواڪ ‘ ۽ مغربي فلسفي اندر ’عمل جا هيرو‘ چٽائي سان پسي سگهجن ٿا.
انسان ذات اندر ’آدرشوادي ‘ بڻجڻ جو ٿورڙو حصو ’عمل ‘ ۾ پڌرو ٿئي ٿو، باقي ڪنهن اڻ ڏٺل ’روپ ‘ ۽ ’وقت‘ تي پڌري ٿيڻ جو منتظر رهي ٿو. مٿي ڄاڻايل ’ناڪاري‘ فلسفا جيڪي دنيا کي ’رڃ‘ ۽ زندگي کي ’فنا‘ جي روپ ۾ سينگاري پيش ڪندا رهيا آهن، انهن جو ’عمل‘ لاءِ ’انتظار ‘ اڻ کٽ ڀاسي ٿو، ڇو جو بقول سندن عمل کان ڪٽيل ڌار ٿيل ’ آدرشواد‘ موجب ڪل يگ کان پوءِ ’خاتمو ۽ عدم‘ اچڻو آهي! البته سندن انداز، اسلوب، ٻولي ۽ فڪر جي ڪلپنا ۾ ويڙهيل اُڏام بي مثل، سونهن ڀري ۽ عقل چرخ ڪندڙ، دل جي وڌيڪ اوڏو پئي رهندي آئي آهي.
دل جي اوڏو رهي جيئندڙ انسان جيڪو ’ڀوڳڻائن ‘ ۾ ورتل يا گهيريل آهي، هن کي جڳائي ته صرف تقرير تي ڀاڙي ڪين ويهي، پر پنهنجي پورڻ پرٻلتا سان ڪوشش ڪندو رهي ته جيئن بري وقت ۾ روحاني قوت، قوت ارادي ۽ جرئت ذريعي سندس اصل شخصيت ۽ جوهر ’آدرشواد ‘ جي سرڪڻي کان آزاد ٿي ڪري پاڻ کي پوريءَ طور نروار ڪري ’ڀوڳڻائن ‘ کي پڄاڻي تي پهچائي، ائين ڪک پن ڪري ڇڏي، جيئن ڌرتي جي سطح تي ڏيکارجندڙ پاڻي جي ڀيٽ ۾ ان جي اونهاين ۾ موجود لڪل چشما گهڻا گهرا ۽ اُٿاهه ٿين ٿا _ ۽ سطح تي بيٺل پاڻي تڇ ڀاسندو آهي.
تاريخ ۽ فڪري ڌارائن جي موضوعن تي ويچاريندي هڪ اندر حقيقت پسندي جو لاڙو نظر آيم ، ۽ ٻيئي جي گهرائي ۾ ڪلپنا جي اپار سگهه ساگر جيان موجزن ڏٺم _ اگر اهي مخالف ۽ متضاد شڪتيون خوشگوار، هم آهنگ ’ايڪتا ‘ ۾ پنهنجي پنهنجي منفرد وجود کي قائم رکندي هڪٻئي سان ’يڪوجود‘ ٿي وڃن ته ان جهڙو سندر ڏِکُ شايد ئي ٻيو ڪو ٿي سگهي _ ان نڪتي راڌا _ ڪرشن، سيتا _ رام، روميو _ جيوليٽ، سسئي _ پنهون، مومل _ راڻي جي امر ياد کي تازو ڪري ڇڏيو آهي.
فڪر ذريعي ثابت ڪيل سچائي کي حقيقت وسيلي حاصل ڪيل سچائي سان ملائي ’نج ‘ سچائي ماڻي سگهجي ٿي. ذهني عمل ذريعي حاصل ڪيل گيان، باطن جي بي ڪنار ڄاڻ مان اتپن ٿئي ٿو، پر اهڙي ڄاڻ يا علم ’نج حقيقت‘ (تاريخ وغيره) منجهان حاصل ٿيل ڄاڻ کان گهڻو مٿانهون ۽ افضل ٿئي ٿو.
ٿَڪَ ۽ ذميواري جي بار منهنجي ’آتما کي هنچ بيڪ آف ناٽرڊم‘ جيان ڪٻو ڪري ڇڏيو آهي ۽ هينئر تن به ان طرف رڙهندو ڏيکاري ڏئي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن مان پاڻ کي پنهنجي وجود کان الڳ ٿلڳ ۽ اوپرو نظر ايندو آهيان، ائين ڀاسندو اٿم ڄڻ منهنجي زندگي جي اسٽيج تي گوئٽي جو فائوسٽ (Faust) ناٽڪ کيڏجي رهيو هجي.
منهنجي پنهنجي زندگي اندر ڪچڙي اوَستا کان وٺي ڀوڳڻا ڏک اُلڪو ۽ پيڙا ايڏي بيحساب رهي آهي، جيڪا اڃا تائين راڪاس جيان اجهل آهي! اگر مضبوط قوت ارادي ۽ اعصاب جو مالڪ نه هجان ها ته هيل تائين ٽٽي ڦٽي عدم جو دڳ وٺي چڪو هجان ها. ڪڏهن ڪڏهن سوچيندي، مهاتماگوتم ٻڌ جيان، ان نتيجي تي رسندو آهيان ته سمورو جڳ پراسراريت ۽ ڀوڳڻا جي ڪاراڻ ۾ ويڙهيل آهي، ۽ آئون انسان ذات جي ’روحاني بي حسي‘ جي يُڳَ ۾ کينهونءَ جيئن اڇلايو ويو آهيان! پر، ان ناڪاري سوچ جي دٻڻ منجهان زندگي لاءِ، ۽ دنيا واسطي منهنجي هاڪاري _ ڪلپنا جي رنگين ۽ نفيس پرڙن وسيلي اڏامندڙ سوچ ۽ فڪر مون کي ان انڌڪار مان ڇڪي ٻاهر ڪڍندا رهن ٿا، ۽ منهنجو مادي، اخلاقي ۽ روحاني سونهن ۽ سڳنڌ ۾ ڳوهيل زندگي لاءِ پيار، سنيهه ۽ سنمان وڌندو رهي ٿو.
اڄ جي بي ترس جڳ اندر فڪر ۽ سوچ لاءِ بي حد ڌڪار ڀريو پيو آهي، انڪري انسان ۽ دنيا لاءِ پيار ۽ ديا جي اُتم مقصد تي رسائي ڏکيري ٿيندي وڃي ٿي. صرف ’سوچ ‘ جي بنيادي عنصر کي ئي نظرانداز نه ڪيو پيو وڃي، بلڪه ان تي’ويساهه‘ به جهڪو ٿيندو ڏيکارجي پيو. نهايت نرلڄائي سان مذهبي، سماجي ۽ سياسي جماعتون ۽ ٽولا پنهنجا فيصلا ۽ لاڙا، ارهه زورائي سان فردن مٿان مڙهي کين روبوٽ جيان هلائڻ جي جتن ۽ اُدم ۾ جنبيل ڏسي سگهجن ٿا. فرد جي آزادي تي اهو راتاهو هن جڳ جو سڀ کان وڏو الميو آهي.
حالانڪه اڄ ڏينهن تائين سموري اچرجدائڪ انساني سڀيتڪ حاصلات: مادي خواهه اخلاقي خواهه روحاني ’فڪر جي آزادي‘ جي چمتڪار جي ڪک مان جنمي آهي. پر، انهن سمورن پختن ڪارڻن جي باوجود اڄوڪي انسان کي فڪر جي جوهر کان پالهو رکڻ جا ڪيئي ڇل ول تي ٻڌل گُر واپرايا پيا وڃن. اهوئي سبب آهي جو اڄوڪوماڻهو سنسي،ڀرم،جي ڌٻڻ ۾ ’فرار‘ جو دڳ وٺندو ڏيکارجي ٿو ۽ زوراور مذهبي، سياسي ۽ سماجي ’حاڪميت ‘ هيٺان لاڳيتو دٻجندو، هيسجندو ۽ ٻوساٽبو ’للي پوتين‘ جيئن گهٽجندو ڏيکارجي ٿو.
فڪر کان فرار کي هڪ قسم جي ذهني ڏيوالي پڻي سان ڀيٽي سگهجي ٿو. جڏهن’فرد‘ کي محسوس ٿئي ٿو ته کانئس ’سوچ شڪتي‘ ڦري وئي آهي ته اُتان سندس فراري ڪيفيت جي شروعات ٿئي ٿي جيڪا اڳتي هلي ڪري تهذيب، ثقافت جي ڦهلاءُ ۽ واڌ لاءِ سخت هاڃيڪار ثابت ٿيندي.
سچ جي اڏاوت قطعي طور فراريت جي ڌٻڻ تي اڏي ڪين سگهبي. هي موجوده يگ، بدقسمتي سان فرار سان ٽمٽار نظر اچي ٿو، ۽ اسين ڪُپت، ڪوڙ جي مهاڄار ۾ جي رهيا آهيون. سچ جو سلو صرف ۽ صرف ’فڪر جي آزادي‘ مان ئي ڦٽي سگهي ٿو _ ڪوڙ ۽ فرار جي ٻُوسٽ سان قطعي ڪين! اڄوڪي نسل ۾ خلوص ۽ سڪ جي سخت اڻاٺ آهي، فڪر تي گهٽيندڙ پابندي ان جو وڏو ڪارڻ آهي، ان ڪري اسان جي اها نسل سچ سان سنگت رکي ئي ڪو نه ٿي. هن يگ جي سڀ کان پيريندڙ ڀوڳڻا اهائي آهي.
زندگي ۽ انسان ذات سان چاهه ۽ سنمان، عزت جي جذبي، احساس ۽ عمل وسيلي چوڏس ڦهليل ان اوندهه کي دور ڪري سگهجي ٿو. اسان جي سوچ جو اهو بنيادي نڪتو هئڻ جڳائي. اهڙي ئي سوچ ٽين صدي ق.م ۾ يوناني فيلسوف زينو (Zeno) جي اخلاقي فڪر ۽ ڪنهن حد تائين ڇهين صدي ق. م جي ٻوڌي فلسفي اندر به پسي سگهجي ٿي _ انهن بعد اوڻويهين _ ويهين صدي جي انسان دوست فيلسوف البرٽ شويٽزر جي فڪر ۾ به ان کي جهلڪندو محسوس ڪري سگهجي ٿو. ان اندرسونهن،سچائي،انسانيت، ڀرپور انداز ۾ ٻهڪندي سڳنڌ وٺائيندي نظر اچي ٿي. ان اندر خلوص بي ڪنار آهي. اها باطن ۾ ٽٻي هڻائي انسان کي دنيا مان روحاني رشتي ذريعي ڳنڍي ٿي.
بنيادي طوراهو فلسفو فطرت سان ’هم آهنگ‘ ٿيندو ڏيکارجي ٿو _ روسو به ساڳي حقيقت ڏانهن اشارو ڪندو ڏسجي ٿو. اهي سڀئي مفڪر ڄڻ تصوف، ويدانت جي رسدار چپڙن کي ’مٺيون‘ ڏيندا ڏيکارجن ٿا.
چيني ڏاهي انسان ’لائوتزي‘ (ڇهين صدي ق.م) پنهنجي اخلاقي نظام ’تائوتي ڪنگ‘ اندر پڻ انسان کي سکيا ڏيندي ڄاڻايو آهي ته ”هُوسادگي سان سوچيندي پاڻ کي دنيا سان روحاني ناتي ذريعي جوڙي رکي _ ۽ اهڙي عمل ذريعي سنسار سان هم آهنگ ٿي وڃي.“
يوناني اخلاقي فلسفي (Stoicism) ۽ چيني فڪر ۾ بنيادي فرق اهو آهي ته پهريون ترقي يافته منطقي سوچ تي انحصار رکي ٿو، ۽ ٻيو غير منطقي باطني ساڃهه ۽ سرت تي ٻڌل آهي _ پر آهي بي مثل، شاندار ۽ ٻهڳڻو _ دل جي تارن ۾ ڄڻ سرگم پيدا ڪندڙ!
پر،ايڏي سونهن ۽ سڳنڌ جي باوجود اِهي ٻئي اعليٰ اخلاقيات تي بيٺل سوچ _ ڌارائون موجوده يگ جي عملي جدوجهد ۾ اسان جي ٻيڙي ڪناري ڀيڙو ڪرڻ ۾ اسمرٿ ڏيکارجن ٿيون. صرف ’آدرشي ويچار ڌارا‘_ ماديت جي سوچ کان پالهي ۽ خالي _ ڏورانهين ٽمڪندڙ تاري جيان ٿئي ٿي، صرف اکين کي راحت ڏيندڙ! انڪري لائوتزي، ڪنفيوشس، مينشس، مڀشس، ايپيڪٽيٽس، مارڪس آرليئنس جي پوپٽن جهڙن من ۾ ولوڙ ۽ ڪتڪتائي پيدا ڪندڙ خيالن جون اُڻتون عمل جي ميدان ۾ ذهن سان ساٿ ڏيڻ جوڳيون ڪونهن.
برهمڻي فلسفو، گوتمي اخلاقيات ۽ شوپنهاور جي قنوطي ڏاهپ ته مورڳو ’دنيا ۽ انسان‘ کي تياڳ جو وياکياڻ ڏئي ’فنا ۽ سنياس‘ جي عدم جي ارڙاهه اندر غرق ٿيڻ جي تلقين ڪندي ڏيکارجي ٿي، جنهن کي انتهائي آپگهاتي عمل سان تعبير ڪجي ته انياءُ ڪين ٿيندو.
صرف مشرقي اخلاقي فلسفي ۽ مغربي مادي فڪر جي هم آهنگ آميزش وسيلي ئي زندگي ۽ دنيا کي پر امن ۽ عزت، آسائش ۽ مان سان بسيرو بڻائڻ جو مقصد ماڻي سگهبو. جيئن ڏاهن پنهنجي آزمودي ۽ تجربي جي بنياد تي ’تبديلي‘ کي اڻٽر قرار ڏنو آهي _ ۽ مان به پنهنجي تڇ گيان مطابق ان راءِ کي ٽيڪو ڏيان ٿو. پر، اهو به چوندس ته ڪي آدرش اهڙا ٿين ٿا، جيڪي تبديلي جي ان ظاهري ’شيطاني اثر‘ کان محفوظ هوندا آهن. ’سچ، سونهن ۽ نيڪي‘ اِهي آدرشي ماڻ تبديل ٿيل حالتن اندر _ پاڻ ۾ اقداري گهٽتائي آڻڻ کان سواءِ _ پنهنجي ذات ۽ جوهر ۾ ’ٺهڪائڻ ‘ جي فطري اهليت رکندا آهن _ ۽ وڌيڪ وزندار بڻجيو وڃن ٿا. انهن آفاقي قدرن ۾ ’انساني شخصيت‘ کي به شامل ڪري سگهجي ٿو. ان جي غير موجودگي يا اڻلڀ هئڻ جي صورت ۾ تهذيب، ثقافت جي جوت اجهامي سگهي ٿي، انڪري ان جي آبياري ازحد ضروري قرار ڏني وئي آهي.
هڪ لڱا ڇهين صدي ق_م جي عظيم چيني مفڪر لائوتزي ’جنگ ۽ سوڀ‘ جي موضوع تي پنهنجا ويچار ڄاڻائيندي چيو هو ”هٿيار تباهي آڻڻ جا وسيلا ٿين ٿا، ان ڪري ڪنهن نيڪ ۽ صالح انسان کي قطعي ڪين سونهن، صرف اهو انسان جنهن کي ٻي ڪا واٽ نظر ڪين ٿي اچي، اهوئي انهن جو استعمال ڪري ٿو. امن ۽ شانتي قائم رکڻ سڀ کان اُتم مقصد آهي _ ان جي قائم رکڻ لاءِ ئي هو انهن (هٿيارن) جو استعمال ڪري سوڀ پرائي ٿو پر ان مان کيس ڪا خوشي ڪين ملي ٿي! پر اهڙو ماڻهو جنهن کي ان سوڀ تي خوشي جو احساس ٿئي ٿو، اُهو ائين ڀاسندو آهي ڄڻ ’عام ڪوس‘ مان مزو وٺندو هجي! جيڪو سپهه سالار جيت جي اُتسو ۾ شريڪ ٿي ان کي زينت بخشي ٿو، اُهو ائين لڳندو آهي ڄڻ ڪنهن ماتمي گڏجاڻي جي اڳواڻي ڪندو هجي. اهڙي ’انساني قتلام‘تي ڳوڙها ڳاڙي پنهنجي ديا ۽ همدردي جو بي باڪ اظهار ڪرڻ اعليٰ ظرف انسان جو بنيادي فرض هئڻ جڳائي؛انڪري جيڪو به سيناپتي جنگ ۾ سوڀارو ٿيو آهي ان کي جڳائي ته هو دل جي گهرائي سان ان ۾ يا اهڙي جذبي، احساس کي پڌرو ڪندي ڪين هٻڪي يا عار محسوس ڪري ته ڄڻ هُو ماتمي جلوس يا اُتسو اندر شموليت ڪندو هجي!“
جيئن ’ايڊرياٽڪ‘ جي سطح مٿان انيڪ جزيرن تي ٻڌل شهر ’وينس‘ ائين ڀاسندو آهي ڄڻ ان سمنڊ جي مٿاڇري تي، موج مستي ۾، ازل کان تڙڳند رهيو هجي. ان مناسبت سان کيس ’ايڊرياٽڪ جي راڻي‘ به چيو وڃي ٿو. اٽلي اندر هر سال علامتي طور، وينس ۽ ايڊرياٽڪ جي شادي جو جشن، وينس واسين پاران نهايت شان ۽ دٻدٻي سان ملهايو ويندو آهي.
سکر شهر اندر ساڌٻيلو به سنڌوءَ جي مٿاڇري تي اهميت ۾ ويڙهيل پنهنجي فطري سونهن، منڊيندڙ ڌڄا ۽ هڳاءَ سان ميرا جهڙي ڀڳتي ۽ چاهت سان ايامن کان مهراڻ جي هندوري نما موجن تي ترندو، لڏندو، ۽ نرت ڪندو محسوس ٿيندو آهي. ائين ڀاسندو اٿم ڄڻ سنڌوءَ سان سندس لانوان ازل کان لڌل اٿس. سنڌ واسي هر سال ميلي دوران سندس ’امر جوڀن‘ جو جشن ملهائيندي خوشي ۾ ڪين سمائبا آهن. ڪالهوڪي ساڌ ٻيلي جي ڪنڊ ڪڙڇ، ديوين ديوتائن جي مندرن اندر ۽ ٻاهران ۽ پيشاني نما سندس مرڪزي گهاٽ مٿان رنگ برنگي ٻرندڙ بتين جي روشن لاٽن جا سنڌوءَ مٿان ٽم ٽم ۽ جهلمل ڪندڙ ڏياٽين جهڙا روشن پاڇاوان پسي ائين محسوس ٿيندو هو ڄڻ نئين نويلي چندرمکي ڪنوار سورهان سينگار ڪري پنهنجي پريتم جي ڀاڪر ۾ سڌ ٻڌ ڀلائي، لحظه به لحظه سندس امرت ’رس‘ جون سرڪيون ڀريندي هجي!
سکر هميشه ’يادن‘ کي لاڳيتو ڪنهن جنات جيان منڊيندو رهندو آهي. ياد کي مان مٺاس ۾ پُر جادوگرڻي جيان ڀائيندو آهيان، جيڪا ڪنهن خانه بدوش جيان هيڏانهن هوڏانهن رولائيندي رهي ٿي، ڪڏهن اُفق جي اڇاڻ جو پوتر حسن پسائيندي رهي ٿي ۽ ڪڏهن قلم جي زور کان ٻاهر، ان جي سياهه تر سندرتا جي ڀول ڀليان ۾ ڀٽڪائيندي رهي ٿي. سکر يادن جي علامت بڻجي، هينئر، پاڙون پختيون ڪري هڪ قسم جو Obsession بڻجي ويو اٿم _ پر، ان کان ڀوءُ بلڪل ڪين ٿو ٿئي، بلڪه لفظن جي پڪڙ ۾ ڪين ايندڙ ’آنند ‘ محسوس ڪندو آهيان.
جيتوڻيڪ سکر جي آب و هوا معتدل ڪين هوندي هئي، تنهن هوندي به ان جي ڪنهن حد تائين وچتري ’وصف‘ اندر پاڻ کي جسماني، ذهني ۽ تخليقي طور رڄ _ مڙس محسوس ڪندو هئس ۽ ان کي يوناني تخليقي ۽ ڏات جي ديوين (Muses) جو سدا امر آستانو ڪري سمجهندو هيس. ليڪن هتڙي ڪوئٽا جي يخ بسته ۽ چيريندڙ سرد موسم ۾ ’ڄور‘ هجڻ جو احساس ٿيندو هئم، جيڪو اڄ ڏينهن تائين قائم آهي. خاص طور اهڙي عضوا شل ڪندڙ مند ۾ ڪنهن ’چڱي‘ ڪم تي من ۽ تن ڪين ورندو اٿم.
ان موسم ۾ اڪثر خوابن جي دنيا ۾ وڃائجي ويندو هئس، ۽ هڪ قسم جي وُجداني ڪيفيت ۾ سامهون اهڙا غير حقيقي ’الوهي‘ منظر ايندا رهندا هئا، جن کي اورچائي سان ۽ پيڙا جي حالت ۾ ’مادي روپ‘ ۾ اظهارڻ جا انيڪ جتن ڪندو رهيس پر، سوڀارو ڪڏهن ڪين ٿي سگهيس.
ڪڏهن ڪڏهن اهڙي سمئي ۾ بڪواس، لغو ۽ لايعني شاعري ٻڌڻ، پڙهڻ جا دورا پوندا هئا، جهڙوڪ ڪنهن انگريز شاعر جي رچنا؛
”وڃ، ۽ ڪرندڙ تارو پڪڙي ڏيکار،
ٽُوهه جي پاڙ مان ٻارڙو ڄڻائي ڏيکار،
ڀلا ٻڌاءِ، ماضي ۾ گم ٿيل وقت ڪٿي آهي؟
يا اِهو ٻڌاءِ ته شيطان جي پير کي ٻه ٽڪر ڪنهن ڪيو هو؟“
يا راجه مهدي علي خان موجب؛
”مجنوں کی بارہ مائیں تھیں ،
کچھ کالی اور کچھ بھوری تھیں،
کچھ بھینسیں اور کچھ گائیں تھیں،
مجنوں کی بارہ مائیں تھیں.“
یا
جائو جاکے جگنو سے سگریٹ سلگائو “
یا
ٹانگ وہ ٹانگ جس ٹانگ نے دل ٹانگ لیا
مانگ وہ مانگ جس مانگ نے دل مانگ لیا۔
وقتي طور ساڌ ٻيلي جو سرو هٿان ڇڏائجي ويو اٿم، ۽ اياز، سليم خواجو، شڪارپور ذهني اسڪرين تي يا ڪالهوڪي دور جي موهيندڙ فلمن (بليڪ اينڊ وائيٽ) پنا، زينت، لاجواب، انمول گهڙي ۽ رتن جيان اُڀري آيا آهن.
جيئن مهان موسيقار هيڊن (Hayden) مٿان وقت جي ڇپر ڇايا يا ٿڌيري، ۽ ’موت‘ جو پاڇو مهربان هيو، تيئن، ان جي ابتڙ، اياز انهن ٻنهي ڪيفيتن ۽ صورتن کان پالهو، وانجهيل رهيو هو _ اهو سندس زندگي جو وڏو الميو هو. موت سندس لاءِ ’سڪراتي ‘ ثابت ٿيو ۽ ’وقت‘ ٻوساٽيندڙ!
ليڪن ٻيئي جينئس جي ڀاڳ جي مشترڪه ڀوڳڻا ڀوڳيندا رهيا _ ۽ موت کانپوءِ امرتا جا ڀاڳي به رهيا.
اياز جي شاعري جيان سندس خط به موتين ۽ هيرن جيئن قيمتي ۽ چلڪڻا آهن _ انهن کي پڙهڻ بعد ائين محسوس ٿيندو آهي ڄڻ مصر جي رنگين، پر اسرار ۽ چٽيل احرامن ۾ لهي ويوهجي! انهن مان عجب، پروقار سونهن ۽ سڳنڌ ڇڻي ايندي هجي، مادام استائيل، وان گاگ، مادام سيوين (Sevigne)، جارج سئنڊ ۽ آسڪر وائلڊ جي امر ياد تازي ٿيندي ڀاسندي هجي!
اٽلي جي مشهور چترڪار سيمامبُو (Cimambu) جڏهن ميڊونا (Madonna) جو نادر، سهڻو چتر چٽيو هو ته فلورينس جا رهواسي ڪٽڪن ۾ ٻاهر نڪتا هئا ته جيئن ان جي هڪ جهلڪ پسي سگهن _ پر نهايت افسوس سان چوڻو پوي ٿو ته سنڌ جي هن مهان ڪوي جي ارٿي تي صرف ڳاڻ ڳڻيا ماڻهو موجود هئا. اٽلي ۽ سنڌ ڌرتي جي ’اُپتائتي‘ هجڻ ۾ ايڏي وٿي!
جواني ۾ حضرت دائود شينهن ۽ رڇ ٻنهي کي ماري سر خروئي ماڻي هئي، اياز به جواني ۾ ڪٽرپنٿي اديبن ۽ مدي خارج فارسي زبان دان دانشورن کي ماري مڃايو هو، ليڪن افسوس جو پيرسني ۾ مُلو بڻجي ويو ۽ نتيجو مٿي بيان ڪيو ويو آهي.
مشهور فليمش آرٽسٽ روبينس (Rubens) (سترهين صدي عيسوي) ۽ نامياري اسپيني چترڪار ’وللاز ڪوئي‘ جي عمرين وچ ۾ وڏي فرق جي باوجود سندن دوستي جو ناتو اٽوٽ ۽ خاص اسپيني مصور لاءِ فني اُپج، سکيا ۽ ڏات کي نکارڻ ۾ گهڻو ڦلدائڪ ثابت ٿيو هو. ساڳي طور هنن جي جيون تي ويچاريندي گذريل صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي کان اياز ۽ منهنجي وچ ۾ ’ادبي سنٻنڌ‘ مون لاءِ گهڻو لاڀدائڪ بڻيو هو. مٿين ٻن فنڪارن جي عمرين ۾ 22 ورهين جو فرق هيو ۽ اياز ۽ منهنجي ڄمار ۾ ٻارنهن سالن جو تفاوت هيو.
ان کان علاوه اياز سترهين صدي عيسوي جي هاڪاري آرٽسٽ ’وان ڊائڪ‘ (Van Dyck) جيان شهرت جو بي انتها ڪانکي، دولت جو حد درجي خواهشمند، سڀاءُ جو رکو _ ان ڪارڻ دنيا جي بدقسمت انسانن مان هڪ هيو؛ ليڪن ساڳئي وقت اهڙو جينئس به هو، جنهن کي پنهنجي فن سان بي انتها لڳاءُ به هو. اياز ساڳئي وقت پنهنجي فني ڏات سان نه صرف پاڻ ڏانهن ڇڪي ٿو بلڪه انهن کوجين کي حيران به ڪري ٿو، جيڪي ڪلپنائي اسرارن ۾ ٽٻي هڻڻ چاهين ٿا.
آدم جي هٿ ۾ ’صوف‘ (برائي ۽ حڪم عدولي جي علامت) جو هئڻ انسان ذات پاران خدا جي ذات جي پهرين حڪم عدولي ۽ بدي ليکي وڃي ٿي. ان عمل سان سنسار ۾ ’موت ‘ جو واسو جاري ٿيو ۽ انسان جي سمورين بدبختين ۽ زوال جي ابتدا به ان عمل سبب ڄاتي وڃي ٿي! پر مون کي سُڌِ آهي ته اياز هٿ ۾ ڪئي قسمن ۽ سر زمينن جا صوف ايندا رهيا؛ ۽ سندس گنڀير حڪم عدولي واري عمل سان ’سنسا ۽ انسان‘ کي ڪيڏو ۽ ڪيترو هاڃو رسيو؟
لاپرواهي، ۽ بي تابي سندس فنڪاراڻا سڀاءُ جا اٽل ۽ اٽوٽ اوَگڻ هوندا هئا؛ پر منجهس ’جذبي ‘ جي هڪ خاص قسم جي نرمي ۽ ملائمت به هوندي هئي. اِهو يقين سان نٿو چئي سگهان ته ان مان سندس دل اندر ڪنهن ’نرم گوشي‘ جي ثابتي ملي ٿي يا نه؟
سکر جي ڌرتي تي قدم رکڻ شرط اِن شهر جا جهونا جوڳي، رهواسي ۽ اُهي ماڻهو (جن کي ڪرائيدار چئجي ته اَسونهون ڪين لڳندو) جن کي ’عدم‘ ڏانهن اُسهي ڄمارون گذري ويون _ من موهن، مانوس، پيارا نانءُ _ جيڪي هن وقت ذهن جي پٽيءَ تي ڪوهيڙي ۾ وڪوڙيل ڏيکاربا آهن. سندن مصروف زندگين ۾ جل ترنگ جي سرن جهڙا وڄندڙ ٽهڪ، سندن مڌر آوازن جا پڙلاءُ، جهيڻي آواز ۾ ڪنين پوندا رهن ٿا! هنن سڀني جا رنگ نکريل، صورتون چٽيون (آنند پنجواڻي چواڻي بلي بلي)، صاف ۽ دلڪش هونديون هيون _ نڄاڻان مٽي ۽ پاڻي جي ڪهڙن ڇُوهن ۾ وڃائجي ويا!
اِهي پيارا يار تصور جي ڳلکڙن مان وجود جي ’بي انت‘ فضا اندر ٻاجهاري Spirits جيان ’جي‘ اٿندا، اُڀرندا ۽ سوکيم Images جيان ترندا تڙڳندا (Floating) ڏيکاربا آهن. اياز، مونس، عثماني، حفيظ، فصاحت، مرغوب، شمسي، ڌڻي بخش شاهه، ابن ايوب، علي بخش، اعزاز نظير، سعد اختر، اين ڪي جتوئي، قادر صديقي ۽ ٻيا ڪيئي انيڪ!
ساکرو ڌرتي تي رهندي جيستائين اهو چٽ ذهن تي رهندو آهي آئون وڌيڪ وچور لاءِ ماضي ۾ ٽٻيون هڻندو رهندو آهيان. پر، ڀاڳ جي برائي سببان ذهن جي ديد تان هر منظر تيزي سان ائين الوپ ٿيندو رهندو آهي، جيئن هي سڀئي يار ويڳاڻو ڪري الائجي ڪهڙي ڌٻڻ ۾ ڳڙڪائجي ويا؟
تازو ويجهڙي ماضي ۾ فصاحت جهڙي موتين سان جڙيل پياري ماڻهوءَ جي وئي پڄاڻان ڪهڙو ڀاڳوان سڀ کان اڳ ۾ سندس پيرو کڻي اُسهندو؟ نڪهت بريلوي، مظهر جميل، گلزار _ يا آئون؟
ياد آيو اٿم ته جڏهن بيٿووِن (Beethoven) سڪرات جي عالم ۾ شوبرٽ (Shubert) کي خالي نظرن، _ ۽ ڪڏهن کن پل لاءِ، شعوري چمڪ سان ڏسندو رهيو ته هُو (شوبرٽ) پاڻ جهلي ڪين سگهيو ۽ سڏڪن ۾ ڀرجي ڪمري کان ٻاهر نڪري ويو هو. هتي مون مٿان فصاحت جي اچانڪ موت جي خبر ساڳي ڪيفيت طاري ڪري ڇڏي هئي.
مان پاڻ کي گانڌي جي ان خيال سان ڪڏهن سهمت ڪري نه سگهيوآهيان ته ماڻهو هن ڌرتي تي سموري ڄمار موت سان مکاميلي لاءِ تياري ۾ گذاري ٿو ته جيئن لاڏاڻي کانپوءِ ’پرم آنند‘ جو مزو ماڻي سگهي! دل، ذهن ۽ عقل جي ڪيڏو نه ابتڙ سوچ آهي.
ويدڪ فڪر موجب آتما ساڳئي وقت ’موت‘ سان به تعبير ڪندي ٻڌائي وئي آهي ۽ کيس ’امرتا‘ جو درجو به بخشيو وڃي ٿو! اهو متضاد تصويري فڪر هضم ڪرڻ ڏکيو بلڪه ناممڪن ٿو ڀاسي. ٻئي طرف شاسترن موجب ’موت‘ تي ماتم يا غم جو اظهار ڪرڻ اَوديا يا اڻ ڄاڻائي _ يا جهالت جي دائري ۾ اچي ٿو! ڌرمي فلسفي جا اهي نڪتا حقيقي زندگي جي ’پاڇي ‘ برابر به نٿا ڀاسن، فصاحت جهڙي محبوب يار،مرغوب بخاري ۽ حفيظ جهڙن پيارن دوستن _ يا پنهنجي عظيم ۽ سڀ کان وڌ سنمان جوڳي امڙ، امان جي هميشه لاءِ جدائي، رحلت ۽ وڇوڙي کي سندين ’آتما ‘جي موت، اپارغم ۾ ويڙهيل وجود مان ڦٽندڙ نوحن کي اَوديا ۽ جهالت ڪيئن چئي سگهندس؟
آفاق جي تهن ۾ سمايل ياسيت جي ان فطري اظهار جي بي ساخته اُڇل کي ’اڻ ڄاڻائي‘ سان ڀيٽ ڪيئن برداشت ڪري سگهندس؟ بلڪه ڌرم جي انهن ’فڪري خزانن‘ کي پئسفڪ مها ساگر جي اونهاين ۾ غرقاب ڪرڻ کي وڌيڪ ترجيح ڏيڻ پسند ڪندس!
ڪڏهن ڪڏهن مون کي عام ۽ خاص کان مليل لاپرواهي، بي ڌياني _ ۽ پنهنجن کان پلئه پيل بي ادبي ۽ نِر آدر، ڀوڳڻا ۽ پيڙا جو شديد ۽ نهوڙيندڙ احساس ٿيندو اٿم _ ان وقت ڪنهن انتها کان بچڻ خاطر پاڻ کي فن ۽ ادب جي ’مقبري‘ اندر دفن ڪري ڇڏيندو آهيان.
گوئٽي جيان اهو چئي ”مان هميشه اُتمتا کي حاصل ڪرڻ جو جتن ڪيو آهي.“ منجهان ڪنهن قدر شانتي ۽ توانائي ملندي اٿم.
ادب يا فن جي تخليق صرف پنهنجي ذات جي آسودگي ۽ مزي لاءِ ڪين ٿئي ٿي، ان ذريعي انهن املهه انساني يا آسماني چڱاين جي اظهار کي حقيقي بڻائي سگهجي ٿو، جن سان ’ڪائنات ‘ فطرت ۽ انسان ’سڀيئي ‘ مالها جيان پوتل آهيون.
مڌر آوازن ۽ مٺن سرن جي دنيا بيٿووين (Beethoven) جيان، ويهين صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي کان سليم خواجا لاءِ بند ٿي چڪي آهي: ٻيئي ’ٻوڙاڻ ‘ جي ظلم جو شڪار ٿيا _ هڪ دنيا کي سريلا سُر، سينفنيون ڏيئي هميشه لاءِ ڏهاڳ ڏيئي هليو ويو، ۽ ٻيو پنهنجي ٻولي جو جادو جڳائيندو رهي ٿو. بيٿووين جيان هن يار کي ڪو به طوفان جهڪائي ڪين سگهيو! بيٿووين جي سونهري سنگيت واري اَپار سمنڊ جون موجون بي انت ۾ وڃي کٽن ٿيون _ ۽ سليم خوجي جون؟ خبر ڪين اٿم.
پر هن يار جي ياري ۽ ڏات تي ويچاريندي هڪ ٻيو نڪتو هيري ڪڻي جيئن اڳيان اچي بيٺو اٿم. ڪتاب انسان جي عقلي احساس جو مظهر آهي ۽ ڏيکاوي حقيقت جي خلاف انسان جو ’ آدرش ‘ به آهي. ڪائناتي ’گونگائپ‘ ۽ ’ٻوڙاڻ‘ جي خلاف سگهارو ’لفظ‘ ۽ ’ڪَنُ‘ آهي؛ آفاقي موت جي راڪاس آڏو امر زندگي جو سونهن ڀريو منظر ۽ انقلابي وشنو چڪر به آهي. (ان ڪري هن جهوني جوڳي وٽ ٻئي هٿيار ’ڪن‘ ۽ ’لفظ‘ پنهنجي پوري آب ۽ تاب سان هڪيا تڪيا حاضر آهن) اها به ڄاڻ هوندس ته سڀ کان اول پروميٿيئس سورڳ پوري مان وڏف جي ڪاني ذريعي، انسان ذات جي فلاح لاءِ ’اگن‘ آندي هئي ۽ پنهنجي ٻئي دور ۾ ان کي ’جوتي _ سروپ ‘ انسان لاءِ (جنهن ۾ هي جوڳي به آهي) ڪتاب ۾ اوتي ڇڏيو هو.
مون ڏٺو آهي ته سليم خوجو زندگي سان عورت جيان نڀائي ٿو. جيئن عورت جي خوبصورت وجود اندر مخمل جهڙو اڪن ڇڪن ڪندڙنرم گوشو ٿئي ٿو، ۽ ساڳئي وقت فولاد وانگر اڻ مڙ، ۽ هيري جهڙو سخت ڪٽيندڙ پهلو به رهي ٿو؛ پر ڏاهپ ٻنهي سان جڙيو رهڻ جي هدايت ڪندي رهي ٿي؛ ڇو جو ٻيئي هڪجهڙيون ۽ وجود لاءِ لازمي آهن .
شڪارپور اندر هر شئي دنيا کان نرالي لڳندي هئي. ماکي جي مک جي ڀون، ڀون جو انداز اڇوتو ڀاسندو هو. جڏهن گهوڙي، گڏهه جي ’ هڻڪار ‘ ۽ ’هينگ ‘ ۽ ڳئون جي ڳان، ڳان ٻڌبي هئي ته هر ماڻهو اهي آواز انوکي رنگ ۾ رتل ڀائيندو هو؛ جتي خاموشي ۾ به پنهنجا سُر ۽ نغما سمايل هوندا هئا! بلڪه پنهنجي ننڊاکڙي حالت ۾ ڏٺل سپنن ۾ شڪارپور جي لات لوندا ٻڌبا هئا! ۽ هينئر ورڊس ورٿ چواڻي:
”هاڻي ڄاتل صورتون الائجي ڪٿي آهن؟
هاڻي وڻندڙ وڻن جون شبيهون الائجي ڪٿي آهن؟
يا واهه ۽ آسمان، ساوڪ سان ٽمٽار ميدان الائجي ڪٿي آهن؟
صرف ڀوائتا ۽ ديون جهڙا قد بت، جن اندر زندگي وهاميل ڀاسي ٿي، جيڪي ’ انسانن ‘ جيان ڪون پيا ڀاسن، چرُندا پسي سگهجن ٿا!“
ساوڪ سان ڀريل ٻنين اندرهارين جا ڳايل لوڪ گيت جيڪي فطرت جي ڌنين سان سينگاريل ۽ زندگي بخش هوندا هئا. جيڪي پنهنجي مزاج ۽ روپ ۾ مڪمل ۽ الڳ الڳ هوندا هئا. جن جي مڌر آلاپ ۾ من جي تارن کي ڇهندڙ نرالوپڻ هوندو هو _ ۽ اجائي ٺاهه ٺوهه تياري ۽ ٺلهي جذباتيت کان عاري، بيگاري واهه جهڙي مڌر ۽ بي ساخته وهڪ جيان سيراب ڪندا رهندا هئا! اِهي سادا آلاپيل گيت، قديم ماضي جي ڪک مان جنميل ڀاسندا هئا ۽ هلڪڙائپ ۽ ظاهر داري کان وانجهيل! سنگيت جي هڪ نئين فضا، نئين يگ جي خوشخبري ڏيندڙ آلاپ!
ساڌٻيلو منهنجي ڪيمسٽري ۾ رت جيان رچيل ۽ گردش ڪندو رهي ٿو، جنهن جي ياد منهنجي روح جي خلوت ڪدي مان ڪڏهن جهڪي نه ٿيندي آهي. ان جا انيڪ سبب آهن. ان جزيري جو حوا جيان سنڌوندي جي ڪک ۾ جنم وٺڻ، جيڪا سنڌ ڌرتي جي، تاريخ جي دور کان اڳ، ان داتا ۽ اهڙي طرح شهه رڳ رهندي آئي آهي، جيئن نيل ندي مصر لاءِ ڄاتي وڃي ٿي. ان جي سونهن، منفرد حيثيت _ ۽ پوترتا، ان لاءِ، هر طبقي ۽ مذهب سان واڳيل ماڻهوءَ واسطي اڻ کٽ ڇڪ ۽ ڪشش پيدا پئي ڪئي آهي، جيڪا وقت جي ’چال‘ سان وڌندي رهي ٿي. اگر تاريخ جي آئيني ۾ ڏسجي ته انيڪ ٽڙيل پکڙيل صدين کان هند ۽ سنڌ جي ڪئي نام ڪٺين هستين ان جي تقدس جي هڳاءَ سان واسيل ڌرتي تي قدم رکي پاڻ کي وڏ ڀاڳي سمجهڻ ۾ قطعي عار محسوس ڪين ڪيو هو. سورهين صدي عيسوي ۾ هندستان جو مغل شهنشاهه همايون شيرشاهه سوريءَ هٿان شڪست کائي ان طلسماتي جزيري جي سڏ پنڌ تي ٻٻرلوءِ ڀرسان خيما کوڙي پناهه وٺندي ان جو واس ورتو هو. ان بعد مغل شهزادو ڪامران مرزا (همايون جو رٺل ڀاءُ) ان جزيري (ساڌ ٻيلي) جي پناهه ۽ امان ۾ اچي ان جي آسيس ورتي هئي، ۽ بکر جي حاڪم پنهنجي ڌيءَ کي ساڻس پرڻايو هو. ان بعد اوڻويهين ويهين صدي جي ڪرنال جي اُداسين سنت بنکنڊي مهاراج ان کي ’اُداسين سلسلي‘ جو آسٿان بڻائي پنهنجي سڄي حياتي ’جپ تپ‘ ۾ گذاري پرلوڪ پڌاريو. ان بعد ان سلسلي جا ڪيئي ناليرا سنت جهڙوڪ ٻائو هرنام داس، مهاراج گنيشانند وغيره پڻ پنهنجي تپسيا ۽ ڏيا سان ان جي مهانتا ۾ سمائجي ويا.
سنڌ ۽ هند جي ڪيترين ئي عظيم هستين جهڙوڪ مهاتما گانڌي، آچاريه ڪرپالاڻي، ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي، جئرام داس دولت رام، پروفيسرهاسانند جادوگر، هاسانند پمناڻي، شاعرهوندراج دکايل، کيئلداس فاني،ڪشنچند بيوس،ليکراج عزيز، شهيد هيمون ڪالاڻي، شاعربيدل،بيڪس، ساڌو هيرانند، ساڌو نولراءِ، ديوان ڏيارام گدومل، سيٺ نائون مل، ڄيٺ مل پرسرام، ڀيرو مل مهر چند، لال چند امر ڏنومل، ٽي ايل واسواڻي، ڊاڪٽرگربخشاڻي، پيرحسام الدين راشدي، آغا نظر محمد، شيخ اياز، حفيظ شيخ، تنوير عباسي ۽ ٻين انيڪ مڻيادار شخصيتن ان جي ڌرتي تي پڌارجي پنهنجي جيون ۾ هڪ نئون ۽ منفرد انڀو سمائي سڦلتا پاتي هئي.
ساڳيءَ طرح جيئن سنڌ ساڌ ٻيلي بنان اڻپوري آهي، تيئن اٽلي به ڀونوچ سمنڊ ۾ نيپلس ڀرسان پنهنجي ساحلي جزيري ڪيپري (Capri) جي ’ديومالائي‘ ۽ ’تاريخي‘ حيثيت جي ورنن بنان ٻسي ٻسي ۽ اڌوري ڀاسندي آهي، جنهنجا ليما، شراب ۽ نسواني حسن، رسدار، لڀائيندڙ، غير ملاوٽي ۽ دلڪش آهن.
اهو جزيرو ساڌٻيلي کان پکيڙ ۾ تمام گهڻو وڏو آهي. شهنشاهه تبيريس جي دور ۾ اهو يونان جو پرڳڻو هو ۽ ان تي اصل ۾ ديومالائي ديوتا پان (Pan) جي حڪمراني هئي، جنهن جا پير ٻڪري جي پيرن جيان هئا، ان ڪري ان کي ’ٻڪرين جو ٻيٽ‘ به سڏيندا آهن! ڪيٿولڪ فرقي جي ڪٽر پنٿي راڄ ۾ اهو واحد لامذهب (Pagan) علائقو هو، جتي شراب اعليٰ، شباب لاجواب ۽ سج جي چمڪ، روشني بي مثال ۽ جهجهي ملندي رهي ٿي. نوجوان سهڻين ڇوڪرين ۽ ڇوڪرن جي اڻ کٽ رسد اترائين ملڪن جي ’رومان پرست‘ جيئڙن کي اڻويهين صدي جي وچ ڌاري پاڻ ڏانهن چقمق جيان پئي ڇڪيو آهي. اِهي ڌنوان جيئڙا ان زميني سرڳپوري تي پنهنجا گهر ٺهرائيندا يا مسواڙ تي وٺندا ڏيکاربا رهن ٿا.
ان ٻيٽ تي ساڌٻيلي جهڙي خوبصورتي، سڳنڌ ۽ پاڻ ڏي ڇڪيندڙ ڪشش ضرور آهي؛ پر، ان جهڙو تقدس ۽ پوترتا بلڪل ڪونهي؛ ڇو جو ساڌٻيلي جي فضائن ۾ بنکنڊي مهاراج، ٻائي هرنام داس، گڻيشانند جون آتمائون انهن مٿان گوتمي، مهاويري ۽ شنڪر آچاروي تياڳ، وئراڳ ۽ نرموهه جا روح ۽ چئني طرفن کان سنڌوءَ جو پوتر جل ديدهه بينا کي هميشه ڇوليون هڻندو نظر اچي ٿو، ليڪن ڪيپري جي ماحول ۾ پورالا انگريز ڌنوان، يورپ جا ’بدراهه‘ فنڪار، آمريڪي هم جنس پرست ولرن جيان پکڙيل ڏسي سگهجن ٿا. هن ٻيٽ تي جرمني جي شاهه قيصر ولهيم ٻئي به ديرو دمايو هو؛ ان بعد ڊي ايڇ لارينس، آسٽروي شاعر رڪلي، فيلڊ مارشل روميل، مسولني جي نام ڪٺئي ناٺي گليزو ڪيئانو، گريسي فيلڊس ۽ لارڊ الفرڊ ڊگلس به ’من موجي‘ پل گذارڻ لاءِ ايندا رهيا هئا. جڏهن آسڪر وائلڊ ريڊنگ جيل ۾ زندگي جي ٽٽل ٻيڙي تي غوتا کائيندو رهيو ان وقت سندس محبوبڙو (لارڊ ڊگلس) ڪيپري ۾ پنهنجي جيون اندر پربهارسڳنڌ اوتيندو نظرايندو هو. ان کان علاوه مشهور جرمن هٿيار فروش صنعتڪار’فرزڪُرپ‘ به ان جزيري تي ’موجون‘ ماڻي خود ڪشي ڪئي هئي. هاڪاري روسي ترقي پسند اديب ميڪسم گورڪي جلاوطني دوران پنهنجو ناليرو انقلابي ناول ’ماءُ‘ ان ٻيٽ تي ئي سرجيو هيو ۽ سندس ساٿي ۽ پيارو دوست ۽ روسي انقلاب جو سرمور ’لينن‘ به ساڻس گڏ جڙتو نانءُ (سگنور ڊرن ڊرن) سان اِتي رهندو هو.
پر، ان طلسماتي ۽ جنتي جزيري جو ورنن شهنشاهه تبيريس جي ذڪر کانسواءِ نامڪمل ۽ بي سوادي ڏيکاربو. ان جزيري تي هن ٻارهن عدد محل جيڪي ٽڪرين ۽ سامونڊي ڪناري تي پُر فضا مقامن تي آباد هئا. هن جي خاص محل جو نانءُ ’ولاجووِس ‘ (Villa Jovis) هيو. هڪ ڪٿ موجب هو ڪردار ۽ طبيعت جي لحاظ کان شرميلو، ڪفايتي، محقق، تنهائي پسند ۽ فن جو قدردان صوفي منش هو! ليڪن ٻي ڪٿ مطابق ان جي برعڪس، هو هڪ ازيت پسند هم جنس پرست هو؛ هُو پنهنجي کٻي هٿ جي آڱر سان تازي پٽيل صوف ۾ آرپارٽنگ ڪري سگهڻ جو اهل يا ڪنهن نوجوان ڇوڪري جي کوپڙي سان ساڳي مُوتمار ويڌن‘ ڪرڻ جي قوت سان لبريز ۽ سرشار هوندو هو! شايد هن ڪيترين سونهن ڀريل نوجوان جانين سان سُرڪسي ڪارناما، انجام ڏيڻ بعد کين سوين فوٽن جي بلندي تان سمنڊ جي ڇوهين ڇولين جي حوالي ڪيو هوندو؟
بهرحال شهنشاهه تبيريس ڊاڪٽر جيڪل ۽ مسٽر هائيڊ جيان ٻنهي انتهائن جو اهڙو مجسم هو، جنهن کان هڪ ٻي اهڙي تخليق ڪار ’مارڪوئي ڊي سيڊ‘ (Marquis de Sade) ان جزيري تي رهائش دوران اُتساهت ٿيندي ’جسٽين ۽ جيوليٽي‘ نالي شاهڪار تخليق ڪيا هئا ۽ هو به هِن وانگر ٻهروپي شخصيت رکندڙ معروف اديب ٿي گذريو آهي. خاص طور انگريزي ۾ Sadist (ازيت پسند) محاورو (جنسي زيادتي جي حوالي سان) سندس نانءُ سان منسوب آهي.)
مارڪوئي ڊي سيڊ سندس جهڙي ’هلت چلت‘ رکندڙ هڪ فرينچ نوجوان ’جمال پرست‘ دانشور ۽ ’ڪج روي‘ جي ڪردار ’بيرن جي اي فرسين‘ کي ايڏو ته متاثر ڪيو جو هو ٽپڙ ٻڌي مرحوم شهنشاهه جي ٽڪر تي ٺهيل محل هيٺان پنهنجو سهڻو پرعجيب وغريب بنگلو Villa lyses اڏايو.
فِرسين دراصل سويڊني امير گهراڻي ’لَي بُوفرسين‘ سان رت جي رشتي ذريعي لاڳاپيل هو. ’لَي بُوفرسين‘ اُهو مهم جو شخص هو، جنهن اٺارهين صدي ۾ پنهنجي محبوبا ۽ فرانس جي مهاراڻي مُيري انتونيتي (بادشاهه لوئي سورهين جي زال) ۽ سندس خاندان کي (1893ع) ’وَرينيس‘ جي مقام تي بادشاهه جي دشمنن کان بچائڻ جي بي حد ڪوشش ڪئي هئي پر ڪامياب ڪين ٿي سگهيو!
فرسين، ڪيپري جزيري تي، سمنڊ جي ڇولين سامهون پنهنجي ان بنگلي ۾ ويهي نه صرف اوباشانا شاعري تخليق ڪندو رهيو، بلڪه پنهنجي اطالوي سيڪريٽري اپولوني ذريعي ڄار ۾ ڦاٿل ’ٻنهي جنسن جي مڇين‘ جو شڪار به ڍوَ تي ڪندو رهيو! هتڙي مون کي بمبئي ۾ جوهو جي سامهون ’شام نَواس‘ جي پنجين ماڙ تي نند جويري جي فليٽ ياد پئي اچيم _ چانڊوڪيءَ ۾ سندس بالڪني ۾ ويٺي چنڊ ڏانهن اُتاوليءَ سان اُٿندڙ وروڪڙ ۽ گجندڙ لهرن کي ڏسي کيس چيو هيم ”سندس شاعر ٿيڻ جو راز ڳولهي لڌو اٿم!“
ان بعد فرسين سري لنڪا ويو، جتي سياهه جسمن کان متاثر ٿي ڪري آفيم ۽ هيروئن جي عادت پرايائين.
ان بعد پهرين مهاڀاري لڙائي جي خاتمي کان ٿورو وقت پوءِ هڪ رات پاڻ کي پنهنجن رنگ برنگي ريشمي ڪپڙن ۾ سموئي آفيم جا ڪيئي گرام کائي هٿن جون تريون ڀيڪوڙيندي کوليندي پنهنجي اطالوي اپولوني سيڪريٽري ’نينو‘ جي هنج ۾ مٿو آهليندي آسمان طرف ڊگهي ڇلانگ لڳائي ’عالم برزخ‘ ۾ داخل ٿي ويو!
ڪيپري تي فرسيني ڪٿا کانپوءِ يورپ جي مشهور شخصيت ’ايڪسيل منٿي‘ (Axel Munthe) ۽ سندس سدا ٻهڳڻي ڪلينڪ ۽ ان سان ڳنڍيل رنگين چرچ جو ذڪر نه ڪرڻ وڏي ناانصافي ٿيندي. منٿي اصل ۾ سويڊن جو رهاڪو هو، ننڍي ڄمار ۾ پيرس مان ڊاڪٽري جي ڊگري حاصل ڪري، ذهني بيمارين جي علاج لاءِ هيپناٽزم جو نئون ۽ انوکو طريقو ڳولي لڌو هئائين. هن جي شخصيت جيتري پرڪشش، هردل عزيز، فراست سان ڀريل هئي، اوتري ئي ’پلنگ جي البيلاين‘ ۾ لاثاني به هئي.
هن انساني فلاح جي آدرش کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ ڪيپري جزيري تي شهنشاهه تبيريس ۽ فرسين جي پراسرار رهائشگاهن جي ڀرسان پنهنجي مٿي ڄاڻايل ڪلينڪ ۽ رهائشگاهه انهن کان به وڌيڪ جاذب نظر ۽ لاڀدائڪ ٺهرايون، جن اندر دنيا جون نادر قيمتي شيون، اصل ۽ نقلي پينٽنگز، سنگتراشي جي فن جا اعليٰ مجسما خريد ڪري انهن سان کين سينگاري سونهن وڌائي بي انتها پرڪشش بڻايو ويو هو.
هن جي هٿ ۾ قدرت ايڏي ته شفا رکي هئي جو ڏوراهن ڏيهن کان، خاص طور، ملڪن جا بادشاهه، راڻيون، اميرن جون بيگمات علاج خاطر ڪهي اينديون هيون.انهن ۾سويڊن جي مهاراڻي وڪٽوريه، آسٽريا جي شهنشاهه جي راڻي ايلزبيٿ، حتيڪ روس جي زارينه پنهنجي مرڻينگ پٽ ’زاريوچ‘ جو علاج به کانئس ڪرائيندي هڪ لڱا کيس اغوا ڪري روس وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي هئائين پر ڪامياب ڪون ٿي سگهي _ ۽ ان بعد ’جنسي رڇ‘ راسپوتين جي ور چڙهي وئي هئي! هن جي طريقي علاج ۾ هيپٽانزم جي اڇوتي فن کان علاوه ڪيپري جي نرالي سونهن، اتان جي پهاڙين ۽ سمنڊ جا دلفريب منظر ۽ ’ڪلينڪ‘ جي ’پراسراريت‘ جو به وڏو عمل دخل هيو. ان کانسواءِ سن 1884ع ۾ نيپلز ۾ ڪالرا جي وبا دوران هُن اُتي پيڙجندڙ عوام جي جانفشاني سان خدمت ڪري نانءُ ڪمايو. سن 1889ع ۾ روم اندر شاعر ڪيٽس جي اڳوڻي گهر ۾ به پنهنجي پرئڪٽس شروع ڪئي هئي، ليڪن سندس خاص هنڌ ڪيپري ۾ ’سين مائيڪل ڪلينڪ‘ (Villa san Michele) هوندو هو. هن جي متي ۾ هيءَ نڪتو اهم ۽ دلچسپ هو، ”اميرن کي جڳائي ته غريبن جي علاج جو خرچ برداشت ڪرين!“ آمريڪا مان ڊاڪٽر ’ويئر مچل‘ ويانا مان نفسيات جو مشهور ماهر پروفيسر ڪرافٽ ايبنگ وغيره کيس ’بيماراميرن‘ جي رسد برابر جاري رکندا رهيا.
منٿي جي ارڏاين کان علاوه سندس ٻه خوبيون هيرن ۾ پوئڻ جهڙيون آهن: هڪ ته هو ڪهاڻي بيان ڪرڻ جي فطري ڏات جو مالڪ هو، جن ۾ زمين دوز خزانن جا قصا، ماڻهن جي چريائپ جا احوال، مصري اهرامن اندر ڪفن ۾ ويڙهيل مڙهن جهڙيون داستانون، پادرين جي جنسي قلابازين جون ڳالهيون، ’شوق‘ کان عاري اميراڻين، ۽ باهه جيان ڄرڪندڙ طوائفن جا افسانه وغيرهه. اهي سڀ زباني طور ۽ ڪتابي صورت ۾ به سندس بيحد دلچسپ ۽ جڳ مشهور آتم ڪٿا، ’سين مائيڪل جي ڪهاڻي‘ (The story of San Michele) ۾ درج ٿيل آهي. اهو ڪتاب دنيا ۾ سندس ڪلينڪ جيان ايڏو ته مقبول ٿيو هو جو ان جو ترجمو پنجونجاهه زبانن ۾ ٿي چڪو هو ۽ اڃا تائين عظيم تخليقي شاهڪارن ۾ شمار ٿيندو رهي ٿو ۽ ٻيو ته منٿي جانورن ۽ پکين سان چاهه، لڳاءُ ۽ محبت جو اهڙو مثال قائم ڪيو جنهن جهڙو ڪو ٻيو گهٽ نظر ايندو! هن هڪ ڀيري جان جو جوکو کڻي هڪ ازيت پرست آمريڪي کان هڪ مم کي بچايو هو. ٻئي دفعي دوبدو مقابلي ۾ هڪ فرانسيسي امير جو ذري گهٽ انت آندو هئائين، جنهن سندس ڪتي کي اهڙي ته موتمار لت هنئي جو کيس مجبوري طور، گولي هڻي ماريو ويو. ڪيپري جي ننڍي ڳوٺڙي ’اناڪيپري‘ جي هڪ ڪاسائي خلاف هن نه ختم ٿيندڙ جنگ جاري رکي هئي جيڪو ’موسمي پکين‘ کي ڦاسائي گرم سين ذريعي کين انڌو ڪري ڳائڻ تي مجبور ڪندو هو! آخر ۾ هن هڪ ٻيو وڏو ڪارنامو ڪري ڏيکاريو! هو اٽلي جي تاناشاهه مسولني کي راضي ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو، جنهن ڪيپري ٻيٽ کي ’پکين جي پناهه گاهه‘ بڻائڻ جو حڪم نامو جاري ڪيو!
سويڊن جي بادشاهه جو ننڍو پٽ شهزادو ’يوجين برنار ڊوٽي‘ سندس گهرو دوست هو، جيڪو پيرس ۾ بوهيمين زندگي گهارڻ جو عادي ٿي چڪو هو. هن جي مشهور اديبن موپسان ۽ اسٽرنبرگ سان به گهرائپ هئي.
يوجين برنار ڊوٽي جي شخصيت تي سوچيندي مون کي سکر جي سٺ واري ڏهاڪي (گذريل صدي) جو اهو دور ياد پيو اچيم، جڏهن ڪيف ايران وارن دوستن جي گڏيل دوست ’مونس‘ ساڳي بوهيمين زندگي گذاري هئي. پر هو فن جو سچو، سيبتو، سلجهيل، گهري ڄاڻ رکندڙ پارکو به هيو. هن جو بوهيمين انداز ائين لڳندو هو ڄڻ ڄائي ڄم کان ورثي ۾ پلئه پيو هئس، جنهن اندر اُٻٿ بجاءِ من موهيندڙ ڪشش هوندي هئي! کيس ڏسي تاريخ جي پنن تي ڦهليل تخليقي عمل جا عظيم ۽ امر بوهيمين ياد ايندا هئا. آرٿر رامبو، پال ورلين، مجاز، موپسان، سيفو، آسڪروائلڊ، ڪلار ازيٽڪن، نطشي ۽ انيڪ ٻيا.
منٿي جي مٿي ڄاڻايل آتم ڪٿا ۾ ڪهاڻيون پڙهي ٻه ٻيا ڊاڪٽر جيڪي بعد ۾ امر اديب بڻيا، ذهن جي پردي تي اُڀري آيا آهن. انگريزي ٻولي جو سمرسيٽ ماهم ۽ روسي زبان جو اينتن چيخوف، هي ٻيئي پڻ ڪهاڻي يا ناول جي اڻت ۾ ادب جي چمڪندڙ ستارن مان ليکيا وڃن ٿا. هنن ٽنهي جون آتم ڪٿائون آسڪر وائلڊ چواڻي ”ضمير حاضر واحد جي ڪجهه خامين کان پاڪ قرار نه ٿيون ڏئي سگهجن، “ پر، ان جي باوجود لاجواب ۽ دلچسپ آهن.
ٻي مهاڀاري لڙائي دوران 1943ع ۾ هن کي مجبوري ۾ اٽلي ڇڏڻي پئي ۽ اسٽاڪ هوم وسائڻو پيو. حالانڪه هٽلر جو گهرو دوست ۽ ساٿي ’هرمن گوئرنگ‘ سندس متربه هو پر’نازي‘ بي ڀروسي واري جنس هئي. ڊينمارڪ جو بادشاهه ’گستاوَ پنجون ‘ سندس ويجهو دوست هو، جنهن کيس پنهنجي محل ۾ رهايو. سن 1949ع ڌاري سندس هنس نما پکيئڙو هميشه لاءِ آسمانن جي وسعتن ۾ اُڏري نڄاڻان ڪيڏانهن گم ٿي ويو!
سندس موت بعد ’انا ڪيپري‘ جي ڪجهه رهواسين جيڪي ڪجهه ’ڪارڻن‘ ڪري کيس پسند ڪين ڪندا هئا، مشهور ڪيو ته ”جيئن ته سندس وار ڳاڙها ۽ منهن گهوڙي جيان هو ۽ پنهنجي زندگي ۾ سندن چواڻي_ هن اڌ انا ڪيپري کي ڍڪو ڪيو هو ۽ جڏهن ڪو اهڙي صورت وارو ٻار نظر ايندو هين ته کيس گهوڙ_ منهون سڏيندا هئا!“ باقي سموري ڪيپري جا رهواسي کيس دلچسپ انسان، ماحوليات کي آلودگي کان بچائڻ واري عظيم آتما، ڪيپري ۾ ’سونهن ۽ صحت‘ جي سرجڻ هار طور ياد ڪندا رهيا.
مٿي ڄاڻايل ٻيئي شخصيتون عجيب، سودائي ۽ جنسي قلابازين جون استاد ليکجن ٿيون پر، هنن کان وڌيڪ ريچڪي، ذهين، دنيادار، ڍونگي، ۽ جنسي بي راهه روي جي شڪار شخصيت ’ڪرزيو ملاپارتي‘ (Curzio Malaparte) جي هئي، جيڪو اديب، فوجي، صحافي، ماهر تعميرات، سياستدان (ڪميونسٽ ۽ فاشسٽ) ۽ ناليرو جنس پرست هو. دنيا جي ڪيترن ئي حصن ۾ وقت بوقت بسيرو ڪيو هئائين ۽ وڏين هستين جهڙوڪ هٽلر، مسوليني، گرامچي، مشهور سينيٽر ۽ اخباري مالڪ ۽ فيئاٽ (Fiat) ڪمپني جي چيئرمين گيئوواني ايجنيلي، هيمنگوي، لينن، جي ڪيئانو، ايزرا پائونڊ، البرٽوموراويا، ماريوپراز، پال ايلوئرڊ، ريشمنسٽر فرئنڪ (ٻي مهاڀاري لڙائي ۾ پولنڊ جو قاتل!) هر هملر، البرٽ ڪامو، سارتر وغيره سان دوستيون، تعلق، ۽ ڍلا ڍلا ناتا به هوندا هئس. سن 40_1938ع ۾ ڪيپري جزيري جي هڪ شانت ڪنڊ تي پنهنجي ذات جهڙو انوکو ۽ اچرج ۾ وجهندڙ بنگلو تعمير ڪرايو هئائين، جنهن کي مغربي دنيا اندر حيرت سان ڏٺو ويندو هو. اهو ائين لڳندو هو ڄڻ ’هومر‘ جو آگبوٽ سمنڊ تان سُڪيءَ تي چڙهي آيو هو يا تاريخ کان اڳ جي دور ۾ ڪو وساريل ماضي جو گهر يا ڪا تجريدي رهائشگاهه، يا ڪنهن فاشسٽ جو محل يا چريائپ جي دنيا کان ڏور شهنشاهه تبيريس جي پناهه گاهه يا ڪنهن وئراڳي جي ڪٽيا ۽ يا يگن کان ڪنهن پياسي ڪئسونووا جو آسٿان! اِهو بنگلو سندس جيان سخت گير ياسيت ۾ ويڙهيل، پرولي جيان ڀاسندو هو.
سندس پيءُ جرمن صنعتڪار، ماءُ فلورينسي بلبل ۽ پاڻ لاٽون جيئن ڦرڻو گهرڻو جيئڙو هو! پهرين مهاڀاري لڙائي ۾ فوج ۾ ڀرتي ٿي ڪري آسٽريا ۽ بلگني جي محاظن تي لڙيو هو ۽ زخمي به ٿيو هو. جنگ کانپوءِ هڪ ئي وقت صحافي ۽ فاشي بڻيو ۽ روم ۾ هنن (فاشين) جي پهرين پڌرنامي تي تصديق ڪندي صحيح ڪئي هئائين. مشهور اطالوي ڪميونسٽ اديب (گرامچي) سندس ٽرڙائپ ۽ سانڊي جهڙي رنگ مٽائيندڙ عادت پرکي چيو هو، ”هو پنهنجي ذاتي مفاد حاصل ڪرڻ لاءِ ڪائي به وڏي حرڪت ڪري دوکو ڏيئي سگهي ٿو.“
ملاپارتي پاڻ کي هميشه ’ٽي اي لارينس‘ ۽ ’آندري مارلو‘ وانگر مرد مجاهد به تصور ڪندو رهيو. هُنَنَ جي اِن ڏيا ۽ ليجندڙي رنگ کي پنهنجي ذاتي ناموس لاءِ استعمال ڪندي ڪڏهن ڪين گٿو. جڏهن عمل جو سمئي ايندو هو ته جوکم ۾ ڀاڳ وٺڻ بجاءِ ادبي ٽيڪا ڪار بڻجندي دير نه ڪندو هو! پر سندس نگاهه دوربين هئي، مسوليني جي ڇسائپ پرکي، سندس ناموزون انداز کي ناپسند ڪندي هن اقتدار ۾ موجود شخصيتن جو مذاق اڏائڻ شروع ڪيو. سڀ کان پهرين مسوليني جي ٽاين جي سلسلي ۾ بيهودي ’چونڊ ‘ تي چٿرون ڪيائين. ڊڪٽيٽر کيس معافي وٺڻ لاءِ پنهنجي آفيس طلب ڪيو! واپس ويندي نمرتا سان ڪجهه چوڻ جي اجازت طلب ڪيائين، جيڪا کيس ڏني وئي.
چيائينس: ”اڄ به توهان بيهودي قسم جي ٽاءِ پاتي آهي!“
ملاپارتي ’شهزادين ‘ ۽ ’هارياڻين ‘ مٿان ٻلهاري ويندو هو، اِهي سندس ’ولوڙ‘ ۽ ’اُڇل‘ واري طبيعت جا مرڪزي عنصر هئا! هم جنس پرستي ۽ پنهنجي بي رنگي پس منظر کان سخت چڙ ۽ حقارت هئس. سٺن، ديدهه زيب ڪپڙن پهرڻ جو شوقين هو. آسڪر وائلڊ جيان گفتگو تي ڇائنجي ماڻهن کي منڊي ڇڏڻ جي فن ۾ لاجواب مقام حاصل ڪيو هئائين. فيئاٽ ڪمپني جي چيئرمين ’اجنيلي‘ جيڪو فاشسٽ راڄ کي ناپسند ڪندو هو، کانئنس متاثر ٿي کيس پنهنجي اخبار ’دي اسٽئمپا‘ جو مکيه ايڊيٽر مقرر ڪيائين جنهن کي هن ٻن ورهين تائين پنهنجي ذاتي ناموس ۽ فائدي لاءِ تمام گهڻو استعمال ڪيو.
هن ويهين صدي جي جنگين ۽ انقلابن بابت هڪ منفرد ۽ اڇوتو خيال پيش ڪيو هو ته ”اِهي بورجوادي سرمائداري اندر موجود تضادن جي نتيجي جي پيداوار ڪين هئا، بلڪه بورجوادي ۾ جيڪو ساڙ ۽ ڪراهت جو مواد موجود هو، ان جي نتيجي جي پيداوار هئا.“ ”روسي انقلاب هڪ يورپي منظرنامو هو، لينن ڪو نئون ايشيائي چنگيز خان ڪين هو، بلڪه هو هڪ بزدل ۽ جنوني بورجوادي ڪارڪن هيو!“ اهو نظريو پنهنجي ڪتاب ’انقلابي سازش جو طريقو‘ (1931ع) ۾ پيش ڪيو هو. نازي پارٽي جي اقتدار سنڀالڻ کان ٻه ورهيه اڳ ان ڪتاب جي آخري باب جو دلچسپ عنوان هيو ”هٽلر: هڪ زناني جنس!“
”هُو هڪ ٿلهو متارو، ڦڙٻاٽي آسٽريائي آهي. سندس اکين مان سختي ۽ بي اعتباري بکي ٿي. هن جون خواهشون اڻٽر ۽ رٿون ريچڪي آهن. سندس لاڙو سڀني آسٽريائي رهواسين جيئن قديم رومي سورمن ڏانهن لڙيل ڏيکارجي ٿو.
هن جو هيرو جيولس سيزر آهي،
ليڪن پاڻ مسوليني جو ڪارٽون ڀاسي ٿو!
هٽلر جي جبلت زناني آهي، هن جي ذهانت، هن جا ارادا، بلڪه هن جي قوت ارادي پڻ مردانگي کان وانجهيل ڏيکارجي ٿي.
تاناشاهي......پنهنجي سڀني ڏيکن: سياسي، اخلاقي، دانشورانا جي لحاظ کان ساڙ ۽ حسد جو مڪمل مظهر ٿئي ٿي ۽،
هٽلر: هڪ عورت! جرمني ان اعزاز جو صحيح حقدار آهي!“
اِهو خاڪو پڙهي مسوليني به ناراض ٿيو هو ۽ ملا پارتي چواڻي،”هٽلرمنهنجي سر جي طلب ڪئي هئي ۽ اهو کيس ڏنو ويو!“ سن 1939ع ڌاري پيرس مان واپس ايندي فاشي سپاهين کيس گرفتار ڪري خوب ماريو ڪٽيو هو، ۽ جيل ۾ بند ڪري ڪيس هلائي پنجن سالن لاءِ ’ليپاري جزيري‘ ڏانهن جلاوطن ڪري اُماڻيو ويو هو.
ملاپارتي، مهذب دنيا کان ڏور ان اوجهڙ جزيري ۾ پنهنجي پنجن سالن جي جلاوطني سڦلائتي انداز ۾ گذاري. هن هومر، افلاطون ۽ ڪئي ٻيا ڪلاسيڪي ڏاهپ _ ڌڻي پڙهيا ۽ پرجهيا، جانورن ۾ ڪتن سان گهڻي سنگت رکيائين.
سندس جلاوطني تي ويچاريندي مون کي پنهنجي جيلي جيوت (1965ع) ياد اچي وئي اٿم. جيل جي مضبوط اُتاهين چوديواري ۽ بيرڪن جي محدود ڇتين ٻاهران بي ڪنار آسمان پتڪڙو ۽ انهن جي پٺيان وهندڙ روهڙي ڪئنال _ يا ڀرسان ئي موجون هڻندڙ مهراڻ تڇ ڀاسندا هئا. حالانڪه اسان جي بيرڪ تقريبن سٺ فوٽ ڊگهي، ٻارهن فوٽ ويڪري ۽ ٻنهي اوڀرائين ۽ اولهائين پاسن کان هوا ۽ روشني لاءِ ٿلهين سيخن واريون پنج پنج دريون هونديون هيون ۽ ان اندر اسين پنجاهه ’سي‘ ڪلاس جا نظربند الڳ الڳ طبيعتن مطابق: شانت، تيسي، ساڙ، غيبت، ڪروڌ، ڪام واسنائن ۽ هڪٻئي سان اجايوسجايواُلجهندي،خاص طور شهدادڪوٽ جي کيئلداس (زميندار) ۽ مهاراج گوپي ڪرشن (وينا شرنگي جو پتا) جون چڪريون ۽ هڪٻئي سان ڏند ڏيڻ تاريخي ۽ اٻٿ آڻيندڙهونديون هيون _ گذاريندا هئاسون. صرف اياز، سوڀو، ديوان هولارام، پروفيسر جهامنداس ڀاٽيا، سيٺ پريم چند، ڪروڙي مل، ڪاڪو رامچند پريس وارو ۽ راقم الروف اهڙي ڪني ۽ ڪرڀائتي منظر کان ڏور هوندا هئاسون. اسان جي بيرڪ جي آسپاس خون ۽ ٻين ڀيانڪ ڏوهن هيٺ جنم ٽيپ گذاريندڙ رهزن _ جن کي اسان مٿان نظرداري لاءِ ڳجهيءَ طور چيل هو، اجگر جيان ڦهليل هوندا هئا! صبح جو ڇهين بجي بيرڪ جو شاهي لوهائون دروازو کلندو هو ۽ شام جو ڇهين بجي، اسان کي جانورن جيان واڙي بند ڪيو ويندو هو! ماني پنهنجي هٿن سان تيار ڪندا هئاسون. منهنجي وزن ۾ چڱي چوکي لاٿ اچي وئي هئي، جنهن جي لک ئي ڪين رکيم. جيلي جيوت اِهو به سيکاريو ته ’خطرناڪ ڏوهي‘ ۽ ’ساڌوءَ جو آچار‘ رکندڙ روحن ڏانهن هڪ جهڙو ڌيان ڏيڻ جڳائي، پر بدمعاشي ۽ ’ساڌپڻي‘ کي ساڳئي درجي ۽ مان واري آستان تي ڪين رکجي. پر، ظالم کي سيکت ڏيڻ مهل انصاف ۽ ديا جي دامن کي هٿان قطعي نه ڇڏجي وغيرهه.
پر، مون کي پنهنجي اسپرٽ هر نئين ڏينهن جي وجود سان بي چين ۽ بي انت ڀاسندي هئم. ’بي انت‘ جي باطني موجودگي ان کي ڪلپنائي طور ’مادي‘ روپ بخشي، حقيقي لامحدود ’خلا ‘ ۽ ’مڪان‘ لاءِ هڪ انوکي قسم جو غم، ياسيت ۽ پياس جي چاهت پيدا ڪندي رهندي هئي. پياس يا ترشنا ۾ جيئڻ صوفين جي سوچ کي ڪيڏو نه قريب تر آهي!
جلاوطني جي هڪ سال بعد ملاپارتي جي مخلص دوست ’ڪيئانو‘ (مسوليني جو ناٺي) ڪنهن رمز سان کيس ان اوجهڙ جڳهه تان هڪٻئي سرسبز مقام تي موڪلرايو، جتي هن پڙهڻ سان گڏ لکڻ جي ڪرت به جاري رکي.
پنجن سالن جي جلاوطني ختم ڪري هن ڪيپري جي رمڻيڪ آسٿان تي پنهنجو اڌڀت بنگلو تعمير ڪرايو هو جنهن جو ذڪر اڳ ئي ٿي چڪو آهي. ان جزيري تي هن Prospective نالي هڪ ثقافتي رسالو به جاري ڪيو، جيڪو تجريديت جي خلاف هيو.
اٿوپيا جي جنگ دوران هُو صحافي جي حيثيت سان جنگي محاذ تي به ويو ۽ مسوليني جي حق ۾ ڪالم لکندو رهيو! ذڪر ڪيل گهر ۾ رهڻ دوران هو اڪيلو آڳر ۾، نيم انوسار، يوگا جا عجيب آسڻ ڪندو هو ۽ سندس ’محبوبائن جو ٽولو‘ کيس کُڏ تان بيهي پيار ۽ چاهت سان تڪيندو رهندو هو! ملاپارتي جنس ۽ جنسي عمل کي سنجيدهه ۽ پوتر ڪرم ڪري ليکيندو هو، ڄڻ اهڙي عمل دوران ڪالي ديوي جي مورتي تي ٻلي چاڙهيندو هجي! سندس بيڊ روم جي ڀتين تي ڪاليءَ جهڙي سڊول اٿوپيائي سندرين جا بي لباس چتر ۽ فرش جي ٽائلس تي اوريفيس (Orpheus) جي بانسري اُڪريل هوندي هئي!
ٻي مهاڀاري لڙائي دوران اٽلي جي شموليت بعد ملا پارتي ’ڪيئانو‘ جي صلاح سان فوجي وردي پهري ڪيپٽن جو منسب اختيار ڪري صحافي جي حيثيت ۾ اٽلي جي يونان تي چڙهائي جي منظرڪشي ڪئي، ان بعد روسي محاذ جو جائزو ورتو ۽ اهڙي طرح پنهنجي چالاڪي ۽ چترائي سان ’مٿين‘ نازي حلقن ۾ به مقبوليت حاصل ڪيائين. پولنڊ جي نازي چيف فرئنڪ سان ياري ڳنڍي وارسا جي دردناڪ حالت پسيائين. يوڪرائين ۾ نازين جي زيادتين ۽ ارهه زوراين جو نقشو چٽيائين.
سندس ڪالم ۽ مضمون ڳجهي طور سموري دنيا ۾ پهچندا هئا جن منجهان هٽلر جي آخري تباهي ۽ پڄاڻي جا اشارا چٽائي سان پسبا هئا. گسٽاپو مسوليني تي واضح ڪيو ته کيس ڊسمس ڪيو وڃي پر لڳي ٿو ته هو پاڻ نازين کان ناخوش هو ان ڪري ملا پارتي کي فنلئنڊ_ روس واري محاذ تي موڪليو ويو. سن 1943ع ۾ مسوليني جي زوال بعد ملاپارتي ڪيپري اندر پنهنجي پناهه گاهه Casa Come Me جي آغوش اچي ورتي، ۽ ان وچ ۾ آمريڪي فوجون پڻ اٽلي اندر داخل ٿي چڪيون هيون.
ملاپارتي پنهنجي آتم ڪٿائي ڪتاب ۾ ڄاڻايو آهي ته ”جرمني جي قبضي وارو يورپ ائين ڀاسندو هو ڄڻ ’موت جي ناچ‘ جي خوفناڪ ڊيڄاريندڙ چٽسالي ۾ سمائبو پيو وڃي!“
ان بعد گهڻين لاهين چاڙهين کانپوءِ ملاپارتي ڪميونسٽ پارٽي ۾ شامل ٿيو، ڪجهه وقت کانپوءِ ان کان مايوس ٿي فرانس هليو ويو ۽ فرانس ۾ پڻ ڪامو ۽ سارتر جي فضا ڪين آئڙيس ۽ لنڊن کان ٿيندو اٽلي اچي سهڙيو، جتي جي ادبي محفلن ۾ هڪ ’ڇوڪري نما‘ ڇوڪريءَ کي ڀاڪر ۾ ڀري، حصو وٺندو هو. سن 1956ع ۾ روس ۽ چين جي دوري تي روانو ٿيو ۽ سنجيده قسم جون لکڻيون شروع ڪيائين.
چين جي دوري دوران کيس ڦڦڙن جو سرطان وچڙي ويس، ۽ موت جي بستري تي ڪيٿولڪ فرقي ۾ شامل ٿي پادري کان دعا گهرايائين، دعا گهرڻ وقت هن پنهنجي نجات دهندهه طور ”حضرت عيسيٰ، پامپئيائي جي ميڊونا ۽ لينن کي ياد ڪيو!“
ملاپارتي ۽ شيخ اياز جي زندگي ۽ عمل ۾ ڪيڏي نه مشابهت ۽ هڪجهڙائي آهي پر پهريون ’اصل‘ آهي ۽ ٻيو ان جي ڌنڌلي ڪاري ڪاپي!
روسي _ يوناني ڏندڪٿائي لوڪ ڪهاڻي موجب ٽن ڪنڊن وارو سهڻو ٻيٽ ’سسلي‘ مشهور باغي ۽ طاقتور دئيت ’ٽائفيئس‘ (Typhus) جي بي حساب وڏي ڇپ جهڙي جسم تي قائم آهي! هن هڪ ڀيري سورڳ پوري ۾ ديوتائن سان مهاڏو اٽڪائڻ جي جرئت ڪئي هئي، جنهن ڪري کيس اِها سزا ڏني وئي. سندس مٿي تي مشهور آتش فشان پهاڙ ايٽنا (Etna) کتل آهي.
هڪ ڪلپنائي لوڪ ڪٿا موجب سکر ۾ سنڌوءَ اندر اتيت رمڻيڪ آسٿان ساڌ ٻيلي ٻيٽ جي اولهائين ۽ اوڀرائين حصي جي اونهين پاڙن ۾ احمد شاهه ابدالي ۽ نادرشاهه جا مڙهه پوريل آهن _ ۽ انهن مٿان ان جو ’ٻوجهه‘ قائم آهي! چيو وڃي ٿو ته هند ۽ سنڌ اندر سندن غيرانساني ڪرمن (قتلام، ڦرلٽ ۽ تباهه ڪاري) سبب ديوتائون، ولي ۽ سنت دلي طور بي انت دُکي ٿيا هئا ۽ ان ڪارڻ کين اِها سزا ڏني وئي هئي.
پر، ساڌ ٻيلي جي ڪشادي ۽ سوڀيا واري پيشاني تي جُهومر جيئن سدا روشن ڏياٽيون جهلمل ڪنديون رهن ٿيون ۽ سنڌوءَ جي لهرن تي انهن جو ٻهه ٻهه عڪس’مقدس علامت‘ جو درجو رکي ٿو.
ڪڏهن سوچ جي ساگر ۾ تڙڳندي سکر جي وڃائجڻ جو شديد احساس انڪري ڪون پيدا ٿيندو اٿم ته ساڻس واڳيل موهيندڙ ماڻهن کي پنهنجي ’قلم ۽ ياد‘ ذريعي ڳولهيندو رهان ٿو، بلڪه ان سموري ’رنگ روپ‘ کي ڦولهيندو رهندو آهيان، جيڪو پنهنجي سڄي غير روائتي، فطري ’هلت چلت‘ ۽ ’غير رسمي‘ وهنوار هڪ ’نرالي خوشي‘ جي شاندار نشي آور فني ڪوهيڙي ۾ ويڙهيل رهندو هو! سکر جي سادن ۽ سيبتن رهواسين کي اها ڄاڻ به ڪونه هوندي هئي ته اهو آسٿان ايڏو مهان ۽ ڏيا وارو هيو! منهنجي شعوري خمير ۾ ساکرو سماج جا اولڙا ۽ پڙاڏا شاهه لطيف جي شاعري جي اسلوب ۽ معنيٰ جيئن گونجندا رهن ٿا. هتان جا سڀ جيوَ هڪٻئي کي گهري پنهنجائپ سان ڄاڻندا، سمجهندا _ چاهيندا هئا. کل خوشي، آنند ۽ پريم هن شهر جي گهٽي گهٽي ۾ ائين گردش ڪندو هو، جيئن جسم ۾ رت! ساکرو جيوَ هڪ جذباتي قوم جيان ’پل ‘ جي سواد ۾ جيئندا هئا. منجهن شڪتي، ڀڳتي ۽ لگن بي حساب هئي! انڪري وشواس سان چئي سگهجي ٿو ته، ”محبت جا متا دليل جي قاعدن کان وڌيڪ مٿانها ۽ معتبر آهن!“ سکر جي سانتيڪي ۽ غير رسمي وهنوار ۽ هلت منهنجي روح کي هميشه لاءِ موهي وڌو آهي. سکر سان ’پريم ‘ کانسواءِ ٻيو ڪو خيال ڪين اُڀري سگهيو آهي. ان چوڻ ۾ وڌاءُ ڪين ٿيندو ته سکر ۾ موت جي قربت به ان کي ذائقي دار بڻائي هڪ انوکي لذت سان هم آهنگ ڪندي!
ان دور ۾ (55_1954ع) ادبي گڏجاڻين، مباحثن، فڪري قلابازين ۽ هلڪي ڦلڪي موج مستين جا آکاڙا سکر جا ٻه ڪيفيز (Cafes) ڪيف ايران ۽ ڪيف نشاط هوندا هئا، جڏهن رات جو ٻارهين بجي ڌاري بيرن ذريعي بتين وسائڻ ۽ ٻهاري ڏيڻ جو گڏيل عمل شروع ٿيندو هو ته اسين بي دلي سان ڳُورن قدمن ذريعي دروازن مان نڪري، دونهاٽيل اکيون کڻي پنهنجي ماڳن ڏانهن اُسهندا هئا سون، جيتوڻيڪ مون نه محبت جي رس چکي هئي ۽ نه وري ڪنهن خاص جيوَ ۾ دلچسپي هئم، پر ان جي باوجود اهي غير رواجي روايتون ۽ انهن مان پيدا ٿيندڙ لئه، سُر، تال منهنجي يادداشت اندر اڄ ڏينهن تائين ’مڌر سرن‘ ۾ گونجندا رهن ٿا ۽ تازا ۽ شاداب آهن.
هتڙي سکر ساريندي منهنجي يادن مان ڪيف ايران واري ڀاڳ ۾ اٽلي جو هڪ اهڙوئي روح پرور ڪيف ذهن تي تري آيو آهي، ’ڪيف ٽورٽوني‘ (Cafe Tortoni) مشهور دانشور ’ويلوني ‘ (Velloni) سن 1800ع ۾ روم جي هڪ مشهور سڙڪ ’بولوارڊ ڊي اٽالينس‘ تي قائم ڪيو هو، جيڪو ان دور جي مشهور فنڪارن، اديبن _ سياستدانن جي گڏجاڻي، مباحثي جي مکيه بيٺڪ ۽ اڏو ليکبو هو. ان جو سمورو انتظام ’ٽورٽوني‘ نالي پنهنجي فن ۾ يڪتا شيف جي حوالي سان هوندو هو. اِهو ڪيف اوڻويهين صدي جي آخر تائين ڪنهن حسينه جي پيشاني تي بنديا جيان چمڪندو رهيو.
ان کان علاوه فلورنس (اٽلي) ۾ ٻي مهاڀاري لڙائي کان اڳ ريڊ ڪوٽس ڪيف (Redcoats cafe) به پنهنجي دور جي اديبن، دانشورن جي باقاعده گڏجاڻين جو مشهور مرڪز هوندو هو. ان ڪيف ۾ سانڊي جيان رنگ مٽائيندڙ اديب، فوجي، صحافي ۽ دانشور ڪُرزيئو ملا پارتي (Curzio Malaparte) ۽ ڪميونسٽ پارٽي جو باني ميمبر ۽ اديب ’انتونيو‘ ’گرامچي‘ ’البرٽو موراويا‘ ’ماريئوپراز ‘’ڊي چيريڪو‘ ۽ ٻيا ڪيئي گرم دماغ وارا ڏاها عمل جي راهه تي گامزن ٿيڻ لاءِ هر وقت موجود ۽ ’تيار ‘ هوندا هئا. ان وقت (1913ع) يورپ ۾ امن ۽ شانتي جو راڄ هو، انڪري هر ڪوئي ان (شانتي) کي امرتا جي روپ ۾ پسڻ جو عادي بڻجي چڪو هو، ليڪن ڪجهه وقت بعد اها سوچ خام خيال ثابت ٿي.
هينئر اڄوڪو سکر (2009ع) ٻهروپيو ٿي ويو آهي _ جنهن جي نسن ۾ خوف، هراس، بدبوءِ گردش پئي ڪري. هڪ کسجي، لٽجي ويل شهر، بيٺڪيت جو مجسم گهٽين اندر ماڻهن جو نه، بلڪه يوناني پاتال (Hades) ۾ رهندڙ جنن ڀوتن جو واسو ٿي ويو آهي! بي وزنائتا، گوشت پوست، هڏن ۽ رت جي نظام کان وانجهيل سُوتلي جيئن سنهڙا سيپڪڙا يا پاتال ۾ رهندڙ رت پياڪ ۽ خوفناڪ ٽه منهين ڪتي جهڙا! انهن جيوَن جون ساٿڻيون ڏائڻين (Furies) جيان بدي ۽ بدصورتي جي علامت ڀاسنديون آهن!! سهڻن، انسان دوست ديوتائن ۽ ڪجلي نيڻن وارين ديوين جي سموري شڪتي ڄڻ انهن ڪوجهن بدروحن (ظاهري طور انساني شڪل اندر) ۾ منتقل ٿي ويئي آهي!
ننڍپڻ، بلڪه ٻالڪپڻ جي جنسي زندگي کان نپٽ خالي، پريم واري وهڪ ۾ جيڪو آنند، اتساهه ۽ لذت ٿئي ٿي، سا منهنجي انڀو مطابق جواني يا پڪي عمر جي، جنسي ملاوٽ واري محبت ۾ ملڻ ناممڪن ته ڪونهي پر مشڪل ضرور آهي. رابرٽ لوئي اسٽيونسن جي زندگي، ڪنهن حد تائين مون کي ’پنهنجو جيون‘ ڀاسندي آهي. سکر جي بوهيمين فني ۽ ادبي ٽور، جنهن اندر ’بگاڙ ‘ ۽ ’ڪج روي‘ جا موقعا ۽ محفلون هونديون هيون، پر، عجب آهي جو بگاڙ جي بجاءِ انهن زندگي ۾ سنوت، سونهن ۽ سرهائي ڀري ڇڏي هئي! سکر جي اُن دور ۾ تن آساني، نعمتن جي جهجهائي هوندي هئي، ماحول ۾ رنگيني ۽ گرمي، ۽ هڪ قسم جو تراوت بخش هڳاءُ هو. جسمن مان چمڪ، تازگي _ ۽ نور پيو بکندو هو! دريا (سنڌو) جي وچ تي ’سموئا ‘ (Samoa) جهڙو ’پرجوش ‘ ۽ نيم گرم سورڳ پوري جهڙو رنگين ۽ مترنم جزيرو ’ساڌ ٻيلو‘ هوندو هو، جنهن جو ’اپسرائي وجود‘ زندگي ۾ هٻڪار ڀري ان کي الوهي آنند ۾ لين ڪري ’ڪ ‘ جي Sexless love ڏانهن نيندو هو.
هتڙي منهنجي مَن موجي شاعر (اردو) دوست مسعود عظيم جي ساڌ ٻيلي لاءِ عقيدت، اُڪير ۽ احترام جي جذبن، احساسن جي ’پريت لڙي‘ (نظم) جو سنڌي ۾ آزاد ترجمو پيش ڪيان ٿو جيڪو پڙهندڙ جي من جي گهراين کي ضرور ڇهندو:
وهندڙ دريا جي سيني تي ديوتائن جو جلال
پارڪڍندڙ، ماتم ڪندڙ، فرياد ۾ غرق خيال
بي خبر شورشِ مستقبل، ماضي ۽ حال
سنڌو جي ڌڙڪندڙ سيني جي دل آهين تون
جنهن لئه رونقون ڳاڙين ٿيون ڳوڙها سا محفل آهين تون
سيتا جي سيني تي معطر کيڏندڙ چُڳَ به آهين تون
تنهنجي ڦلواڙين ۾ مهڪندي هئي پوترتا جي بهار
ڏور تائين ڇانئيل هو تنهنجي عظمت جو وقار
گنگا جمني عظمت هئي تنهنجي جل مٿان نثار
لهرائيندڙ گونچ ۽ گل هئا نرت ۾ مگن
تنهنجي آڏو جهڪا ها غزني ۽ فارس جا چمن
گيت ڳائيندڙ ديويون ۽ اشلوڪ پڙهندڙ برهمن

تنهنجي ڌرتي ۽ مندرن ۾ حاضر هونديون هيون شهزاديون
ڇا توکي ياد ڪونهن اهي برهمڻ زاديون
تنهن جي مندرن ۾ هيون جن سان آباديون

پر تنهنجي درديلي دانهن ڪهڙي دل سان ماڻهو ٻڌن
جن کي تنهنجي جوءِ مان تعصب سان لوڌي ڪڍيو ويو
جن کي اڃان به تنهنجا ويران گهاٽ سڏيندا رهن ٿا

اي پراڻي تهذيب جا مٽجندڙ قديم نقش
اُف سنڌڙي پٽي ڦٽا ڪيا روحانيت جا گل ۽ ڦل
مندر ۽ مسجد لڳن ٿا ڪوڙي پوترتا جا اُهڃاڻ

ڪوئي ساهس ڌاري ڇو نه ٿو ٻڌائي توکي تنهنجي سڃاڻ
سنگاسن تنهنجو آ ٽٽل ۽ تاج تنهنجو آ ڪريل
اڄ سُڪيءَ تي مڇي جيان آ تنهنجو سارو ڏيل

آهه ڪهڙي من سان ڏسان مان تنهنجي ويراني جو حال
شيطاني نرت ۾ آهن نحوستون ۽ وحشتن کاڌو آ بتال
ڪيڏو نه عبرت ناڪ آ پٿر جي بتن جو حال

پو به تنهنجي حسن سان معمور آ دل
هاڻ به تنهنجي ڪيف سان مخمور آ دل
توکي رنجيدهه ڏسي اڄ غمگين آ دل
ڪنهن جي بدحالي تي رت جا ڳوڙها ڳاڙين ٿو
اي ازل جا ديوتا ڪنهن لئه ايڏو ماتم ڪرين ٿو
آخر ڪنهن لئه ايڏو خسته حال آهين تون

آخر ڇو تنهنجي ويراني برقرار آهي
آخر ڇو تنهنجي پريشاني مسلسل آ
آخر ڇو تو مٿان ايڏي پشيماني ڇانئيل آ
اي ساڌ ٻيلا تنهنجو مندر اڃان موجود آ
تنهنجي پرار ٿنا لئه دل اڃان آمادهه آ
اگر هي شاعر جو من آ، پر تنهنجو دلدادهه آ

دوستن ۾ سڀ کان وڌيڪ اياز هميشه ’مان‘’مان‘ جي کوکلي ۽ اڻ وڻندڙ عادت، پنهنجي شخصي مفاد ۾ گرفتار ڏٺم ۽ سندس اهڙو رويو صرف منهنجي لاءِ ئي نه بلڪه سڀني واسطي اڻ سهائيندڙ ۽ بدرنگ هوندو هو. منجهس آسڪروائلڊ ۽ نطشي واري ’جي داري‘ ۽ جرئت بلڪل ڪونه هئي _ صرف ’عورت بازي‘ جي ناڪاري ناموس وڌائڻ، اسڪور ڪرڻ ۾ رڌل ڏيکاربو هو ڄڻڪ جنمن کان اُڃايل هو! پنهنجي ’ترپتي‘ (Fulfillment) جي بدبودار رڳ سندس هر چڱائي _ اگر ڪنهن جي ليکي منجهس هئي به _ کي سورج گرهڻ جيئن ڌنڌلائي ڇڏيو هو. ان دور ۾ سندس مذهب کان اجهل بيزاري، الحاد سان پيار۽ ايمان جو دهل جي ڏونڪي تي مذاق اڏائڻ جي عادت کيس، خاص طور، عبدالرزاق راز کان نه صرف پري ڪري ڇڏيو هو، بلڪه هن کي دلي طور ڏکوئي کيس مجبور ڪيو ته ٻيءَ ڪيمپ يعني رجعت پرست ٽولي ۾ شامل ٿئي!
يادن جي مزار کي کوٽيندي ياد آيو اٿم ته اياز، حفيظ ڪنهن حد تائين مرغوب ۽ مون منجهه ’مهم جوئي‘ لاءِ هميشه هاڪاري ڇڪَ رهي هئي، جيڪا اڄ ڏينهن تائين جهڪي ڪين ٿي آهي.
هتڙي مون کي هينري جيمس جا ’فيني اسٽيونسن‘ (Fanny Stevenson) کي ترس جي جذبي سان ياد ڪندي سدا امر لفظ ذهن تي تري آيا اٿم ”ڪنهن ٻهڳڻي اديب لاءِ منهنجي خيال مطابق _ شعور جي ابدي جدائي ڏاڍي دکوئيندڙ ۽ روماني ٿئي ٿي.“ مون کي ساڳيءَ طرح حفيظ، ڌڻي بخش شاهه، مرغوب _ ۽ اياز جو وڇوڙو ائين ئي ڀاسندو آهي. هنن مان صرف اياز اهي ڪارناما ڪري ڏيکاريا (يا شايد لڳي ٿو ته ڪيا هئائين) جيڪي عام ماڻهو پنهنجي ’سورمن‘ مان ڪرڻ جي اميد رکندا آهن. هن انهن ’سورهيائن‘ ڏانهن ڌيان ڇڪائڻ جي سلسلي ۾ چڱي خاصي شهرت به حاصل ڪري ورتي هئي. اِهي ڪارناما _ سياست جي ميدان ۾ خواهه ادب جي صنف ۾ واقعي ’نيڪ نيتي‘ تي ٻڌل هئا؟ اهو فيصلو ڪرڻ ايڏو مشڪل ڪونهي، منهنجو تجربو، آزمودو ۽ سوچ ناڪاري نڪتي جي حامي آهي.
هن جي ڀيٽ ۾ حفيظ جي زندگي جا واقعات (جن جو ڪجهه ورنن اڳ به ڪري آيو آهيان) ۽ موت معمو ديومالائي پراسراريت ۾ ائين ويڙهيل هو، جيئن ’ليجندري‘ سورمن جو هوندو هو. ڏکيو ٻالڪپڻ، سماجي ٻنڌڻن خلاف بغاوت جو ڇوليون هڻندڙ عنصر، عجيب ۽ ڏورانهين جاين ڏانهن سير ۽ نوڪريون، شادي يا محبت جي ميدانن ۾ ڊگهيون وٿيون ۽ ناڪاميون، انسان مٿان نازل ٿيندڙ قهري قوتن جهڙوڪ سياسي، فوجي، نوڪر شاهي جي خلاف مسلسل قلمي جدوجهد، دوستن جون نامهربان، مهربانيون ۽ آخر ۾ هڪ وسريل واهڻ ۾ پراسرار طور هميشه جو لاڏاڻو!
هيءَ پنهنجي روائتي گهراڻي _ پيءُ ماءُ _ جو کريل ٻار قطعي ڪونه هو؛ البته سندن ڪرت کي ڪڏهن پنهنجو ڪين ڪيائين، منهنجي خيال ۾ موجوده عيارانا ۽ مڪاري جي تهه ۾ ويڙهيل تهذيب جي اوڇڻ کي ليڙون ليڙون ڪري ’صحت مند پراچينتا‘ جو قائل هو؛ پر، مجبوريءَ کيس ان سان جڪڙي رکيو هو. حفيظ دنيا جي انهن انيڪ وچولي درجي جي ’بالغ ٻارن‘ مان هو، جن هن دنيا جي ساحل کي پنهنجو بسيرو بڻائي ’غيرمهذبي‘ ۾ پوشيدهه ان مهذب انسان کي پنهنجي مخصوص واس ذريعي نڪ بند رکڻ تي مجبور ڪيو آهي! هيءُ اهو ’ٻار‘ هو جنهن مهذب ’مذهب‘ بجاءِ قديم پيگن (Paganism) طور طريقن ۽ وقت جي ڳوُري تهن هيٺ دٻيل عقيدن کي ترجيح ڏني هئي، جن مٿان رياڪاري جو ڪو تهه چڙهيل ڪونه ڏيکاربو هو.
حفيظ جڏهن گوتم ٻڌ جيان گهر تياڳي نڪتو هوندو ته پيءُ کي ضرور هيئن لکيو هوندائين، ”توهان کي ياد رکڻ جڳائي ته مان هڪ خانه بدوش آهيان ۽ پنهنجي انتم گهڙي تائين ائين رهندس.“ هن جي زندگي جو بنيادي رخ اهڙي بالغ ٻار جيان هو، جنهن جي ڪلهن تي رابنسن ڪروسو جيان سندس سمورو لڏو رهي ٿو. ان مسلسل سفر ۾ ’جنس، مايا‘ بابت سندس سمورا خيال ڪک پن ٿيو وڃن! در اصل هو باطني طور، جهان گرد اديبن جي ان ڊگهي قطار سان واڳيل هو، جنهن ۾ وٽمئن، رامبو، هارٽ ڪين، مجاز، وائلڊ، آندري زيد اچيو وڃن ٿا. حفيظ پنهنجي اتمتا کليل رستن تي خانه بدوشي ڪندي حاصل ڪئي ۽ کيس ان ڏس ۾ انهن سڀني اُتساهيو هوندو.
سکر پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ به، هاڻي به مڪمل فرق ۽ ضد جي ڌرتي رهيو آهي. اڳي شين ۽ ماڻهن اندر هڪ قسم جي خوبي ۽ خامي گڏجي ۽ رلي ملي هٿ هٿ ۾ ڏيئي هلنديون هيون ۽ انهن جو تت هاڪاري هوندو هو ۽ هينئر به ساڳي ريت قائم آهي پر حاصل مطلب ناڪاري نڪري ٿو! هينئر نئين سکر ۾ ترتيب سان ٺهيل گهرن جا آڳر ۽ اوچايون پراڻي سکر جي تعمير تي ائين ڇائنجي ويا آهن، جيئن ڪو تاناشاهه ملڪ تي قبضو ڪري ان جو ’رس‘ چوسي وٺندو آهي. هينئرجهوپڙپٽيون ورلي نظر اينديون بلڪه ’سڄو شهر‘ جديد جهوپڙپٽي جو ’تجريدي‘ نمونو ڀاسجي ٿو. سکر جي دل گهنٽا گهر، ليوڪس پارڪ ۽ پنج گلو (موجوده لب مهراڻ)، لائڊ بيراج وغيره سان اِهو بدنما ’جهوپڙپٽو‘ ائين اچي ٽڪرايو آهي، جيئن هيروشما، ناگاساڪي تي ايٽم بم اچي ٽڪرايو هو، دل کان سواءِ جسم مڙهه ڀاسي ٿو، اونهاري ۾ پاڻي مٿان ترندي ڏکڻ کان ايندڙ هلڪيون ٿڌڙيون هڳاءُ سان پُر هوائون هميشه لاءِ رسي ويون آهن. سکر جو ڍانچو حقارت جي چادر ۾ اوڍيل ڀاسي ٿو. سنڌ جي گهڻو ڪري سڀني شهرن جي ڪلهن تي پنهنجي چمڪندڙ ۽ معطر ماضي جي ارٿي ڏسي ۽ محسوس ڪري سگهجي ٿي. پر سکر انهن سڀني کان گهڻو سَٺو آهي. مون کي ته جيئرن کان مئل وڌيڪ زندهه لڳن ٿا. راءِ بهادرڪندن داس ڪيسواڻي، ديوان هولا رام ڪيسواڻي، ڊاڪٽرهيرانند ڪيسواڻي، موهني ڪيسواڻي، ڀڳوانداس ڪيسواڻي، پير حسام الدين راشدي، ممتازحسين ڀٽي، ديس سيوڪ بيگراج، جي بي منگهارام (ٻالچند، خانچند، منگهارام) ديوان بسنت رام، ديوان صاحب سنگهه، ديوان ايسر سنگهه، ديوان گورڌن داس، ديوان ساڌورام، ديوان چوئٿرام، آغا نظام الدين پٺاڻ، آغلو _ هر ماڻهو جو کاڄ صحت جي اصول تحت لذيذ اشتها ۾ تيزي آڻيندڙ ۽ قابل رشڪ تندرستي بڻائيندڙ هو _ جذبات جو سمنڊ جسم ۽ ذهن جي سطح هيٺان هر وقت مهراڻ جيئن ڇلڪندو رهندو هو. ’مذهب ‘ ۽ ’مزو ‘ هڪٻئي جا ساٿاري ڏيکاربا هئا. سکر ’زولا ‘ (EmileZola) جي بي چسي حقيقت پسندي کان ڏور ۽ ’گهڙي پلڪ‘ جي سدا سهاڳڻي روماني حقيقت پسندي جو امر شاهڪار هيو! زردشتي اُصول واري مڪمل پاپ ۽ پڃ جي دنيا کان گهڻو پري وسهڻ ۾ نه ايندڙ سورڳ پوري جي حدن کي ڇهندو ڀاسندو هو.
هونءَ به جديد تحقيق موجب ٻالڪپڻ جي نظارن ۾ اسان جون يادون، جستجو، ڳولا اسان جي ذهن اندر وڃايل سورڳ پوري جيان محفوظ آهن، جنهن کي اسين هميشه ساڀيا ۾ پسڻ جا جتن ڪندا رهندا آهيون. اسان کي پنهنجون جڙون ئي نواڻ، شناخت جو احساس بخشينديون آهن ۽ اِهي اسان جي ’مٽي‘ ۾ کتل آهن، جيڪا اسان جي ڌيان جواصلي ۽ اڻ مٽ مرڪز آهي. فرانسيسي اديب ’پرائوسٽ‘ (Proust) جي اليئرس شهر ۾ ’جارڊن ڊوپري _ ڪتلان‘ جي ڳلين، رستن تي ويڳاڻن جيئان پنهنجي ’جڙن‘ جي مسلسل ڳولا ان سوچ جو جرڪندڙ مثال ليکيو وڃي ٿو. ساڳي طرح پراڻي جَڳ جو وحشي انسان به پنهنجي ٻالڪپڻ جي ’ياد ۽ ماحول‘ کي باطن جي اونهاين ۾ اوستائين سانڍيندو رهي ٿو، جيستائين کيس زبردستي ان کان جدا نه ڪيو وڃي. مان ڀايان ٿو ته اسان جي نين شين، جائيداد ۽ فن جي نادر قيمتي شاهڪارن جي حصول لاءِ لاڳيتي ڪوشش ۽ جتن جنهن کي رسمي طور ’ترقي جي ڏند ڪٿا‘ چئي سگهجي ٿو، سا اسان کان ’کسيل ياد‘ يا جُڙن واري ٻهڳڻي مٽي کان زبردستي جدائي جو معاوضو تصور ڪري سگهجي ٿي _ ان جڙتو عمل ۽ صورتحال ۾ وڪوڙجي اسان فطرت، ڌرتي کان مڪمل ڪٽجي ’جڙتو‘ ۽ ’بي حس‘ جيون جو انگ بڻجيو وڃون ٿا! اهو اڄوڪي انسان جو وڏو دک ۽ الميو آهي! اسان جي نواڻ ۽ نجات مهاتما ٻڌجي فڪر يا ڪنهن ٻئي مذهبي آدرش مان حاصل ڪونه ٿي سگهندي. اِها صرف ’اوائلي جڙن‘ مان اُڀري سگهي ٿي.
هن وقت سکر زوال پذير، گم ٿيل ياد، ۽ مڙهه جيان ڀاسي ٿو! جڏهن گذريل موهيندڙ يادون منهنجي روح ۾ ديرو دمائي جاڳائينديون، تڏهن سکر وڃڻ جو اُدم ڪندس!
هن وقت ائين ٿو لڳي ڄڻ شهر جي ماحول مان ”روح“ لٽجي ويو آهي ۽ ذهن کي ڪنهن ابدي بي وسي ۽ بي ڪسي جي ڄار ۾ الجهائي ڇڏيو اٿس، ان مان آزادي حاصل ڪرڻ جي ڪا ڪوشش، ڪو جتن حقيقت ۾ بدلجندو نظر نٿو اچي، هر کنيل قدم بي مقصد، بي اُدم ڏيکارجي ٿو.
سچ ته اهو آهي جو ’آدرشي جيون‘ روزاني ڪرت ۾ جنبيل رهڻ ۾ پوشيده آهي. ان جيون ۾ واري سان ڪجهه آرام جون گهڙيون گذاري انهن جو آنند وٺي سکر جي بي ٿنڀي آسمان هيٺان پنهنجي اڳوڻي حيرت انگيز، منفرد فُهم فراست کي ٻيهر ڳولهڻ ۾ جيڪو مزو ملندو، سو ٻئي ڪنهن حاصلات مان ڪين ملي سگهندو، ڇا ائين ٿي سگهي ٿو؟
اڄوڪي سکر کي اها پورڻتا حاصل ڪونهي، جيڪا ورهاڱي کان اڳ حاصل هئس. اڄ جو سکر هڪ اڌورو شهر بڻجي ويو آهي، جيئن طوائف هوندي آهي! هي شهر رنڊي جيان سياست، مذهب جي بازار ۾ يوسف جيان خريدار جي انتظار ۾، قدرن ڪلچر نيڪي خلوص پنهنجي صحت مند، روايت، مذهبي رواداري نسلي يڪسوئي ۽ سهپ جي لحاظ کان سسندو، گهٽبو، پنهنجي اخلاقي نهرائپ کي تلانجلي ڏيندو ’پاڇي‘ جيان بي حقيقت عارضي ڪاغذي ۽ ڪوجهو ٿيندو پيو وڃي!
سندس اها دکدائڪ ڪهاڻي اڳوڻي برلن کان وڌيڪ ايذائيندڙ آهي، جنهن جي وچ واري ڀت ڪيرائي هينئر کيس ’وصل‘ جي راهه تي آندو ويو آهي؛ يا ڪالهوڪي پراڻي هٿرادو ٿاڦيل ڏکڻ ويٽنام جي بدبودار شهر سائيگان جي بنيادن مان ’نفرت‘ جا زهريلا عنصر ڪڍي کيس ’انسانيت‘ جي امرت سان سرشاري بخشي ’هوچي منهه سٽي‘ جي سهڻي صورت بخشي وئي آهي. پر، سکر جي بڻ بڻياد مان ’انسانيت ‘کي نهوڙي ان جي تهن اندر، ۽ فضائن ۾ ’بارود ۽ گولي‘ جي ساهه منجهائيندڙ بونءِ جو ’جاز‘ سنگيت گونجندو رهي ٿو.
سکر صدين کان هڪ پورڻ نرمل ۽ اوجل شهر هيو. جيئن روهڙي، جيئن حيدرآباد، جيئن لاڙڪاڻو، شڪارپور ۽ جيڪب آباد هوندا هئا يا انهن کان گهڻو اڳ اروڙ برهمڻ آباد _ ۽ اڃان به اڳي موهنجودڙو، هڙاپا هئا، يا ننڍي اپکنڊ ۾ دهلي، مٿرا، لکنو، ڪلڪتو، پتاليپتر وغيره هئا؛ يا دنيا اندر بابل، جريڪو، نينوا، ڪارٿيج وغيره هئا؛ يا اٿينس، روم، سمرقند، بخارا، بغداد آهن. شهر ڪنهن ماڊل جيان ڪونه ٺاهيا ويندا آهن! اِهي ڌرتي جي ڪک مان فطري طور پيدا ٿيندڙ گلن ڦلن ٻوٽن جيان اسرندا آهن _ ۽ تاريخ، ثقات ۽ تهذيب جي سدا وهڪ ۾ پنهنجي منفرد وجود جي ڇاپ هڻندا رهندا آهن. جيئن اصلي ۽ ميڪانيڪي طرز تي پيدا ٿيندڙ ٻارن ۾ فرق هوندو آهي، تيئن مٿي ڄاڻايل موجود، ۽ ناموجود شهرن ۽ هٿرادو ميڪانيڪي ۽ ماڊل شهرن جهڙوڪ اسلام آباد، نيو انگلينڊ، چندي ڳڙهه يا پنهنجي ڪرداري قدر کان ڪريل هاڻوڪي شهرن جهڙوڪ سکر، شڪارپور، جيڪب آباد، حيدرآباد وغيره جي وچ ۾ موجود آهي _ ۽ ان فرق جو درجو ڪنهن المئي کان گهٽ ڪونهي. شهرن کي فطرت جي بي روڪ ۽ انڌي قوت ۽ سندن سپوتن جون اڙٻنگايون ڪرپشن تاريخ جي هر موڙ تي برباد ڪري صفحه هستي تان مٽائيندي رهي آهي جن ۾ مٿي ڄاڻايل ڪئي هيرن، ماڻڪن جهڙا شهر اچيو وڃن ٿا _ ۽ ڪئي خوش نصيبي سبب ڊارون واري ٿيوري مطابق پاڻ کي انهن ’قوتن ‘ سان جنگ جوٽي بچائڻ ۾ ڪامياب ٿيا هئا _ ۽ اُهي به مٿي ڄاڻايا ويا آهن. پر جن شهرن کي سندن ڌرتي کان پيدا ٿيندڙ انسانن، دئيتن جو روپ ڌاري تاراج ۽ تباهه ڪيو، انهن ۾ سکر سرفهرست آهي _ اهو سنڌ ڌرتي سان وڏو سانحو، دوکو ۽ انياءُ ٿيو آهي. حالانڪه ٻنهي قسمن جي شهرن ۾ انسانن جو بسيروئي رهندو رهيو آهي پر سندن سماجيات جي فرق سندن منورتي تي هاڪاري يا ناڪاري اثر ڇڏيا، جنهن ڪارڻ ڪٿي ’شهري جيوت‘ گونچن جيان ٽڙندي، ڦلجندي، ڦولجندي رهي _ ۽ ڪٿي پرلئه ۽ قيامت برپا ٿي ويئي.
سکر جي بري مرڻينگ حالت ۽ زبون حالي تي سوچيندي رام جي مرتيو بعد والميڪي ۽ ڪاليداس جي سوچن ۾ غرق ’فنا ‘ ڏانهن سرڪندڙ ’اجوڌيا ‘ اُڀري آئي اٿم، جيڪا کين سرءُ ماريل پيلي ۽ سڪل پن جيان ڀاسي رهي هئي! سکر پنهنجي حالت ٻڌائيندي نٻل ۽ نستي آواز ۾ آکي ٿو:
(1)
”منهنجو ڪو اوهي واهي ڪونهي، منهنجا اوچا منارا ۽،
ساوڪ سان جهنجهيل ڇٻر، باغ، پريم ڪُنج ڊهي پٽ پيا
فنا سان همڪنار ٿيا! محلاتن جون فلڪ بوس ديوارون
پٽ ڪيون ويو!
جڏهن شام جي هوا بيهجيو وڃي تڏهن گهُٽَ جو راڄ قائم
ٿيو وڃي ٿو،
۽ اونڌائي اُڀ تي ڪڪرن جا جهڳٽا بي يار ۽ مددگار
الوپ ٿيو وڃن!“
(2)
”گهٽيون جتڙي رات ٽاڻي سندرين جا ڪٽڪ خوش خوش ڏسبا ها
جيڪي پازيبن جي جهنڪار ۽ چمڪ سان ٻهه ٻهه ڪنديون هيون
هينئر اُت شام ويلي بگهڙ نما ماڻهن جا پشاچي ڏند چمڪندا رهن ٿا
جيڪي ڄڻ ڍونڍ جي ڳولا ۾ گُرڪندا، اونائيندا رهن ٿا.“
(3)
”چشمن، ڦوارن ۽ ندي ڪناري جو پاڻي، جنهن منجهان ڪجلي رمڻين
جي نازڪ هٿن پيرن جي سٽڪ سان، مڌر سنگيت اُڀرندو هو
هينئر رولو جانورن جي سنبن ۽ سڱن سان ڀوائتا آواز سڻائي ٿو
۽ کيس گدلو، ميرانجهڙو ۽ بدزيبو ڪندو رهي ٿو!“
(4)
”مڇي ۽ پکي جيڪي دريائي ڪنارن ۽ باغن اندر هريل هوندا ها
هينئر جهنگلي، ڊڄڻا ۽ آدم بيزار ٿي ڇڊا ٿي ويا آهن
هينئر سندن بسيرو اونهي پاڻي يا وڻن جي چوٽين تي آ
نه هينئر رات جي پروا اٿن ۽ نه ئي نرت سان چاهه!“
(5)
”ڏاڪڻين، آڳرن، بالڪنين جي فرش تي ڪامڻين جي مهندي رتل
پيرن جي ڄڻ نرت ۾ محو لال ڇاپ هوندي هئي پر،
هينئر ڌارين جي چنبن جا رت ۾ رڱيل نشان
ڏسجن ٿا، ڄڻ ڪنهن معصوم جو خون وهايو هجين!“
(6)
”بائسڪوپ جي ڀتين تي اڏامندڙ پکيئڙن، نرت ۾
محو سندرين جي ڪماني دار جسمن جا چتر، گلن جا ڪنج، نقش،
ڄڻ نفرت جي آڳ ۾ ساڙي لاٿا، ڊاهيا ۽ ميساريا ويا!“
(7)
”مندرن جي ٿنڀن تي گل رخ دوشيزائون ويڳاڻيون، هيکليون
’وقت‘ ۽ ’بگهڙ‘ جي هٿان ڦڪيون، موٽ کائينديون پسجن ٿيون
ڄڻ سندن بدن تي سندر وڳن بجاءِ نانگ بلائن جون کلون اوڍيل هجن“
(8)
”گهرن جا ڪٽهڙا، ڇڄهرا غفلت لاپروائي ڪارڻ ٽٽي ڪارا ڪٺ ٿي ويا آهن
۽ سندن فرشن جو سِرون سُري وٿيون ٺاهيون بيٺيون آهن
جن مان عجب قسم جو گاهه اسرندو رهي ٿو! اهي
فرش اڄا تائين چنڊ جون ڄاتل سهايون ريکائون پسن ٿا پر
ان جي موتين جهڙي عڪس کي پسائي نٿا سگهن!“
(9)
”سندر وليون جيڪي منهنجي باغن جي شانت_ڪنجن ۾ ٽڙنديون هيون
جن جي سونهن ۽ سڳنڌ ڏسڻ وٽان هوندي هئي ۽،
جن جي ٽارين کي موڙي ڇيڳڙيون ڇوڪريون گل پٽينديون هيون
اُهي ڀولڙن نما ماڻهن ڀڃي پاڙون پٽي ڇڏيون!“
(10)
”هينئر درين مان ڪجرا نيڻ لياڪا نٿا پائين ۽ نه ئي
نماشام ٽاڻي انهن تي ديپڪن جي روشني جهرمر ڪري ٿي!
پر، انهن تي ڪوريئڙي جي پکڙيل ڄاري ڪارڻ جهڪي روشني
انڌياري کي وڌيڪ گهرائي ڏيندي پسجي ٿي!“
(11)
”پارسي ڪالوني جا ون ون موهيندڙ چهرا
ڪوئنيس روڊ جا ڀِن ڀِن لڀائيندڙ مهانڊا
ٽڪر جون ڏياٽين جهڙيون جرڪندڙ جادوئي اکڙيون
بندر روڊ جون وراڪا کائيندڙ لچڪيدار چيلهيون
مشن روڊ جون سدا مهڪندڙ سندريون
ڪيئن نه بنا پرو پتو ڇڏڻ جي شڪتلُلا، اُروشي
جيان نامعلوم اُتاهين ۾ الوپ ٿي ويون،
۽ سندن هنڌ ماڳ ڪانون ڪانويلين ڪاريهرن اچي والاريا!“
(12)
”ان سمئي منهنجي وجود ۾ سمايل هرشيءَ چترڪار جي
برش جي ڇهاءُ سان جاڳايل چتر جيان لڳندي هئي،
جيئن عورت جي بلوغت جو حسين اُهاءُ
ٻالڪپڻي جي الوپ ٿيڻ بعد ظاهر ٿيندو آ!“
(13)
”پر، هاڻي ڄڻ مندون: سيارو، بهار، اونهارو ۽ سرءُ
پڻ هڪٻئي سان تال ميل رکڻ ۾ اسڦل ڀاسن ٿيون،
ليڪن ان جي باوجود ’دئيتي بگهڙن‘ کي پريم جا گل آڇينديون رهن ٿيون!“
(14)
”اِهڙي آڇ کين تهائين هٺيلو ۽ نردئي بڻائي ٿي
۽ مون کي پيڙت ڪرڻ ۾ کين وڌيڪ سواد ۽ لذت اچي ٿي
ڪهل ۽ مهر ’نردئتا‘ کي ريج ڏيندي آ
انڪري دشٽ کي سندس ئي پيماني ۾ موٽ ڏيڻ جڳائي!
جڏهن جسم جي اگهائپ وڌيو وڃي
تڏهن هر دوا دارون بيسود بڻجيو وڃي ٿو!“
(15)
”آءُ پنهنجي ڏراڏئي ويل نماڻن نيڻن سان وڃايل شان
۽ پنهنجي وجود جي زبون حالي، بربادي ۽ مايوسي پسان ٿو،
جتڙي هنجن، ڪونجن ۽ ڪامڻين جو بسيرو هوندو هو
اُت منهنجو وجود ان ٽاري جيان ٿو ڀاسي جنهن جو سنگي نامرد هجي
۽ پاڻ تي ڪهل جي به شڪتي نه رهي هجيس!“
(16)
ڪيئن نه منهنجي عمارتن، پوتر آستانن جا يا قوتي ۽
سنگمرمري فرش، روغني، چٽسالي وارا در دريون
اکيڙي، پٽي نيست نابود ڪيا ويا ۽ انهن ويڳاڻن
برباد آڳرن ورانڊن اندر گند ڦٿ ڦهلايو ويو
ان پر لئه، تباهي ۽ اجڙيل ڪُروپ کي پسي ذهن ۽ من
مايوسي جي ڪاري ٻاٽ اکٽ اوندهه ۾ نپوڙجي رهيو آ،“
(17)
”روڊ، رستا، دڳ، ڪسيون، ڪنارا، واهه، ندي ۽ گهاٽ
اجڙيل شمشان گهاٽ جو ڊيڄاريندڙ منظر
پيش ڪري رهيا آهن _ ڪٿي به گل ۽ ٻوٽا، ۽
ساوڪ، سڳنڌ ۽ تراوت ڪونه ٿي ڏيکارجي
ڄڻ ڪنهن ديوتا، رشي جي سراپ جي ڀوڳڻا
ڀوڳي رهيا آهيون _ ڪسيتائين؟“

(18)
”آءٌ سنڌ جو ڄاول هئس، مون منجهه
ڪيڏي نه سونهن، سڳنڌ، سوڀيا ۽ ڦوهُه هو!
منهنجي ڀرپاسي ڳوٺ ڳوٺ ۾، گهٽي گهٽي۾
خوشي شادمانا ۽ پريم رس
سنڌوءَ جيان وهڪ ۾ ۽ اُجلو اُجلو هو،
ٻنهي ڪنارن جي وچ ۾ ساڌ ٻيلو ڄڻ سورڳ پوري
جو مهڪندڙ ٽٽل انگ هو: ڌرتي ۽ سرڳ جو
عجب نرواڻ پاتل موج مستي ۾ رتل سنگم! “
(19)
”جتڙي اسر ويلي جي دريائي هير
ڪنول، گلاب جي سڳنڌ ۾ رتل رچيل
مورن ۽ هنسن جي ’محبتي مهراڻ‘ ۾
چنچلتا جي چاهه اندر ’وقت ‘ جا ويڇا مٽائي
سندرين ۽ ڪامڻين کي، من جي ميل مٽائي
’پريم_ ڪنج‘ واٽ وٺڻ لاءِ ڌتاريندي هئي!“
(20)
”ڪامڻين جي ڪمرن جي کليل درين مان
سندن واسينگي زلفن ۽ جسمن مان اٿندڙ عنبير ۽ عطر
جي مهڪ، مورن جو منڊيندڙ نرت ۽ ڪوئل جي مٺڙي لات
۾ سدا محو رکندي هئي!
اهڙي سندر گهرن جي ڪٽهڙن تي
ڪامڻين جي ميندي رتل پيرن جا لال نشان
ساڌ ٻيلي جي ديوتائن جي من ۾ به
ڪتڪتايون پيدا ڪندا هئا! “
(21)
”ساڌ ٻيلي اندر نيل ڪنٺ جي انڌيري گفا ۾،
جيڪا شر ڌالن لئه سنمان جو آستان هئي،
ڪو اُلڪو، ڀوءِ، ڊپ ڪونه هوندو هو
ان جي چوگرد مهڪندڙ ڦلواڙين جي لهڪ
ڪنول ۽ گلاب جي واس ۾ هردم مست هوندي هئي
۽ آسپاس جي گهاٽن تي تڙڳندڙ نارين جا
مر مرين جسم چانڊوڪي جيئن چمڪندا هئا!“
(22)
”ڪامڻيءَ لئه ان پوتر آستان تي پرڀات ويلي
پهچڻ ائين هو جيئن گنگا ڪناري آنند مئه آرتي
پريمڪا ۽ پريمي جي آشا جي پورڻتا ۽ سنگم!
جيئن هماليه پتري پاروتي ۽ شِوَ جو امر ملن!!“
(23)
”ان پوتر آستان تي موتين جڙائو ڇم ڇم ڪندڙ ڪهرپٽي
۾ مهڪندڙ ڪامڻيون، شِوَ نرت پسي
پنهنجي ڇم ڇم چوڙين ۽ پائل جي جهنڪار ۾
مست مدام بڻجي، پريمين جي جسمن جي آلاڻ ۾
ڪلپنا وسيلي پاروتي ۽ شِوَ جيان ڀاسنديون هيون ۽
سندن نيڻ ڀونرن جيان ڪارا، اُتاولا ۽ مڌ ماتا لڳندا هئا!“
(24)
”اسر ويلي جڏهن سورج باکون ڪڍندو هو
ان وقت سنڌوءَ جو سنڌ سنڌ وڪوڙجندڙ شانائتي
ولِ جيان ڀاسندو هو! سندس ديد ۾ هرڻي جي
نينن جهڙو مڌ ۽ ڀوُ سمايل هوندو هو،
سندس لهر لهر ڪامڻي جي ابرووَن جيان
سدا نرت ۾ مگن ڀاسندي هئم،
سندس مڌر موجون مورجي ڇٽ جيان دلفريب
۽ سندس سوڀيا وان چهرو چنڊ جيان موهيندڙ!
اُف! وقت جي ناپائداري ان سموري سندر ’لقاءُ ‘
کي الائجي ڪهڙي پولار ۾ ڌڪي ڇڏيو؟”
(25)
”ڪڏهن ڪڏهن سندس چهري تي اوڍيل ڌنڌ جي
ميرانجهڙي نقاب کي سُرڪائي پري ڪندو آهيان،
جيتوڻيڪ منجهس ترندڙ ڪک پن ڪانا ۽ ٻوٽا
هٿن جيان سندس ’بي لباس سندر اوگهڙ‘ کي لڪائڻ
جو جتن ڪندا ڏيکاربا آهن پر،
مون کي ڪير روڪي سگهندو سندس مڌ ماتيون
سُرڪيون ڀرڻ کان؟
جنهن منش، ڪنهن ويل، مڌماتي بدن جو هڳاءُ ورتو هجي،
اُهو ڪيئن بي لباس دوشيزا جي ’سونهن‘ پسڻ
کان پاڻ کي پلي سگهندو؟“
(26)
”ندي ڪنارا اجڙيل، سنسان آهن، ڪنهن به ڪناري يا گهاٽ تي
تڙڳندڙ خوش خوش ناريون ۽ مرد نٿا ڏيکارجن ۽ نه ئي مڇين
بدڪن ۽ پکين لاءِ دستور موجب کاڄ آندو وڃي ٿو،
انهن سان لاڳيتا سڀئي ’ڪُنج ‘ بي آواز ۽ خالي آهن، جنهن کي
پسي منهنجو جيءُ سدا جهڄندو رهي ٿو!“
جڏهن يادن جي خزاني ۾ ڪنهن سببان اٿل پٿل شروع ٿيندي آهي ته ماضي جا دٻيل ’احساس‘سڀ کان اڳ نڪري نروار ٿيندا آهن. اِهي يادون سدا جواڻ جماڻ هونديون آهن. اِها اٿل پٿل واءُ جي تازي جهوٽي جيان جواني جي سرهاڻ کي جيون ۾ ٻيهر آڻيو ڇڏي، جنهن اندر ’ڪ ‘’ب ‘ ۽ ’ش ‘ اوچو آستان ماڻين ٿا، انهن کي ياد ڪندي آهه نڪرندي اٿم ته اُڏرندڙ ’وقت ‘ ڌرتي جي اولاد لاءِ ڪيڏا نه ڪٺور ’ڏک‘ پوکيندو رهي ٿو.
ڪنهن ڪنهن حسينه جي لوڏ، لمڪو ۽ ٽلڻ نهايت تجربي ڪار، نرت ڪلاجي ماهر نرتڪي کان وڌيڪ اندر ۾ پيهي ويندڙ ٿئي ٿو.
ان تي ويچاريندي ياد آيم ته شملي کان ڪفري (هماچل پرديس) ويندي رستي تي ’گرين ويلي‘ (Green Valley) مقام آيو هو، جيڪو سمورو فر ’پاپلر‘ پائين وغيره جي وڻن سان ڇانئيل ۽ گهاٽو سر سبز هو. اچانڪ هوا لڳڻ شروع ٿي وئي ۽ ان ۾ اِهي وڻ تقريبن هڪ ڪري انداز ۾ ائين جهومي، نرت وجهي رهيا هئا، جيئن ’وندراون ‘ ۾ گوپيون، دنيا کان بيخبر، ڪرشن سان بيخودي ۾ راس رچائينديون هيون! هتڙي مون کي پاڻ تي ڪرشن هجڻ جو احساس پيدا ٿيو هو! منهنجي رت مرلي جيان آلاپي رهي هئي.
ڪنهن مخصوص ’احساس‘ اندر ’الوهي آنند‘ ماڻڻ جنهن ۾ جنسي آسودگي ۽ روماني حظ يڪجا ٿي وڃن، ڌرم ۽ جنسي لذت هڪٻئي ۾ سمائجي وڃن، فطرت جي حسن ڪاري ۽ جنسي سواد جو سنڌو مٽجي وڃي _ ۽ جيون ۽ موت جو ويڇو ختم ٿي وڃي ۽ ان مان پيدا ٿيندڙ سنگيت ڀريل آمنگ ۽ احساس کي قديم يوناني المئي جو نج ۽ اصل جوهر ڪوٺي سگهجي ٿو.
ڪڏهن سمنڊ جي لهر جهڙي اڪيلائي جو ’احساس‘ ٿيندو اٿم، بنان مقصد جي هيڏانهن هوڏانهن وڃڻ وقت اهو احساس ’روح‘ ۾ پيهندو محسوس ٿيندو اٿم.
ڇتي سمنڊ ۾ لهرون پهاڙي ڇپن جيان ڪڙڪي سان ڪرنديون رهن ٿيون، اهڙو دکدائي منظر هماليه جي اُتاهين رستي تي بدري ناٿ (ٻارهن هزار فوٽن جي بلندي) ويندي پسيو هئم، جنهن ۾ پهاڙي ڇپن هيٺيان ٽن سون کان وڌيڪ انسان اجل جو شڪار ٿي ويا هئا ۽ انهن ۾ مشهور ايڪٽر ڪبير بيدي جي دانشور، حسين زال پرشوتما به هئي! اهڙي طرح هڪ لڱا موسيقار بيٿووين پينٽنگ ۾ ڏٺم ته هو گٽار تي ڪو الوهي سُر ڇيڙي رهيو هو ۽ آسپاس ويٺل انسان پنڊ پهڻ بڻجي ان کي وجود ۾ اوتي رهيا هئا. ان حالت ۾ اهو سنگيت پنهنجي ٻنڌڻن کان آزاد ۽ غم جي اونهاين ۾ ٻڏل پنهنجي اجهل ڇڪ ذريعي سڀني ٻڌندڙن کي’سندن‘ پاڻ کان ڏور نيئين رهيو هو.
مرگهه نيني، گل بدني جنهن جي سَنڌَ سنڌَ مان سوم رس پئي ڇلڪيو، سندس جسم جا گهرا ٿي اڀرندڙ وَرَ ۽ ونگ، هماليه جي اڪيچار سندر لڀائيندڙ ورن وڪڙن، جنهن مان منداڪني ۽ الکندا شاندار ۽ پروقار چال سان رٽن ڪنديون اڳتي وڌنديون رهن ٿيون، کي به لڄائيندا _ انهن ٽنهي ڀينرن جي سونهن سڳنڌ ’ڪ ‘ آڏو ڦڪي ڀاسندي هئم.
ڪڏهن ڪڏهن اندر ڪو ’جذبو‘ ڌماڪي جيان اڀري اٿندو آهي، جنهن ۾ انڌي قوت ڪونه هوندي آهي پر روشني سان ٻهڪندو آهي، اِهي احساس به روشني جي جهالر سان ٻهه ٻهه ڪن ٿا.
ان گونگي پيار جي اٿاهه گهرائي ۽ ان جي آنند بخشيندڙ گيان جي وچ ۾ ڪو جيوَ حائل ٿي پنهنجو اونڌائون پاڇو ان اندر اڙائي ڪونه ٿو سگهي.
تابناڪ يادن جي خزاني مان ڇوڪراڻي اوَستا جي ساکرو جيوت سان لاڳاپيل هڪ موناليزائي چتر هاليووڊ جي ڪالهوڪي دور جي حسين ۽ سڊول ’جل پري‘’ايسٿر وليمس‘ (Esther Williams) جيان ذهن جي اونهاين مان ترندو ڪناري ڀيڙو اچي ٿيو آهي.
ان کان علاوه ڪالهوڪي هاليووڊ يگ جون انيڪ جڳ پرسڌ سونهن، سڳنڌ، سوڀيا، ساڃهه ۽ فن جي دنيا جون مهان اداڪارائون پنهنجي اظهار لاءِ ذهن اندر، يادن جي ڀنڊار ۾ مڇي جيان مچلي ۽ تڙڦي رهيون آهن: راڪيل ويلچ، سوسن هيورڊ، صوفيه لورين، جيل رسيل، انيتا ايڪبرگ، جين فونڊا، بيٽي ڊيوس، ارسلا اينڊ ريوس، آڊري هيپبرن، جينيفر جونس، ڊيبوراڪر، گريس ڪيلي، زازاگبور (ڪمال اتاترڪ جي محبوبه)، گريٽا گاربو، مارلن ڊيٽرچ، ڊيانا بيانڪي، ريٽا هيورٿ (بعد ۾ پرنس علي خان سان شادي ڪيائين)، انگرڊ برگ مين، لاناٽرنر، شرلي ميڪلين، آواگارڊنر، سلوانامينگانو، ڪِم نوواڪ، ايلزبيٿ ٽيلر، مارلن منرو، جينالولو برجينڊا، هيڊي لامار، برشي بارينڊو.
’جَتُ‘ لفظ کي ساريندي منهنجي لاشعور مان هڪ انمول ڌڙڪندڙ مڻيو پنهنجي پوري جوڀن ۽ آب تاب سان اُڀري آيو آهي. گذريل صدي جي چاليهن واري ڏهاڪي جي آخري ورهين ۽ پنجاهه جي شروع وارن سالن اندر بندر روڊ لڳ ڀوسا گودام، سکر جي ڀڪَ تي هڪ ڀونگي نما گهر ۾ جتڻي نالي گلابي رنگت، سڊول جسم ۽ سروقامت ’اپسرائي ٽور‘ هڪ ڇوڪري رهندي هئي. عمر آبشاري مستي ۾ رچيل اٺارهن _ اوڻويهن بهارن جي لڳ ڀڳ هئس، سندس چال اندر فطري Cat Walk جو انداز ائين سمايل هيس، جيئن گل ۾ خوشبو هوندي آهي. غريب محنت ڪش گهر اندر ڄڻ گودڙي ۾ پيدا ٿيل لعل هيو، ڇيڻا ٿڦيندي، انهن کي سُڪائي ڳوڻين ۾ ڀري شهر جي سڙڪن تي، پنهنجي ڪنهن جَٽُ ساهيڙي يا مائٽياڻي سان گڏ، وڪڻندي ڏيکاربي هئي. اسان به کانئس ئي اِها وکر وٺندا هئاسون. (هتڙي مون کي مشهور اداڪارائون صوفيه لارين ۽ مارلين منرو ياد اچي رهيون اٿم. هالي ووڊ فلمي جڳت جون اهي ٻئي حسين جل پريون، پنهنجي غربت جي ڏهاڙن ۾ ڪچيءَ عمر دوران، جتڻي جيان Odd jobs ڪري پيٽ پالينديون هيون _ ۽ گهڻو گهڻو پوءِ آڪاش جي اوچاين کي ڇهيو هئائون. اها ڄاڻ ڪونه اٿم ته جتڻي آسمان جي بلندين کي _ ڇهي سگهي هئي يا..........؟)
جتڻي کي ڏسي ائين لڳندو هو ڄڻ سندس سَنڌَ سنڌَ ۾، تن جي هر سحر انگيز ڀلائيندڙ وادي ۽ چوٽيءَ، لاهه ۽ چاڙهه تي نرم، گداز _ متوازن _ ماکيءَ جهڙي مٺاس ۾ رتل ’ڳرُ‘ هئي، سندس هيٺ مٿي ٿيندڙ ساهه ۾ ڄڻ گلابن ۽ رابيل جي سڳنڌ رچيل محسوس ٿيندي هئي. پکي ۾ پدمڻي جيان ڀاسندي هئي. سندس کن پل جي موجودگي ۾ ايڏي ڪشش، نشو ۽ خمار هوندو هو جو مون جهڙو ٻارهن _ تيرهن ورهين جو ٻالڪو به ڄڻ پنڊپهڻ بڻجي ويندو هو. دل ۾ دعائون گهرندو هئس ته ڇيڻا جلد خلاص ٿين ته جتڻي جي ڦوهُه ۽ ڇُوهَه وارين مهراڻي موجن ۾ سمائجي پوري ڄمار جو فاصلو، پلڪن ۾ طئه ڪري سگهجي!
جيترا پل، منٽ يا ساعتون اسان جي آڳر يا ڪمري ۾ سندس موجودگي پسجندي هئي، هن جو ’طلسماتي حسن‘ گهر ۾ موجود مندر جي ديوين ۽ ديوتائن جي سنگمرمري مجسمن ۾ به روح، جان ڦوڪيندو محسوس ٿيندو هو! مان ان جي منڊ ۾ منڊجي پاڻ کان پڇندو هئس: سندس نيڻن ۾ ايڏي اگن ۽ جوت ڪنهن پيدا ڪئي آهي؟ سندس ڳلن ۾ شفق جهڙي ڌتاريندڙ لالائي ڪٿان آئي هئي؟ انهن تکن ۽ منڊيندڙ مهانڊن ۾ ايڏو بادلن جيان گجندڙ Passion ڪيئن، ڪٿان ۽ ڪنهن طرفان پيدا ڪيو ويو آهي؟ سندس سڊول سيني جو اُڀار قلعي گر جي ڌنوڻي جيان سدا هيٺ مٿي ڇو ٿيندو ڏسبو هو؟ گودڙي ۾ لال جهڙي ان بيش قيمت رتن اندر ايڏي شڪتي، ڀرپور زندگي ۽ انمول سندرتا ڪٿان آئي هئي _ جنهن جي پنکڙي جهڙن نازڪ چپڙن تي نچندڙ ڳاڙهسري مرڪ اندر عجب چمڪ ۽ کِلَ ۾ نرتڪي جي نرت جهڙي نشي آور ’ڇم ڇم‘محسوس ڪندو هئس؟“
انساني آلائشن کان پاڪ ۽ بي لباس فطرت اندر پويتر ڪوملتا ۽ بي لوث پريم جهرڻي جي جهانءِ جيان ٿئي ٿو. اهڙي غير مهذب سماج ۾ رهندڙ عورت جيئن ته پويتر فطرت جي وڌيڪ اوڏو ٿئي ٿي ان جي دل ڪومل ۽ جسم جانٺو ٿئي ٿو، شينهڻ جيان گجندڙ ۽ ڪبوتري جيان پيار ڪندڙ! جتڻي ڄڻ فطرت جي هٿن جي خلقيل جانٺي ۽ ڪومل شاهڪار هئي!
مان ننڍي هوندي رامبو، رابنسن ڪروُسو ۽ حفيظ شيخ جيان رولو هوندو هئس ۽ اِها سُڌ هئم ته سکر جا نوجوان ۽ پيرسن، بنان ڪنهن عمر جي وڇوٽي جي، سڀ سندس انگ ۽ ونگ تي موهت هئا ۽ واري واري ويندا هئا. ڄاڻو ۽ دانشور حلقن جي عام راءِ آهي ته دنيا اندر ٻه ٻوليون فارسي ۽ هندي لهجي، آواز ۽ ميٺاج ۾ ٻين سڀني زبانن کان سرس آهن _ پر جتڻي جي مڌر لهجي، مترنم آواز، بي ساخته، رسدار، ميٺاج ۾ ٻڏل نرم خوئي ٻڌي مقدس واڻين جو احساس جاڳي پوندو هئم _ ۽ ان ڳالهه ۾ پڪو وشواس ٿي ويو ته فارسي ۽ هندي زبانون سنڌي ٻولي جي دز کي به نه ٿيون پهچي سگهن. ٻارهين، تيرهين، چوڏهين _ ۽ Renaissance دور واري پندرهين، سورهين صدي ۽ بعد جي مشهور اطالوي/يورپي مصورن جهڙوڪ مائيڪل ائنجيلو، ليونار ڊوونسي، روبينس، رافائيل، ريمبران، ٽرنر، اِل گريڪو، گويين، ڪانسٽيبل، پڪاسو، پال گاگين، سيزاني وغيره ماڊلس ذريعي ڪلاڪن ۽ ڏينهن جي ٿڪائيندڙ بيٺڪن کانپوءِ پنهنجا امر شاهڪار: مريم، موناليزا، ميڊونا، عيسيٰ، موسيٰ، دائود وغيره سرجي سگهڻ جا اهل بڻيا هئا. ڪاش، جتڻي، تخليق جي ان سونهري يگ ۾ پيدا ٿي هجي ها ته انهن سڀني ماڊلس کان يقيني طور گوءِ کڻي وڃي ها.
مونکي ائين محسوس ٿيندو آهي ڄڻ سندس موتئي جهڙي سرهي سرهي سرهاڻ اڃان سوڌو سرشٽي ۾ رچيل آهي ۽ ابد تائين رهندي. هر الوهي تخليق، هر عظيم ادبي فن پاري، هر زندهه مجسمي، مصوري جي هر ڌڙڪندڙ شاهڪار، هر آفاقي ڌن، سنگيت جي رچنا پٺيان جتڻي جو واس، اصطلاحن، ۽ سندس امر سڳنڌ رهندي آئي آهي.
عشق تي سوچيندي خيال آيم ته اِهو پيرسن ٿئي ئي ڪونه، ان جو انجام جواني تائين هلي ٿو.
ليڪن يادون، ساروڻيون امرتا ماڻينديون آهن _ پيرسني کان اڳتي ’پولار ‘ ۾ به سندن واسو رهي ٿو.
امارو جي زمين ۾ حسين ايراني شاعرا ’سيمين بهيماني‘ جو هيءَ سرجيل شعر ’جتڻي‘ جو ڪيڏو نه من موهن پورٽريٽ آهي:
من چوں شراب ناب بہ مینا ئے روزگار
مستی دہ و لطیف و فرح بخش و خوشگوار
رنگ برنگ لالئہ خود روئےدشتہا
جو ھم چوں سبوْی وحشی گلہائے کوہسار
(مان مينائي روزگار ۾ شراب وانگر مستي ڏيندڙ، ڪومل، سواد بخشيندڙ ۽ خوشگوار آهيان، منهنجي رنگت ائين آهي، جيئن بيابان ۾ پاڻمرادو پيدا ٿيندڙ لالا جا گل ۽ منهنجي سڳنڌ ائين آهي، جيئن تيز چنچل جا بلو گلن جي مهڪ هوندي آهي)
اڳتي هلي چوي ٿي ”هن ڪا دير نه ڪئي ۽ مون کي هڪ ئي ڳيت ۾ پيتو ۽ اهڙيءَ طرح مون کي پنهنجي تارونءَ ۽ ڳلي جي گرمي سان يڪجا ڪري ڇڏيائين.“

ساکرو جيوت

منهنجو ٻالڪپڻ جيڪب آباد، شڪارپور ۽ سکر ۾ گذريو هو (جنهن جو اڳ ۾ به ڪٿي ورنن ڪيو اٿم) جنم سکر ۾ ٿيو هو _ ڪٿي، ڪهڙي هنڌ اها ڄاڻ اڻڄاتل عدم ۾ پوريل آهي.
روهڙي سان به گھڻو سنٻنڌ رهيم _ خاص طور شادي بعد، ڇو جو منهنجي جيون ساٿڻ (لاجونتي) روهڙي جي پيرن ولين ساڌن شاعرن جي ڌرتي جي واسيل ڀيني مٽي مان پيدا ٿي هئي.
روهڙي جا يادگار جيڪي هن وقت بي ڌياني جو شڪار ۽ زبون حالت ۾ آهن، انهن ۾ سنڌ جي قديم راڄڌاني اروڙ، اورنگزيب جي ٺهرايل مسجد (جنهن جي ساري رکوالي منڍ کان رشيد ڀٽي جي خاندان جي حوالي رهندي آئي آهي)، ستين جو آستان (درياهه جي کاٻي ڪنٺي تي هڪ اوچي ٽڪري تي ست ڪنوارين دوشيزائن جون ڪاشي جي خوبصورت چٽسالي سان سينگاريل قبرون ٺهيل آهن. اهي ست ستيون ڪنهن غير مرد جي انگ ۽ سنگ کان ڇو ڏور رهيون، ڪٿان ۽ ڪڏهن آيون، ڪير هيون، اهي سڀ سوال ۽ انهن جا جواب تاريخ جي آنام دڙن ۾ گم آهن، سواٰءِ بي بنياد روايتن جي! انهن ستين جي Fate تي ويچاريندي دل ڀرجي ايندي اٿم ته عيسائي ننس(Nuns)، ٻوڌي بکشڻيون، هندو برهمو ڪماريون به هنن وانگر ’ست‘ واري حياتي گذاري، دنيا جي هر سواد، ذائقي، خوشي کان نبروهيون ٿي عدم جي راهه وٺي هلنديون وڃن ٿيون. ڪيڏيون ساديون، معصوم، ابهم ۽ بد قسمت آهن. اهو آستان شايد ڪلهوڙن جي عهد ۾ ٺهيو هيو.
هتڙي اياز جي ان چواڻي ته” ’جسماني وصال‘ڪائنات جي وحدانيت جو احساس ڏياري ٿو. “ تي سوچيندي انهن بدنصيب ماڻهن جون صورتون اڳيان اچي بيٺيون اٿم جيڪي ان لذت شيرين کان محروم هئا ۽ آهن يا برهمچاريه جيون اپنائيندي حيات جي رڻ پٽ تي اُڃ ۽ رُڃ ۾ رڙهي رهيا آهن جهڙوڪ برڪت علي آزاد منهنجو مشترڪ دوست سينيٽر فصيح اقبال (بلوچستان ۾ اخبارن جو مالڪ ۽ صحافي)، جارج برنارڊشا (برطانيه جو جڳ پرسڌ دانشور، جينيئس اديب، ڪٽر قسم جو سبزي خور ’ماس، مڌ ۽ موهه‘ جو ويري)، مهاپرڀو چيتن ديو (سورهين صدي بينگال جو ويراڳي ويشنو پنٿي صوفي شاعر ۽ ڪرشن جو اوتار؟)، سباش چندر بوس ، ساڌو ٽي ايل واسواڻي، ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي، بابا سريچند (گرو نانڪ جو وڏو پٽ ۽ اُداسين پنٿ جو باني)، دادي پرڪاش (برهموڪماري آشرم)، دلپت راءِ (هينئر بقول اياز رڃ جو بَکُ ٿيل)، جواد حيدر (اي پي پي بلوچستان جو بيورو چيف)، اشوڪ اروڙا (منهنجو دلبر دوست)، وينا شرنگي (شاعرا، ماروي تنظيم جي روح روان، ۽ اُڃ ۽ رُڃ جا سنڌا مٽائيندڙ فتاح ملڪ، لڇمڻ ڀاٽيه ۽ منهنجي گڏيل ادبي دوست)، هينئر لڇمڻ ۽ لڪشمي جي نرغي ۾ ائين ڦاٿل آهي جئين’اهليا‘ اندر ديوتا جي ’چنبي‘۾ وڃي ڦاٿي هئي. پر، اهليا کي ’ڇل ول‘ ڪري ڦاسايو ويو هو؛ ليڪن وينا هوش حواس، ساڃهه شعور سان انهن ’ماياوي ‘ مڌو _ شالائن تي سربسجودي قبول ڪئي آهي _ ۽ اها به ’جيون‘ جي آخري پڙاءُ تي:
ظلمت حرص و ہوس حور کو بہکا ہی گئی
تیرے بستر پہ بھی آخر کو شکن آ ہی گئی
مس رضيه ۽ مس رقيه (خيرپور ۾ تعليم کاتي جون روح روان)، جن لاءِ بعد ۾ ٻڌڻ ۾ آيم ته اردو محاوري ’آءُ سهيلي چپٽي کهيلين ‘ تي عمل ڪندي مرد ذات جي پاڇي کان به ونءُ وينديون هيون! سنڌ اندر وئشنوپنٿي ويراڳين جو نادي فرقو به برهمچاريه جيون ۾ وشواس رکي ٿو: پوپٽي هيراننداڻي، جنهن لاشعور ۾ ’پوپٽ‘ جو loss محسوس ڪندي نيٺ جولان ۾ اچي ’دن هيٺان دٻلي‘ جو سهڻو محاورو ايجاد ڪيو هو. تيرٿ وسنت.
اهڙيون سڪايل آتمائون ڪائناتي وحدانيت تائين ڪيئن رسائي حاصل ڪري سگھنديون؟ ڪڏهن ڪڏهن ڪالهوڪي يگ جي ’شرط ‘ فلم جي پيروڊي ۾ جوڙيل هيءَ سٽ ورلاپ واري انداز ۾ سندن روح مان باطن جي ڪنن سان ٻڌڻ ۾ايندي اٿم:
نہ یہ چاند ہوگا نہ تارے رہینگے
مگر ہم ہمیشہ کنوارے رہیںگے
پر ويدانتي ۽ صوفي راهه جا پانڌيئڙا ’روحاني وصال‘ کي ڪائناتي وحدانيت جو ذريعو قرار ڏيندا آهن. وحداني ڪيفيت ٻنهي صورتن ۾ هڪ جيهي ٿئي ٿي! البت پهرين صورت ۾’ڪثرت وصال‘ ماڻهو لاٰءِ نه صرف سلامتي بڻيو وڃي بلڪ سندن وجود کي اُڏوهي جيان کائيندو به رهي ٿو. موپسان، بائرن، آندري ييد، سيمبرن، وائلڊ، فرئنڪ، هيرس، ڪئسونووا، برنس، رامبو انهن صورتن مان پهرين سٿ جا چند ٻهڳڻا مثال آهن _ اياز ۽ سندراڻي به ان قطار ۾ بيٺل ڏيکارجن ٿا .
وسڻ رام جي درٻار، پارو شاهه جو ٽڪاڻو، حاجن شاهه جو مقبرو، شاعرن بيدل بيڪس جا مقبرا، وار مبارڪ جي درگاهه،_ مشهور سماجي سيوڪ پريم چند جي پيءُ سيٺ سڳنيچند جي جوڙايل ڌرم شالا وغيره ڪڏهن ڪڏهن يادن جي جهروڪن مان لياڪا پائي اڄوڪي چڙهيل حياتي ۾ ننڍي اوستا، ۽ جواني جوڳردار جيئڻ پسائينديون اٿم جيڪو وڌيڪ وڻندڙ، معصوم، بي اونو،_ ۽ ايماندار لڳندو اٿم. روهڙي جي امر شخصيتن ۾ ديس سيوڪ شهيد هاسارام پمناڻي ان ڪري به گھڻو ياد ايندو اٿم جو سندس ننڍو ڀاءُ شري پمناڻي ويهين صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ گورنمينٽ هائي اسڪول (اڳوڻو تلڪ هائي اسڪول) سکر ۾ منهنجو استاد به ٿي رهيو هو. مون کي ياد ڪونهي ته سندس شهادت تي هيٺ ڄاڻايل سٽون ڪهڙي شاعر جون آهن؛ پر، حياتي جي تپوبن مان ڪنهن ٻوٽي تان اُڏامندڙ پوپٽ جيان ڪڏهن آڏو اچي بيهنديون آهن.
پمناڻي پيارو، روهڙي وارو
هر هنڌ ٿيو ، هاڪارو
دشٽن تو تي ، گولي هلائي
پوندي تن تي، مار خدائي
ان کان علاوه روهڙي جا ٻه بزرگ ودوان، تعليم کاتي سان واڳيل عملدارادب جي ساڃاهه سان ٽمٽار شخصيتون سيد عطا حسين شاهه موسوي ۽ سيد عبدالحسين شاهه موسوي، بيدل بيڪس جو صوفياڻو ڪلام، ڪنڊڙي واري روحل فقير جو عارفاڻو ڪلام ۽ سندن مقبرن تي ادبي مجلسون ۽ عرفان ۽ وحدت الوجودي سماع جون محفلون به ان ڦلواڙي ۾ ٽانڊاڻي جيان چمڪنديون رهن ٿيون.
منهنجو ڏاڏو، نانو _ ۽ پتا بلوچستان جي ڪڇي واري علائقي گنداواهه، گاجيان يا گاجڻ، ميرپور، فتح پور، پيرڇتو، ۽ ڪوٽڙو سان واڳيل هئا. بقول منهنجي عظيم امڙ (رُڪي ٻائي _ پيوند ٻائي)، اهي سڀئي ڪالهوڪي يگ جا جيو زمينداري، وڻج واپار، ۽ دوڪانداري جي ڪرت سان واڳيل سکئي سڻڀي ماني ٽڪي واري آڪهه منجھان هئا. سندن گھر ۽ ڪاروباري مقامن آڏو هميشه گھوڙا ۽ اُٺ ٻڌل هوندا هئا جن جا سوار ڌنڌي سانگي بلوچستان جي اندرين دشوار گذارعلائقن قصبن ۽ گوٺن ۽ واهڻن کان ڪهي اچي مهمان ٿيندا هئا. سدا وهندڙ رونق ۽ چهل پهل جو ڄڻ واسو ٿيل هو. ان زماني ۾ اهي ٻهراڙيون ڄڻ آمريڪي ڪائوبوائي ويسٽرن فلمن جو نظارو پيش ڪنديون هيون. وٽن چوپايو مال، هٿيار، ۽ مخصوص ڊريس سڀ ئي ته هوندو هو، ۽ وري قدرت ان علائقي کي، پوٺي، پهاڙ ۽ ميدان ۽ سيٽيون وڄائيندڙ، سانءِ سانءِ ڪندڙ‘ سنسانيت سان به وڪوڙي رکيو هو!
گھر جي زائفن جو سڄو وقت هڻ هڻان، ماني ٽڪي تيار ڪرڻ، ڇنڊ ڦوڪ ۽ صفائي ۾ ايئن گذري ويندو هو جيئن درياهه جون لهرون پنهنجو ڪو نشان يا پرو ڇڏڻ بنان گذريو وڃن.
سکر جي يادن ۾ ڪانگريسي رهنما ديش ڀڳت ويرو مل بيگراج (جو بعد ۾ هندو مها سڀائي بڻيو) جنهن بعد ۾ ’قرباني‘ نالي اخبار به ڪڍي هئي، هميشه سمايل هوندو اٿم ڇو جو ڇوڪراڻي اوستا ۾ کيس ويجھو ڏسڻ جو موقعو ڪئي ڀيرا مليو هيم. هن ڪٽرپنٿي همراهه، ۽ ٻئي طرف آغا نظر محمد ۽ پير حسام الدين راشدي (سنڌ زميندار اخبار) جي وچ ۾’اخباري چڪريون‘ ان کان اڳئين دور جو’ليجنڊ‘ ليکيون وينديون هيون؛ پر اڄوڪي دور وانگر’مٿاڦاڙ‘ قطعي ڪون هوندي هئي.
ان زماني ۾ (ويهين صدي جي چوٿين ڏهاڪي جو اوائلي زمانو ۽ وچون ڏهاڪو) آزادي ۽ انقلاب جي هلچل پنهنجي جوڀن تي هوندي هئي. مان اسڪولي وديارٿين جي ڀاڄوڪڙ، گوسڙو ٽولي جو سرگرم رڪن هوندو هيس؛ ۽ اسين روزانو شام جو جلوس ڪڍڻ تي هريل هئاسون جنهن ۾’انقلاب زندهه باد‘ ۽ ’ڪانگريس زندهه باد‘ جا نعرا هڻڻ لازمي امر هوندو هو. اهو جلوس ڪوئنس روڊ، والس روڊ، بندر روڊ، سُڪَ پل، فريئير روڊ وغيره جي پرڪاما (طواف) ڏيئي ليوڪس پارڪ (هاڻي مشرف به اسلام ٿي محمد بن قاسم باغ) تي اچي ختم ٿيندو هو. منجھند جو اتساهه ۽ ولولي سان ڪانگريسي ليڊرن،ورڪرن کي ڊسٽرڪ جيل سکر اندر ٽفن باڪسن ۾ مانيون پهچائيندا هئي سون؛ هو سڀئي انگريز بيٺڪي سرڪار پاران مختلف قانوني شقن هيٺ اتي واڙيل هوندا هئا.
بعد ۾ جڏهن آءُ سن 1965ع ۾ DPR تحت سينٽرل جيل سکر ۾ ٽي مهينا نظربند هئس، ان وقت شري رامچند (شري ويرومل جو وڏو پٽ، جيڪو شڪارپور ۾ پريس جو مالڪ هو ۽ هفتي واري قرباني اخبار ڪڍندو هو)، پروفيسر جھامنداس ڀاٽيه (شيخ اياز جو استاد)، شيخ اياز،سوڀوگيانچنداڻي،ديوان هولارام (سکر ميونسپالٽي وارو)، ۽ سيٺ پريم چند (روهڙي وارو)، وغيره به منهنجي جيلي جيوت جا ساٿي هئا.
عام طور انسان جو تقريباَ سمورو جيون ڪوڙاڻ جو زهر پيئندي، باهه جو درياهه ۽ سماج جي پيڙا ڏيندڙ تپش ۾ گذاري ٿو، انڪري هو پنهنجي اڻيل خوابن جي سنسار ۾ رهڻ کي ترجيح ڏئي ٿو _ جيڪي مخملي، گداز، سهڻا ۽ آنند بخشيندڙ ٿين ٿا. اهو ئي ڪارڻ آهي جو ادب جي تخليق ۾ رچناڪار حقيقت جو مڪمل روپ ڏيکارڻ کان ونءُ ويندو آهي، ان جي صرف پاڇي پسائڻ کي ڪافي سمجھندو آهي. ’حقيقت‘ هو پاڻ هوندو آهي. هتي ساڃاهه وند پاٺڪ جو فرض ٿئي ٿو ته ان خواب جا بخيا اڌيڙي ’حقيقت‘ کي آشڪار ڪري. پر،ان ڪوڙي آزمائش جي دٻڻ پار ڪرڻ بعد ۽ ان ڪوريئڙي واري ڄار کي تارتار ڪري ڪي رچناڪار ’حقيقت‘ جو اصلي بدنما روپ پسائڻ جو انقلابي ساهس رکندا آيا آهن. انهن ۾ زولا، نٽ همسن، گورڪي، ٽالسٽائي، موپسان، منٽو، ڪرشن چندر وغيره، ادب اندر، اهم جڳهه ماڻين ٿا.
انسان جي وجود ۾، بنيادي طور، ڄائي ڄم کان چڱائي ۽ مندائي ٻئي موجود آهن. عام ادب انسان جي آدرش ۾ چڱائي جو چتر پيش ڪرڻ جو جتن ڪندو رهي ٿو. جنهن سبب اهو اتمتا جي اوچائي ماڻڻ کان قاصر ويو آهي. مٿي ڄاڻايل ادب جا خالق زردشت جيان انسان جي ٻنهي رخن جا قائل ۽ پارکو هجڻ ڪارڻ (چڱائي ۽ برائي)، هن وانگر نرالا ۽ آفاقي مڃتا جا ڀاڳي ليکيا وڃن ٿا.
ڪجھ تخليقڪار ادب کي زندگي جو عڪاس ڄاڻائين ٿا جن ۾ مٿين کان علاوهه ڪرسٽوفر ڪالڊويل، پيبلونرودا، فيض احمد فيض وغيره اچيو وڃن ٿا. ڪجھ رچناڪار فن ۽ ادب کي غير مقصدي، اندرجي اُڌمن، لاشعور ۾ اونڌيون ٽنگيل لايعني صورتن، ڪوريئڙي جي ڄار جھڙن گوڙهن ڳجھن ۽ باطن جي انگڻ ونگڻ سفر کي خارج جي اڻ کٽ رٽن کان بلڪل الڳ ٿلڳ سمجھندي! بلڪ ان کي رد ڏيندي ٻمنهين، بي جسمي ۽ پرولين سان پُر ادب فن جي تخليق جا پرجوش حامي ليکيا وڃن ٿا. اهڙي ادب ۽ فن ۾ تجريديت، سريلزم، ڊاڊاازم ڪيوبزم، وغيره جون ’بي شڪليون‘ موجود آهن. ان صف جا سرواڻ ايڊگرايلن پو، رامبو، ملارمي، بادليئر، محمد حسن عسڪري، ۽ ڪنهن حد تائين پڪاسو وغيره ليکيا ويندا هئا.
ان کان علاوهه هڪ ٽين سٿ به آهي جيڪا انهن ٻن ادبي سرحدن جي وچ تي نومينز ليئنڊ (No Man’s Land) اندر ديرو دمايو ويٺي آهي، ۽ ڪڏهن ڪڏهن وجھ ملندي ٻنهي سرحدن اندر لياڪا به پائيندي رهي ٿي.
ان سٿ جا سرواڻ ڏند ڪٿائي قصن، ڪام جي واسنائن ڪانکي، انسان جي نفسيات جي ۾ ونگن ۽ رنگن جا چترڪار، تاريخ ۽ تهذيب جي راهه جا پانڌيئڙا _ من موجي، ڌرم گيان ۽ ڌيان جي تپوبن جا تپسوي به رهيا آهن. انهن ۾ ويد وياس، والميڪي، هومر،سيفو،ورجل، ڪاليداس، اووڊ، ڊانٽي، والٽ وٽمئن، هيمنگوي، سمرسيٽ ماهم، اناطول فرانس، پشڪن، دوستووسڪي، هيوگو، استان وان، بالزاڪ، آسڪروائلڊ، ڀرٿري هري، آُمارو، جئه ديو، حضرت سليمان وغيره فني اُڻت ۽ اُتمتا تي رسائي حاصل ڪري واکاڻ جوڳو بڻيا.
هندو سوچ مطابق انسان جي مقتي چئن آدرشن جي توازن تي مدار رکي ٿي: ڪام (SEX)، ڌرم (Religion) ارٿ (Economic)، ۽ موک (Salvation or Nirvana) پر، مٿي ڄاڻايل دانشورن جي اڪثريت ’ڪام‘ کي ٻين سڀني آدرشن تي ترجيح ڏيندي ڏيکاري ڏئي ٿي . هنن مطابق سندن بدن جا نوَ دروازا ڪام جي پورڻتا وسيلي ئي کُلي سگھن ٿا_ ۽ ان جي مڪمل ترپتي بعد ڏهون دروازو يعني مڪتي جي راهه پاڻ مرادو هموار ٿيو وڃي! اهوئي ’برهم _ آنند‘ آهي!! هونءَ به ڪجھ مذهبن ۾ حورن ’اپسرائن ‘؛’غلمانن ‘ ۽’ گنڌرون‘جو نهايت ’گلابي‘ زبان ۾ ورنن ملي ٿو _ مڪتي کانپوءِ انهن سان ’ميلاپ‘۽’سنگم‘ جون ڪهاڻيون آنند مئه ۽ چشڪي واريون آهن ۽ سماڌي ۽ تپسيا سيڪس ڏانهن سفر جو ذريعو ليکي وڃي ٿي.
ايپي ڪيورس، رجنيش، تانترڪ واد، پراچين چارواڪ فڪر به ان نڪتي تي زور ڏيندا ڏيکارجن ٿا. اڄوڪي ناري واد (Feminism) تحريڪ جيڪا پنهنجي شروعاتي دور ۾’مڌ مارگي ‘ (Middle Path) هئي پڻ ان نڪتي جي اوٽ ۾ ساڳئي ڪامي (Culicid) ڇڙواڳي جو شڪار ٿي چڪي آهي _ جنهن جو تازو شڪار بدبخت مرد ذات، اڳئي پنهنجي ’ڪرتوتن‘ جو ڪيتو لوڙي رهيو آهي.
هن دنيا اندر انسان جي تهذيبي سفر دوران ٿيندڙ اوسر ڪئي فڪري دنيائون جوڙيون آهن، ڪئي isms وجود ۾ آيا، تضادن جي ڀرمار ٿيندي رهي، ان ڪارڻ انساني جيوت سکن جي ڀيٽ ۾ ’دکن جو گھر‘ رهي، هر ڌرم ۽ فڪر خاص طور گوتمي، فلسفو هندو ويدانتي فڪر، هر مذهب ۾ موجود صوفي متو ان ’امردک ‘جو ذڪر ڪندي هن سرشٽي ۾ موجود ’هر ساهدار‘ جي هڪ ٻئي سان ازلي سنٻنڌ تي روشني وجھندي ’يڪوجوديت جو صاف شفاف ۽ بوءِ‘، فساد، آلودگي کان پاڪ فڪر جو اظهار ڪندي هر جيت جڻئي، پکي پسون، ۽ انسان ذات کي هڪ لڙي ۾ پوئڻ جي تلقين ڪندي، دوئي کي تار تار ڪري ڪائنات جي اکٽ وسعت جيڏي عظمت، ڏيا ۽ توازن بخشي ٿو. ان فڪر ۾ ڄاڻايل چئني ’آدرشن‘ ۾ ڪيڏو نه توازن پسي سگھجي ٿو؛ زندگي ڪائنات جيئن پرسڪون، وسيع، آزاد، ۽ تضادن جي باوجود هڪجھڙائي ۾، بنان ڪنهن فرق، ڀيد ڀاءُ جي ڏيکارجي ٿي. هي هڪ آدرشي نظريو ضرور آهي ، ۽ ڪيڏو نه شاندار، نفيس ۽ دک ڀنجن لڳي ٿو، ان اندر گوتم، ويدانت، صوفي مت، ايپي ڪوريس، ۽ مارڪس پڻ گڏوگڏ بيٺل ڏيکارجن ٿا!
انسان پنهنجي اوائلي دور کان وٺي ڪئي ڏند ڪٿائون، قصا ۽ داستان تخليق ڪري جوڙيا آهن. انهن ۾ مقدس مذهبي ڪتاب به آهن؛ ويد، رامائڻ، مهاڀارت، بائبل (جنهن کي الهامي چيو وڃي ٿو) ، يوناني ديوين ديوتائن جون ڏند ڪٿائون وغيره. انهن اندر به پرڪرتي، پکين پسن گلن ٻوٽن وڻن سان پيار۽ دوستي جا ڪئي دل لڀائيندڙ ۽ هڪجھڙائي پسائيندڙ منظر چٽيل آهن. هونءَ به مشرقي روايت ۽ ڌرمي سکيا ۾ اهڙي هڪجھڙائي ان جي خمير ۽ جبلت ۾ اوليت جي حاصل آهي خاص طور هن ننڍي کنڊ اندر اها عملي مترتا انسان جي هر سوچ ۽ ڪردار مان جھاتيون پائيندي ڏيکارجي ٿي. فطرت سان مترتا واري ورتاءُ ۾ مون کي جين مت، ٻڌ مت، هندومت، ۽ ڪنهن حد تائين مسيحي مت ۾ وڌيڪ ’عملي لگن‘ محسوس ٿيم. اهي سڀئي متن ’وجود‘ جي ’هيڪڙائي‘ ۾ مڃتا رکن ٿا. سڀني مت ۾ هڪئي ’روشني‘ کي پسيو وڃي ٿو. هڪ ئي سنسڪرتي، تهذيب جا وارث آهن. وهندڙ پاڻي کي پوترتا جو درجو ڏئي ان کي مرد جي پيدائشي ’تخم‘ سان ڀيٽيندي، ۽ ان منجھان آبياري ذريعي پيدا ٿيل سموري فطري پيدائش وڻ، ٻوٽن ۽ ساهدارن کي عورت جي ’انگ‘ جو بدل سمجھندي، انهن جي مڃتا ڪندي سندس لاءِ شرڌا جو اظها ڪندي ڏيئا ٻاريندا، ۽ باسون باسيندا ۽ نذرانا ڀيٽ ڪندا، چاڙهيندا رهن ٿا. ان دور (گذريل صدي جي چوٿين ڏهاڪي وارو)، جي سکر جا ’وڻ ‘ ندي ڪناري وارا سڀئي گھاٽ، ساڌ ٻيلي جا وڻ ۽ سڀ گھاٽ ، ساڌن جون سماڌيون، ولين جا مقبرا اهڙي قسم جي نذرانن، ڀيٽائن، ۽ ڏيئن جي ٻهه ٻهه ڪندڙ لاٽ سان روشن ۽ روح گرمائيندڙ نظارو پيش ڪندا ڏيکاربا هئا؛ سموري ماحول ۽ فضا تي هڪ قسم جي ڄڻ الوهي جوت ڦهلجي ويندي هئي جيڪا پاڻي جي سطح تان وهندي ترڪندي ڪنهن نامعلوم ’عدم ‘ ۾ الوپ ٿيندي پسبي هئي.
اگر عام مذهبي فڪر ڏانهن پلٽو کائجي ٿو ته اُت انسان جي هر چڱي يا بري فعل کي، اڻ ڏٺل قوت، پرميشور يا خدا ڏانهن منسوب ڪيو وڃي ٿو! پنهنجي وجود، ڪڌي عمل جي ذميداري کان بچڻ جو اهو نهايت سولو طريقو آهي، پر، ڪيڏو نه بيهودو ۽ خود غرضانه!
منهنجي خيال ۾ ذات پات جي ’ڀيد ڀاءُ‘ ۽ ’اوچ نيچ‘ جي طبقاتي سوچ جو صدين پراڻو فلسفو ان ’ڪڌي ورتاءُ‘ جو بنيادي نڪتو آهي. اسين پنهنجي غيرانساني فعل کي خود غرضي جي بنياد تي ٻڌل دليلن، ۽ ڪجھ اهڙن ئي ڌرمي نڪتن وسيلي لڪائڻ جو جتن ڪندا رهون ٿا.
علم جي سرمائي نئي يگ جي انسان کي هر هاڪاري خواهه ناڪاري عمل لاءِ دليل جي ’ تير ۽ ترڪش‘ سان هٿيار بند ڪيو آهي. هاڻي اهو سندس اختيار آهي ته هو ’چڱائي‘ يا ’برائي‘ اختيار ڪري چڱائي يا برائي عارضي ۽ وقتي صفتون ڪونهن پر، آفاقي ۽ دائمي قدر آهن.
اسان منجهان هر هڪ ڪيئي زندگيون جيئي رهيو آهي. اهڙيون حياتيون ’ست پرشن‘ سان به لاڳاپيل آهن _ ۽ ساڳئي وقت هڪ پاکنڊي، ڪپتئي، ٻگھلي ڀڳت جيان ’ماريءَ‘ جي روپ ۾ بدلجنديون رهن ٿيون جنهن اندر سڀ ’ڪلڇڻ‘: ’ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موهه ۽ اهنڪار‘ وڻ ويڙهي جيئن پلجندا رهن ٿا. آءُ پاڻ کي وس آهر ان وڻ ويڙهي کان بچائڻ جي جتن ۾، هلندڙ وقت اندر، ڏينهون ڏينهن سسندو پيو وڃان، نڄاڻان ڪڏهن، وقت کان اڳ، تحليل ٿي عدم جو حصو بڻجي وڃان. پر، حقيقت کان چڱي پرآگاهه آهيان ته منهنجو ظاهري وجود ’هڪ ٻئي وجود‘ جو به يقيني حصو آهي جيڪو پراسراريت ۾ گھيريل رهي ٿو _ الائجي ڪهڙا، شدني، ناشدني ڪرم ان ڳجھي وجود ذريعي رچجي، سرججي رهيا آهن؟ انهن جي رچنا ۾ رڻ پٽ جهڙي ڀوڳڻا، دُک ۽ پيڙائون آهن. مهاتما ٻڌ جو فڪري قول ته ”ڀوڳڻا خواهش جي ڪک مان جنمي ٿي.“ هن هنڌ صحيح ۽ سچو قطعي ڪونهي . منهنجون ڀوڳڻائون ته ڪنتي ۽ مريم جيئن بنان ڪنهن ’سپرش‘ يا ’خواهش ‘ جي جنميون آهن!
ننڍي کنڊ جي وچولي يگ (Middle Ages) جي پنجن آچاريائن: شنڪر آچاريه، رامانج آچاريه، نمبارڪ آچاريه، ماڌو آچاريه، ۽ ولڀ آچاريه جي فڪري ويچار ڌارائن اندر دنيا جي سڀني متن ۽ مذهبن جي الڳ الڳ شناخت سمويل هجڻ جي باوجود انيڪتا ۾ ايڪتا به سمايل آهي. شنڪر آچاريه (اٺين صدي عيسوي) موجب آتما ۽ پرماتما ۾ ڪو ويڇو ڪونهي يعني اهو’ادويت واد‘ (Advait thought)، مايا واد ۽ دوئي جي خاتمي جو فلسفو آهي . مون کي چڱيءَ پر ياد آهي ته ڊاڪٽر تنوير عباسي سندس جڳ پرسڌ رچنا ’برهم شاستر‘ جي مطالعي دوران پاڻ کي مشهور ڏند ڪٿائي يوناني ڀول ڀليان ۾ ڦاٿل محسوس ڪندو هو. اهو نهايت ڳوڙهو، عميق ۽ منجھائيندڙ گرنٿ آهي. مان به ان کي هٿ لائڻ وقت ائين محسوس ڪندو هيم ڄڻ ککر جي ماناري ۾ ڦوڙ هڻي ڪڍيو هيم! رامانج موجب ’خاص نموني‘ وارو اڀيد آهي يعني ’وشسٽ ادويئت واد‘ نمبارڪ آچاريه موجب ڀيد آهي به ۽ ناهي به يعني ان اندر ’دوئيت‘ ۽ ’ادوئيت واد‘ ٻيئي موجود آهن. ماڌو آچاريه مطابق ڀيد آهي يعني هو صرف ’دويت واد‘ تي زور ڏيندو نظر اچي ٿو. ولڀ آچاريه موجب خالص ۽ شڌ (Pure) نموني وارو اڀيد يعني شڌ ادوئيت واد.
هنن پنجن ئي آچارين جي سکيا موجب ايشور ’نرگڻ‘، ’نرآڪار‘ ۽ ’سرگڻ‘ ۽ آڪار يعني ٻنهي صورتن ۾ پسي يا محسوس ڪري سگھجي ٿو _ ۽ ان تائين رسائي يا پهچ لاءِ’ گيان ڀڳتي ۽ ڪرم مارگ‘ جا الڳ الڳ ذريعا اپنائي سگھجن ٿا. ماڌو آچاريه برهم(God) ۽ جيو (Being) ۾ فرق جو ورنن ڪندو ڏيکارجي ٿو پر، شنڪر آچاريه ان فرق کي مٽائيندي سڀني ۾ هيڪڙائي جي سکيا ڏيندي اسلام ۽ صوفي مت کي ويجھو ڏيکاري ڏئي ٿو. اها سکيا ’برهد آرڻيڪ‘ اپنيشد اندر به موجود پسي سگھجي ٿي.
پر، هن سرمائيداري، ٽيڪنالوجي، ۽ تيز رفتار ترقي جي يگ ۾ انساني رشتا ۽ سنگت، مصنوعي، بي حس ۽ بي روح ٿيندا پيا وڃن آفاقي قدر _ سونهن، سچائي ۽ نيڪي_ ڪرندڙ ديوان جئين زمين بوس ٿي رهيا آهن. ان ٻاٽ اوندهه ۾ اسان جھڙن فردن کي پنهنجي الڳ لاٽ ٻاري دڳ کي روشن ڪرڻ جو اُدم ڪرڻ جڳائي.
مايا وادي چون ٿا ته دنيا ليلا، راند ۽ رڃ آهي _ ظاهري حرڪت هيٺان اُٿاهه شانتي _ ۽ ايشوري مڻيا ۽ روشني آهي. مهاتما ٻڌ چوي ٿو ته اها ’دنيا ‘ بي ڀروسي ۽ عارضي آهي _ دک جي پيڙا ۾ ويڙهيل _ هر وقت بدلجندڙ، بي وفا! سندس رنگ، روپ پاڻي تي ڦوٽي سمان آهن، ڪو سندس خالق يا پرماتما ڪونهي! خواهش جا ڏنگ ۽ غلط ڪرم دک، ڀوڳڻا ۽ پيڙا کي جنمين ٿا. چيني مفڪر تاوَ (Tao) مطابق ضدن ۽ فرقن ۾ هم آهنگي پيدا ڪرڻ سان آنند پلئه پوي ٿو _ هو روسو جيان فطرت کي پنهنجي اصلي ويس ۾ ڏسڻ سندس راند رمائڻ کي پسند ڪري ٿو. يهودي دک کان انڪاري ۽ عيسائي ان جي هام ڀريندا ڏيکارجن ٿا. يهودي مهاڏو اٽڪائڻ جي تلقين ڪن ٿا_ بلڪ خدا (يهوا) سان صحبت ڪندي به ڪين ڊڄن، ۽ انهن جي ڀيٽ ۾ عيسائي ڀوڳڻا کي صبر سان ’ڀوڳڻ‘ جي تلقين ڪندا ڏسجن ٿا. انهن سڀني ضدن ۾ هم آهنگي پيدا ڪرڻ سان ئي’هيڪڙائي‘ جي وجود جو احساس جنم وٺي ٿو. ويدانتي، صوفي، تصوفي ان ڪلئي ۾ ويساهه رکن ٿا. ان ڊگھي قطار ۾ ڪبير، ميرا، ڀٽائي گھوٽ، بلي شاهه، سچل، سامي، سرمد، منصور، شمس تبريزي، بايزيد بسطامي، فرانسس آف سيسي وغيره بلند حيثيت ماڻين ٿا.
فنڪار پنهنجي هاڪاري تخليقي خودي (Creative ego) ذريعي اهڙيون لاڀدائڪ رچنائون رچي ٿو جيڪي سماج ۽ انسان ذات لاءِ روشني جي مناري جيان هونديون آهن! جيتوڻيڪ اها ’مان‘ (Ego) اهنڪار جي وصف هوندي ناڪاري نرگسيت (Narcissism) جي حامل هوندي آهي پر، ان جي پرن تي ويهي ڪري ئي هو تخيل جون ڊگھيون اُڏامون ڀري سگھڻ جو اهل بڻجي ٿو. انهن ضدن جي پردي مان ئي سج اُڀرندو رهي ٿو _ اهي ضد (Contradictions) ڪائنات ۽ زندگي جو امر ڀاڳ ۽ حصو ٿين ٿا، صرف انهن تفاوتن جي وچ ۾ سمان جوڳو، توازن ڀريو Compromise لازمي امر بڻجيو وڃي ٿو.
چترڪار، اديب، ڌرمي سڌارڪ يا پيغمبر’دنيا‘ جو ورنن پنهنجي سڌانتن، ويچارن مطابق ڪندا رهيا آهن. حقيقت پسند چترڪار ۽ اديب جي نگاهن ۾ اها سرسي (Circe) جيان هڪ ڪامڻي، مست دوشيزه آهي؛ ان اندر جيڪي رنگ روپ سڀاءُ ۽ منڊَ، سونهن ۽ سڳنڌ آهي جنت جا واعدا ۽ نظارا ان اڳيان ڪا حقيقت ۽ وقعت ڪون رکين ٿا! بلڪه ڪيترن جي راءِ مطابق اڳتي اٿاهه گھري اوندهه ۽ عدم آهي جنهن جو ڪو انت ڪونهي. ’حياتي هتي ئي آهي‘ باقي سڀ دوکو ۽ رڃ آهي!
سرجڻهار جي تخليقي سفر دوران سُڌ پوي ٿي ته هر تخليق ۾ توازن ڪون ٿو ٿئي. جديد ادب ۽ فن ۾ ڪيئي تخليقون ۽ تحريڪون اهڙيون پسبيون جيڪي صاف طور هڪ بيمار ذهن ڏانهن اشارو ڪنديون ڏيکارجن ٿيون ۽ ان ڪارڻ غير متوازن هئڻ سان گڏوگڏ سماج لاءِ به هاڃيڪار ثابت ٿي سگھن ٿيون. ڪيترا ڀيرا ائين به ٿيو آهي ته جڏهن بيمار تخليقي ذهن پاڻ کي revive ڪري صحت مند بڻيو ته ان پنهنجي غير افادي، ابهام ۾ ويڙهيل تخليق کي Disown ڪيو آهي. ان ڏس ۾ پڪاسو جو مثال نهايت اهم جڳهه والاري ٿو.
پر، ائين به ٿيو آهي جو ٻئي طرف صحت مند ذهن ڪجھ سببن ڪري بيمار ذهن ۾ تبديل ٿي پنهنجي لاجواب ۽ سهڻين تحريرن کي Disown ڪندي ضمير جي ڪا چهنڊڙي محسوس ڪون ڪئي آهي. ان قسم جو اهم مثال شيخ اياز آهي.
سکر هڪ نهايت سيبائتو، سوڀائتو، سرسبز ۽ تاريخي شهر رهيو آهي. سندس جنم، هڪ غير مصدقه تخميني موجب ٽين ۽ چوٿين صدي جي وچ ڌاري پراڻي سکر جي اڻ گھڙيل شڪل ۾ شروع ٿيو هو، انهن ٻنڌڻن واري زماني کان گھڻو پوءِ مغل بادشاهه اڪبر ۽ جھانگير جي ايام ڪاري ۾ نئين سکر تائين وڌي آيو؛ پر، اڻ گھڙيل حالت ۾!
سنڌوندي جي ڪنٺي تي آباد ٿيڻ سبب سندس اهميت انڪري وڌي ويئي هئي جو واپار ۽ فوجي نڪتي نگاهه کان هن جو درجو نهايت اتاهون رهيو هو. سنڌ جي جھوني راڄڌاڻي ’اروڙ‘ سکر کان اٽڪل ڏهن ميلن جي مفاصلي تي هئي ۽ بکر جو ٻيٽ ۽ ان تي جوڙيل مشهور تاريخي فوجي قلعو ۽ ڇانوڻي سندس چائنٺ وٽ آباد _ ۽ برباد ٿيندي پئي رهي آهي. تاريخ معصومي مطابق سکر جي بيهڪ، جوڙجڪ ۽ اڏاوت ميداني ۽ ٽڪرائتي حصن تي ٿيل هئي؛ بلڪه سورهين ۽ سترهين صدي عيسوي جي اڪبري ۽ جھانگيري دور جي هن عالم، شاعر،ڪتبه نويس، طبيب، جنگي جوڌي، تاريخدان _ سياسي ميدان جي کيڏاڙي (عبدالرحيم خان خانا جي هم عمر ۽ ساٿي) جو پنهنجو ۽ سندس عزيزن جا مقبرا به سکر جي مٿائين ٽڪريلي علائقي تي باغن جي جھرمٽ ۾ سندس نالي واري مُناري جي دامن ۾ اڏيا ويا هئا.
ان مناري جي سوڀيا ۽ ڪشش جي ڀيٽ ۾ اٽلي جي شهر بولونا (Bologna) جو هڪ سوچاليهه فوٽ اوچو جُهڪيل منارو ’لاگري سينڊا‘ (Lagarisenda) جنهن تي اتان جا شهرواسي اڪن ڇڪن آهن يا پسا جو جھڪيل جڳ پرسڌ منارو، دهلي جو مشهور قطب منارو، ۽ يا ’مانڊوا ‘ جو مشهور منارو به ڦڪا ڦڪا ڏيکارجن ٿا. لڳي ٿو ته ان پڪ سري خوبصورت مناري جي تعمير جاميٽري ۽ حساب جي مضمونن کي آڏو رکي ڪرائي وئي هئي، ان جي پيڙهه وٽ سندس گھيرو 84 فوٽ ويڪرو آهي، سندس اوچائي به 84 فوٽ آهي _ ۽ گولائي تي ٺهيل ڏاڪڻ اندر به 84 ڏاڪا آهن. ان سموري اچرجدائڪ اڏاوت تي اٽڪل روئي 23 سالن جو عرصو لڳي ويو هو _ ۽ اهو تعميراتي عجوبو سندس پٽ مير بزرگ جي زندگي ۾ مڪمل ٿيو هو. مناري جي چوگرد ڦهليل مقبرن تي قراني آيتون ۽ الله جا نوانوي نالا پڻ ڪتبي جي صورت ۾ اُڪرايا ويا هئا.
معصوم شاهه مناري جي چوٽيءَ تي پهچڻ شرط سکر جو سمورو رمڻيڪ منظر پنهنجي خوبصورت پس منظر سميت اکين مان لهي من ۾ پيهي ويندو هو. ان پس منظر جي شادابي دل اندر موجود جذبن کي اُتساهي ان کان به وڌيڪ اڻ ڇهيل بُلندين تي پهچائيندي هئي. ان سمئي ڊانٽي (Dante) جا ست آسمان (Divine comedy) تڇ ڀاسندا هئا. اتان سنڌوءَ جي مڌر وهڪ جي اُتمتا جو ڪو مٽ ڪون پسيو هئم!ٰ
سکر ۾ گذاريل روپين ساعتن، ڏينهن ۽ ورهين ۾ اهڙو عاليشان ۽ منڊيندڙ منظر ٻيو ڪين ڏٺم، جيتوڻيڪ اجنتا، ايلورا، کج راءُ، ڪونارڪ، مائيڪل ائنجيلو، ليونا رڊوونسي، رافائيل ۽ ڪنووا (Conova) جا ’لاسٽ ججمينٽ‘’لاسٽ سپر‘’مئڊونا ‘ جي زندهه جاويد شاهڪارن حيات ۾ گھڻو اُتساهيو آهي، ۽ ذهن ۾ هميشه جرڪندا رهن ٿا پر، سنڌوءَ جي ان عاليشان ۽ مستاني وهڪ مون کي ’ماڻايو‘ آهي.
ان کان علاواهه ان اُتاهين تي بيهي ڪري يا ويهي سنڌوءَ جي ٻي ڀر ستين جو منوهر آسٿان، ساڄي پاسي ڀڀڪيدار لائڊ بئراج ۽ کاٻي هٿ تي عجوبي نما لئنسڊائون پل، وچ سير تي ديوتائن جي ڌڄا وارو ساڌٻيلو وغيرهه ان سبز ۽ هوا جي لهرن تي بيلي ڊانسر جيئن ٿرڪندڙ پس منظر ۾ ’سونهن‘ جا منفرد شاهڪار ڀاسندا هئم_ ۽ اڃان به اوترائي Graceful آهن، يوناني ۽ رومي طرز تعمير جيان شرڌا، پريم ۽ چاهت بخشيندڙ! هماليه جي برف پوش بلندين، ۽ پهاڙي تراين جي وروڪڙ رستن ۽ انهن جي وچون وچ وهندڙ نيرن، ساين ۽ ميرانجھڙين ندين الکندا، منڊاڪني، ڀاڳير ٿي ۽ گنگا ۽ جمنا _ ۽ اڪيچار گجندڙ جھرڻن، چشمن ۽ ڍنڍن جي وچ ۾ ’انسان‘ جيتامڙو، پتڪڙو ۽ تڇ ڀاسيو هئم. پهاڙن تان برفاني ڇپن ڪرڻ سان سوين ڳوٺ _ ۽ عظيم انسان ’بي انت‘ جو بک ٿيندي ڏٺم. جتي وَسَوَن هوندي هئي اُتي سڃ ۽ سياٽ ڏٺم. پر، هتي معصوم شاهه جي مناري جي بلندي تي ويهي انسان جي ’عظمت‘ کي پنهنجي اکين آڏو فتح پور سڪري جي ’بلند دروازي‘ جيان کلندو ڏٺم_ ڪرشن جي وراٽ روپ ۾ سندس ’امرتا‘ پسيم، اندر پوري جي ڏندڪٿائي محل ۽ اپولو ۽ جيوپيٽر جو شان مان ۽ سندرتا جا ڏِکَ به ’هنَ ‘ ۾ نظر آيم. اڄ کان ساڍا ٽي هزار ورهيه اڳ هن ’عظيم‘ ’بلند‘ ’شاندار‘ ’سندر‘ ۽ ’امر‘ ’انسان‘ سنڌوءَ، گنگا، جمنا ۽ سرسوتي جي پوتر ڪنٺن تي ويهي ڪويتا جي روپ ۾ جيڪي ’امرويد‘ رچيا، ۽ انهن جي تشريح ٽيڪا پر مغز، ڳوڙهي فڪري انداز ۾ ’اُپنيشدن ‘جي صورت ۾ پيش ڪئي، ’ايشور، سرشٽي، منش‘ جي ٽمورتي کي جنهن منفرد انداز ۾ اسان آڏو بيهاريو، اِهو سندس دائمي عظمت جو غير ترديدي دليل ۽ ان جي وڏي ثابتي آهي. ان دليل اسان جي ڌرمي ٽمورتي ’وشنو، شِوَ، ۽ برهما‘ جو قد ڪاٺ ڪافي گھٽائي ڇڏيو آهي اهو ئي ڪارڻ آهي جو آءُ مناري تي ويهي سنڌوءَ جي عظمت ۽ ماضي جي ڪوهيڙي ۾ لڪل پراچينتا _ ۽ انسان (منش) جي امرتا ۽ ’سندرتا‘ کي ٻين سڀني متن، آدرشن ۽ فلسفن تي فوقيت ڏيندو رهان ٿو ۽ ائين سدا ڪندو رهندس.
’سندرتا‘ لاءِ ڪنهن دليل جي ضرورت قطعي ڪونهي! ان لاءِ ڀرمائڻ ئي ڪافي آهي سندرتا مان، بي ساخته آنند ۽ جنسي سواد حاصل ٿئي ٿو جيڪو روح کي ريج ڏيندو رهي ٿو _ اهو جبلي ۽ غير سائنسي هوندو آهي. ان جي غير موجودگي يا اڻاٺ ڪارڻ ادب، فن ۽ سنگيت بي چسا ٿيو وڃن. مناري تي ويهي ’سنڌو ‘ ۽ ’منش ‘ جي اهڙي سندرتا جو آنند سواد حاصل ٿيو هئم، ڇو جو اهاAnimate ۽ Inanimate ٻنهي وستوئن ۾ ٿئي ٿي.
منهنجي خيال ۾ سکر جو سچو سپوت ٻاهرين ڌرتين تي گھارڻ دوران سکر جي پاڻ سان لاڳياپيل عظيم شناخت کي يقيني طورياد ڪندي اُٻاڻڪو محسوس ڪندو هوندو، قطب منارو، پسا جو منارو، مانڊوا جو منارو يا بابل جو ٽاور انسان جي تهذيب جي ’سڃاڻ‘ آهن.
انهن ڏهاڙن ۾ ائين لڳندو هئم ڄڻ اهو ڪنهن خوش رنگ ۽ خوشبو سان ڀريل گل يا ساهدارجيان زمين جي اونهاين مان ڦٽي نڪتو هجي؛ ڊگھو ڊگھو اُتاهون ٿيندڙ، پر وقار، پر ڪشش!
ان کي چٽائي سان پسڻ مان سندس چوگرد ڪاشي جي چٽسالي من ۾ آنند ۽ خوشي جون ٿرڪندڙ لهرون پيدا ڪندي رهندي هئي.
هندو ڌرم ۾ شِوَ لنگ لاءِ شرڌا، تقدس ۽ عظمت جو احساس بي حساب آهي ان جي ڌرمي حيثيت اُتاهين آهي _ ساڳي طرح منهنجي سوچ مطابق سنڌين ۾ معصوم شاهه مناري لاءِ به ساڳيو عظمت ۽ عقيدت جو احساس ثقافت جي ميدان ۾ اتاهون آهي. ٻنهي جي ’معني‘ بيهڪ ۽ صورت ۾ ڪيڏي نه هڪ جھڙائي آهي.
هتڙي معصوم شاهه مناري جي’نسبت‘۽ حوالي سان هڪ دلچسپ واقعو ياد آيو اٿم. هي شايد سن 1959_60ع واري ڏهاڙن جي ڳالهه آهي. منهنجي پياري دوست بئريسٽر اين ڪي جتوئي جو ننڍو ڀاءُ قمر جتوئي ان زماني جي ’ٽڻڪ ‘ ۽ ’دل ڦينڪ‘ قسم جي اڀرندڙ ڇوڪرن مان هڪ هوندو هو اسلاميه ڪاليج ۾ نئين نئين داخلا ورتي هئائين ۽ سکر جي ان واحد ڪاليج اندر ڇوڪريون به ڇوڪرن سان گڏ پڙهنديون هيون. شهر جي مشهور ’نمن جي چوڪ‘ واري علائقي ۾ هڪ بينگالي ليڊي ڊاڪٽر پرئڪٽس ڪندي هئي، سندس نالو ياد نٿو اچيم پر، هئي ’مرد مار عورت‘ انڪري اسان جي حلقي ۾ جل ’ڦٽاڪو‘ جي عرفيت سان سڃاتي ويندي هئي. سندس سانوري سلوڻي چنچل ۽ البيلي ڌيءِ (نالو ياد نٿم) به اسلاميه ڪاليج ۾ داخلا وٺي پڙهڻ شروع ڪيو هو؛ ۽ هوءَ به ماءُ وانگر جادوگرڻي بي ڊپي، آزاد خيال ۽ کُلي ڍلي گُجي رکندڙ ليکي ويندي هئي. سندس عاشق مزاجي ۽ مکڻ جي چاڻي جھڙي ترڪڻي سڀاءُ کي ڏسي مون سندس نالو ‘ڇمڪ ڇلو’ رکيو هو پر، ڪاليجي ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون کيس سانوري رنگت ۽ تيز مهانڊن ۽ بانوري ادائن سبب ’ڪليجي‘ ڪري ڪوٺيندا هئا.
اها ڄاڻ نٿم ته قمر جي ’دل ڦينڪ‘ ادا کيس ڀائنجي وئي هئي ۽ الفت جي دام ۾ ڦاسايائنس، يا هن ’ڪليجي‘ کي موهن وانگرموهي پنهنجي Makeshift راڌا بڻايو هو. ليڪن سندن ’سرشاري‘ ۽ ڪليجي تي ٿڌو ڇنڊو، معصوم شاهه مناري جي لسين ۽ ترڪڻين ڏاڪڻين تي سنگم ذريعي پوندو هو جيڪي بلندي سبب جنت جي قريب ترتصور ڪيون وينديون هيون، ٽيگور جي معطر ڌرتي مان اُپجيل اِها ڪامڻي هينئر الائجي ڪهڙي حال ۾ هوندي _ يا نه به هوندي؟
ڪڏهن ڪڏهن معصوم شاهه جو منارو نوح جي Ark جيان ڀاسندو هيم جيڪو هيٺ، هيٺائين تي موجود اُٻٿ، آلودگي ۽ کوٽ کان پناهه ۽ امان ڏيڻ واحد آسٿان هوندو هو _ صاف سٿرو، پوتر ۽ ماءُ جي ٿڃ جيان راحت ۽ جيئدان بخشيندڙ؛ ۽ ڪڏهن ڀڳوان پر سورام جي ڀاري ۽ يڪتاڌنش جيان لڳندو هو. جنهن کي شري رام چندر هڪ ئي جھٽڪي سان مٿي کڻي سيتا جھڙي سونهن ۽ سوڀيا واري ڪامڻي حاصل ڪئي هئي. (هتي صرف قمرجتوئي کي بينگالي ڇمڪ ڇلو جو’ملن‘ پلـهءِ پيو هو)، هڪ ڀيري اندر جي ترڪش واري طلسماتي Thunderbolt جيان لڳو هيم جيڪو ڌرتي جي سطح تان ڄڻ آسمان جي تارونءَ ۾ ’کپجڻ ‘ جي تياري ڪندو هجي!
معصوم شاهه بکري واري پنهنجي ايامڪاري ۾ دريا جي وچ واري ٻيٽ تي ’ستياسر‘ نالي هڪ سهڻو ۽ اچرج ۾ وجھندڙ گنبذ ٺهرايو هو، جيڪو گھڻُو اڳ زماني جي بي قدري جو شڪار ٿي مٽجي چڪو هو. منهنجي ويچار مطابق اهو ’ستياسر‘ اڄوڪي جوڙيل ساڌ ٻيلي جي ٽڪري تي جوڙايو ويو هوندو.
ياد رهي ته مرزا شاهه حسن ارغون جي سنڌ مٿان حڪومت دوران هڪ ڀيري مرزا ڪامران پنهنجي ڀاءُ همايون بادشاهه کان بغاوت ڪري مرزا شاهه حسن جو مهمان ٿيو (سورهين صدي عيسوي). هن پنهنجي ڌيءُ ساڻس پرڻائي سندس جوڳي مدد ڪيئي ۽ کيس ساڳئي ستيا سر (ساڌ ٻيلي) ۾ رهايو هئائين.
ان کان علاوه مرزا شاهه حسن جي ايامڪاري ۾ سنڌ جو پهريون مشهور شاعر قاضي قادن به ٺٽي ۽ سکر قلعي ۾ قاضي (جج) جي عهدي _ ۽ سفارتڪاري تي فائز رهي خدمتون سرانجام ڏيندو رهيو. سندس زندگي ٺهر ۽ سڪون واري ڪون رهي هئي بلڪه جھڳڙن، فسادن سان ڀرپور رهي.
سندس پونئرن ۾ سندس ڏوهٽو ميان محمد مير پنجاب اندر نيڪ انسان ۽ صوفي منش ٿي گذريو؛ هو دارا شڪوهه جو مرشد، سکن جي پنجين گرو ارجن ديو جو دوست _ ۽ گولڊن ٽيمپل (امرتسر) جي پيڙهه جو پٿر رکندڙ جي حيثيت سان سڃاتو وڃي ٿو.
معصوم شاهه مناري جي آڳر ۾ فيض محمد يا آرام گاهه نالي اٺن پاسن وارو چئن دروازن ۽ درين سان هڪ گنبذ به اڏايو هئائين جنهن جي سونهن، ڪاريگري ڏسڻ وٽان هوندي هئي.
پراڻي ۽ نئين سکر جي وچ تي ڊسٽرڪٽ جيل جي سامهون اٺن پاسن واري هڪ گنبذ نما جاءِ ٺهرائي هئائين جيڪا شايد اڃان تائين کرڙي جي ميدان تي موجود آهي. هيءُ کرڙي جو اهو ميدان آهي جتي انگريزن ۽ ميرن جي وچ ۾دٻي واري لڙائي کان پوءِ ۽ مياڻي کان اڳ وڏي لڙائي لڳي هئي. هينئر اتي ’کرڙي ٿاڻو‘ قائم آهي.
بندر روڊ (سکر) تي ساڌٻيلي جي سامهون منزل گاهه جي ڏاکڻي پاسي ماڻهن جي آرام ۽ آسائش لاءِ ٻه عدد ٻيون جايون به تعمير ڪرايون هئائين _ اهي ته عدم جو شڪار ٿيل ڏسجن ٿيون البته ان هنڌ مسجد منزل موجود آهي.
ان کان سواءِ روهڙي ۾ هڪ ٽڪري تي ٻن ايڪڙن جي ايراضي تي هڪ ديده زيب عيد گاهه به جوڙايو هئائين. چيو وڃي ٿو ته درياهه جي سير معلوم ڪرڻ لاءِ اروڙ ڀرسان ٻن پهڻن تي ڪتبه به اُڪرايا هئائين. ان سموري وچور مان لڳي ٿو ته مير معصوم شاهه بکري هڪ اورچ، خفتي، ڌن جو پڪو ۽ گھڻ پاسائون عملي انسان هيو.
اڻويهين صدي جي وچ ڌاري (انگريزن جي راڄ اندر) هريانا جي هڪ اُداسين سنت بابا بنکنڊي هن ٻيٽ (ساڌ ٻيلي) کي اچي آباد ڪيو؛ ۽ جنهن جي پٺيان اداسي گُرن جو نئون سلسلو جاري ٿيو (اِهي گرو ان پنٿ جي باني بابا سريچند (گرو نانڪ جو پٽ) جا پوئلڳ هئا). ان بعد اهو ويران ٻيٽ سورڳ پوري جيان اڀرندو رهيو، ۽ هند، سنڌ ۾ رهندڙ هندن لاءِ هڪ پوتر آستان جو درجو حاصل ڪري ورتائين.
تاريخ جي ورقن مان اِها به سُڌِ پوي ٿي ته هندوستان تي سوري گھراڻي _ ۽ بعد ۾ همايون جي مغل گھراڻي جي دور ۾ اپرسنڌ، خاص طور سکر، بکر ۽ روهڙي ناليوارا، سهڻا ۽ مالدار شهر هوندا هئا؛ سندن اوج ٺٽي کان ڪنهن به صورت ۾ گھٽ اهم ڪين هو. ظالم عيسى خان ترخان جي ٺٽي تي حڪمراني دوران بکر تي سلطان محمود خان جو راڄ هيو، جنهن جي ماءُ شال ڪوٽ (ڪوئٽه) ۽ مستونگ جي پٺاڻن منجھان هئي. عيسى خان جو پٽ مرزا محمد باقي پيءُ سان بغاوت ڪري جڏهن بکر کان اچي نڪتو ته سلطان محمود خان سندس وڏي آجيان ڪئي ۽ هڪ سال تائين’سکر‘ جي رمڻيڪ آستان تي رهائي سندس مهمان نوازي ڪندو رهيو.
اڪبري دور ۾ اپر سنڌ (سکر) تي سلطان محمود جي وفات بعد گھريلو لڙائي جا بادل ڇائنجڻ لڳا هئا. بادشاهي حڪم نامي موجب ان راڄ کي ورهائي محب علي خان ۽ مجاهد خان نالي اميرن کي سونپيو ويو ۽ اهو به چيو ويو ته اهي ٻيئي پنهنجي لشڪر کي يڪجا ڪري ٺٽي جي حاڪم مرزا محمد باقي ترخان کي سندس سرڪشيءَ جي سزا طور تڙي ڪڍن. هڪ نئين امير گيسو خان کي جڏهن ان ورهاست سبب پنهنجي محرومي جو احساس ٿيو ته هو اوچتو بکر ۾ وارد ٿيو _ ۽ سکر شهر کي مجاهد خان جي ماڻهن کان خالي ڪرائڻ جو حڪم ڏنائين. سکر ۾ مجاهد خان جي ماڻهن ان شهر جي چوڌاري ديوار اڏائي سندس خوب مقابلو ڪيو. ٻنهي ڌرين جو وڏو جاني نقصان ٿيو. مجاهد خان جي ماڻهن پنهنجي سالار جي هٿ هيٺ روهڙي ۽ بکر ۾ پناهه ورتي، ۽ سکر گيسو خان جي قبضي ۾ اچي ويو.
ان بعد گيسو خان، هڪ حڪمتِ عملي تحت، بکر جي ڪجھ رهواسين سان سازش ڪري، روهڙي تي خواجه خضر جي ٻيٽ وٽان (جنهن کي عام طور زنده پير سڏيو وڃي ٿو.) مڙي حملو ڪري شهر کي باهه لڳائي ۽ عام ماڻهن کي خوب لٽيو ڦريو. ان واقعي تي ويچاريندي ٺٽي جو منظر اکين آڏو ڦريو وڃي ٿو جنهن کي ڊچن، انگريزن، ۽ کانئن اڳ ارغونن ساڙيو ۽ لٽيو هيو، يا بغداد ۾ هلاڪو خان جي حملي دوران هلاڪت خيز تباهي ۽ قتلام برپا ڪيو ويو، يا ان کان اڳ چنگيز خان منگول بخارا سان به ساڳيو ٻارڻ ٻاريو هو. ان بعد نادر شاهه دهلي جي بربادي، عام ڪوس ڪرايو هو. گسيو خان پيرن جي ان شهر (روهڙي) کي باهه ڏئي لٽ مار ڪري پنهنجي پيش روئن ۾ نمايا ڏيکارجي ٿو. ان کان علاوه مدد خان پٺاڻ به سنڌين جي قتلام ۽ لٽ مار ۾ احمد شاهه ابدالي ۽ نادر شاهه کان به گوءِ کڻي ويو هو!
سکر جون اڻ وسرندڙ زندگي بخش يادون، سنڌ جي ثقافت سان جڙيل مڻيادار يادگار، سنڌوءَ جي ڪنٺي تي ميداني ۽ ٽڪريلي علائقي تي، سندس درجي به درجي موهيندڙ اڏاوت، سندس تاريخي جاگرافيائي اهميت ۽ بيهڪ خاص طور آبي رستي پنجاب، سرحد، حيدرآباد، ڪراچي سان قديم زمانن کان لاڳاپو ۽ ان جو سماجي سياسي ۽ اقتصادي زندگي تي لاڀدائڪ اثر بابت سوچيندي منهنجي نظرن آڏو ماضي بعيد _ ۽ قريب جا ڪيترا تهذيبي مرڪز ۽ شهر _ عدم جي اوڙاهه ۾ گم ٿيل ۽ موجود _ آڪاش ۾ گردش ڪندڙ نکيترن جيان اڀرندا ۽ ٻڏندا رهندا آهن. انهن ۾ دجله _ فرات ڀرسان جادوئي شهر بابل، نيل جي ڪناري ڀرسان قاهره، ٽيمس جي ڪناري تي آباد هوشربائي لنڊن، سين جي ڪنٺن تي وسايل تهذيب جو مرڪز پيرس، گنگا تي آباد پوتر شهر بنارس. تاريخ _ جاگرافيائي جي سنگم تي الوپ ٿي ويل ٻه طلسماتي شهر جريڪو ۽ ٿيبيس، سنڌوءَ جي ڪنارن تي مٽجي ويل ڪرشن جھڙو من موهن شهر ’موهن جو دڙو‘ ديوين ديوتائن جو گھر اٿينس وغيره.
ان کان علاوه سنڌ تي مختلف مسلمان گھراڻن جھڙوڪ سما، سومرا، ارغون، ترخان ڪلهوڙا، ٽالپر وغيره جي حڪومتن ۽ ايامڪاري ۾ افغانستان، بلخ، بخارا، ترمذ، بغداد، تاشقند وغيره کان ڪيئي وحدت الوجودي ۽ وحدت الشهودي صوفي بزرگ ايندا رهيا ۽ پنهنجي فيض ۽ انسان دوستي _ ۽ ادب سان هتان جي عوام جون دليون گرمائي کين امن، سهپ ۽ ڀائيچاري جي اونچي سکيا سان منور ڪندا رهيا. سکر کي به اهڙن بزرگن جي آمد جو اعزاز مليل آهي ۽ سندن قبرون، مقبرا جابجا ڦهليل آهن. انهن ۾ سيد خيرالدين جيلاني (عبدالقادر جيلاني جي سلسلي مان) جو مقبرو ’جيئي شاهه‘ جي نالي پراڻي سکر ۾ موجود آهي جنهن جا متولي پيرزادي عبدالستار جا بزرگ هئا. ان کان علاوه پير عبدالباقي جو مزار ڪليڪٽري جي دامن ۾، مڪي شاهه جو اوتارو جتي ’حرامي حلالي‘ جي سڃاڻپ لاءِ هڪ آر پار نڪرندڙ زمين دوز سرنگ آهي!
شهر کان ٿورڙو ٻاهر هڪ ٽڪر تي ’آدم شاهه ڪلهوڙي‘ جو مقبرو به آهي جيڪو پنهنجي دور جو بدنام شخص هو ۽ ڪنهن لڙائي ۾ مارجي ويو ۽ سندس پوئلڳن کيس پير بڻائي ان ٽڪريءَ تي سندس مقبرو اڏيو هو! ريلوي اسٽيشن جي ڀڪ تي ’لاکي پير‘ جو ٽڪر تي ٺهيل مقبرو ان جي دامن ۾ هيٺ گندرف واري پاڻي جو چشمو آهي جتي ڦٽن ڦرڙين ۾ مبتلا مخلوق سنان ڪري صحتياب ٿيندي رهي ٿي. انهن کان سواءِ ٻيا به ڪيئي مقبرا ۽ قبرون ڦهليل آهن جتي گھڻو ڪري موالين جا ميڙاڪا هوندا آهن ۽ ڀنگ جون جمنيون ٽمٽار ڪري پيتيون وڃن ٿيون! ساکرو زندگي جو اهو رخ به عجيب ضرور آهي پر ساڳي وقت دلچسپ ۽ وڻندڙ به آهي. ساڌ ٻيلي ۽ منزل گاهه مسجد جي سامهون واٽر ٽينڪ واري ٽڪر تي ’نوگزي‘ پير جو مقبرو به ڏسڻ وٽان آهي!
سکر ۾ ويهين صدي جي چاليهين واري ڏهاڪي جي آخري ورهين ۾ اسان جي ڪوئنس روڊ واري گھر ۾ ڪيئي قسمن جون ناياب چيزون گڏ ٿي چڪيون هيون. پهرين ته هڪ پڪسري ڪمري ۾ شوَ جو خوبصورت مندر (سن 1942ع جو تعمير ٿيل) هيو جنهن اندر سهڻو ڪارو پٿرائو شولنگ اسٿاپن ٿيل هو (جيڪو ڪنهن جبري ديو هيڪل آفريڪي نيگرو جي ’فلاڻي شي‘ سان مشابهت رکندڙ هيو) ۽ ان جي چؤگرد سنگِ مرمر مان، پاروتي، برهما، گڻيش ۽ نندي (شوَ جي سواري وارو ڍڳو) جا اعلى فني چابڪدستي سان تراشيل مجسما نصب ٿيل هئا، مان ۽ منهنجي امڙ نهايت عقيدت ۽ پيار سان انهن جي پوڄا ڪندا هئاسون. ان وقت مون مٿان ناستڪواد جي هما براجمان ڪون ٿيل هئي. اهي درلڀ شيون گھڻو ڪري لڏ پلاڻ وقت ڪجھ لڏي ويل هندستان ويندڙ گھراڻن ذريعي پلئه پيون هيون جن سان اسان جو گھرو سنٻنڌ رهيو هو. انهن شين ۾ ٽين جي توتاري وارا برطانيا جا ٺهيل ’هزماسٽرس وائس‘ وارن جا مختلف رنگن ۽ ماڊلن جا ٽي عدد فونا به هوندا هئا. انهن سان گڏ ساڳي ڪمپني جا ڪاري پلاسٽڪ جا سوين رڪارڊ به هئا جن مٿان فرمانبرداري سان ويٺل ڪتي جي صورت ڇپيل / اُڪريل هوندي هئي (هتي حفيظ شيخ جي disputed ڪهاڻي هزماسٽرس وائس ياد اچي رهي اٿم). ان دور ۾ اهي شيون اڻلڀ ۽ قيمتي هئڻ ڪارڻ ڪن خاص گهراڻن ۾ ئي ڏسجڻ ۾ اينديون هيون. انهن رڪارڊن ۾ ڪانن ديوي، بيگم اختر، امير بائي ڪرناٽڪي، ڪي سي ڊي، ماسٽر مدن، ڀڳت ڪنور رام، ماسٽر چندر، زهرهه ٻائي امباله والي، ڪي ايل سهگل، مائي جيوڻي جا دل ۾ پيهي ويندڙ، سوزگداز سان جھنجهيل سون ورنا آواز ۽ آلاپ سمايل هوندا هئا، جن اندر ڪلاسيڪي سر تال کان علاوه هلڪيون ڦلڪيون ڌنون به موجود هيون:
تیری گٹھری میں لاگا چور مسافر ... دیکھ ذرا
نالي الک جي ٻيڙو تار منهنجو
نڌر آهيان نماڻي –

ڪانگا ڪر ڳالهه مون سان منهنجي ماروئڙن جي
ماروئڙن جي، سانگيئڙن جي –

ڪنهن نه جهليا، ڪنهن نه پليا هتئون ويم هاڻ
ويراڳي وطن لئه –
يا
پيرين پوندي سان، چوندي سان، او! رهجو رات ڀنڀور ۾_

اسان سنڌين جا پنهنجا الڳ ٻول، سُر، ساز، لئه ۽ آواز آهن جيڪي صدين جي ثقافت ۽ تهذيب ذريعي اسان جي جبلت، خمير ۽ سڀاءُ جو اڻ ٽٽ حصو بڻجي روح ۾ رچي ويا آهن. اسان جي سازن ۾ نڙ،گھڙو، الغوزو، بانسري، چنگ، شهنائي، تنبورو يا دنبورو، چپڙي، چڙا، يڪتارو، گھنگھرو، ڇير، بوڙينڊو، جھانجھ، دهل وغيره اسان جي ذوق ۽ شوق ۾ اوليت ماڻن ٿا. اسان جي گھر ۾ گھڻو ڪري مٿيان سڀئي ساز آب ۽ تاب سان هوندا هئا.
ان زماني ۾ شاعري جي صنفن ۾ ڏوهيڙو، بيت، ڪافي، وائي ۽ انهن جو منفرد صوفياڻو رنگ اسان مٿان گھرو چڙهيل هوندو هو. هينئر ان شاعري اندر نيون صنفون جھڙوڪ غزل، نظم، گيت، مسدس، قطعه، رباعي، سانيٽ، هائيڪو وغيره به ’سنڌي رنگ‘ ۾ آنديون ويون آهن، پر پهريائين ڄاڻايل صنفون ’راڳ ۽ ساز‘ سان هم وجود ٿي سموري سنڌ جي روح کي جاڳائي ’ٽانڊو‘ ناچ جھڙي ڪيفيت طاري ڪرڻ جو وسيلو بڻيون هيون، جئين شاهه سائين چيو آهي: ’اهو ٻيو ڪو فهم جنهن سان پسجي پرينءَ کي.‘
ويهين صديءَ جي چاليهن ۽ پنجاهه جي ڏهاڪن ۾ سکر شهر اندرگھڻ ماڙ جايون ڪين هونديون هيون. رستا صاف ڪشادا هوندا هئا صبح جو ڀنڀرڪي مهل جعمدار انهن کي ٻهارو ڏئي صاف ڪندا هئا. ۽ شام جو ميونسپل جون ٽينڪرگاڏيون انهن تي ڇڻڪار ڪري سندن رهي سهي دز کي دٻائي سنوتيو ۽ ملوڪ بڻائينديون هيون.
اسين پنهنجي اسڪول مان پڙهي ’هوم ورڪ‘ پورو ڪري اِٽي ڏڪر، چڌن يا ڪوڏين جي راند رمندا هئاسون. شام جو باغ ۾ ’ڪوڏي ڪوڏي‘ لاءِ تيار ٿي وڃڻ روز جو شغل هوندو هو. ان راند ۾ ايتري مهارت حاصل ڪري ورتي هئم جو پاڻ کان وڏي عمر وارن رانديگرن کي به ’اڏامندڙ ڪئنچي‘ هڻي سوگھو ڪرڻ پنهنجي ڏائي هٿ جو کيل سمجھندو هيس. پرڀات ويلي اٿي ڪري باغ ۾ ’يوگا آسڻن‘ ڪسرت جي ٻين طريقن جھڙوڪ ڏنڊ، بيٺڪن، تيز ڊوڙڻ، وزني پڃريون کڻڻ وغيره جسم کي پنهنجي طبعي عمر کان وڌيڪ رڪ جيان سخت، وٽيل سٽيل ۽ مضبوط بڻائي ڇڏيو هو، ان ڪري سکر ۾ ڪوڏي ڪوڏي جو چئمپين ليکيو ويندو هيس. رات جو دير تائين اک ٻوٽ، ۽ ونجھوٽي جيڪا گھڻو ڪري پارسي ڪالوني يا ڪليڪٽري هيٺيان ڪشادي رستن تي کيڏي ويندي هئي، زندگي جي نيمن جو لازمي حصو هوندو هو. بلڪه واري جي ڀريل ٻاچڪن تي باڪسنگ جي پريڪٽس به ڪندو هئس. جنهن بعد ۾ پاڙي، آسپاس جي محلن اندر نامي گرامي ويڙهو گھٽو بڻائي داداگير طور مشهور ڪري ڇڏيو هو. پاڙي ۽ پسگردائي ۾ موجود هڪ سرتين يا پاڻ کان ڪجھ وڏي عمر جي رولو، ننڌڻڪن، ڦڏئي، اوباش ڌڪاڻيل ڇوڪرن جو ’دادا‘ بڻجي ويس _ هندستان مان تڙجي نڪتل پيلي ڀيت، رامپور الهه آباد، مراد آباد وغيره جي پناه گير ڇوڪرن جيڪي نفرت جي جامي ۾ لپٽيل، ۽ بدبودار ذهنيت ڌاريندڙ ۽ هندو دشمني جو ڄڻ مجسم هوندا هئا انهن کان ننڍي ڄمار ۾ ڳلين جي موڙن ۽ لنگھن وٽ ليوڪس پارڪ جي ڪنڊن پاسن، اپر ڪوئنس روڊ، والس روڊ تي خوب مارون ۽ موچڙا کاڌا هئم. اهي ڪٽرپنٿي گڏ جي گُڏ به ڪڍندا هئا ۽ چوندا ويندا هئا، ”مار سالي ’سموا ‘ ڪو، سالا هندو ڪا بچا، حرامجادا پڪڙيئو، مت ڇوڙيئو، ڪافر، ڪافر ڪي اولاد.....“ ’دادا‘ بڻجڻ بعد (ورهاڱي کان اڳ مشن روڊ سکر جا رهاڪو _مشهور گوپ شودو، ۽ موهن شودو پناهه گيرن جي آمد کان پوءِ منهنجا ’آدرش‘ هوندا هئا) مون به پنهنجي ڪاٽڪو ۽ پشاچ دوستن جو ٽولو ٺاهيو جنهن ۾ الو (اِلاهي بخش)، سڪو (سڪندر) گلو، يارو، اسماعيل، هولو وغيره خاص ويڙهو گھٽا هوندا هئا، ۽ پوءِ انهن ڀاڙجي تنبن’حرامزادن‘ کان وياج سميت خوب حساب چڪايم، نَڪَ گيس، ۽ ’ڦلاڻي‘ گيس سندن لاءِ ڄڻ روز جو معمول بڻجي وئي. ايندڙ وقت ۾، عمر جي واڌ سان، انهن مان ڪجھ نه صرف منهنجي پشاچي ٽولي، جو ڪارائتو حصو بڻيا پر سٺا،سيبتا، هڏ ڏوکي دوست به بڻجي ويا. انهن ڪاٽڪو يارن مان بعد جي ايامن ۾ ڪجھ سماج جا ڪارائتا انگ به بڻجي ويا هيءُ اهي ڏهاڙا هئا جڏهن منهنجو گھاٽو، تقريباَ، پڳ مٽ يار، بئريسٽر اين ڪي جتوئيءَ ڪراچي ۾ پڙهائي دوران، اهڙو پشاچي ٽولو ٺاهيو هو، ۽ سندس تاريخي چڪريون، جيڪي ڪالاناگ، شهنشاهه حسين (بعد ۾ مشهور وڪيل ۽ ليڊر) سان لڳنديون هئس اهي ليجينڊ جو درجو حاصل ڪري چڪيون آهن.
ان يڳ ۾ سندس هم عمر دوستن ۾ حفيظ پيرزادو، جسٽس دوراب پٽيل، مصطفى جتوئي، ممتاز ڀٽو _ ۽ بعد ۾ نواب محمد اڪبربگٽي ۽ ايئروائس مارشل (رٽائرڊ) اصغر خان بڻيا. منهنجي ساڻس واقفيت سن1949ع ۾ ٿي هئي جيڪا بعد ۾ سندس زندگي تائين اٽوٽ دوستي ۽ ڀراتري ڀاءُ ۾ بدلجي وئي. عمر ۾ مون کان ست_ اٺ سال وڏو هو، ۽ هن ئي مون کي ’ دادا ‘ بڻجڻ جو اتساهه بخشيو هو_ بعد ۾ خيرپور ڊويزن جي مشهور وڪيل ۽ سندس محترم پيءَ شري قائم الدين جتوئي سان به نيازمندي وارو دوستاڻو ٿي ويو ڇو جو بعد ۾ هو به اسان جي ادبي لڏي (رشيد، قادر صديقي، ملڪ غلام قادر، سعد اختر ۽ مولا بخش ابڙو وغيره) جو undeclared ساٿي ۽ هم خيال بڻجي ويو هو _ ۽ روسو، انگرسال، جي ايس مِل، ون ووڊريڊ وغيره مون کان وٺي پڙهندو هو _ ۽ هفتي جي پڇاڙي ۾ مدئجي ۾ سندس زرعي زمينن تي ’ادبي مالاکڙو‘ معمول جي صورت اختيار ڪري چڪو هو، ۽ رات جو ’بروهيڻن ۽ بروهن‘ جو لوڪ ناچ ڏسي تن ۽ من کي راحت وٺرائي صبح جو سکر لاءِ، بادل ناخواسته، واپسي جو سفر ڪندا هئاسون.
هتڙي، پنجاهه جي شروعاتي ڏهاڪي ۾، اياز جي دادو جي تَرَ واري مينڌري سعادتي نالي ڪنهن خاتون سان، فرانس جي قداور دانشور، ٻهڳڻي اديبه مادام ڊي سيون (Sevigne) ۽ اختر شيراني جي اصلي _ يا خيالي _ محبوبه سلمى جھڙي‘ محبتي ۽ ادبي خط وڪتابت’ شروع ٿيل هئي _ اِهي خط مون کي به پڙهڻ لاءِ ڏيندو هو (بعد ۾ هوءَ ٻهروپيو يعني مرد ثابت ٿيو جيڪو کيس ڀوڪ بڻائي رهيو هو). هن جي هڪ موڪليل تصوير ڏسي (جيڪا مون به ڏٺي هئي) جنهن ۾ هوءَ پيرن کان چوٽيءَ تائين، سواءِ منهن جي، ڄڻ بافتي جي ٿان ۾ ويڙهيل، شرم ٻوٽي جيان شرمايل، وڪوڙيل سڪوڙيل لڳي رهي هئي. اِها ڏسي اياز _ بي اختيار ٿي لکيو هو ته هن کيس غالب جو غزل ٿي سمجھو پر هوءَ ته ساميءَ جو سلوڪ نڪتي! غزل جي ’محبوبه‘ مرد مار ۽ خونخوار ٿئي ٿي، سندس نيڻن ۾ ارجن وارا ساڙيندڙ ٻاڻ ۽ ننهن خونخوار جانورن جي چنبن جيان ’رت پياڪ‘ ٿين ٿا_ عاشق جو خون سندن ’مرغوب مشروب‘ هوندو آهي؛ ليڪن ’سلوڪ‘ ۾ ڄاڻايل ’پريتما‘ گونگڙي گانءِ، لڄ ۽ مريادا جي سيمائن ۾ قيد، ۽ عاشق جي ارهه زوراين جي باوجود مٿائنس تن من سميت، ميرا جئين تتي ٿڌي، گھورگھوران پئي ويندي!
هڪ ڀيري (گذريل صدي جي ستر جي ڏهاڪي ۾) پنهنجي هڪ دوست (سوڀو جو وڏو ناٺي) جي ڌيءَ جا اهڙا نوڪيلا، خطرناڪ ننهن ڏسي پنهنجي گھر واري سان ڳجھ ڳوهه ۾ اهڙو اظهار ڪندي چيو هو ته ’روزاني حاجت‘ وقت انهن ننهن سان نازڪ جاين جي زخمي ٿيڻ جو قوي امڪان موجود ٿي سگھي ٿو. منهنجي گھر واري کلندي، سادگيءَ سان ان ڇوڪري (جيڪا ميڊيڪل اسٽوڊنٽ هئي) جي ماءُ سان اهڙو اظهار ڪيو جيڪا سندس ساهڙي _ هئي ! ٻي ڏينهن ڏٺم ته ڇوڪريءَ جي آڱرين وارا ننهن غائب هئا. حيرت وٺي ويم ته اهي ناز ۽ نينهن سان پاليل ننهن ڪئين الوپ ٿي ويا. پڇا ڪرڻ تي ان نينگريءَ شرمائيندي وراڻيو هو ته ” ’دادا ‘ توهانجي اهڙن ’ ويچارن ‘ ٻڌڻ کان پوءِ انهن جي ’ رکڻ ‘ جو ڪو جواز نظر نٿي آيم!“
گذريل صدي جي ساکرو سونهن، سڳنڌ (خاص طور چاليهين ۽ پنجاهه وارن ڏهاڪن ۾) شهري جوڙجڪ ۽ تعميراتي ڏانوَ ۽ فن ۾ فطري حسن، ساوڪ، گل ٻوٽن، وڻڪار، ڪشادگي ۽ صفائي جو وڏو عمل دخل هوندو هو. چئني ڏسائن ۾ باغات: ليوڪس پارڪ، منگل باغ (يا منگھن مالي جو باغ) (جنهن مان نظرو بچائي انب فاروان، امرود، انجير، چيڪو، ٻير _ رابيل ۽ گلاب جا گل پٽيندا هئاسون _ ۽ ڪوڙڪن ذريعي بلبلون ڦاسائي بازار ۾ وڪرو ڪبيون هيون) ڪليڪٽري جي دامن وارو باغ (جنهن مان جھنگل جليبي پٽيندو هئس)، شيخ شينهن وارو باغ (جتان پيرون پٽبا هئا)، ساڌ ٻيلي سامهون اُڀي ٽڪري تي واٽر ورڪس ٽانڪي وارو باغ (جتي اسر ٽاڻي ڪسرت ڪرڻ ويندو هئس)، مختلف اوتارن ۽ مقبرن جي آڳرن ۾ وڻڪار ۽ باغات، بندرروڊ تي جي ايل اسڪول(جنهن ۾سن 1946ع ۾ پڙهندو هيس) سامهون ندي ڪناري وارو خوشنما باغ، ’مائي راجان‘ واري گھاٽ سامهون عاليشان باغ (جتي مون کان گھڻو اڳي موهن ڪلپنا به سير سپاٽو ۽ آوارا گردي ڪندو هو)، والس روڊ تي پارسي آتش ڪده وارو باغ (جنهن مان، ڀت ٽپي، انبڙيون، فاروان، انجير پٽيندو هئس)، ڪوئنس روڊ تي پروٽيسٽنٽ چرچ وارو باغ (جتان جھنگل جليبي تي هٿ صاف ڪندو هيم)، شهر جي وڏين ڪشادين سڙڪن جي ٻنهي پاسي سهڻا ڇٻر، وڻن جون سهڻيون قطارون، آرام جا آسٿان ۽ جابجا جل آشرم موجود هئا. جانورن جي پاڻي پيئڻ لاءِ ’ڪونرن‘ جو ڄڻ باقاعدي ڄار وڇايل هوندو هو! سمورو بندر روڊ _ سکر پل کان لائڊ بيراج تائين_ وڻڪار، باغن، چهچ سائي ڇٻر جي فطري غاليچن سان جھنجھل هوندو هو، جتي سنڌوءَ جي تهه ۾ يگن کان ويٺل ساڌٻيلو ڪنهن مهان ديوتا يا رشي جئين گھور تپسيا ۽ ڌيان ۾ مگن ڏيکاربو هيو! ڊگهي سمئي مٿائنس گھاٽين جٽائن وانگر لاجواب باغن، ميويدار وڻن، سهڻين ڇٻرن جو ڄڻ مايا ڄار پکيڙي ڇڏيو هو! پکين، جن ۾ مور، طوطو، ڳيرو، جھرڪي، ڪانو، هدهد، ڪوئل، ٽيٽيهر، ڪٻر، بلبل وغيره جام هوندا هئا، سان لات ۽ آلاپ ۾ ٻهه ٻهه ڪندو ۽ ڄڻ سدائين ڪنهن الوهي ۽ الهامي سنگيت رس ۾ جھولي جيان جھولندو پسبو هو.
صرف ان اندر ورکنڊي مهراج جي مندر جي ٻاهرين سنگ مرمري ڀت تي گھڙيل، چٽيل نرڪ جي پيڙا ۽ هردم ٻرندڙ باهه جو ڀوائتو منظر ان روماني ڌرم لاءِ من ۾ ڀيد، ڀوَ ۽ اڻ وڻندڙ ڪيفيت پيدا ڪندو هو. ان جي اعلى ۽ شاندار تعميري اڏاوت، سواءِ نرڪ جي هڪ منظر جي، من مان موت جو ڊپ ڪڍيو ڇڏي ٿي، ۽ ان کي ڏسي ائين لڳندو آهي ته ڄڻ ياست جي پردي مان خوشي ۽ آنند جو جھرڻو ڦٽي نڪتو هجي، جئين ته اهو ڪنهن پوريا رچڪ مان بي ساخته ڦُٽو آهي تنهن ڪري ان ۾ ڪنهن پورالي پريم جي ڪيفيت جو پڙاڏو سمايل آهي.
بلڪه ساڌٻيلي اندر ’نرڪ ‘ جي اُڪريل منظر کي ڏسي اٽلي جي شهر ’بريرا‘ ((Barrera جي عجائب گھر ۾ موجود مائيڪل اينجيلو (M.Angelo) ۽ انتونيوڪنووا (Antonio Canova) جي الڳ الڳ سنگمرمري مجسمن جو ويچار اُڀري ايندو هو. ائنجيلو جي مجسمي ۾’نرڪ‘ جو دائمي ڀيانڪ منظر نظرن آڏو موت مايوسي ۽ فنا جي فڪر کي اڀاري حيات کي زهرآلود ڪري ڇڏيندو هو؛ ان جي ڀيٽ ۾ ڪنووا جي شاهڪار ۾ ڇوليون هڻندڙ مٺاس ۽ ’بدن ‘جي لڀائيندڙ لاهن چاڙهن، اُڀار کي پسي زندگي آشا سونهن _ ۽ انساني عظمت جي احساس کي وڌيڪ گھرو ڪري ’جيئڻ، ماڻڻ ۽ ماڻائڻ‘ جي قدرن ۾ وشواس کي مضبوط ڪرڻ جو اتساهه ڏياريندو هو.
جيتوڻيڪ مهذب ۽ عيسائي مذهبي دنيا آڏو اٽلي جون ٻه عظيم شخصيتون؛ ادب ۾ ڊانٽي (Dante)، ۽ چترڪاري، مجسم سازي ۾ مائيڪل ائنجيلو ’ديوتائن‘ جھڙو سنيهه ۽ سنمان ماڻين ٿيون _ پر، ’نرڪ‘ جي منفي ڏيک مون جھڙن ڪيترن ئي من موجي ۽ رجاعي روحن کي ڏکويو هوندو!
انهن سڀني ماحولياتي چڱاين، سونهن ۽ سڀاڳائي سکر اندر ڄڻ هڪ قسم جي لازمي ايڪتا ۽ اتحاد قائم ڪري ڇڏيو هو. ائين ڀاسندو هو ڄڻ سڀئي شهر واسي رنگ روپ ڌرم مذهب جنس ۽ جان جي ويڇن ۽ سنڌن کي ريٽي ’دائمي سونهن جي جذبي سان پيدا ڪيا ويا آهن‘.
ماضي جي انهن دائمي سونهن وارن ڏهاڙن ۾ ڀنڀرڪي جو اٿڻ مهل پاڻ کي بُربل ۽ جھرڪي جيان تازو توانو خوش ۽ بي فڪرو محسوس ڪندو هئس. اسر ويلي سج جا نوان ڄاول ٿڌيرڙا ڪرڻا، پکين جي مٺي لات ۽ فضا ۾ ڦهليل بهار جي سڳنڌ ڄڻ سموري موجودات ۾نڪور روح ڦوڪيندي محسوس ڪندو هئس هر جاءِ اندر ڄڻ الوهي هم آهنگي جو راڄ هو. اڄوڪي دور ۾جھوپڙ پٽين اندر جئين ماڻهن جا هشام نوح جي ڪشتي وانگر انبوهه _ ۽ پيهه جي صورت ۾ هڪٻئي مٿان سٿيل نظر اچن ٿا، ماضي جي سکر ۾ اهڙو اُٻٿ پيدا ڪندڙ تصور به محال هوندو هو. هر طرف ايڪانت شانتي سنگيت ۽ سونهن جو مانڊاڻ متل هوندو هو.
ماضي جي يادن جا ڪجھ اهڙا سون ورنا پل آهن جن کي اڪيلائپ ورجائيندي رهي ٿي. انهن يادن جي ’ڪُسم ڪلي‘’من موهن موهني‘’ساڌٻيلي ‘’برهم چاريه آشرم‘ سان ورهاڱي جو عذاب، ٻائوهرنامداس، سنگدل مرهٽو استاد ائين چهٽيل آهن جئين گڏيل هندوستان جي تاريخ سان اورنگزيب، مير جعفر، مير صادق جا نانءُ ڳنديل آهن.
جڏهن دهلي، بمبئي، رشي ڪيش، پوني، اندور، سري نگر، شملا يا ديرادون _ ۾ هوندو آهيان تنهن مهل سکر جي ياد جسم جي ڪنهن وساريل ’اهم حصي‘ (Organ)جيان اکين آڏو اچي بيهندي اٿم _ جنهن جي کوٽ ’روح ۽ بدن‘ جي اڻ پورڻتا جو احساس ڏياريندي آهي.
انهن شهرن اندر پاڻ کي صرف ساهه کڻندو محسوس ڪندو آهيان؛ پر، ’ ماڻيندو ‘ ۽ ’ جيئندو ‘ سکر ۾ آهيان.
سکر سان سنيهه اندر ايڏو اپار ولولو، اتساهه ۽ محبت محسوس ڪندو رهان جيڏو بالزاڪ، ازولا ۽ موپسان کي پيرس جي ڌرتي سان هوندو هو، يا جيمس جوائس کي ڊبلن جي سرزمين سان، يا جيڪو ڪجهه چارلس ڊڪنس ۽ جوزف مچل لنڊن ۽ نيويارڪ جي سونهن، سڳنڌ ۽ ساءُ رسائڻ جي ڏس ۾ ڪيو هو _ آءُ ساڳيو اوچو ڪرم سکر لاءِ ڪرڻ جو ڪانکي آهيان. سکر جو مون مٿان بي حد قرض ۽ فرض آهي. شايد، ڄمارون گذرڻ کان پوءِ به لاهي ڪون سگهندس.
هن مهل هتڙي ناموس/ سياست/ ذات/ وجود جو معيار ليکيا وڃن ٿا، سچ کي ٿڏي هيٺ ڪيرايو ويو آهي. ان خود غرضاڻي هدف جي حصول لاءِ انتظار ۽ سمجهوتي بازي کي فن جو درجو ڏنو پيو وڃي.
سکر جنهن جو منهن، مهانڊو ۽ آتما بدمعاشي، ڪرپشن، فاشي سياست جي ڪڌن ڪرتوتن هيٺ بگاڙيو، برباد ڪيو ويو آهي. ان جي اوائلي اسپرٽ کي اڃان تائين ڪجهه املهه ساعتن ۽ صورتن ۾ پسندو رهان ٿو _ ۽ ان طريقي سان آشا جو ديپ روشن رکڻ جو جتن ڪندو رهان ٿو. بدبختي مان نرواڻ جي دڳ کي ڦوليندو رهان ٿو. شايد، باسويل (Boswell) وانگر سدائين ان جي حُسن بابت ورق ڪارا ڪندو رهندس.
ورهاڱي کان اڳ جيڪب آباد ۾ ٽي جايون بدلڻيون پيون، شڪارپور ۾ برهم چاريه آشرم جي وڏي ’شاهه نما‘ هال جي آباد ڪنڊ کي خير آباد ڪرڻو پيو هئم، ۽ سکر ۾ به ملڪ جي تقسيم کان اڳ ۽ پوءِ اٽڪل ڇهه گھر بدلائڻا پيا هئم _ ۽ ان بعد ڪوئٽه (بلوچستان) ۾ جلاوطني دوران نانگ جي کل وانگر پنج گھر بدلائي چڪو آهيان _ ڪٿي به شانتي سان ٿانءُ پائي ڪين سگھيو آهيان. انهن گھرن جون تکيون مٺيون يادون ۽ انهن جا ذهن ۾ موجود ’خال‘ اڪيلائپ جي گھڙين ۾ جسم بلڪه روح اندر گھاون ۽ رسندڙ زخمن جيان چڪندا محسوس ڪندو رهان ٿو، مان به جيڪر وڻن ٽڻن، پٿرن پهاڙن، ۽ ٻوٽن جيان هجان ها ته ڪيڏو نه چڱو ٿئي ها، احساس ۾ لذت به ڀرپور آهي ۽ پيڙا به اپار:
سنتا ہوں بڑے شوق سے افسانہِ ہستی
کچھ خواب ہے کچھ اصل ہے کچھ طرزِ ادا ہے
اسان وٽ يادن ۽ حسرتن جي بي مول موڙي کان سواءِ ٻيو ڪجھ ڇا ٿورهجيو وڃي؟ ماضي اطلس جھڙو آنند بخش به ٿئي ٿو ۽ ڪنڊن جھڙو رهڙيندڙ به، موجود ۽ ناموجود وچ ۾ هڪ ڊيڄاريندڙ ’ديو‘ جيان، موت ۽ زندگي جي پهـچ کان پري اهڙي مهل زندگي بي مقصد، خدا جيان اتفاقي ۽ حادثاتي ڀاسندي اٿم.
بزم خیال میکدہ بے خروش ہے
ڪلپنا جي پرن تي اڏامندڙ ميخاني جي نشي جو سرور ۽ مڌهوشي ڇهڻ سنگھڻ ٻڌڻ ذائقي ۽ پسڻ جي پڪڙ کان پرانهين ۽ وڌيڪ جادوان ۽ امرتا ۾ رتل ڀاسندي اٿم.
سکر جي آمريڪن بار، ڪوئٽه جي ساقي مئخاني ۽ حيدرآباد جي ونڊسر ۽ رٽز شراب خانن ۽ ڪراچي جي پام گرو ۽ ڪراچي بوٽ ڪلب جي مئخانن کان گھڻو وڌيڪ لذت آفريني خلوت جي تخليقي ۽ تصوري ساعتن ۾ محسوس ڪندو رهندو آهيان. ڪسم، زينوبيا، قلوپطره، لوڪريشيا بورجوا، ڪيٿرائن دي گريٽ، جارج سئنڊ، جينا لولوبرجيدا، سيفو، مڌوبالا، سلوانا ميگانو، امرتا شير گل، قرت العين طاهره، شرلي ميڪلين جي سونهن سنيهه ساڃهه ۽ سياڻپ جون سرڪيون ڀريندي ٿڪبو ئي ناهيان.
اجنتا ايلورا کج راءُ وغيره جي تصويرن ۽ مورتين جي دلڪش ونگن ۽ رنگن اندر سمايل خاموش سُر ۽ تال، انساني جسمن جي لوچ، تناسب ۽ حسن منهنجي جمالياتي ذوق جو امر حصو آهن ـــــ ۽ انهن اندر موجود سچ ۽ صداقت همه گير ۽ مڪمل ڪوٺي سگھجي ٿي. اهڙي خيالن ۽ يادن جو سدا روان دوان قافلو منهنجي دل ۽ دماغ جي واٽن تان هلندي جمالياتي حس ۽ حسيت کي هميشه ريج ڏئي جرڪائيندو رهي ٿو. ان Fantasy ۾ سمايل سُرَ سونهن ڏاهپ سدا وهڪ ۾ موجود سنگيت رقص ۽ شاعري حقيقي دنيا کان وڌيڪ حقيقي شاداب سرسبز ۽ متحرڪ ڀاسندي اٿم، قاضي سليم چواڻي اڄوڪو دور ڪيڏو اذيت ناڪ آهي: ”ڪيڏو بي درد سمئي آهي سچائي، نيڪي، عظمت، عزت پيار، محبت اهي سڀ اهڙا گرهه آهن جيڪي ڪڏهوڪو پنهنجي مدار تان ٿڙي ويا آهن. “
آءُ انڊلٺي رنگن کان وڌيڪ چمڪندڙ روشن ۽ انهن وانگر شوخ رنگن ۾ ملبوس پنهنجي خوابيدهه، جادوئي ’ٻالڪپڻ‘ جي يادن کي لڳاتار سموري ڄمار ياد ڪندو رهندس ـــــ ڇو جو حقيقت ۾ منهنجي تعليم ۽ تربيت، ان ٽاڪنئي عمر ۾ جيڪب آباد ، شڪارپور ۽ سکر جي سوڙهين ۽ ويڪرين، اونڌائين ۽ روشن ڳلين ۾ ئي ٿي هئي. جيتوڻيڪ گدائي، اياز ۽ راز ڪنهن حد تائين ڄمندي ڄام هئا ۽ انهن ٽنهي شهرن جا رهواسي به هئا.
پر، ڪڏهن ڪڏهن مان پاڻ کي انهن ٽنهي پوتر شهرن جو جيئرو جاڳندو مجسمو سمجھندو آهيان. ڀل ڪوئي ان دعوى کي وڏائي يا وڌاءُ سمجھي، مون کي رتي برابر به پرواهه ڪونهي. اهي منهنجي تن من ۽ روح ۾ سمايل آهن ۽ مان انهن جي تن من ۽ آتما ۾ وسندو رهان ٿو.
هينئر پاڻ کي دهلي ڏانهن ؤشنو جي ’وامن‘ اوتار جيان ڊگھي ٻرانگھ ڀريندو ڏسان ٿو. ڪڏهن ڪڏهن دهلي ۾ شدت سان احساس ٿيندو اٿم ته پنهنجن ويجھن سنگتين، ساٿين ۾ اڻ ڏسنجندڙ ۽ اڻ ڇهي سگھجندڙ ڪنڊيدار پلن، منٽن ۽ ڏينهن جا ڄڻ اپار لوڙها ڏنل آهن جن کي اورانگھڻ _ وامني سگھ هئڻ جي باوجود _ ناشدني عمل ڀاسندو اٿم. اهڙي مهل اڪيلائپ جو اجگري احساس multiply ٿيندو رهندو آهي:
پھیلا ہوا تھا شہر میں تنہائیوں کا جال
ہر شخص اپنے اپنے تعاقب میں غرق تھا
یا

کھلا یہ بھید کہ تنہائیاں ہی قسمت ہیں
اک عمر دیکھ لیا محفلیں سجا کر
ڪراچي، بمبئي ۽ دهلي ۾ ئي سڌ پئي هئم_ ۽ راز افشا ٿيو هو ته 1947ع ۾ سنڌي شرنارٿين جيئن تهذيب ۽ ثقافت به لاڏاڻو ڪري، شايد، مقام ۽ مساڻ وڃي وسايا هئا!
تہذ یب کو تلاش نہ کر شہر شہر میں
تہذ یب کھنڈروں میں ہے کچھ پتھروں میں ہے
گذريل سورهن ورهين کان ڪوئٽه کان لاهور، ۽ لاهور کان دهلي ريل ۽ بس ۾ سفر ڪرڻ دوران پاڻ کي _ ڪڏهن ڪڏهن _ هڪ تڇ ٽٻڪي يا ٻڙي جيان سمجھندو رهيو آهيان؛ ان ’سفر‘ کي صرف ابتدا ۽ انت هوندو آهي پر، ان جو ’وچ ‘ سدائين ناموجود رهيو آهي. ان ناموجود اندر موت جو تاريڪ پاڇو سامونڊي مانگر مڇن جيان لامارا ڏيندو پسندو رهيو آهيان _ بي ڪنار، اڻلڀ وچ! ان وچ ۾ انيڪ درلڀ، دانشور، فهم فراست جي مَکَ سان چٽيل چهرا: لڇمڻ، وينا، جيٺلي، هيروٺڪر، ماياراهي، نندجويري، نارنگ ساقي، جوگيندرپال،گوپي چند نارنگ وغيره ’ نقابن ‘ سان يوناني ديومالائي Hades جي تري ۾ تڙڳندا ڏٺم!!
’موت‘ جو ذڪر ڪيو اٿم جنهن سان گھڻو گھڻو اڳ ۾ _ ٻالڪپڻ، جواني _ ۽ هينئر پيرسني ۾ به شناسائي ٿيندي رهي آهي؛ پر، اڃا تائين منهنجي پاڇي، وجود کان ٽهندو رهي ٿو. ان وقفي دوران گھڻي موج مستي، آواره گردي ڪندي ڳائيندو ۽ چاهيندو رهيو آهيان هر وقت جيون آزاد پنڇي جيان گھارڻ جي تمنا رهي اٿم، ۽ ان ڏس ۾ ڪنهن حد تائين ڪامياب به ٿيندو رهيو آهيان.
ان اڻلڀ ۽ وڃايل وچ اندر ئي ته هوريان هوريان اڀرندڙ روشني جو مرڪز يا هالو (Halo) سمايل آهي جيڪو ندي جي وهڪ جھڙي زندگي جي تجربي ۽ مشاهدي ۾ ساهه کڻندو، سهڪندو محسوس ٿيندو اٿم _ ان اندر ئي زندگي جي سچائي پنهنجي مڪمل تکي، تيز اکين اندر چڀندڙ اڇاڻ سان موجود رهي ٿي جيڪا ذهن ۽ من ۽ وجود کي موڳو، انڌو ڪندي رهي ٿي.
پهرين پريم کي ساريندي ان جو سواد وجود مٿان سج جي پهرين نرمل ڪرڻي جيان سدا امرتا ۾ ٻڏل محسوس ٿيندو رهي ٿو_ ان کي پنهنجي جبل جيڏي مضبوط اڪيلائپ جي سانت ۾ ڇهي، سنگھي ۽ ان جي لذت سدا محسوس ڪري سگھندو آهيان؛ اهڙي مهل پاڻ کي گھڻو ڪجھ ڏسي سگھڻ جو اهل سمجھندو آهيان پر، اهڙي امر احساس کي صرف پنهنجي هٿن ۾ جھلڻ جي سگھ ڪون هوندي اٿم! هن؟ جي محبت جا ونگ ۽ ڏنگ منهنجي وجود جي اونهاين جي پاتال ۾ پيوست ٿيل آهن:
”وہ جو رات مجھ کو بڑے ادب سے سلام کرکے چلا گیا
اسے کیا خبر میرے دل میں بھی کبھی آرزو ئے گناہ تھی“
جان سان سلهاڙيل روح ائين اوچتو وڇڙندا رهن ٿا جئين تتل واري تي مينهن ڦڙا جذب ٿيو وڃن ٿا.
ڪڏهن ڪڏهن مان کيس آوازن ۽ پڙاڏن ۾ محسوس ڪندو آهيان جن جا لفظ ۽ انهن جون معنائون بي وجود هونديون آهن. ۽ تن معصوم ڏهاڙن ۾ لوڙ هن ۽ سرحدن جو ڪو وجود ڪون هوندو هو؛ صرف نظر جي ڏوري تائين بي ڪنار اُفق هوندو هو جنهن جون واديون ۽ ميدان مايوسي نراسائي ۽ غم جي پاڇي کان به نا آشنا هئا. ما اڃاتائين کيس فضا ۾ چهٽيل آوازن، پڙاڏن ۾ ڳولي لهندو آهيان، ۽ انهن جي ’معنى‘ يا ’لفظن ‘ جو ڪو تاڃي پيٽو بلڪل ڪون هوندو آهي. هڪ لِڱا، صرف هڪ لڱا، اٺيتاليهن ورهين جي اجگر جيڏي ڊگھي وٿي کان پوءِ سرحد جي هن پار سندس پرو ڳولهي لڌم پر، همٿ ڪون ساري سگھيم ۽ صرف سنديس آستان تي سيس نوائي موٽي آيس! ان بعد، ويجھڙائي ۾، پندرنهن ورهين کان پوءِ سندس’اوچي اُڏام جي سڌ پيم ۽ ٻيهر به سُسيل سرير ۽ دردوندي دل سندس شهر جي چرنن ۾ شرڌانجلي جا ٻه گونگا ڳوڙها ڳاڙي ناڪام ۽ ناشاد موٽي آيس.
اهڙي مهل ائين ڀاسندو هيم ڄڻ منهنجو پاڇو مون کان اڳتي نڪري ويو هجي، ۽ آءُ وري سج کان اڳتي نڪري آيو هجان، اهڙي وقت ائين به محسوس ڪندو هيس ڄڻ منهنجي وجود پنهنجي پاڙ سميت، ڳاٽ اوچو ڪندي، گل جي صورت اختيار ڪري ورتي هئي ۽ سورهيائي سان سج سان نظرون ملائي رهيو هو _ ۽ ان سورهيائي جي انعام طور بارش جون ڌارائون ڄڻ وجود مٿان ميراڻ جي ڄميل تهن کي ڌوئي صاف ڪري رهيون هيون. ان مهل ئي محسوس ڪيو هيم ته ستون آسمان (يا اندر پوري) خواهش ۽ ڀوڳڻا جي پهچ کان گھڻو ڏور ۽ اتاهون هيو.
اسیر ہی رہے ہم پچھلے عہدناموں کے
ہمیں خبر ہی نہیں تھی رتیں بدل گئیں
یا
یہ کائنات ہے میری ہی خاک کا ذرہ
میں اپنے دشت سے گذرا تو بھید پائے بہت
یا
نہ پوچھ حال ، میں وہ چوب خشک صحرا ہوں
لگا کے آگ جسے قافلہ روانہ ہوا
ڪڏهن ڪڏهن جاڳرت گھڙين ۾ اکيون ٻوٽي سون ورنن سپنن کي زندهه رکڻ جو جتن ڪندو رهيو آهيان، تنهن مهل وجود جي پاڙن کي آسمانن جي اونهاين ۾ پيهندو محسوس ڪندو آهيان، ۽ پنهنجي وجودي ٻانهن ۽ هٿن کي زمين جي اندر ڪجھ ڦوليندو ڏسندو آهيان، ۽ ان مهل ئي زبان تي اڻ ڄاتل امر ميوي جي لذت ۽ سواد محسوس ٿيندو اٿم _ ۽ ان مهل گوتم ٻڌ پاران’ويسالي‘ جي اپسرا نما نرتڪي کي ڏنل ’امرا ڦلي‘ جي سموري فلسفي جا جزا واءُ ۾ ڪک پن ٿيندا پسبا آهن. مورپنک جھڙي نرم چانڊوڪي ۾ وجود مٿان برفاني ذرڙا اڏامندي انڊلٺي رنگ چٽيندا پسبا اٿم _ ۽ اهڙي سمئي ۾ منهنجي بند ٿيل اکين جي پنبڙين مٿان يگن کان ڄميل يادون رجنديون پگھرجنديون محسوس ٿينديون اٿم، ۽ اڇا ڪارا چٽڪٻرا لبادا هير جھڙي واءُ ۾ اڏامندا، تهن اندر لڪل معطر چانڊوڪي پسائيندا رهندا آهن.

سیاحت ذات پر خطر ہے
روا ئے شب دور تک سمندر
لہو کی موجوں کی رہ گذر ہے (شاذ تمکنت)

جنهن مهل ڌنڌ جي سانت ۾ بارش جي رم جھم وڌندي ڪنن ۾ عجب سرگوشين جي ڌم لايو ڇڏيندي آهي _ ان مهل من بلڪه آتما جي اونڌاهين مان ڀوائتيون بلائون لياڪا پائي ٻاهر نڪرڻ جو جتن ڪنديون پسبيون آهن.
اهڙي وقت وجود اندر ڪؤڙاڻ محسوس ڪندي پاڻ کي موت لاءِ ٻاڏائيندو محسوس ڪندو آهيان ته جئين ’پاڻ ‘ شرمساري حالت، اپار اڪيلائپ، ڏنگيندڙ اُٻاڻڪائي ۽ بي ڪنار گھيراءُ کان بچائي سگھان؛ پر:

دکھا تو دیتی ہے بہتر حیات کے سپنے
خراب ہوکے بھی یہ زندگی خراب نہیں (فراق)
یا
موت اک آ گہی کا وقفہ ہے
یعنی آگے چلیں گے دم لے کر

پيرسني کي، جنهن جي بي ڪنار دٻڻ مان هن وقت لانگهائو آهيان، ڪڏهن به آشيرواد يا وڏي اَوَرجا ماڻڻ واري دعا سان تعبير ڪرڻ عبث ۽ غير واجبي آهي.
صرف ڪنهن ڪنهن ماڻهو جي ماکي جھڙي مرڪ ذهن ۽ ڪلپنا ۾ مقدس جوت جيان ٻرندي رهي آهي _ زمان، مڪان ۽ اجل جون حدون اورانگھي ’ڪ‘ اهڙي ئي هستي هئي جنهن مون کي ڪچڙي عمر ۾ ئي سونهن ساڃهه ۽ ساءُ سان سڃاڻپ ڪرائي هئي. پاڻ جسماني طور گاهه جي پتي جھڙي نازڪ نفيس اطلسي ۽ پر ڪشش:

پھرتے تھے دشت دشت دیوانےکدھر گئے
وہ عاشقی کے ہائے زمانے کدھر گئے

منهنجي ٻاراڻي حيا کيس ڏاڍو ڀانئن پوندي هئي پر، پاڻ ته سونهن ۽ سياڻپ جو شاهڪار هئي:

سوچو تو بڑ ی چیز ہے تہذیب بدن کی
ورنہ تو بدن آ گ بجھانے کے لئے ہیں

هتڙي هڪ ٻي مخملين ياد به ڀنڀوري جيان اڏرندي ذهن جي ساحل ڀيڙو اچي ٿي اٿم. شاعرِ ڪائنات جي شعله صفت سالي ’ملڪه‘ کي هڪ لڱا ماضي بعيد ۾ ’اوچتو‘ اطلسي بي لباسي ۾ پسي، ۽ ان جي سڳنڌ ڀرئي انمول تاثر کي ياد ڪندي اڪثر هيءُ شعر ياد ايندو اٿم:
نکھارتی تھی وہ ننگے بدن سے اپناپن
لباس میں تو وہ مجھے اجنبی سی لگتی تھی

يا Keats جو هيٺيون شعر به منهنجي جذباتي ارتعاشي جي نمائندگي ڪندو پسجي ٿو:

“Light feet, dark violet eyes, and parted hair,
Soft dimpled hands, white neck, and creamy breast.”

منهنجي زندگي جي آخري ڇيڙي مان بي رحم وقت وڏو گرهه ڳڙڪائيندو نظر اچي ٿو.
گذريل عهد جي تاريخ جو اهم ذرڙو پيش ڪندي فخر پيو محسوس ڪريان جنهن جو صرف آءُ آخري اکين ڏٺو گواهه آهيان.
بقول شخصي حقيقي زندگي ۾ ڪو تماشبين ڪون هوندو آهي؛ پر، سڀيئي زندگي اندر با عمل ڪردار هوندا آهن جيڪي پنهنجا پنهنجا فرض ادا ڪندا رهن ٿا _ ۽ مان به ابتدا کان ڀوڳڻائن سان پُر فرض نڀائيندو رهيو آهيان.
هڪ ٻي ياد به پوپٽ جيان اُڏامي هٿ جي پٺيءَ تي اچي ويٺي اٿم. هماليه جي ڀر ۾ بدري ناٿ (سامونڊي سطح کان چوڏهن هزار فوٽن جي بلندي تي)، ’هيم ڪنڊ‘ (جتي سکن جي آخري ڏهين گرو گوبند سنگھ به ڌوڻي ڌمائي هئي) جي اپسرائي ياترا دوران ڪشادهه چهچ سبز وادين اندر صرف ’ديوتائن ديوين‘ جي محسوس ٿيندڙ آمد يا پنهنجي قدمن سان ايڏا اوچا برف پوش پهاڙ گونجندي محسوس ڪيا هئم _ ۽ ان هيمنگوي جو ’سنوز آف ڪلمنجارو‘ به اکين آڏو جھپڪو ڏئي تري ويو هو. سموري دڳ، ۽ انهن ’ڌامن‘ تي جابجا ستارن جيان جھرمر ڪندڙ مندرن جي گھنڊن گھنڊڙين جي مترنم گونج ماڻهن جي انبوهه کي انهن اندر داخل ٿيڻ جي پيار ۽ پاٻوهه سان ڀريل ڪوٺ ڏيندي به ڏٺي ۽ محسوس ڪئي هئم _۽ ان انبوهه جو هڪ ذرڙو آءُ به هئس _ناستڪ ۽ اوشواسي!
¬

گار

گار يا پِٽَ پاراتو ڏيڻ به ڪنهن فن کان گهٽ اهميت جو حامل ڪونهي، هر ماڻهو، برادري، قبيلو، پاڙو ۽ ڪنهن حد تائين قوميت ان ’قبيح ۽ اُگري عمل‘ ۾ يڪتا، ماهر ڪونه ٿي سگهي ٿي، ان جي اعليٰ ادائگي جو ڏانئن فطري طور، بي ساخته، ڪجهه ماڻهن، برادرين وغيره اندر ازخود پيدا ٿئي ٿو. ان عمل جي تخم ريزي فطرت طرفان ٿئي ٿي، ڪسبي ڪونه ٿئي، جيئن افغانستان، بلوچستان جا ڪجهه علائقا پنهنجي خوبصورت، سڳنڌ ڀريل ۽ بي انتها مٺن ميون جهڙوڪ ڏاڙهون، صوف، انگور، گرمو، سردو، گدرو، آڙو، خوباني، بادام، پستا، اخروٽ، آلوچو، آلو بخارو وغيره ڪارڻ سموري دنيا ۾ شهرت ماڻين ٿا، حالانڪه دنيا جي اڪثر ملڪن ۾ اِهو ميوو اُپايو وڃي ٿو پر انهن جو ذائقو ۽ سواد مٿي ڄاڻايل ٻن قبائلي خطن اندر پيدا ٿيندڙ فروٽ جي ’دز ‘ کي به ڇهي نٿو سگهي. سڀني ڄاڻو، ماهر ۽ گهومو ماڻهن جي اها گڏيل ۽ آزادانا راءِ ڄاتي وڃي ٿي.
اسان جي ڌرتي تي گارين، انهن کي گهڙي سنوارڻ ۽ بعد ۾ ’لست ‘ ڏيندڙ ادائگي جي فن ۾ سنڌ، خاص طور سکر ۾ رهندڙ جاگيراڻين ۽ سلاٽن جو ڪو مٽ ڪونهي. گارين ڏيڻ وقت خاص طور ’انهن‘ پاڙن جي عورتن جو سمورو جسم ’موزارٽ ‘ جي ڪلاسيڪي سيمفني جي صورت اختيار ڪريو وٺي ٿو، ائين لڳندو آهي ڄڻ روس جي ڪا مشهور بيلي ڊانسر اسٽيج تي پنهنجي اُتم فن جو مظاهرو ڪري رهي هجي. سندن اکين ۽ ڀروُن جي اشارن ذريعي ڄڻ من ۾ ڪٿڪ جو احساس جاڳندو هجي، سندن هٿن، ٻانهن، پيرن ۽ ٽنگن ۽ سموري جسم جي لئه ۾ ٻڏل لوڏ کي ڏسندي ائين لڳندو ڄڻ مني پوري ’نرت جي ديوي‘ منجهن واسو ڪيو هو. سندن آواز جي زيروبم ۽ ساهه جي هيٺ مٿائين ڪنهن ماهر ڪلاسيڪي راڳيءَ جو پنهنجي فن جو مظاهرو ڪندي ’وجد ‘ ۾ اچڻ جو نظارو پيش ڪندو هو.
رشيد ڀٽي جي گهرواري گهٽي جي ٻنهي پاسن کان ’جاگيراڻين‘سان والاريل منهه ٺهيل هئا، ان ڪري ان جو نالو ’جاگيراڻي پاڙو‘ پئجي ويو هو. مردن جي ڪرت ۾ مزوري، اٺ گاڏو هلائڻ، سينيما تي ٽڪيٽن جي بليڪ ڪرڻ، سنهيون سڪيون چوريون، جوئا ۽ ٻيا ڪاٽڪو ڪم هئا. زائفون گهر جي ڪم کان فارغ ٿي ڪو به ’بي وجود بهانو‘ گهڙي هڪٻئي سان تڪرار ڪرڻ پنهنجو مرڪ سمجهنديون هيون ۽ نتيجي ۾ هڪٻئي مٿان نت نين گارين جو ڌوڙيو هوندو هو. قدرت مٿانئن وڌيڪ مهربان ٿي کين شڪل شبيهه جو ملوڪ بڻايو هو، انڪري انهن مان ڪيئي جوڌي قسم جي يارن جي نينهن ۾ ڦاٿل هونديون هيون. اِها سموري پيرائتي ڄاڻ ۽ تجربو مون کي ۽ نياز همايوني، تنوير عباسي، مقبول صديقي ۽ ڪجهه ٻين دانشورن دوستن کي رشيد ڀٽي وٽ گهڻي ’اچ وڃ‘ جي عيوض حاصل ٿيو هو.
منهنجي گهري مشاهدي مطابق جاگيراڻي عورتن جي اڪثريت ۽ ڪنهن قدر سلاٽياڻين جي اکين ۾ قدرت اڇوتو حسن ۽ چمڪ ڀري هئي، پر هوُ پنهنجي خوابيدهه اکين جي حسن ۽ جسم جي بي پناهه جادوئي ڪيفيت جي موجودگي کان بي خبر لڳنديون هيون! ان جي برعڪس پڙهيل ڪڙهيل شهري جوانڙيون ’وهندڙ امنگن‘ جي اظهار ۾ بي باڪ هونديون آهن. حيرت لڳندي هئم ته پنهنجي ان ’املهه وصف‘ جي ڪٿ ۽ قيمت کان ڪيئن اڻ ڄاڻ رهجي ويون هيون! پر قدرت منجهن حاضر جوابي، ڪجهه ڪجهه هُوءِ، پنهنجي پر ۾ سمجهه ۽ فهم ۽ جذبن ۾ طوفان برپا ڪندڙ ’ڪدورت‘ اوتي پهرين ڪمي جي پورت ڪري ڇڏي هئي. مان اڄ ڏينهن تائين سندن تڪيندڙ جادوئي نظرن جا ٻاڻ، سندن سنهين شفاف پوتين هيٺان ڊگها لهرائيندڙ ڪارا واسينگي وار ۽ جسمن جا دلڪش ۽ متناسب اُڀار وساري ڪين سگهيو آهيان! سندن سونهن ڀريل چمڪندڙ اکين ۾ پريم رس ۾ ٻڏل پاڻ ارپڻ جي چاهنا بجاءِ نوڪيلي ۽ ڪرخت ’ويڻ ‘ جو پاڇو لهرائيندو هيو! سندن اکڙيون محبت جي مخمور مهراڻ بجاءِ شڪ، هنسا جي ڄر ۽ داوَ پيچ جي پهلواني جو آکاڙو ڀاسنديون هيون. هنن لاءِ مذهب ايمان بجاءِ سماجي ضرورت ۽ رواج هوندو هو ۽ ان جي ڀڃڪڙي پنهنجي پوري فهم سان هاڃيڪار ڄاڻنديون هيون ۽ دوزخ کي به ان رواج جي ڪک مان ڄاول ڀيانڪ ٻار جيان ليکينديون هيون!
اهڙي قسم جي حسينه ۽ عام طور اها دوشيزه جيڪا دليل، منطق، سائنسي تجزئي واري ۽ ’حسابي ڪتابي‘ ٿئي ٿي سا عقلمندي ۽ ذهانت جي لحاظ کان يقيني طور لاجواب هوندي آهي پر عشق، جنس (Sex) ۽ جذبي جي ’تپش‘ ۽ ان جي ’مادي‘ سواد، لذت ۽ آنند جي لحاظ کان سخت مايوس ڪندڙ هوندي آهي!
هتي مون کي مشهور ناول نگار سڊني شيلڊن جو قول هري آيو آهي ”اهڙي عورت جيڪا ’حسن ۽ ذهانت‘ جهڙين ٻنهي خوبين سان، ساڳئي وقت مالا مال هجي ان تي قطعي ڀروسو نه ڪجي!“
هتڙي حسين جاگيراڻين ۽ مردمار سڊول سلاٽياڻين ۽ سندن ’بي ڪئتي‘ سڀاءُ تي سوچيندي قلوپطرا بابت هڪ دلچسپ ۽ ٺهڪندڙ فقرو ذهن مان بُڙڪو کائي، ٻاهر نڪري آيو آهي:
”قلوپطرا برف جي اُڏامندڙ گالن کان وڌيڪ اڇيري هئي، ٽڙيل گلن جي ٻاري کان وڌيڪ ٽڙيل ۽ خوشبودار هئي، بيهڪ ۾ سرو جي پختي درخت کان وڌيڪ ڊگهي ۽ سڌي هئي، ڪرسٽل کان وڌيڪ موهيندڙ ۽ چمڪدار هئي، ننڍي ٻالڪ کان وڌيڪ البيلي ۽ کيچلي، سامونڊي ڪوڏن ۽ سپين جي لساڻ کان وڌيڪ لسي بدن واري هئي! سياري جي سج ۽ اونهاري جي ڇانوَ کان وڌيڪ راحت بخش ۽ وڻندڙ، ڪُلو صوفن کان وڌيڪ گلابي ۽ شاندار پهاڙ تي ڦهليل برف کان وڌيڪ چمڪندڙ، انگور ۽ ماکي کان وڌيڪ مٺڙي، ملائي نڪتل کير ۽ بطخ جي پُٺِ کان وڌيڪ نرم ۽ نازڪ، سر سبز باغيچي کان وڌيڪ سهڻي ۽ تازگي ۾ ويڙهيل! “
”پر، انهن سڀني لڀائيندڙ ۽ آفاقي وصفن جي باوجود اڻ _ گهڙيل گهوڙي کان وڌيڪ گرم مزاج واري، ٽالهي جي جهوني وڻ کان وڌيڪ سخت ۽ اڻ مڙندڙ، رڃ کان وڌيڪ فريبڻ، بيد مجنون کان وڌيڪ سختي سان پيش ايندڙ، پهاڙي ڇپن کان وڌيڪ اڻ چرندڙ، جهرڻي جي طوفاني وهڪري کان وڌيڪ جوش واري، مور جي تڪبر کان وڌيڪ غرور ۾ ٻڏل، باهه کان وڌيڪ لوساٽيندڙ ۽ ڪنڊن کان وڌيڪ چڀندڙ، سامونڊي لهرن کان وڌيڪ بي ڌياني، نانگ جي ڏمر کان وڌيڪ ڪاوڙيل، هوائن جي طوفاني تيزي کان وڌيڪ بيوفا ۽ طوطا چشمي! “ جيولس سيزر، انتوني جهڙا سورما ۽ سياڻا سندس فريد ڪاري جو بُک ٿي، الوپ ٿي ويا!
هڪ لڱا رات جو اَوير مهل رشيد جي اوطاق مان نڪري جيئن ٻاهر آياسون ته ڀرسان بيٺل اٺ گاڏي هيٺان چرپر ۽ سرگوشي ٻڌڻ ۾ آئي، سامهون ايندڙ ڪنهن گاڏي جي هلڪي روشني ۾ ان گاڏي هيٺان ٻه جسم بي لباسي جي حالت ۾ وڻ ويڙهي جيان هڪٻئي جي ٻک ۾ تڙڳندا نظر آيا! اسان جي ڀرسان لنگهڻ وقت هڪ مرداڻو ڀوءُ گاڏڙ آواز ڪنين پيو ”....... ذرو چپ ڪر، ڪجهه مڙسالو پيا اچن.“ موٽ ۾ هڪ زناني مترنم پرکنڪندڙ آواز، بيباڪي واري انداز ۾ وراڻيس ”......ڪو اُلڪو نه ڪر، هيءُ پنهنجو ٻالڪو ’بگن ‘ آهي (رشيد ڀٽي جو گهريلو (Nick name پنهنجي يارن سان پيو وڃي، کيس اڃان کيرا ڏند به ڪونه نڪتا آهن ۽ سندس يار ته کانئس به ويل آهن، تون بي اونو ٿي ’چيڪلو ‘هلائيندو رهه!“ اِهو سڻي اسان تيز ٻرانگهون ڀريندا گهٽيءَ جي ’بونءِ‘ کان به پري نڪري وياسون.
ٻئي ڀيري نياز همايوني، تنوير عباسي، رشيد ڀٽي سان گڏ سندس اوطاق ڏانهن وڃي رهيا هئا ته ان مهل ٻه ’ملوڪ ‘ جاگيراڻي جوانڙيون ’ڪٿاڪلي‘ ۽ ’مني پوري‘ پوز ۾ هڪٻئي کي شهه ڏيڻ ۾ رڌل هيون، اوچتو هڪڙيءَ نياز ڏي اشارو ڪري ’مني پوري راس‘ ۾ رڌل وينگس کي چيو ”.......توکي بگن جي ان ’مڪراني ڪٽ‘ يار کان.......ڪرائيندي مانءِ“ (ان زماني ۾ نياز جا وار مڪرانين جي وارن جيئن ننڍا، سخت ۽ گهنڊي دار هوندا هئا). اِهو ٻڌي نياز ڦونڊ ۾ ڀرجي پنهنجي قميض جو ڪالر ٺيڪ ڪندي وارن مٿان هٿ ڦيريندي ’چرڻ‘ لڳو. مني پوري راس ۾ رڌل سندري بنان ويرم ٺهه پهه ورندي ڏيندي چيس ”........تون پاڻ ههڙي تهڙي مون کي ڇا ڪرائيندينئن، مان بگن جي ان ’يار ‘ کي سموري سکر شهر، بشمول معصوم شاهه مناري جي.........ڪرائينديس“ نياز اِها سلوات ٻڌي، ڪَنَ ڪيٽا ڪري، سو ميٽر جي رفتار سان ڊوڙندو وڃي رشيد جي اوطاق ڀيڙو ٿيو هو!
اهڙي قسم جا انيڪ واقعا ۽ ڪلاسيڪي گاريون ’يادن جي ڀنڊار‘ ۾ وسن ٿيون پر قلم جي پهچ ۽ مريادا جي سيما کان گهڻو گهڻو پرتي آهن (هڪ ٻي ڪلاسيڪي ۽ اختراعي گار پٽو ڇنائي آڏو اچي بيٺي اٿم. هڻ کڻ قسم جي هڪ دَلپذير جاگيراڻي ملڪا، سامهون بيٺل ڪامڻيءَ مٿان وڄ جيان ڪڙڪندي چيو هو ”........ههڙي تهڙي تنهنجي ’فلاڻي جاءِ‘ اندر مس ڪپڙي رکي آهي ۽ ان مان آڱريون ٻوڙي يارن ڏانهن خط لکندي رهين ٿي!“ ڪامڻيءَ کن پل وڃائڻ بنان ئي وراڻيس ”هل ڙِي هل منهن ڪاري، تنهنجي ’فلاڻي جاءِ‘ ۾ ڪتا، ٻليون گڏ ڪري انهن جي ’ريس‘ ڪرائينديس ۽ تنهنجا سڀيئي چَگهه توکي ڇڏي ان ريس ۾ وڌيڪ چاهه وٺندا!“
ان گاريل ماحول جو اثر ۽ ڇاپ رشيد ڀٽي ۽ سندس نيڪ دل، مخلص، زميندار، صحافي پيءُ مولوي عبدالحميد ڀٽيءَ تي پڻ نمايان طور نظر ايندي هئي، جيتوڻيڪ مولوي صاحب ٺيڙهي جي مشهور اهل سنت دارالهديٰ مدرسي جو مهتم به رهي چڪو هو ۽ رشيد ڀٽي پڻ ڪجهه وقت ان مدرسي اندر درس تدريس کان ’فيضياب‘ ٿيو هو. ان کان علاوه ٻنهي پيءُ پٽ مٿان هلڪو ۽ گهرو ادب جو رنگ پڻ چڙهيل هيو. انهن سڀني ’هاڪاري ‘ وصفن جي باوجود جاگيراڻين جي مشهور شخصيت ’کمڻ‘ جاگيراڻي جو خاص رنگ ٻنهي جي گفتگو مان ڪڏهن ڪڏهن ائين ڦاٽ کائي نڪرندو هو، جيئن اونهاري جي مند ۾ سنڌوءَ جي ڪنهن ڪناري وٽ گهاري پوڻ سبب ملڪ ٻوڙ ٻوڙان ٿي ويندو آهي.
سن 55_1954ع کان اسان پنجن يارن، اياز، نياز، مقبول صديقي، تنوير عباسي ۽ راقم الحروف جي گهڻو ڪري باجماعت، رشيد جي گهر ۽ اوطاق ۾ اچ وڃ ائين هوندي هئي، جيئن واءُ ريڪوٺيو ايندو آهي، مهلو ڪمهلو، الائجي ڇاڪاڻ، مولوي صاحب (رشيد جو محترم پيءُ) جي اک ۾ اسان سڀ، ڪنڊي جيان چڀندا هئاسون ۽ بدقسمتي سان گهڻو ڪري پهريائين ساڻس ئي مکاميلو ٿيندو هو. ادب سان کيس رشيد کي اطلاع ڏيڻ لاءِ عرض ڪبو هو. دروازي ٻاهران بيهاري کيس (رشيد کي) ڏند ڀيڪوڙي اڌ کليل چپن جي وچ مان سکن جي ڦاٽل نغاري جيان سرڙاٽ ڪري چوندو هو ”بگن، آيا ٿئي تنهنجا لونڊڙا، لونڊڙا يار“ اهو ’آواز ‘ اسان جي ڪنن ۾ اوتجڻ بجاءِ دون ۾ گوليءَ جيان وڃي لڳندو هو! اسان سڀني جي اهڙي ڪيفيت ٿي ويندي هئي، جيئن تکي بارش ۾ گُلر سُسي ڄاهي جيان ٿي ويندو آهي! ’لونڊو‘ يا ’لونڊڙا‘ سندس خاص گار هئي، اسان جي لڏي مان صرف عبدالرزاق راز ۽ مولائي شيدائي ان اڻ مندائتي ’وٽ‘ کان بچيل هئا، ڇو جو هو ان گڻائتي پاڙي کان ونءَ ويندا ها، اِهي دُون واريون گوليون سٺ واري ڏهاڪي تائين کائيندا رهياسون، جيستائين ڪ مولوي صاحب “عدم“ جو رستو نه اختيار ڪيو هو.
هتڙي مون کي اردو جي چئن معتبر ۽ هاڪاري اديبن، دانشورن ۽ شاعرن جي ياد مهڪندي اڳيان اچي بيٺي اٿم، انهن مان ٽن سان منهنجي ويجهڙائپ ۽ پڪي ياري رهي هئي. احمد جمال پاشا (اردو جو طنز، مزاح نگار)، ڊاڪٽر قمر رئيس (مشهور ترقي پسند نقاد، شاعر) حسن عابد (ارتقا جو ايڊيٽر ۽ پيارو شاعر) ۽ رتن سنگهه (اردو جو افسانه نويس). سن 2006ع ۾ دهلي اندر ڊاڪٽر قمر رئيس جي گهر حسن عابد، رتن سنگهه، آمريڪا مان آيل اختر حسين، راقم الحروف ۽ ڪجهه ٻيا دانشور رات جي ماني تي گڏ هئاسون. جهونجهڪڙي تائين پنهنجون ڪٿائون ۽ جڳ جون وارتائون ٿينديون رهيون. ڍاپي نه پئي ڍاپياسي، صرف احمد جمال پاشا جي ڪمي محسوس ٿي رهي هئي، ڇو جو هُو گهڻو اڳ گولاٽيون کائي گوتم جي Void ۾ الوپ ٿي چڪو هو.
هي ادبي ’چوياري ‘ گذريل صدي جي چوٿين ڏهاڪي ۾ لکنو ۾ ڪاليجي شاگرد هئا ۽ اسان واري مٿي ڄاڻايل ’پنج ياري‘ جيئن احمد جمال پاشا جي گهر گڏجي ’ادب ‘ ثقافت ۽ سماج جي اُنتي جون رٿابنديون ڪندا هئا، پر اڪثر هنن جي پهچڻ شرط احمد جي پيءُ کي سندن ڀڻڪ پئجي ويندي هئي ۽ هو مولوي حافظ عبدالحميد ڀٽي جيان مٿانئن گارين جي ڌم لڳائيندو هو. مولوي ويچارو صرف هڪ گار تي صبر ڪندو هو ليڪن احمد جو والد گهر جي مٿانئين دريءَ مان منهن مٿو ڪڍي کين بلند آواز سان مرڪب گاريون (Compound) ڪچين ۽ پڪين جي آميزش ۾ ائين سرتال ۽ لئه ۾ ڏيندو هو، ڄڻ مالڪوس کي خيال سان ملائي، خيال کي ميان جي ٽوڙي ۾ مڪس ڪري ۽ ميان جي ٽوڙي جئه جئه ونتي اندر ملائي سموري جڳ آڏو پنهنجي فن جو اظهار وڏي واڪي ڪندو هو! سندس گارين ۾ فصاحت، بلاغت ۽ ندرت هوندي هئي، ڳلي جي چئني ڏسائن ۾ ڀڄي پناهه وٺندا هئا، ليڪن اُهي رت _ ڳڙ جيان سن 2006ع واري ’يادگار رات‘ وقت به سندن روح تي چهٽيل هيون! مولوي صاحب ته احمد جي والد جي ڀيٽ ۾ جيتامڙو ۽ للي پوتين ٿي ڀاسيو.
مولوي اسان سڀني جي ڀيٽ ۾ نياز تي وڌيڪ نامهربان ’مهربان‘ هيو، ان ڀيد ڀاءُ ۽ امتياز جي ڄاڻ آخر تائين ڪين پئجي سگهي هئي. شايد سندس ’مڪراني ڪٽ‘ مهانڊا ۽ بي باڪانه انداز، رک رکاءُ کان نابري مولوي صاحب کي ڪين آئڙندي هئي. نياز کي حافظ صاحب جي ان امتيازي سلوڪ ۽ ’لونڊڙي ‘ لفظ جي تهه ۾ لڪل تير جهڙو چڀڪو اسان سڀني کان وڌيڪ ايزائيندڙ ڀاسندو هو ۽ آخر پنجاهه جي آخر ۽ سٺ جي ڏهاڪي جي شروع ۾ هڪ ننڍڙي مزاحيه نظم جنم ورتو، جيڪا سندس من جي اُڇل ۽ ترنگ واري ڪيفيت جو دلچسپ، وڻندڙ چتر آهي، تمام ڊگهو عرصو اِها الائجي ڪيئن گم ٿي وئي ۽ سن 2008ع ۾ تنوير جي ننڍي ڀاءُ ارشاد عباسي کي ڪٿان هٿ لڳي هئي ۽ بنان دير منهنجي حوالي ڪئي هئائين. هتي پيش ڪجي ٿي، جنهن مان نياز پنهنجي اصلوڪي ظرافتي روپ ۾ بار بار مرڪندو لياڪا پائيندو ڏسجي ٿو:
”رشيد ڀٽي ۽ پڻهس،
مشهور لوڻ جا واپاري
ٿلهو، سکر
اَشنا رَشنا بَشنا
بگن بلاڙا، مٿي اُگهاڙا
يعني يارَ رشيد ڀٽي
ٿَڪ ٿئي، ڦِٽَ ٿئي، لک جي لعنت ٿئي
هرڻ هٺيلا دُنَ تي ٿو ڊوڙائين
اهڙي قسم جي ريس ڪرائي پنهنجي
پيءُ کي ٿو سرچائين
پڻهين هٺيلو، ايٽ جو نولو پان جو
باشو خاشو
متان وڃي ڙي جهنگل ڏي
متان وڃي ڙي جهنگل ڏي
هاٿي توڏي ڀڄندا ايندا
چوندا ڇا؟
آيو اسان جو ڀاءُ دادا گڏجي اسان
سان کاءُ
چاليهن جو چور هو بابا
چاليهن جو چور
توُن تئون هي جوُءِ ڇڏي ويو
وري نه ايندو وري نه ايندو
پِٽَ پين جو ڌوڙڌين جو
وري نه ايندو
هاڻي تون دلجاءِ ڪجانءِ
خرچي مون کي خوب ڏجانءِ
اَشنا رَشنا بَشنا
بگن بلاڙا، مٿي اُگهاڙا
کائي پڪوڙا، متون آ ڀاڙيا
ٻِڪي جا کوڙا، پاڙي جا مُوڙا
بگن بلاڙا. “
رشيد ڀٽي جو سڳو سوٽ ماستر محمد حسين آزاد اسان سڀني خاص طور حفيظ شيخ جو گهرو يار هوندو هو. اسان جي سنگت منجهس ادب شناسي جا چڱا خاصا اُڻا داخل ڪيا، جنهن جي نتيجي ۾ هن نه صرف نثر ۽ نظم جو سٺو اڀياس ڪيو، بلڪه چڱيرڙا افسانه به لکيا هئا. مون کي ياد آهي ته جيڪي ڪتاب کيس پڙهڻ لاءِ ڏنا ويا هئا، انهن ۾ باري جو ڪمپني ڪي حڪومت، تاريخ ڪا مطالعه، شير جنگ جو انقلاب روس، مارڪس ڪي تعليمات، پرنس ڪروپاٽڪن جا ڪجهه سنڌي ترجما، ٽالسٽائي، چيخوف، گورڪي، موپسان، برنارڊشا جا ڪئي نثري ترجما، ڪرشن چندر، منٽو، بيدي وغيره جون ڪهاڻيون، فيض مخدوم ميراجي ن م راشد جي شاعري ۽ ٻيا ڪيئي ڪتاب.
ترقي پسندي ڏانهن لاڙو ’مولوي گهراڻي‘ جي ٻن فردن ۾ گهڻو سرس هيو: رشيد ڀٽي ۽ ماستر حُسو (محمد حسين کي پيار مان حُسو سڏيندا هئاسون).
اصل ۾ ماستر حُسو جي سچي ۽ اصلي سڃاڻپ جو ڪارڻ پاڙي جي اڪثر جاگيراڻي دوشيزائن سان سندس ’گهرائپ ‘ هوندي هئي. اِهي سڀيئي ڪرشن جي گوپين جيان مٿانئس ٻلهاري وينديون هيون. منهنجي خيال مطابق جاگيراڻي سندرين کي ’منڊڻ‘ ۽ پاڻ تي ’اڪن ڇڪن‘ ڪرائڻ ۾ دنيا جون ٽي وڏيون من موجي شخصيتون ڪئسونووا، موپسان ۽ فرئنڪ هيرس سندس وجود ۾ يڪجا اچي ٿيون هيون. هو پنهنجي پاڙي جو زندهه ۽ مڃيل ڪئسونووا هيو. ماستر گهري چوڄ ۽ چاهه سان سندن بدني بناوت جو ورنن هڪ ماهر Anatomist جيان ڪندو هو، جنهن ۾ عشق جي سڀني منزلن (سندس چواڻي: نظروَت، لمسوت، بوسوت ۽ ......) جا ٿانءُ، آسٿان، درجا ۽ انتهائون سمايل هونديون هيون. هُو جاگيراڻي ڪامڻين جي ’علم البدن‘ ۽ سندن ’گارين‘ جي عاميانا انداز کان وٺي ڪلاسيڪي رسائي جو ماهر ۽ ’زباني ڊڪشنري‘ جو موجد ۽ خالق هيو (هتڙي ڊاڪٽر مرليڌرجيٺلي ياد پويم ٿو جنهن گارين جي ڊڪشنري ترتيب ڏني آهي) .
ان کان علاوه ماستر حُسو سکر جي مشهور جوئارين جو، غيرسرڪاري طور ٿاڦيل سرمور هوندو هو. جوئا جي ٽڪرين تان نال جي اوڳاڙي سندس مقرر ڇاڙتا باقاعدگيءَ سان ڪندا هئا ۽ پنهنجي ذاتي جوئا جي ٽڪري تان اِهو ’شڀ ڪرم‘ پاڻ ڪندو هو! جيئن ته پاڻ ڪسرتي جوان هو ۽ بدن جو رُڪَ جيان نهرو، ويڙهو گهڻو ’وگياني‘هو (ماستر هاسومل پيسومل ناٿاڻي جي جاسوسي ناولن جي فولادي ڪرداروالڊ جيان) انڪري سکر جو اڪثر گروگنجو کانئس ڪئو کائيندو هو. ادب جي ’اوڍڻي‘منجهانئس ’ٽرڙائپ‘ ’شودائپ‘ ۽ دهماني ڪيفيت وارا ’ڪُلڇڻ ‘ پاڙون پٽي ڦٽا ڪيا هئا ۽ ان جي جاءِ سنجيدگي، ٺهراءُ، نمرتا ۽ همدردي جي وصفن والاري هئي. نيشنل عوامي پارٽي (1957ع) جي تحريڪ ۾ به اسان سان ’دامي درمي ۽ سخني‘ جي مصداق سلهاڙيل رهيو ۽ اُهو دور بعد ۾ ’ايوبي مارشلائي‘ زماني جي قهري آزمائشي ڪڙي ۾ جڪڙجي ويو، جنهن ۾ هيءُ يار ثابت قدم رهيو هو. سکر جي ان سمئي جي ’چرس ۽ آفيم‘ جي مشهور بي تاج بادشاهه ’ٿڳڙي شاهه‘ سان به سندس گهاٽي ياري هوندي هئس، جيڪو کيس جوڳو مان ڏيندي ڪين ڍاپندو هو. پاڻ ان نشي کان ونءُ ويندو هو، صرف تاڙي، وسڪي يا ٺري جو ڪوڏيو هوندو هو. ڪڏهن حُسو بابت سوچيندي الائجي ڪٿان آمريڪي مشهور غنڊو، ڊاڪو، قاتل ۽ وڏو اديب، قانوني ماهر ڪارل چيسمئن (Carl Chessman) ذهن جي اِسڪرين تي اُڀري ايندو آهي. چيسمئن ڏاڍ، ڏمر، نردئي پڻي ۽ وڀچار (Rapist) جي مڪمل تصوير هئو ۽ آخر ۾ بجلي جي ڪرسي تي ڦاسي جي سزا ماڻي عدم جي راهه ورتي هئائين. ڪئي قتل ۽ بلادڪار ڪيا هئائين، ڌاڙا ۽ کاٽ سندس کاڄ ۽ ڪرت هئا، نثري ادب خاص طور فڪشن اعليٰ قسم جو رچيائين. آخر ۾ جيل اندر قانون جو مطالعو ڪري پنهنجي ’بچاءُ‘ جو ڪيس پاڻ تيار ڪري ڊگهي قانوني جنگ جوٽي موت جي سزا کي ڪيترن ئي سالن تائين اينگهائيندو رهيو ۽ جيل اندر به تخليق جو ڏيئو وسامڻ ڪونه ڏنائين.
پر، ماستر حُسو کانئس انساني وصفن ۽ لڇڻن ۾ گهڻو مٿانئوهيو. هن جي صورت ۽ ڪردار ۾ ڏاڍ، ڏمر ۽ بلادڪار ۽ نردئتا جو واسو بلڪل ڪين هو. پر هڪ ڀيري جوش ۾ هوش وڃائي هڪ ماڻهو ماري وڌو هئائين، جنهن جي سزا ڪاٽي ٻاهر نڪري آيو ۽ ڪافي حد تائين ان ڪڌي عمل جو پڇتاءُ به ڪيائين. بگن ۽ حُسو عمر ۾ تقريبن هڪ سرتا هئا ۽ ٻيئي مون کان عمر ۾ سال ٻه وڏا هئا. اِهي ٻيئي نيارا يار (حُسو ۽ بگن) ترتيبوار گذريل صدي جي سٺ ۽ اسي وارن ڏهاڪن ۾ ڪرندڙ تارن جيان عدم جي اوڙاهه ۾ غائب ٿي ويا.
ماستر حسُو جي ’فلسفي‘ موجب جيئن ته هُو ’آدم‘ جي اولاد هو انڪري سندس نظر ۾ ’لذتِ گناهه‘ کان انحراف جهڙو پاپ ٻيو ڪون هو.
هڪ هستي موپسان جيان جوان عمري ۾ جاگيراڻي حسينائن جي بي پناهه ’پيهه ‘ هيٺان دٻجڻ کان اڳ (پيهه يا سوم ديوتا سان سنگ؟) مولانا عبدالغفور همايوني جي ڪافي جا هيٺيان بند:
”تنهنجي زلفن جي بند ڪمند وڌا
زندان هزارين مان نه رڳو
تنهنجي حسن سڄڻ حيران ڪيا
انسان هزارين مان نه رڳو.“
جهونگاريندي هميشه لاءِ عدم جي راهه وٺي الوپ ٿي ويئي ۽ ٻيءَ ’سوم ديوتا‘ جي لاڳيتي اٽوٽ صحبت وگهي، ذيا بيطس ۽ دل جي ظاهري روڳ ۾ وٺجي، سندس ’قربان گاهه‘ تي ٻليدان ڏئي ’نروان‘ حاصل ڪري ورتو. ٻڏتر ۾ آهيان ته ڪهڙو انت وڌيڪ دلفريب ۽ پرڪشش آهي؟
گذريل صدي جي سٺ واري ڏهاڪي جي شروعاتي سالن ۾ مان اسلاميه (فاران) هاءِ اسڪول والس گنج سکر ۾ ماستر هيس. اسڪول وڃڻ لاءِ مون کي روزانو نم جي چاڙهي ٽپي، جيلاني روڊ ۽ معصوم شاهه منارو روڊ جي وچ واري سيلاٽن جي پاڙي مان لنگهڻو پوندو هو. سيلاٽا برادري، غير تحقيقي حوالي سان ڪڇي، ٿري ۽ ڪنهن حد تائين مارواڙين جي ’ميل ميلاپ‘ سان وجود ۾ آئي آهي. سندن زائفن ۽ سندرين جو رنگ روپ مهانڊا نقش جاگيراڻين کان بنهه مختلف آهن. جاگيراڻيون رنگ جون گلابي مائل کير جهڙيون اڇيون ۽ ٺيٺ سنڌي ڳالهائيندڙ آهن پر سيلاٽڻيون جيتوڻيڪ مهانڊن جون ملوڪ ۽ تکيون ۽ مور آهن پر رنگ جون سانوريون ليڪن سڀاءُ جون ڪرشن جي گوپين جيئن بانوريون، بي ڊپيون ۽ جسماني بيهڪ ۾ چندن جي ڪاٺ جيئن نهريون ۽ خوشبودار ٿين ٿيون!
سندن آواز ۽ لهجو پڪي راڳ جيئن ڪڙڪ ۽ وزنائتو ٿئي ٿو ۽ سندن سنڌي ادائگي ۾ ڪڇي ميمڻي ٿري ۽ ماڙيچي ٻُرڪو صاف پسي سگهجي ٿو. بدن جون جانٺيون ۽ مردمار هونديون آهن. منهنجي جهوني دوست نياز همايوني جي ٻين شادي به هڪ ڪڇي خاتون سان ٿي هئي، جنهن سان گهڻو پوءِ ملڻ بعد منهنجي هانءِ تي سکر جون سيلاٽڻيون هري اينديون هيون. نياز جي گهرواري نهايت سيبتي، سگهڙ ۽ نرم خو خاتون هئي ۽ مون نياز سان گڏ سندس لذيذ کاڌن جو خوب سواد ماڻيو هو.
سيلاٽڻين جي سڀاءُ ۾ به ڀڳوان پرشورام وارو ڪروڌ، يهوا (يهودي خدا) وارو قهر ۽ ڪالي ديوي وارو ڪُوپ فطري طور سمايل آهي. هڪٻئي سان جهڳڙو فساد سندن روزاني ڪرت ۽ ڪرم جو اڻ ٽٽ حصو هوندو هو. منهنجي روزاني گذرگاهه ان ’باهه جي درياهه‘ مان هوندي هئي، جتي ’گاريون‘ گولين جيان ۽ ’فساد‘ بمن وانگر چئني ڏسائن ۾ وسندا ڏيکاربا هئا. سيلاٽڻين جي ’گارين‘ ۾ نه صرف سنڌ جي ڪاڇيلي، ٿري ۽ گجراتي علائقن جو ساءُ ۽ سواد سمويل هوندو هو، بلڪه مڌيه پرديس جي ’کجراءُ ‘ شهر ۾ موجود اٺين _ ڏهين صدين ۾ تعمير ٿيل چويهن مندرن جي ڀتين، ڇتين ۽ وچ تي اڪريل، تراشيل بي لباسي جي حالت ۾ مختلف آسڻن ذريعي مرد ۽ عورت جي ”سنگم“ جا نفيس منظر به زباني چٽسالي وسيلي ڦٽجندا ڏيکاري ڏيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن گارين جي ان ذائقي ۾ ڪونارڪ (اوڙيسا) ايلورا، ايليفنٽا غارن (مهاراشٽرا) اندر تراشيل ديوين _ ديوتائن جي ’جنسي لڳ‘ جا چتر به ذهن جي ڪنهن ڪنڊ مان اڀري ايندا هئا.
منهنجي سانڀر کان گهڻو اڳ سيلاٽن ۾ محمد ابراهيم سيلاٽو مشهور ماڻهو ۽ سماجي سڌارڪ ٿي گذريو هو، جنهن جي سکر جي رڄ مڙسن، مختلف ڌنڌن سان واڳيل ناليري ماڻهن، وڪيلن، صحافين سان گهاٽي ۽ سيبائتي سنگت هوندي هئي. پاڻ ميونسپل ڪائونسلر به چونڊبو رهيو هو.
هن واحد شخص بي لغام سيلاٽن ۽ ڀٽڪندڙ روح وارين سيلاٽڻين کي ڪافي حد تائين نوڪيل وجهي قابو ڪري رکيو هو ۽ سندس سموري برادري سندس دهشت ۽ درجي سبب کانئس ڪئو کائيندي هئي، پر سندس لاڏاڻي بعد هنن وري ساڳيا لاٽون هلائڻ شروع ڪيا، صرف چگهن ۾ تبديلي آئي!
هڪ سيلاٽڻي جي وات مان جهرڻي جيان نڪتل گار گذريل اڌ صدي کان ’ياد‘ تي ائين چهٽيل آهي، جيئن ايم ايف حسين جي بي لباس سرسوتي روح ۾ رچيل آهي! پر گار جو مفهوم اڃا تائين اڻ سليل پرولي وانگر محسوس ڪريان پيو ”آئي تو ڦدُي رو بانٺو، کائي تو ڦُدي رو ڪيلو!“
هتڙي هڪ پراڻو ۽ وسريل واقعو الائجي ڪٿان بُلُ کائي ٻاهر نڪري آيو آهي، ان واقعي جي ڪردارن ذريعي ’گارين ‘ کي مجسم حالت ۾ رشيد ڀٽي، مون ۽ تنوير ’ساهه کڻندي‘ پسيو هئوسين. ان جي اُگري، اٻٿ ڏياريندڙ ۽ قبيح تصوير روح تي ناسور جيان چهٽيل آهي!
گذريل صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي جي آخر ڌاري تنوير عباسي رشيد ۽ مون کي پنهنجي ڳوٺ ’سوڀي ديرو‘ (خيرپور ضلع) وٺي هليو هو ۽ مٿي ماڙيءَ تي رهايو هئائين. ان ماڙي (ڪمري) جي هڪ دري جو رخ ٿاڻي طرف هيو ۽ اُتي ٿيندڙ ڪارروائي ۽ گفتگو اسين چٽائي سان ڏسي ۽ ٻڌي سگهندا هئاسون. هڪ ڏينهن ڏٺوسين ته پوليس وارا ڪجهه جوابدار مردن ۽ سندن زائفن کي گرفتار ڪري وٺي آيا ۽ کانئن ڏوهه باسائڻ لاءِ مردن کي اونڌو لڙڪائي کين بي دردي سان لڪڻن ۽ رولن سان ويهڪ جي جاين، هٿن ۽ پيرن جي ترين تي ائين سٽڪو لائي ڏنائون، ڄڻ هو انسان ڪونه هئا؛ بلڪه ڍورن کي به ايڏو بي ڪياسي سان ڪونه ڪٽبو آهي! ۽ ان بيدردانا عمل سان گڏ سندن زائن آڏو کين ’غليظ ۽ ڪچيون‘ گاريون به ڏيندا رهيا، جيڪي هت ڄاڻائڻ قلم جي پهچ کان ٻاهر آهن. ايڏي بي ترسي جي باوجود به پنهنجي ڪوشش بار آور نه ٿيندي ڏسي........اوهه! سندن زائفن کي سندن ئي موجودگي ۾ اگهاڙو ڪيائون، اهو منظر پسي اسان ٽيئي يار ڄڻ پٿر جا بت بڻجي ويا هئاسون! ان بعد زبردستيءَ کين هڪٻئي جي ”خاص جاين جا وار پٽڻ ۽ هيٺيون ”منظم“ ٽڪرو، سُر ۽ لئه ۾ چوڻ تي مجبور ڪيو ويو هو:
” ٽيڪب ٽيڪو، ٽيڪب ٽيڪو
اندر ٽيڪو، ٻاهر ٽيڪو
هيٺان ٽيڪو، مٿان ٽيڪو
ٽيڪب ٽيڪو، ٽيڪب ٽيڪو
جوڻهين ٽيڪو، ماڻهين ٽيڪو
ڀيڻهين ٽيڪو، ڌيڻين ٽيڪو
ٽيڪب ٽيڪو، ٽيڪب ٽيڪو. “
هينئر اِها ’گار ‘ ڪراهت پيدا ڪندڙ، ساهه گهٽيندڙ ۽ بدبودار مجسم بڻجي ’ڪوڙهئي ڪلچر‘ جو روپ ڌاري ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ نه صرف ڦهلجي رهي آهي، بلڪه ان جي تيز تر ۽ بي روڪ Mushrooming پڻ ٿي رهي آهي!
تاريخ کان اڳ واري قديم ويدڪ يگ ۾، جيڪو اڄوڪي دور جي ڀيٽ ۾ غير مهذب ڄاتو وڃي ٿو، اهڙي ٻوساٽيندڙ ’مجسم گاريلي ڪلچر‘ جي بونءِ باس به ڪانه هوندي هئي. ان زماني جا گرم مزاج رکندڙ ڪاوڙيل، خارباز رشي مني جهڙوڪ درواسا، پرسورام، وشيسٽ، مارڪنڊيه، ورهسپتي، ڀارگو وغيره پٽ پاراتي يا سراپ ڏيڻ تي ئي دنگ ڪندا هئا، جنهن اندر ڪا ’ڪرڀ ‘ ۽ ’غير انساني‘ احساس جو ڪو پرو ڪين هوندو هو!
انساني علم جي ماهر ودوانن جي لڳ ڀڳ گڏيل راءِ آهي ته جيڪي قومون، نسلون، قبيلا ۽ برادريون ٻين غير قومن، نسلن يا برادرين سان تاريخ جي مختلف موڙن ۽ وهڪرن تي “لڳ“ ڪنديون رهيون آهن، انهن جي مستقبل ۾ پيدا ٿيندڙ اولاد قد ڪاٺ ۾ ٺاهوڪي، شڪل صورت ۾ سونهن ڀرئي، بدني صحت، ذهني تندرستي ۽ ذهانت ۽ مجموعي شڪتي ۾ پنهنجي ’پُرکن ‘ کان گهڻو وڌيڪ ’اڳ ڀري‘ ثابت ٿيندي رهي آهي. سيلاٽن، پنجابين، سکن ۽ پٺاڻن جي انوکي سونهن ڀري طاقتور ۽ بهادر ’شخصيت‘ جو راز به مٿي واضح ڪيل اصول ۾ سمايل آهي.
پنجابين، پٺاڻن جي گارين جو به دنيا ۾ ڪو مٽ ڪونهي. پنجابين جي گارين ۾ درياهه جهڙي رواني، ڄڻ سنگيت ۾ ٻڏل لئه تال ۽ سر هوندو آهي. سندن گاريون سندن زائفن جي محبوب ۽ ڳردار جسمن جيان سگهاريون، سندن ڌرتي جيان زرق برق، سر سبز، شاد ۽ آباد ۽ تخليقي تخيل جي اُڏام جون به ساخته پيدوار هونديون آهن. پر پٺاڻن جي گارين ۾ بي ساختگي، موج ۽ مستي ضرور ٿئي ٿي، ليڪن سندن پٿريلي پهاڙي زمين جيان اِهي سخت، ڪرخت، زوران زوري ۽ ڏاڍ تي ٻڌل ۽ ڪنن ۾ سکن جي نغاري جيئن وڄندڙ ٿين ٿيون.
دنيا جي ٻين قومن ۽ جاتين جهڙوڪ انگريز، جرمن، فرانسيسي، بنگالي، مرهٽا، ڪشميري، عرب وغيره جي گارين ۾ اُهو چشڪو، چوڄ، جاندار اُڀار، ردم ۽ موسيقي قطعي ڪونهي، جيڪا مٿي بيان ڪيل پاڙن، برادرين ۽ نسلن جي گارين ۾ موجود آهي. ائين ٿو ڀاسي ڄڻ اُهي فطرت کان ڏور مصنوعي زندگي گهاري رهيا هجن. سندن گاريون ’بي لباسي‘ جي فطري ڪيفيت کان وانجهيل ڪاغذي گلن وانگر نقلي سواد ۽ خوشبو کان خالي ۽ ٻُسيون لڳنديون آهن. جاگيراڻن جي گارين ۾ پي ايڇ ڊي، سيلاٽن جي گارين ۾ ماسٽرس جي ڊگري ۽ پنجابي، پٺاڻن جي گارين ۾ گريجوئيشن ڪرڻ جو ’مواد‘ ڪثرت سان موجود آهي، پر باقي ڄاڻايل قومن ۾ گارين کي لکنوي انداز ۾ نفيس لبادي اوڍائڻ سبب ميٽرڪ ڪرڻ جو مواد به موجود ڪونهي!
گار جي جسماني ۽ روحاني ساخت تي ويچاريندي گذريل صدي جي ستر _ اسي جي ڏهاين جا ’هردوار‘جي پوتر شهر ۾ ’چوٻن‘ جا ورنن ڪيل منظر اکين آڏو اڀري آيا آهن. سموري هندو سنسار ۾ هردوار جا چوٻا اعتبار ۾ نه ايندڙ پنهنجي جسماني ڊيگهه ويڪر پکيڙ ۽ وزن جي لحظ کان، جاپان جي مشهور ’سومو‘ پهلوانن کان، ڪيئي ڳڻا وزني وڏا ۽ ديوهيڪل هوندا هئا. ڄڻ ’هرجي پوڙي‘ جي آس پاس واري ڌرتي تي ’ساهه کڻندڙ ڇپون‘ پکڙيل هونديون هيون! سندن ڪرت ’بي تحاشا کائڻ ۽ سمهڻ‘ هوندي هئي. سندن سمورا ’جسماني انگ‘ فطرت جي لباس ۾ زمين تي ائين ڦهليل هوندا هئا، ڄڻ ڪا قوي هيڪل ’آسماني گار‘ هجي! هر چوٻو ياترين آڏو فلڪ شگاف سين هڻي چوندو هو ”آهي ڪو ڀڳوان جو پيارو بندو جيڪو پيٽ ڀري کارائي سگهي؟“ اگر ڪو ڀورڙو ياتري سندس سين جي جادو ۾ منڊجي ويو ته سمجهو سندس (ياتريءَ جو) لئه ڄڻ ڪو ڀينڪر ڀونڪمپ برپا ٿي ويو هجي! هر چوٻو هڪ ئي وقت ست وڏا ڊونگا ڏهي، هڪ سئو هڪ پوريون، ايڪويهه ڪلو جليبيون، ست ڪلو کير، ڏهه ڪلو حلوو، ٽي عدد ڪونڊا ڇولا، ائين ڏوگهي ويندو هو، ڄڻ انهن جو ڪو وجود ئي ڪونه هو! ان بعد اتي ئي گنگا ڪناري ٽن کان چئن ڏينهن تائين ڪنڀ ڪرڻ واري ننڊ سمهي رهندا هئا ۽ سجاڳ ٿيڻ بعد ساڳيو ورجاءُ! سندن سراسري عمر ٽيهن _ چاليهن ورهين جيتري مس هوندي هئي. اڄ ڪلهه اِها نسل ڊائناسور وانگر پڄاڻي تي پهچي معدوم ٿي وئي آهي ۽ ان جي جڳهه ڪارڙن، بندرن ۽ ڊينڊڙن منافق نقلي چوٻن اچي والاري آهي.
گارين جي بڻ بڻياد ۽ ’ناچ ‘ جي فني ڄاڻ ۽ ان مان حاصل ٿيندڙ لست، سواد ۽ آنند تي ويچاريندي منهنجون يادون مون کي ماضي جي ٻالڪپڻ ۽ جواني جي ڪيترين ئي وسريل ٿڌاڻ بخش ساعتن ۾ وٺي ويون. عمر جي هڪ حد تي پهچي ’سموري ياد‘ باقي نٿي رهي، صرف شفق جي لالائي ۽ باک ڦٽي جي ڪرڻن جهڙيون نرم گداز ۽ مترنم يادن سان جهنجهيل ڪجهه ’املهه ساعتون‘ امرتا ماڻين ٿيون.
ويهين صدي جي چاليهن واري ڏهاڪي جي اوائل ۾ اسين جيڪب آباد شهر ۾ ڪجهه پرڀرو،’فورس‘ واري سنسان ۽ ’آدم بوءِ‘ کان خالي علائقي ۾ رهندا هئاسون، جيڪو شهر جي ٻن سئنيما گهرن (نشاط ۽ ڪئپيٽل) مان هڪ يعني ڪئپيٽل جي پويان آباد، بلڪه غير آباد هوندو هو. شهر اچڻ لاءِ دڳ جي ساڄي هٿ تي سينيما گهر ۽ کاٻي هٿ تي جيڪب آباد جي سڀ کان آسودي ۽ وسيل بستي يعني چڪلو هوندو هو. ان وستي ۾ جيڪا اجهل مقناطيسي ڇڪ هئي سا ڪنهن به ٻئي آسٿان ۾ نظر ڪين آيم. مختلف عمر، رنگ روپ هاٺي ۽ بيهڪ واريون سندريون زرق برق، ريشمي خواهه سوٽي ڪپڙن ويسن جي انڊلٺي رنگن وارن وڳن ۾ باغ ۾ موجود جدا جدا سڳنڌ ڀريل گلن جيان ٽڙيل ۽ رنگ برنگي پوپٽن وانگر موهيندڙ لڳنديون هيون. ان وقت پاپ ۽ پڃ، سيڪس ۽ سماڌي جي ان ڪچڙي عمر ۾ ڪا سمک ڪين هوندي هئم. صرف ٻاهريون موهيندڙ ’ڏيک‘ ۽ ڪنهن جو ’سٺو سلوڪ‘ ان ٻالڪ اوَستا جو ’فلسفو‘ هوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ان پيچري تان لانگهائو ٿيڻ وقت کين پاڻ ۾ وڙهندو ڏسي ۽ سمجهه ۾ نه ايندڙ گارين جو ڦهڪو ٻڌي ذهن گهوماٽجي ويندو هو ۽ وجود تي اُگرو اثر پوندو هيم. دل چاهيندي هئي ته وري اهڙو ڪِنو منظر نه پسان. ڪڏهن لانگهائو وقت کين سريلي سُرن ۾ جهونگاريندو ٻڌندو هوس ۽ ان ’پل‘ کي قيمتي وستو سمجهي ’من‘ ۾ سانڍي رکڻ جو جتن ڪندو هيس. اهڙي سمئي سندن پاڻ ۾ اشارا، ڳالهيون ٻڌي، جيڪي منهنجي ذهني رسائي کان گهڻيون مٿڀريون هونديون هيون، سي ’يجرويد‘ جي جادوئي ٽوٽڪن، تانترڪ عملن، ڀڄنن جيان ڳجهارتن ۽ آسماني راز جي پردن ۾ لڪل ڀاسنديون هيم.
ليڪن هنن جا ڪجهه سرگوشي واري انداز ۾ ٻڌل سون ورنا لفظ ۽ ڀينڊ (جيڪب آبادي رهواسي اڻ گهڙيل پٿر کي ڀينڊ چوندا هئا) جهڙيون ڪچيون گاريون اڃا تائين ذهني اسڪرين تي چچڙ جيان چنبڙيل آهن، ان بعد هڪ اڌ دفعو جواني جو موڙ ڪاٽيندي پنهنجي دانشور دوست محمد بخش سومرو جي سنگ ۾، ٻالپڻ جي نشانن جي تلاش ۾، اوڏانهن (لال بازار) وڃڻ ٿيو هو پر اُها وستي ڀڙڀانگ ۽ ويران نظر آئي، ائين لڳو هيم ڄڻ فورس وارو ’آدم بوءِ‘ ڪندڙ راڪاس کيس ڳڙڪائي ويو هو!
انهن ڀينڊ نما گارين ۾ ’ڌيجهان‘ ’ڀيٽو‘ ’ڍيڪو‘ ’دئوس‘ ’ڌوڌاڪ‘’ڪنٽور‘’کودڙو‘’ايهو ايهو‘’ڪيس ڪيس‘ وغيره (اها سڀ کان وڌيڪ وڻندي هئم ۽ ڪڏهن ويڙهه جهيڙ تپيل انٽ ٽاڻي استعمال به ڪندو هئس، ڇو جو ان جي ادائگي ۾ ڪلاسڪي راڳ جي جهلڪ نظر ايندي اٿم. ان گار جو صداڪار آڱرين هٿن جي ’مدرا رقص‘ جي زاوين جهڙن متوازن اشارن ڄڀ کي وات اندر، تارون، تري تي ۽ ٻاهر ڪڍندي ڌوٻي جي ڪپڙي وانگر واري وٽي سان مترنم انداز ۾ ڦهڪائيندي ۽ ڏندن کي آهستي ۽ زور سان ڪرٽيندي، اکين منهن ڳلي جون رڳون ڳاڙهيون ڪندي، انهن کي ڦنڊائيندي ادا ڪندو هو. ان مهل سندس سمورو جسم لڇُو مهراج جي ’ ڪٿڪ رقص ‘ ۾ سڌ ٻڌ کان غافل، محو لڳندو هو. ان گار جي عملي حالت ۾ ڪڏهن ائين لڳندو هئم ڄڻ ن_ م راشد جي ’ هڪ سٽي ‘ غنائي نظم ساز ۽ آواز جي لئه تي مرحوم منور علي شاهه معصومي ٺمري ۽ خيال کي مڪس ڪري، ويهندي ڪُٻو ٿيندي اُڀو ٿيندي، شِوَ جو ٽانڊو ناچ وارو روپ ڌاريندي ورجائي ورجائي ڳائيندو هجي. ان گار اندر واهه جو چشڪو چرٻي چاشني ۽ لذت لئه لست محسوس ٿيندي هئم _ ان جي حيثيت ڪلاسيڪي رنگ ۾رنڱيل آهي). ڀرت مُني جي ’نٽ شاستر‘ جيان اپر سنڌ خاص طور جيڪب آباد ۽ بلوچستان جي ميداني علائقن ۾ ڪلاسيڪي درجو رکندويون هيون. هينئر برگيڊيئر جنرل جان جي قبر جي آس پاس پورجي ويل سمجهيو وڃن ٿيون. اگر سنڌ ۾ ڊاڪٽر گوپيچند نارنگ جهڙو کوجنيڪ نقاد هجي ها ته اهو يقيني طور دريافت ڪري ساختيات ۽ پس ساختيات جي قالب ۾ ڍالي ٻيهر انهن جو تجريدي پئر جنم ڪرڻ جو ذريعو بڻجي ها.
ان کان علاوه ’داداگيري‘ واري دور ۾ پنهنجي جٽ رولو، ننڌڻڪن ۽ آواره گرد دوستن سان به سکر واري ’هيرا منڊي‘ ۽ سن سٺ جي شروعاتي ٻن ورهين ۾ نياز همايوني سان، شيش محل هوٽل لڳ، حيدرآباد واري ’ڳاڙهي بازار‘جو طواف به گهڻو ڪيو هيم. جيڪا سندس گهر جي ڀرسان هوندي هئي، اُتي انهن ڪجلي اکڙين وارين لال پرين جي ڳاڙهن لبن مان ’هڪٻئي‘ کي ڏنل يا ’اڻ وڻندڙ گراهڪن‘ جي شان ۾، ٺڪرن، پٿرن ۽ لترن جهڙيون گاريون ٻڌي ’سونهن ۽ سڳنڌ‘ لاءِ پيدائشي چاهه ۽ گرفت ڍلي ٿيندي محسوس ڪئي هيم. انهن ٽنهي ’پاڪ آستانن‘ تي مان پاڻ کي صرف ’نظروت‘ جي منزل تائين رکيو هو، باقي منهنجي سڀني دوستن، پخته ڪار صوفين وانگر، لمسوت، بوسوت واري منزلن جو درياهه اُڪري ’غڙ پوتي‘ منزل ۾ وڃي دنگ ڪيو هيو.
انهن بازارن ۾ وهاريل ’پاڪ روحن‘ تي ويچاريندي ايران جي ڪلاسيڪي دور جي مشهور شاعر ’جامي‘ جا هيٺيان شعر من تي هري ايندا اٿم، جيڪي پير حسام الدين راشدي چواڻي ’پويتر استرين‘ لاءِ چيا ويا هئا:
دو پستاں ہر کہ چوں قبھ نور
حبابی خانہ از عین کافور
دو ناز تازہ بر رستہ زیک شاخ
کف امید شاٹھ ناسودہ گستاخ
جرڪندڙ اُرهن جو جوڙو ائين ٿو ڀاسي ڄڻ روشن منارا آهن، ڄڻ ڪا فورتي ٻه عدد حباب آهن، انهن کي يڪ ٽڪ پسيندي ائين ٿو ڀاسي ڄڻ تازن ڏاڙهن جو جوڙو هِڪ ئي ٽاري مان ڦٽي نڪتو آهي، کين ڇهڻ، دٻائڻ ۽ مهٽڻ لئه، اڃا تائين ڪنهن جو اَپوتر، هٿ انهن تائين ڪين پهتو هو.
يا انهن جي بي مثل سڊولتا، سواد ۽ سونهن کي ساراهيندي چوي ٿو:
بدان نرمی کہ گر افشر دیش مشت
برون رفتی خمیر آسا زانگشت
اگر انهن جي ڪونئري، سواد بخشيندڙ ’وجود ‘ ۾ مُٺِ پئجي وڃي ته آڱرين جي وٿين مان سندن پشم جهڙو ماس ائين نڪريو اچي جيئن اٽو ڳوهڻ مهل خمير نڪري ايندو آهي!
مولانا جامي اهڙي ’پوترتا ‘ جي مورت جو بيان ڪندي، ڪام شاسترائي انداز ۾ ’از زيرِ ناف تا بالائي زانو‘ جو نقشو ڇڪيو اٿس ته سون ورنن اُرهن ۽ دُنَ هيٺان سونهري رانن جي وچ تي ’سون ورني دٻلي‘ (اهو استعارو پوپٽي هيراننداڻي جي تخليق آهي)، جنهن جو ’سوادي ڳُجهه‘ به اهڙين ’اَپوتر ‘ نظرن کان محفوظ رهيو هو وغيره! ان نڪتي جي وڌيڪ اپٽار ڪندي فرمائي ٿو:
کہ گندم رہزن آدم درینجا ست
ڪڻڪ جي راڻي (حوا، عورت) جي چشڪي سواد ۽ آنند ڏاڏي آدم جهڙي مرادوند، آگياڪاري ۽ نيڪ انسان کي به سورڳ پوري مان تڙائي ڪڍايو هو. پر هتي اِهو وساريو وڃي ٿو ته عورت (حوا) به آدم کان گهٽ شريف ڪونه هئي. هن به پنهنجو سارو جيون سندس آگيا، ست جي حفاظت ۽ پتوورتا کي قائم رکڻ ۾ گذاري ڇڏيو هو، بلڪه آدم کان وڌيڪ ڀوڳڻائون ڀوڳيائين ۽ اڃا تائين پيئي ڀوڳي!
جيئن ته اوائل کان وٺي ۽ ڌرمي سکيائن انوسار ۽ پدرسري نيمن موجب سماج اندر عورت جو درجو ڪمتر ڪري ليکيو ويو آهي. ان ڪارڻ هوءَ هميشه لتڙ ۾، جتيءَ برابر ۽ پنهنجي اوباش ۽ نڪمي مڙس کي مجازي خدا يا پتي پرميشور چوڻ ۽ سمجهڻ لاءِ مجبور ڪئي وڃي ٿي.
هاڻي بصرنما ڪائنات جا تهه هٽائڻ شروع ڪيا اٿم ته ڇوڪراڻي اوستا ۾ ٻڌل ’ چرڪين ‘ جي زمين ۾ رچيل ‘ کڙي _ هندي _ پوربي ‘ ٻولي وارو هيءُ کنڪندڙ ۽ مترنم دوهو ڄاڻائڻ بيجا ڪون ٿيندو:
دو انگل کی چپٹی رہی یاد ہو ، دو انگل کی چپٹی
دو انگل کی چپٹی رہی کپٹی، دو انگل کی چپٹی
سورداس جی اندر دھک گئی پھر ، کھڑی دو تپشی مادھو
اهڙا ’نمڪين شعر‘ يا سياسي مذهبي هجويات، مختلف شعري هئيت ۾ ذهن ۾ من جي ’ڪلا گهر‘ مان نڪري صرف ’خانگي محفلن‘ ۾ گشت ۽ گردش ڪندا رهندا هئا؛ ٻاهرين دنيا ۾ اچڻ جو ساهس نه منجهن هو ۽ نه ئي وري ’خالقن‘ کي ايڏي همٿ هوندي هئي. پر حيرت جو مقام آهي جو ڪجهه مذهبي ’صحيفن‘ ۽ رومانوي شاعري ۾ اهڙيون ’ڪتڪتائي‘ پيدا ڪندڙ تخليقون اپسرائن جيان پنهنجي ڀرپور رعناين سان ڪيلاش، پارناسس ۽ ڪوهه قاف پهاڙي سلسلن يا ’ايجن‘ سامونڊي لهرن مان جل پرين جي روپ ۾ بي لباسي جي عالم اندر پاڻ کي پنهنجي سڀني جلون جي بلندي ۾ پسائيندي ڪڏهن ڪا جهجهڪ ڪين محسوس ڪئي هئي.
پنهنجي آزمودي ۽ اڀياس کي ذهن ۾ رکي ان نڪتي تي ڪئي ويچار ڌارائون ڦٽي نڪتيون، دٻيل يادگيريون اُڀري آيون. اهي عورتون پدرسري سماج جي ارهه زوراين کان مجبور ٿي، تنگدستي جي مسلسل ضربن کان لاچار ٿي ڪري، سماج اندر مذهبي ۽ سماجي درجي بندي جي ڏکوئيندڙ ’لٽ‘ جا جسم ۽ روح تي وار سهي ۽ پنهنجي آڏو ترقي آزادي ۽ عزت جا سڀيئي ڳلکڙا ۽ دڳ بند ڏسي ڪري اُن اونداهي چُرَ ۾ ٽپي پوڻ تي مجبور ڪيون ويون. جيتوڻيڪ ’پليد ۽ گستاخ‘ هٿن سندن جسم کي تار تار ڪري لويو. ’سُرين‘ ۽ ’ساق‘ جي وچ ۾، حضرت آدم جيئن، همزانو ٿي ’دولت‘ جا دروازا ڀڃي ڀوري ڌاڙيلن وانگر بيدردي سان لٽيو ۽ ڦريو، پر پنهنجي جسماني ماڙي جي تباهي جي باوجود هوءَ بي ڊپي رهي ۽ پنهنجي ’روحاني، يا آتمڪ‘ تقدس ۽ پوترتائي کي ان بربادي ۽ لوئڻ کان بچائي اوچو رکندي آئي! ان ڪري، ان ’بازار‘ ۾ ويٺل عورت ڪنهن به صورت ۾ جامي جي بيان ڪيل ’ستي ساويتري‘ کان گهٽ مرتبي واري ڪونهي، اگر کيس موقعو ملي ته پاڻ کي والميڪي جيان، ميرا جيان، ميري مگدالين جيان، قرت العين طاهره جيان انهن جي سٿ ۾ بيهاري سگهي ٿي.
سکر ۾ (سن 1960ع) ڪوئينس روڊ تي محمد موريو نالي هڪ مختيارڪار منهنجو پاڙيسري هوندو هو. راشي ڪامورو هيو، سندس گهرواري ڪنهن چڱي گهر مان آيل خاتون هئي. پاڙيسري جي ناتي ساڻس چڱو سنٻنڌ ٿي ويو هو، سندس گهريلو زندگي نا آسودي ۽ ڪلڪل واري هئي. هڪ لڱا خبر پئي ته مورئي ’هن بازار‘ مان ڪنهن دوشيزه کي اٿاري ساڻس وهانوَ رچائي گهر وٺي آيو. هن رڄ مڙس مٽن مائٽن جي سخت مخالفت ۽ شهر ۾ اٿيل چوٻول جي ڪا پرواهه ڪين ڪئي. ’هُن‘ مائيءَ کي مون به ڏٺو هو، ڪيترن ئي ڪلهن تي ’سواري‘ جو شرف حاصل ٿيل هيس پر مورئي جي ’گهر‘ اچڻ بعد والميڪي جيئن’اڳوڻي گهر‘ جي هر نشاني کي مٿي جي ليک جيئن ميساري ’پاڪدامني‘ جي هڪ اهڙي نئين دور جو آغاز ڪيو، جنهن جو ڪو ثاني ڪين هو. هن پاڪدامني مان مورئي کي اولاد به پيدا ٿي هئي.
گذريل صدي جي پنجين ڏهاڪي کان اٺين ڏهاڪي دوران سکراندر هڪ نهايت ’اونداهي‘’بدبودار‘ ۽ ’آدم آزار‘ چُر يا کَڏَ هئي، جنهن جو نانءُ ڏيون عرف ديو آنند عرف اي ون (شيخ اياز چواڻي) هوندو هو. پيشي جي لحاظ کان ’ڏيڍ ٽنگو‘ منشي هو، پر بيباڪي ۽ بي شرمي سان پاڻ کي وڪيل سڏائيندي ڪين ڪيٻائيندو هو. ڪوڙ، دوکو، ٺڳي، دولاب سندس وجود ۾ ڳوهجي سندس روح ۾ به داخل ٿي چڪا هئا ۽ هندو ڌرمي عقيدي موجب سندس آتما قطعي طور ’پرماتما‘ جو ’انگ‘ ڪونه ليکي سگهجي ٿي. مٿي ڄاڻايل اوَگڻن جي جيئري جاڳندي مورت ۽ علامت هئو. سڀ کان اول منهنجي مرهيات دوست مرغوٻ بخاري جي وڏي ڀاءُ محمود علي شاهه بخاري جو منشي ٿيو هو. هن جي وفات بعد پراڻي سکر جي الله آبادي وڪيل نواب وحيد احمد خان جو پاسو ورتائين ۽ هن کي ’اٿارڻ ‘ بعد شيخ اياز جي جُوءِ ۾ داخل ٿيو. اياز پاڻ وڏو زماني ساز ۽ ’گرگ باران ديده‘ هو انڪري سندس ’منشي گيريءَ‘ دوران ڏيون جون چالبازيون ۽ ٺڳيون ايڏو ڪين اُسري سگهيون. سندس ان خميري خرابي ۽ بڻيادي ڏنگائي سبب اياز کيس اي ون (A_one) جي عرفيت سان اجاڳر ڪندي روشناس ڪرايو. هڪ ڀيري پنهنجي ذات ۾ سمايل ’حرفت بازي‘ سان سکر جي ٽانگا ايسوسيئيشن جو سيڪريٽري به بڻايو ويو هو (ان زماني ۾ سکر اندر هڪ هزار کان وڌيڪ ٽانگا ۽ بگيون هونديون هيون ۽ انهن جا خاص اسٽان Tango stands پنجن جاين، يعني ٽڪر تي سٽي ڪورٽ جي سامهون، گهنٽا گهر وٽ، مسافر خاني جي ٻاهران، بيراج روڊ تي مڪراني محلي لڳ، فريئر روڊ ’ٿلهي‘ تي ۽ پراڻي سکر ۾ هاءِ اسڪول لڳ رڪن الدين قاسمي جي گهر سامهون هوندا هئا. موٽرن، ڪارن جو رواج گهٽ هو ۽ رڪشائون ته بنهه ڪونه هونديون هيون) غريب ٽانگي وارن کي ڀوڪ بڻائي خوب جاوا ڪندو رهيو (هتي ياد آيو اٿم ته علي حسن منگي پنهنجي اليڪشن مهمن ۽ ووٽنگ لاءِ ٽن سون کان مٿي ٽانگن مهيا ڪرڻ جو ٺيڪو ڏيون جي سپرد ڪيو هو ۽ في ٽانگو سئو رپيا روز ڀاڙو مقرر ڪيو ويو. ڏيون ڪمزور ٽانگي وارن کي پنجويهه، ڪجهه ڪرڙي قسم کي چاليهه کان پنجاهه ۽ داداگير ٽائيپ کي ستر_پنجهتر رپيا ڏنا. ان سازش ۾ ٽانگا ايسوسيئيشن جي هڪ ٽڻڪ عهديدار مينهين خان کي به شامل ڪيو هئائين!) ان ڏينهن سون جي تعداد ۾ ٽانگي وارن گهر ٻاهران ڏيون کي ايڏيون ’ڪچيون غليظ گاريون‘ ڏنيون هيون، جيڪي مان زندگي ۾ ڪڏهن ڪين ٻڌيون هئم پر هيءُ پنهنجي گهر ڀاتين سميت بالم بڻيو ويٺو ٻڌندو رهيو ۽ ڪو شرم، حيا يا غيرت جو احساس ڪين ٿيو هيس. ان ڏينهن ’سمورو ڪوئينس روڊ تماشبين‘ ڏيکاري ڏنو هيم! هُن جهڙي پڪي ڪُمي نما کل ۽ مئل ضمير وارا گهٽ ماڻهو ڏٺا اٿم، اسان جو پراڻو ساٿي، سياستدان، مشهور سماجي ڪارڪن، وڪيل ۽ ٽانگا ايسوسيئيشن جو صدر رڪن الدين قاسمي به الائجي ڪيئن سندس دولاب ۾ ڦاسي ڀنڀلجي چڪو هو ۽ بعد ۾ کيس ان غلطي جو شديد احساس به ٿيو هو.
هڪ ڀيري ضيائي آمراڻا دور ۾ منهنجي دوست گيانچند وڪيل جي ويساهي سالي ڊاڪٽر پرشوتم (جيڪو فوج جي ميڊيڪل ڪور ۾ ڪپتان هيو) کي، ذري گهٽ، پنهنجي ڪڌين حرڪتن ۽ جعلسازي سبب ڪورٽ مارشل جي نوبت تي پهچايو هئائين. ان کان اڳ ’يحيائي تاناشاهي‘ ۾ ڪنهن سان دولاب ۽ ٺڳي ڪئي هئانين ۽ خيرپور ڊويزن جي فوجي ڪورٽ (ٽربيونل) ۾ پيش ٿيڻو هيس. سندس زال ۽ ٻارن تي ترس کائي (جيڪي ان سمئي منهنجي ڪوئنس روڊ واري گهر جي هيٺئين حصي ۾ رهندا هئا) حاضري کان هڪ ڏينهن اڳ خيرپور وڃي نور احمد شاهه (جيڪو ٽربيونل جو ميمبر ۽ جج هو) کي سفارش ڪري ٽيپ کان بچايو هيم. احسان فراموشي ۽ طوطا چشمي ۾ سندس ثاني شايد ئي ڪو هوندو هو. ان زماني ۾ سکر اندر هڪ عدد ’وڪٽوريا‘ بگي هوندي هئي، جنهن جو مالڪ ڏيون هيو. گهڻو پوءِ خبر پيئي ته اُها سيٺ ڀڳوانداس (سکر جو رڄ پئنچ ۽ ڪارخانيدار) کان قسطن تي ورتي هئائين ۽ جنهن جي هڪ قسط به ڪونه ڏني هئائينس! هن ڪورٽ ۾ سندس خلاف دوکي ۽ دولاب جي دعويٰ داخل ڪرائي ۽ سندس خلاف گرفتاري جا وارنٽ نڪرڻ وارا هئا. هن ڀيري به ٻارن سان گڏ اچي مون آڏو گيگراٽ ڪيائين ته جيئن ڀڳوانداس ۽ سندس وڪيل حليم پيرزادي سان منهنجا گهاٽا سنٻنڌ هئا ۽ واهر ڪري، وچ ۾ پيئي کيس گرفتاري کان بچايان. آخر انهن ٻنهي سان ملي ۽ بگي جي قسطن ڀرڻ جي ’لکت‘ ۾ ذميداري کڻي ڪيس Withdraw ڪرائي سندس جان آزاد ڪرايم. پر هُن ناسودي هڪ قسط به ڪونه ڀري ۽ سڀيئي قسطون لکت جي شقن موجب مون کي ادا ڪرڻيون پيون هيون! هيءُ اهو دور هو، جڏهن شيخ حفيظ ۽ آئون خيرپور ۽ سکر ۾، خانداني منصوبه بندي کاتي اندرآفيسر هوندا هئاسون. انهن ڪڌن ڪرتوتن کان وڌيڪ غليظ حرڪت منهنجي خلاف مارشل لا اختياري ’وارن کي‘ ڳجهي درخواست ڏئي ڪئي هئائين، جنهن اندر مون کي هندوستاني ايجنٽ، ملڪ دشمن عنصر ۽ سمگلر قرار ڏيندي سندس ضمير، انسانيت، ڌرم ۽ منهنجن احساسن جو به ڪو چهڪ، چهنڊي ۽ احساس ڪونه بيدار ٿيس! منهنجا پير زور هئا جو فوجي ٽربيونل جا ميمبر Unbiased هئا ۽ مون مٿان ڪو الزام ثابت ڪين ٿيو. در اَصل هن جي نيت مون کان گهر خالي ڪرائڻ هئي! کيس اجهو مون ڏنو هو ۽ مون کان ئي منهنجو گهر خالي ٿي ڪرايائين!! سکر ۾ موجود دوستن: رشيد ڀٽي، فتح الله عثماني، رڪن الدين قاسمي، فتاح ملڪ، حنيف منگي، ڊاڪٽر دوارڪا داس، ڊاڪٽر رتن ڪمار ۽ ڪجهه بلوچ ڪاٽڪن جي سهائتا (جيڪي نواب بگٽي مهيا ڪئي هئي) سبب ڏيون لنگڙو مجبور ٿي ڳالهيون ڪرڻ لاءِ تيار ٿيو ۽ انهن جي نتيجي ۾ کيس پوڻا ٻه لک رپيا ڏئي (سن 1984ع) کانئس جاءِ جي هيٺئين حصي جو قبضو ڇڏرايم.
ماضي جي ڪنهن اسٽيج تي هنن ئي يارن بشمول منهنجي گهرواري اِن ’بدبودارکڏ‘کي هيٺ واري حصي ۾ وهارڻ کان مسلسل منع ڪندا رهيا هئا پر ’آدرشي سوچ‘ سندن صلاح کي ٿڏي پنهنجي من ماني ڪرڻ تي آمادهه ڪيو هو ۽ نتيجي طور مٿي ڄاڻايل ’ڀوڳڻائن‘ کان گهڻيون ئي وڌيڪ تڪليفون، هن بي مهارشتر هٿان، برداشت ڪيون هيوسين، جن کي ورجائڻ اجايو ۽ بي سود آهي.
بنارسي ٺڳن،دهلي جي ڪاٽڪن ۽ اٽلي جي مشهور شاهينگن جا سمورا ڪڌا ڪرتوت هن جي ذات اندر ائين سمائجي يڪجا ٿي ويا هئا، جيئن شاهه سائين چواڻي ”ڪڙو منجهه ڪنڍي....“ سندس شخصيت سورهين صدي اٽلي جي نامياري جعلساز، ٺڳ، سازشي ۽ اديب پيٽرواريٽينو(Aretino) سان ڪيڏي نه ملندڙ ۽ مشابهت رکندڙ آهي، هيءُ اديب ڪونه هو!
ساڳئي سمئي سکر ۾ ڀڳوانو نالي هڪ ٻيو منشي به هوندو هو ۽ ڏيون جو جُٽُ، پڳ مٽيو يار، سندس جيان ٽڻڪ، بيديدو ۽ اصيلن (Clients) لاءِ اهي ٻئي ڄڻ ڄورن سمان هوندا هئا. غريب، نادار اصيل ڪر ڪندو، ڪنجهندو، ڪوڪندو مجال جو هنن کي ڪا ڪهل ۽ ڪهڪاءُ اچي، ڀڳوانو ڏيون کان گهڻو اڳ اياز جو منشي رهي چڪو هو، ليڪن قد ڪاٺ، حرفت بازي، دوکي ۽ ٽپتائپ ۾ ڏيون آڏو ٻچٽ لڳندوهو. بابل جي هاروت ماروت جيان اِها ’بي پيري‘ ۽ ’بي موکئي‘ جوڙي سکر ۾ رهائش دوران ’برائي جي کڏ‘ ۾ آخر تائين لت پت ٿيندي تڙڳندي ڏٺم.
هڪ ڀيري لاهور جي ’هيرا منڊي‘ جي پاڻ جهڙن ٽپتاين سان گڏجي هڪ فلم ’دنيا رنگ رنگيلي‘ جي تياري جو اعلان ڪري ’نون چهرن‘ جي تلاش جا اشتهار ڇپائي ڪيترن ئي اٻوجهه جوانن، جوانڙين، وڏيرن جي کريل اولاد کي خوب پاسا ڏيئي پالهو ڪيائين ۽ بي نام جوانڙين کي Taste ۽ Test جي آزمودي مان گذارائي بعد ۾ تريون ڏيکاريندو رهيو! اِها اعلان ٿيل فلم ڏاڍا شاهه خيرپوري، ڊاڪٽر تنوير عباسي ۽ رشيد ڀٽي جي سرپرستي هيٺ اعلان ڪرايل فلم ’مومل راڻو‘ وانگر ڪڏهن به تيار ٿي ڪين جنمي سگهي. البته ڏاڏا شاهه جي فلم ’مومل راڻو‘ لاءِ تنوير عباسي جا لکيل گيت نورجهان جي آواز ۾ ڳائجي خوب مڃتا ماڻي چڪا هئا.
ڳالهه جو آرنڀ ٿيو هو ’پاڪ دامن‘ روحن جي ذڪر سان، پنجاهه ۽ سٺ جي ڏهاڪن وارن ڏهاڙن ۾ سکر جي ’لال بازار‘ جي هڪ مشهور پري زاد ڳائڻي نرتڪي هوندي هئي، جنهن جو نانءُ شمشاد بيگم هو. هن خاتون پنهنجي جادوئي حسن ۽ ’وچتر ڏانوَن‘ سان سکر جي ڪيترين ئي مشهور سياسي، سماجي ۽ ادبي هستين سان ’راس ليلائون‘ رچائي سندن ڪڇون ڪوسيون ڪيون هيون. انهن ۾ اياز جو نانءُ ٻين سڀني کان مٿانهون هيو. مون کي به هڪ ڀيرو نامور هندوستاني ايڪٽر آءِ ايس جوهر جي سنگ ۾ (1963ع) کيس اوڏڙو پسڻ ۽ ڪنهن فلمي گاني ذريعي سندس مڌڀريو سريلو آواز ٻڌڻ جو اتفاق ٿيو هو.
ڳالهه وسهڻ جي ڪونهي پر عجب حقيقت آهي. مائي جسوڌا جو پتي ۽ ٻن ’اڌڀت ‘ ٻارن جو پيءُ (لفظ اڌڀت، ان ڪري استعمال ڪيو اٿم جو ڏيون جي اِها موروثي (Genetic) بيماري سندس ٻن پٽن _ بيبُو ۽ اومي _ کي به ڄائي ڄم کان چنڊ گرهڻ جيان وچڙي ويل هئي ۽ پيءُ جيان هو ٻيئي به هلڻ دوران ڪڏهن ڪڏهن پاڻ ته ڪرندا هئا پر اتفاق سان ساڻن گڏ جيڪو بي خبر همراهه هوندو هو، اُهو به هنن جي بار سببان ضرور زمين بوس ٿيندو هو) .
بقول اياز جي ڏيڍ ٽنگو (لنگڙو) ’اي ون‘ جل پري شمشاد بيگم کي الائجي ڪڏهن ۽ ڪيئن ’منڊڻ‘ ۾ ڪامياب ٿيو؟ اِهو معجزو ڏسي ۽ ٻڌي سکر جي ڄاڻو ۽ گڻنگ شڪاري ماڻهن کي ڏندين آڱريون پئجي ويون هيون. هينئر شمشاد بيگم ’لال بازار‘ ۽ ان سان ڳنڍيل ”پيشي“ کي هميشه لاءِ الوداع چئي سکر جي ڪنهن شريفاڻي پاڙي ۾ اچي ’ٿانوَ‘ ڪيو هو! کيس ڏسي ائين ڀاسندو هو ڄڻ هوءَ ماضي جي دڳ جي دز کان به نا آشنا هئي! محمد مورئي جي گهرواريءَ جيئن ڏيون جي سَتَ ۾ رهي ’پاڪدامني ‘ وارو جيون گذاريندي رهي.
اِهو لقاءُ پسي لڳو هو ته ستي جو سَتُ ۽ پاپڻ جو پاپ سڀ اضافي ۽ اجايا نانءُ آهن. پاپ ۽ پڃ جو ڪوريئڙي وارو ڄار به پدر سَري سماج جي اُڻت آهي. هوءَ صرف عورت آهي، باقي اسان جي من جا ڀاوَ آهن. اهڙو جذبو معراج تي رسائي ٿو، جنهن کي انسانيت چئجي ٿو!
۽ هِنَ طرف ڏيون لنگڙو (رشيد ڀٽي کيس ان ئي نالي سان مخاطب ڪندو هو) مندر، مڙهيون، ٽڪاڻا تياڳي ’رمضان جي روزن‘ کي اچي ڀيڙيو، مجال جو هڪ روزو به قضا ٿي وڃي . ’بدبخت‘ اتفاق سان ڏيون منهنجي جاءِ جي هيٺائين حصي ۾ رهندو هو ۽ روزي کلڻ وقت منهنجو چئن ورهين جو ننڍو پٽ وجئه مٿان لهي ڪري هيٺ وڇايل کٽ تي فروٽ پڪوڙن ۽ شربت سان ڀريل جڳ کي آسائتي اکين سان ڏسي جلد روزي کولڻ جي اجهل ڌوُني لڳايون بيٺو هوندو هو ۽ هُو کيس ٺهر سان وراڻيندو هو ”بابا، گهُوگهُو وڄي ته روزو کوليون نه!“
ٻڌڻ ۾ ائين آيو ته هُو جسوڌا کان لڪي ڪري، ڳُجهه ڳوهه ۾ نماز پڙهندو هو. ’دين ڌرم‘ ۽ Beast and beauty جي عجب سنگم کي ياد ڪري ڪڏهن ٽٻي ۾ پئجي ان ڪُلئي تي سوچڻ لاءِ مجبور ٿي ويندو آهيان ته واقعي ’دنيا رنگ رنگيلي‘ آهي.
هڪ لڱا سن 1977ع ۾ سکر اندر جاءِ ٺهرائيندي مون مٿان ڀت ڪري پيئي ۽ جسم جي مختلف حصن جا يارهن هڏا ڀڄي پيا ۽ آئون پلسترن ۾ ويڙهيو سهيڙيو ڪمري جي هڪ ڪنڊ ۾ پيو ڇت جو ڪاما ڳڻيندو رهندو هيس.
ڪئي يار دوست طبيعت پڇڻ سانگي ايندا رهندا هئا. هنن ۾ رشيد ڀٽي، رڪن الدين قاسمي، تنوير عباسي، ڊاڪٽر دوارڪا داس، ڊاڪٽر رتن ڪمار، ڌڻي بخش شاهه عثماني، اعزاز نظير، حسن حميدي ۽ ٻيا ڪيئي هوندا هئا. رشيد ڀٽي گرائونڊ فلور (ڏيون جو گهر) اندر داخل ٿيندي ئي هڪ قلندري قسم جي سين هڻڻ تي هريل هو: ”اڳي ته هيٺ لنگڙن جو آستان هو، هاڻي مٿي به لنگڙي جو واسو آهي“ اها بلند آواز دس ٻڌي ڏيون ۽ سندس ٻارن کي مٺيا ته ڏاڍي لڳندي هئي پر رشيد اڳيان گنگ ٿي ننو اکر واري ويهندا هئا. کين سُڌ هئي ته هُو (1) وڪيل ۽ ڏيا وارو مڙس هو (2) اديب، صحافي ۽ هفت روزهه ’المنار‘ جو ايڊيٽر ۽ مالڪ هو (3) اياز ۽ ٻين نالي وارن وڪيلن ۽ ججن جو دوست هو (4) سياست جي ميدان جو به شهسوار هو ۽ (5) ٺيڙهي واري مدرسي ۽ اروڙ واري مسيت سان لاڳاپيل ’مولوي خاندان‘ جو نور چشم هو، ان ڪري هن سان ڪا بيهودگي ڏيون جي سموري آڪهه کي تين واڪ ڪرائڻ لاءِ ڪافي ٿئي ها. اهوئي ڪارڻ هو جو ڏيون سميت سندس سڀيئي ڀاتي کانئس ڪئو کائيندا هئا.
رشيد ڀٽي جو مشاهدو نهايت تُز ۽ تيز هوندو هو. ڏيون جي پٽن کي ڏسي هن اڳ ڪٿي ڪئي هئي ته يا هُو پيءُ وانگر ٽپتئي ۽ ناسودا بڻبا يا ٻه عدد ڪاٺ جا گاڏيئڙا ٺهرائي ’اپاهجن ‘ مان هر هڪ انهن ۾ ويهي، پنهنجي ٻه_ٽنگي ڀائرن، ڪاري ۽ پپُو کان انهن کي گهلرائي سڄو ڏينهن سکر جي رستن جو طواف ڪندي سين هڻندا رهندا:
”بابا، ڏيئي وڃ نالي الله جي
مولا برڪت وجهيوَ، هنن اگهن ۽ اُپاهجن کي“
روزانو موٽڻ ٽاڻي، پڪ ئي پڪ، اهي گاڏيئڙا سڪن ۽ نوٽن سان ڀريل هوندا، کين ڪڏهن، ٻيءَ ڪرت جي ضرورت محسوس ڪونه ٿيندن.
پر، مستقبل ۾ رشيد جي پهرين اڳ ڪٿي يڪ ٽڪ ثابت ٿي هئي!
مقبول صديقي ۽ رشيدڀٽي ڄائي ڄم کان ڦوهه جوانيءَ تائين پنهنجي جسم جي ويڪر ۽ وزن ۾ سومو پهلوانن جون سڪون لاهيندا هئا. گوشت سان ڀريل سندن اکٽ جسم هلڻ، ويهڻ ۽ بيهڻ مهل ايئن ’ٿَل ٿَل، ۽ پَل پَل‘ڪندا هئا جيئن سامونڊ ۾ وهيل مڇي يا لڌڙو ڪندو آهي. اياز، نيازهمايوني، تنويرعباسي ۽ منهنجي زندگي سندن دخل در معقولات ڏاڍو اوير سان شروع ٿيو هو _ منهنجي خيال ۾ اگر پهرين ٽن يارن سان سندن دوستي ڪجهه سوير ڀرو ٿئي ها ته هو يقيني طور ’قانوني شادي‘ کان منهن موڙي بگن ۽ مقبول سان ايراني طرز وارو ’متعو‘ رچائي سموري ڄمار ساڻن گڏ گذاري پاڻ کي موکي نه صرف وڌيڪ سرخرو ٿين ها بلڪه حڪيم ارسطو جهڙو آنند به پرائين ها.
شادي کانپوءِ به اهي ٽيئي يار بشمول منهنجي ڀٽي ۽ مقبول جي ميناڪشي ۽ شڪنتلا جهڙي موهيندڙ ڌتاريندڙ ۽ هرکائيندڙ اُرهن سان ڦهليل اڀريل سيني کي وجهه وٺي هلڪي پيار ڀري ’مهٽ‘ ڏيڻ جو ڪو موقعو ڪين وڃائيندا هئا. ڀٽي کي اسان جي اها حرڪت ڀانءِ ڪونه پوندي هئي ۽ ڪجهه ڏينهن تائين سندس منهن سُڄيل ۽ اسان کان رٺل رهندو هو؛ پر، مقبول کي مزو ايندو هو ۽ ظاهري ڪاوڙ ڏيکاري چوندو هو، ”ڏاڍا کيچلا ۽ نرلڄا آهيو“.
منهنجي خيال ۾’خالق‘ هننن ٻنهي جيون کي بڻائڻ وقت شايد ’موج مستي‘ واري حالت ۾ هوندو _ ڇو جو لڳي ٿو ته ڀل سبب ع ق شيخ، ابن حيات پنهور، ستمگر سنڌي ۽ فتاح ملڪ جي حصي وارو ’جائز‘ ماس به هنن جي جسمن جوڙڻ ۾ ڪتب آندو هوندائين.
جيستائين مقبول ۽ رشيد جي ’مستاني ٽور‘ جو تعلق آهي ته مقبول ايئن آهسته خرام هلندو هو ڄڻ ڪوئنس روڊ تي، ليوڪس پارڪ واري مٿانهين حصي کان، بي آواز واري ’آواز‘ سان پاڻي وهندو هجي يا اپر ڪوئنس روڊ واري واٽر ٽئنڪ ۾ گهاري پوڻ سبب وچ واري ڊگهي ڏاڪڻين تان پاڻي گهرڪندو لوئر ڪوئنس روڊ تي ڪرندو هجي.
پر، رشيد ان جي ابتڙ ايئن چلندو هو ڄڻ روهڙي جي سنسان سنهڙين گهٽين ۾ جيڪب آباد جي ’فورس‘ مان وارد ٿيل راڪاس ’آدم بو‘ ’آدم بو‘ ڪندو هجي.
جيئن ته بگن جي تاريخي ٽهڪن جو اڳ ۾ به ذڪر ڪري آيو آهيان ۽ ان کي اڳتي وڌائيندي چوندس ته سندس ’ٿل ٿلائي‘ اوج ۽ عروج واري ڏهاڙن ۾ سندس نغاري جهڙا بي ساخته ٽهڪ ايئن ڀاسندا هئا ڄڻ اڀ ۾ ڏارون وجهي خدا کي ننڊ مان جاڳائيندا هجن، يا وئشنو ڀڳوان کي شيش ناگ مٿان اگهور ننڊ مان ڇرڪ ڀرائيندا هجن. اِهي ڪوئيٽا ۾ سن 1935 واري ڀنڪر زلزلي جي گڙ گڙاهٽ کان ڪنهن به حالت ۾ گهٽ ڪين هوندا هئا؛ ڄڻ منجهن پرنس ڪروپاٽڪن وارو ’ انارڪزم ‘ سمايل هوندو هو.
انهن ٽهڪن جي وقتي، بي وقتي آمد دوران جيڪڏهن سندس هٿن ۾ ڪا شئي هوندي هئي ته اها ايئن ڇڏائجي ويندي هئس ڄڻ آسمان مان ڪو تارو ڪرندو هجي. هلندي هلندي هٿن مان سائيڪل ڇڏائجي رستي تي زوم مان گولاٽيون کائڻ لڳندي هئي، يا چانهه پيئڻ دوران ڪوپ بسي زمين سان ٽڪرائجي ’شهادت‘ جو درجو حاصل ڪري وٺندا هئا. پر، ريلي ڪرڻ وقت ٽهڪ جي آمد دوران جڏهن هٿن مان اڳٺ جو سِرو ڇڏائجي ويندو هئس ته ’اوندهه‘ ۾ روشن پوسٽ آفيس لفافي ۽ ٽڪلين سميت بائسڪوپ جو منظر پيش ڪندا هئا. اهو روح افزا نظارو منهنجي ڀاڳ ۾ ڪونه هو پر، اياز، نياز ۽ رباني ان روح پرور نظاري جو ڪئي ڀيرا لطف ماڻي چڪا هئا. مولائي شيدائيءَ ان منظر کي ’ديدني گار‘ سان منسوب ڪيو هو.
هينئر اڪيلائي ۾ ٽهڪن تي ويچارڻ مهل ڪڏهن محسوس ٿيندو اٿم ته اهي پنهنجي بي پناهه وسعت ۽ جامعيت جي لحاظ کان مولانا فضل الرحمان جي ’پُٺِ‘ سان ڪيڏي نه مشابهت رکن ٿا.
ٻئي طرف مقبول جي مرڪ ۽ ٽهڪ ۾ سندر البيلي نار جي گلابي مرڪ ۽ چاندي جهڙي ٽهڪ جو ترنم ’ماٺائي سنگيت‘ جهڙو هوندو هو. اهو ئي ڪارڻ هو جو شڪارپور مان سکر داخل ٿيندي ئي نياز همايوني پهريائين مقبول صديقي جي گهر جي چانئٺ چمي، سيس نوائي پوءِ جاگيراڻي پاڙي ۾ رشيد ڀٽي جي، اصطلاحن فتح پور سڪري جهڙي بلند دروازي مٿان ٽپا ڏيئي، محمود غزنويءَ وانگر ڇهڻ جون ناڪام ڪوششون هوندو رهندو هو؛ ۽ ان ناڪاميءَ جو سبب مولوي محترم عبدالحميد ڀٽي جو آڏو بيٺل ڇپ جيڏو وزني ۽ ڦهليل جُسو هوندو هو.
رشيد جي ڀيٽ ۾ مقبول تصنيف تاليف ۽ ڇپائي جي ميدانن ۾ ٻه ٻرانگهون اڳڀرو هو.عبدالرزاق راز واري ’حبيب پبليڪيشنس‘ اداري (فريئر روڊ سکر) هيٺ هن سن 1955ع ۾ ڪئي شاهڪار ڪتاب ڇپرايا جن ۾ اياز جو ’پنهل کانپوءِ‘’سفيد وحشي‘ ۽ رازق راز جو ’سارنگ‘،’ڊاڪ بنگلو‘، ’سکرسونهارو‘ ۽ بشير مورياڻي جو ’آزادي جي راهه تي‘ وغيره ڄاڻائڻ جوڳا آهن.

گذريل صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي جا ٽي واقعا سنڌوءَ ۾ ترندڙ ٽن اگهاڙن مهاڻن جي ٻارن جيان ’ياد‘ جي ڪپر تي پهچي بدن جو پاڻي ٽمائيندا پسجن ٿا. انهن ڏهاڙن (1954_1957) ۾ علي احمد بروهي خيرپور ۾ انفرميشن آفيسر جي پد تي مقرر ٿيل هو.اياز سان ’وچڙيل وارن‘ جهڙيون ياراڻيون ڳنڍيل هونديون هئس. حمام ۾ ڄڻ ٻئي ننگا هوندا هئا. ’عملي چرچن‘ ۽ ’عملي ڳالهين‘ ۾ سندس ويساهه مٿانئس چڙهيل دانگي جهڙي ڪاري رنگ جيان پڪو ۽ اڻ مٽ هيو. درياهه جي ڪپ سامهون بندر روڊ سکر تي سندس گهر هوندو هو. سموري ڪپر لڳ بيٺل ٻيڙين جهيهن ڳردار ڳورين ۽ جانٺين ماڇاڻين ۽ مهاڻين سان سندس سنگت صحبت ۽ ساٿ ايئن اڻ ٽٽ هيو جيئن کانئس گهڻو اڳ ۾ لارڊ بائرن جو انگلئنڊ جي سمورين امير زادين، شاهي گهراڻي جي عزت دار ۽ ناماچاري بيگمات ۽ سامائجندڙ شهزادين سان رهيو هو. اڄوڪي لارڊن، اميرن ۽ارلن (Earls) وغيره مان شايد ئي ڪو ’ڌڪاڻيل‘ سندس خون جي آميزش کان وانجهيل هوندو. موجوده ماڇين ۽ مهاڻن جي اولاد جو معاملو تحقيق طلب آهي، ان لاءِ تاج بلوچ کي عرض آهي ته پنهنجي دوست ’طوطي نما‘ ميداني مقاد.... کي تيار ڪري ته ڪم سولو ٿي پوندو. مرحوم رشيد ڀٽي چواڻي علي احمد بروهي جي جسم تي واري جڙيل سنگ ۽ انگ ۾ سمايل هيو. پر منهنجو سيس سندس احسان، خلوص ۽ محبت ڪارڻ تاحيات نميل رهندو.
اطلاعات کاتي جي سرڪاري نوڪري دوران وٽس ڏاڏي آدم جي زماني جي هڪ پيرسن پر وفادار جيپ هوندي هئي، جنهن ۾ پاڏي جيڏي رشيد ڀٽي، گل اندام تنوير عباسي، اسپيني سان جهڙي شيخ اياز، بيبين جهڙي محترم ابراهيم جوئي، بلانوش رندن ۾ واڻيو ڳورو مثل ناڪسار کي ڪڏهن ڪڏهن خيرپور ۽ سکر جي وچ ۾ سير سپاٽو به پهچائڻ ۽ واپس سکر وٺي اچڻ جو نيڪ ۽ پر ثواب ڪم رضاڪاراڻي طور پاڻ تي کنيو هئائين. سندس انسان دوست جيپ ۾ وکر جيان سٿجڻ بعد اسين پاڻ کي سندس افسانوي ڪردار: عثمان حجم، عدو موچي، عيدن نانوائي وغيره جيان محسوس ڪندا هئاسون. ان مهل ويٺلن مان ڪو به پاڻ کي ’پاڻ وهيڻو‘ محسوس نه ڪندو هو.
گذريل صدي جي پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ سکر _خيرپور سڙڪ تي ٽرئفڪ نه هجڻ جهڙي هوندي هئي ۽ روهڙي جي گهٽين جيان سنسان ۽ پراسرار لڳندي هئي. هڪ ڀيري اياز، رشيد، تنوير رباني ۽ آءٌ سندس جيپ ۾ خيرپور کان سکر پئي آياسون ته سڙڪ جي ڪناري پاسيواري ڪنهن ڳوٺ ڏانهن ويندڙ گڏهه تي چڙهيل هڪ واڻئي تي نظر پئجي ويس. واڻئي کي مٿي تي گول ٽوپي، ململ جي قميص ۽ وائل جي اڇي ڌوتي ٻڌل هئي ۽ گڏهه جي ٻنهي پاسن کان اٺ جي ڪجاون جهڙي انداز ۾ وکر رکيل هئي ۽ هلندڙ گڏهه جي ٽڪ ٽڪ جهڙي آواز تي ڪو ڀڄن جهوناريندو ٿي ويو. بروهي سندس ڀرسان امالڪ جيپ روڪيندي کيس بيهڻ جو اشارو ڪيو. اسان ۽ واڻئي جي اچرج جي ڪا حد نه رهي جڏهن جيپ ۾ ويٺي ئي هن سڄي هٿ جي مٺ ڀيڪوڙي ٻانهن کي تجريدي انداز ۾ موڙيندي کيس چيائين: ”واڻيا ڙي واڻيا تنهنجي ڌوتي ۾ ڌاڻا.... هيءَ ڏس! جيپ تنهنجي فلاڻي جاءِ ۾ ڪيئن نه تيزي سان وڃي ٿي!“ ايئن چئي جيپ کي چالو ڪري اڳتي نڪري ويو. ٿورڙي مفاصلي تي جيپ ۾ ڪا خرابي پيدا ٿي پئي ۽ بيهجي وئي. بروهي سميت اسان سڀ لهي آياسون ۽ هو بانيٽ مٿي ڪري مشين ٺيڪ ڪرڻ جي جتن ۾ جنبجي ويو. ايتري ۾ گڏهه تي سوار ڪاڪو به پهچي ويو ۽ بنان ويرم گڏهه کي سندس ڀرسان روڪيندي چهري تي سوڀاري مرڪ آڻيندي بروهي کي وڏي واڪي مخاطب ٿيندي چيائينس: ”مسلا ڙي مسلا، تنهنجي پينٽ ۾ ڌاڻا... اجهو ڏس! منهنجو سڄو سارو گڏهه تنهنجي فلاڻي جاءِ ۾ ڪيئن نه تيزي سان وڃي رهيو آهي! “ اهو چئي گڏهه کي اڙي هڻي وڄ ۽ واءَ وانگر اڏيندو نظرن کان الوپ ٿي ويو. اسين بروهي سميت سڀ پويان اٿندڙ دز کي ڪي سماعتون تڪيندا ڄڻ پنڊ پهڻ بڻجي وياسون ۽ ان بعد دل کولي ايڏو کلياسون ڄڻ ڇهن مهينن کان کل روڪيل هئي.
ٻئي ڀيري سکر کان خيرپور پئي وياسون ۽ اسان جي جٿي ۾ هن دفعي رباني بجاءِ مقبول صديقي هيو. واٽ تي رشيد الائجي ڪهڙي ڳالهه تي چيو هو: ”اڄوڪي دور ۾ ماڻهو وِکَ وِکَ تي حرامي بڻجي ويو آهي. “ بروهي اهو ٻڌندي ئي جيپ کي بريڪ هڻي هيٺ لٿو ۽ سڙڪ تي هٿ جي چئن آڱرين سان چپو ٺاهي زمين تي رکندي اڳتي وڌندي چوندو ويو: ”اڙي بگن! وک وک تي بلڪل نه، بلڪه هيءَ زمين چپي چپي تي حرامي ماڻهن سان ڀريل آهي! “
انهن ڏهاڙن کي موج مستي، پيئڻ پيئڻ ۽ پيئڻ جو مفهوم ڏئي زندگي سان تعبير ڪيو ويندو هو:
’پيئوڙي يار جيئوڙي يار‘
جو فلسفو حيات لاءِ ڄڻ آب حيات بڻيل هو ۽ ان جي سنگاسن تي اسان جو گرو، ديوتا ’بانوس‘ هر وقت براجمان نظر ايندو هيو. ان دور ۾ اياز جو گهر اهڙين محفلن لاءِ ’پارناسس‘ جيان پوتر آستان ڄاتو ويندو هو.
اهڙي ئي هڪ محفل ۾ ’موم رس‘ جي طلسماتي جادوئي اثر هيٺ تارن ڀري ٽم ٽم ڪندڙ سهائي رات جي شيتل ڇت هيٺان (اياز جي آڳر ۾) علي احمد بروهي اسان سڀني کي ’ريل‘ بڻجڻ لاءِ تيار ڪيو هو. سندس پنهنجو رنگ ۽ ڍنگ ٻاڦ تي هلندڙ ڪاري انجڻ جهڙو هيس ان ڪارڻ پاڻ انجڻ بڻيو، باقي پٺتي اياز، مقبول صديقي، رشيد ڀٽي، تنوير عباسي گاڏا ۽ مال گاڏا بڻيا. مون کي ٻه رنگين ڪپڙا، سائو ۽ ڳاڙهو ڪاٺ جي ڏنڊڪڻي ۽ هڪ زنگ آلود سيٽي ڏئي مولائي شيدائي جيان گارڊ بڻجڻ جو فرض سونپيو ويو. سڀني هڪٻئي جي قميصن جي پٺين پلوَن کي سوگهو جهليو هو.
جيئن ئي مون سيٽي وڄائي سائي جهنڊي لوڏي بروهي پنهنجي گيئر باڪس جا تاڪ کولي ’حوض خاص‘ مان ڦوهاري جيان پاڻي ڪڍندي وات مان ’ڇُڪ ڇڪ ڇُو ڇُو‘ جو مترنم آواز آلاپيندي آهستي آهستي سموري ريل کي ڇڪيندي هلڻ شروع ڪري ڏنو.
’بانوس‘ جي ريل نما عقيدت مندن جو اهو منفرد ۽ انوکو سفر ڪافي دير تائين جاري رهيو هو ۽ مان ننڍ
ين ٽيشڻين ۽ جنڪشنن تي ڳاڙهي سائي جهنڊي لوڏائيندي ۽ سيٽيون وڄائيندي ڪافي ٿڪ محسوس ڪري رهيو هيس ۽ نيٺ انساني ريل (گاڏن سوڌو انجڻ سميت) ٿڪ ۾ چُور ٿي زمين تي ڦان ٿي ڪري هئي.
اڪثر ٽڪنڊي (ٽمورتي_Trinity) کي ڀاڳ، تقدس ۽ سڀ علامت طور ڄاتو ويندو آهي، جهڙوڪ هندو مت ۾ ’ويشنو شو برهما‘ يا عيسائي مت ۾ ’خدا، پٽ ۽ روح القدس‘ يا فڪري ڌارا ۾ ’ستيم شوم سندرم‘ پر ڪڏهن ڪڏهن اهو اشڀ، پراسرار ۽ موتمار بڻجيو وڃي ٿو، جيئن برمودا ٽرئنگل، ساڳيءَ ريت ’اياز، ميرا اقبال _ بروهي‘ واري تثليث اياز ۽ بروهي جي وچ ۾ ’وچڙيل وارن‘ وارين ياراڻي جي پڪين پختين ڳنڍين کي کولي الڳ ڪري ڇڏيو ۽ نيٺ هر هڪ وڃي ڏکڻ ۽ اتر قطب جي ڪنڊ والاري جنهن تي تاحيات اڏول بيٺا رهيا. اها ادب ۽ دوستي جي وچ ۾ نهايت ڏکوئيندڙ ۽ درڙي ڏياريندڙ ساروڻي اٿم.
’گهونگهٽ ۾ گوري جلي‘ جي مصداق هڪ ٻي ساروڻي ان کان به وڌيڪ ايذائيندڙ محسوس ٿيندي اٿم. علي احمد بروهي زندگي جي نما شام وارن ڏهاڙن ۾ منهنجو پيارو جهونو يار آغا سليم پنهنجي ڦوهه ۽ ڇوهه ۾ ۽ ادبي لڏي جو معتبر نانءُ قمر شهباز (ساڻس منهنجي ڪا ڏيٺ ويٺ ڪو نه هئي) الائجي ڪهڙي ندوري ويل سندن پير ڪنهن ڪاريهر تي پئجي ويو ۽ سنڌ، سنڌوءَ ۽ سنڌين جي Undeclared and hidden ويري الطافي ٽولي ۾ اڻ اظهاريل طور شامل هٿيا هئا. ڪنهن مشترڪ دوست چواڻي آغا ۽ قمر کي حيدرآباد جي ڪنهن حلقي مان اسيمبلي جي ٽڪيٽ ڏيڻ جو واعدو به ڪيو ويو هو، پر اتان جي ڪٽر ’ڀائي پرستن‘ جي مخالفت سبب اهو فيصلو واپس ورتو ويو. هر ڄاڻو فرد ۽ ڌر کي سُڌِ آهي ته الطاف ۽ سندس غير مقدس ٽولو تازي نظرئي ۽ طرييقن تي قول ۽ فعل موجب هلندي سنڌ جي منفرد ۽ ٻهڳڻي تهذيب تمدن ۽ وجود کي ايئن Erode ۽ نابود ڪرڻ جي جتن ۾ همه تن جٽيل آهي، جيئن کانئس گهڻو اڳ هٽلر يورپ ۽ باقي دنيا کي ميساري ’آريائي برتري‘ ۽ ’راڄ‘ قائم ڪرڻ لاءِ لڱ ڪانڊاريندڙ تباهي ۽ بربادي آندي هئي. هتي ’پئسو‘ ۽ ’پدوي‘ هراوچي انساني آدرش کي ڪنهن اجگر جيان ڳڙڪائيندو ڏيکارجي ٿو. ڌرتي سان سلهاڙيل روشن فڪر دانشور جو ناڪاري عمل جيءُ جهوريندو اٿم.

پاڪستان

جيون ڪٿا انهن اولڙن، مشاهدن ۽ تجربن جي زندهه ۽ ساهه کڻندڙ ڪهاڻي هوندي آهي جيڪي فرد جي’حيات‘ کي ٺاهيندا، جوڙيندا، ڊاهيندا ... ۽ ان جو پنر جنم ڪندا رهن ٿا. هينئر ڪجهه پنهنجي مٽي، ڌرتي ۽ وطن (پاڪستان) جو ذڪر ڪرڻ لازمي سمجھان ٿو ڇوجو هي سونهن ڀريو ملڪ پنهنجي ننڍري ڄمارکان ئي ڀوڳڻائن جي ور چڙهي ويو آهي ... ۽ نتيجي طور اسين سڀ ديس واسي، خاص طور ننڍن صوبن سان واڳيل رهواسي، پڻ ڀڳڻائن جي ان آکٽ پيڙا ۽ اجھل اهنج جي گھاڻي ۾ پيڙجندا پسجون ٿا. لڳي ٿو اِها ’پيڙا‘ ڄڻ اسان جي ڀاڳ جو اٽوٽ انگ بڻجي وئي آهي.
لکڻ ۽ ان کي ٻيهر پرهي جائزو وٺڻ جي وچ واري ’وٿي‘ ڪوڏ جيان چڪناچور ٿي وئي، ۽ جناح صاحب جي پگهر ۾ ٻڏل قلم پنجن درياهن جي قديم ڌرتي کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري، سَنڌَ کي سَنڌَ کان الڳ ڪري هڪ نئين ڇهين سرزمين کي جنم بخشيو هو جنهن مان بقول فڪر تونسوي لهو جو ڇهون درياهه به وهي نڪتو هو. ڳالهه ان خوني جڳهه تي ڪونه ٿي هئي بلڪ سندس اجهل اُڃ سنڌو جي تصوف ۾ رنڱيل آدمشماري ۽ هُگلي جي شانتينڪيتن جي واسيل ڌرتي کي ورهائي ’انسانن‘ سان ساڳيو ويل وهايو هو. اڃان سوڌو ان نئين سرزمين تي انسان سندس ’ڪرم‘ جي ڀوڳڻا ڀوڳي رهيو آهي _ الائجي ڪيستائين _ ۽ ڪٿي دنگ ٿيندو؟
افلاطون پنهنجي هاڪاري تصنيف ’رياست‘ ۾ ڄاڻايو آهي ته، ”حاڪمن ۾ ’عقل ۽ ڏاهپ‘، سورمن (فوجين) ۾ ’حوصلو ۽ همٿ‘، ۽ عام شهرواسين ۾ ’اعتدال‘ هئڻ سان رياست اعليٰ خوبين سان مالامال ٿي ’نڪور ۽ سگهاري‘ صورت اختيار ڪري سگهي ٿي.“
پر، پاڪستان ۾ سندس ’ڄم‘ کان وٺي اڄ ڏينهن تائين اهي ٽيئي وصفون موجود ڪين رهيون آهن. ان سبس، ٻين ڪارڻن کان علاوهه، دنيا جا مهذب ملڪ دٻيل لفظن ۾ کيس Rougeرياست چوندا رهن ٿا.
منهنجي تجربي ۽ مشاهدي سيکاريو آهي ته هتڙي ’سورمي‘ جي ڀيٽ ۾ فنڪار دانشور ۽ اديب وڌيڪ حوصلي همٿ ۽ خوبي سان مالامال آهي _ جيتوڻيڪ هاڻي ان ’لڏي‘ مان اڪثريت زنگجي رهي آهي.
اوڀر پاڪستان جي هار (سن1971ع) ۽ بنگلاديش جي وجود ۾ اچڻ بعد ذوالفقار ڀٽو، نيپولين بوناپارٽ جيان، اولهه پاڪستان (پنجاب، سنڌ، سرحدي صوبو ۽ بلوچستان) جي افق تي قطب تاري جيان اڀريو، فوج، وڏو ڀاءُ (پنجاب)، نوڪر شاهي ان ڪاپاري ڌڪ کان پوءِ نيستا، لاچار ۽ مايوس ٿي ويا هئا. ان عبرت ناڪ هار جي ذلت ڀرئي احساس، ساک جي بي پناهه هاڃي جي نهوڙيندڙ پورُن کين ڪنهن مسيحا، ڪنهن اوتار، ڪنهن امام مهدي جي اوچتو پرگهٽ ٿيڻ جي دعائن لاءِ هٿ مٿي کڻي ٻاڏائيندي ڏٺو جيڪو کين گھري اونهي ٿيندڙ دٻڻ مان ڇوٽڪارو ڏياري سگھي. زلفي ڀٽو نيپولين وانگر، فوج ۽ اقتداري ٽولي جي آس جو آسرو بڻيو، ملڪ جي ٻيهر مضبوط بنيادن تي ’پنر جنم‘ جوڙجڪ ۽ تعمير نو جي اميد جيان اڀريو هو، ۽ کيس هڪ نئين ۽ ڦلدائڪ ۽ تعميري نيتي جو سرواڻ سمجھيو ويو. جيئن نيپولين بوناپارٽ ڪائونسلن ۽ ڊائريڪٽرن کي ڊسمس ڪري عبوري حڪومت ۽ آئين جوڙي جھموري انقلاب جي تحريڪ جو خاتمو آڻي پاڻ کي، وقتي طور، هڪ سڌارڪ ’تاناشاهه‘ وانگر عوام مٿان مڙهيو هيو؛ ساڳي طرح ڀٽو به فوجي ۽ نوڪر شاهي، مذهبي ڳٺ جوڙ جي ٻوساٽيندڙ باقيات جو خاتمو آڻي، پاڻ کي ان مٿان هڪ سول ’تاناشاهه‘ جي حيثيت سان ٿاڦي ’پير تسماپا‘ جيان براجمان ڪيو، ۽ ڪرايو! ٻنهي تاناشاهن جي عمل ۽ ڪردار ۾ ڪيڏي نه هڪجھڙائي آهي. هونءَ به نيپولين ڀٽو جو رول ماڊل هيو. نيپولين جي شروعاتي فرانس وانگر پاڪستان به جاگيردار ڀٽو جي’جاگير‘ جيان ڀاسندو هو ۽ انڌوشواسي عوام (بلڪه دانشور به!) فرانسسي عوام وانگر،سندس ’ٻانهپ‘ ۾ پنهنجو ’ڇوٽڪارو‘ ڀانئڻ لڳا. سوچ ۽ فڪر جي آزادي ، پريس جي آزادي، فرد يا گروهه جي پنهنجي آزادي، اهي سڀ املهه مڻيا ’غلامي‘ جي قربان گاهه (جيڪا ڀٽو به نيپولين جيان جوڙي راس ڪئي هئي) تي خوشيءَ سان نذر ڪيا ويا!! نيپولين جيان ڀٽو به مذهب کي ظاهري طور، مٿاهون درجو ڏيئي ان سان هڪ طرح جو ’غيرمقدس‘ ڳانڍاپو اختيار ڪيو. ملان، مولوي پنهنجي کيسي ۾ ايئن ڀريندو ويو جيئن ’عمرعيار‘ پنهنجي ديو مالائي خرزين ۾ هر هڪ وستو وجهندو هيو. ’عوامي مذهب‘ کي پنهنجي حق ۾ موڙڻ جو کيس فطري ۽ دانشوراڻا ڏانوُ هيو. اهڙي مذهب لاءِ نيپولين سچ چيو هو ته ”مذهب فيلسوفن جي پيروي لاءِ ڪون ٿئي ٿو ؛ جيڪڏهن مون کي فيلسوفن لاءِ مذهب تخليق ڪرڻو پوي ته اُهو ان مذهب جي بلڪل ابتڙ هوندو جيڪو انڌوشواسي عوام لاءِ جوڙيو ويو آهي !“
ڀٽو کي به بخوبي ڄاڻ هئي ته ”مذهب کي پنهنجي سياسي قوت ، قدر ۽ اهميت ٿئي ٿي، ۽ عوام جي زندگي ۾ اها هڪ اهڙي شڪتي آهي جنهن کي سياڻو سياستدان نظرانداز ڪرڻ بجاءِ پنهنجي حق ۾ exploit ڪري ٿو.
نيپولين کان متاثر ٿي ڪري هن نوڪر شاهي ۽ جاگيرداري جونئين سر نرماڻ ڪيو جنهن سندس شان مان ۽ رتبي کي بلندي تي پهچائڻ ۾ قطعي سستي ۽ دير نه ڪيئي. پاڪستان اندر درحقيقت، ڀٽو هڪ نئين روشن ۽ دانشوري تي ٻڌل ’سول تاناشاهي‘ جو باني ليکي سگھجي ٿو! ان جي پيڙهه ۾ اياز، جي اي رحيم، ڊاڪٽر مبشرحسن، خورشيد حسن مير، مختار رانا، معراج محمد خان جھڙن کاٻي ڌر جي گھڙيل پٿرن کي اڻ گھڙيو بڻائي استعمال ڪرڻ جو فن هنکان وڌيڪ ٻئي ڪنهن سياستدان کي ڪڏهن ڪين آيو. انساني ڪمزوري، لالچ، ڀوءُ، حسد، اڻ ڄاڻائي، ڇسائپ پيسي ۽ پاور جي پياس، وهم پرستي _ ۽ تن آساني سان پيار جھڙين ڪريل خواهشن ۽ جذبن کي هن سائنسي انداز۾ پنهنجي حق ۾ استعمال ڪيو هو. اِهي هيٺيئن سطح جا جذبا ۽ تمنائون سچ، خود شناسي، آزادي لاءِ تڙڦ، ايثار، دليل ۽ منطقي مرتبي جي چاهت کان ڪيڏو نه ڏور آهن.
پاڪستاني بونا پارٽ ’روٽي، ڪپڙو ۽ اجهو‘ ۽ ’اسلامي سوشلزم‘ جي نعرن ذريعي عام ماڻهو، ۽ سيڪولردانشور کي وقتي طور نيپولن جيان، پنهنجي چمڪندڙ دام ۾ ڦاسايو، خاص طور سوشلزم جي جاندار نعري سان جنهن کي جھموريت جي حصول لاءِ ’اقتصادي ضرورت‘ ڄاتو وڃي ٿو، ۽ ان جو لاڀ به پلئه پيس پر، سندس کاٻي ۽ ساڄي لاڳيتين قلابازين ملڪ جي معاشي ۽ سماجي ۽ سياسي بنيادن تي جبريون ضربون لڳايون، جنهن سبب سندس ترجيحات تيزي سان بدلجنديون رهيون،ان ڪارڻ ترقي پسند عناصر ۽ سياستدان کانئس پاسو ڪري ويا. (ڀٽو جي ان ’بوناپارٽزم‘ خلاف سڀ قوتون ... ساڄي ۽ کاٻي ڌرين سان واڳيل ائين يڪجا ٿي ويون جيئن نيپولين خلاف سمورو يورپ (انگلينڊ، روس، آسٽريا، پرَوشيا، اسپين، پوچوگال، سويڊن، هالنڊ، بيلجم، اٽلي، پولينڊ، ڊينمارڪ وغيره) متحد ٿي ويو هو. اهو خال ساڄي ڌر جي چالباز سياستدانن، جاگيردارن، وڏيرن فوجي جنتا سان ملي ڪري ڀريو جيڪو پڻ عارضي ثابت ٿيو. ملڪ ۾ ڏڦيڙ، انارڪي ۽ بي يقيني واري ڪيفيت پيدا ٿي جنهن ڪري فوج ۽ آمريڪا (جنهن جي هوُ پيداوار هو) به کانئس دور ٿي ويا _ ۽ سندس انت، سندس گرو، نيپولين کان به وڌيڪ برو ۽ اندوهه ناڪ ثابت ٿيو.
نيپولين جي آدرشن يورپ جي آپيشاهي تي، مجموعي طور گھرو اثر ڇڏيو هو ۽ ان جون پاڙون ايڏيون ته اونهيون هيون ... جيتوڻيڪ کيس ان آپيشاهي هٿان هار پلئه پئي هئي.... جو آخر ۾ اِها (آپيشاهي) سندس سوچ ۽ فڪر هٿان هارائي وئي!ڀٽو نيپولين جي ڀيٽ ۾ فڪر فلسفي ۽ عمل جي لحاظ کان ڄامڙو ڏيکارجي ٿو... ۽ اهو ئي ڪارڻ آهي جو سندس بنياد تي ڪا پختي عمارت تعمير ڪين ٿي سگھي جئين بوناپارٽ جي ورثي ۾ ڇڏيل ’پيڙهه‘ تي ڪيئي عاليشان عمارتون تعمير ٿيل ڏيکارجن ٿيون!
’ايلبا‘جزيري تان واپسي بعد(سن1815ع) هُنَ انقلابي عنصرن، جنکي اڳ ٿڏي ڇڏيو هئائين، کي ’آزادي‘ جي اصول تي پنهنجو همنوا بڻائي ٻيهر جنگ جوٽيائين پر، واٽرلو جي ميدان تي هار کائي ’سينٽ هيلينا‘ جزيري ڏانهن هميشه لاءِ جلا وطن ڪيو ويو.
ٻنهي جي فڪري لاڙن ۾ ’جنگ‘ اڻ ٽر عنصر ڏيکارجي ٿي ۽ ’امن‘ اُڄاڻ سياستدانن طرفان مصنوعي وقفي جيان ڀاسي ٿو. گوتم ٻڌ جي ’شانتي ۽ اهنسا واد‘ جي روشن فڪري کان ڪوهين دور هئا. هنن آڏو ’ضرورت‘ قانون کان مٿڀرو ليکبي هئي. هونءَ به ’ڌرم‘ ۽ ’رياست‘ جي گڏيل ڏاڍ ۽ آپيشاهي هيٺ ڪنهن به رياست کي”جمهوريت“ قرار نٿو ڏئي سگھجي، ۽ نه وري جمهوريت ئي اُتي جنم وٺي سگھي ٿي.
ڀٽو نيپولين جيان نوڪر شاهي کي اوج بخشيو هو جنهن موٽ ۾ سندس جاهه حشمت ۽ دٻدٻي کي نمايان ڪرڻ ۾ وسان ڪين گھٽايو. جاگيردار خاندان سان تعلق هئڻ سبب اِهي ڏيکاوي صورتون سندس جبلت ۽ خمير ۾ رچيل هيون. هونءَ به انساني فطرت ۾ خود پسنديدگي ۽ وڏي پدوي جي حصول جي خواهش هميشه موجزن رهي آهي. ڀٽو پڻ ان بنياري چاهت کان وانجھيل ڪين هو بلڪه هڪ روشن فڪر ’تاناشاهه‘ ۾ اهڙي خواهش ڪجھه سرسيري ٿئي ٿي. هن ملڪ جون واڳون سنڀالڻ شرط پراڻي آپيشاهي جي قالبن ۾، جيڪي کانئس اڳ سندس ڌرم پتا فيلڊ مارشل ايوب خان ۽ جنرل يحيٰ خان جوڙيا هئا، نئون روح ۽ سوچ ڦوڪي انهن کي جديد بنيادن تي اڏيو هو.
ان ڏس ۾ _ جيئن اڳ ئي ورنن ڪري آيو آهيان _ هن مذهب کي به پنهنجي حق ۾ استعمال ڪرڻ جو انوکو ڏانوَ اپنايو. اسلامي مساوات کي جديد سوشلزم سان ڳنڍي عجب ملغوبو بڻائي ماڻهن کي حيرت ۾ وڌو. کيس چڱيءَ پر ڄاڻ هئي ته هن خطي ۾ ’مذهب‘ ’سياسي قدر‘ جي غيرموجودگي سبب نهايت اهميت واري حيثيت حاصل ڪري چڪو آهي. عوام جي بڻياد ۾ اها اهڙي قوت آهي جنهن کي سياڻو سياستدان نظر انداز ڪين ٿو ڪري سگھي _ ۽ هُنَ کي اهو ڪار آمد حربو پنهنجي حق ۾ استعمال ڪرڻ ۾ ڀڙ هئڻ جڳائي. ان اندر مهارت عوام کي سياستدان جي طابع ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿي.
ڀٽو انسان جي’ناڪاري‘۽ ’ڪريل‘فطرت جي خواهشن جي اڀياس ۾ نيپولين جيان وڏي مهارت حاصل ڪري چڪو هو. هوُ دنيا جي سياسي سماجي ۽ معاشي تاريخ جو هڪ وڏو ڄاڻو هيو.
انهن ئي بنيادن جي آڌار تي هن شيخ اياز جھڙي وڏي شاعر ۽ علم جي شهسوار جي ’هلڪي ۽ بدبودار‘ فطرت جي ڄاڻ حاصل ڪيئي جنهن اندر سندس لالچ وارو عنصر، ڊپ ۽ ڏر وارو ورثي ۾ پلئه پيل جذبو، حسد جو جزو، ناداني جو ذرڙو، ڇسائپ جو اولڙو، وسوسي ۽ خواهش جو ڀاري ۽ زوردار احساس، ۽ آسائش ۽ انساني ماس جي نه ٻجھندڙ پياس کي ڀانپي کيس سندس ذهن فن ۽ علم سميت پنهنجو مطيع ڪري خوب استعمال ڪيائين...جيستائين سنڌ ڌرتي تي سندس بت ڀورا ڀورا ٿي نه ڪريو!
انهن ڪريل بڻانس ڏيندڙ خواهشن کي عملي شڪل ۾ حاصل ڪرڻ جي عيوض اياز کي پنهنجي نفيس، هاڪاري ۽ نيڪي جي مالها ۾ پوتل خاصيتن جھڙوڪ آزادي لاءِ جذبو، انسان ذات جي ڀلائي لاءِ ٻليدان جو اُتم فڪر، دليل تي بيٺل فڪري ڌارائن لئه اٽوٽ چاهت، سچائي جي تلاش لاءِ اجھل خواهش وغيره جي قرباني ڏيڻي پيئي...۽ سندس انت به نيپولين ۽ ذوالفقار ڀٽو جھڙو ته نه، بلڪه هنن جي ڪجھه ڪجھه قريب تر ٿيو.
انهن ٽنهي هستين جي ڳوڙهي مشاهدي ۽ اڀياس مان اها به ڄاڻ ملي ٿي ته سندن مفادات، انهن جي حاصل ڪرڻ جا طريقا تقريباَ هڪجھڙا هئا _ ۽ هو ان کيڏ بازي جي عمل ۾ ڪامياب به ٿيا _ ليڪن انهن جي آخري نتيجي طور ٽنهي کي بندڳلي جي ڀت سان لڳايو ويو _ اِهو سندن الميو آهي.
پراچين هندستان _ خاص طور موريه گھراڻي جو زمانو ۽ اٽلي کان ٻاهر شايد ئي ڪٿي ڪو اهڙو عظيم انسان جنميو هجي جنهن کي راڄنيتي’فن‘جي پرک ۽ ٻُڌي هوندي (راڄنيتي جو مطلب آهي ته ڪنهن انسان تي طاقت آزمائي ۽ رشوت آڇڻ کانسواءِ کيس پنهنجي حق ۾ استعمال ڪري سگھجي).
جنهن انسان کي سهپ ڪونهي، ۽ پنهنجي جذبات کي وهلور وڃڻ کان روڪڻ جو ڏانوَ ناهي اهو قطعي طور سٺو سياست دان ۽ راڄنيتڪ نٿو ٿي سگھي .
هتڙي مون کي ساروڻين مان سن 1973ع واروهنگامه خيز دور اڀري آيو آهي جڏهن نواب اڪبر بگٽي بلوچستان جو گورنر ۽ ذوالفقار ڀٽو پاڪستان جو وزيراعظم هئا. ڀٽو پهريون ڀيرو بلوچ سرزمين تي قدم ڌريو هو _ ۽ نواب سندس اعزاز ۾ رات جي ماني جھلي هئي. ڀٽو سان گڏ سندس ’حوارين‘ جو ڊگھو اٽالو هيو جنهن ۾ حفيظ پيرزادو، خورشيد حسن مير، جي اي رحيم، طاهر محمد خان، شايد ڊاڪٽر مبشر حسن وغيره به هئا. نواب مون کي به ان دعوت ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ڪوٺ ڏني هئي پر، مون کيس ٻڌايو هو ته ڀٽو کي مون جي لاءِ سخت ڌڪار هيو ۽ بهتري ان ۾ هئي ته مان سندس نظرن کان ڏور هجان. پر هن ضد ڪندي زور ڀريو ۽ چيائين ته سندس موجودگي ۾ هو ڪا اڻ سهائيندڙ حرڪت ڪين ڪندو.
سندس ضد ۽ اصرار تي مان به دعوت ۾ سندس ٻين دوستن ملڪ عثمان ڪانسي، سردار سيف الرحمان مزاري، واحد ڪرد، احمد نواز بگٽي، يحيٰ بختيار وغيره سميت شريڪ ٿيو هيس. بدقسمتي سان ائين ئي ٿيو جيئن مون سوچيو هو. مون مٿان نظر پوندي ئي ڏاڙهيندي چيو هئائين، ”اڙي واڻيا، تون هتي به پهچي ويو آهين، هينئرتنهنجو جوڳو بندوبست ڪرڻو پوندو....“ ايتري ۾ نواب الائجي ڪٿان اچي پرگھٽ ٿيو، ۽ اهو ’رنگ‘ پسي کيس سمجھائيندو ٻئي پاسي لاڙي وٺي ويو. بقول نواب هن کيس سمجھائي ٿڌو ٿانئرو ڪيو هو ۽ ان بعد ڀٽو طرفان ڪو اڻ وڻندڙ قدم ڪين کنيو ويو.
ڀٽو زبان، لهجي ۽ سلوڪ جو ڄڻ اڻ گھڙيو وڏيرو، جاگيردار يا قبائلي سردار ڀاسندو هو _ ۽ سندس دکدائڪ انت جو هڪ ڪارڻ اُهو به هئس.
ڀٽو سنڌ اندر ئي ڪافي genuine قسم جي سوشلسٽن ۽ قوم پرستن جي سخت خلاف هيو ۽ انهن ۾ سوڀو، جيئي سنڌ جا رهنما، آءُ ۽ ڪجھه ٻيا هئا سون _ ۽ بلوچستان ڏانهن منهنجي جلاوطني جو وڏو ڪارڻ به اهو هو،.پوهو ۽ آءُ نواب جي ڀٽو سان ان unholy alliance جي خلاف هئا سون جنهن جا ’سبب‘ (نواب طرفان ڏنل) اسان کي ڪڏهن قائل ڪين ڪري سگھيا هئا _ ۽ آخر ۾ نواب به ان alliance تي پشيمان ٿيو هو _ ساڻس سڀيئي لاڳاپا ختم ڪري ڇڏيائين!
هوڏ، تاناشاهي ۽ ارهه زورائي جي بديءَ جا جيوڙا جيڪي آزاد روي، روحاني بلندي، سچائي، انساني ترقي، برابري جي سونهري متي کي نگھوسار ڪرڻ جو باعث ٿين ٿا. ان ڪڌي سوچ ۽ عمل جي تهه ۾ ئي پوشيدهه هوندا آهن؛ ۽ آخر ۾ اهي ئي ان تي بيٺل سرشتي جي انت جو سبب به بڻبا آهن؛ نيپولين ۽ ڀٽو جي زندگي جي ڪارنامن مان اها حقيقت ڀلي ڀت پڌري ٿئي ٿي.
پر، بوناپارٽزم پنهنجي دور ۾ فوجي، جاگيردار ۽ اشرافيه/ نوڪر شاهي جي طبقن جو هڪ اهڙو غير مقدس ’ميلاپ ۽ سنگم‘ هو جنهن اقتدار سان لاڳاپيل ايندڙ نسلن کي به ڪافي ملڪن اندر پنهنجي قالب ۾ سموئڻ جي جتن ۾ ڪامياب ٿيندو ڏيکاري ڏيندو نظر آيو. ساڳي طور ڀٽوازم به پنهنجي يورپي پيش رو کان اُتساهت ٿيندي پاڪستان جي سياست جي ايندڙ پيڙهين کي، فوج، نوڪرشاهي ۽ مذهب/جاگيرداري جي unholy ڳٺجوڙ سان ... هندوستان دشمني، ۽ جنگي جنون جي فضا قائم رکي متاثر ڪندو رهيو.
هتي مون کي موريه گھراڻي جي هاڪاري مهاراجا اشوڪ جو عهد ذهن جي پردي تي اُڪري آيو آهي. هيءُ اهو زمانو هو جڏهن اشوڪ ٻڌ ڌرم کان متاثر ٿي اهنسا وادي ٿي چڪو هو ۽ عدم تشدد جي بنياد ۽ متي تي هلندڙ ڪيتريون ئي سنسٿائون نمودار ٿي چڪيون هيون. پاتلي پتر جي گھٽي گھٽي ۾ باشعور ۽ ودوان ڀکشو روزانو ’بکيا‘ لاءِ گھر گھر وڃي سين هڻندا هئا.
هڪ ڏينهن وچولي عمرجي ٻن ٻڌيمان ڀکشن مهاراجا اشوڪ جي اُپ سيناپتي دامودرگپت جي گھر ٻاهران اچي سين هنئين. سندن آواز ٻڌي دامودرگپت ٻاهر نڪري آيو.کيس پنهنجي سامهون ڏسي ڀکشن سندس آجيان ڪندي چيو”ڀڳوان ٻڌ توکي پنهنجي شرن ۾ وٺي ’شانتي اسٿاپن‘ڪري.“
اهو ٻڌي دامودر گپت کين حقارت سان ڏسندي وراڻيو”شل ڀڳوان ٻڌ توهان کي ان ’بکيا‘ کان نروهيو(محروم) رکي جنهنجي آڌار تي توهان تڳو ٿا!“ڀکشن پاڻ کي شانت رکندي کانئس ادب سان پڇيو ته سندس انهن لفظن جو مطلب ڇا هيو.اُپ سيناپتي ٽانڊي جيان تپندي وراڻيو”ڇا انهن لفظن جو مطلب توهان جي ٻُڌي کان مٿڀرو آهي؟“ ”جنگي حالت ۾ منهنجي زندگي قائم رهي سگھي ٿي، ۽ توهان واري شانتي ’اندر‘ مان بک مرندس!“
ان سلسلي ۾ هڪ ٻي ياد به اُڀري آئي اٿم.
سن 71_1848ع ۾ يورپ جون ننڍيون ۽ ڪمزور قوميتون، رياستون جھڙوڪ پولينڊ، ڊينمارڪ، سلاويڪيا، بالڪن قومون وغيرهه بوناپارٽزم، سامراج واد ۽ ڪيٿولڪ چرچ جي ٽمورتي جي گھاڻي اندر پيڙبيون رهيون ۽ ان سموري دور ۾ بين الاقوامي سياست جو رخ ۽ نظريو وڏين قومن اندر جنگي جنون پيدا ڪري ان کي ’فطري عمل‘ قرار ڏيندو رهيو! ۽ ساڃهه وند مدبرن طرفان ’شانتي‘ قائم ڪرڻ جي ڪوشش کي ’غير فطري‘ وٿي ۽ ’جڙتو فعل‘ ڪوٺيو پئي ويو!
پاڪستان جي موجودهه ’سياست‘ انهن ڪرڀ ڏياريندڙ مثالي واقعن سان ڪيڏي نه مشابهت رکي ٿي _ بلڪه انهن جي صحيح ۽ سچي فوٽو ڪاپي محسوس ٿئي ٿي!
’اياز ازم‘ به سنڌ جي پيڙهيل، ستايل ۽ مظلوم عوام خاص طور وچولي طبقي کي پنهنجي هاڪاري شعري لکيتن وسيلي اتساهي جاڳرتا آڻڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو _ پر مٿي ڄاڻايل پنهنجي پيش روئن جيان اصلي محور تان هٽي لوڀ، مرتبي، مالي ۽ مادي فائدن، عيش ۽ ٺٺ جي حصول لاءِ سنڌ دشمن ڪٽر مذهبي ۽ فوجي عناصر جي هنج ۾ ويهڻ کان به ڪين ڪيٻايو جنهن سبب گرهڻ هيٺ اچي پاڻ کي لويو هو. پر لڳي ٿو ته بوناپارٽزم ۽ ڀٽوازم جيان هيءُ به افق تي ٻيهر اُڀري revive ٿي سگھي ٿو.
اهڙي قسم جي revivals جو هڪ ڪارڻ اهو به ٿئي ٿو ته عوام جي زندگي جي طريقي ۽ سوچ ۾ تبديلي جو عمل نهايت ڍلو ۽ آهستي ٿئي ٿو. قدرتي آفتون ۽ انساني آپدائون جيتوڻيڪ کين ڌوڏي ڇڏڻ لاءِ ڪافي ٿين ٿيون پر، ان جي باوجود سندن رواج ۽ رسمون پنهنجي جاءِ تي قائم رهن ٿيون. ان ڪارڻ سماجي تبديليون سياسي تبديلين جي ڀيٽ ۾ آهسته رو ۽ ڊرامائي عنصر کان وانجھيل هونديون آهن، پر جڏهن جڙ پڪڙين ٿيون ته ان جي حيثيت مستقل بڻجيو وڃي ٿي.
ان کان علاوهه پاڪستان اندر ثقافتي اتحاد، ’وڏي ڀاءُ‘ طرفان ثقافتي اتحاد جي شعوري ڪوشش جنهن اندر بدنيتي، حڪمراني ۽ استحصال جو جذبو نمايان طور ڪارفرما آهي، جي خلاف ملڪ جي ننڍين اڪاين تي مشتمل قوميتون ان ڪڌي ۽ بدبودار ارادي جي خلاف سخت وروڌ ڪنديون نظر اچن ٿيون، سندن چواڻي، ’سامراجي سوچ‘ تي ٻڌل اهڙي گڏيل يا مشترڪه ثقافت ۽ ان کي عملي روپ ڏيڻ لاءِ ’مذهب‘ جو ذريعو اختيار ڪرڻ جو مطلب کين معاشي، سماجي ۽ سياسي غلامي ۾ جڪڙڻ جي نفيس ڪوشش آهي. جنهن جي تهه ۽ گھرائي ۾ دوکو، رياڪاري ۽ ٺڳي جو ٺاهه ڇوليون هڻندو صاف نظر پيو اچي (ان سلسلي ۾ مرڪزي ۽ صوبائي ادبيات اڪيڊمين جو ڪردار هميشهه ’ناڪاري‘ يا سرڪار جي ’ڇاڙتي‘ جو رهندو آيو آهي _ انهن جي سربراهن ۾ رباني، افتخارعارف، فخرزمان وغيرهه فوجي ۽ غير فوجي ڪرپٽ سرڪارن جا وفادار دانشور ۽ ’يوسف‘ جي خريدارن جو ڪردار ادا پئي ڪندا رهيا هئا!) اياز ۽ ڪجھه ٻين دانشورن پنهنجي جواني ۽ وچولي عمر جي ترقي پسند شاعراڻا تخليقن وسيلي اهڙين براين جي چٽيءَ طور نقاب ڪشائي پئي ڪئي هئي _ انڪري پنهنجي سموري ذاتي ڪڌائپ جي باوجود اسان جي هن واچوڙي نما سماجي ۽ سياسي ڍانچي ۾ پنهجي ’افادي ڪارج‘ سبب ان ism جو revival لازم نظر پيو اچي.
اياز ادب خاص طور تي شاعري جي مختلف صنفن اندر ٽيڪنڪ جي نون طريقن، غير روائتي سرن ۽ نين هيئتي مورتن اندر حسن، جمال ۽ سونهن سڳنڌ جي تلاش جي سلسلي ۾ نوان تجربا ڪيا جيڪي نه صرف نهايت ڪامياب ثابت ٿيا بلڪه ايندڙ نسلن لاءِ پڻ نين راهن جي کولڻ _ ۽ ڳولهڻ جا باعث بڻيا.
سنڌڙي جي ان سياسي، ۽ سماجي بحراني دور اندر تخليقي مواد ۾ طنز، حاضر جوابي، جذبو ۽ جولان دل جي گھراين مان سامونڊي ڇولين جيان لياڪا پائي ڦاٽ کائي ٻاهر نڪرڻ لاءِ اتاولو نظر آيو _ هن دل واري جاءِ تي ذهن ۽ عقل جي حيثيت ثانوي هئي _ ان اندر سمايل بي پناهه قوت جو ڪارڻ به اهو ئي هو _ ان دور انساني فڪر جي روشن رخن جي امڪانن ۾ ڀرپور ويساهه پيدا ڪيو ڇو جو اهي آشا وادي رجائيت جي پيداوار هئا _ ۽ اها ’بحراني دور‘ جي ڪک مان اٻرڪو کائي نڪتي هئي. ان ۾ انقلاب جي ناد جي گونج، فرد جي ڀوڳڻا جو درد، عقل ۽ استدلال جو بڙڇي جھڙو چڀڪو، ڪلپنا جي آسمانن کي چيريندڙ اُڏام _ ۽ احساس، جذبي ۽ جولان جي پهاڙي جھرڻي جھڙي اجھل گجگوڙ سمايل هئي. ان دور جي ادب اندر ان قهاري عهد جا سمورا ٽڪرائيندڙ احساس ۽ جذبا ڀرپور انداز ۾ موجود هئڻ سان گڏ نفيس خوابن جي ڪرچي ڪرچي ٿيڻ جو غم گاڏڙ شديد احساس به سمايل هئو. اها رجائيت فطرت سان بي پناهه پيار ۽ فطري حسن سان اٽوٽ ناتي ذريعي سلهاڙيل هئي.
انسان ذات اندر بنيادي انساني امنگن، جذبن ۾ ’فطري وحدت‘ ۽ سندس وجود اندر سمايل ’ازلي سنگم‘ سندس دنيوي ترقي، ثقافتي ارتقا ۽ وقت جي اڻ مئي پئماني ۾ تهذيبي ديوقامت ٻرانگھن جي باوجود هر دور ۾ ساڳيو ۽ اڻ مٽ رهندو آيو آهي. ان کي سندس امرتا ۾ ٻڏل رجاعي رخ سان تعبير ڪري سگھجي ٿو.
ڪنهن به قوم کي هڪ ٻهه ٻهه مالها ۾ پوئڻ لاءِ سندس ’ٻولي‘ ۽ ’ادب‘ نهايت اهم حيثيت ماڻين ٿا. انهن ذريعي هو پنهنجي فڪر ۽ سوچ کي مختلف پيمانن ۽ صنفن ذريعي پڌرو ڪري پنهنجي شعوري انفراديت جي اظهار جي قابل بڻجي ٿو.
سنڌي ادب اندر رومانوي ۽ ڪلاسيڪي تحريڪ جو ’سنگم‘ فارسي جي هاڃيڪار اثرات خلاف سخت ردعمل طور اڀاري جاڳايو ويو. ان اندر ويهين صدي جي شروعاتي ڏهائين جي فارسي جي گھٽيندڙ جامد آدرشن ۽ پيمانن خلاف انقلابي گونج پوشيدهه هئي. اها تحريڪ سنڌي ادب ۾ جديد فڪر ڏانهن آمد جو مظهر هئي: اياز ان تحريڪ جي علامت طور هڪ قداور آواز ۽ لاڙي جيان وقت ۽ مقام جون حدون ٽپي اڳتي وڌندو رهيو! جنهن اڳتي هلي ان اندر موجود ’قوميت‘ ۽ آزادي جي سدا جرڪندڙ سڌانتن زندگي جي صورت اختيار ڪري ورتي هئي. ادب ۾ فڪر ۽ سوچ سرس آهي پر عمل جي عنصر جي اڻاٺ اٿس؛ پرسياست ۾ سوچ ۽ فڪر جي اڻاٺ آهي ليڪن عمل جي ڪثرت آهي. ٻنهي جي متوازن ’ميلاپ‘ سان دنيا کي جھڪائي سگھجي ٿو.
مٿي ڄاڻايل اصولن ۽ نڪتن کي ذهن ۾ رکي، هڪ عام چوڻي مطابق، عوام لاءِ خاص طور ’خواص‘ لاءِ مجموعي طور اهو بهتر ٿيندو ته پاڪستان اندر جھموري عمل کي اڳتي وڌائڻ جي سلسلي ۾ غلطين کي نه ورجائيندو رهي، ’تاناشاهي‘ حاڪميت کي ڪڏهن به قبول ڪري ان آڏو سيس نه نوائي، ڀلي هو دنيا ۾ ڪيڏو به سياڻو دانشمند ۽ نيڪ انسان ڇو نه هجي.
قوميتي سياست، تي بيٺل سڌانت کي بار آور درخت جيان وڌڻ ويجھڻ لاءِ ’آزادي‘ جي اصولن سان هڪ متي جيان سلھاڙيو رهڻ لازم ٿئي ٿو. ان منجھان کيس ضروري ۽ مناسب کاڌ خوراڪ ملندي رهي ٿي. اياز ان حقيقت کان ڀلي ڀت آگاهه هيو. کيس اها به ڄاڻ هئي ته جنهن ملڪ اندر عوام جي ’قومي‘ خواهشن ۽ حقن کي لڳاتار لتاڙيو وڃي ٿو اهو ڪڏهن به حقيقي طور جمهوري جامو نٿو اوڍي سگھي.
پاڪستان ۾ ڊگھي سمي کان ’فوجي‘ ۽ ’سول تاناشاهي‘ حڪومتون ’پنجابي پٺاڻ ڀائيواري‘ جو نتيجو رهيون آهن. بدقسمتي سان اهي ٻيئي عنصر ڪمزور قوميتن: بينگالي، سنڌي ۽ بلوچ کي نفرت جي نگاهن سان ڏسندا هئا. اهو عجيب اتفاق آهي ته انهن ٻنهي نسلي ٽولن اندر ’لاعلمي‘۽ ’غرور‘ جي عنصرن جو اهڙو غير مقدس ’سنگم‘ آهي جنهن جي بنياد تي هوُ باقي ’وحدتن‘ کي ثقافتي تهذيبي ۽ سماجي طور، زباني اظهار کان سواءِ، نيچ ۽ تڇ تصور ڪندا رهن ٿا! فوجي حڪومتن جي ڪارڻ ئي سڀ کان اول ملڪ ٻن ڀاڱن ۾ ورهائجي ڊهي پيو هو... ۽ ان سان گڏو گڏ جڙتو ’ٻن قومي نظرئي‘ ۽ ’مذهبي قوم‘ واري فڪر کي ڪاپاري ڌڪ لڳو. هينئر حالتن جو ابتڙ رخ ٻڌائي ٿو ته باقي بچيل ملڪ به پنهنهجي منطقي پڇاڙي ڏانهن تيز رفتاري سان وڌندو ڏيکارجي ٿو. ان جي ’پچاڙي‘ بابت وقت جو اندازو لڳائڻ مشڪل آهي.
مٿي بيان ڪيل اَپوتر عمل يا سانحي کان اڳ مشرقي پاڪستان جا رهواسي اسلامي اخوت ۽ مساوات _ ۽ برابري جي سلوڪ لاءِ جتن ڪندا ۽ تڙڦندا رهيا پر، مٿانئن ان جائز ۽ قانوني طلب ۽ خواهشن جا دروازا ارهه زورائي ۽ ڏاڍ سان بند ڪيا ويندا رهيا جنهن جي نتيجي ۾ ڀينڪر لڙائي ۽ رتو ڇاڻ _ ۽ انساني قتلام ٿيو _ ۽ هُو يعني بينگالي هڪ الڳ آزاد ملڪ جا والي ۽ حاڪم بڻجي ويا. ساڳئي ريت هندوستان جي صوبي ’تامل ناڊو‘ جي رهواسين پڻ آزادي ۽ الڳ وطن جي تحريڪ شروع ڪئي هئي، پر سندن رهبر اي وي راما سوامي گذريل صدي ۾ ( تامل ناڊو جو جي ايم سيد !) جنهن کي تامل پيار مان اي وي آر يا پيرييار يعني مهان جينئس ڪوٺيندا هئا، ان سوچ ۽ فڪر کي ايڏي مٿڀري اوچائي تي پهچايو جو ’انڊين يونين‘ کين سندن جمهوري حق واپس ڏنا ۽ اٽوٽ انساني ناتي جي بنياد تي اها تحريڪ ختم ڪئي ويئي ! هتڙي به اهڙي جانفروش انقلابي مسيحا ۽ اڻ ٿڪ عوامي تحريڪ جي لوڙهه ڪالهه کان وڌيڪ شدت سان محسوس ڪئي پيئي وڃي.
پاڪستان اندر تاناشاهن جي راڄ ۾، اها چوڻي ته، ”هر ملڪ اندر فوج موجود هوندي آهي،“ غلط ڄاڻائي ويندي هئي بلڪه ان جي ابتڙ سمجھيو ويندو هو ته ”ملڪ فوج جي لاءِ وجود ۾ آندو ويو هو!“
هتڙي اِهو ڄاڻائڻ به ضروري سمجھان ٿو ته پاڪستان اندر آمريڪي خفيه جاسوسي اداري سي آئي اي، پاڪستان جي بدنام خفيه ايجنسي آئي ايس آئي ۽ سعودي گپت ايجنسي جي سهڪار سان ملڪ جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ يعني سن 1982_1990ع جي سالن ۾ ٽيوهن ٻاهرين ملڪن جي پنجٽيهه هزار اسلامي دهشت گردن کي هتان جي سرزمين تي تربيت، هر قسم جا هٿيار ۽ ضروري جنگي سامان مهيا ڪيو؛ ۽ دل کولي چندا ڏنا ته جيئن افغانستان ۾ موجود سويت روس جي فوجن سان مقابلو ڪري کين تڙي ڪڍن. فوجي ڊڪٽيٽر ضياءالحق ۽ ريگن جي گڏيل ڪوششن سان اهو ’عالمي جهادي‘نظام آخر ۾ ايندڙ ٻن ڏهاين دوران نه صرف ’القاعدهه‘ جھڙي بي ترس دهشت گرد تنظيم کي جنم بخشي سموري دنيا لاءِ آشانتي ۽ ڊپ جو عالمي ڀوت قائم ڪيو بلڪه پاڪستان جھڙي پرامن ملڪ کي ’عالمي جھاد‘ جي مرڪز ۾ تبديل ڪري ڇڏيو!
هونءَ ته دهشت گردي جي فلسفي موجب اها فرد، ٽولن ۽ حڪومت جي صورتن ۾ گردش ڪندي رهي ٿي. اها ’بيماري‘ باطن سان تعلق رکي ٿي جنهن اندر ’ڀوءُ‘ پلجندو رهي ٿو. مٿي بيان ڪيل اهي سڀيئي صورتون پنهنجي ’ڀوءَ‘ کي’صورت گري‘ ڏيڻ خاطر ٻين عام نردوش ۽ معصوم ماڻهن جي اندر ۾ به ان ڪيفيت کي جيئاري پنهنجي جيئڻ جو جواز ۽ جتن پيدا ڪرڻ ۾ هر دم رڌل رهن ٿيون !
يورپ جي سياسي ۽ حڪومتي سرشتي اندر اوڻويهين صدي جي تحريڪن جي نتيجي ۾ ٻه نوان اصول يا متا اڀري آيا: قوم پرستي ۽ حريت پسندي (Patriotism)
حريت پسندي اٺارهين صدي جي خيالي ۽ فڪري جمهوريت جو خال ڀريو هو. اهو متو يورپي سياست جي ظاهري _ پرخيالي _ حقيقت ۽ انقلابي احساس پيدا ڪندڙ ’آدرشن‘ جھڙوڪ فرد جي آزادي، سياسي آزادي، خود حڪومتي حق جي حصول جي وچ ۾ ڍلي قسم جي ٺاهه تي ٻڌل هيو. قوم پرستي جو سياسي اصول به حريت پسندي جي متي سان سلهاڙيل هيو. هونءَ به ماضي جي ڪوڙاڻ صرف ’ڪاغذي دستور‘ جي ٺاهڻ سان هرگز ڪين ڀلائي سگھجي ٿي.
پاڪستان اندر خاص طور اڄوڪي سنڌ ۽ بلوچستان ۾ ’نئين‘ پيڙهي ماضي کان مسلسل جاري ڏاڍ، ظلم ۽ هيبت، هراس کي تاريخ تاريخ جي ردي جي ٽوڪري (Dustbin) ۾ ڪين اڇلايو آهي_ ان کي ذهن جي هر گوشي ۽ دل مان اڀرندڙ جذبي ۾ جذب ڪري مرڪز (وڏي ڀاءُ) طرفان ٿاڦيل ڪوڙي، ٺلهي ۽ بي بنياد جمهوريت جي ڇل ول کان پوري طرح آگاهه ۽ هوشيار رکيو آهي. ان ديس ۾ جمهوريت ڪڏهن به ڪامياب ڪين ٿي سگھندي جنهن اندر ’قوميتن‘ يا ’ثقافتي اڪاين‘ جي جائز حقن کي ’قوم‘ ’مذهب‘ ’نظرئي‘ ’سرحدن جي بچاءُ‘ وغيرهه جي نانءَ يا اصطلاح تي پامال ڪرڻ جي ريت جاري رکي وڃي. اهڙي قسم جي ’ريت‘ آپيشاهي يا تانا شاهي لاءِ راهه هموار ڪندي آهي ۽ پاڪستان جي موجودهه صورت حال ان ڪڌي ۽ بدبودار ڏس ڏانهن چٽائي سان اشارو ڪندي ڏيکارجي ٿي. اهڙي صورت حال ۾’انتها پسند قوم پرستي‘ ۽ ’حريت پسندي‘ جو اڀرڻ اڻ ٽر بڻجيو وڃي ٿو. اڳتي هلي اهڙي قسم جي قوم پرستي حريت جي متي سان به ٽڪرائجي سگھي ٿي _ ۽ ٻنهي جون هڪٻئي سان پيدا ٿيل همدرديون به پاڻي تي ڦوٽي سمان ثابت ٿي سگھن ٿيون! ان صورت حال ۾ اڳتي هلي قوم پرستي، آپيشاهي جي بهترين دوست به بڻجي سگھي ٿي. اهڙي قسم جي ابتدائي قوم پرستانه _ حريت پسندي جي مشترڪه دوستي جو سونهري مثال اٽلي جي دانشور سياستدان مزيني (Mazzini) کي پيش ڪري سگھجي ٿو. هن بين الاقوامي حريت پسندي ۽ قومن جي آزادي جي جدوجهد کي پاڻ ۾ جذب ٿيڻ جواصول پيش ڪيو جنهن اندر اٽلي جي قومي آزادي لاءِ جدوجهد به شامل هئي. سندس نظرن ۾ ’قوم پرستي‘ مذهبي تقدس جي برابر هئي!
جيئن يورپ جي اٺارهين صدي واري دور ۾ مقدس چرچ، حڪومت ۽ ان سان واڳيل طبقن ۽ فردن جي وچ ۾ ٺاهه ٿيو هو جنهن کي Holy Alliance چيو وڃي ٿو جيڪا بادشاهي اڀيمان تي ٻڌل هئي جنهن اندر ’عام ماڻهو‘ جي ڀلائي کي نظرانداز ڪري پنهنجي ’ترت ضرورت‘ جي اصولن هيٺ قائم ڪئي وئي هئي تهڙي طرح هتي پاڪستان ۾ به اهڙي Alliance شروع کان وٺي قائم آهي (ڪڏهن ’سطح‘ تي نظر ايندڙ ۽ ڪڏهن سطح هيٺان سرگرم عمل). ان ڪارڻ ننڍن صوبن جي نئين پيڙهي ۾ مايوسي ۽ باغيانه عنصر پرورش پائيندا رهن ٿا. جيتوڻيڪ انهن کي اهڙيون ظاهري رعايتون حاصل ٿينديون پئي رهيون هيون ۽ آهن جيڪي ارڙهين صدي جي پهرين... ٻئي ڏهاڪن ۾ غاصب ترڪي طرفان يونانين ۽ ڪريٽ واسين کي حاصل هيون جهڙوڪ مذهبي آزادي، ظاهري، خودمختار مقامي حڪومت وغيرهه پر، حقيقي حقن ۽ خودمختاري کان وانجھيل هئا! ساڳئي حالت هتڙي مملڪت خداداد پاڪستان ۾ به آهي!
هتي، پاڪستان جي جنم جي شروعاتي ڏينهن کان رمزيه ۽ ڪنائيه انداز ۾ سهپ، شانتي، فرد جي آزادي، اظهار جي آزادي... ۽ قوميتن جي حقن کي ڳالهه ٻولهه ذريعي حل ڪرڻ بجاءِ بسمارڪ جي متي، ’هر سياسي سماجي ۽ معاشي وادوواد يا مسئلي جوحل تقرير، تحرير يا اڪثريتي راءِ يا ووٽ وسيلي ڪين ٿي سگھي ٿو، صرف ۽ صرف ان جو فيصلو گولي ۽ رت وهائڻ جي ٻولي ذريعي ئي ممڪن آهي!‘ سان، عملي طور واڳيل پسي سگھجي ٿو. هتي اصل ۾ جاگيردار طبقو حقيقي حاڪم آهي جنهنجي جي ڪک مان فوج ۽ نوڪر شاهي جو سڻڀو ۽ ظالم حاڪم طبقو پيدا ٿيندو رهي ٿو. عام ماڻهو جو ان سرڪل ۾ گذربسر ڄڻ ممنوع ٿيل آهي!
اڃا تائين پاڪستان جي ننڍين ۽ آزاريل قوميتن ۾ گھربل ساڃهه، شعور پوريءَ طرح ڪين اڀريو آهي جنهن ذريعي مشترڪه دشمن ۽ پيڙيندڙ ’چتر‘ شڪتي يعني ’وڏي ڀاءُ‘ سان مهاڏو اٽڪائڻ لاءِ پاڻ ۾ ايڪو پيدا ڪري سگھن. انهن قوميتن جي مشترڪه ۽ گڏيل مقصد اندر اها ’چتر‘ شڪتي ماضي جي سامراجي حڪومتن جيان ٻيائي جا ٻج ڇٽڻ ۾ڪافي حد تائين ڪامياب ڏيکارجي ٿي جيڪا کين (ننڍ ين قوميتن) وڌيڪ گھري ٻوهي ۾ وجھي سگھي ٿي. ان صورت حال کي ڏسي ڪري مون آڏو سن 1848ع جي آسٽرين شهنشاهيت جي تصوير اڀري آئي آهي!
ان بيٺڪي راڄ پنهنجي مقصدن جي حصول لاءِ ميگائر (Magyars) ۽ سلاوَ(Slav) قوميتن جي ننڍڙين رقابتن جو فائدو وٺي کين پاڻ ۾ ’اٽڪايو‘ هو. جرمن نسلي اڪائي کي زيڪ(Zacks) ثقافتي ڌر سان اڙائي رکڻ ۾ڪامياب ٿي هئي. جرمني ۽ اٽلي جي انقلابين جي شعوري ڪمزوري جو فائدو به پوري طرح حاصل ڪيو هئائين. ان ڪارڻ ننڍين قوميتن جي ڇوٽڪاري، آجڪائي ۽ نجات جو مقصد في الحال مستحڪم نٿو ڏيکارجي. هتي مزيني ۽ گيريبالڊي (Garibaldi) جھڙن اورچ ۽ مخلص رهبرن جي ترت تانگهه آهي.
اٺارهين صدي عيسوي ۾ جرمني جي بادشاهه فريڊرڪ دي گريٽ (والٽيئر، ڍيڊرو، روس جي ڪيٿرائين دي گريٽ جو گھرو دوست) جيان انگلئنڊ جو بادشاهه هينري اٺون (1547_1491ع) پنهنجي اکٽ ڄاڻ (فلسفو،فن،ادب جي ميدانن ۾ ) جي باوجود بي پناهه ظلم، بي شمار جنسي فتوحات ۽ پورالي مزاج سبب ان ملڪ جي تاريخ ۾ يڪتا حيثيت جو مالڪ ليکيو ويندو آهي. پر، سندس بنيادي ۽ بي مثال شهرت ڪيٿولڪ فرقي جي هڪ هٽي کي ختم ڪري انگلئنڊ جي چرچ کي سندس ڊگھي ۽ ظالماڻا جڪڙ ۽ پڪڙ کان آزادي ڏياري ان جي الڳ ٿلڳ حيثيت جو بنياد وڌو.
تاريخ جي هر موڙ تي جتي ’رياست‘ ۽ ’مذهب‘ جوهڪ ٻئي سان اَپوتر دوستاڻو سنٻنڌ رهيو هو اُتي ’عام ماڻهو‘ گهاڻي جي ڏاند جيان پيڙبو رهيو، ۽ ملڪ جي سڀني ادارن جون پاڙون کوکليون ٿينديون رهيون هيون. پاڪستان۽اسرائيل (دنيا اندر) اهڙي ڪرڀائتي سنٻنڌ جا روشن مثال آهن.
هتڙي ان تلخ حقيقت جو ورجاءُ نامناسب ڪونه ٿيندو ته تاريخي تناظر ۾ مذهب ۽ سياست سدا هڪٻئي جا ويري رهيا آهن. ظاهري طور ڪجهه ’وٿين‘ لاءِ انهن جو ميلاپ، صحيح رخ ڏانهن وڌندڙ نظر ايندو رهيو هو؛ پر، جلد ئي ان غير مقدس ميلاپ سبب عيسائيت، اسلام، هندو ڌرم ۽ ٻوڌي جيني متن اندر خوفناڪ نتيجا نڪرندا رهيا، بلڪه اڄوڪي وقتن ۾ به اهو ’خوني منظر نامو‘ چٽائي سان پسي سگهجي ٿو. پاڪستان ان افسوسناڪ ميلاپ جو روشن مثال آهي. انهن ٻنهي اڪاين (Entities) جي دنيا ۽ راڄ هڪٻئي کان بلڪل جدا ۽ مختلف آهن. هتي ’سياست ‘ هڪ سخت ڇپندڙ ۽ بڇڙي حقيقت قرار ڏئي سگهجي ٿي پر، هڪ مڪتبه فڪر موجب ’مذهب‘ کي پوتر ۽ جذباتي ’ساڀيا ‘ ڄاڻائي سگهجي ٿو، جنهن جون پاڙون اسان جي خواهشن، ڀوءَ، ڏند ڪٿائي داستانن، اجاين وهمن ۽ وسوَن اندر اونهيون کتل آهن. انهن ٻنهي اڪاين، جي هڪٻئي کان جدائي انسان ذات لاءِ خوشي سک ۽ شانتي جو ماحول پيدا ڪري سگهي ٿي. پر، انهن جو هڪٻئي سان اپوتر سنگم سموري سنسار ۽ انسان ذات لاءِ يقيني طور تباهي خونريزي ۽ اَکٽ ڀوڳڻائن جو باعث بڻبو.
پاڪستان اندر ان اپوتر سنگم ڪارڻ اقليتن (هندو، سک، عيسائي...) لاءِ ’انساني اظهار‘ يا انسانيت جي چاهه... لاءِ ڪا جڳهه، گنجائش ڪونهي _ دستوري ضمانتن جي باوجود: مٿي ڄاڻايل هاڪاري انساني رويو، صرف شفاف جمهوري سڪيولر سرشتي اندر واڌ حاصل ڪندو آهي. هن ملڪ اندر جمهوريت اڃا تائين پاڻ کي اندرين ۽ ٻاهرين تاناشاهي کان ڇوٽڪارو ڏيارڻ ۾ ڪامياب ڪونَ ٿي سگهي آهي.
بادشاهه هينري وارو، رياست کي مذهب (ڪيٿولڪ متو)کان جدا ڪرڻ جو عمل ساراهه جوڳو ۽ بهادراڻو قدم ليکجي ٿو، پر هن حاڪم رياست ۽ مذهب (چرچ آف انگلينڊ) جوگڏيل انتظام پنهنجي هٿ هيٺ رکي پنهنجي هاڪاري عمل کي داغدار بڻائي ڇڏيو هو.
انگريز، پوچوگيز، ڊچ، اطالوي قومن ۽ سندن رهبرن جي سوچ ۽ عمل جي برعڪس اٺارهين صدي جي فرانسسي مفڪرن، اديبن، دانشورن روسو، مانٽيسڪو، والٽيئر ۽ انسائيڪلو پيڊيائي ليکڪ بيٺڪيتي راڄ جي سخت خلاف هئا. جئين پاڪستان اندر ننڍن پرڳڻن سنڌ، بلوچستان وغيرهه جا دانشور ۽ عام ماڻهو، هن ملڪ جي جنم کان وٺي، وڏي ڀاءُ (پنجاب ۽ فوج) جي بيٺڪيتي ذهنيت جي سخت خلاف رهندا آيا آهن ۽ اڪثر ڪري عام فرانسسي سندن ان راءِ سان متفق ڏيکاري ڏيندو هو! روسو درديلي آواز ۾ چيو هو، ”معصوم وحشي جو ڇا ٿيندو؟ ڇا کيس پنهنجي طور طريقي سان زندهه رهڻ جو حق ڪونهي؟“
مانٽيسڪو شهنشاهيت کي ننديندي چيو،”اهڙو نظام هڪ تناور ڦهليل وڻ جيان ٿئي ٿو _ ان جون ڏور ڏور تائين ڦهليل شاخون سندس ٿڙ مان خوراڪ حاصل ڪنديون رهن ٿيون. ساڳي طور انسان جتي جنمي ٿو کيس ان ڌرتي تي ئي رهڻ جڳائي ٻيءَ صورت ۾ اڻ ڄاتل آب ۽ هوا سندس صحت کي هاڃو رسائيندي .“
والٽيئر آمريڪا ۾ يورپي قومن جي ارهه زوراين ۽ ظلمن کي ڪڙي لفظن ۾ ننديندي چيو هو:
”فرانس، ڪيوبيڪ (ڪئناڊا جو صوبو) کان سواءِ به خوش رهي سگھي ٿو.“ انسائيڪلو پيڊيائي اديبن (ڊيڊرو، ڊي المبرٽ وغيره) جو پڻ بيٺڪي مفڪريت خلاف ساڳيو مخالفاڻا لهجو ۽ رخ هيو.
پاڪستان جي سرزمين هزارن سالن کان موهن جو دڙو، هڙاپا، مهرڳڙهه جي عظيم شهري سڀيتا سان واڳيل آهي. هتان جي تاناشاهه حڪومتن، نوڪرشاهي، جاگيرداري، فوجي ٽولن ۽ مذهبي ڪٽرپنٿي ملائيت جي ملي ڀڳت سان شروع کان ئي (1947ع) ان کي موهن جودڙو جي ريپبليڪي سڀيتا کان ڇنڻ ۽ جدا ڪرڻ ۾ وسان ڪين گھٽايو آهي! پر،عوام جي رت اندر ان سونهري ۽ انسان دوست تهذيب جا جينس(Genes)گردش ڪندا رهن ٿا _ ۽ هنن پاڪستان جي وجود ۾اچڻ شرط قيمتي جانين جون قربانيون ڏيئي سندن ان پليد’ڳٺ جوڙي‘ عمل کي اسرڻ کان روڪي رکيوآهي! دنيا جي ٿورين قومن جي رڳن اندر اهڙو پوتر جمهوري خون گردش ڪندو هوندو جھڙو هتان جي عوام جي نسن ۾ روان دوان آهي.
اٽڪل ٽي صديون اڳ امريڪا جي ساحل تي جارج واشنگٽن ۽ فرئنڪلين روزويلٽ جي اڳواڻي ۾ سچو ۽ صحيح جمهوري نظام قائم ٿيو هو. پر اهڙي نظام جي نافذ ٿيڻ بعد قانون کي جبلت جو حصو بڻجڻ لاءِ گھٽ ۾ گهٽ ڏيڍ صدي درڪار ٿئي ٿي.
اسان کي پنهنجي پاڙيسري ملڪ _ جيڪو پڻ موهن جو دڙو، هڙاپا ۽ مهرڳڙهه سڀيتا جي ڪک مان ڄميو هيو _ سهپ ڪردار جي مضبوطي ۽ سيڪولر سوچ جھڙن ’جيوت عنصرن‘ جي سخت لوڙهه آهي! پراچين سڀيتائي جينز اسان جي وجود ۾ صدين کان موجزن آهن. انهن سڀني وستوئن جي ’مقدس ميلاپ‘ سان اسين مذهبي ڪٽرپڻي ۽ تاناشاهي جي هن ڪمزور ۽ ڀرندڙ ڀت کي ڪيرائڻ ۾ يقيني طور ڪامياب ٿينداسون. منهنجو ان فلسفي ۽ فڪر تي پڪو وشواس آهي!
بنيادي طور علامه اقبال’پاڪستاني اسپرٽ‘ وارو شاعر هيو. کاٻي ڌر (فيض احمد فيض، سجاد ظهير ۽ ٻيا) پاران کيس چند ڏيکاوي ٻولن سبب _ انقلابي حيثيت سان پيش ڪرڻ پنجابي لابي (وڏو ڀاءُ) جو ڳجھڙو ۽ ظاهري اظهار رهيوآ هي. ’اسلامي دنيا‘ Pan Islamism جي فلسفي جو بنيادي عنصر ۽ رڪن رهيو هو. شاهه لطيف ڀٽائي جي ’عالمي امن‘ جو متو هن جي سوچ ۽ فڪر جي بلڪل ابتڙ هيو.
اقبال جي شاعري ۽ فڪر ۾ ٻين عظيم شاعرن جي رچنائن جيان تضادات جا نارمل عنصر جا بجا پکڙيل ڏسي سگهجن ٿا پر، ان اندر سڀ کان وڌيڪ ڏکوئيندڙ ڳالهه صرف ماورائيت ئي ڪونهي بلڪه ان ۾ ’فسطائي لاڙن‘جي بي ڪنار ڀرمار نه صرف پيڙيندڙ آهي بلڪه موجوده پرآشوب ۽ هلچل واري دور ۾ انهن مان ’وڏي ڀاءُ‘ کي سرڪيون ڀريندڙ سندس انڌي ۽ بي لغام قوت کي وسعت ملندي ڏسي هٽلري ۽ مسوليني عهد جي انڌڪار ۽ ڏاڍ ۾ وڪوڙيل يا تازي ٿيندي رهي ٿي.
هن کان گهڻو اڳ اردو جي ادب جي معتبر تخليقي نقاد مجنون گورکپوري به اقبال جي شاعري ۽ فڪر اندر ان گونجندڙ ’فاشي سوچ‘ ڏانهن واضح اشارا ڪيا هئا جنهن ڄڻ ’وڏي ڀاءُ‘ جي ’ظالماڻا ۽ تاناشاهي‘ هٿن ۾ بي مياڻ اگهاڙي تلوار ڏيئي ڇڏي هئي جيڪا پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ واري سمئي کان اڄ تائين ننڍن صوبن جي ڪمزور، پرامن ۽ بي هٿيار رهواسين جي سرن مٿان لهرائيندي نظر اچي ٿي!
ڪالهوڪي يگ جي نامور هندوستاني دانشور، فن شناس، سونهن جي ديوي، ۽ عورت زاد تحريڪ (Feminist Movement) جي سرگرم هستي عطيه فيضي (1877_1967ع) علامه اقبال ۽ علامه شبلي نعماني (’سيرت النبي‘ جو مصنف ۽ عالم) جي نه صرف گهري دوست هئي بلڪه ٻيئي سندس ڏات، ذهانت، شخصيت جي سحر ۽ سونهن تي اڪن ڇڪن هوندا هئا. ’سيرت النبي‘ ڪتاب جي اشاعت تي ٿيل سمورو خرچ عطيه جي سفارش تي بيگم ڀوپال طرفان ڪيو ويو هو.
سن 1907ع ۾ لنڊن ۾ ڪنهن غير رسمي گڏجاڻي ۾ اقبال جو پهريون ڀيرو ساڻس تعارف ڪرايو ويو هو؛ ۽ ان ملاقات کان پوءِ هو کانئس ايڏي متاٿر ٿيو جو ٻنهي جي وچ ۾ طويل علمي خطن جو سلسلو شروع ٿي ويو. اقبال پنهنجي اردو ۽ فارسي شاعري لاءِ سندس راءِ ۽ تنقيد کي سڀ کان وڌيڪ اهميت ڏيندو هو. اقبال جو استاد پروفيسر ارنولڊ پڻ عطيه جي مهربان دوستن مان هڪ هيو _ ۽ سندس موجودگي ۾ اقبال ۽ عطيه جي وچ ۾ جرمن فلسفي تي اڪثر گرما گرم مباحثا ٿيندا هئا.
انهن بحثن کان علاوه اقبال پنهنجي خطن ۾ کيس (عطيه) پنهنجي گهرو زندگي جي نا آسودگين ۽ بيزاري جي انتها بلڪه ڪڏهن ’خود ڪشي‘ جو به کليل اظهار ڪندو رهيو هو. اقبال جي هندوستان واپسي بعد منجهس پستي ڏانهن مائل تبديلي تي اظهاريندي هڪ ڀيري عطيه پنهنجي خط ۾ لکيو هو:
”هينئر هو يورپ ۾ رهندڙ آزاد رو انسان ڪين رهيو آهي، جيڪي مشترڪ دوست يورپ ۾ رهندا هئا انهن کي سندس خداداد صلاحيت ۽ ذهني بلوغت جي ڀلي ڀت ڄاڻ هئي پر، هندوستان ڏانهن موٽڻ بعد سندس اها صلاحيت ڄڻ رنگجي وئي آهي _ سمورو شعور ان ذهني پستي کان متاثر نظر اچي ٿو. “
پاڪستاني قوم خاص طور ’وڏي ڀاءُ‘ واري سوچ سان لاڳاپيل دانشور ’مفڪر پاڪستان‘ ۽ عليه الرحمت جي سنگاسن تي ويهاريل علامه اقبال جي شان ۾ اهڙي گستاخي _ ۽ اها به ڪنهن عورت طرفان ڪيئن برداشت ڪري سگهيا ٿي؛ ان ڪري هن عظيم انسان دوست موسيقي ۽ فن جي قدردان خاتون کي نظرانداز ڪيو ويو. ترڪي جي جڳ پرسڌ ترقي پسند ۽ عورت زاد تحريڪ سان اڻ سڌي طور واسطو رکندڙ اديبه خالده اديبه خانم به عطيه سان خاصي گهرائپ رکندڙ هئي ۽ کيس اقبال جي دوست جي حيثيت سان سڃاڻيندي هئي.
قرت العين حيدر به پنهنجي جيون ڪٿا ’کارِ جہاں دراز ہے‘ ۾ عطيه جو ذڪر مادام آزري جي حوالي سان سندس ساراهه ڪندي ڪيو آهي. ڊاڪٽر رشيد جهان ۽ عصمت چغتائي پڻ ’عورتن جي آزادي‘ جو تحريڪ ۽ اتساهه عطيه فيضي جي فيض مان حاصل ڪيو هو.
هندوستان واپسي جي شروعاتي ورهين ۾ اقبال ڪافي مالي ۽ معاشي مشڪلات ۾ ڦاسي ويو هو، ۽ سندس چوڻ ۽ اصرار تي عطيه حيدرآباد دکن جي مالي وزير سر اڪبر حيدر (عطيه جو سئوٽ) لاءِ اقبال کي سفارشي خط به ڏنو هو. ان کانسواءِ سندس ڦرڻي گهرڻي سڀاءَ بابت کيس (اقبال) سخت ملامتي خط به لکيو هئائين، ۽ سندس ناراضگي کي اقبال ’عتاب شيرين‘ قرار ڏنو هو _ ۽ لکيو هئائين:
”منهنجي دل ۾ شاعري لاءِ ڪو جوش ۽ ولولو ڪونهي _ ۽ ان جي آمد جي ذميداري به تو مٿان عائد ٿئي ٿي... “
اقبال دلي طور کيس بي انتها چاهيندو هو پر، هوءَ کائنس ڪناره ڪش ٿي چڪي هئي. هڪ ڀيري ترنگ ۾ اچي لکيو هئائينس: ”تنهنجي سنگ گهاريل اهي ڏهاڙا جيڪي عدم ۾ گم ٿي چڪا آهن پر، منهنجي دل جي اونهاين ۾ اڄ تائين پساهه کڻندا نظر اچن ٿا.... “
سن 1911ع ۾ اقبال کيس پنهنجون ڪجهه اڻ ڇپيل نظمون جن ۾ ’نوائے غم‘ نالي مشهور نظم به هئي، موڪليون ۽ اظهاريندي چيو هئائين ته ”هن بحر ۾ اڳ ڪڏهن طبع آزمائي ڪونه ڪئي هئي _ ۽ ان ترنم ۾ ڪاش توکي روبرو ٻڌائي سگهان... “
اقبال جيڪو شاعري کان بيزار هوندو هو ڪجهه عرصي بعد شاعر مشرق بڻجي ويو! پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ بمبي ۾ عطيه جي پاڙيسري محمد علي جناح به کيس پاڪستان اچڻ جي دعوت ڏيندي آکيو هو ته هتي اچي مسلمان عورتن جي ترقي ۽ فن جي مختلف صورتن کي اوسر بخشڻ لاءِ کيس ضرور اُدم وٺڻ جڳائي وغيره. پر، هتي اچڻ بعد ’اقبال پرست‘ ذهنن کيس (عطيه کي) ان ڏوهه کان ڪڏهن معافي ڪين ڏني جو هن سندس خط شايع ڪري ’شاعر مشرق‘ کي هڪ گوشت پوست جو انسان ظاهر ڪيو هو ڇو جو ان وقت تائين هو مفڪر پاڪستان ۽ نيم مذهبي شخصيت ۾ تبديل ٿي چڪو هو.
هي اهو اقبال هو جنهن ڪنهن وقت عطيه کي ’بانگ درا‘ ۾ سليمه جي نانءُ سان ياد ڪيو هو ۽ ٻئي هنڌ سندس لاءِ چيو هئائين:
”جستجو جس گل کی تڑپاتی تھی اے بلبل مجھے
خوبیِ قسمت سے آخر مل گیا وہ مجھے!“
اسلام جي تاريخ نويس علامه شبلي نعماني سندس لاءِ هيءَ مصرعو چيو:
”عطیہ تم کو یادِ لکھنو ہوگی، تو کیوں نہ ہوگی “
پاڪستان ۾’اقبال پرست‘ ذهن، ’نظريه ساز‘ رجعتي سوچ ۽ ’وڏي ڀاءُ‘ جي بيٺڪيت واري عمل پاران هن عظيم خاتون سان ٿيل دولاب ۽ زيادتي تي سوچيندي هيٺيون شعر ٻڏندو ترندو يادن مان اڀري ايندو اٿم:

”نہ سنو میری داستاں، نہ سنو سرگذشتِ بلاکشاں نہ سنو “

پيڙا

ماضي قريب جي پيڙا رسائيندڙ ان اهم ترين واقعي کي ورجائڻ نامناسب ڪونه ٿيندو ته ننڍي کنڊ جي ورهاڱي جي نتيجي ۾ پاڪستان جي پيدائش (سن 1947ع) کان ئي سنديس طاقتور، متوازن، ساهه، سڳنڌ ۽ سونهن سان ڀريل ’سَنڌَنِ‘ کي زوري، بدنيتي سان ڪمزور، ڪوجهو ۽ بدشڪلو بڻايو ويو. انهن ’سنڌن‘ ۾ مشرقي پاڪستان، سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد صوبا شامل هئا. انهن جو سمورو پاڪ رت ست کيڏ ۽ پاکنڊ سان ’ وڏي ڀاءُ ‘ جي رڳن ۽ نسن ۾ Inject ڪيو ويندو رهيو _ تانجو سن 1971ع ۾ هڪُ سَنڌُ (مشرقي پاڪستان) مٿان نام نهاد مڙهيل ’ متعدي بيماري ‘ کان خوف زده ٿي ڪري ان کي بي دردي ۽ نرلڄائي سان وڍي ڦٽو ڪيو ويو! شطرنج جي ان ڏيکاوي راند ۾، ان ڪُڌي عمل کان پوءِ، سڀ کان وڌيڪ ڀوڳڻا سنڌ ڀوڳيندي رهي آهي. پنهنجي ’ وجود ‘ ۾ ئي اجنبي، بي شناخت ۽ بي شڪل ٿي پئي آهي؛ سنديس منفرد تهذيب، تمدن، ٻولي ۽ ادب سن 1971ع واري قيامت (Holocaust) کان وٺي آلودهه (Pollute) بڻايا پيا وڃن. سنديس مثالي امن، تصوف ۽ اخوت واري ڌرتي نهري ۽ پٽڙي بارود جي جوالا مکي ۽ سونامي جو ڏِکُ بڻجندي نظر اچي ٿي.
سنديس سڌو سنواٽو قداور ۽ ٺاهوڪو ’وجود ‘ هن وقت ’پال ڪلي‘ ۽ ’سلواڊور ڊالي‘ جي تجريدي، منجهيل ۽ دوزخي آرٽ جي ڊيڄاريندڙ، ننڊون ڦٽائيندڙ روپ ۾ تبديل ٿي ڪڏهن ٽڪنڊو، ڪڏهن چوڪنڊو ۽ ڪڏهن پنج ڪنڊو بڻجندو پيو وڃي! مستقبل ۾ اگر درڙي آڻيندڙ تاريخ جو ورجاءُ ٿيو ته مڄاڻان اڃا ڪيترن وڌيڪ ’ڪنڊن‘ ۾ ڀاڱا ڀاڱا ٿي خوردبين ذريعي ڏسڻ کان به ويندو رهندو!!
مان اڳ ڪٿي ڄاڻايو آهي ته ورهاڱي وقت سنڌ نه صرف پنهنجي منفرد ڪلچر، ادب ۽ مثالي تهذيب جي ڏس ۾ بي حساب لوڙيو ۽ ڀوڳيو هو بلڪه پيلي ڀيت، مراد آباد، رامپور، الهه آباد، بريلي وغيره کان لڏجي تڙجي پناهه گير ٿي آيل ’ڪاٽڪن‘ جي ڪٽڪن هيٺ ذاتي طور مون جهڙن انيڪ روحن ڪچڙي ۽ معصوم اوسٿا ۾ سندن بي حس جُسن ۽ بي رحم هٿن هيٺ بي حد ۽ بي حساب سَٺو هيو جن جي عذاب جا ڏنا اڃا تائين روح تي چڪندا رهن ٿا. هينئر اُهي ڪاٽڪو نه فقط تعداد ۽ آڪار ۾ وڻ ويڙهي جيان وچڙندي، وڌندي سنڌ جي ’ٽڪنڊي‘ جون حدون لتاڙي _ باقي بچيل ’سنڌن‘ لاءِ به بدروحي ڀوت وانگر، لحظي به لحظي خوفائتا ٿيندا ڏيکارجن ٿا؛ بلڪه، موجوده سنڌ واسطي به اميزان جي گڙڪائيندڙ اجگر ۽ چين جي رت پياڪ ڊريگن جو روپ ڌاري سنديس مٿان، پل پل، پنهنجي پڪڙ سوگهي ڪندي سندس ’وجود‘ کي ڳڀا ڳڀا ڪرڻ واري شيطاني راند ۾ رڌل آهن.
سنڌ تاريخ جي الڳ الڳ ۽ خوني ۽ اڻ وسرنجندڙ موڙن تي هميشه پنهنجي منفرد، مخصوص ۽ لڀائيندڙ سڃاڻپ قائم رکندي پئي آئي آهي. اپکنڊ جي ٻين حصن جهڙوڪ يو پي، پنجاب وغيره وانگر آريائي قبيلن ۽ ٻين ڪاهيندڙ ٽولن جي رنگ ۽ ڪلچر ۾ ڪڏهن رڱجڻ پسند ۽ قبول ڪين ڪيائين. عرب، مغل، ارغون، ترخان _ يا نادرشاهه، احمد شاهه ابدالي وغيره پنهنجي ڪاهه قبضي دوران سندس ان منفرد شناخت کي ڪڏهن پامال ڪري ڪين سگهيا. آسٽريليا، آمريڪا وغيره جهڙا اهَنجا ۽ قديم ملڪ حملي آورن آڏو پنهنجو الڳ تشخص برقرار رکي ڪونه سگهيا هئا _ ۽ بدقسمتي سان قابض قوتن آڏو آڻ مڃي انهن جي رنگ ۾ رنگجي ويا هئا. پر، اڄوڪي سنڌ پنهنجي وجود کي برقرار رکڻ جي سڀ کان وڌيڪ اڻائي ۽ بي رحم موڙ تي مٿي ڄاڻايل قوتن کان وڌيڪ ظالم، پاکنڊي، شاطر ۽ ڊراڪوليئن قوت جي راوڻ جهڙي گهڻ _ منهين ثقافتي تهذيبي ۽ جسماني مُرغي ۾ گرفتار آهي. ڇا هوءَ ان کان مڪتي پائي جسماني ۽ روحاني نرواڻ حاصل ڪري سگهندي؟
هتڙي ان حقيقت کي به ورجائڻ نامناسب ڪونه ٿيندو ته نام نهاد پاڪستاني ڪلچر، ۽ سنديس سياسي ۽ جاگرافيائي اڪاين (Units) جي اصلي ۽ منفرد ثقافت ان ملڪ جي وجود ۾ اچڻ کان وٺي، پل پل ڏينهن ڏينهن _ ۽ ورهيه ورهيه جي ’ وقتي ‘ پيماني اندر ڪنهن ڀيانڪ ٽڪراءَ (Big Bang) طرف تڪڙي وڌي رهي آهي _ ڄڻ ’افلاڪي جسم‘ ٽڪرائجڻ وارا هجن: زوردار ڌماڪي سان، اشانتي سان ۽ پُرخطر اهڃاڻن سان! اسين هن مٽي جا ماروئڙا، نطشي چواڻي: ”ان بي ڪئتي ڀوائتي ’وقت‘ اندر زوريءَ ’ڦٽو‘ ڪيا ويا آهيون. “
دنيا جي اڪثر ڏاهن جو رايو آهي ته سڀني سائنسن ۾ “Mathematics” پُورڻ سائنس آهي _ ۽ سڀني فني صورتن ۾ ’ موسيقي‘ مڪمل فن جو درجو رکي ٿي ڇو جو ٻنهي ۾ ’ هيئت ‘ مواد جي پورت ڪندي پسي سگهجي ٿي. پر، پاڪستان جي حالت ۾ ’هيئت‘ ان جي انمول مواد کي ڊانواڊول، ان جي حقيقت جي مٽائڻ جي ڪُڌي عمل ۾ لڳاتار سرگردان آهي.
دنيا اندر اگر ڪنهن حڪومت کي شيطاني قرار ڏيڻو پوي ته اهي ’وڏي ڀاءُ‘ جي ڳجهن هٿن سان ٿاڦيل ’پاڪستاني حڪومتون‘ قرار ڏيئي سگهجن ٿيون.
استحصال کي هر شڪل صورت ۾ قومي جذبي، امنگ ۽ جمهوريت جي برعڪس قرار ڏئي سگهجي ٿو ۽ ڏک جي ڳالهه اها آهي جو هتي مذهب کي به ان جو ساٿاري بڻايو ويو آهي!
وڏي ڀاءُ ۽ سندس ساٿاري فوج کي هن ملڪ جي وجود ۾ اچڻ کان وٺي ’دامي درمي ۽ سخني‘ امريڪي حڪومت جي ائين سرپرستي حاصل رهي آهي جيئن انگريز سامراج جي ورهاڱي کان اڳ سندس ڇاڙتي هندو ۽ براهمڻ سوچ کي حاصل هوندي هئي.
جيئن اڳ ورنن ڪري آيو آهيان ۽ ان نڪتي کي چٽيءَ طور ذهن نشين ڪرائڻ چاهيان ٿو ته نظرياتي رياست ... خاص طور مذهبي بنياد تي بيٺل _ ڳجھي طور آقا ۽ غلام واري مقولي ۽ ڪلچر جي اوسر لاءِ مسلسل جتن ڪندي رهندي آهي. اها عوام جي ڀلائي ۽ خوشحالي بجاءِ هڪ خاص طبقي، نسلي ٽولي ۽ ’صوبي‘ جي فلاح لاءِ ٻين ننڍن صوبن ۽ قوميتن جي ’عام ماڻهن‘ جو بيدردي ۽ طاقت سان استحصال ڪندي رهندي آهي _ ۽ ان مقصد جي حصول لاءِ مذهب، فوج جي تقدس، ملڪي سلامتي ۽ نظرياتي سرحدن جي ’بچاءُ‘ جا مصنوعي ۽ بي بنياد نعرا هڻي عوام سان هر قسم جو ظلم جاري رکڻ سندن حق تلفي ڪرڻ پنهنجو’ايماني فرض‘ سمجھندي آهي. اهڙي سوچ ۽ فڪر جو بنياد بي اعتمادي،کوکلي رسم ۽ رواج، وهم پرستي، ڪمزوري جاهليت نفاق، بي انصافي، نفرت ۽ استحصالي ڪلچر جي ڦهلاءَ تي ٻڌل هوندو آهي.
وڏي ڀاءُ ۽ سندس صوبائي ڇاڙتن جي اقتدار ۾ رهڻ جي استحصالي حڪمت عمليءَ ننڍن صوبن جي ’عام ماڻهو‘جي مذهبي، سماجي ۽ سياسي زندگي ائين غير وجودي ، بي حرڪت، بڻائي ڇڏي آهي جئين منو مهراج جي دور ۾ عوام بي وجود هوندو هو، راجا جي اهميت ۽ شڪتي نه هجڻ برابر هئي ۽ صرف ’براهمڻ‘ ’سڀ ڪجھه‘ هوندو هو! هئڙي وڏي ڀاءَ کي اعلانيه طور ’براهمڻ‘ جو درجو سونپيو ويو آهي.
وڏي ڀاءُ ۽ سندس ساٿارين جي رڳن ۾ پاڪستان جي پيدائش کان وٺي، ’استحصالي خون‘ گردش ۾ آهي.هو هن ملڪ جي بڻياد پوڻ کان وٺي ننڍين ۽ ڪمزور قوميتي ۽ثقافتي اڪاين جھڙوڪ بينگالي، سنڌي، بلوچ ... ۽ ڪنهن حد تائين پٺاڻ کي هندو ذات پات، نيات واري سرشتي جيان شودر جاهل موڳو ۽ بي دماغ ....۽ غير انساني عنصر جيان نه صرف سمجھندو رهيو آهي بلڪه ساڻس عملي سلوڪ به ساڳيو رکندو رهيو آهي.ان غير انساني سلوڪ ۽ نا برابري سبب سن 1971ع ۾ ملڪ ٻه ٽڪر ٿي ويو ۽ هينئير باقي بچيل حصو به ......
اڄوڪي جديد دنيا اندر _ خاص طور پاڪستان ۾ _ ’قوم پرستانا سياست‘ قومي اتحاد جي ڏس ۾ ساراهه جوڳي ڪاميابي حاصل ڪري ڪين سگھي آهي؛ حالانڪه قومي سياست عوام جي قومي خواهشن جي عڪاس ٿئي ٿي جنهن ذريعي زندگي کي بهتر بڻائڻ ۽ هڪٻئي سان سهڪار ڪرڻ جي سلسلي ۾ صحيح رخ ڏيئي سگھجي ٿو ۽ انساني اخوت جي آدرش کي به ان ذريعي ئي عملي جامو پهرائي سگھجي ٿو. پر بدقسمتي سان پڪستاني عوام وڏي ڀاءُ جي ارهه زورائي ۽ استحصالي عمل سبب اهڙي اتحاد کي تقريبا رد ڪري چڪو آهي ڇو جو جديد سياسي لاڙا هتان جي مخصوص سياسي عمل کي ڪين آئڙجن ٿا.اسين اڃان تائين مذهبي جنونيت، نسلي متڀيد ۽ مدي خارج ملائيت جي گرفت ۾ سوگھا جڪڙيل آهيون.
مذهبي ۽ سماجي رواج قاعدا ۽ انهن سان لاڳاپيل ادارا ٻين اتم ’انساني آدرشن‘ جي نسبت ’چهٽڻي پير‘ جيان اسان کي چوگرد وڪوڙيل آهن. وڏي ڀاءُ ۽ سندس ساٿارين ذريعي پيدا ڪيل مسئلا سياسي طريقي ڳالهه ٻوله سان حل ٿيندا نٿا نظر اچن.اگر قومي يڪجھتي حاصل ڪرڻ مقصود آهي ته پوءِ ٻيا طريقا اختيار ڪرڻا پوندا.
فرد جي يا قومي زندگي ٻيئي جوالا مکي جھڙو متحرڪ عمل آهن. نه ڪي بيٺل غير متحرڪ ۽ جامد! ان عمل کي زندگي بخشڻ لاءِ پنهنجي سببن ۽ خواهشن کي حقيقي معنيٰ ۾ ساڀيا ۽ تجسيم ڏيڻي پوندي .... ان عمل ذريعي ئي قومي عمارت کي هميشگي ماڻائي سگھبي ورنه .....
سياسي آزادي کي هڪ نئون ۽ مفيد مفهوم ۽ صورت ڏيڻي پوندي جنهن اندر سماجي آزادي برابري جي بنيادن تي هڪجھڙا موقعا معاشي انصاف مذهبي آزادي ۽ روزاني زندگي غيرآلود ۽ شانت ماحول ۾ گهارڻ لاءِ اعليٰ قدر ۽ حق فراهم ڪرڻا پوندا ته جئين هر ثقافتي اڪائي قومي يڪجھتي ۾ ايمان پختو ڪرڻ مهل شڪ شبهو محسوس نه ڪري ۽ پاڻ کي هڪ خوشحال ۽ آسودي سوچ ۽ ڀاڳ سان سلهاڙيل رکڻ ۾ فخر محسوس ڪري سگھي .
حالانڪه ننڍيون قوميتون شروع کان وٺي سهپ صبر ۽ برداشت جي سونهري متي تي عمل ڪنديون رهيون آهن پر وڏو ڀاءُ خود غرضي ۽ انتها پسندي کي بوڇڻ ۽ اوڇڻ بڻائيندو رهيو آهي، جنهن جي باطن ۾ نفرت ۽ ڌڪار اهم جاءِ والاري ٿو. اها ڪڌي ذهنيت ڄڻ سندس شناخت بڻجي وئي آهي.
هتڙي ڪنهن اڳ سوچيل مزموم اسڪيم هيٺ انڌ وشواس ڪرڀ ڏياريندڙ پير پرستي بي قياس ۽ لونءِ ڪانڊاريندڙ انساني ڪوس مذهبي ٺڳيون ۽ رياڪاري دوکا، بدبودار وهم ۽ وسوسا مسيتن مدرسن ۾ ملائن پاران ڦهلايل بداعماليون ڄڻ سموري مذهب تي انهن طرفان ڄاڻي واڻي ڪوڙ جو مک مکيو ويو آهي ... ۽ اهي علامتون ۽ عمل ڪنهن اڻ ڄاتل ڀيانڪ مستقبل ڏانهن چٽا اشارا ڪندا ڏيکارجن ٿا.
پاڪستاني انتها پسند مسلم برادري خاص طور پنجاب سان لاڳاپيل اڃان تائين ملڪ اندر خلافت ۽ مذهبي طرز واري سرشتي کي لاڳو ڪرڻ لاءِ غلط ڍنگ ۽ طريقي کي اپنائنيدي بلڪه دهشت گردي ۾ ننهن کان چوٽي تائين گتل ڏيکارجي ٿي.امن چاهيندڙ دنيا ڪڏهن به ان مدي خارج ۽ ڀيانڪ سرشتن کي پسند ڪين ڪندي. هتان جي مسلم برادري جو Vocal حصو سٺ سالن کان وڌيڪ ڊگھي عرصي گذرڻ کان پوءِ به اڃا سوڌو جديد سياسي اقتصادي ۽ سماجي طرز جي سکيا ۾ گهڻو پوئتي پيل نظر اچي ٿو.سڌريل دنيا ڪڏهوڪو انتها پسند مذهبي بنيادن تي اڏيل رياست جي سوچ ٿڏي ڇڏي آهي، ۽ اهڙي سوچ کي عالمي امن ۽ انسانيت لاءِ سخت هاڃيڪار ۽ ظلماڻو قرار ڏئي ٿي. دنيا قدامت ۽ رجعت جي تاڃي پيٽي تي ٻڌل اهڙي مذهبي رياستن جي فڪر کان گھڻو اڳتي نڪري آئي آهي. شهري جيڪي پنهنجي مذهب کي لٽ مار عام ڪوس زنا ظلم کي روا رکڻ جو وسيلو ڄاڻائيندي هر قسم جي نفرت ۽ دهشت گردي ۾ باعمل آهن اڄوڪي مهذب دنيا انهن خلاف هڪ ئي لڙي ۾ پوتل متحد ڏيکارجي ٿي، بنان ڪنهن رنگ نسل مذهب ۽ جنس جي متڀيد جي! بدقسمي سان پاڪستاني سياسي سوچ،ڪرپشن ۽ دهشت گردي ڏانهن تيز رفتاري سان سُرندي ڏيکارجي ٿي!
اڄ ڏينهن تائين وڏي ڀاءُ (پنجاب) جي ڊڪشنري اندر آزادي قومي اسپرٽ ۽ فرد جي احترام جي ڪا صحيح ۽ سچي معني ۽ وقت درج ٿيل ڪونهي.سابق سامراجي استحصالي نظام ۾ گھاريندي سندس ذهينت به غلاماڻا سامراجي ۽ استحصالي ٿي وئي آهي، ان ڪري هيءُ به سندن جيان دولت، مذهب، اقتدار، آزادي ۽ علم تي هڪ هٽي ڪري ڄمايو ويٺو آهي. جديد انسانيت جا سڀ دڳ اورانگھي آدرشن کي ڇيهون ڇيهون ڪندو پسي سگھجي ٿو. مذهب ۽ جاگيرداري جي سڳي ۾ پوتل سڀيئي سياستدان پنهنجي اڳوڻن گورن آقائن جيان عوام کي ڪرپشن، ناانصافي، مهانگائي، ذات پات جي نئين سرشٽي هيٺ پيڙيندا رهن ٿا.
لڳي ٿو ته ملڪ کي ارادي يا غير ارادي طورتي وڌيڪ ڀاڱن ۾ ورهائيندا! برابري، اخوت، آزادي، جمهوريت، انسانيت، سماجي انصاف جي سوچ ۽ عمل کي لاڳو ڪرڻ بجاءِ قدامت، رجعت، دهشتگردي ۽ اَسهپ جي عنصرن کي مضبوط ڪري سموري دنيا اندر ڏڦيڙ ۽ اشانتي ڦهلائي نه صرف ننڍين قوميتن ۽ اقليتن بلڪه سموري مهذب سنسار کي پنهنجي خلاف ڪري ڇڏيو اٿائون. جيستائين ننڍين قوميتن ۽ اقليتن کي سندن جائز حق ڪين ڏنا ويندا ۽ وڏو ڀاءُ ڇل ول پاکنڊ خود غرضي هڪ هٽي ۽ طاقت جي گھمنڊ جو ڪارو لبادو لاهي تار تار نه ڪندو تيستائين هيءُ ملڪ نه ترقي ڪري سگھندو ۽ نه ئي جئي سگھندو!
هتڙي مون کي ’ٿياسافيڪل سوسائٽي‘ جا سونهري متا ياد اچي رهيا آهن اگر انهن کي به ملڪ جي Polity ۾ جذب ڪري نيڪ نيتي سان اپنايو وڃي ته اسان ۾ موجود ’بي اعتمادي‘ مان پيدا ٿيل ڪئي بيماريون ۽ روڳ دور ٿي سگھن ٿا.انهن متن مطابق،
1.هتي اهڙو عالمي انسانيت جو مرڪز قائم ڪرڻ کپي جنهن ذريعي نسل پرستي،فرقيواريت،جنس،ذات پات ۽ رنگ ۽ مذهب جا متڀيد ختم ڪيا وڃن.
2. سائنس، فلسفي ۽ مذهبن جي تقابلي اڀياس لاءِ ماڻهن ۾ اتساهه پيدا ڪري ولولو جاڳايو وڃي.
3. فطرت جي اڻ ڄاتل قانون ۽ انسان جي سمورين شڪتين جي اڻ ٽر ۽ لاڳيتي کوجنا کي جاري رکيو وڃي وغيره.
دنيا جون مهذب رياستون ۽ حڪومتون انسانن جي وڌ ۾ وڌ تعداد جي فلاح، خوشحالي ۽ بهتري لاءِ جتن وٺنديون ڏيکارجن ٿيون پر، بدقسمتي سان وڏي ڀاءُ، فوج، جاگيردار، نوڪرشاهي ۽ مذهبي عنصرن سان پختگي سان سلهاڙيل هيءَ نالي ۾ اسلامي مملڪت ۽ ان تي راڄ ڪندڙ حڪومتون هڪ مخصوص،استحصالي ننڍي طبقي جي آسودگي بهبودي ۽ غرض لاءِ هر جائز ۽ ناجائز طريقو، حتيٰ ڪ ارهه زورائي ۽ اتياچار ڪنديون رهن ٿيون.
قوميت ڪنهن جاگرافيائي خطي يا علائقي ۾ رهندڙ ماڻهن اندر ان اهليت کي ڪوٺجي ٿو جنهن تي عمل پيرا ٿي هو هڪ اٽوٽ لڙي ۾ پوئجي اڳتي وڌي ترقي ڪري سگھن ۽ ترقي جي ان عمل کي نون سانچن ۽ حالتن ۾ ڍالي ،تبديل ڪري سڀني انسانن ۾ هڪ جھڙائي جي بنياد تي ڪنهن فرق ۽ ڀيد ڀاءُ کان سواءِ اتحاد پيدا ڪري سگھن. قوميت جو سلو اسان جي ماضي جو ورثو ڪونهي بلڪه حال جي عطا ٿيل مبارڪ عنايت ۽ شڪتي آهي.قوميت جي احساس ۽ عمل ذريعي سماج جي مختلف ۽ الڳ الڳ طبقن، فردن، ٽولن، قبيلن ۽ مذهبي برادرين جي وچ ۾ اتحاد، يگانگت ۽ گڏيل معاشي، سياسي سرشتي ۾ هر فن جي واڌاري لاءِ جتن ۽ ڪوشش ڪرڻ آهي جنهن ذريعي گڏيل زندگي گذارڻ کي هٿي ملي سگھندي ۽ ان کان علاوهه پنهنجي الڳ ثقافتي ۽ تمدني شناخت کي به قائم رکي سگھجي ٿو.
قوميت جو احساس ۽ حقيقت صرف پنهنجي شاندار ماضي سان زباني محبت اندر ڪونهي بلڪ آئنيدهه جي تابناڪ مستقبل لاءِ به اتساهه پيدا ڪرڻ جو ذريعو آهي جنهن اندرنين فڪري ڌارائن کي پاڻ ۾ سموئي انهن اندر وسعت ۽ ڪشلتا آندي وڃي ٿي.
اگر اسين ملڪ کي آزاد ۽ متحد ڏسڻ چاهيون ٿا ته مذهب ۽ سياست کي الڳ خانن ۾ رکڻو پوندو.سماجي ادارن کي برابري ۽ قوميتن جي جائز حقن جي بنياد تي اڏي مضبوط ڪرڻو پوندو ته جيئن قومي شناخت پنهنجي پوري تابناڪي سان اڀري سگھي. اهو تڏهن ئي ممڪن ٿي سگھندو جڏهن اسان جو سماجي سرشتو دليل عقل ۽ سماجي انصاف تي تعمير ڪيو ويندو....۽ تڏهن ئي اسين پنهنجا سياسي سماجي حق بي خوفي سان استعمال ڪري سگھنداسون.
هن وقت اسين ٽن قسمن جي جبر جو شڪار آهيون.
1. سياسي جبر ۽ ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ.
2. ملائيت جو جبر جنهن ۾ مذهبي ڪٽر پڻو، دهشت گردي،القاعده ۽ طالبان طرفان ڏاڍ ڏهڪاءُ ۽ موت جو هر دم خطرو ۽
3. سماجي جبر جيڪو نوڪر شاهي، ايجنسين، پوليس ۽ فوج پاران روان رکيو پيو وڃي. هن وقت پاڪستاني قوم جون پاڙون وڏي ڀاءُ طرفان مڙهيل اسلامي تعزيزي قانونن ۾ کتل آهن جيڪي ملڪ جي سمورين اڪاين لاءِ هاڃيڪار آهن.
موجودهه پاڪستان اندر دراصل اسان کي سچي پچي جنگ پنهنجي ذات، ۽ انهن عنصرن سان جوٽڻي آهي جيڪي اسان جي سماج اندر ڏڦيڙ، انارڪي ۽ ملڪ کي ٽڪرا ٽڪرا ڪرڻ جي ڪڌي عمل ۾ رڌل آهن. ان کان علاوهه اسان کي پنهنجي ملڪ جي انهن قومي ۽ ثقافتي اڪاين کي (جيئن اڳ به چيو ويو آهي) سندن جائز قانوني دستوري ۽ صوبائي خودمختياري جا حق ڏيڻا پوندا ورنه ٻيءَ صورت ۾ انهن ننڍن پرڳڻن جا معتوب ماڻهو به ان وڻندڙ سٿ جا ساٿاري بڻبا نظر ايندا جنهن ڏانهن مٿي اشارو ڪيو ويو آهي. اها آپدا يا مصيبت ۽ ڀوڳڻا اسان جي پنهنجي تخليق آهي، ۽ ٻاهرين عنصرن جو ان ۾ ڪوعمل دخل ڪونهي جئين اڪثر چيو ويندو رهي ٿو.
هتي اڄوڪي اصطلاح ۾ سياست کي اقتدار جي حصول جي لڙائي سان تعبير ڪري سگھجي ٿو. اها سوچ (ناڪاري) اڄ جي عام سياستدانن ۽ شهري جي ذهن ۾ پختگي سان ويٺل آهي.ٿورڙا ساڃهه وند ۽ نيڪ مرد ان ناڪاري سوچ سان شامل راءِ ڪونهن پر، ان ڊگھي جنگ ۾ هو بيوس ڏيکارجن ٿا. ان ڪارڻ ملڪي ثقافتي اڪاين ۽ مذهبي ڌڙن وچ ۾ ويجھي مستقبل ۾ ڪنهن دائمي ٺاهه جي اميد نظر ڪون ٿي اچي بلڪه ڏاڍ ڏهڪاءُ ۽ مذهبي جنون جون قوتون زور وٺنديون ڏيکارجن ٿيون .جيستائين اسين متحد ٿي نيڪ نيتي سان ان پهاڙ جيڏي مشڪل ڪم ۾ ڪين جنبجي وينداسون تيستائين قومي،سياسي آزادي ۽ ملڪي سالميت بچائڻ ناشدني ٿي پوندو. پهريائين اسان کي انهن ظلميت جي قوتن سان وڙهي پنهنجي گھر کي ماٺو ڪرڻو آهي نه ته اهي قوتون اسان جي آزادي ۽ وجود لاءِ خطرناڪ ثابت ٿيديون.
قوميتن وچ ۾ مشترڪه آدرشن ۽ اصولن جي بنياد تي فردن ۽ ادارن اندر قومي يڪجهتي جي حڪمت عملي ۽ پاليسي جو حصول ممڪن آهي ۽ ممڪن ٿي سگهندو، ٻي صورت ۾ موجوده ڏڦيڙ ۽ انارڪي هن ملڪ جو مقدر بڻي رهندي، ان مقصد کي روپ بخشڻ لاءِ ملڪي ثقافتي اڪاين جو هڪٻئي لاءِ احترام ۽ سماجي ويجھڙائي پڻ ازحد ضروري امر شماري سگھجي ٿو.
پاڪستان ۾ موافق ۽ مخالف ڌڙي بندين اندر رهي صرف ڪوڙ پاکنڊ ۽ لوٽاڪريسي تي ٻڌل ٺاهن ۽ سمجھوتن ذريعي ديرپا امن ۽ آسودگي ڪڏهن قائم ڪين ٿي سگهندي بلڪه وڌيڪ وڳوڙ بدامني ۽ دهشتگردي ڦهلبي. هن هنڌ وڏي ڀاءُ ۽ سندس ساٿارين جو فرض بڻجي ٿو ته گڏيل ثقافت ويجھڙائپ ۽ سهپ لاءِ خلوص ۽ نيڪ نيتي سان زمين هموار ڪري ته جيئن ننڍيون قوميتون بنان ڪنهن شڪ ۽ وسوسي جي دوستاڻا اسپرٽ سان ساڻس گڏجي ملڪ جي ٻڏندڙ ٻيڙي کي ڪناري ڀيڙو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿين. جيستائين ان آفاقي انسانيت ڏانهن سماجي وجود جي حاصلات لاءِ قدم نه وڌائبو تيستائين هر قسم جي سياسي تدبير بي سود ۽ نشڦل رهندي. آزادرو سماجي آدرشن کان سواءِ جمهوري سماج جو حصول ناممڪن آهي. هتي سياست کي ذريعو ليکجي ۽ سماجي آدرش کي مقصد !
جديد مغربي قوميتون مهذب برادرين اندر سمايل ٻن عظيم تحريڪن جون پيداوار آهن. پهرين فرد جي آزادي ۽ برابري جي تحريڪ جنهن کي جديد اصطلاح ۾ جمهوريت قرار ڏنو ويو آهي ۽ ٻي ڪنهن مخصوص جاگرافيائي خطي ۾ رهندڙ انسانن ڏانهن پنهنجائپ ۽ احترام جو جذبو جنهن کي قوميت قرار ڏجي ته غلط ڪون ٿيندو.پوئين تحريڪ پهرينءِ سان لازمي طور واڳيل آهي ان ڪارڻ قوم يا قوميت کي مالڪ يا ٻانهي جي قديم يا جھوني ٻنڌڻ واري اصطلاح کان آزاد ۽ ان جي برعڪس ڄاتو وڃي ٿو.ان اندر ذات پات جو متڀيد قطعي ڪون ٿئي ٿو. جمهوري سلسلو ۽ سرشتو ان جي اهم ضرورت ۽ بنياد ليکيو وڃي ٿو جنهن تي قومي يڪجھتي جو بنياد اڏيل هوندو آهي. پر بدقسمتي سان هن ملڪ اندر ظاهري اسلامي نظام اندر جمهوريت قطعي ڪونهي اهو قومي تقاضائن جي برعڪس ۽ سامراجي آهي.مغرب اندر قومي جاڳرتا جي لهر مذهبي عمارت ۾ ڏارون وجھي کيس سياست کان الڳ ڪري ۽ ڪيرائڻ بعد ئي آئي هئي. انساني برابري ۽ احترام جي تحريڪ ۽ روپ اندر قبائليت جاگيرداري فوجي تاناشاهي ۽ فرقيواريت جي ڪا گنجائش ڪون هوندي آهي. امن، آسودگي، قومي اتحاد ۽ اخوت جي حصول لاءِ مذهب ۽ سياست کي (جيئن اڳ به چيو ويو آهي) هڪ ٻئي کان الڳ رکڻ لازمي شرط آهي.
مذهب کي هر قسم جو سياسي ۽ اقتصادي اهميت ۽ قدر کان وانجھيل ۽ پري رکڻ قومي اتحاد لاءِ اهم ۽ اڻ ٽر شرط قرار ڏيڻ جڳائي. ملڪ جي ظاهري اسلامي زندگي کي قوميائبو ته ملڪ صحيح معنيٰ ۾ قوم جي حيثيت ماڻي سگھندو،۽ قوم جي آسودگي ۽ برابري کي اپنائبو ته ملڪ صحيح معنيٰ ۾ آزاد ليکيو ويندو.
وڏي ڀاءُ ۽ سندس ساٿارين طرفان ننڍن پرڳڻن (سنڌ ۽ بلوچستان) جي لاڳيتي معاشي معاشرتي سياسي ۽ اقتصادي استحصال کي شدت سان محسوس ڪيو وڃي ٿو. عوام اندر بي اطميناني ۽ ڀوڳڻا جو احساس ۽ ان جا اثر ڏينهون ڏينهن وڌندا رهن ٿا ۽ جياپو وقت جي وهڪري سان ڏکيو، مشڪل ۽ ناممڪن ٿيندو پيو وڃي. اهڙين حالتن ۾ صرف نظرياتي ۽ فڪري پرچار ملڪ جي پاڙن کي اڏوهي جيان کائيندو پيو وڃي. مُلن ۽ مذهبي جماعتن پاران صرف اسلامي ثقافت، مذهب ۽ فڪر جي تلقين قوم ۽ ملڪ لاءِ وڌيڪ نقصان ڪار بڻبي وڃي ٿي.
هتي ورهاڱي جي تلخ حقيقت ۽ ان کان اڳ جو هڪ اهم تاريخي واقعو ورجائڻ نامناسب ۽ غير واجبي نه ٿو سمجهان:
اڻ ورهايل هندوستان جي انسانن جي قيمتي ۽ املهه ٻليدان کان پوءِ آزادي جي امرت سان گڏ ورهاڱي جو ’زهر‘ به پيئڻو پيو هو. ان سموري ٽانڊوي نرت جو بڻياد ’تاريخ‘ جي بي حس جبر ۽ بي ترس پيڙهه تي ٻڌل آهي.
هيءُ ان زماني جو واقعو آهي، جڏهن سن 1913ع ۾ ’ڪانگريس آجيان ڪاميٽي‘ جي چيئرمين هرچند راءِ وشنداس سڀ کان اول سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪرڻ جي گهر ڪئي هئي؛ پر، مسلم ليگ جي علي ڳڙهه واري اجلاس (1925ع) ۾ ان کي ’سنڌي گهر‘ مان ’مسلم گهر‘ جو جامو پهرايو ويو! هتي مون کي سن 1972ع واري بلوچستان اندر سردار عطاءُ الله مينگل جي وزارت عظميٰ وارا ڏهاڙا اکين آڏو ڦري آيا آهن جڏهن انتهاپسند مُلن، جيڪي سندس گڏيل وزارتي سرڪار جو حصو هئا، جي گهُر تي قديم هندو باغ شهر جو نانءُ بدلي، کيس مشرف به اسلام ڪري، مسلم باغ بڻايو ويو هو!! ۽ مٿي ڄاڻايل اجلاس اندر جڏهن رٿ ڏني وئي هئي ته بمبئي جي ’ هندو اڪثريت ‘ کان الڳ ڪري ’ سنڌ جي مسلم اڪثريت ‘ واري صوبي کي ’ پنجاب ‘ جي مسلم اڪثريت واري صوبي سان شامل ڪيو وڃي! پر، سنڌي مسلمان ميمبرن يڪراءِ ٿي ان رٿا کي ردِ ڪيو هو؛ ۽ ان وقت به هنن ڪنهن حالت ۾ ’وڏي ڀاءُ‘ جي ڪاري پاڇي هيٺ رهڻ پسند ڪين ڪيو هو. هنن جي سوچ ڪيڏو نه دانشمنداڻي ۽ دوربين هئي. هينئر سنڌ ۽ بلوچستان ڄڻ ’ وڏي ڀاءُ ‘ جون ’ نو آباديون ‘ (Colonies) بڻجي ويون آهن.
تاريخ گواهه آهي ته تهذيب ۽ مذهب جي اهڙي طرز ۽ طريقي ڪنهن ملڪ ۽ قوم جي بنيادن کي ڪين بچايو آهي. هتڙي مذهب صرف لفاظي جي حد تائين سهپ ۽ برداشت جو پتلو آهي پر عملي طور ڏاڍ ڏمر سامراج ڪٽپڻي ۽ اَسهپ جي وجودي حيثيت رکي ٿو جنهن هيٺ عوام جي مختلف طبقن نسلن جوڪوس ۽ معاشي استحصال روزانو معمول بڻيل آهي .
مذهب ۽ سياست جو اڳ ئي ڄاڻايل ڳٺ جوڙ ملڪي آزادي اظهار جي آزادي اخوت ۽ سهپ جي سونهري متن مٿان هڪ قسم جي ٺٺولي ۽ چٿر جيان باسي ٿو. خدانخواسته اگر هيءَ ملڪ نه رهيو ته اهوعمل آپگهاتي ليکيو ويندو ۽ نه ڪي ڪنهن هٿان قتل ٿيڻ وارو!
پاڪستان اندر منحوس ۽ مستحڪم ٽرائڪا (Troika) يا ٽمورتي (جاگيرداري، فوجي ۽ مذهبي) سموري قوم کي شروع کان وٺي غلامي جي زنجيرن ۾ جڪڙي رکيو آهي. هن ملڪ ۾ صحيح معنيٰ ۾ سچي آزادي،انسان جي حقيقي عزت ۽ آبرو، شهري کي سچي هڪجھڙائي، انصاف ڪڏهن پلئه ڪين پيو آهي. اعليٰ ويچار ۽ حق جاري تي رکيل سهڻين ڏيکاوي شين جيان پنهنجي غير مادي صورت ۾ موجود رهيا،جنهن جو لاڀ صرف وڏي ڀاءُ کي سندس ارهه زورائي سبب سدا ملندو رهيو آهي. وڏو ڀاءُ هميشه انهن کي پنهنجي قديم اسلامي تهذيب چئي پڏائيندو رهڻ ۾ رڌل رهي ٿو.اهڙي سماج ۾ انساني آزادي ۽ وقار بابت سوچڻ به گناهه ۽ جرم ليکجي ٿو.
متحد ۽ مضبوط ۽ دنيا جي مهذب ملڪن جي قطار ۾ آبرومند ’پاڪستاني قوم‘ کي ساڀيا ۽ تجسيم بخشڻ لاءِ وڏي ڀاءُ جي سامراجي عزائم جوخاتمو، سياست ۽ مذهب جي ڳٺ جوڙ جو خاتمو، فوج جي موجودهه بيهڪ جو خاتمو، ملائيت ۽ مدرسي ڪلچر جو خاتمو بيحد ضروري آهي. ان کان سوءِ ملڪ جي ثقافتي سماجي اڪاين وچ ۾ متفق راڄ نيتي موجب دستوري ٺاهه جو پنر جنم به لازمي عنصر ليکڻ جڳائي، اگر ائين نه ڪيو ويو ته پوءِ .......
مغليه اڪبري جڳ ۾ سياست ۽ مذهب کي هڪٻئي کان الڳ ڪري قومي رنگ ۾ رڱيو ويو هو انڪري ان عهد کي صحيح طور سونهري يُگ جي نانوءَ سان ياد ڪيو وڃي ٿو.
هتي اگر سياست ۽ انساني دوستي جي حوالي سان ذڪر ڪيو وڃي ته انهن کي هڪٻئي جو ضد قرار ڏيڻ غير واجب ڪين ٿيندو بلڪ انهن جون خاصيتون هڪٻئي جي نه صرف مخالف آهن، بلڪ شايد پاڻ ۾ ڪڏهن ڪين ملي سگھن!
پنجاب جي نامياري شاعر علامه اقبال جنهن کي وڏي ڀاءُ پاران پاڪستان جو عظيم قومي شاعر قرار ڏنو وڃي ٿو ۽ اڳ ۾ به هن جو ذڪر ڪيو ويو آهي جو غور سان اڀياس ڪبو ته صاف ڏيکاري ڏيندو ته هن جو علمي ادبي سفر همه گيريت يا همه گير تصور کان اڳتي وڌڻ بجاءِ پوئتي موٽ کائيندو ڏيکاربو. سن 12_1911 تائين سندس سوچ ۽ فڪر آفاقي فڪر سان ميل کائيندڙ هئي ۽ ان بعد هوريان هوريان يوٽرن وٺي پوئتي موٽڻ شروع ڪيو هئائين ۽ اهو سلسلو سندس زندگي جي جوت اجھامڻ تائين قائم رهيو.
مجموعي طور ڪليات ۽ ڪليت جي پيڙهه يا بنياد ۾ مسلم اَمه، يا اُمت جو ٺلهو، سوڙهو فڪر موجود رهيو آهي جنهن اندر ڀرندڙ (decaydant) سماج جا جيوڙا سمايل آهن. جنهن ۾ هوُ هر دم ان کي نئين سر پنهنجي ڪمزور ۽ سسندڙ پيرن تي بيهارڻ جي جتن ۽ ڪوشش ۾ مصروف ڏيکاري ڏيندو رهي ٿو، ۽ پاڻ ويڙهجي سيڙهجي ڄاهي جيان سُسندو ۽ ڪنڊيدار ٿيندو ويو.

پاڪستان ۾ نظرياتي فڪر مطابق هڪ خدا، هڪ ڪتاب، هڪ اُمت، هڪ ملڪ وغيره جي گردان جي تصور ۽ تصوير کي مڪمل ڪرڻ لاءِ هڪ قومي شاعر جي بي حد ضرورت هئي جيڪو هن قوم کي علامه اقبال جي صورت ۾ ملي ويو! جيتوڻيڪ سنڌ اندر شاهه عبداللطيف ڀٽائي ۽ مشرقي پاڪستان ۾ ٽيگور جھڙيون آفاقي ۽ جينئس شخصيتون موجود هيون جن جي ذات اندر زندگي لاءِ بي انت چاهه انسان جي عظمت ۽ بلندي جو بي حساب احساس لاڳيتي اٽوٽ حرڪت جو ڇلڪندڙ سامونڊ وقت ۽ مقام جي وسعت جو ادراڪ ۽ حسيت،مذهب ۽ ڌرم جوهم گير تصور جمود ۽ ٺهراءُ واري صورت ۽ بدبو لاءِ سخت ڌڪار وغيرهه سندن باطن ۾ گھرائي تائين سمايل هئا. پر اهي عظيم ڏاها انسان ۽ شاعر اسان جي مذڪور مرد مومن يا Superman جي تصور جي دز کان به ڏور هئا. پنهنجي سڀني ناياب خوبين خاصيتن بلندين ۽ سرفرازي جي باوجود قومي شاعر بڻجڻ جي وصفن کان خالي ۽ کوکلا ڄاتا ويا ۽ بدقسمتي سان هنن جو لاڳاپو به ته انهن اڻ ڄاتل ۽ مفتوح ڌرتين سان هيو جن جي رهواسين جي حب الوطني جو جذبو ۽ اُمت جو تصور به ستل ۽ اڻ گھڙيل حالت ۾ موجود هو!
مبهم فڪر ۽ تضاد ڪنهن به مهان هستي کي هيڪڙائي ۾ پوئي سگھڻ جي شڪتي کان وانجھيل هوندا آهن. اهڙي هستي گھڻو ڪري ڊاڪٽر جيڪل ۽ مسٽر هائيڊ جوروپ ڌاري وٺندي آهي ۽ اها سماج جي اوسر ۽ عمارت سازي جي معاملي ۾ هاڃيڪار ثابت ٿيندي آهي.
فڪري ارتقا جو سفر جڏهن انگڻ ونگڻ زاوين سان، سوڙهن پيچرن تي هلندي اوچتو پوئتي گھرين کاهين ڏانهن موٽڻ شروع ڪري ۽ ٻيهر اڳتي وڌڻ جو جتن ڪندو ڏيکارجي ته ان مهل ان جي صحت مندي، سماج لاءِ افاديت ۽ انسان لاءِ زندگي سان معمور هاڪاري قدرن ۽ روايتن جي ورثي طور ڇڏڻ واري سندس صلاحيت يا اهليت شڪي ۽ اعتبار کان وانجھيل محسوس ٿيڻ لڳندي آهي.
اقبال يا سندس جھڙا قداور دانشور سدائين موقع پرستي ڊپ يا من مان، وقتي طور پيدا ٿيل، ڪنهن ’ترنگ‘ هٿان کيڏاڻو بڻجي اهڙي قسم جون ابتيون سبتون قلابازيون کائيندو رهيا آهن ته جيئن ماڻهو جزوي طور ڏسڻ ۽ پرکڻ جو انداز اختيار ڪري سندن ڪنهن جاندار گوشي کي بڻياد بڻائي ’حڪم‘ ڏيڻ جو اهڙو حق حاصل ڪرن جيڪو ظاهري طور ڪليت تي حاوي ۽ ڇانئيل ڏيکاري ڏئي! پر، اهڙي طريقي کي ’ڪليت‘ ۾ ڏسڻ، پرکڻ ۽ پروڙڻ ادبي ديانت داري جي بلڪل ابتڙ ۽ خلاف شماري سگھجي ٿو. منهنجي خيال ۾ ڏاهن ۽ دانشمند انسانن کي اهو حق قطعي طور حاصل ٿيڻ جڳائي ته هوُ اهڙي قسم جي دانشور جي ڪنهن ترنگي رخ کي بنياد بڻائي سندس سموري فڪري ميراث تي راءِ اظهارڻ جو پورو پورو حق رکن ڇو جو ڪنهن خاص وقت ۽ حالتن ۾ اهو ئي رخ پنهنجي معنوي باطن ۾ هاڪاري يا ناڪاري اثرن سبب ڪليت کان هٽي ڪري مجموعي طور ڪنهن سماج، اداري، قوم يا ملڪ وغيره جي ترقي خوشحالي وجود وغيرهه لاءِ لاڀدائڪ يا نقصان ڪار ٿي سگهي ٿو.اهڙي صورت حال ۾ ڪليت بلڪل بي معنيٰ بڻجيو وڃي ٿي. سوچ جو اهو انداز ترقي پسند نقطه نظر جي اوڏو معلوم ٿئي ٿو.
منهنجي راءِ موجب اگر پاڪستان، مذهب، امت، مرد مومن بابت اقبال کي ان ساهمي ۾ توربو ته هو پنهنجي مڪمل تخليقي اَپج ۽ ڪليت جي لحاظ کان ناڪاري نظر ايندو ۽ اهوئي ڪارڻ آهي جو سنڌي دانشور (ڊاڪٽر تنويرعباسي، ’جھوني جڳ‘ جوشيخ اياز، رشيد ڀٽي، حفيظ شيخ، نياز همايوني، محمد ابراهيم جويو) ۽ انيڪ ٻيا بلوچ ، پٺاڻ ۽ اردو سنڌي دانشور (نواب اڪبر بگٽي، نواب خير بخش مري، مير غوث بخش بزنجو، حبيب جالب بلوچ، ملڪ محمد عثمان ڪانسي، ميرا خان مندوخيل، ڪمال خان شيراني، عبدالله جان جمالديني، پوهومل، ڊاڪٽرمبارڪ علي، ڊاڪٽراميرالدين وغيره) اقبال لاءِ بحيثيت ايماندار ۽ انسان دوست تخليق ڪار جي ڪا شرڌا، احترام ۽ چاهنا ڪون رکندا هئا. بلڪ کيس فڪري طور وڏي ڀاءُ جو وفادار نمائندو تصور ڪندا رهيا جيتوڻيڪ ان وقت وڏو ڀاءُ ”وجود“۾ ڪين آيو هو. پر بعد ۾ اقبال جي فڪر سندس استحصالي سوچ ۽ عمل کي هٿي بخشي هئي.
مٿي ڄاڻايل شخصيتن ڪڏهن به سندس رچنائن (شعري توڙي نثري) ۾ جذب ٿي پاڻ کي انهن جو ڪردار ۽ حصو تسليم ڪين ڪيو هو حالانڪ عظيم ادب ۽ فن جي سڃاڻپ ئي اها هوندي آهي جو پاٺڪ پاڻ کي ان اندر جذب ڪري ان جو حصو بڻجي ويندو آهي.
ان حوالي سان ٽي واقعا منهنجي ذهني سطح تي اڀري آيا آهن:
پاڪستان جي نالي واري ترقي پسند تاريخ نويس ۽ دانشور ڊاڪٽرمبارڪ علي، جيڪو منهنجو دوست به آهي،هڪ ڀيري ڪنهن ٽي وي پروگرام ۾ اقبال جي فن فڪر ۽ شاعري تي ٽيڪاٽپڻي ۽ تنقيد ڪئي هئي جيڪا حڪومت جي ايوانن (وڏي ڀاءُ سان لاڳاپيل)۽ خاص طور پنجابي لابي سان سلهاڙيل ادبي حلقن کي قطعي ڪين ڀانءِ پئي ۽ نتيجي طور ڊاڪٽر مبارڪ علي کي نه صرف خطن ۽ ٽيليفون Calls ذريعي ڌمڪيون ملنديون رهيون بلڪه کيس صوبي جي ڪورٽن ۾ ڇڪيو ويو ۽ سندس خلاف FIR به درج ڪيون ويون! افسوس جو مقام اهو هو جو سندس ڪيترن ئي ترقي پسند دوستن ۽ ڪامريڊن ان سلسلي ۾ کانئس ائين پاسو ڪيو ڄڻ کيس ڪا ڇُوت جي بيماري وچڙيل هئي حلانڪ انهن مان ڪئي اقبال جي باري ۾ پاڻ به ڊاڪٽر موصوف جي خيالن سان سهمت هئا!
ٻيو واقعوان دور جو آهي جڏهن نواب اڪبر بگٽي بلوچستان جو وزيراعليٰ هو (سن 1988) ان سمي آءُ سندس غير اعلانيه طور صلاح ڪار به هئس ۽ هندستان کان اردو اديبن شاعرن جو هڪ وفد هاڪاري شاعر نثر نويس علمي ماهر ۽ جمون ڪشمير يونيورسٽي جي اڳوڻي وائس چانسلر محترم جگن ناٿ آزاد جي سرڪردگي هيٺ ڪوئٽه آيل هو. موصوف جگن ناٿ نواب بگٽي سان ملڻ لاءِ مون سان پنهنجي خواهش جو اظهار ڪيو ۽ مون نواب کان ٻي ڏينهن جو وقت وٺي کيس ۽ وفد جي ٻين ميمبرن کي نواب جي گھر تي رات جي ماني جي ڪوٺ ڏني.
رسمي تعارف بعد ماني ورڇجي چڪي هئي ۽ کائڻ کان اڳ جگن ناٿ آزاد نواب کي ديدهه زيب ڪاغذ ۾ ويڙهيل پنهنجي تحرير ٿيل ڪتابن جوهڪ bulky بنڊل تحفي طور پيش ڪيو .نواب ان وقت ئي اتساهه مان جيئن اهو بنڊل کوليو ته پهريون ڪتاب اقبال جي شاعري جي ڪنهن پهلو تي هيو.اهو ڏسي سندس پيشاني تي گھنج پئجي ويا ٻيو ڪتاب به علامه جي زندگي ۽ فڪر تي تحرير ٿيل هو ۽ اهڙي ريت باقي پندرهن ڪتاب به شاعر مشرق جي مختلف رخن روين طرز ۽ فڪر سان واڳيل ڏسي نواب جي چهري تي ڪارن پيلن ڳاڙهن پٽن جيان اڻوڻندڙ رنگ نمودار ٿيندا رهيا.
نواب بگٽي سيڪولر سوچ رکندڙ اگناسٽڪ انسان هيو. کيس رک رکاءُ ۽ ڊپلوميسي بلڪل ڪونه ايندي هئي ...... ۽ بنا دير محترم آزاد کي مخاطب ٿيندي چيائين ”آزاد صاحب، اقبال تي عرق ريزي ڪرڻ ۽ وقت وڃائڻ بجاءِ اگر اوهين ان جو ڪجھه حصو ڪاليداس، ڪبير، غالب يا گرديوٽيگور جي اڀياس تي صرف ڪريو ها ته ادب ۽ ادب شناس حلقي لاءِ ڪيڏو نه لاڀدائڪ ٿئي ها بلڪ ٻنهي ملڪن جي دوستي ۽ يڪجھتي لاءِ به سودمند بڻجي ها.هڪ ٽوڊي انگريز پرست ۽ موقعه پرست انسان تي ايڏي محنت ڪري اوهان پنهنجي ذات ۽ پنهجي ملڪ لاءِ به ڪوساراهه جوڳو عمل ڪين ڪيو آهي. معاف ڪجو، آءُ اهو تحفو ڪداچت قبول ڪين ڪندس!“ آءُ به سندس تحفي جي مواد کان اڻ واقف هيس ورنه کيس اڳواٽ ئي ان جي آڇ کان منع ڪيان ها بهرحال اها محفل چنڊ گرهن جي نذر ٿي وئي!
ٽئين واقعي جو تعلق بي نظير ڀٽو ۽ جنرل (ر) ٽڪا خان (مشرقي پاڪستان جو پهريون قاتل) سان آهي. گذريل صدي جي اٺين ڏهاڪي ۾ بي نظير ڀٽو، جنرل(ر) ٽڪاخان، بيگم ميجر سرور شهيد (نشان حيدر) ناهيد خان وغيرهه ڪوئٽه جي دوري تي آيل هئا. محترمه يحيٰ بختيار (اڳوڻو اٽارني جنرل پاڪستان) سندن آجيان ۾ رات جي ماني جھلي هئي .
ان دعوت ۾ نواب اڪبر بگٽي، ملڪ محمد عثمان ڪانسي، مير احمد نواز بگٽي، راقم المروف وغيرهه به مدعو ٿيل هئا.
سياست مذهب ۽ پاڪستان جي اندروني حالتن ۽ مستقبل تي سنجيده ۽ هلڪي ڦلڪي گفتگو جاري هئي. اوچتو نواب بگٽيءَ مذاق ڪندي ملڪ عثمان ڪانسي (پٺاڻ سيڪولر رهنما سياستدان، دانشور ۽ نواب جو گھاٽو دوست) ڏانهن اشارو ڪندي چيو ته، ”ملڪ صاحب پاڪستان تحريڪ ۾ قائداعظم جي نه صرف ڪافي ويجھو رهيو هو بلڪ ان هلچل اندر پاڻ موکيو به هئائين پر هاڻي ان کان ايڏو بدظن ٿي ويو آهي جو ٻيهر ’اکنڊڀارت‘جي ڪوششن ۾ جنبجي ويو آهي!“
ان ڳالهه تي جنرل ٽڪا خان نرڙ گھنجائي کانئس نرمي سان ان تبديلي جي وضاحت طلب ڪئي.
ملڪ عثمان کلندي هڪ دلچسپ لطيفي ذريعي منورتي جي ان ڦيري جي هيٺيئين ريت وضاحت ڪئي هئي.
”جنرل صاحب هڪ ڀيري مسيت اندر هڪ طالب مولوي صاحب پويان نماز پڙهي رهيو هو ۽ جڏهن ٻيئي سجدي ۾ جھڪي رهيا هئا ته اوچتو طالب جي نظر مولوي جي دنبي نما پُٺ تي پئجي وئي ۽ ڏٺائين ته سندس پهراڻ جوڳپل حصو هنجي فلاڻي جاءِ تي ڦاٿل هيو ۽ اهو منظر اڻ وڻندڙ ۽ بدزيبو ڀاسيس، انڪري آهستگي سان پهراڻ جو ڦاٿل حصو ڇڪي ٻاهر ڪڍيائين. مولوي کي به پنهنجي پُٺ تي چرپر محسوس ٿي هئي ۽ هن سجدي مان پوئتي منهن ڦيريدي طالب مٿان قهرآلود نگاهون وڌيون! اٻوجھ طالب سمجھيو ته هنکان شايد غلط ۽ ناشائسته عمل سرزرد ٿيو هو. ان ڪري جيئن مولوي صاحب ٻيهر سجدي ۾ جھڪيو ته هن غلطي درست ڪرڻ لاءِ پهراڻ جو ساڳيو حصو ٻيهر فلاڻي جاءِ تي فٽ ڪري ڇڏيو ۽ اِها حرڪت به مولوي کي ڪين وڻي هئي !“
مان به هندستان ۾ ڦاٿل حصو جستجو ۽ جدوجهد ڪري ڪڍي آيس پر ڏٺم ته ان جا نتيجا عوام ۽ ثقافتي اڪاين لاءِ اگرا نڪرندا رهيا انڪري هينئر ٻيهر ان حصي کي سندس اصلي جاءِ تي فٽ ڪرڻ جي اڻ ٿڪ جتن ۾ رڌل آهيان، هينئر توهين ئي ٻڌايو ته پهريون عمل درست هو يا هيءُ پويون ڪرم صحيح آهي؟ “
ٽڪا خان کان سواءِ باقي سڀيئي ملڪ صاحب جي گفتگو کان لطف اندوزٿيا هئا.
اقبال جي انساني عظمت جي تصور هيٺان صرف مسلم عظمت جي سوچ ٻوڏ جيان اٿلندي ڏيکاري ڏئي ٿي. سندس جمهوري قدرن جو پرچار صرف کوکلي نعري بازي تائين محدود آهي ڇو جو جنهن سماجي جوڙجڪ ۽ فڪري عمل جي واکاڻ ڪئي وڃي ٿي ان اندر تاريخي ۽ فڪري طور جمهوريت جي ڪڏهن به صورت گري موجود ڪون رهي هئي!
سنڌ ۽ پنجاب جي عظيم صوفي شاعرن شاهه لطيف ڀٽائي، سچل سرمست، سامي، چئنراءِ، ڀُلي شاهه، وارث شاهه جي فڪر ۽ عمل کان صاف طور ’ يوٽرن ‘ وٺندو ڏيکاري ڏئي ٿو. سندس ڪلام مان ’ شڪوه ‘ جي هيٺين سٽن مان مٿي ڄاڻايل مذهبي ڪٽرپڻي ۾ ڀنل سوچ چٽي طور ظاهر ٿئي ٿي (جيتوڻيڪ جواني ۾، ان کان گهڻو پوءِ به، چڪلي جو طواف ڪندڙ سوم رس جو شيدائي ۽ حسن و موج مستي جي راجا اندر جيان ديوانو ٿي گذاريو هئائين)؛ اِهي سنديس تنگ نظري ۽ فرقه واريت جي عنصرن مان جوڙيل شاعرن جا قديم مثال آهن جيڪي عطيه فيضي جي ذهن کي ڪڏهن ڪين آئڙيا هئا:
شکوہ
مشکلیں امت مرحوم کی آساں کردے
مور بے مایہ کو ہمدوش سلیماں کردے
ہند کی دیر شینوں کو مسلماں کردے
جوئے خوں می چکد از حسرت مادیرینہ ما
میرا تپند نالہ بے نشتر کدہ سینہ ما
’جن ماڻهن کي تو نوازيو انهن جو بار هلڪو ڪر، غريب نادرماڻهن جو ڳاٽ اوچو ڪري کين سليمان جي قد ڪاٺ جهڙو بڻاءِ_ پيار کي عام ڪر، ۽ هندوستان جي ’ بُت پرستن ‘ کي مسلمان بڻاءِ، اسان پنهنجي اعمالن سبب ڏاڍو لوڙيو آهي ۽ ڪيڏي نه رت وهي ڇٽي آهي. هن ڪٺل دل جي فرياد ٻُڌُ.‘
ساڻس وانگر هندن کي ’مسلماني‘ رنگ ۾ رڱڻ جو بيهودو ۽ رجعتي خيال مٿي ڄاڻايل صوفي شاعرن کي ڪڏهن خواب ۾ به ڪين آيو هو.
اقبال جي ’جوابِ شڪوهه‘ مان هيٺ ڄاڻايل سٽون به سندس تنگ نظر ۽ موقع پرستانا ذهنيت جي ڀرپور عڪاسي ڪرين ٿيون:

جواب شکوہ
شوری ہوگئی دنیا سے مسلماں نابود
ہم یہ کہتے ہیں کہ تھے بھی کہیں مسلماں موجود
وضح میں تو ہو نثار تو تمدں میں ہنود
یہ مسلماں ہیں! جنہیں دیکھ کے شرمائیں یہود
یوں تو سید بھی ہو مرزا بھی ہو افغان بھی ہو
تم سبھی کچھ ہو بائوکہ مسلماں بھی ہو
’غلغلو مچي ويو آهي ته دنيا مان مسلمانن جي پڄاڻي ٿي آهي. اسين پڇون ٿا ته ڪٿي به ڪنهن سچي مسلمان جو وجود آهي به سهين؟ سندن رهڻي ڪهڻي عيساين جهڙي ۽ ثقافت هندن جهڙي آهي. اگر ڪو يهودي اهڙي مسلمان کي ڏسندو ته پڪ شرمساري محسوس ڪندو. جيتوڻيڪ تون چوڻ ۾ سيد، مرزا ۽ افغان آهين پر، اهو ٻڌاءِ ته واقعي مسلمان به آهين؟‘
سنڌ جي ٽنهي مايه ناز شاعرن (شاهه، سچل، سامي) کي هندن کي مسلمان بڻائڻ جو خيال ڪڏهن به ڪونه آيو هو.
اقبال پاڪستاني بلڪه پنجابي استحصالي ذهنيت جو مڪمل ’نمونو ۽ ڪردار‘ آهي. مذهب جي تبديلي سان قوميت جي تبديلي جو عڪاس ۽ وڪيل!
سندس موقعه پرستانا سوچ ۽ عمل هيٺين حقيقتن مان به ظاهر آهي ته ’جڏهن سيڪولر سوچ رکندڙ امان الله خان افغانستان جي تخت تي ويٺو ته هُنَ جي ساراهه جا ڍُڪَ ڀريائين؛ پر، جنهن وقت انگريز سامراج کيس تخت تان هٽائي نادر خان نالي هڪ چور ۽ ٺڳ کي تخت تي ويهاريو ته هُنَ جي ساراهه جا گيت آلاپيا هئائين!
پاڪستان، بلڪه وڏي ڀاءُ جي بيٺيڪيت واري ذهنيت اقبال کي زوريءَ سموري ملڪ مٿان پيغمبر _ شاعر طور مڙهيو هو جنهن سن 1930ع ۾ الله آباد اندر مسلم ليگي اجلاس ۾ ملڪ جي ورهاڱي جو نظريو پيش ڪيو هو. مسلم رياست جو تصور سڀ کان اول هِنَ جي اوڳاڇيو هو! پر، سنڌي، بلوچ، دانشور ۽ قوم پرست کيس هميشه برطانوي سامراج جو ڇاڙتو، موقعه پرست ۽ پنجابي جنگجويانه ذهنيت جو پتلو سمجهندو رهيو آهي.
جڏهن پهرين مهاڀاري لڙائي ۾ ترڪي مٿان برطانوي حملي سبب دنيا جا مسلمان ڪاوڙ ۽ غم ۾ بيحال هئا ته ان مهل اقبال انگريز بهادر آڏو پنهنجي سر جو نذرانو پيش ڪرڻ لاءِ پيش پيش نظر آيو هو.
سن 1923ع ۾ جنهن مهل انگريزن جي اُرهه زوراين سبب سموري دنيا خاص طور هندوستان جا غيرت مند سپوت پنهنجا لقب ۽ خطاب واپس ڪري رهيا هئا تنهن مهل هُنَ انگريزن کان ’سر‘ جو خطاب وصول ڪيو هو! سن 1928ع ۾ مسلم ليگ ’سائمن ڪميشن‘ جي نا روا سلوڪ سبب ٻن ڌڙن ۾ ورهائجي وئي! قوم پرست سوچ رکندڙ ڌڙو جناح ۽ سيف الدين ڪچلو جي اڳواڻي هيٺ ڪلڪتي ۾ ’ڪميشن‘ کي خوب ننديو ۽ برطانوي سامراج جو ڇاڙتو ڌڙو اقبال ۽ محمد شفيع جي سرڪردگي هيٺ لاهور ۾ ان جي ساراهه جا ڍڪ ڀريندو رهيو!
مڪي ۾ ’شريف‘ قوم پرستي جي علامت ڄاتو ويندو هو ۽ ان ڪري انگريزن جي اکين ۾ ڪنڊي جيان چڀندو هو، جنهن کي آخرڪار مٽائي وهابي سوچ رکندڙ ’سعود‘ کي ملڪ جون واڳون سونپيون ويون، ۽ هُنَ حاڪم بڻجندي ئي ملڪ ۽ رهواسين جي مذهبي سوچ ۽ عمل سان ڪئي نا روا سلوڪ اختيار ڪيا پر، اقبال هن کي ’ايشيا جو بهترين حاڪم‘ قرار ڏنو هو. جڏهن ڀوپال جي نواب اقبال لاءِ پنج سئو رپيا وظيفو مقرر ڪيو ته هُنَ کيس ’اسلام جو چمڪندڙ تارو‘ قرار ڏنو هو.
نهرو مسوليني جهڙي تانا شاهه ۽ ظالم انسان سان ملڻ کان انڪار ڪيو هو پر، اقبال نه صرف ساڻس هٿ ملايو هو بلڪه کيس خوش ڪرڻ لاءِ ’فاشسٽ تحريڪ‘ کي اسلام جي برابر قرار ڏنو هو!
اقبال اهو به قبوليو هو ته ورهاڱي کان اڳ هندوستان جي اندر سيڪريٽري ’لارڊ لوٿيئن‘ کيس يقين ڏياريو هو ته ’هندوستان ڀاڱا ڀاڱا ڪيو ويندو‘ ان ڪري هُنَ ’پاڪستان تحريڪ/نظرئي‘ جي حمايت ڪئي هئي. اهو به ڪارڻ آهي جو سنڌ ۽ بلوچستان جو ساڃاهه وند ۽ قوم پرست طبقو اقبال کي رد ڪندو ڏيکارجي ٿو.


اقبال جي شاعري ۽ فڪر ۾ ٻين عظيم شاعرن جي رچنائن جيان تضادات جا نارمل عنصر جا بجا پکڙيل ڏسي سگهجن ٿا پر ان اندرسڀ کان وڌيڪ ڏکوئيندڙ ڳالهه صرف ماورائيت ئي ڪونهي بلڪه ان ۾ ’فسطائي لاڙن‘ جي بي ڪنار ڀرمار نه صرف ايذائيندڙ آهي بلڪه موجوده بي ڪئتي اونڌاهي ۽ هلچل واري دور ۾ انهن مان ’ وڏي ڀاءُ ‘ کي سرڪيون ڀريندو سندس انڌي ۽ بي لغام قوت کي وسعت ملندي ڏسي هٽلري ۽ مسوليني عهد جي انڌڪار ۽ ڏاڍ ۾ وڪوڙيل ياد تازي ٿيندي رهي ٿي.
اڄ کان گهڻو اڳ اردو ادب جي معتبر تخليقي نقاد مجنون گورکپوري به اقبال جي شاعري ۽ فڪر اندر ان گونجندڙ ’ فاشي سوچ‘ ڏانهن واضح اشارا ڪيا هئا جنهن ڄڻ ’ وڏي ڀاءُ ‘ جي ظالماڻا ۽ تاناشاهي هٿن ۾ بي مياڻ اگهاڙي تلوار ڏيئي ڇڏي هئي جيڪا پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ واري سمئي کان اڄ تائين ننڍن صوبن جي ڪمزور، پرامن ۽ بي هٿيار رهواسين جي سرن مٿان لهرائيندي نظر اچي ٿي.
سندس انساني عظمت جي تصور هيٺان صرف ’مسلم عظمت‘ جي سوچ ٻوڏ جيان اٿلندي ڏيکاري ڏئي ٿي. سندس جمهوري قدرن جو پرچار صرف کوکلي نعري بازي تائين محدود آهي ڇو جو جنهن سماجي جوڙجڪ، فڪر ۽ عمل جي واکاڻ ڪئي وڃي ٿي، ان اندر تاريخي ۽ فڪري طور جمهوريت جي ڪڏهن به ’صورت گري‘ موجود ڪونه رهي هئي!

شيام _ اشوڪ اروڙا _ شيام

جيڪي ساروڻيون مايوسي، اُداسائي ۽ پيڙا کي جنمين ٿيون اُهي وڌيڪ لُڀائيندڙ هونديون آهن. هونءَ به آنند دائڪ ۽ غم ٻڏل يادون ’عذاب‘ ۾ مبتلا ڪنديون رهنديون آهن.
انهن ۾ امڙ واتان ٻڌايل عجب ۽ سون ورڻيون ڪهاڻيون به اچيو وڃن ٿيون. اِهي ڏيئي يا لالٽين جي جهَڪيِ يا تيز ٿيندڙ پراسرار روشني مان پيدا ٿيندڙ ڊگهن ۽ پتڪڙن پاڇن جي پس منظر ۾آشا، ڏر ۽ اسرار جي اڻ ڄاتل ۽ اڻ وسهندڙ دنيائن ۾، وشنو شرما جي پنچ تنتري سنسار، هومر ۽ جيمس جوائس جي ’يوليسس‘ جي Circe واري سرزمين، الف ليلوي ‘حاطم تائي‘ جي جادونگرين _ ۽ ڪوهه قاف جي پرستانن جو سئر ڪرائينديون هيون. انهن ۾ موجود ڪردار گل ڦل راڻي، سدا حسين ’سونڻ ٻائي‘، هڪ اک وارو ظالم ديو ۽ ننڍڙا ننڍڙا ڪڏندڙ _ هاڪاري ۽ ناڪاري قوتن جي نمائندگي ڪندڙ _ جنڙا اڃا تائين منهنجي لاشعور ۾ پنهنجي وجود کان وڌيڪ سرگرم عمل ۽ زندهه آهن. اُهي آکاڻيون نه صرف مون جهڙي معصوم ٻالڪ کي موهينديون هيون، بلڪ منهنجي سوچ موجب سمجهدار بالغ ذهن لاءِ به انهن ۾ جاندار دلچسپي جو پهلو موجود هوندوهو. اُهي اُڻت، هيئت ۾ گل جي پنکڙين جيان نفيس، ٽاڪئيون ۽ سندن غير جسماني ڇهاءُ ۾ پشم وانگر لسيون لڳنديون هئم.
گهڻو پوءِ ڇوڪراڻي اوَستا ۾ ڪتابن کي ’ڌيان‘ سان پڙهڻ جو شوق پيدا ٿيو هو. جنهن بعد ۾ اُتساهي جنون جي صورت اختيار ڪري ورتي . انهن مان حاصل ٿيندڙ هر نئين، پختي ۽ ولوڙ پيدا ڪندڙ ڄاڻ ساڳئي وقت ذهن ۽ دل تي تازن ۽ اڻ مٽ نقشن ۽ ڇاپ جي ڄڻ ڌم لڳائي ڇڏي هئي. جيڏا اڻاوا ڏکيا ۽ مشڪل موضوع هوندا هئا اوڏا وڻندا هئم _ ۽ روح تي عجب قسم جي مٺاس ۽ تازگي جو احساس اڀرندو هئم. منهنجي من مٿان انهن جي پيهه اجهل هوندي هئي . جيتوڻيڪ ان ڪچڙي عمر ۾ ئي روڄ راڙي، ڏک غم ۽ افراتفري عذاب سان مهاڏو اٽڪي ويو هو پر، ڪتابن جي ڌتاريندڙ موهيندڙ روحاني ڪاهه منهنجي توازن ۾ ڪڏهن ڪو وڳوڙ ڪين پيدا ڪيو .
گهڻو ڪري غربت سڀاءُ اندر’ شڪ ‘جو ناسور جهڙو عنصر پيدا ڪندي آهي _ ۽ مون کي ان جو گهرو تجربو آهي. منهنجو سمورو وجود، ڪچڙي وهي کان وٺي پيرسني تائين حيا شرم، آدرشن جي پاسداري ڪارڻ _ غربت جو گدلو، بڻاس ڏيندڙ، داغدار ليڙون ليڙو پهراڻ بڻيو رهيو آهي! ماڻهو مٿان ان جو مڙهجڻ کيس گند ڪچري کان به وڌيڪ حقير بڻايو ڇڏي ٿو_ هر بني بشر آڏو کيس بي مانو ڪريو ڇڏي ٿو. ڪارنهن ۾ وڪوڙيل اهڙين روئاريندڙ ساروڻين جي باوجود ماضي چنڊ جي نرمل چانڊاڻ جيان چمڪندڙ ۽ موهيندڙ ڀاسندو اٿم _ ۽ ’حال‘ هاڻي به ، ننهن کان چوٽي تائين بي ڪئتو، اونڌاهو ۽ ڏهڪائيندڙ محسوس ٿيندو اٿم!
غربت جو بدبودار ڀوت ماڻهو کي ميسڻو، موڳو، بي مهابو ۽ بي غيرت بڻايو ڇڏي ٿو. اها ’پستي‘ خدا جي نظرن ۾ (اگر هن جو وجود برحق آهي؟) شيطان جي پستي کان به وڌيڪ ڪريل ، ڪني ۽ ڪوجهي آهي.
اُهي ڏينهن به هوندا هئا جڏهن کيسي ۾ نه ڪا ڪوڏي يا پائي هوندي هئم بلڪ، اصطلاحاَ کيسوئي ڪونه هوندو هو! جيتوڻيڪ ’نٽ همسن‘ جي ناول ’بک‘ (Hunger) جي مرڪزي ڪردار جيان بک ۽ ولهه ۾ وڪوڙيل رهندو هئس، يا ’وڪٽر هيوگر‘ جي انمول رچنا ’بدنصيب‘ جي ڪردار وانگر مقدر ڇاڻي جهڙن سوراخن سان سٿيو پيو هوندو هو پر، ان جي باوجود خوش ۽ خورم هئس ! انهن سون ورنن ڏهاڙن ۾ راجڪپور جي فلم ’آوارهه‘ جي مکيه ڪردار جيان جيڪب آباد جي ڪشادين سڙڪن، شڪاپور جي لکيدر لڳ ساڌو نولراءِ هيرانند يتيم خاني ۾ برهم چاريه آشرم وارن ڏينهن (45_44_1943ع) ۾ ڪڏهن ڪڏهن سوادي لنگر کائڻ جو شرف به حاصل ٿيندو هئم، ۽ ان بعد ڍڪ بازار جو طواف به معمول ۾ شامل هو (سنڌ جي شهرن ۾ خاص بازارين مٿان ڍَڪُ ٺهرايو ويندو هو؛ جيڪو ڏينهن جي تپت ۽ رات جي ٿڌ ۽ آب هوا جي ٻين ناڪاري تبديلين کان بچائيندو هو. ان سلسلي ۾ شڪارپور سکر روهڙي گهوٽڪي ۽ حيدرآباد جون ڍڪ بازاريون مشهور هونديون هيون. اهڙي قسم جون بازارون ڪجهه ٻين مشرقي ملڪن جي شهرن جهڙوڪ ڪاسابلانڪا، استنبول، قاهرهه، اسڪندريه، دمشق_ بغداد ۾ به موجود آهن _ انهن جڳهن تي ڍڪ جو مقصد ڪهڙي معني رکي ٿو؟ اها ڄاڻ ڪون اٿم) جتان جون رمڻيون ۽ ڪامڻيون اندر سڀائي اپسرائن کان گهٽ حسين ڪين هونديون هيون؛ يا سکر جي پارسي ڪالوني ، ڪوئنس روڊ، والس روڊ، فريئر روڊ (جتي ويرومل بيگراج جي پريس لڳ موهن ڪلپنا جو به گهر هوندو هو)، نم جي چاڙهي تي آواراهه گردي ڪندي ڪو سندر ’سرسي‘ (Circe ) جهڙو منڊيندڙ مشڪندڙ مهانڊو ۽ مک پسي لايا سجايا ٿي ويندا هئم ۽ پاڻ جهڙو نصيبن وارو ڪنهن کي ڪون سمجهندو هئس. ڇوڪراڻي اوَستا ۽ جواني ۾ ارڏائي لاپرواهي ڄڻ ڄائي ڄم کان سڀاءُ جي انگ ۽ سنگ جيان هوندا هئم ¬_ چوڏس خودي ئي خودي سنڌوءَ جيان ڇلڪندي هئي.
ہے یہ کائنات میری ہی خاک کا ذرہ
میں اپنے دشت سے گذرا تو بھید پائے بہت
سکر جي جهونين جڳهن ۽ آوازن کي ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جي تڙڦ ۽ ماضي ۾ پوکيل سادي ۽ روح پرور زندگي جي وڌندڙ سار جيءَ ۾ جهير وجهندي رهي ٿي . هونءَ به جهوني’سار‘ سدا هڪ قسم جي ڪوهيڙي ۾ وڪوڙيل هوندي آهي ۽ ندي جيان ’من‘ مان ڦُٽي نڪرندي وهندي رهندي آهي؛ پر، ساڳي مهل من کي ڌنڌ ۾ ويڙهيندي به رهي ٿي. ان کان سواٰءِ من مان پيدا ٿيندڙ احساسن، اڌمن کي ڍلو نرم ڪري انهن مٿان هڪ قسم جي ’اتم احساس‘ جيان ڇائجندي به رهي ٿي.
اڃان تائين اهو سمجهڻ ۾ سڦل ڪين ٿي سگهيو آهيان ته اڪيچار ماڻهو’ضرورت‘ جي پورائي لاءِ گهاڻي جي ڏاند وانگر ڳهندا رهن ٿا ۽ نت بي وسي ۽ مايوسي جو شڪار پيا ٿين _ ۽ ’ڪجهه‘ اڻ مئي خوشي ۽ خوشحالي ۾ ائين گهيريل رهن ٿا جيئن راجا اندر سدائين اپسرائن جي وچ ۾ هوندو آهي! الائجي ڇو ڪجهه ’اڻ ڄاولن‘ مٿان ’وڌاتا‘ مرڪندي ڏيکاربي آهي ۽ ٻين مٿان بکايل ڳجهن جيان هلان ڪندي لامارا ڏيندي پسبي آهي ؟ شايد، انهن جو جنم غربت جي ڪک مان ٿيو هو _ ۽ ٿيندو رهي ٿو؟ جئين پرين جي آکاڻين ۾ ٻڌايو ويندو آهي _ ۽ اڪثر ڏسبو به آهي ته ’خوشي صرف احمقن ۽ ڀوڪن جي پرالٻڌ ۾ لکيل ٿئي ٿي _ اهو انياءُ ڪنهن طرفان ڪيو ويو آهي؟ اهڙي قسم جا ’پاپ ۾ ٻڏل‘ خيال ڪچڙي عمر کان پاڻ مرادو پيدا ٿيندا رهندا هئم. اڃان تائين هن هل هلان جي سمئي ۾ به منهنجي آتما اڻ کٽ ڳوڙهن سان ٽمٽار آهي جيڪي منهجي روح کي لاڳيتو ٻوساٽيندا رهن ٿا.
ان عجب ’انڪاريت پسند‘ ۽’ناستڪي‘ سوچ ۾ لڙهندي شمله ۾ ڪفري ڏانهن ويندڙ دڳ ۾ ’گرين وئلي‘، اُترا کنڊ جي گڙوال سيڪٽر ۾ ’پوُڙي‘ هل اسٽيشن طرف نيندڙ رستي تي گهاٽي جهنگل جي مخموريل سڳنڌ، ’راڌا‘ جي ساڄي ۽ ڏائي پاسي سندئين سکين جي سندر سندر اطلسي، سڙڪ جيان، وهندڙ سٿ جهڙي ’وڻراهه‘ جي اپسرا وانگر مثالي سندرتا جيڪا امرتا جي دامن کي ڇهندي نظر آئي هئم، جنهن کي اکين ذريعي، بلڪ سڀني حواسن وسيلي، ذهن جي سمورن گوشن ۽ پورن ۾ سموئڻ لاءِ سمورو وجود هڪ الوهي جتن ۾ جٽبو محسوس ڪيو هئم _ ۽ ان جتن جي وڙوڪڙ تهن مان سدا بهار ۽ زندگي بخش پائين ، پاپلر، شاهه بلوط، صنوبر ، ديودار جي درختن _ ۽ انهن جي لڏندڙ ۽ سدا ڀاڪي ۾ وٺندڙ لامُن، _ ۽ ڦَڙ ڦَڙ، سُون سُون ڪندڙ ۽ واءُ ڀريل سيٽين جي ذريعي ’ٻيجل‘ جيان سنگيت جي سُرن سڻائيندڙ پنن ۽ انهن جي انوکن رنگن، طلسمي ۽ مُنڊُ وجهندڙ صورت بيهڪ ۽ لوڏ جهڙن جيالن ۽ من موهيندڙ ’اوچن خيالن‘ خدائي تخليق جيان اُپجندي دير ڪين وڌي هئي. اِهي ۽ اهڙا ’خيال‘’فڪر‘ ئي ته اڄوڪي انسان جو امر سرمايو آهن؛ ۽ سڀاڻي جي نسل جو سڀ کان ’املهه ورثو‘.
پر، ان سموري فخر جوڳي نباتاتي مخلوق جي پنهنجي اندر، ۽ ان جي آس پاس جيئري جاڳندي ساهه کڻندڙ تخليق جي وچ ۾ خوني تضاد ۽ تصادم به ’خدا‘ جي نانءُ وانگر جاري ۽ ساري آهي، اهي ٻئي ڌريون پنهنجي زندگي ، حفاظت ۽ بچاءُ لاءِ هڪٻئي کي هن ’پوترماءُ‘ جي مٿاڇري تان مٽائڻ ۾’ تاريڪ سواد‘ ۽ ’خوني تماشو‘ ڏسڻ جا ڪوڏيا ۽ ڪانکي ڏيکارجن ٿا _ خدا جيان!
ڪڏهن ڪڏهن مونکي پنهنجو ذهن ’ماهي گهر‘ (Aquarium) جيان ڀاسندو اٿم، جنهن اندر منهنجي مشاهدن، تجربن ۽ اڀياس جي ريشمي ۽ ڪيمخوابي ڏورين _ ۽ سادي سُٽَ مان اڻت ذريعي جوڙيل ’ساهدار‘: ٽرائُوٽ (Trout) ۽ رنگ برنگي مڇيون ترنديون رهنديون آهن؛ _ ۽ آءُ آزادي ۽ چونڊ جو حق محفوظ رکندي انهن مان ڪنهن هڪ يا وڌيڪ مڇين کي پڪڙي هن جهان جي ’بازيچي خاني‘ ۾ پيش ڪندو رهان ٿو. اهو تماشو ڪنهن کي وڻي يا نه وڻي منهنجو ان سان ڪو سروڪار ڪونهي ؛ جيڪڏهن سُروڪار رکندس ته اهو مڇلي گهر پنهنجي ان ڌتاريندڙ، لڀائيندڙ مخلوق سميت خشڪ ٿي نابُود ٿي ويندو ۽ اهڙو عمل منهنجي ذات جي فنا جو باعث بڻبو.
مان ’فطرت‘ جي سياست ۾ وشواس رکندو آهيان جيڪا انسان جي خمير ۽ جبلت مان پاڻمرادو ڦُٽي نڪرندي رهي ٿي _ باقي ان جي نانءُ تي ٻيو سڀ مٺيا ، مايا ۽ مندائي آهي .
هماليائي سلسلي جي رٽن دوران اُتان جي هٻڪار ۽ سونهن جي ڦُوهه وارين تراين ۾ سدا وهڪ ۾ سرشار ندين منداڪني، الکندا، ڀاڳيرٿي، گنگا ۽ بيشمار آبشارن ۽ جهرڻن جي مڌر سنگيت ۾ ’ساهه‘ کڻندڙ ’فطرت‘ جي شڪتي ۽ سندرتا کي پنهنجي وجود جي اونهاين ۾ ائين جذب ٿيندو محسوس ڪيو هئم جيئن پراچين دراوڙن جي ديوتا شِوَ شنڪر آرين جي ديوتائن وئشنو ۽ برهما جي ڀيٽ ۾ پاروتي (شڪتي ۽ سونهن جي علامت) کي پنهنجي وجود اندر سمائي هندو ٽمورتي اندر يڪوجوديت جو مهان درجو حاصل ڪيو هو. فطرت جي ان ڏيک ۾ جيڪو الوهي (divine) آنند، شانتي ۽ هم آهنگي هئي اها آتما تي هميشه لاءِ نقش ٿي وئي اٿم .
مون کي ياد اچيم پيو ته جڏهن ٻالڪپڻ ۽ ڇوڪراڻي اَوَستا جي ڏکايل ۽ پيڙا وارن ڏهاڙن ۾ پاڙي ۾ رهندڙ تعصبي، بدمعاش ۽ نردئي پناهه گير ڇوڪرن هٿان مار موچڙا کائڻ بعد سنڌُ سنڌُ ڄڻ سوُر ۾ ٽهڪندو هيم ، ۽ اڪيلائپ، اٻاڻڪائپ ، ۽ يتيمي ۽ ري ٿنڀي ري ٿوڻي هجڻ جو شديد احساس ساهه ٻوساٽيندڙ ڀاسندو هئم ته هوريان هوريان هلي ڪري سنڌوءَ جي ڪنٺي تي موجود انيڪ صاف سٿرن ۽ اوجل اوجل ٺهيل گهاٽن مان ڪنهن هڪ جي ڏاڪڻين تي ويهي – خاص طور ’مائي راجان‘وارو گهاٽ وڌيڪ وڻندو هئم جنهن جي ڀڪَ تي بڙ جو پراسرار وڻ ۽ هڪ ننڍو مندر هوندو هو، جتي مون کان اڳ ۽ پاڪستان جي ’کٽي‘ وجود کان به اڳ موهن ڪلپنا به اچي ويهندو هو _ وهندڙ پاڻي جي نرملتا ۾ پير لٽڪائي ڇولين جي الڳ الڳ صورتن، دائرن، ورنن ۽ انهن جو هڪٻئي مٿان اُڇلندو ۽ ٻکن جي ڀيڪوڙ ۾ جڪڙندو ۽ پوءِ هڪٻئي ۾ جذب ٿيندو من موهن منظر ڏسندو هئس. انهن جي وچان ترندڙ مڇين جي راند پسي ۽ کين هٿن ۾ جهلي سندين لسي ترڪڻي کل جي ڇهاءُ کي هٿن ذريعي سڀني حواسن ۾ اوتيندي ساڳيو ئي آنند ، شانتي ۽ هم آهنگي ملندي هيم. زمان ۽ مڪان کان بي خبر ’فطرت‘ جي ان شفيق گود ۾ ويهڪ دوران محسوس ٿيندو هئم ته ڄڻ پاڙي ۾ ’ديوانن‘ جي جل پرين جهڙين سونهن ساءُ ۽ سواد ۾ ڀرپور _ ۽ ڀنڀورين جهڙين لهرائيندڙ فراڪ پهريل ڇوڪرين جو ’ايسي موري لال ڪٽوري‘ ڊانس ۽ نوڙي تي ڪڏڻ جو تن ۽ من ۾ ڪتڪتايون پيدا ڪندڙ لقاءُ ڏسي رهيو هجان _ ۽ ان نرمل اوجل ۽ سيتل ’محسوسات‘ ۾ سڀ سُور ، اڪيلائي، بي وسي ۽ لاچاري ڄڻ اڀ تي پکڙيل بادلن جيان فضا ۾ ڪافور تي ويندي هئي. ان بي غرض، معصوم جمالياتي لذت ۽ چاشني ۾ سڀيئي شڪتيون، حواس، سوجهه ٻوجهه ، دليل ڄڻ هڪ الوهي هم آهنگي ۾ جڙي يڪوجود ٿي ويندا هئم ، ڄڻ هيگل واري ’ٿيسس‘ ۽ ’ائنٽي ٿيسس،‘ هم آهنگ بڻجي ’سينٿيسس‘ ۾ بدلجندي محسوس ٿيندي هئم.
مختلف يگن جي ڏاهن ۽ مفڪرن دنيا جي صرف گهڻ پاسائين انداز ۾ تشريح ڪئي آهي پر، ان کي تبديل ڪرڻ جو پڪو، نهرو ۽ هم آهنگي تي ٻڌل دليل اڄ تائين ڪنهن به ڪون ڏسيو آهي. ان پوتا ميل تي ويچاريندي ڪڏهن ’لڊوگ فيور باخ‘ جي اها چوڻي ساڃهه کي ڏاڍي اپيل ڪندي نظر ايندي اٿم ته ”انسان صرف ’سوچيندڙ ساهدار‘ ڪونهي بلڪ بنيادي طور ’شهواني ‘ (Sensuous) لاڙو رکندڙ آهي _ ۽ انڪري حواس صرف ’ڌيان ڌرڻ ‘ يا ’سماڌي‘ (Meditation) ۾ گُهتَ هڻڻ جو وسيلو ڪونهن بلڪ ’ڪرم ۽ عمل‘ ڪرڻ جو ذريعو آهن“.
مان انڪري پاڻ کي ڪڏهن شِوَ ۽ نطشي وانگر پرلهءِ ۽ قيامت مچائيندڙ جي روپ م پسڻ چاهيندو آهيان _ تخليقي صورت کي ثانوي درجو ڏيڻ پسند ڪيان ٿو؛ ان ڪارڻ شِوَ جي ٽانڊوَ ۽ نطشي جي ’ائنٽي ڪرائسٽ‘ لاءِ ڏاڍو سنمان اٿم.
شايد اهو ئي سبب هو جو پنهنجي اجهل ۽ لاڳيتي ڀوڳڻا اندر مون کي ٽن مهان هستين جون ڀوڳڻائون به نظر اينديون اٿم: نطشي، مارڪس، ۽ ڪيرڪي گارڊ _ ۽ هنن لاءِ من ۾ بي حد شرڌا ۽ احترام اٿم.
هن مهل وقت جي به اها اهم ضرورت آهي جنهن وسيلي موجودهه مدي خارج ۽ بڻاس ڏيندڙ معيارن جو خاتمو آڻي انهن جي جاءِ تي نئين روشني (renaissance) جهڙا نوان، بهتر هٻڪاريل قدر ماپا آندا وڃن. اڄوڪي ڪلچر ۾ پرلهءِ، تباهي ۽ موت ڇلڪندو پيو ڏسجي _ اسان کي ’زندگي‘، ’نيڪي‘ ۽ ’سونهن‘ جي شديد ضرورت آهي.
هتڙي’فيورباخ‘ جي نڪتي تي ويچاريندي هڪ ٻي سونهري ’ياد‘ ترندي ذهن ڀيڙو اچي لڳي آهي. ڪراچي ۾ منهنجو ’ٻال پرهمچاريه‘ دوست اشوڪ اروڙا ورهين کان اڪيلو، ڇڙو ۽ عدم جهڙو جيون بسرڪندو رهي. ٿو نه کاٻي ڪو اوهي اٿس نه ساڄي ڪو واهي. هن وقت يوناني ڏند ڪٿائي پاتال (Hades) جي بدبودار جوهڙن، نالن ۽ ندين ۾ تڙڳندو زندگي جون سٺ سَرئوُن (Autumns) ڳهندي گذاري چڪو آهي . هاڻي سوچ پيدا ٿي اٿس ته ’اڳتي ٻاٽ ڪاري اوندهه کان سواءِ ڪجهه به ڪونهي _ ۽ ماڻڪن جهڙو پنهنجو املهه جيون وئرٿ وڃائي ڇڏيو اٿم ، گونچ پيدا ڪندڙ سڀيئي سوتا خشڪ ٿي ويا اٿم!‘ ان نڪتي تي ڳنڍ ٻڌي شوپنهاوري قنوطيت جي گهٽ کان بچڻ خاطر ڪراچي ۾ ٿيندڙ مختلف ست سنگن جهڙوڪ راڌا سوامي بياس، راڌا سوامي آگرو، برهمو ڪماري پنٿ، نيلو ڀڳوان پنٿ ، ساڌو ٽي ايل واسواڻي مارگ وغيره ۾ باقاعدهه وڃڻ شروع ڪيائين ته جئين من جي شانتي ۽ ايڪاگرتا حاصل ٿئيس پر، تن جي ترپتي ۽ شانتي؟ انهن ست سنگن ۾ گهڻو ڪري Mixed گڏجاڻيون ٿينديون آهن. هڪ لڱا هڪ ست سنگي پنٿ جي خاص ست سنگياڻي تي اڪن ڇڪن ٿي، برهمچاريه مسلڪ جا جهونا بند ڀڃي ڀورو ڪري، هيانءُ هاري وڌائين. منهنجي درشٽي مطابق مائي صاحبه جو مڙس ڄڻ چوسيل ڪمند جو ڦوڳ آهي؛ ۽ هوءَ پاڻ بنارس جي ’بانڪي‘ جيان رسدار ڳردام ۽ مليح قسم جي سلوڻي سونهن ، بلڪ هڪ ٻئي ست سنگي دوست مطابق ، ’بلي بلي سندر نار آهي.‘
تنهن ڏينهن کان اشوڪ اروڙا ٻيا سڀيئي ست سنگي ماڳ مٽي ۽ ڇڏي ان سندرالبيلي نار جي ست سنگ واري آسٿان کي ان سوچ سان پنهنجو مستقل ٿاڻو ٽڪاڻو بڻائي ڇڏيو آهي ته جڏهن دروپدي پنج جيون ساٿي بڻائي سگهي ٿي ته ڇا هِنَ پد مڻي کي ٻن جيون ساٿين سان گهارڻ جو ڪو اڌڪار ڪونهي؟ مون سندس همٿ ٻڌائيندي چيو هو ته ڌرم ۽ نيتي انوسار کيس يقيني طور ”اڌڪار“ هو! کيس به احساس ٿيو هو ته ’جنسي نا آسودگي انساني شخصيت کي پرزا پرَزا ڪرڻ جو سبب به بڻجي آهي.‘ ۽ اهو به سمجهائين ته ’جنس صرف لذت جو نانءُ ڪونهي عرفان ذات جو وسيلو به آهي.‘
هڪ ڀيري اڪيلائپ جو وجهه وٺي کيس هيانءُ ۾ لڳل اگن جو ورنن به انداز دگر ڪندي چيو هئائينس، ”شريمتي......... جي! مان گذريل چئن ڏينهن کان دل ۽ ذهن تي چٽيل ’اهم واقعي‘ جو احوال اوهان سان ونڊڻ چاهيان ٿو _ ۽ اڄ نويڪلائي جو فائدو وٺي توهان کي ان اندر موجود خوشخبري ۾ شريڪ ڪندي من ڏاڍو پرسن ٿي رهيو اٿم“.
” ڪهڙو واقعو ۽ ڇاجي خوشخبري ؟“ هَنَ شور مان تڪيندي پڇيو هئس،”چار ڏينهن اڳ، رات جي پوئين پهر ۾ مون هڪ سندر سپنو ڏٺو هو. ان ۾ ڏٺم ته، اي اُتم گڻونتي نار! توهين، مان ۽ ڪجهه ٻيا جڳيا سوُ هڪ ڪوٽ نما جاءِ جي چوگرد اِنَ اندر داخل ٿيڻ لاءِ لاڳيتو پر ڪرما (طواف) ڏئي رهيا هئاسون ؛ پر، بدقسمتي سان چوڌاري ڏنل مضبوط ڀِتِ اندر نه ڪو دروازو هو ۽ نه ئي وري دري يا ڪوڳلکڙو هو. ان جي اندر اسان جو پوج گروجي مهراج جڳن کان اکيون ٻوٽي سماڌي ۾ مگن هو ۽ مٿانئس روشني ۽ نور جو گول دائرو به پرڪاشت هو. هر جڳياسو چاهيو پئي ته ان اندر داخل ٿي ڪري گروجيءَ آڏو ويهي، ڌيان ۾، پنهنجو جيون سڦلو ڪري .“
”ائين پئي ڀاسيوڄڻ اها پر ڪرما ڏيندي اسان کي به سمئي جا ڄڻ اڪيچار دور گذري ويا هئا _ ۽ مون کي توهان جي نيڻن ۽ مک تي مايوسي جا آثارصاف صاف ڏيکاري ڏيڻ لڳا هئا. ان دوران هڪ ترڪيب سجهي آيم. مون توهان کي نهايت پاٻوهه مان پنهنجي ويجهو بيهاريندي اندر روانو ڪرڻ جو پڪو وشواس ڏياريو _ ۽ ان مهل ئي پهريائين توهان جهڙي ڪومل هستيءَ کي هنج ۾ کنيم، پوءِ ڊڊي تي ويهاريم ۽ آخر ۾ ڪلهن تي چاڙهي ڀت جي پلوَڙي تي توهان جا هٿ ڦٻرايم ۽ سَٽ ڏيئي بُلُ کارائي ڪوٽ جي ڀت جي ٻئي طرف ڦهليل نرم سائي ڇٻر تي پهچائڻ ۾ ڪامياب ٿيم . ان ڏينهن کان توهين گروجيءَ جي چرنن ڪملن ۾ براجمان آهيو _ ۽ مان اڃان تائين پرڪرما ڏيندو رهان ٿو؛ ان خواهش ۾ جيِ رهيو آهيان ته اهو ڏينهن الائجي ڪڏهن ايندو جڏهن مان به ڀت اُڪري توهان جي ڀر ۾ گوڏو گوڏي سان ملائي ويهي يڪوجود ٿي جيون سڦلو ڪندس؟“ منهنجي آواز ۾ خوشي ۽ مايوسي جو عجب سنگم هو هُنَ ڪامڻيءَ مون کي هُش ڪري خاموش ڪرائيندي چپ ڪرائي ۽ گد گد ٿيندي چيو هئائين ” اهو سپنو پڪ ئي پڪ ساڀيا ۾ بدلجندو ۽ مان ان لاءِ گرو در لاڳيتي وينتي ۽ پرار ٿنا ڪندي رهندس ٻئي ڪنهن کي اها وارتا نه ٻڌائجو. “
دل میں سما گئی ہیں قیامت کی شوخیاں
دو چار دن رہا تھا کسی کی نگاہ میں
نگہ مست سے تیری وہ ٹپکتی یے شراب
جو سبو میں نہیں، خم میں نہیں، ساغر میں نہیں
”شيام صاحب! ان ڏينهن کان وٺي مان ’پرارٿنا‘ کي ساڀيا ۾ پسڻ لاءِ ڌڻيءَ در ٻاڏائيندو ۽ آلاپيسندو رهان ٿو:
”ٻيهر آءُ اڪيلو، ۽ اونچي ديوار،
ڏڪي ويا ڏاڍ کان، ڪلهي ڪوڏيا يار،
هينئان مڃ نه هار، هيل به وڙهه تون هيکلو“
اشوڪ يا اهڙن ٻين سکڻن روحن تي ويچاريندي خيال ايندو اٿم ته جيڪڏهن ’محبت‘ ۽ ’شادي‘ جي ڄمارMiss ٿي وئي ته پوءِ عمر ڀر جو پڇتاءُ پلهءِ پوندو !
قلم تازو: ڪڏهن لڳندو اٿم ته زندگي هڪ اهڙي ڏائڻ آهي جيڪا ’سرسبز روح‘ جو ائين ڇل ڪپٽ سان ساهه چوسيندي رهندي آهي جئين هومر جي هيلن، اڻ لکي طور، هيڪٽر جي چپن مان سندس روح چوسيند رهندي هئي!
اهو خيال اڄ تاريخ 29 ڊسمبر (سن 2012ع) صبح جو پنجي بجي، ننڊ مان اوچتو ڇرڪ ڀري اٿڻ مهل آيم. گذريل رات منهنجو اڀوڳو اڻڀوسکڻو _ پر، ’شگفته‘ ساهتيه پريمي دوست اشوڪ اروڙا اِنَ ڏائڻ جو ڪمهلو بَکُ ٿي ويو !
پاڻ مٿان ’ٿوڦيل‘ برهمچاريه جيون جي پنجوڙ کي پنهنجي شگفتگي ذريعي ٽوڙڻ جا اٺسٺا ۽ پهه پچائيندي ڪا ’صورت گري‘ بخشڻ کان اڳ ۾ ئي بي انت عدم ۾ بنان موڪلائڻ جي هليو ويو؛ ’بدن جي پريمي‘ بڻجڻ کان آخر دم تائين محروم رهيو!
He left us “unsung, unwept and unadorned!”
پيارو ٻال پرهمچاريه دوست جواد حيدر _ ۽ وينا شرنگي به ساڳيو ’ٿوڦيل‘ جيون ڳهي رهيا آهين _ هنن جو الائجي ڪهڙو انت ٿيندو؟
اڄوڪي بي ترس دنيا ۾ اڻ ڳڻت معصوم ۽ معطر آتمائون ائين فنا ڏانهن سرڪنديون رهن ٿيون جئين کيچلي ٻار جي تريءَ تي پوپٽ مرندا آهن. ترودت، اين فرئنڪ، گيتا نجلي، ۽ هاڻي اشوڪ اروڙا جي بي وقتي موت بابت سوچيندي اهو نڪتو ذهن مان اُڇل ڏيئي ٻاهر نڪتو هو.
مقدو ر ہو تو خاک سے پوچھوں کہ اولئیم
تونے گنج نہائے گراں مایہ کیا کیئے؟
برهمچاريه جيون بسر ڪندڙ انسان گهڻو ڪري پٿردل، سخت گير ۽ اذيت پسند هوندا آهن جهڙوڪ بنگال جي چيف منسٽر ممتا بئنرجي، اتر پرديس جي وزير اعليٰ مايا وتي، مڌيه پرديس واري بي جي پي سرڪاري جي مرڪزي وزير ساڌڻي اما ڀارتي يا ڏاکڻي علائقي جي غير ڪانگريسي رهنما جئه لليتا ۽ ڪانگريسي رهنما سندري رينوڪا چوڌري _ هن طرف هولارام جو دوست دلپت، خيرپور ڊويزن جو اڳوڻو ڪمشنر مفتون احمد، ۽ خيرپور جي تعليم کاتي جون ٻه مشهور عملدار خواتين رقيه عباسي ۽ رضيه بلوچ وغيره . پر، اشوڪ انهن سڀني کان گهڻو مختلف ۽ منفرد هو. سندس مغموم زندگي ۾ ’حسن‘ ’الميو‘ ۽ ’ناگزير مقدر‘ ظاهري طور، هڪٻئي سان ٽڪراءُ واري حالت ۾ ڏسجندي به پاڻ ۾ ائين يڪجان ٿي ويا هئا جئين صوفي متي مطابق جسم(مجاز) ۽ جان (حقيقت) ، يا عاشق ۽ مشعوق ، يا محبوب ۽ معبود جي وچ ۾ ڪو سنڌو يا فرق نه رهندو آهي. مٿيان ٽيئي روشن ۽ تاريڪ عنصر ڄڻ سندس ذات جا ’صفتي پاڇا‘ ۽ ساٿي بڻجي چڪا هئا _ اياز ۽ محمود جيان.
هن مهل مون کي فرانسسي شاعر ’بي رنجي‘ ((Beranger جو نظم لياڪا پائي آس لڳائي تڪيندي چوي ٿو ته ”اشوڪ جي ذات لاءِ ئي مون کي گهڻو گهڻو اڳ سرجيو ويو هو!“
”ڌرتي تي هڪ يتيم،
بيمار، بي شڪل ۽ مختصر،
جنم جنمانتر کان سزا ڀوڳيندڙ،
۽ سڀني پاران ڌڪاريل!
منهنجي چپن جي وچان
هڪ ڪُوڪَ اڀري نڪتي،
پيڙا ۽ درد جي دانهن،
خدا جي حضور ۾ وڃي پهتي.
خدا پاران موٽ ملي، حڪم مليو_
اي ڏکايل آتما!،
پنهنجا چپ کول، ڳائيندو رهه،
جاڳائيندو رهه _ ۽ ڪرم ڪندو رهه!“
ان نڪتي ۽ اهڙي، عقيدي منجهانئس سنگدلي، سخت مزاجي ۽ ازيتي سڀاءُ جو ڦيٽ ڪڍي ڪنهن اوڙاهه ۾ اڇلائي ڇڏيو هو _ ۽ بي پناهه ۽ بي ترس انبوهه جي پيهه ۾ هيکلو ويڳاڻو ۽ نا آسودو هئڻ جي باوجود سدا شفيق محبتي، ۽ ماڻهپي جي ٻهه ٻهه لباس ۾ جرڪندو پسبو هو. هُو ڪراچي جهڙي بي قياس شهر اندر اسان جي ادبي حلقي يا غير ادبي ’ياراڻي‘ جي متحرڪ زندگي ۽ سدا مهڪندڙ آتما جيان هوندو هو. سندس بي مهل وڇوڙي اسان سڀني کي ڄڻ هيکلو ۽ ڪنهن سراپيل وجود جيان بڻائي ڇڏيو آهي. فرانسسي شاعر ’آرنا ‘ (Arnanlt) جو نظم ’پن‘ (The leaf) به ته هن انمول يار لاءِ ئي سرجيو ويو هو:

”ٽاريءَ کان وڇڙيل اي پيلا، خشڪ پن!
تون ڪيڏانهن وڃي رهيو آهين؟
طوفان ڏاڍو ڇُوهو هو ،
شاهه بلوط مٿان نازل ٿيو ،
منهنجي ڪشمڪش بي سُود هئي.
هيءُ هڪ اداس ڏينهن جو آغاز هو،
رنگ روپ بدلجندڙ، نامهربان هوائون
مون کي اُتاهن جبلن تان ڌڪينديون وٺي هليون،
هيٺ ماٿرين ۽ جهنگلن مان هڪ سيٽي جو آواز ڪين پيم،

مان پيرن ۾ پيل ٻيڙين سان جڪڙيل هلندو رهان ٿو،
ڪا شڪايت نٿو ڪريان ،
گلاب کي به عدم جي راهه وٺڻي پوندي ۽ ،
ڳاڙهو ’لارل‘ به سندس پويان اسهندو،
مونکي اها سموري سُڌ آهي _ ۽
هيٺ ڏسجندڙ سڀني وستوئن جو انت به ائين ٿيندو!
پوءِ مان ڇو ڪوشش ڪريان،
پاڻکي بچائڻ جي ، پاڻ کي تحفظ ڏيڻ جي؟ !“

ائين ٿو لڳيم ڄڻ عدم جي اَڻاوي راهه وٺڻ کان هڪ رات اڳ هُنَ سپني ۾ سرگوشي ڪندي پاڻ پلٽيندي چيو هو، ”سائين! خوشيون ڪيتريون نه مختصر ٿين ٿيون، منهنجي ته نصيب واري سليٽ ئي ڪوري آهي! ڇڏ ته آءُ ڪلپنا جي سونهري پرن تي سپنن جي اڏام ڀريندو رهان؛ ۽ نازڪ ۽ ٽاڪنئن ’مزن‘ کي دل ۽ دماغ جي محبت لاءِ ڦاسايان. سپنا ساڀيا جي سنسار ۾ ڪئسونووا، بائرن ۽ مجاز وانگر آواراهه گردي ڪندا رهن ٿا _ ۽ انهن قيد ٿيل خوشين کي آڏو آڻين ٿا جن لاءِ سوچڻ به محال آهي.“ ۽ پوءِ ’شيلي‘ ۽ ’ڪيٽس‘ کي جهونگاريندو الوپ ٿي ويو هو!
اک نازک سی لمس سے خوشی پگھل جاوے
جس طرح موسلادھار سے، بلبلہ مٹ جاوے
۽ _
نابریدہ پر تخیل کو آوارہ گردی کرنے دو
کیونکہ خوشی اس خانہٗ نامراد کا مقدر نہیں
اهڙي اوچتن ضربائتن ’وڇوڙن‘ سببان ائين ڀاسندو اٿم ڄڻ پنهنجي جيءَ ۽ جان جو به ڄڻ ڳپل حصو الڳ ٿي عدم جي ان اڻانگي رستي ڏانهن سرڪندو وڃي رهيو آهي . ڄڻ مان پاڻ هوريان هوريان مٽجندو معدوم ٿيندو رهان ٿو .
لکھتے رہے جنوں کی حکایات خوں چکاں
ہر چند اس میں ہاتھ ہمارے قلم ہوئے
وڪٽرهيوگو جا ٻه لافاني ڪردار ’ناترديم جو گڪو‘ ۽ ’دَمِزري بل‘ يادن جي جهروڪي مان آڏو اچي بيٺا اٿم. ائين ٿو لڳيم بلڪ پڪو وشواس اٿم ته اهي ٻئي بدنصيب ڪرداري هستيون ، پنهنجي سمورين نامرادين سميت، ڦڙوڦرو ٿي اشوڪ اروڙا جي جيءَ ۽ جان ۾ جذب ٿي ويون هيون. انهن وانگر ئي، سموري ڄمار، ڏکويل، ڏولائمان، نامراد ٿي بدنصيبي جو ماتمي، ۽ ’ڇُوت‘۾ تر لبادو اوڍي زندگي مان ائين آهستگي سان ٻاهر نڪري ويو جئين عيسيٰ جي حيات ۾ ظالم نيرو جي ليجنڊري سپهه سالار جي ڪوڙهه ۾ ورتل ماءُ ۽ ڀيڻ کيس پاڻ ڏانهن ايندو پسي جبلن جي چُرن ۾ وڃي لڪيون هيون .
سمجھا تھا جن کو پھول وہ نکلے شرار سنگ
شیشے میرے نصیب سے پتھر کے ہوگے
يا
جو نہ رنگ رنج و ماتم کا یہاں نمود ہوتا
تو زمیں نہ زرد ہوتی نہ فلک کبود ہوتا
یہ حیات چند روزہ جو نہ سید راہ ہوتی تو
توپھر ایک عرصہ گاہ عدم و وجود ہوتا
يا
ای زبان تیشہ کہہ کچھ کو ہ کن کی سرگزشت
یعنی آخر کیا ہوئی اس بے وطن کی سرگزشت
يا
کھولی تھی آنکھ خواب عدم نرہ لئہ
آخر کو جاگ جاگ کے ناچار سو گئے
سندس ’نامرادي‘ پسيندي ’عشق‘ ائين لاغرض ٿي اطلسي ٽورسان کسڪي ويو هو جئين سدا گردش ۾ رهندڙ نکيتر ’سڪون‘ ۽ ’شانتي‘ پسي گدگد ٿي ڪري، ان جو مذاق اڏائيند رهندا آهن!
غم ہستی کا اسد کس سے ہو جز مرگ علاج
شمع ہر رنگ میں جلتی ہے سحر ہونے تک
يا
نہال سرکشی و گل بیوفا و لالہ دو
رنگ در ایں چمن چہ امید آشیاں بستم (زيب النساء مخفي)
اشوڪ جي ڏنگيندڙ جدائي تي سوچيندي خيال آيم ته ’جواني ديواني هوندي آهي‘ ’جنهن اندر اکيون ڄڻ هونديون ئي ناهن‘ ۽ هر خوبصورت شيءِ کي ڪچوئي کائڻ چاهيندي آهي _ ۽ هن جي جواني جو سفر به اهڙيءَ وڻراهه تان ضرور گذريو هوندو پر ، ڪجهه ماڻهو پوپٽن جهڙي اهڙن لڀائيندڙ موقعن ملڻ جي باوجود انهن کي ماڻڻ ۾ ڪامياب ڪون ٿيندا آهن ڇو جو ’بزدلي‘ يا سندن ’آدرش‘ سندن فطرت يا سڀاءُ جو اهڙو انگ بڻجيو ويندو آهي جيڪو کين ’سُڌ هوندي يا سَڌُ نه هوندي‘ سندين راهه جو ڀاري پٿر بڻجي ويندو آهي.
۽ پيرسني ۾ نه بزدلي هوندي آهي ۽ نه ئي موقعا _ صرف اکين ۾ چلڪندڙ ڳوڙها. جواني ائين الوپ ٿي چڪي هوندي آهي جئين آڱرين جي وٿين مان وهندڙ واري!
ڏاهن انسانن طرفان ڪجهه سوال آدجڳاد کان پڇبا رهيا آهن _ ۽ اهو سلسلو ڪائنات جي وجود تائين قائم، رهندو. منهنجي من ۾ به اهڙيون شنڪائون ۽ سوال پيدا ٿي ذهن کي جهنجهوڙيندا رهندا آهن. جڏهن ڪا اڻ سهائيندڙ گهٽنا گهٽبي آهي ته اهي پنهنجي ستل (Dormant) حالت مان بيدار ٿي آڏو اچي بيهندا آهن: ڇا خدا آهي؟ جيڪڏهن آهي ته ازلي ابدي پاڻمرادو پيدا ٿيو هو، يا موجود هو؟ ڇا سندس ڪو رنگ روپ ڪونهي؟ پر، مختلف روپ وٺڻ جو اهل آهي ۽ جيڪا مخلوق موجود آهي سا فنا کان پوءِ ڪنهن به صورت ۾ سندس ئي ’ناوجود‘ جي وجود جو حصو بڻبي؟ هتڙي ناوجود جو مطلب سندس سوکيم، غيرمادي، ۽ محسوس ٿيندڙ وجود آهي. ڇا سندس ذات جي ’تثليث‘ ۾ هڪجهڙائي، ڦهلاءُ، ابديت آهي جيڪا پاڻ ڄاڻي ڄاڻڻهار، پاڻمرادو متوازن ، ۽ پنهجو پاڻ پورائو ڪندڙ ’ڪامل‘ آهي؟ ڇا لفظ (Word) ان ٽمورتي جو جوهر آهي؟ ڇا ماڻهو به ان جيان ٽمورتي _ شعور ، لفظ، فهم _ ۾ ورهايل آهي؟ ڇا شعور به موجودات جيان سدا تبديل ٿيندو رهي ٿو؟
هندو ويدانتي عقيدي موجب ’اوم‘ اپار ۽ بي حساب سمي ((Time ۽ سرشٽي ((Space جي علامت آهي، اڻ ڄاول ۽ امر زندگي آهي. ان جي ڀيٽ ۾ ’انسان‘ جنم مرڻ جي چڪر ۾ سٽ جي منجهيل ڍيري جهڙو آهي. ان متي موجب هر فڪر ۽ فلسفو ڪنهن فرد جي ميراث ڪونهي بلڪ انسان ذات جي اٿاهه سمنڊ جو گڏيل ورثو آهي. ساڳي ريت خواب به ڪنهن خاص ماڻهو جو ورثو نٿا ٿين بلڪ سموري آدم ذات جو گڏيل ورثو ٿين ٿا انڪري انهن کي امرتاپريتم جيان سڀني آڏو آڇيندي من گد گد ٿيندو اٿم. ان متي اندر اها ڏاهپ به آهي ته موت جي هٿيار وسيلي ئي ’موت ‘ مٿان جيت حاصل ڪري سگهجي ٿي _ ۽ ان ۾ ئي زندگي جي امرتا موجزن آهي. آفاقي فن پارن (خاص طور ادب، چترڪاري، مجسمه سازي ۾) ۽ مٺڙا سُر پيدا ڪندڙ ساز وڄائيندڙ تخليق ڪارن کي ڪير ٿو ڄاڻي؟ صرف تخليقون ئي جڳن کان موهينديون رهن ٿيون! جهڙو اليئڊ، اوڊيسي، رامائڻ، مهاڀارت، پنچتنتر، ماءُ، يان ڪرسٽاف، وار اينڊ پيس وغيره.
ڌرمي يا غير ڌرمي انداز ۾ لفظ (Word) پوءِ اهو اوم ڇو نه هجي _ جي اپٽار بابت ويچاريندي خيال آيم ته ان اندر ايڏي قوت ۽ فهم ڪون ٿو ٿئي _ بلڪ ان ۾ موجود لئه سر تال ۽ لهرن اندر ئي منڊيندڙ جادو سمايل ٿئي ٿو. حقيقت ۾ لفظ بذات خود بي مهانڊو ۽ ڪڏهن بدشڪلو به ٿئي ٿو؛ سندس اصل مهانڊو ان اندر موجود لهرن، آوازن ۽ مڌرتا ۾ سمايل ٿئي ٿو.
ڌرتي سان واڳيل موجودات ۾ وڻ ٻوٽا ديوقامت پهاڙ وغيره پنهنجي محدود پاڙن جي ڦهلاءُ کان اڳتي وڌڻ کان قاصر ٿين ٿا پر، انسان جو ڦهلاءُ ۽ اهو به وري تخليق ڪار جو اپار ۽ بي حساب آهي ڇو جو سندس پاڙون ’بي انت‘ ۾ کتل ٿين ٿيون ان صورت ۾ ايشور ۽ منش جي وچ واريون هٿرادو سرحدون لا يعني بڻجيو وڃن ٿيون.
اُداسي ۽ غمناڪي جي گرهڻ ۾ وڪوڙجڻ بعد، الائجي ڪٿان، نطشي ۽ شِوَ شنڪر پنهنجي ائنٽي ڪرائيسٽ ۽ ٽانڊوَ جهڙن Thunderbolts وسيلي جسم ۽ جان جي پورن ذريعي سموري وجود اندر سمِندا رهندا آهن. ’پرلهءِ‘ برپا ڪرڻ جي خواهش اپار آڪار وٺندي پسبي اٿم. حفيظ شيخ، ڌڻي بخش شاهه، مرغوب بخاري، ڊاڪٽرخدا داد بوزدار، اڪبر بگٽي _ ۽ هاڻي اشوڪ اروڙا اهي سڀيئي’اڻ مندائتي‘ نوع ۾ ڇڄي ڌار ٿي ويا ۽ مون لاءَ ’پرلئهءِ‘ جي بي انت پيڙا وارو ڀنڀٽ ٻاري ويا جنهن اندر لال لوئي جي سڪل ڪاٺين جيان پڄرندو پڄاڻي طرف وڌندو رهان ٿو.
ايپيڪيورس ۽ رجنيش ’پاپ‘ بابت ڪيڏا نه عجب بلڪ سندر ويچار اظهاريا آهن . سندين چواڻي ، ’پاپ‘ بابت عمل درآمد ذريعي ئي ان منجهان ڇوٽڪارو ملي سگهي ٿو ! ’پاپ‘ جو ڀاڳي بڻجي آدم جنت مان تڙجي نڪتو هو ۽ هينئر ڪيڏو نه تيز رفتاري سان تڙجڻ واري مقام ڏانهن اسهندو ڏيکارجي ٿو!
ان مان پڌري پٽ ظاهر ٿيو ته جئين ’ٻال برهمچاريه‘ اشوڪ اروڙا اهڙي ’ڪرم‘ جو ڀاڳي ڪون بڻجي سگهيو هو انڪري تڙجڻ واري مقام جو دروازو سندس لاءِ کلجي سگهندو؟ شايد:
کچھ دل سے ہیں ڈرے ہوئے کچھ آسماں سے ہم
هڪ سوچ مطابق سموري ڪائنات ۽ ان اندر سموري موجودات ’ڳهڻ‘ جيان آهي جيڪا ’وقت‘ جي سخت ۽ اڻ ٽٽ کوپي اندر آد جڳاد کان ائين پسي سگهجي ٿي جئين ٻار ماءُ جي ڪک ۾ سوگهو هوندو آهي . ندوري ’وقت‘ تي جيت وقت جي وقت سان جهد ۾ پوشيدهه آهي؛ ساڳيءَ ريت مڪان ((Space تي سوڀ به مڪان جي مڪان سان يڌ ذريعي ممڪن ٿي سگهي ٿي. ان جهد ۽ يڌ مهل جنهن راهه تي انسان جا قدم هلڪا، ڇڊا ۽ گهڻ وڇوٽي تي پوندا رهندا اهو دڳ سندس لاءِ سنوت ڀريو ۽ محفوظ سمجهڻ جڳائي.
انسان ۾ جاڳرتا آڻڻ خاطر ’مرندڙ ماڻهو‘ کي حيات آفرين ۽ مٺاس جي رس ۾ ڀريل فڪر سان روشناس ڪرائڻ کپي، ۽ ڦوهه ۽ تيز رفتار حيات گذارڻ واري جيوَ کي ’موت‘ جي وڌندڙ قربت کان آگاهه ڪرڻ جڳائي ۽ اهي مڻيادار منش جيڪي انهن ٻنهي صورتن مٿان غالب ٿيڻ جا چاهڪ آهن انهن کي ’ٻنهي حالتن‘ کان نرواڻ جي دڳ جي روشني سان روشناس ڪرائجي.
جهالت، اڻ ڄاڻائي ۽ اگيان هميشهه ڪمخوابي ۽ اطلسي ’زرق برق‘، لبادي ۾ ملبوس پسبا رهندا آهن. سندن خاص ’ڪرم‘ قانون ۽ ڳريون سزائون لاڳو ڪرڻ رهندو پئي آيو آهي؛ ۽ اهو ئي واعظ جي ڪک مان پيدا ٿيل عمل جنم مرڻ جي چڪر ۾ ڦاسائي ڇوٽڪاري جي رستي ۾ رڪاوٽ پيدا ڪندو رهي ٿو. پر، منهنجي سوچ مطابق نه ايشور جي ڪا وجودي حيثيت آهي ۽ نه ئي منش جي بلڪ ’ايشور ۽ منش‘ هڪ ئي وجود ۾ ڪنهن سهڻي موهيندڙ ’سنگم‘جيان هڪٻئي ۾ سمايل، مليل آهن _ جئين الله آباد وٽ گنگا جمنا، سرسوتي برهما، پاروتي (شڪتي) شِوَ لڪشمي وئشنو، ۽ سسئي پنهون!
منهنجي انڀوء ۽ اڀياس مطابق الوهي قانون جو ’جوهر‘ دراصل ’پريم‘زندگي ئي ته آهي ۽ زندگي محبت ، ۽ محبت زندگي آهي. پريم زندگي جو ’تت‘ ۽ جوهر آهي؛ ۽ نفرت ان جي گندگي ۽ روڳ! محبت کي ڪو گڻ ڪونهي بلڪ انسان جي اهم ضرورت آهي:
اس سے اٹھ رہے ہیں شعلہ ہائے ساز سرمدی
بس اک سوز بے اثر اک ساز بے آواز
زندگي ۾ انيڪ ڀيرا پاڻ کي ’موت‘ جي حوالي ڪري چڪو هو؛ اڪيلائپ جو موت ، اٻاڻڪائي جو موت ، بيروزگاري جو موت، جسماني ناتوانائي جو موت، جنسي نا آسودگي جو موت پر، حقيقي موت کان سواءِ فرض ڪيل هر موت لا يعني بڻجيو وڃي ٿو . پر، زندگي جي باوجود پنهنجي ذات سميت انهن اندر ئي ’جيئندو‘ رهيو! ان تصوير مان بنان ڪنهن ترديد يا رد ڪد جي ظاهر ٿئي ته مٿانئس جيڪو ڪجهه تلخ پيڙيندڙ اذيت ناڪ گذرندو رهيو هو سو سندس ’مئل‘ حالت ۾ ئي گذريو هو. اهڙا انوکا انسان پنهنجي بپتا جئيري حالت ۾ٻڌائڻ جا قطعي طور اهل ڪون هوندا آهن ؛ صرف مئل حالت ۾ ٻڌائيندا رهندا آهن. موت کان پوءِ به ساهه کڻندا محسوس ٿيندا آهن _ ۽ موت اندر سندن لاءِ زندگي گهارڻ قطعي طور غير فطري عمل ڪونهي.
ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي وجود اندر ئي ’ناوجود‘ ۾ ڀاسندو هئم، ۽ من مان دعا نڪرندي هئم، ته ”شل خدا کيس بخشي ڪيڏو نه پيارو انسان هو.“
هيءَ جهوني وارتا آهي. شڪارپور مان پنهنجي ماءُ پيءُ جي گهران نڪرڻ کان اڳ ۾ ڪنهن نردئي خونيءَ سندس پڄاڻي آندي هئي. ڪوئٽه _ ڪراچي وغيره ۾ الائجي ڪنهن ’نامعلوم‘ معلوم جو وجود اوڍي پاڻ جهڙن سکڻن ، ڇڙن ۽ ويڳاڻن جي پڙ چڙهي ويو هو جن مان هڪ آءُ به هئس .
هيءَ ان زماني (1973) جي وارتا آهي جڏهن نواب اڪبر بگٽي بلوچستان جو ائين بي تاج بادشاهه ۽ گورنر هو جيئن سندس ٻِٽُ ذوالفقارڀٽو پاڪستان جو بونا پارٽي شهنشاهه ۽ وزير اعظم هو. ٻنهي جي هٿ ۾ بي مياڻ ترار هئي! هڪ شيرشاهه سوري جي ڏک ڏيندو هو ۽ ٻيو چنگيزي ۽ چاڻڪيائي چال ۽ چالبازي ۾ يڪتا !! ۽ هِنَ پاسي اسان وارو يار ’سڀاوي روڳن‘۾ مبتلا ڪوئٽه جي سڙڪن تي علامه مشرقي واري بي مقصد ’چپ راست‘ ڪندو جانٺا هڻندو رهندو هو. هڪ ڏينهن اوچتو گوتم ٻڌ وانگر من ۾ ’گيان جي جوت‘ ڀڙڪي اُٿي هئس ۽ اچي منهنجو در ورتو هئائين ته بلوچستان جي بي تاج بادشاهه کي سفارش ڪري کيس ان نهوڙيندڙ ’چپ راست‘ کان پناهه ڏياري ڪنهن سنئين دڳ لڳرايو وڃي. مون کي به سندس منورتي ۾ بدلاءُ ڏسي ڏاڍي خوشي محسوس ٿي هئي ڇو جو مان به علامه مشرقي جو ڪڏهن به ملاح ڪون رهيو هئس.
ملڪ عثمان ڪانسي ۽ مان گڏجي نواب اڳيان ڪئي ڏهاڙا ساندهه’اوريفيس‘جيان مرليون وڄايون هيون تڏهن وڃي ڪم رسيو، ۽ کيس سترهين گريڊ ۾’ڄم روڪ‘جي کاتي ۾ عملداري ملي هئي _ ۽ ديرا بگٽي اماڻجي ويو.
چٽيءَ طور ياد اچيم پيو ته ٽن _ چئن ورهين کان پوءِ ساڳي سابقه حالت ۾ اچي اڳيان بيٺو هئم! پڇڻ تي ٻڌايو هئائين ته فلاڻو ٻروچ بالاعملدار بجيٽ ((Budget کي ’بَگَٽِ‘ چوندو هو ۽ ان طرح ٻين لفظن کي به بي معنائو ۽ بدشڪلو بڻائيندو هو_ ۽ اها ڳالهه سندس حسياتي ۽ جمالياتي ذوق کي ڪڏهن ڪين آئڙي _ ۽ بار بار ٽوڪڻ سبب سندن سدا گردش ۾ رهندڙ تارا ’بگ بئنگ‘ وانگر ٽڪرائجي ويا هئا. ان کان سواءِ ديرا بگٽي جي سموري هندو نسل ڄڻ بنارس ۽ دهلي جي ٺڳن، ٽِپتين ۽ ڪوڙن جي آڪهه مان هئي. سندس اهڙي سوچ ۽ اظهار ’بگ بئنگي‘ ٽڪراءُ کي ڄڻ وڌيڪ ديوقامت بڻائي ڇڏيو هو؛ انڪري کيس ٽپڙ ٻڌڻا پيا. مون کيس ٻڌايو هو ته هنن هندن ۾ ’صنف نازڪ‘ جي سونهن، لطافت ۽ ڏانوَ جو ناماچار ته ڪوهه قاف جي پرين وانگر ڏيهان ڏيهه مشهور هو ۽ ڪنهن هڪ رمڻي کي جيڪر ’جيون جي ڏور‘ سان ڳنڍي پاڻ کي ان ’سنئين دڳ‘ تان ٿڙڻ بچائي سگهي ها. جواب ۾ پنهنجي مخصوص انداز ۾ وراڻيو هئائين، ”اهي سڀيئي پريزاد سهڻن ٽوهن وانگر ’شاطر باخاطر‘ هيون! “
ڪراچي جي اوائلي ڏينهن ۾ به ديرا بگٽي جي هڪ آڙيڪاپ (پرڪاش بگٽي) ۽ گهوٽڪي جي ڪجهه ’عمرعيارن‘ جي ورچڙهي ويو جن منجهس ’سوم ۽ سموڪنگ ‘ جي ان ريت چوس وڌي هئي جئين اياز پنهنجي پياري دوست مونس کي ڌتاري شراب جو بي حد رسيا بڻائي ’بوهيمين‘ جو بي تالو لبادو اوڍائي سندس پڄاڻي کي قريب تر آندو هو.
اشوڪ بابت سوچيندي وچ مشرق، پراچين ويدڪ هندوستان، قديم چين ۽ ايران جا مهان پيغمبر، اوتار، رشي مني ۽ ڏاها انسان ذهني اسڪرين تي تري ايندا اٿم جن تي قدرت راضي ٿي ’وحيون‘ نازل ڪندي هئي، ’آڪاش واڻيون‘ ڪنين پونديون هئن، اندر جي جوت وسيلي گيان جا ڀنڊار جهرڻن جيان سندن ذات مان ڦٽي وهندا پسي سگهبا هئا.
پر، لڳي ٿو ته اشوڪ يا اهڙن ناياب روحن تي قدرت الائجي ڇو نامهربان رهندي آهي؟ منهنجي خيال ۾ هن جي ’نصيب ‘ واري جڳهه تي ننڍن سوراخن واري ڇاڻي فٽ ڪئي وئي هئي جيڪا وقت جي وڌندڙ رفتار سان گڏ وڏن سوراخن واري ’پَرَڻَ‘ جي روپ ۾ بدلجي وئي جنهن مان هر شيءِ ’وهيو‘ ويندي هئي _ ۽ پاڇي وڃي صرف گوتم ٻڌ واري ”ٻڙي“ يا شونيه بچندي هئس!!
درد دل کہوں کب تک جاوں ان کو دکھلاوں
انگلیاں فگار اپنی خامہ خون چکاں اپنا
جئين منهنجي ماءُ مون لاءِ پاڻ ولوڙيندي رهي هئي ۽ منهنجي بقا لاءِ پاڻ کي فنا ڪندي ’نابوديت‘ جي غير وجودي وجود ۾ سمائجي وئي هئي؛ تئين اشوڪ جي ماءُ به جيستائين حيات هئي؛ هن لاءِ صرف روشني ڏڍ آٿت هئي بلڪ سندس اڪيلائپ جي مرض جو ڄڻ ترياق ۽ اسم اعظم به هئي. سندس اکين ٻوٽڻ بعد هُو ڄڻ ڪنهن اهڙي بيابان ۾ پهچي ويو هو جنهن جا سڀيئي اڻ ڄاتل دڳ ڪنهن ڀوائتي ۽ جان ليوا پاتال ڏانهن ٿي ويا! ساڳي ريت مون کي چڱي طرح ياد آهي ته منهنجي ٻارن جي ماءُ به پنهنجي سموري زندگي هنن جي حيات ۾ سونهن نيڪي ۽ سپتيائي ڀرڻ لاءِ گهوري ۽ واري ڇڏي هئي _ ۽ الميو اهو آهي ته کين ياد ئي ڪونهي ته آسمان جون بلنديون ڇهڻ ڪنهن سيکاريون هئن ! لڳي ٿو ته سندن ڪنهن نتيجي تي پهچڻ کان اڳ هوءَ پاڻ نتيجي تي پهچڻ واري آهي _ منهنجي ماءُ وانگر ۽ اشوڪ جي ماءُ وانگر!
انهن شهرن ۾ ڊگهي سمئي تائين ’مردهه زندگي‘ گذاريندي کيس ڄڻ بي خوابي جو روڳ به لڳي چڪو هو؛ جيتوڻيڪ ’ورثي‘ ۾ مليل دل جو شاعراڻو مرض ۽ مثاني جي واڌ جي غير شاعراڻي عليلائپ الائجي ڇو سندس ناوجودي زندگي جا جيون ساٿي بڻيا هئا؟ بهرحال بي خوابي جي عالم ۾ رات جو اڪثر اٿي ڪري ڪنهن چوڪيدار وانگر ’مئل هستي‘ کي پسي خوش ٿي سمهي رهندو هو. کيس انديشو هو ته متان جسم، بيوفائي ڪري جدائي جو صدمو ڏيئي هليو نه وڃي ! ڪڏهن ڪڏهن ائين محسوس ڪندو هئس ته ڄڻ منجهس ’زندگي‘ ٻيهر نمودار ٿيڻ لڳي هئي ڇو جو ’موت‘ جي فلسفي تي سوچيندي چوندو هو ته ”سائين! منهنجي دلي تمنا آهي ته انهن بيمارين وگهي چيچلائي چيچلائي موت نه اچيم ڇو جو ڪوئي اوهي واهي نه اٿم جيڪو هِنَ مڙهه جي شيوا ڪندو! “ عجب ٿو لڳيم ته قدرت به ڊاڪٽر Sade وانگر ڪيڏي نه Sadist آهي جو بندي جي صرف ناڪاري آرزو اونائيندي رهي ٿي!!
زندگي ۾ گهاريندي به الائجي ڇو زندگي کان بچندو پري ڀڄندو رهيو ۽ چورن وانگر جيئندو رهيو! شايد انڪري جو کيس سُڌِ هئي ته ڀرپور طور’جيئڻ‘ لاءِ پنهنجي ذات مٿان صدين کان طاري ٿيل ’نيڪي حسن سچائي‘ جي ’آدرشي‘ اُڪر ۽ پڪي ڇاپ کي ڊاهي ميساري کرچي صاف ڪرڻو پوندو! ۽ اهڙو ڪرم صرف اڄوڪو ’ڪرم يوگي‘ ئي ڪري سگهڻ جو اهل هو _ ۽ اهو عمل سندس ’ناتوان‘ جسم ۽ جان کان ڏورانهون ڀاسندو هئس انڪري آخر دم تائين زندگي ۾ ’مئل‘ ئي رهيو ؛ جيڪڏهن، زندگي ۾ اوچائي اندر ’جيئرو‘ رهي ها ته يقيني طور دٻڻين، پاتال جي ٻوساٽيندڙ گهراين جي ور چڙهي ڪڏهانڪر موت جي اجگر جي ور چڙهي سندس تر لقمو بڻجي وڃي ها؛ جيئن اسان جا ڪيئي اديب دانشور ۽ ڏسڻا وائسڻا يار پاتار جي ڀوائتن، چنڊالن ۽ رت پياڪ جنڙن ۽ ڄورن جيان ۽ خواب گردن (Somnambulist) جيوَن وانگر گهمندا ڦرندا پسجي سگهجن ٿا. قيدِ حيات واري ’پڄاڻيءَ‘ جي ان احساس جي گيان کيس زندگي پرور گونا گونيت جي راهه سان روشناس ڪرائي ڇڏيو هو.
هُو جيئرو رهندي به پاڻ ۾، پنهنجي ذات اندر ’جيئرو‘ ڪون ڏيکاربو هو! هن جي هجڻ يا موجودگي جو احساس سندس بي لوث ’ڪرم ‘، سندس ٻهه ٻهه ڪندڙ ’خلوص ‘ سندس لاغرض ’نيڪي ‘ _ ۽ سندس بي وجود ”وجود“ مان اُڀ هي تازن جيان ٽم ٽم ڪندو ۽ چند وانگر نرمل مرڪ پکيڙيندو ڏيکاربو هو .
تفو برتو اے چرخ گرد وں تفو

’جُگرناٽ‘ ( Juggernaut)

المئي کي ڪو انسان _ عورت يا مرد _ ڏور کان پسڻ به ڪين پسند ڪندو پر، اها اسان جي اڻ ٽر بدنصيبي آهي جو اسين ’جاڙي مخلوق‘ جيان ’اُن‘ سان گڏ پيدا ٿيندا رهون ٿا.
ڄائي ڄم کان اسان جهڙن جيون جون آتمائون شانتي ۽ سک سان سنگت بجاءِ المئي آلودگي سان ٿڦيل هونديون آهن .
وڇوڙي جي پيڙا ۽ اپار دک جنهن اندر اڻ اظهاريل ۽ اڻ موڪلايل ’الوداعي الميو‘ سمايل ٿئي ٿو اهو انسان ذات ۽ خاص طور پنهنجي معصوم ماروئڙن ڏانهن نردئيتا، ناانصافي ۽ ڌڪار ڀرئي روئي جيان ڀاسندو اٿم. اهو ڄڻ قدرت طرفان ڪارنهن جو چٽو اسان جي پيشانين تي چٽيو ويو آهي، ۽ جيسين اسين جيئرا هوندا آهيون اهو اسان جي وجود کي گُهڻي جيان کائيندو نابود ڪندو رهي ٿو.
هُو ’سينٽ بوويو‘ وانگر هڪ ٻهڳڻو ، تخليقي ۽ فنڪاراڻا سوچ رکندڙ نقاد ۽ ڏاهو انسان هو جنهن جي هٿ ۾ ڪڏهن هٿ بتي ڪون ڏٺم _ بلڪ آڪاش منڊل جي تارن کي ڇهڻ لاءِ سدائين سندس هٿ مٿي اُڀاٿيندا _ ۽ وڌيڪ ’اڀا ٿيندا‘ ڏسندو هيم!
سندس مرڪندڙ چهري پٺيان هڪ قسم جو ’روحاني آئينو‘ نظرايندو هئم جنهن منجهان سندس جذباتي تڻاوُ ۽ اڻ ڇهيل تخليقن جا جهرڻن جهڙا مترنم اسرار پسبا هئا !
In darkness Karachi is strange and devouring,
Desirable is only its morning glow over horizon!
In abode pitiable feelings creep in for lost souls
And loving beautiful faces
In the corners of abode eternal fragrance
And visions of dear ones aflame in the mind,
Hafiz, Murghub, Kussam, Ashok _ and now Mohammad Ali
Come like angles in meditation!

In bountiful Karachi with twinkling laughters
Visions of unachieved joys flow like streams,
Far away in happiness and peace,
Aching misery has godly seat in my being. (Shyam Kumar)

سندس تخليقي اپج اندر انتهائي کاٻي سوچ ۽ بڻاس ڏيندڙ ساڄي فڪر کان پاسو ڪندي کيس سماج جي ٽاڪئين جُسي کي هر قسم جي غيرمتوازن ۽ نراسائي جهڙن عنصرن کان بچائڻ ۽ سلامت رکڻ جي جتن کي هٿي ڏيندو محسوس ڪندو هئس _ جيتوڻيڪ پاڻ، بدقسمتي سان، دهشت گردي جي ’ڪُنَ‘ جي ڀر سان آباد بلڪ غير آباد ٿيل هو !
ان کان سواءِ سندس ذات اندر، پاڻ جهڙي ٿڌي وڻندڙ ۽ آسماني قسم جي شهوانيت به موجزن هوندي هئي جيڪا خالص، پوتر ۽ ڪنهن ترغيبِ جنسي کان بلڪل وانجهيل هوندي هئي_جيئن پراچين يگ جي رشين منين ۾ نظر ايندي آهي !
اهڙي تناور درخت هيٺان تخليقي عمل سدا ’ڏاهپ‘، ’انفراديت‘ ۽ ٿڌي ٿانئري منطق محبت ۽ مڌرتا جي ويس ۾ اوڍيل پسبو هو .
هتڙي اهڙا علم جي کاڻ جهڙا سچا دانشور درلڀ آهن جيڪي تُز تيز ۽ غير معمولي فهم رکندڙ دماغ جا مالڪ هجن جنهن اندر شفاف سلجهيل سوچ، ڪامن سينس، ۽ تجريدي فڪر جي ڏات هڪٻئي سان مالها وانگر مرڪبي صورت ۾ پوتل هجي _ محمد علي صديقي اهڙن درلڀ روحن مان هڪ هو _ ۽ آهي.
ڪنهن ’روح‘ يا ’جسم‘ يا ’سوچ‘ لاءِ چاهت ۽ پيار ٻن فردن جي وچ ۾ ڪنهن ’زمان ۽ مڪان‘ جي وڇوٽي اندر هاڪاري قسم جي اوچتي ٽڪراءُ ۽ ڌماڪي وانگر پيدا ٿيندو آهي _ ۽ نتيجي طور ٻنهي مان ڪو ’هڪڙو‘، يقيني طور ڪنهن اسٽيج تي پهچي دک ۽ غم جي تاريڪي ۾ ويڙهجي ويندو؛ يا ’بدگماني ۽ ويڇو‘ سندس مقدر بڻبو. هن مهل ڊاڪٽر محمد علي صديقي جي بي ڪئتي ۽ اوچتي وڇوڙي (09 جنوري 2013) مونکي شديد طور پهرين حالت ۾ وڪوڙي ڄڻ ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو آهي . ٽڪرن ۾ پکڙيل حالت بي حد ٿڪائي ڇڏيو اٿم. پاڻ کي ديو مالائي اوسيرس (Osiris) وانگر وکريل پسندو رهان ٿو.
سندس بيماري جي اوچتي خبر مون لاءِ صدمي کان گهٽ اهم ڪون هئي، هڪ هڪ ڏينهن ڀاري پٿر جيان محسوس ٿيندو رهيو هئم . هونءَ به جڏهن ڪنهن ’انمول آتما‘ لاءِ تاس ۽ تانگهه وڌيو وڃي ته من ۽ ذهن اندر هڪ عجب قسم جي ’ڀوءَ‘ جهڙي ڪيفيت پيدا ڪندي آهي. ان ’ڀوءَ‘ جون پاڙون اسان جي اپار ’شروعات‘ ۾ کتل ٿين ٿيون _ ۽ هُنَ لاءِ اجهل تاس ۽ تانگهه جي معني آهي ته ڄڻ سندس آتما اندر ’ساهه‘ کڻندو هجان ! احساس جي شدت کي ماپڻ لاءِ ڪو وسيلو يا آلو ڪونهي، ان جي حيثيت منهنجي سوچ موجب ’الوهي‘ (divine) ٿئي ٿي‘!
ان جهڙيون حالتون هميشه اُداسائي جي ساهه گهٽيندڙ ڌٻڻ داخل ڪنديون رهنديون اٿم _ ۽ پنهنجي سپنن ۽ اُڌمن کي پنهنجي ذات اندر اهڙي قبر دفن ٿيندو ڏسندو آهيان جنهن مٿان ’ڪٿي به نه‘ جي تختي، ڪتبو لڳل هوندو آهي. پاڻ کي اهڙي بدنصيب وانگر محسوس ڪندو آهيان جيڪو پنهنجي اُڌمن مان ’زندگي‘ اُڪرڻ ۽ وقت جي ’پلن‘ ۾ ساهه اوتي رهڻ جو اجايو سعيو ڪندو رهندو آهي.
مڌ ماتا روح ۽ اُتساهيندڙ سچيون آتمائون پنهنجي جسماني لبادي کي تارتارڪري پنهنجي وجود مٿان موجود گيان جي چمڪندڙ لاٽ کي ٻجهائي ڪنهن اونڌاهي ديس ۾ وڃي واسو ڪرين ٿيون _ ۽ پنهنجي پٺيان انهن يارن لاءِ هميشگي جو بي انت دک ۽ پيڙا ڇڏيو وڃن ٿيون جن کي نه حال ۾ ڪو آسٿان آهي ۽ نه مسقبل ۾ ڪو ٽڪاڻو!
ڪڏهن پيڙجندي ائين محسوس ٿيندو اٿم ته ٻين جي دکن جون ڀاري ڳٺڙيون وِتَ ۽ سَتَ کان وڌيڪ کڻندو رهان ٿو؛ پر ، جيڪڏهن ائين نه ڪريان ته شايد ’جيئي‘ ڪون سگهندس ! منهنجي ذهن جي اها عجب اڻ سلجهندڙ حالت آهي. ان مونجهاري جو ڪو دوا دارون ڪونهي البت زندگي جي پڄاڻي تائين ان جي برقرار رهڻ جو يقين اٿم!
دنيا ۾ اهڙا انيڪ جينئيس ٿي گذريا آهن جن پنهنجي ’ڇهين حواس‘ وسيلي تيز رفتار سان ايندڙ پنهنجي ’پڄاڻي‘ جي اڳڪٿي ڪئي هئي . سندن اهڙو کائيندڙ ’احساس‘ سدائين سندن آڏو موجود حقيقت تي غلبو پائيندو ڏيکاربو هو! عجب لڳندو اٿم ته اهڙي ’احساس‘ جي احساس کان پوءِ جلد ئي سندن لاڏاڻو ٿيندو رهيو هو!! پر، محمد علي جي من ۾ اهڙو احساس ڪڏهن داخل ڪون ٿيو هو. هوُ هڪ رجاعيت پسند انسان ۽ حقيقت پرست سرجڻهار هو .
چوندا آهن ته سگهيون آتمائون پنهنجي پيارن جي وڇوڙي تي غمگين ۽ دکي ڪون ٿينديون آهن بلڪ سندن جدائي تي شاد مان ٿي جهونگارينديون آهن! پر، لڳي ٿو ته مون کي سڀ کان اگهي آتما سان نوازيو ويو آهي!!
عجب ۾ وجهندڙ پنهنجي ذهني ۽ جسماني ساخت تي ڪڏهن ديا ايندي اٿم، ڇو جو ڏسندو آهيان ته منهنجو پنهنجو ’وجود‘مون لاءِ ڀوائتو ۽ ڀيانڪ بڻجندو ڏيکاري ڏيندو اٿم! اهو وجود هڪ قسم جي تثليثي شبيهه جو پتلو آهي: عجب قسم جي سدا وهندڙ سوچ ( دماغ جي بنياد مان)، جهرڻي جهڙا مترنم احساس (من جي گهراين مان)، ارڏاين ۾ الجهيل آتما (ضمير جي روشني مان) انهن ٽنهي جي مرڪبي سنگم هٿان ئي منهنجو انت ايندو؛ جيڪڏهن ائين نه ٿيو ته ٻين جي هٿان ضرور پڄاڻي ٿيندم! ’محبت‘ ۽ ’چاهڻ‘ جي پڇاڙيِ ۾ وڏي قيمت چُڪائڻي پوندي آهي.
ڪڏهن اکٽ پيڙا ۽ عذاب ’ازلي‘ ۽ هميشگي جي روپ ۾، دل جي دهڪي جيان، سدا موجود پسبا محسوس ٿيندا اٿم _ ۽ جيستائين وجود ۾ ’موت‘ جو واسو ڪون ٿيندم تيستائين انهن جو ڪارو پاڇو جند ڪون ڇڏيندو! حياتي ٿوهر جي وڻ جيان ٿيندي پئي وڃيم _ ڪنڊن ۽ ڪوءڙاڻ سان ڀرپور!!
فطرت ۾ موجود حسن، انساني روپ ۾ وسندڙ سندرتا، ڪنهن تخليقي شاهڪار ۾ ڏيا ڏيا جوت، ۽ ڪنهن امر فن پاري ۾ چانڊوڪي ۽ چانڊاڻ سموري وجود اندر ڄڻ ڪنهن الوهي آنند جو مزو چکائيندي رهندي آهي. ذهن ۽ من مٿان انهن جا الوهي نقش لازوال ۽ امٽ ٿين ٿا _ بلڪ وقت جي وهڪ سان گڏ انهن مان نڪرندڙ نرم ٿڌاڻ ۾ لپٽيل نور انهن جي حسن ۽ حز کي سدا امرتا بخشيندو رهي ٿو. محمد علي جي شاهڪار تحريرن مان مون کي ساڳيو آنند پراپت ٿيندو رهيو هو! نشانات، اشاريئي، مضامين توازن، جهات، ڪروچي جي سرگزشت وغيره _ ۽ ڊان اخبار ۾ Arial جي قلمي نانءُ سان لکيل ٻُڌي ۽ شعور کي جرڪائيندڙ سندس انيڪ ڪالم ۽ ’ارتقا‘ جي ارتقائي سفر کي جّلا بخشيندڙ مضمون وغيره.
هڪ ڀيري پُوري ( اوڙيسا ۾) اندر مشهور ڌام ۾ ’جگن ناٿ‘، ۽ رشي ڪيش جي ياترا دوران الوهي عاشق ڪرشن مهراج جي روپ ’جگنناٿ‘ کي پسيندي محمد علي ياد اچي ويو هئم _ ۽ ٻنهي ۾ حيرت ناڪ هڪجهڙائي ڏسي سندس نالو ’جگنناٿ‘ رکيو هئم جيڪو کيس ۽ سڀني دوستن: راحت سعيد، ڪرامت شير، شمس، حسن عابد، احمد بن محمد، ڊاڪٽرشميم، خورشيد قائمخاني کي به ڏاڍو پسند آيو هو. پاڻ ڪرشن وانگر الوهي عاشق بلڪل ڪون هو ڇو جو سندس پاڙون پاتار ۾ کتل هيون! پر، راحت سعيد کيس Juggernaut ڪوٺيندو هو واقعي تخليقي تنقيد، ادب شاعري تاريخ فلسفي ۽ سماجي علمن جي گهري پرک ۽ پروڙ جي ميدانن ۾ يڪتا ۽ ’جُگرناٽ‘ ديوتائي ٻاڻ وانگر رنگ ڍنگ ۽ عمل ۾ پاڻ وهيڻو هو.
ڪنهن پياري جو موت الائجي ڇو نماشام، ڌروَ تاري ۽ ماٺي سمنڊ جي ياد تازي ڪندو رهندو آهي. ياد اچيم پيو ته ننڍي کنڊ جي مهان ليکڪ جوگندرپال کيس پنهنجي سموري ادبي سرمائي جو وارث مقرر ڪيو هو _ ۽ ’تفوبر تو اي چرخ گردون تفو. هيءَ وارث ڇاهتر ورهين جي ڄمار ۾ گوتمي Void جو هميشهه لاءِ مهمان بڻجي ويو ۽ جوگندر پال اٺاسي سالن جي حضرت آدم جهڙي اوَرجا ۾ ٻئي وارث جي تلاش ۾ سرگردان آهي!
آخري سفر لاءِ اُسهندڙ روح ته بنان ڪنهن ’اُداسي‘ ۽ ’نراسائي‘ جي بنان موڪلائڻ جي هليو ويندو آهي؛ پر، پويان پنهنجي پريوار ۽ پيارن کي انهن جي ’انڌڪار‘ حوالي ڪريو وڃي ٿو. مون کي چڱي طرح ياد آهي ننڍي کنڊ جي هِن ’اُتم آتما‘ پنهنجي ڏاهپ ۽ علم سان صرف هَنَ پاسي ئي نه بلڪ سرحد جي هُنَ ڀَرِ تي موجود انيڪ مهان ذهنن کي منڊيو ۽ موهيو هو: جوگندرپال، بلراج ڪومل، ڊاڪٽر گوپي چند نارنگ، شمس الرحمن فاروقي، علي احمد فاطمي، ڊاڪٽرقمررئيس، رتن سنگهه، امير قزلباش، مخمور سعيدي، وارث علوي، ڪي ايل نارنگ ساقي، ڪشميري لال ذاڪر، جگن ناٿ آزاد، سُڪريتا پال، يونس دهلوي، مجتبيٰ حسين، ڪرشنا پال، نريش نديم، شميم فيضي، اوتار سنگهه جج، امرتا پريتم، ڪالي داس گپتا، صغريٰ مهدي، شارب ردولوي وغيره .
هن جڳ اند ر ٿورڙا انسان ازلي عدم اندر الوپ ٿيڻ کان اڳ ۾ سموري زندگي جي پورهئي جو هڪ ’امرپل‘ هڪ ڪامل گهڙي ماڻي سگهندا آهن! محمد علي صديقي هنن انمول آتمائن مان هڪ ٻهه ٻهه ڪندڙ روح هيو!!
کيس ياد ڪندي رابرٽ برائوننگ سندس ئي ويس ۾ سامهون اچي بيٺو اٿم:
“You never know what life means till you die:
Even thoughtful life, ‘tis death that makes life live
Gives it whatever the significance”.
پنهنجي وجود جي اونهائي مان ايملي برونٽي کي آلاپيندي ٻڌان ٿو:
“Faithful, indeed, is the spirit that remembers
After such years of change and suffering!”
ڪنهن چواڻي جيڪڏهن سندس ڪتبي تي لکيو وڃي بلڪ اُڪرايو وڃي ته:
“Where sunless rivers weep,
Do not wake him for he is resting
Until time shall cease.”
ڪيئن لڳندو؟
ڪنهن چواڻي ’موت‘ کي نه پالي سگهجي ٿو، نه پڪڙي سگهجي ٿو، ۽ اهو هڪ رت پياڪ جناور آهي جنهن جو واسو هردم ’زمان ۽ مڪان‘ اند ر ائين رهي ٿو جئين ازل کان ’امر خدا‘ جو رهندو آيو آهي! ٻنهي جو سڀاءُ هڪجهڙو آهي يعني ’فاني‘ مخلوق جي ڪنهن به پرارٿنا ۽ وينتي تي ڪو ڌيان ڏيڻو ڪونهي!“
ڪيڏا پيارا ماڻهو ۽ دوست اک ٻوٽ راند رمندي ’موت‘ جي اونڌهه ۾ هميشهه لاءِ لڪيو وڃن ٿا، بي تري واري ۽ بي وقتي ڌٻڻ اندر الوپ ٿيو وڃن ٿا _ ۽ اسان جهڙن ويڳاڻن ۽ ڇڙن روحن کي باطن جي گهراين ۾ رچيل ماڳن ۽ مقامن تي گونگن ورلاپن لاءِ نطشي چواڻي ” زوم سان ڦٽو ڪريو ڇڏيو اٿن!“
وڇوڙي جي ويڳاڻپ ۽ ’محبتن‘ جي سار زندگي کي سدائين گُهڻي وانگر کائيندي، چچريندي رهندي آهي. ان جو ذائقو هميشهه ڪوڙو ۽ نهوڙيندڙ ٿئي ٿو.
محمد علي بابت سوچيندي خيال آيم ته ڪجهه ماڻهو پنهنجي پُورن ۾ ايڏا غلطان هوندا آهن جو ’شين‘ ۽ ’ماڻهن‘ کي صرف ڏسندا رهن ٿا تانجو اُهي پاڇن ۾ تبديل ٿيو وڃن ٿيون؛ _ پر، انهن مان ڪوبه سندن اصليت کي ’ڏسي‘ ڪون سگهندو آهي! اهڙو ڏکوئيندڙ ۽ المناڪ عمل انڪري ٿيندو رهي ٿو جو هنن اندر اهڙي قسم جي ڏسڻ ۽ پرکڻ واري ’آتما‘ جو واسو ٿي ئي ڪون ٿو!
اسان جي موجودهه جُڳَ جو چهرو دئيتي ۽ ڊيڄاريندڙ بڻجي ويو آهي . ماضي اندر اهڙن چهرن جو لقاءُ گهٽ پسبو هو. رڄ چڱا ۽ ڀلامانس روح جيڪي جسم سان گڏ ’توازن‘ ۾ گذارين ٿا پر، ڀينڪر اکيون رکندڙ اهڙن چهرن کي سڌيءَ طور اکين ۾ اکيون وجهي ڏسڻ جو ساهس به ڪين ساري سگهن ٿا !
ان کان سواءِ سنسار ۾ وسيل سموري انسان ذات لاءِ ڀوڳڻا ازيت ۽ جدوجهد ڄڻ سندن پاڇي جيان لازم ملزوم بڻجي وئي آهي؛ صرف ڊگرين جو فرق رهجي ويو آهي. پر، اظهار جي نفيس قوت وسيلي هنن مان ڪو انهن کي سندرتا جو امر ويس پارائڻ جو اهل به ٿي سگهي ٿو _ محمد علي به اهڙن انسانن مان هڪ منفرد جيوُ هو.
هن يار جي ڏنگيندڙ الاڏاڻي تي وڌيڪ سوچيندي پنهنجي اڪيلائپ ۽ ويڳاڻپ آڏو اچي بيٺيون اٿم. اهي ’موت‘ کان وڌيڪ پيڙيندڙ ۽ ڊيڄاريندڙ محسوس ٿي رهيون آهن. انهن جي زهريلي عذابن کان ڪنهن حد تائين پاڻ کي انڪري محفوظ محسوس ڪريان ٿو جو Passion ۽ ڪلپنا جي پرن تي اُڏام کي اڃان تائين ڪو جُهٻو ڪون رسيو آهي . گوتم ٻڌ تي حيرت لڳندي اٿم ته ڀوڳڻا ۽ پيڙا واري حالت ۾ الائجي ڪيئن اپار آنند پرائيندو هو؟
محمد علي ۽ هاڪاري چترڪار احمد سعيد ناگي سان گهاريل املهه پَلَ به ذهن ۽ من تي سندس لافاني ’چترن‘ وانگر نقش ٿيل اٿم. جڏهن ڪراچي اچڻ ٿيندو هئم ته ڏاڏي آدم جيڏو هو پوڙهو انسان محمد علي کي اوستائين سک سمهڻ ڪون ڏيندو هو جيستائين پاڻ سان گڏ هن جي ’شاهي گهر‘ نه وٺي ويندو هئم؛ ڄڻ هندو ٽمورتي وانگر اسان جي ’تثليث‘ جڙيل هوندي هئي. ’موت ‘ کان اٽڪل مهينو ٻه اڳ ۾، منهنجي چونڊ تي، پنهنجون ڪجهه قيمتي پينٽنگس گفٽ ڪيون هئائيم؛ منهنجو انتخاب سندس لاجواب nudes هيون. جن ۾ شهزادي اشرف پهلوي، سفيرن جون ڪجهه ’موليِن روجي‘ بيگمات وغيره هيون جيڪي مون لهءِ ’سرجڻ‘ واسطي Passion ۽Ecstasy کي مهميز ڏئي زندهه رکڻ جو ذريعو هيون. محمد علي جي چونڊ Landscape هئي. چورانوي ورهين جي آرٽسٽ ناگي کي جواني واري ڦوهه ۾، پنڊت جواهر لال نهرو پاران هندوستان نه ڇڏڻ جي آڇ کي رد ڪرڻ جو آخر دم تائين دلي افسوس ٿيندو رهيو هو؛ ۽ مونکي سندس برش رنگن ۽ فن جي ڪمال سان ’فلاڻي‘ شخصيت جي پورٽريٽ ٺاهڻ جو سخت ڏک ٿيندو هئم جيڪا هرسرڪاري دفتر ۽ پبلڪPlace تي سامري جادوگر وانگر ٽنگيل پسجندي آهي؟
ناگي سان آخري رنگ برنگي گڏجاڻي سندس چورانوين سالگرهه تي سندس ’ڪلاشالا‘ اندر ٿي هئي جنهن ۾ هن جون ڪجهه خواتين مداح جل پريون به ’ٻاهران‘ ڪهي آيون هيون. اها ياد به سندس سندرnudes جئين ذهن تي اڪريل اٿم.
هوُ هميشهه پاڻ کي، سچ پچ، هماچل تي وسندڙ ديومالائي ’ناگ ديوتا‘ جي اولاد سڏائيندي فخر محسوس ڪندو هو! مون کي سندس ان myth تي ايڏو وشواس ڏسي حيرت لڳندي هئي . ان کان سواٰءِ سندس ذهن ۽ من ۾ وسيل شاندار ’قبرستان‘ اندر موجود مهان شخصيتن جهڙوڪ نهرو،ڊيگال، سوئيڪارنو، رضا شاهه پهلوي وغيره سان پنهنجي ويهجڙائپ جون ڳالهيون طلسماتي ڪهاڻين وانگر ٻڌائڻ مهل سندس اکين ۾ چمڪ سان گڏ آلاڻ به محسوس ڪندو هئس.
سندس منفرد ڏات ۽ فنڪاراڻا شخصيت جي اڻت ۾ چار عنصر غالب طور نظر آيم؛ ’وسلر‘ وارو ضد ۽ پُورالوپڻ، ’وان گاگ‘ واري خالص ۽ نج ’حقيقت پسندي‘، ’گاگين‘ واري Sensuality ۽ Passion ۽ ’پڪاسو‘ واري ’تجريديت‘ ۽ اسرار . سندس ’ساهه کڻندڙ‘ nudes اندر لڀائيندڙ ۽ منڊيندڙ مڻيا پسي ’ٽرنر‘، ’گويا‘، ’تولوس لاتريڪ‘ ۽ ’ڊيگاس‘ خاص طور naked Maja ذهن اندر ٻرندا رهندا هئم. سندس ڏاڍي خواهش هوندي هئي ته محمد علي ۽ منهنجي پورٽريٽ اڻي سگهي پر، هٿن جو وڌندڙ ’لرزو‘ هميشهه رڪاوٽ بڻيو رهيس. چترڪاري جي هر صنف ۾ يڪتائي جو مالڪ هو_ ’جگرناٽ‘وانگر!
امروهه جي مٽيءَ مان جنميل سونهن ۽ سڳنڌ ڀرئي گل (محمد علي) ڇاهتر ورهين جي’تخليقي‘ ڄمار ۾، سنڌ ديس جي هٻڪاريل، مڻيا ۽ ممتا سان پرُ ويدڪ ڌرتي جي گود ۾، پاڻ ارپي وڏ ڀاڳي بڻيو.
مون کي چڱي طور ياد آهي ته ڪراچي اندرآمد مهل منهنجي پناهگيريت پسي کيس ڏاڍي پيڙا ۽ دک محسوس ٿيندو هو _ ۽ هميشهه چوندو رهيو ۽ آڇيندو رهندو هو ته سندس گهر جا دروازا هردم، محبوبه جي ڀاڪر جيان، منهنجي لاءِ کليل هوندا هئا بلڪ پنهنجي لائبريري جو ڪمرو (بيڊ سميت) مون لاءِ ڄڻ وقف ڪري ڇڏيو هئائين ! ڇا ته انسان هو _ ديوتائي ۽ انساني وصفن جو مڌر سنگم!
منهنجو انت به ايسڪلس جي ڪنهن المياتي ڊرامي جيان ڀاسي ٿو _ ’جگرناٽي‘ تثليثي مالها جا ٻه املهه مڻيا کن پلڪ ۾ ٽٽي تاريڪ راهن اندر الوپ ٿي ويا _ ۽ پٺيان صرف سُروم دکم دکم!

پيڙا

ڪڏهن ڪڏهن الائجي ڇو غربت جي ڌٻڻ ۾ ٿاڦوڙا هڻندڙ، ڀوَ ۽ ڀوڳڻائن ۾ وڪوڙيل ٻالڪپڻ جي سار ۽ تاس ستائيندي اٿم؟ (هينئر ان نتيجي تي به پهتو آهيان ته اهي ٻئي احساس ڀوَ ۽ ڀوڳڻا اس ۾ هلندڙ پاڇي جيان عارضي به هوندا آهن.) حالانڪ هاڻي به ساڳيءَ ڌٻڻ جي ڀڪ تي ئي ته بيٺل آهيان. لڳي ٿو ته منهنجي سموري حسيت جو گهاڙيتو وقت جي انهن وٿين ۾ ئي جڙي راس ٿيو هو جڏهن امڙ لاءِ عجب آدر چاهت ۽ ڌرتي ماتا جهڙن نفيس سون ورني احساسن جنم ورتو هو جيڪي عدم ڏانهن ويندڙ هن مهل به روح تي چنڊ جي لڀائيندڙ داغ جيان چهٽيل آهن.
هينئر جڏهن به انهن تي نظر کپي ويندي اٿم ته نمرتا احسانمندي ۽ سندس اڻ مئي پيار سببان سندس چرنن تي سيس ۽ آتما نمي ويندي اٿم پر ضمير اندر لاپرواهه ڪوتاهي، جنهن کي پاپ چئجي ته نامناسب ڪين ٿيندو، جو چهڪ گهرو محسوس ڪندو آهيان ته سندس ڏوجهڙن هيٺ دٻيل ۽ ڪُٻي ٿيندڙ هستي لاءِ آخري ويل تائين ڪجهه ڪين ڪري سگهيو هئس. جيڪڏهن ڪا ”ماورائي قوت“ آهي ته ڊانٽي واري دوزخ جي آتش ئي منهنجو مقدر بڻبي (سندس انمول علامتي قدر بار بار منهنجي سار ۽ تاس ۾ اڀرندو رهندو). پاپي ضمير کي اعتراف ڪرڻ ۾ هٻڪ محسوس ڪرڻ نه جڳائي. فني، ادبي شاهڪار به ته اعتراف ئي هوندو آهي. انهن ڏهاڙن ۾ سڻڀي ستابي گهراڻن جي سوچ جيئن اُڀ مون لاءِ فطرت جي اضافي سوغات ڪونه هو پر اهو هڪ حقيقي بي انت مشفق ڇت ۽ ڇانوري وانگر هو. غڙيبي جي انهن ڏهاڙن اندر ڌرتي ڌڪاڻيلن سان گڏ گهاريندي ڪنهن حد تائين سُڌ پئي هئي ۽ احساس ٿيو هئم ته زندگي جو مفهوم ۽ اهميت ڪهڙي ۽ ڇا هئي ۽ اڃان تائين اهو احساس پساهه کڻندو محسوس ڪيان ٿو. ڪو ادبي فني شاهڪار ان جو بدل نٿو ٿي سگهي. ننڍپڻ جي ڪجهه بزدلي ۽ ڪم همٿي جي واقعن تي ويچاريندي شرمساري به محسوس ٿيندي اٿم؛ شايد منهنجي ذات ۾ اجايو جوش، توائي ۽ ڪڏهن ٺهر جي محور تان ٿڙڻ جو ڪارڻ به ٻالڪپڻي جي ان ناڪاري احساس ۾ کُتل آهي. غربت جي دنيا محدود هوندي به لامحدود آهي ۽ بي انت انساني سماج اندر ننڍن وڏن ٻيٽن ۽ ٻيٽارين جيان به نظر تائين ڪوڙهه جي داغن جيان پکڙيل آهي. ڪڏهن ڪٿي ڪو اسيسي، مارڪس جهڙو سنت ۽ ڏاهو پيدا ٿي ڪري انهن کي نابود ڪرڻ ۾ جٽيل ڏيکارجندو رهي ٿو. ان اندر گهاريندي ڪڏهن رابنسن ڪروسو بجاءِ رابن هوڊ بڻجڻ جا سپنا پنبڻين تان لهي من ۾ ذهن ۾ باڪونن وارو انارڪي مانڌاڻ مچائيندا رهندا هئم ۽ تنهن مهل ڪو راڌا جهڙو ماکي ۽ کير ۾ ڌوتل چهرو پرگهٽ ٿي آکيندو هئم ”هتي نه هُتي غوطو هڻي مڻيا ماڻي سگهندين“. هڪ چوڻي موجب اسين غربت، بيماري ۽ اڪيلائپ (جنهن جا پڳهه اوناهي ۾ کتل رهن ٿا) ۾ ئي پنهنجي قدر جوهر ۽ اهميت کان آگاهه ٿيندا آهيون. جيڪو انسان حال ۾ جيئي ٿو ان کي ئي صحيح ڄاڻ آهي ته دوزخ ڪيئن هوندو آهي.
ڪڏهن فطرت جي بي پناهه حسن ۽ بدن جي سحر ۾ وڪوڙيل سونهن ۽ سڳنڌ پسي اکيون ۽ روح پيڙت ٿيندا آهن ڇو جو اها سموري سندرتا سهڻ ۽ ماڻڻ کان ڏورانهين ٿئي ٿي ۽ نتيجي ۾ اسان کي ڪنهن دائمي مايوسي ۾ ويڙهيو ڇڏي ٿي. ڪڏهن ڪڏهن اهڙي مهل انهن دائمي اداسين جي ڪک مان اسان جي خوشين جا پل به جهرڻي جيان ان احساس سان ڦٽي آڏو اچيو بيهندا آهن ته اسين هڪ وساريل مخلوق آهيون! هونئن به خوشي پاڻ مٿان ڪهل جي احساس واري ناخوشي جي ٻاڻ منجهان ئي ته پلئهءِ پوندي آهي! اهڙو احساس غربت جي سٽ ۾ آيل وجود اندر شدت سان اڀرندو آهي. قدرت پاڻ تي ڪهل واري جذبي کا مايوسي جو سنگ ايئن عطا ڪيو ٿو ڏسجي جيئن بيماري جو ساٿ ڇوٽڪاري سان سلهاڙيل هوندو آهي.
ٻالڪپڻ ۽ بلوغت کان اڳ وارن دورن ۾ شديد خواهش اڀرندي رهندي هئي ته پنهنجا پراوا پاٻوهه پيار ۽ دوستي جو ڳپل حصو مون لاءِ پاسي ڪري رکن پر مايوسي ئي پلئه پئي ۽ هينئر سکي ويو آهيان ته جيڪو ڪنهن کان ملڻ کپي ان کان به گهڻو گهڻو گهٽ جي اميد رکجي. هڪ قسم جو بي آواز ۽ ماٺ ۾ ويڙهيل نان ڪميٽيڊ ساٿ ۽ سنگ!
ڪڏهن ايئن محسوس ٿيندو هئم ڄڻ ڪنهن گفا ۾ باندي بڻائي رکيو ويو آهيان ۽ ان اندران صرف دنيا جو ڌنڌلو پاڇو نظر ايندو هئم ۽ هوا جي مرڪز اندر فقط ڪنبائيندڙ ولهه جو راڄ هو. ان کي ياد ڪندي ڪوئٽه جي يخ بسته سردي ياد اچيم پئي جنهن جي ٿلهن تهن مان ڪڏهن ڪڏهن سج جي ڪمزرو روشني اهنجائي سان ڇڻي ايندي آهي. مان ڪير هيس ۽ ڇا پئي ڪري سگهيس؟ پاڻ کي ڦولهڻ جي جتن ۾ محسوس ٿيو هيم ته ان هلڪي سنهي ۽ ڪمزور وجود واري روشني ۾ ئي ته منهنجي سڃاڻپ ۽ وجود رکيل هو! جڏهن مون دنيا جي گپت وجود ۾ سمايل سواد کي سمجهڻ ۽ ذائقو وٺڻ چاهيو ته ان مهل انڪشاف ٿيو هو ته مان ئي ڪائنات جي مرڪز تي موجود هئس، شدت ۾ ٻڏل ان احساس ئي مون کي پنهنجي وايو منڊل کان ڇوٽڪارو ڏياريو هو. ساڳئي وقت منهنجو ڌيان ماڻهن ۽ ’ٻين شين‘ ڏانهن پڻ کڄي ويو هو. ان مهل ئي مون وقت جي بي حساب ٿان مان ڪجهه ساعتن جو ٽڪرو ايئن ڪٽي محفوظ ڪيو هو جيئن ماڻهو ڪتابن ۾ گل رکندا آهن. ان اندر اهي جيوَ اهڙي ياد کي سموئيندا آهن جيڪا محبت جي غير فاني ڇهاءُ سان ٻن فاني جيئڙن جي ڪجهه کنيل گڏيل قدمن مان مهڪندي رهي ٿي. هتڙي ’ڪ‘ جو ڇهاءُ اڀ جي اپار وسعتن کي ڇهندو محسوس پيو ٿئيم. هن مختصر زندگي ۾ وقت کي آڱرين جي وٿين مان اجايو وهڻ نه ڏجي. اهو ويچاريندي منهنجو چنچل من سدا پاڻ سان هلڻ لاءِ اتاولو پيو ڏيکاربو آهي.
منهنجي حيات وانگر هڪ اڪيلو، ويڳاڻو بادل اڀ تان هوريان هوريان هلندو ڏيکارجي ٿو ۽ ان ئي مهل ڄڻ وقت جو پل به پيلاڻ ۾ ورتل پسجي ٿو ۽ مان پاڻ کي وسامندو، پڄاڻي جي اوڏو محسوس ڪيان ٿو. اها حقيقت آهي ته مان پنهنجي سانڀر کان پئي لوڙيو هو ۽ اها به ڪڙي حقيقت آهي ته مان زندگي جي ڊراپ سين مهل به لوڙيندو رهان ٿو! هينئر مون کي خوشي جي لوڙهه قطعي ڪونهي، هاڻي مون کي صرف ڄاڻ، علم لاءِ اڃ ستائيندي رهي ٿي. ممبئي ۾ جوهُو بيچ تي اٿاهه سمنڊ کي پسيندي من اندران هڪ سون ورنو احساس اُڀري آيو هئم پهريائين ايئن محسوس ٿيو هئم ڄڻ مون پاڻ کي دنيا کان بيگانو ڪري ڇڏيو هو پر ان مهل ساحل تي مستي ۽ بيگانگي ۾ جهومندڙ ناريل جي وڻ کي پسي ۽ سج جي ڪرڻن ۾ چمڪندڙ سندر ۽ اڻ کٽ بيچ کي تڪيندي ڀاسيو هئم ته اهو جدائي جو طلسم رجندو عدم اندر الوپ ٿيندو پئي ويو. ان مهل سُڌ پئي هئي ته حيات جو هر پل پاڻ ۾ نه صرف ڪرشماتي قدر سمايو ويٺو هو بلڪ ان اندر ابدي جمال جو سندر مُکُ به جهلڪا ڏيندو نظر آيو هئم.
ڪي ماڻهو حيات جي حسين ترغيبن کي تلانجلي ڏئي من جي اُڇل کي لکڻي يافن پاري ذريعي آڪار بخشيندا آهن ۽سندن هر مايوسي، ناڪامي سندن لاءِ ڪنهن ادبي فني شاهڪار جي روپ ۾ سوغات آڇيندي رهندي آهي. اها سچي يا ڪڏهن ڪڏهن تصوري تجسيم سندن زندگي جو نج سچ، اوڳاڇيندي رهندي آهي. منهنجي حيات به منڍ کان اڄ تائين ان ڪُن جهڙي موتمار چڪر ۾ گولاٽيون کائيندي رهي ٿي. اهڙي ڀوَ ۽ مايوسي کان آجڪائي لاءِ ئي ته خانه بدوش جيان ڏيهه ڏيهه رلند رهان ٿو حالانڪ اهو ڇوٽڪارو وقتي هوندو اٿم. ڪجهه سمئي بعد ساڳيو ندورو ڀوَ پرڏيهه ۾ به پنهنجو ڪرڀ ڏياريندڙ منهن ڪڍندو آهي ۽ امالڪ ڊڪي واپس پنهنجي پراڻي ٿاڪ ۾ اچي پناهه وٺندو آهيان. ڪجهه مدت بعد اها پناهه به اس ۾ پاڇي جيان بي ڪئتي بڻجيو ويندي آهي. حيات جو اهو رخ به مٿي ڄاڻايل موتمار ڪُنائتي چڪر کان گهٽ پيڙا ڏيندڙ ڪونهي. پر ان لاڳيتي ڊگهي رابنسن ڪروسو واري اچ وڃ وجود کي روح جي اونهائين تائين Porous بڻائي ڇڏيو آهي ۽ ڪنهن فطري منظر سريلي آواز ۽ دلڪش مک جو اڻ ڇهندڙ ڇهاءَ به سموري وجود اندر زندهه هئڻ جون ارتعاشي لهرون پيدا ڪندو رهيو آهي ۽ اهڙي نوراني روشني جي اکٽ ڀنڊار اندر ابديت جو اهڃاڻ محسوس ٿيندو اٿم. ان قسم جي ڀٽڪڻ اندر خوشي مزي ۽ سواد بجاءِ هڪ عجب قسم جي ماورائي ۽ محسوس ٿيندڙ روحانيت جو انڀوءَ ٿيندو اٿم. جيڪڏهن مان ڪلچر وسيلي پنهنجي وجود جي، پنهنجي لاشعور جي اونهاين ۾ جهاتي پائي ڏسان ٿو ته اظهار ۾ نه ايندڙ ابديت ڄڻ ڪنهن اپسرائي روپ ۾ پنهنجي سمورين رعناين ۽ جلون سان سامهون اچيو بيهي ٿي. ’رولاڪ‘ بڻجڻ جي نتيجي ۾ ان نئين نڪور ڪلچر سان به گهرو سٻنڌ ٿي ويو اٿم. بلڪ ان چوڻ ۾ وڌاءُ ڪونهي ’رولوجيون‘ وسيلي ئي پنهنجي ذات جي ڀيدن، اسرارن کي ڄاڻي سگهجي ٿو.
ننڍپڻ ۾ اڪثر وقت خالي کيسي واري حالت ۾ گذرندو هو ۽ اهو ئي ڪارڻ هو جو مشڪل پسند بڻجڻ سان گڏ اڻ چاتل سندرتا کي پوپٽ جيان ڦاسائڻ جا ناڪام سعيا به ڪندو رهندو هئس ته جيئن پنهنجي پلڪن تي ڄميل سپنن کي خانه بدوشانه هلت وسيلي شايد حقيقت جو روپ بخشي سگهان ها. پر ناڪامي جو نوشتو نرڙ تي ئي پڌرو ٿي پوندو هئم ان اهڙي سوچ کي ”روحاني تڪبر“ سان به تعبير ڪري سگهجي ٿو ته بنا ڏوڪڙ سپنن کي ساڀيا به ڏئي سگهجي ٿي!
وقت نشانين ڇڏڻ بنان واريءَ جيان تڪڙو سرڪندو رهي ٿو. جوڀن ۽ دوستن وارا ڏهاڙا جيتوڻيڪ ڀرپور رسدار خواب آور ۽ نوراني هوندا آهن پر، بدقسمتي سان ننڍا پتڪڙا ۽ مختصر ٿين ٿا پر، حيات جي پوئين پهر جا ڏينهن اڪثر ڪري نماشام واري اداسي، مايوسي سان لبريز لڳندا آهن ۽ انهن جا سنڌا ۽ نشان وڌيڪ واضح گهرا ٿين ٿا ۽ انهن اندر موجود موت جو چٽو پسجندڙ چهرو زندگي جي ‘جوئا‘ ۽ ’سورهيائي‘ ٻنهي کي ساڳئي وقت صحيح مفهوم به بخشيند وڏيکاربو آهي.
هڪ لڱا رسڪن جي دوست انگريز آرٽسٽ جي ايم ڊبليو ٽرنر جي ڇرڪائيندڙ پينٽنگ ’برفاني طوفان‘ کي غور سان ڏسندي ڪوئٽه جا ڪجهه وڌيڪ ڇرڪائيندڙ وقتي ماپا، يادن مان نڪري آڏو اچي بيٺا هئم. پهاڙي مٽي گاڏڙ ۽ ساهه ٻوساٽيندڙ تيز طوفاني هوا کي مٿاين تان لهي هيٺائين ميداني دز سان ملي آسمان ڏانهن بانبڙا پائيندي ڏٺو هئم. بلوچ ۽ پٺاڻ روئي وانگر سرڪش ۽ بي ترس. روشن ڏينهن کي ميرانجهڙو بلڪ اونداهو ڪندڙ! صرف ان منظر جو چتر چٽي ڪونه سگهيو هئم ٻئي ڀيري دهلي جي لوڌي گارڊن اندرکيڏندڙ ٻارن جي هل هنگامي کي هوريان هوريان ايئن گم ٿيندو ڏٺو هئم جيئن ڦوڪڻي مان هوا نڪري وڃي. ٻاهر واري سڙڪ تي (لوڌي روڊ ۽ امرتا شير گل سڙڪ جي جنڪشن لڳ) ساڙيندڙ گرمي جو بي پناهه ٻوجهه ڇپ جيان وجود مٿان ڪري ساهه ٻوساٽيندو ٿي رهيو.ان پلڪ ئي زبان تي بربادي ۽ موت جو ڪوڙو ذائقو محسوس ٿيو هو. چوڏس ڄڻ ڪنهن المئي جو وايو منڊل ڇانيل هو. چپن تان چاهت جي چاهنا جي آلاڻ الائجي ڪاڏي الوپ ٿي وئي هئي. چؤطرف مايوسي ۽ اداسي ڪنهن پشاچ جيان ڏند ٽيڙي مرڪي رهي هئي. پنهنجي ڪوتاهي ڪارڻ هيءَ چتر چٽڻ کان به محروم ٿي ويو هئس.
ڪيرڪي گارڊ چواڻي: ”اسان جي ڀوڳڻائن جون پاڙون ’مشابهتن‘ جي تهه ۾ کُتل ٿين ٿيون، ان حقيقت ۾ پختو ويساهه رکڻ جڳائي ۽ سورهيائي سان ساڳئي مهل ’ها‘ ۽ ’نه‘ ٻنهي کي تسليم ڪرڻ کپي.“ پنهنجي ذات اندر هندو رشي (ڏاهي) ۽ مغربي سورهيه يا سورمي جهڙا گڻ پيدا ڪرڻ کپن. هڪ ٻئي نڪتي موجب جيڪڏهن مايوسي اڻ ٽر ڀاسي ٿي ته پوءِ عمل ذريعي اميد جو ڪرڻو روشن رکي سگهجي ته واهه واهه، ٻيءَ صورت ۾ آپگهات وسيلي ئي ڇوٽڪارو ملي ٿو، ڇو جو ڀوڳڻا سبب سڀ حق کسجيو وڃن ٿا.
ماضي بعيد ۽ قريب اندر قوميتي شعور جي بيداري وسيع جاگرافيائي اڪاين ۽ عظيم حڪومتن جي وجود اندر ڏارون وجهي کين پٽ ڪيو هو: خلافت عثمانيه، مقدس رومن امپائر، برٽش امپائر، سويت يونين وغيره چيدهه مثال آهن. پر انسانيت جو جديد تصور مشرق ۽ مغرب جي وچ ۾ موجود دوري کي گهٽائڻ جي جتن ۾ ڪنهن حد تائين سڦل ٿيندو نظر اچي ٿو.
تهذيب جي اوسر، گهٽ يا وڌ، نفاست ۽ عمدگي ڪارڻ ڪونه ٿيندي آهي، ان جاڳرتا سبب ٿئي ٿي جيڪا سمورو عوام هڪ ٻئي سان ونڊي ورهائي ٿو. اها جاڳرتا نفيس ۽ دلڪش ڪونه هوندي آهي بلڪ سادي ۽ شفاف ٿئي ٿي، پر جيڪڏهن تهذيب کي مٿئين پد تي براجمان ’روشن فڪر ڪلاس‘ (enlightened class) سان لاڳاپبو ته پوءِ ان کي تمدن سان سلهاڙي سڃاڻ بخشڻي پوندي ۽ اهو عمل پهرين کان جدا ۽ مختلف آهي.
اسپينگر مطابق، تهذيب ڪلچر جو لازمي ۽ قطعي نتيجو ٿئي ٿي! ٻئي طرف انگريز جاهه پسند سيسل روڊس چواڻي ”سامراج واد کي ئي سچي ۽ غيرتڪراري تهذيب ڪوٺي سگهجي ٿو جنهن اندر توسيع پسندي جو عنصر نمايان هوندو آهي!“ هڪ ٻئي روپ ۾ اهي عورتون جيڪي جسماني ترشنائن ۽ حواسن جي ارتعاشي عمل تي سڌانتن ۽ متن کي ترجيح ڏين ٿيون يعني برهمو ڪماري مت، انتها پسند رومن ڪيٿولڪ چرچ، يا جيڪي برهم چاريه فڪر سان لاڳاپيل آهن انهن جو ڪلچر آدم ۽ حوا کي هڪ ٻئي سان جدا رکڻ واري ابتدائي سوچ سان ڪيڏو نه قريب تر لڳي ٿو!
هونءَ به عورت لاءِ ’پيار‘ کان وانجهيل مرداڻو نرم سلوڪ به ڪيڏو نه گهائيندڙ ٿئي ٿو پر هتڙي ته ڪاريءَ وارا ڪک ئي نظر اچن ٿا. گهٽي جي ڪنڊ تي بيٺل ڇيڳري عورت اجهل خواهش جو اهو چڀيون ڪڍندڙ اُلو آهي جيڪو مرد جي نهائين ۾ سدا وڪوڙبو سڪوڙبو پسجي ٿو ۽ پاڻ کي هر دم هڪ قسم جي ماٺيڻي وحشي پڻي سان توسيع ڏيندو رهي ٿو. اها مڃيل حقيقت آهي ته ڪلچر ئي تهذيب کي جنم بخشيندو آهي. ان ڪارڻ پيان روم نمودار ٿيو هو يعني يوناني ’آتما‘ رومي ’ذهانت‘. هڪ ڪٿ موجب ڪلاسيڪي دنيا اندر تمدن جي ڪک مان تهذيب چوٿين صدي عيسوي اندر وجود ۾ آئي هئي ۽ مغرب اندر اوڻويهين صدي ۾ جنم ورتو هئائين.
اسين سموري ڄمار پنهنجي شخصيت کي تاتڻ سڌارڻ ۽ نکارڻ ۾ رڌل رهون ٿا پر پاڻ ۾ جهاتي پائي پاڻ کي چڱي طرح سڃاڻڻ جو جتن ڪريون ته جيڪر هڪ پل به جيئرو رهڻ پسند نه ڪريون!
منهنجي وجود اندران ڇلڪي نڪرندڙ سامونڊي ولوڙ وارو ديومالائي حدون ڇهندڙ ’سچ‘ مون کان وڌيڪ جانٺو ۽ سورهيائي جا ڪنارا ڇهندڙ آهي.
ڪڏهن پنهنجو رت، هوريان هوريان، ٻاروتڻ ۽ ٻالڪپڻي کان جواني جي چوٽي تي پهچي پنهنجي نج ۽ اصلي رنگت بدليو ڇڏي ٿو. ان ڪوڙي ۽ اُگري بدلاءَ جو احساس ان گهڙي اوچتو وڄ جي وراڪي جيان ظاهر ٿئي ٿو، جڏهن پاڻ کي کائنس اتاهين چوٽي تان ان راڪشسي راند جو اڻ وسهندڙ لقاءُ پسڻ جو موقعو ملي ٿو. اهڙي ويل من مان شانتي، سڪون پر ڪڍيو اُڏاميو وڃن ٿا ۽ ان جي جاءِ تي ’ابليسي فطرت‘ سان پاڻ کي بحالت مجبوري غير مقدس ٺاهه جي ٻنڌڻ ۾ جڪڙيل محسوس ڪجي ٿو. ان سمجهوتي ۾ دوستي واري چاهت بجاءِ دشمني واري گهاتڪ ڪيفيت ۽ رويو اٻرڪا ڏيندو ڏيکاربو آهي.
وجئه ۽ لڇمي جي وحشياڻا روئي کي پسي ان نڪتي ۽ ڌارا ڦاٽ کاڌو هو. هنن منهنجي (بلڪ اسان جي) معصوم چاهت ۽ آزادي سان ويساهه گهاتي ڪئي. هڪ جي ذات ۾ ميداني علائقي جي آلودگي ۽ ٻئي جي بڻ ۾ وارياسي ڌرتي جي منافقت ۽ دولاب شامل آهن. سندين پيشانين تي ’سزا‘ کي آڪار وٺندو ڏٺو اٿم.
پل پل جي ڏيکاءَ ۾ جيئڻ جو مطلب آهي پنهنجي ذات سان پنهنجي ئي هٿن ۽ ارادن ذريعي ٺڳي ۽ دوکو ڪرڻ. هونءَ چيو ويندو آهي ته پاڻ کي فقط پنهنجي پيارن آڏو ”ظاهر“ ڪجي. ڪيڏي نه تنگ نظر سوچ آهي. جڏهن عام طور سموري انسان ذات کي پنهنجو سمجهجي ٿو ته پوءِ لِڪَ لِڪاءَ عبث ٿيو پوي ٿو. ان طريقي سان پاڻ ’ظاهر‘ ڪرڻ بي مقصد ڪونه هوندو آهي بلڪ ڪجهه ڏيڻ جي آرزو اڇلون ڏيندي نظر ايندي آهي. ان عمل ذريعي ماڻهو جي سگهه، قوتِ ارادي ۽ ڪپٽ سان مهاڏو اٽڪائڻ جو عزم به بکندو آهي جيڪو هر اوچي آفاتي قدر، آدرش ۽ حق جي حفاظت لاءِ ڪائناتي اصول ۽ عمل ليکيو وڃي ٿو ۽ اهڙن ٻين ڪمزور ‘ڀوڳنا ۾ مبتلا روحن‘ لاءِ به اُتساهه جو باعث بڻجي سگهي ٿو.
مون حيات اندر’اڪيلائپ‘ سبب گهڻو ڀوڳيو آهي. پر پنهنجي ڳجهه، کي اندر ۾ سانڍڻ سبب اڪيلائپ جي ڀوڳڻا يقيني طور پنهنجي شدت ۾ گهٽجي ضروري وئي آهي پر دٻيل ۽ وڌندڙ اگهائپ جي صورت ۾ وجود کي اڏوهي جيان لاڳيتو کائيندي، ڪوريندي به رهي آهي. هينئر ضروري آهي ته ’پاڻ پلٽي‘ ان بيهودي چڪر کان ’نرواڻ‘ حاصل ڪرڻ جو جتن ڪريان. هينئر مان هر حال ۾ ’اڪيلو يا نااڪيلو‘ پاڻ اٿلائيندو، چوري وارن پساهن کڻڻ کان پاسو ڪري قلم جو ساٿ ۽ سنگ قائم رکڻ جو عزم ڪيو اٿم. پوءِ نتيجو ڪهڙو به نڪري! روشن ضميري ۽ زندگي لاءِ Thirst ۽ Thrust جي به ته اهائي تقاضا آهي.
سري رام ڪرشن پرمهنس موجب: ”سچو ڏاهو انسان ڪنهن لاءِ به نفرت جي ڀاوَنا ڪونه رکندو آهي ۽ پوترتا کي ڇسائپ سان سلهاڙجڻ جو جتن ڪڏهن نه ڪرڻ جڳائي.“
ڏيهي انسانن بلڪ ديوتائن کي به جڏهن پنهنجن ۽ پراون کان رسيل چڪندڙ ڦٽ گهرا ٿي پيڙت ڪندا هئا يا ويجهن کان پهتل رسوايون سندن آتمائن تي ناسورن وانگر چهٽي سمڻ لڳنديون هيون ته آپي کان نڪري انهن جي ’محرڪن‘ جو اگرتگر ناس ڪرڻ ۾ ڪا ويرم ڪونه وجهندا هئا. انهن مان ڪجهه ٻهه ٻهه ڪندڙ نانءَ هن ريت آهن:
آسڪروائلڊ، سيفو، لينن، موپسان، بالزاڪ، گاتيئر، وسلر، گاگين، جارج سئنڊ، اندر ديوتا، درواسا رشي، ڀڳوان پر سورام، ڀارگورشي، سري رامچند جي، ڪرشن مهراج، زيوس، شِوَ، اپولو، ڪالي ديوي. ايفرو ڊائٽي وغيره. هينئر اڄوڪي ڏاهي انسان لاءِ دنيا مخفي يا اسرار جيان ڪونه رهي آهي پوءِ به الائجي ڇو هو پاڻي تي ڦوتي مثل ابديت ۽ پرمهنسي قسم جي آدرشواد جي تلاش ۾ سرگردان آهي. هن مڙهه جهڙي بڻاس ۾ ساهه ٻوساٽجي ٿو.
ڪڏهن مجازي عشق جو جذبو ڦوهه تي پهچندو محسوس ٿيندو اٿم ۽ اجهل خواهش جنم وٺندي ڏيکاربي آهي ته جيڪر حسين پيڪرن ۾ ايئن جذب ٿي وڃجي جيئن روشني جي الڳ الڳ گولاين ۾ وجود کي وهندو محسوس ڪندو آهيان، سج جي ٿڌيرڙي نورانيت ۽ ماس جي گداز ملائمت ۾ پاڻ کي ڀوڳڻائن سميت ڀڳوئڻ جا چاهت ڪر کڻندي رهندي اٿم! سچي تمدن جو وارث، آرائشن کان پاڪ، صرف انساني بدن ئي آهي جيڪو اسان کي پنهنجي محدود حدن کان آگاهي بخشيندو رهي ٿو.
هڪ ياد ڪناري ڀيڙي ٿي اٿم. هڪ لڱا هماليه جي دامن ۾ ردرپرياگ ۽ سري نگر (گڙوال) جي وچ تي ايفروڊائٽي جهڙي حسين گنگا جي اڪانت ۾ ونهنتل ڪنٺي تي پاڻ کي بي لباسي ۾ اشنان ڪرڻ جي شديد خواهشي اُڀري آئي هئم.
آلڊس هڪسلي جو خيال ڪيڏو نه دلڪش آهي: ڪنهن بي بوهيميئن جڙتو امير ۽ ٻئي درجي واري دانشور جي ڀيٽ ۾ سٺو نيڪ ’بوجوازي ‘ ٿيڻ وڌيڪ بهتر آهي“.
اڄوڪي سياست ۽ انسان جي قسمت اهڙن ماڻهن جي هٿ ۾ آهي جيڪي ڪنهن آدرش يا عظمت کان وانجهيل آهن. اسان کي پنهنجي آدرشواري سپنن جيان زندگي گهاري انهن کي عملي صورت گري ڏيڻ جڳائي.
انسان جي بري دردشا خلاف اٿاريل احتجاج اندر ئي انقلاب جو جوهر سمايل ٿئي ٿو. ان انقلاب جي گهڻ پاسائين رخ اندر فن ۽ مذهب جو ازلي متو ۽ متن به موجود هوندو آهي. انقلاب هميشه ديوتائن يا خدا خلاف ايندو رهيو آهي جهڙوڪ پروميٿيئس (انقلاب جو لازوال آدرش) کان پوءِ وغيره. دراصل اهو ماڻهو پاران انساني مقدر خلاف احتجاج هوندو آهي، تانا شاهه (ڊڪٽيٽر) يا سرمائيدار وغيره صرف ڪٺ پتليون ۽ بهانا هوندا آهن.
انقلاب جي روح يا جوهر کي سندس تاريخي صورتن ۾ به ماپي سگهجي ٿو، پر ان لاءِ مارڪس جي جذبي ۽ عمل جي اشد ضرورت محسوس ٿيندي جنهن اندر صرف خواهش ذريعي ثابت ڪرڻ جي سختي سان منع ٿيل آهي. ان کي ان جي جوهر ۽ ست ۾ سولائي سان پروڙي سگهجي ٿو. ان نقطي نظر موجب ڪوبه فني شاهڪار جيڪو خوشي ۽ خوشحالي جو پيغام بخشي ٿو ان کي به انقلابي قرار ڏئي سگهجي ٿو.
هڪ چوڻي موجب عورت جو وات، جواڻ ڇوڪري جي ڇاتي، ٻالڪ جي پرارٿنا ۽ هَوَنَ جي اگن مان اٿندڙ لوبائي دونهون نه صرف سدا پوتر ڄاتا وڃن ٿا بلڪ انوکي انداز ۾ انقلابي به آهن.
ساڳيءَ طور جڏهن ڪو ماڻهو وقت جي ڪنهن ماپي ۾ پنهنجي ذات کان اوچو اٿي فنڪار جي پد تي رسائي حاصل ڪري وٺي ٿو ته ان بدلاءَ کي به انقلابي قرار ڏيڻ غلط ڪونه ٿيندو. جيڪڏهن تياڳ جي فڪر ۽ فلسفي کي بنان ڪنهن هٻڪ جي ناڪامي ۽ بزدلي سان تعبير ڪيو وڃي ته ان عمل کي به انقلابي قرار ڏئي سگهجي ٿو. انقلاب تي ويچاريندي بادليئر ياد اچيم پيو جنهن ’انساني حقن جي پڌرنامي‘ تي راءِ زني ڪندي آکيو هو ته ان اندر ٻه حق درج ڪرڻ وسري ويا هئن: هڪ پنهنجي ذات جي ترديد ڪرڻ ۽ ٻيو سنسار ڇڏڻ جو حق!
اسان کي جڳائي ته ڪامياب انقلاب جي شڪتي ڪنهن طبقي کي سونپڻ بجاءِ زندگي کي اوسر جو موقعو ڏيڻ لاءِ عطا ڪئي وڃي.
قديم ڪورنٿ شهر ۾ ٻه اڌڀت عبادت گاهون هڪٻئي سان گڏ بيٺيون نظر اينديون هيون: پهرين هنسا (تشدد) جو مندر ۽ ٻي ’ضرورت‘ جي عبادت گاهه! اهو به ذري گهٽ ناڪاري قسم جو انقلابي منظر هو.
ڪٿي پڙهيو هئم ته هڪ ڀيري روينا (Ravenna) شهر جا رهواسي مقدس alter تان ٻرندڙ موم بتيون لاهي شاعر ڊانٽي جي قبر تي آيا ۽ اهو چوندي ان مٿان روشن ڪيون هئائون ”اي شاعر، تون مصلوب ٿيل عظيم انسان کان مٿڀرو آهين!“ اها به انقلابي ٻرانگهه هئي.
نراسائي جي جڪڙ ۾ ڦاسي ۽ ڪٿان روشني جو ڇڻي ايندڙ ترو رو پسي سوچيندو آهيان ته اها ندوري شئي ’احساس‘ جو درجو رکي ٿي، ان ڪري کيس دائمي حالت قرار ڏيڻ ڀُلَ آهي. ڪوئي به جيو عام طور مايوسي جي گهيرا بندي ۾ هميشه ڪونه هوندو آهي. احساسن جي اجهل رواني شين با رجاعي تابناڪ رخ پسائيندي رهندي آهي. گهنُ ڪري عام ڇسائپ، رت پياڪ بزدلي ۽ حد کان وڌيڪ سادگي وچڙيل انساني مسئلن جو حل رتوڇاڻ ۾ تلاش ڪندي رهي ٿي!
موت کان ’ڀوُ‘ جي عنصر، يا ان خصيص ’بدلاءَ جي پاڇي‘ کي ضرورت کان وڌيڪ عزت افزائي بخشڻ ٿيندو، جنهن کي مناسب نٿو چئي سگهجي. گستاو فلابيئر پنهنجي پياري دوست ’لي پوئيتون‘ جي موت تي چيو هو: ”دري بند ڪري ڇڏيو، ٻاهريون ڏکُ گهڻو حسين آهي!“
ڀوُ جي بنياد تي قائم ڪرايل ’عزت‘ کان وڌيڪ نفرت جوڳو ٻيو ڪو عمل ڪونهي. ٽي اي لارينس ڪيڏو نه وڻندڙ سپنو ساڀيا جيان پيش ڪري ڏيکاريو آهي: ”المئي کي ايڏو عظيم بڻايو جو بدقسمتي کي لت هڻندو ڏيکارجي!“
موت، ڀؤ ۽ الميئي جي پردي مان ڀٽو (ذوالفقار) ۽ نيپولين نروار ٿيندا ڏيکارجن ٿا! ”فانٽينيز! سُڌِ اٿئي ته دنيا ۾ ڪهڙي شيءِ وڌيڪ اڇرجدائڪ لڳندي اٿم؟“ نيپولين چيو هو ”ڪنهن شيءِ يا نظام کي قائم رکڻ ۾ فوج جي نااهليت! دنيا اندر صرف ٻه قوتون آهن: تلوار ۽ ذهن. لاڳيتي جدوجهد جي آخري نتيجي ۾ ذهن هميشه تلوار مٿان سوڀارو ٿيندو رهندو“ ڪيڏو نه املهه خيال آهي. ٻئي طرف اپوترتا، ڌانڌلي، زورا زوري ۽ ڪنهن حد تائين سياسي ساڃاهه ۽ دانشوراڻا ڪلچر ڀٽو جي فطرت ۽ سڀاءَ جا ايئن اڻ ٽٽ جزا هئا جيئن کانئس گهڻو اڳ ۾ سن 1417ع ۾ اٽلي جي ڪنهن رياستي حاڪم جي ملاتيستا (J.Malatesta) جي وجود جو حصو هوندا هئا. هونئن به گهڻن ماڻهن کي اها سڌ ڪونهي ته سياست اندر برابري واري متي جا اهڙا انيڪ قسم آهن جيڪي آزادي جي نفي ڪندڙ ٿين ٿا، جيئن قديم يونان اندر آزاد انسان موجود هو پر ساڻس گڏ غلامن جو به انبوهه هوندو هو. ڪڏهن به اسان جي آزادي جي خواهش کي ان بهاني رد نه ڪرڻ جڳائي ته هو ان جو استعمال صحيح ڪونه ڪندو. شايد اهو ئي ڪارڻ هو جو گوئٽي سياست کي شاعري جو موضوع بڻائڻ کان نابري واري هئي.
ڪراچي جي ڪرچيون ڪرچيون زندگي ۾ پنهنجو حال به گهڻو مختلف ڪونهي. ڪئي عڪس ٺهندا جڙندا نمودار ٿيندا رهن ٿا. بمبئي جي ياد تري آئي اٿم. جوهُو جي ساحل تي چانڊروڪي رات جي ڪوريل خاموشي ۾ سمنڊ جا اڀريل ارهه جابجا ڇلڪندا پئي نظر آيا ۽ ڀرسان نازڪ چيلهه جهڙن ناريل جي نچندڙ وڻن جو ڪتڪتائي پيدا ڪندڙ منظر ۽ چادر جيان وڇايل واري مان اٿندڙ عجب خوشبو نشي آور ڪيفيت طاري ڪري ڇڏي هئي.
اسلام آباد جي پٿر ۽ ڪانڪريٽ مان جوڙيل فيصل مسجد ڊگهي ٿيندڙ آڱر جيان اڀ ڏانهن خار مان، اُ گر اشارو ڪندي ڀاسندي اٿم! ان اندرمابعد الطبيعاتي، اخلاقي، ۽ عباسي دور واري جمالياتي ڪيفيت به جهلڪندي ڏيکاربي اٿم.
قديم يوناني شاعر پندار (ڇهه سو ق. م) جو هيٺيون شعر ڄڻ ويدڪ سلوڪ پيو ڀاسي:
”او منهنجي زندگي! غيرفاني رهڻ جي چاهت کي پٽي ڦٽو ڪر،
صرف ممڪنات جي حدن کي ڇهڻ جو سعيو ڪندي رهه!“
ههڙي ’من موهن‘ مُکَ کي زندگي _ گهارڻ جو موقعو ئي ڪين ملي سگهيو هو. سندس اڻ ڳاتل گيت ۽ دلڪش چهرو، اونهاين مان وهندڙ سندس سريلو آواز، پکيءَ جهڙي سندس آزاد زندگي _ مان به ته اها ئي ٿي چاهيم.
انهن اٺسٺن ۽ سوچن کان آجڪائي؟ هن جهان ۾ ناشدني، اڳتي بي انت گهگهه اوندهه! سنسار اهڙو منظرنامو بڻجي ويو آهي جيڪو سمورو ئي اجنبي ۽ اوپرو ٿو لڳيم.
هن جڳ مان حاصل ٿيل مُوڙي: ڄم ۽ موت ۽ وچ واري وٿي ۾ ڏور ٿيندڙ ’حسن‘ ۽ اوڏو ايندڙ ’اداسي‘!
مون مٿان عيسائيت جو گهرو اثر ان ڪري ڪونهي ته اهو دنيا جو عظيم يڪ وجوديت ۾ ايمان رکندڙ مذهب آهي بلڪ ان ڪري آهي جو ان ’انسان‘ کي خدا ڪري پيش ڪيو هو پر افسوس جو ان جي سچائي ۽ عظمت صليب واري واقعي ڌنڌلائي ڇڏي هئي جنهن ۾ کيس ’پاڻ پنهنجي ذات‘ کي وسارڻ جي سلسلي ۾ ٻاڏائيندي ڏيکاريو ويو هو. جيڪڏهن اسين نئين عهدنامي جي آخري صفحن کي ’ڍڪي‘ ڇڏيون ته پوءِ عيسائيت، تنهائي ۽ انساني دٻدٻي وارو مذهب نظر ايندو. ”پاپ کان آجڪائي حاصل ڪري ماڻهو ڪڏهن جيئرو رهي ڪين سگهندو، سندس جياپو تقدس کان ڇوٽڪاري سان سلهاڙيل آهي.“ ان نڪتي کي ايئن ڪري سمجهجي جيئن جاودانيت، ابديت، لافانيت، واري سوچ يا نظرئي جو مستقبل واري جي گهر جيان آهي. ان کان علاوه آدم ۽ حوا جي ابتدا به ته پاپ تي بيٺل سوچ سان ئي ته ٿي هئي.
جيڪڏهن مغربي فن کي ڳوڙهائي سان ڏسبو ته هو اسان جي تصور کي نمونن جو اڻ کٽ ڀنڊار پهچائيندو رهيو آهي ۽ عام طور ان جي ادبي تاريخ کي به واچڻ سان سُڌِ چوي ٿي ته اها به اهڙن نمونن تي بيٺل مختلف لاڙن روين ۽ موضوعن جو اظهار ڪرڻ ۾ کانئس پٺتي ڪونهي. گهڻو ڪري اولهه زندگي جي جزيات کي به انهن مهان ۽ نامياري نمونن ۽ عڪسن کي تقويت بخشيندو ڏيکارجي ٿو، جهڙوڪ: فائوسٽ، منفريڊ، يان وان، نارسيس وغيره. بعض اوقات انهن عڪسن سان نڀاهه ڪرڻ ۾ به ڪامياب ڪونه ڏيکاربو آهي. صرف انهن سان ايڪي ۽ اتحاد جي پريت لڙي قائم رکڻ جي جستجو ۾ يڪساهي هلندو ڏيکاربو رهي ٿو. ان پٽ کوهه ۾ انيڪ فلمي هيرو جهڙا ڪردار به سرجيندو رهي ٿو.
قديم يوناني ڏاهي ۽ دانشور پلوٽارڪ مشهور يوناني سورمي ۽ ساڃاهه وند اُلسي بيئيڊسن جي حيات بابت ڄاڻائيندي لکيو هو ته ”اسپارٽا ۾ رهائش دوران هو ڪسرتن ۽ بدن جي ورزشن ڏانهن هڪ منو ٿي ڌيان ڏيندو هو، ان ڪري سندس جسم ڦڙتيلو ۽ رڪ جيان سخت هو. ’آيونا‘ ۾ رهڻ دوران عياشي راڳ رنگ ۽ بدمستي سندس سنگتي ۽ ساٿي هوندا هئا، ’ٿريس‘ وارن ڏينهن ۾ پيئوڙي يار جيئوڙي يار، سندس متو هوندو هو، ’ٿيسلي‘ ۾ قيام دوران گهوڙي سواري ۽ پاڻ هم معنيٰ بڻيل رهيا ۽ جڏهن ايراني امير ۽ حاڪم ٽيسافرنيس سان هم مشرب بڻيو هو ته ايرانين جي دٻدٻي جاهه ۽ شان ۾ کانئن گوءِ کڻندو ڏيکاربو هو!“
هڪ فرق کان علاوه اياز جي شڪارپور، سکر، حيدرآباد ۽ ڪراچي ۾ گذاريل زندگي اُلسي جي حيات سان ڪيڏي نه مشابهت رکي ٿي. ڪراچي وارن ڏهاڙن ۾ هن حضرت دائود وانگر مولود مناجات لکيا ۽ موت جي ڀوَ ۾ ڪنبندي سندس واگهه نک جو شڪار ٿيو!
منهنجي حيات ۾ ته اهي انڊلٺي رنگ، لاها چاڙها ۽ بدلاءُ پاڻي تي ڦوٽي جيان سطحي ڪاغذي ۽ ماياوي بلڪ هڪ ڪرا رهيا آهن. تڏهن ته رشيد ڀٽي چيو هو ته ”واهه ڙي رنگي تنهنجا رنگ ڪٿي ٿو خلقين بوتل جا جن، ڪٿي حنيف ملنگ“
زندگي جي ڪنهن موڙ تي اهڙو پل به ايندو آهي جڏهن محبت جو سلو ڪومائجي ويندو آهي ۽ ان جي نويڪلي جاءِ ”الميو“ اچيو والاري ٿو. ڪنهن لاءِ جيئڻ يا ڪنهن مقصد لاءِ پساهه کڻڻ ڄڻ بي معني بڻجيو وڃي ٿو. صرف شايد ڪنهن لاءِ مرڻ جي خفيف خواهش پتڪڙي روپ ۾رهجيو وڃي ٿي.
29 مارچ خميس وارو ڏينهن منهنجي روح تي بدبودار ناسور جيان چهٽيل آهي ۽ رهندو. ان نامراد ڏينهن ’پنهنجي رت‘ جيڪا آلودهه نظر آئي هئم، طرفان ويساهه گهاتي، دوکي ۽ نسوري ڪوڙ ۾ ٻڏل اندر وانگر هلايلThunderbolts ڄڻ سموري وجود کي چچري ڇڏيو هو. ڄڻ پاڻ کي طوفاني اونڌاهين، گردابن ۾ گولاٽيون کائيندو، پاتال جي اونهاين ۾ لهندو محسوس ڪيو هيم، اکين آڏو اوندهه ۽ هوش حواس گم ٿيندا محسوس ٿي رهيا هئا. پنهنجي شناخت کي اڻ چٽائي سان ڌنڌ ۾ ويڙهجندو وڪوڙجندو پسي رهيو هئس. جسم پگهر ۾ شل ۽ نڙي سڪي ٺوٺ ٿي وئي هئي. ايئن پئي سمجهيم ڄڻ دهلي وارو سن 2005ع (آچر) جولائي جو شديد دل جي دوري وارو واقعو ۽ منظر ورجائجي رهيو هو! نر ۽ مادي جي روپ ۾ ڀرسان ويٺل ٻن بدبودار ’وجودن‘ ڄڻ دماغ مائوف ڪري ڇڏيو هو ۽ اڀ ساهي سبب ساهه کڻڻ ۾ سخت تڪليف محسوس ڪري رهيو هئس. زبان ڄڻ چمڙي جيان ٺوٺ ۽ اسپنج وانگر سڄندي محسوس ڪيم ۽ ڳلي مان آواز جهڪو، اُلٽي وانگر نڪري بي ساهو ڪندو پئي ويو. اهي وجود سپنائي ريگستان اندر عيسيٰ سان وڙهندڙ ٻن شيطانن جيان ڀاسي رهيا هئا. پنهنجي شديد نامرادي کي پسي ڄڻ ڳوڙها به خشڪ ٿي ويا هئا. پاسا بدلائيندو پئي رهيس ته مبادا مٿو شديد سور سبب ڏري نه پوي.
پنهنجي وجود جي ٻن، بظاهر هاڪاري، حصن جي آمد بعد هوريان هوريان سامت ۾ ايندو رهيس، پر نظرن آڏو پنهنجي سڃاڻپ جي اڻ چٽائي، سامهون موجود بدبو ۽ پشاچانه وايو منڊل ڄڻ منهنجي وجود کي ميساري ريٽي رهيا هئا. چؤطرف مايوسي نامرادي بدمعاشي جو وحشاڻو راڄ هو. ويساهه گهاتي جي ان اپار رڻ پٽ ۾ ڪو ڇانورو خياباني ٽڪرو نٿي نظر آيم. چئني ڏسائن کان پاڻ ميسارڻ renunciation يا Mortifying the body جون آڪار وٺندڙ صدائون بلند ٿي رهيون هيون، نارمل خواهشون پنهنجا جائز حق، پنهنجون ننڍڙيون چاهتون، پنهنجو ڪامن سينس، ڏاهپ، ذهن، قلم، پنهنجي حيات، بنان پساهه، بدبودار وجودن جي شيطاني چڪر مٿان قربان ڪرڻ جي اجهل فرعوني تقاضا! ان ’احساس‘ اندر گهارڻ جو حڪم جنهن کي ’محسوس‘ ڪرڻ جي سخت منع ٿيل هئي!! مان ڄڻ هڪ نه ٻڌجندڙ ’رڙ‘ جي روپ ۾ بدلجي ويو هئس!! هڏماس جي دنيا ۾ داخل ٿيڻ کان ڇرڪي رهيو هئس. ان پليد جوڙي جي اکين ۾ به ڳولهو ڪين لڀندي اهو سمورو سچ عيسيٰ جي مصلوبيت واري منظر جي وقت جي ساعتن سان مشابهت وٺندو، ڏيکاري ڏيندو محسوس ڪيو هئم، ايئن پئي لڳو ڄڻ سينٽ اِگناسيئش (St.Ignatius) زوريءَ چورائي رهيو هو:”اي خدا! هيءُ سڀ ڪجهه: پنهنجي آزادي، پنهنجي سوچ، پنهنجي يادداشت، دماغ، پنهنجو عزم تنهنجي آڏو ڀيٽا رکان ٿو. جيڪو مون وٽ آهي، جيڪو مان آهيان، سو سڀ تنهنجو ئي ته ڏنل آهي ۽ توکي ئي موٽايان پيو ته جيئن تنهنجي مرضي مطابق محڪومي ۾ رهان.
صرف تنهنجي پيار ۽ رضا جي ضرورت اٿم. انهن ڀلاين کان سواءِ ڪا چاهنا ڪونه اٿم!“
حيات جا اهي لمحا ايڏا ايذائيندڙ ۽ اپار آهن جن کي موت به ماري ڪين سگهندو! انهن ساعتن ۾ منهنجي ذات جي اجهل ۽ ڦهلجندڙ ڀوڳڻا تجسيم ۽ آڪار وٺندي نظر آيم جيڪا بدقسمتي سان پراون پاران پلئه ڪين پئي هئي!
ياد پويم ٿو ته چوٿين صدي قبل مسيح جي جهوني يگ ۾ يونان جو مشهور ٻهڳڻو شاعر الميه نگار سوفوڪلس (Sophocles) ۽ مدبرناميارومقرر،قانون دان فن شناس ۽ جنرل پيري ڪلس (Pericles) به پنهنجي زندگي جي آخري ڏهاڙن ۾ نرينه اولاد جي ڪڌين ۽ ويساهه گهاتي چالبازين ڪارڻ بيحد دکي ٿيا هئا. شاهه جهان به پنهنجي حياتي جا آخري ورهيه آگري جي قلعي جي ڪال ڪوٺڙي ۾ اورنگزيبي ازيت ۽ دائمي اڪيلائپ ۾ گذاريا هئا. سندن جيون گوتم ٻڌ جي ’سروم دکم دکم‘ جي پرسوز تصوير بڻيل رهيو هو.
غلاظت ۾ ٿڦيل سندس زندگي تي ويچاريندي اولهائين ملڪن جي پهاڪي نما هڪ روايت ياد آئي اٿم:
My son is my son till he gets him a wife,
But my daughter is my daughter for all her life.
(منهنجو پٽ ايستائين پٽ رهي ٿو جيستائين شادي ڪونه ڪئي اٿس، پر منهنجي ڌيءُ پنهنجي سموري ڄمار ڌيءُ جو درجو ماڻي ٿي)
سندس ڪلڇڻي ارڌانگي بابت سوچيندي جيمس باسويل (James Boswell) جي پينٽنگ نما مختصر نظم ياد اچي پئي جيڪا مذڪور ٿرياڻي جي باري ۾ اڳڪٿي جيان ڀاسي ٿي:
”هني مون جي سُهاين راتين ۾،
آءُ ’ڪيٽ‘ جي ناز ۽ ادائن جي گهيري هيٺ،
کيس دير تائين ۽ جلد پيار جي پاٻوهه ۾ جڪڙيندي،
مٺڙي ’ٻلونگڙي‘ جي نانءُ سان سڏيندو هئس.
پر هينئر اهو ٻلونگڙو ’ٻلي‘ جي صورت اختيار ڪري چڪو آهي،
۽ ٻين گهر وارين جيان مهاڏو اٽڪائيندو ڏيکارجي ٿو،
آهه! منهنجا دوست! مان پنهنجي جان جو سنهن کڻي چئي سگهان ٿو،
ته کيس مشهور ضرب المثل جهڙيون نوَ حياتيون مليل آهن!“
ڪرداري سونهن هر جڳهه، هر اظهار ۾ موجود هوندي آهي بلڪ بدي ۽ برائي (Ugliness) اندر به پسي سگهجي ٿي. قديم يگ ۾ پلاٽينس (Plotinus) پهريون ڀيرو ان حقيقت ڏانهن اشارو ڪندو ڏيکارجي ٿو. برڪ (Burke) ان صورت جي وضاحت ڪندي ان کي sublime ڪوٺيو هو، پر هن بدنصيب جوڙي اندر اها سونهن جنمن کان ڪؤ کائيندي ڏور رهي آهي.
ڪڏهن اڪيلائپ جي جڪڙ ۾ هن پار رهندڙ پنهنجي ارڌانگي جي ڀاڳ تي رشڪ بلڪ ايرکا پيدا ٿيندي اٿم ته ڪيڏي نه ڀاڳوان آهي جو اسان ٻنهي جي گڏيل رت جي ڪجهه ڄميل، آلودهه، بڻاس ڏيندڙ زهريلي حصن ۽ جزن کان محفوظ ۽ بي اوني آهي. شِوَ (Shiva) قسمت وارو هو جو اهڙو زهر سندس ڪنٺ کان هيٺ لهي ويو هو پر منهنجي نرگهٽ ۾ ناسور جيان ڦاٿل آهي.
جيتوڻيڪ مون منجهه گجندڙ حسيت (Sensibility) پنهنجو مٽ پاڻ آهي. پر مختلف وقتن تي بي قياس ڌڪن ۽ صدمن ذهن ۽ روح کي ڄڻ ڦيهي ۽ ڦٽي ڇڏيو آهي جن جا ديرپا اثر بي ڪئتي جسماني حالت کي پسي محسوس ڪندو رهان ٿو. ننڍپڻ کان هن مهل تائين منهنجي وجود اندر ظلم، پاکنڊ ۽ ارهه زورائي خلاف نفرت جو جوالا مکي ڄڻ اٻرڪا کائيندو ڏيکارجي ٿو. ڪوشش ڪندو رهان ٿو ته فن ۽ ادب جي ميدان ۾ پنهنجي سامت ۽ شناس کي برقرار رکي سگهان. الائجي ڪيستائين؟
ڪڏهن سکر جي دروازي تي پهچي ڪري ڪلپنائي پرن تي اُڏامي جهوني يگ ۾ فرار جو موقعو ملندو اٿم جيڪو وقتي ٿڌيرو اجهو ۽ آسرو محسوس ٿيندو اٿم.
جيون جي ان چومکي ويڙهاند ۾ اگر زندگي تان آهو کڻڻو پيو ته افسوس ڪين ٿيندم. لڳي ٿو وجود اندر ڄڻ ڪنهن اسپارٽئائي، آتما جو بسيرو ٿيو آهي، صرف اهو ڏک رهجي ويندو ته ويجهڙائي ۾ پوپٽ جهڙي هٿ آيل جاڳرتا وسيلي فن، فڪر ۽ فهم سان جڙيل تند ٽٽي ويندي.

ريگستان _ ٿر

اڪثر غير مسلم ٿري _ خاص ڪري بدقسمتي سان جن جو مون سان رابطو ۽ واسطو جڙيو آهي انهن جي سڀاءُ، عادتن، رهڻي ڪهڻي ريتن رسمن کي ڏسي لڳي ٿو ته مرد ”ڪوچڙا“ ۽ ”زائفون“ ڪبوترين جي نُک مان اُپجيون هونديون. شهري علائقن (ميرپور خاص، حيدرآباد، ڪراچي، سکر وغيره) ۾ وسجڻ ۽ آباد ٿيڻ بعد مردن جي ڪوچڙائپ ٻه ڌاري ترار وانگر تکي بڻجي وئي آهي، ۽ زائفن جي ڪبوترائپ ۾ مخملين چمڪ دمڪ هرکائيندڙ ڌتاريندڙ ۽ دٻڻ ڀيڙو ڪرڻ ۾ ويرم ئي ڪونه وجهندي آهي _ بلڪ ايئن چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو ته اهي چهبڪي چيلهه واريون ڪامڻيون شهرن ۾ وسڻ بعد اصطلاحن ڍاٽڻ اُٺڻين جهڙو روپ ڌاري اُتر، وچولي سنڌ ۽ بلوچستان جي اٻوجهه ماڻهن کي سرسي (Circe) واري دام ۾ ڦاسائي انهن جو اگر تگر ناس ڪرڻ ۾ ڪا دير ڪين وجهنديون آهن.
آءُ اڳ ۾ به ڪٿي ڄاڻايو آهي ته ٻج ڇٽڻ ۽ ريج ڏيڻ بعد انهن ڪبوترين جو“فصل” سهن جيان Multiply ٿيڻ ۾ ڪا دير ڪين وجهندو آهي. هڪ غير مصدقه تحقيق موجب اڻويهين _ وينهين صدين اندر ٿر ۾ مهاماري يا ڪاري ڪالرا دوران سندن بي حد حساب “خاتمو” ٿيندو رهيو هو، پر اک ڇنڀ ۾ سندن وڌندڙ آدمشماري جو انگ اڳواڻن رڪارڊن کي ٽوڙيندو گهڻو اڳتي وڌي ويو آهي!
ان کان علاوهه اها به سُڌِ پئي آهي ته انهن ٿرين ۾ لوهاڻن جو ڳپل کان سرس انگ ڪوچڙن ۽ ڪبوترين جي نُک مان آهي صرف لوهاڻڪو ملمعو _ کرچي صاف ڪرڻ جي دير لڳندي! اهو ايئن آهي جيئن ڪنهن شيعي ڪميونسٽ کي کرچبو ته هو اصل ۽ خالص “شيعو” ظاهر ٿي پوندو؛ باقي پاڇي وڃي ملمعو بچندو.
ان کان سواءِ تحقيق مان اها به سُڌ پوي ٿي ته لوهاڻن جي غالب اڪثريت اندر سندن نسن رڳن ۾ ٺاڪرن راڻن راٺورن ڪولهين اوڏن ڀيلن وغيره جوگڏيل رت ايئن گردش ڪندي ڇلڪندي رهي ٿي جيئن قديم روس ۾ اصلوڪي جرمن سلاف نسلن ۾ يارهين _ چوڏهين صدين دوران ايشيائي نسل جي ڪاهون ڪندڙ جنگجو وحشي تاتاري قبيلن جو خون لهرن وانگر ڇلڪندو ڏيکاربو هو ۽ ان ڪارڻ روسي لوڪ ايشيائي ماڻهن کان بالشويڪ انقلاب تائين سخت نفرت ڪندا رهيا هئا. لوهاڻا به ان سبب مٿي ڄاڻايل ڪجهه مٿين جاتين لاءِ سخت ڌڪار رکن ٿا.
هونءَ به مڪسڊ بريڊ اندر بيوفائي، طوطا چشمي، ويساهه گهاتي جا ناڪاري عنصر ٻين جاتين ۽ قوميتن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ سگهارا پختا، گهڻا ۽ اونها ٿين ٿا. ان نڪتي تي ويچاريندي مون کي پنجاب، ڪشمير ۽ دنيا جا اڪثر ريگساني علائقا (جن ۾ سنڌ جو ٿر به شامل آهي) وغيره ياد پون ٿا. ڪجهه جاتين، قوميتن جي خصوصي ناڪاري خصوصيتن ڪارڻ اسان جي ڪلچر اندر انيڪ ضرب المثل چوڻين، پهاڪن ۽ ڪهاوتن به جنم ورتو هو؛ جيئن اڪثر چيو ويندو آهي ته زهريلو نانگ ۽ ديرا وال پور وڇوٽي مفاصلي تي ويندا ڏسو ته نانگ کي ڇڏي ديراوال جو خاتمو آڻڻ اولين فرض بڻبو ۽ ساڳي چوڻي نانگ ۽ بهاري تي به ٺهڪي اچي ٿي _ ۽ هاڻوڪي مهل لوهاڻڪي، مهيشوري ذهنيت سان به ان ڪهاوت جو گهرو سنٻنڌ جڙيل آهي.
ان سلسلي ۾ هڪ پراڻي ياد تري آئي اٿم. سن 1972ع ۾ مون وانگر ڪامريڊ غلام محمد لغاريءَ به سنڌ مان تڙجي جلاوطن ٿي ڪوئٽه ۾ اجهو ورتو هئائين. ملڪ عثمان ڪانسي بلوچستاني گانڌي شهيد عبدالصمد اچڪزئي کان پوءِ اهو ساڃاهه وند دانشور کاٻي ڌر ڏانهن لاڙو رکندڙ سياست دان هو، جنهن جي پڪن پختن يارن ۾ خان ولي خان، غوث بخش بزنجو، نواب اڪبر بگٽي، نواب خير بخش مري، سردار عطا الله مينگل، عبدالله جان جمالديني، سردار شير باز مزاري، سردار سيف الرحمان مزاري، محمود علي قصوري، افغانستان وارا سردار دائود، نور محمد ترڪئي، ببرڪ ڪارمل، سليمان لائق، عنايتا راتبزادهه، ڊاڪٽر نجيب وغيره _ ۽ پوهومل، ٺيڪيدار عبدالله جان ڪانسي (مشهور امريڪي ايجنٽ ايمل ڪانسي جو پيءُ ۽ پوهو جوسيٺ) ۽ انيڪ ٻيا هئا. ملڪ عثمان نهايت سچو سيبتو مخلص هڏ ڏوکي دوست ۽ ارادي جو پڪو پختو آدرشوادي سياستدان هوندو هو؛ ان ڪارڻ اسان جي حلقي ۾ کيس عام طور سياسي معصوم چوندا هئاسون، اگر هن وقت حيات هجي ها ته ڇهانوي سالن جو هجي ها. اسان ٻنهي تڙيلن جو به گهاٽو هم مشرب ۽ هم مسلڪ يار هو. سن 1972ع ۾ پراسرار حالتن هيٺ گورنر بلوچستان نواب اڪبر بگٽي کيس پنهنجو مشير به بڻايو هو.
ان ولوله خيز دور ۾ هڪ ڀيري _ سن 1973ع ۾ _ ملڪ عثمان ۽ غلام محمد لغاري منهنجي ڪٽيا اندر آيا ۽ حسب حال ۽ حسب معمول چانهه جو دور هلي رهيو هو. اوچتو لغاري مٿان قنوطيت ۾ ويڙهيل حقيقت جو دورو پيو. شايد غربت جي پيهه حالتن جي ناسازگاري سنڌ جي مٽي کان دوري، پنهنجي ڌرتي سان ٿيندڙ لاڳيتو ڊوهه، دولاب ٺڳي وغيره جهڙا محرڪ به ان حالت جو ڪارڻ هئا. ملڪ عثمان کي مخاطب ٿيندي چيو هئائين ته سندس هيانءُ ڦاٽي ٿو ۽ ساڻس پنهنجو حال اوڳاڇڻ ۽ ونڊڻ پئي چاهيائين. ملڪ وراڻي ڏيندي پاڻ هلڪو ڪرڻ لاءِ خلوص سان همٿايو هئس.
لغاري ڄڻ ڦاٽندي چيو هئس: ”ملڪ صاحب، اسان امن جا ڪانکي انسان صدين کان ٻاهران آيل رت پياڪ جبرن ماڻهن ۽ قومن جا ستايل پئي رهيا آهيون. ملڪ جي ورهاڱي کان پوءِ پناهگيرن جي وڌندڙ پيهه ۽ پنجابين جي زوراور پاٿاري ۽ سٿ اسان جي جسم ۽ جان تي ڄؤرن جيان چهٽيل آهي _ ۽ ان مٿان توهان پٺاڻ به اسان کي ٻوٽيون ٻوٽيون ڪندا ڪا وٿي، ڪو لنگهه، ڪو ڳٿ ڪونه ٿا ڏيو ته پنهنجي جياپي لاءِ ڪا ڪرت ڪري سگهون. پنهنجي وطن ۾ بي وطن ۽ بي اجها ٿي ويا آهيون“. ملڪ ۽ مان پٿر جي بت جيان بي حس کيس ٻڌندا رهياسون. ”توهين خدا وانگر هر جا حاضر ناظر آهيو؛ نوڪرشاهي، فوج، ٺيڪيداري، بابوگيري، بينڪن ۾ سيڪيورٽي گارڊ، باغن ۾ مالهي گيري، سمگلنگ، گهٽين اندر ڪتن جي لوڌ ۽ سيٽين جي واڄ سان پهريداري، معدني کاڻين جي کوٽائي، کڻت ۽ مالڪي، ٽيڪسي رڪشا ڊرائيوري، ٽرانسپورٽ _ ۽ بوٽ پالش جهڙو خصيص ڌنڌو به ڄڻ توهان جي جاگير بڻيل آهي؛ بلڪ هُنَ بازار ۾ به پنجابين ڪشميرين وغيره سان گڏ اوهين ئي اڳرا ۽ ٻهه ٻهه ڪندا ڏسجو ٿا. هينئر ٻڌاءِ ملڪ صاحب، اسين جيئري ئي دوزخ ۾ آهيون نه؟“ ملڪ جي اکين ۾ لالاڻ نظر آئي هئم ۽ لغاري کي ڀاڪر ۾ ڀيڪوڙي ڪا مهل سندس ڏکائتو سور پاڻ ۾ جذب ڪندو رهيو هو.
مٿي ڄاڻايل وان گاگي پينٽنگ جهڙي حقيقت موجوده ٿري ذهنيت، پڪڙ ۽ پيهه سان ڪيڏي نه مشابهت رکي ٿي. پٺاڻ کي سختي سان مذهب سان bracket ڪرڻ ناانصافي ٿيندي. پٺاڻيت هڪ رويو آهي، هڪ ڪيفيت آهي جنهن جي هٿ ۾ دين ۽ دنيا پنهنجي ذات (Self) جي اوسر، واڌاري لاءِ هر وقت هڪيِ تڪي حاضر رهي ٿي. ساڳي ريت خاص طور لوهاڻي يا مهيشوري ٿري جي هٿن ۾ به ڌرم ۽ سنسار، ٻيئي کينهون، ميراجي جي ’گولن‘ جيان هر مهل سندس پنهنجي انتي لاءِ پٺاڻي روئي ۽ ڪيفيت جيان موجود هوندا آهن. انهن ٻنهي _ پٺاڻي ۽ ٿري _ ۾ صرف هڪ واضح فرق موجود آهي. پٺاڻ پنهنجي سرڪشي اندر سرڪش آهي، ۽ ٿري پنهنجي ميسڻائپ اندر کانئس گهٽ نود ۽ بيديدو ڪونهي. جيڪڏهن منجهس گهرو وڃبو ته سندس ذات اندر ٽمبڪٽو ۾ رهندڙ ’ڪاسوَري‘ قبيلي جا اهڃاڻ ۽ افعال بخوبي پسي سگهبا. هنن کي ڏسي مون کي رسول بخش پليجو، حفيظ قريشي ۽ ڪامريڊ غلام محمد لغاري جا تاريخي ٻول ”ڪارڙا، ڊينڊڙا، پتڪڙا“ ياد ايندا آهن. قد ڪاٺ بت ۾ واهه جو ساڻن برميچي اچن ٿا پر، ’افعالن‘ ۾ هنن جي ڪاري ڪاپي پاسندا آهن.
بشپ سموئل ولبر فورس جون هيٺ ڄاڻايل منظوم پرارٿنائي سٽون صحارائي ٿر (آفريڪا) جي ڇيڙي تي وارياسي ۾ آباد ٽمبڪٽو شهر جي ذهن، سڀاءُ ۽ هلت جو ڪيڏو نه حقيقي اولڙو ۽ چتر آهن:
”جيڪر آئون ٽمبڪٽو ۾ رهندڙ،
’ڪاسوَري‘ قبيلي جو عيسائي هجان ها،
ته مان گوري عيسائي پرچارڪ کي،
سندس ڊگهي جبي ۽ ان تي جڙيل رنگين،
ربنن سميت ۽ هٿ ۾ جهليل مناجاتي ڪتاب سوڌو،
نهايت چاهه ۽ چوڄ مان کائي هضم ڪري وڃان ها!“
شيڪسپيئر جي اُٿيلو اندر روح جي اذيت جو منظر ڪيڏو نه جيءَ ۾ جهير وجهندڙ آهي:
”هاڻي، بلڪ هينئر هميشه لاءِ
شانت چت ۽ پرسڪون من کي الوداع!“
ذات اندر باطن جي بند ٿيل دروازي کلڻ بعد جڳن کان موجود ۽ جمع ٿيل پيڙا ۽ ڀوڳڻا ڄڻ سڀيئي بندشون ڀڃي سيلابي نالي وانگر وهي نڪتي آهي. الائجي ڪٿي ان جو انت ٿيندو؟ پر ان نئين حالت مون منجهه ’انسانيت‘ ۾ ويساهه کي ايئن وڌيڪ پختو ڪيو آهي جيئن بيٿووين جي اڻ کٽ روحاني ۽ جسماني ڀوڳڻائن انسانيت ۾ سندس وشواس ۽ فن ۾ اعتبار کي جلا بخشي هئي.
هينئر منهنجي ڀوڳڻا صرف مون اڪيلي جي ڪونه رهي آهي، ان هڪ قسم جو ڪائناتي رنگ ۽ روپ اختيار ڪري ورتو آهي. اها سموري انسان ذات جي پيڙا بڻجي چڪي آهي؛ ايئن جيئن عيسيٰ جي مصلوبيت جي اذيت ’انسان‘ جو مقدر ليکي وڃي ٿي.
انسان جي زندگي ۾اهڙا ڏکائتا لمحا، ڏينهن ۽ وقت ايندا آهن (ڀوڳڻائون، پيارن جو وڇوڙو، تاريڪي ۾ وڪوڙيل نااميدي وغيره) جيڪي کيس زمين دوز ڪندا ڏيکاربا آهن، پر ان مهل صرف تخليقي عمل کي ئي سندس اڪيلو ساٿي ۽ واهرو جيان پسي سگهجي ٿو. هتڙي مون کي گيتانجلي،اين فرئنڪ، جيولس فيوچڪ، مرغوب بخاري، بيٿووين، اخماتووا _ ۽ ٻيا انيڪ ياد پون ٿا.
بيٿووين جي زندگي جو ڊگهو سفر جواني تائين سڦلو رهيو هو پر، اڌ عمر تائين پهچندي اهو ’جينئس انسان‘ اڪيلائپ جي زنجيرن ۾ وڪوڙجي ويو ۽ دنيا آڏو خاموشي جي پردي پٺيان ڌڪيو ويو؛ پر پوءِ به بهادري سان ’نئين يگ‘ جي تشڪيل کي ساڀيا ڏيڻ جي اڻ ٿڪ ڪوششن ۾ رڌل رهيو. سندس سدا بهار رجاعي روح کي بيماري ۽ غربت ڪوهيڙي جيان مسلسل وڪوڙيندي رهي. هتڙي منهنجي حالت ۾ مذڪور ٻن ills سان ويساهه گهاتي به شامل آهي.
هو ته موسيقي جي Idiom اندر پنهنجي لاءِ آٿت ۽ ڪنهن قدر، شفا پائيندو رهيو هو ڇو جو سندس نظرن ۾ سنگيت الوهي پيڪر جو هڪ تابناڪ رخ هو پر هتڙي ته تخليقي عمل جي الوهي چمڪيلي رخ جڳن کان ڏور ٿي عدم ۾ وڃي ديرو دمايو آهي، پوءِ آٿت ۽ شفا ڪٿان؟
”اڪيلو آهيان، ماڻهونئڙن جي ميڙ ۾“ (سچل)
ايئن لڳيم پيو ڄڻ هينئر منهنجو سمورو وجود هڪ پڃري ۾ تبديل ٿي ويو آهي جنهن اندر منهنجا باغياڻا ۽ باهه جي الن ۾ ٻڏل خيال ۽ _ ويچار ۽ نظريا ڄڀين جيان لياڪا پائيندا رهن ٿا.
بائيبل ۾ ڄاڻايل آهي ته ”خدائي روح پاڻين مٿان سدائين هلندو سرڪندو رهي ٿو، بي حساب ۽ اٿاهه ’پاڻي‘ جيڪي سدائين متحرڪ ۽ ڇلڪندا پسجن ٿا ۽ زندگي ۽ تخليق سان سدائين سٿيل آهن پر، انهن سڀني اچرجدائڪ لقائن کان علاوه پنهنجي وجود ۾ سرووياپڪ (imminent) ابدي حقيقت ۽ ذهانت به سمايل اٿن..! “
پر، انسان گهڻو ڪري، ان ابدي حقيقت ۽ ذهانت جي جوت کان نروهيو رکيو ويو آهي. خاص طور پاڻ کي پسي ان پسماندگي جو شديد چڀڪو محسوس ٿيندو اٿم:
سب کچھ سیکھا ہم نے، نہ سیکھی ہوشیاری
موزارٽ گهڻي جتن ۽ مٿاڪٽ جي باوجود پروميٿيئس کي زنجيرن ۾ جڪڙيل ڇڏي مري ويو پر اهو بيٿووين هو جنهن هرڪيولس جو روپ ڌاري انهن زنجيرن کي ٽوڙڻ ۾ سوڀارو ٿيو هو مان ته هرڪيولس واري عمر کان گهڻو مٿي چڙهي اڳتي نڪري آيو آهيان، سڌ نٿم ته منهنجو بيٿووين ڪهڙي منزل تي ملندم ؟
’عدم جي راهه ڪيڏي نه هموار آهي
جنهن هيڪر مٿس پير ڌريو،
تنهن وري ڪنڌ ورائي پوئتي ڪون ڏٺو.‘
مذڪور مقولي جي اوٽ مان حفيظ شيخ عدم جي پناهه گاهه مان لياڪو پائيندو پسجي رهيو اٿم. هو به سموري ڄمار زندگي جي اڻاون چڀندڙ پٿريلي رستن تي ڀٽڪندو، لهولهان ٿيندو رهيو هو ۽ حيات جي آخري گهڙي تائين ڪٿي به ٿائنيڪو ڪونه ٿي سگهيو. مون کي چٽيءَ طور ياد آهي ته نومبر 1971ع جي هڪ اداس ۽ اڪيلي خنڪ رات ٽاڻي ڪنهن مهل پنهنجي غيرآباد ۽ ويران ٻني جي ٽڪري تي آڏيل بي ساهي، ڀونگي جي خاموش ڪنڊ ۾ آخري پساهه کنيا هئائين. سندس ڊيراوالڻ گهرواري جنهن سان بيحد پيار هئس، اسان جي گهر ٽڪيل هئي. صبح سويري اطلاع ملندي ئي سينٽرل جيل لڳ اڏيل ڀونگي تي پهچي وياسون ۽ ساڳئي وقت اسان ٻنهي جون نظرون ويران ڪنڊ ۾ رکيل ڀڳل ٽٽل کٽ مٿان پيل سندس بي جان جسم تي پئجي ڄڻ پنڊ پهڻ بڻجي ويون هيون.
ڪلاڪ ٻن جي وڇوٽي اندر ماڻهن ، دوستن، مٽن مائٽن جي آمد شروع ٿي وئي، تنوير عباسي قائم علي شاهه، غوث علي شاهه، ڊاڪٽر انور علي شيخ، غلام محمد راجپوت، نسيم کرل، گل منگي، هادي بخش لاڙڪ، ايس ايم غوث ۽ سندس سالا وغيره. ان مهل سندس اوچتي لاڏاڻي جي اپار پيڙا ڀوڳيندي ڪنڊ ۾ رکيل بي جان جسم کي تڪيندي ۽ گونگا ڳوڙها ڳاڙيندي ڪنهن طرفان آسري اجهي ۽ آٿت لاءِ شديد خواهش اڀرندي محسوس ڪئي هئم.
پر، ان خواهش دوران ئي ڄڻ سوفو ڪليس کيل جي ان سين جو پردو اچانڪ هيٺ اچي ڪريو ۽ نيئن سين جو پردو مٿي کڄڻدو نظر آيم. هڪ طرف فيصلي موجب حفيظ جي جسي کي حيدرآباد کڻي وڃڻ جون تياريون نه ٿي رهيون هيون ۽ ٻئي پاسي حفيظ جا ڊيرا والي سالا جهوپڙي اندر ٽڙيل پکڙيل خالي بوتلون، خالي دٻا، ڪن جهڙا ٿانو ٿپا ۽ تڇ جهڙي سامان کي سميٽڻ گڏ ڪرڻ ۾ ائين جنبجي ويا ڄڻ بينگال جي وڏي ڏڪار جا پيڙت ماڻهو اڇلايل وکر ميڙي رهيا هجن _ ۽ هيڏي هاڃي جو مٿانئن ڪو اثر نظر نٿي آيو بلڪ ڀاڀي صاحبه کي به ان ڪڌي ۽ اڻ وسهندڙ حرڪت تي تحسين جي نگاهن سان ڏانهن نهاريندي ڏٺم...!
وڇوڙي مهل حفيظ جي عمر 41 ورهيه هئي ۽ هنئير 41 سالن کان پوءِ ساڳيو ’سوفوڪلين‘ الميه ڊرامو اسانجي زندگي ۾ ٻيهر ورجائجي رهيو آهي..! صرف ڪردار بدليل آهن، عمل سوچ ذهنيت ساڳي بلڪ پهرين کان به وڌيڪ ڪريل ۽ نيچ آهي. هتي ڊيراوالڻ هئي ۽ هتي ٿريچاڻي ننهن ۽ ساکرو پٽ ۽ سندس in laws وغيره. ٻئي عورتون بٺ ريگستاني خطي جي پوءِ ڍائي (upstart) ڪٽنب ۾ جنميل، سڀاءُ ۾ شڪ لالچ ڪوڙ ويساهه گهاتي دغا (بقول فتاح ملڪ ميسڻائپ به) جي گهاتڪ اڻن ۽ جزن سان سٿيل ۽ جوڙيل. اهڙين فريبي جيو آتمائن سان جيوليس سيزر جو تاريخي جملو ” You too Brutus“ ڪيڏو نه ٺهڪي اچي ٿو.
سخت محنت ڪشالن ۽ زندگي جي جوت جهڪي ٿيڻ تائين ماءُ ۽ پيءُ 41 ورهين بلڪ ان کان به اڳ جي ڊگهي مدت اندر ڳهي ڳهي ڪک ڪک ڪري پن پن ڪري گهر ۽ سامان جوڙيو هو . جڏهن ٻنهي ڄڻن (ٿريچاڻي۽ ساکرو پٽ) ڏٺو ۽ محسوس ڪيو ته پيرسن ۽ بيمار ماءُ سرحد جي هن پار آهي ۽ پيرسن بيمار پيءُ ڪراچي ويل آهي ته موقعو غنيمت ڄاڻيندي حفيظ جي سالن وانگر رن مريد پٽ ماءُ پيءُ جو 41 ورهين ۾ جوڙيل سمورو اثاثو شاهي ڪارٽنن ۾ پيڪ ڪري جادوگر ٿريچاڻي جي ابرو جي اشاري سان گاڏي ۾ وجهي ڪري ائين وڃي in laws ۽ جادوگرڻي وٽ پناهه ورتي ڄڻ سندس ڪو پڇاڻو ڪونه ٿي سگهندو! ايئن پئي ڀاسيم ڄڻ گهر ۽ قيمتي سامان لٽ ۽ ڦر جو مال هو ۽ کيس به سندس جوءِ سوڌو لٽڻ ڦرڻ جو پورو پورو اڌڪار حاصل هو.
هڪ ڀيري روچي رام سان به ٿرين جي ان مخصوص ڪرڀ ڏياريندڙ ذهنيت جو کليءَ طور اظهار ڪيو هئم ۽ وراڻي ۾ پڇيو هئائين ته سندس حيثيت ڪهڙي خاني ۾ فٽ ٿيڻ جڳائي ۽ کيس جواب ڏيڻ مناسب ڪونه سمجهيم. منهنجي آزمودي مشاهدي موجب اڻ پڙهيل يا پڙهيل ٿري عام يا خاص ٿري دئيت يا ديوتا ٿري، پروفيشنل يا نان پروفيشنل ٿري، ڌرمي يا اڌرمي ٿري، بدنصيب يا نصيب وارو ٿري،ڳوٺاڻو يا شهري ٿري، دانشور يا غيردانشور ٿري، عام طور ڪيفيت ۽ ڪميت جي لحاظ کان صرف مٿي ڄاڻايل هڪ ئي مخصوص خاني اندر فٽ ٿيڻ جوڳا آهن. پٽ کي ڏسي پرجهي ان جهوني چوڻي ’سنگ تاري ڪسنگ ٻوڙي‘ يا ’ڪارو ويهي ڪٻري سان رنگ نه مٽي پر عادت ضرور مٽي‘، تي وشواس پختو ٿي ويو اٿم.
ڪن ماڻهن جي وجود ۾ وسهڻ ۾ نه ايندڙ ڪڍنگائي سان گڏ کوٽ ۽ پاکنڊيپڻو ڄائي ڄم کان پرورش پائيندو رهي ٿو. ان کي موروثي چئي سگهجي ٿو. ساکرو پٽ جي ٿريچاڻي وني اهڙي بدبودام وجود جو بي مثل نمونو آهي. جيئن ته اهي اوگڻ خيالي ناهن بلڪه حقيقي آهن ان ڪري انهن جا هاڃا ڪٽنب ۽ سماج لاءِ ڀينڪر ثابت ٿي سگهن ٿا.
سترهين صدي عيسوي ۾ داور جي زميندار ملڪ جيون بلوچ پنهنجي ساٿين سان گڏجي دارا شڪوهه سان تاريخ جو اهو ڪڌو ڊوهه ۽ ڪرڀ ڏياريندڙ عمل دهرايو هو، جيڪو کانئس سترهن صديون اڳ روم جي بروٽس جيوليس سيزر سان ورتايو هو. غداري ۽ احسان فراموشي جو اهو عمل بلوچ تاريخ ۾ اڄ به هڪ بدنما دائمي داغ جي حيثيت سان شهرت رکي ٿو. ساکرو پٽ ۽ سندس گهرواري جو ساڳيو هڪجهڙو اٻٿ ڏيندڙ عمل به سنڌي هندن جي تاريخ ۾ ڪوڙهه جي چٽي جيان ياد رکيو ويندو...
ٹک حرص و موا کو چھوڑ میاں
نت دیس بدیس پھرے مارا
قزاق اجل کا اٹوٹ ہے
دن رات بجا کر نقارہ
سب ٹھاٹھ پڑا رہ نقارہ
جب لاد چلے گا بنجارہ.
جاپاني هائيڪو ياد پيواچيم:
”چور چورايو سامان
ڇڏي ويو دريءَ تي چنڊ ۽ آسمان“
پر هيءُ ساکرو چور ۽ سندس ٿريچاڻي وني جاپاني چور کان به گوءِ کڻي کيس مات ڏئي ويا..! پٺيان چنڊ ۽ آسمان ته پري جي ڳالهه آهي ڪاري وارا ڪک به ڪون ڇڏيائون....!!
انساني حياتي جي گهڙيال جو لڏڪڻو، آخري گهڙين تائين ڏک ۽ سک جي وچ ۾ جهولندو رهي ٿو، تانجو ’عدم‘ جي اڻ پار اونهائي جي ڪناري وٽ پهچي يڪ طرفو ٿيو وڃي...!
پر، شومي ئي قسمت سببان منهنجي زندگي جو ’لڏڪڻو‘ ڄائي ڄم کان هڪ طرفائي ڏک _ جهڪيل رهيو آهي. مان حيات ۾ ئي عدم جي ڪناري ڀيڙو ٿي يڪ طرفو ٿي ويو آهيان.
اڄوڪي يگ جو مهذب انسان پنهنجي چهري کي عجب کلڻ هاب ڪرڀ ڏياريندڙ انيڪ نقابن هيٺ لڪائي پنهنجي اصليت ئي وڃائي چڪو آهي. خاص طور دانشور، سياستدان ، قلمڪار ۽ رت جي رشتن سان سلهاڙيل جنس ان ڊڪ ۾ پيش پيش نظر ايندي اٿم. مهانڊن جي انهن سو انگن جا به انيڪ نانءُ آهن. منافقت، ڪوڙ، ٺڳي، خود غرضي ، لوڀ، مرتبي جي آرزو وغيره ، هنن لاءِ ڌرتي قبر ۽ آسمان ڳڙڪائيندڙ اجگر جيان بڻجندو نظر اچيم ٿو.
مٿي بيان ڪيل خواهشون يا بدرنگ دوئي جي ڪک مان جنم وٺندا رهن ٿا ۽ ماڻهن جي تن من ۽ ذهن کي ڌتاري موهي منڊي کين تباهي جي ڪُنَ ڀيڙو ڪندا رهن ٿا.
نيڪي ۽ بدي به هڪ ئي جڙ مان ائين اتپن ٿين ٿيون جيئن ڪنهن ماڻهو، فرد جي اولاد نيڪ ۽ بد ٿيندي آهي. ساڳي ريت زندگي ۽ موت به هڪ ئي وڻ جا ميوا آهن. اهو سمورو تماشو دوئي جي ڪک مان پيدا ٿيندو رهي ٿو. ان جو من سان خاتموئي ماڻهو کي انسان ۽ ديوتا جو درجو بخشي ٿو.
انسان کي دوئي (duality) ختم ڪري پنهنجي پاڇي کان پيڇو ڇڏائڻ کپي ڇو جو نرڪ ۽ سرڳ جو واسو ان اندر ئي ٿئي ٿو. تن من ۽ دماغ جي ايڪا گرتا (integrity) ذريعي ئي اهڙو عمل يقيني بڻائي سگهجي ٿو.
انيڪ سنگين ساٿين ۽ رت سان سلهاڙيل جسمن کي نوح جي ٻيڙي جيان ڏسندو آهيان ۽ انهن وجودن اندر بي انت خواهشن جون اٿندڙ موجون ’مهان ٻوڏ‘ جو منظر پيش ڪنديون ڏيکاربيون آهن. آتم وشواس جي موجودگي ۽ دوئي جي خاتمي ذريعي ئي ان ٻوساٽيندڙ جنجال مان پار اڪرئي سگهجي ٿو.
ڪوبه ڪاريگر فن ڪار، سرجڻهار پنهنجي فن ۽ ڌنڌي جي ڏانو ۾ ڀَڙُ ضرور ٿئي ٿو پر گهور اگيان ۾ گتل ۽ سنئين دڳ تان ٿڙيل چرترهيڻ پرش کي انسان بڻائڻ جي فن کان بلڪل نپٽ هوندو آهي، در اصل سندس فن ۽ ڪاريگريمحبت ۽ فهم پيدا ڪرڻ ۾ پوشيده هئڻ جڳائي ، هيءَ خيال کئيلداس فاني ۽ اياز _ ۽ پنهنجي زندگي بابت سوچيندي آيو اٿم.
اسلام کان اڳ واري اونڌاهي سعودي عرب ۾ نياڻي جي پيدائش بعد سندس نرگهٽ تي ننهن ڏئي ماري يا زنده دفن ڪيو ويندو هو. سندس وجود غير مقدس ۽ اشڀ ڄاتو ويندو هو. اسلام جي آمد کانپوءِ ان ڪڌي ، غير انساني رسم جو خاتمو آندو ويو.
پرکن پل جي survival لاءِ اڄوڪو مهذب انسان وڌيڪ بي ترس ، غير مهذب، ڊاڪو ۽ وحشي بڻجي چڪو آهي. اهو ويچار ٿري هندو جي لڳ ڀڳ اسلامي دنيا کان اڳ واري ويچار ڌارا سان ملندڙ سوچ ۽ عمل تي آيو اٿم . ٿري هندو به ڇوڪرين جي پيدائش کي تحسين جي نگاهن سان ڪون ڏسندا آهن ۽ نياڻي جي ڄم تي نه مٺائي ورهائين ۽ نه ئي خوشي ملهائين. سندس آمد کي اشڀ ڄاڻيندي روزانو واچجندڙ ’گيتا‘ جو پاٺ چاليهن ڏينهن تائين ترڪ ڪري گهرجي ماحول ۾ ڄڻ ماتمي رنگ اوتيو ويندو آهي. خاص طور تي مهيشوري ۽ لوهاڻي ذات جا اڪثر خاندان ان غير انساني رسم جا پوئلڳ آهن. اهو انڪشاف گيتا جي خود ساخته گياني پرش پي داس مهيشوري طرفان فخريه انداز ۾ ڪيو ويو هو.
برهم چاريه جيون تي، جنهن جو ذڪر ڪجهه ماڻهن، فردن جي حوالي سان ڪٿي ڪيو اٿم؛ ويچاريندي سوچيو اٿم ته ان حالت جو سچو تعلق صرف ’دل ۽ دماغ‘ کي برهم چاريه رکڻ سان ٿئي ٿو. تن جي تن کان وقتي يا هميشگي جي دوري مصنوعي هوندي آهي. اصل برهم چاريه حالت ۾ عورت جو احترام ۽ من جي تقدس جو خيال اهو سوچي نه ڪرڻ جڳائي ته هوءَ ’نسل جي واڌ‘ جي ذميوار آهي يا ’محبوبه‘ ۽ ’ڌرم پتني‘ آهي بلڪ کيس مرد جي دوئي (duality) ۾ رچيل ڳهندڙ ۽ ڀوڳڻائن ڀريل زندگي ۾ هڪجهڙي ونڊيندڙ ساٿي بلڪ جاڙي هم نفس طور ڄاتو وڃي. مرد سندس ذات ۾ ’وحدت‘ پسي ٿو ۽ عورت مرد جي ذات ۾ ’دوئي‘ کان آجڪائي جو وسيلو ڳولهي لهي ٿي، پر اسان جي پَرَ ۾ اهڙي ’نرواڻي‘ ڪيفيت اڻلڀ آهي.
حقيقت ۾ دل اندر مندر ۽ مندر اندر دل ٿئي ٿي ۽ انسان لاءِ اهڙي ڳولها کي اتم سمجهڻ جڳائي. دل ذريعي ئي ڪرشن ارجن جيان ٽيئي لوڪ پسي سگهجن ٿا.
’مرڻ لاءِ جيئڻ‘ جي تمنا کي فاني چئي سگهجي ٿو پر ’جيئڻ لاءِ مرڻ‘ جي ويچار ۽ آرزو ۾ لافانيت ۽ ابديت آهي. اهڙي حالت ۾ وجود مٿان ڪنهن تبديلي جو اثر ڪون پئجي سگهجندو.
بنيادي طور انسان جي وجود جي اڏاوت ۾ زمان ۽ مڪان جو وڏو ڪردار رهيو آهي. مهاتماٻڌ چواڻي، انهن ٻنهي سخت ٻنڌڻن کان آزادي کي ئي نرواڻ جي جوت ڪوٺي سگهجي ٿو، ’مڪان‘ اندرنه صرف ڌرتي شامل آهي بلڪ سج، چنڊ، تارا گرهه به ان جو اڻ ٽٽ حصو آهن، جيڪي بي ترس وقت جي آغوش ۾ انسان جيان گولاٽيون کائيندا رهن ٿا. اهي سڀيئي هڪ ٻئي لاءِ لازم ملزوم آهن. انهن کان آزادي ڇوٽڪاري جي راهه تي آڻي ٿي ۽ ان راهه تي پهچڻ جو سلسلو انهن سڀني پدارٿن سان بي غرض محبت ۾ سمايل ٿئي ٿو. ان سموري مانڊاڻ ۾ صرف انسان ئي ڪائنات جو لڀائيندڙ مرڪز ۽ محور جو درجو رکي ٿو. باقي ٻيو سڀ شنڪر آچار يه جي ’مايا‘ جهڙي حيثيت رکي ٿو. پر اهڙي بي غرض محبت ۾ اگر جسماني سنگم کي به بي غرض قرار ڏبو ته سمورو وجود بي سوادي بي مزي ۽ ڦوڳ جيان ڪين پاسندو؟ آدم ۽ حوا جي ان اوائلي وار سببان ته دنيا بلڪ ڪائنات اندر رنگا رنگي ۽ خوشبو واسيل آهي. بقول شخصي اوائلي انسان گناهه ۽ ثواب جي ٻن دروازن ذريعي جنت مان ٿر جي ٻاهر مليو آيو هو ۽ هينئر فهم ۽ شعور جي صرف هڪ دروازي وسيلي ان اندر ٻيهر داخل ٿيڻ جو ساهس رکي ٿو. هن اندر ڌيان گيان پاڻ کي عمدگي سان اظهارڻ ۽ سرجڻ جي اتم بلڪ الوهي خوبي آهي.
ٻئي هنڌ وري يهودت واد ۾ خدا کي قهار ۽ ساراهه جو تمنائي ڏيکاريو ويو آهي ۽ انسان به سندس سچو نقل لڳي ٿو (جنهن جا بي مثل مثال مٿي ڏئي آيو آهيان...!) حالانڪه محبت ۽ سچ کان عاري ڀوائتي خدا ۾ ايمان آڻڻ اتم انساني متن ۽ آدرشن جي سراسر خلاف ۽ برعڪس هئڻ جڳائي .
هتڙي هڪ ٻي ياد هري آئي اٿم. ابو الهول شين جي خوشبو تي زنده رهي ٿو، هو انهن جي ماس ۽ رت کان بلڪل ون ءَ ويندو آهي. ساڳي ريت وئشنو پنٿي به خوشبو جهٽڻ ۾ ويساهه رکندا آهن، نواب اڪبر بگٽي ۽ آءٌ به ان لحاظ کان وئشنو پنٿي ٿي ويا هئاسون، ماس جي مختصر يا طويل ڏوري کي ’ويسر‘ چئي ان کي ننڊ يا آسائش سان تعبير ڪندا هئاسون .
پر، هتڙي پنهنجو ’وجود سروم دکم دکم‘ بڻجي چڪو آهي ڇو جو پنهنجا ’ويجها‘ آدمخور ۽ رت پياڪ بڻجي چڪا آهن. ٽمبڪٽو جي آدمخورن کان به ٻه قدم اڳتي....!
لازوال ’فردوسي‘ پنهنجي شاهڪار رچنا شاهنامو ورهين جي عرق ريزي ۽ نور نچوئي وجود ۾ آندو ۽ سلطان غزنوي ساڻس قول شڪني بلڪ ويساهه گهاٽي ڪندي هن ٻهڳڻي شاعر جي اجوري ۾ زمين ۽ آسمان جيڏي وڇوٽي پيدا ڪئي هئي! هن باظرف انسان سندس موڪيل اجورو واپس ڪندي شاهنامي اندرهڪ هجونامي جو اضافو ڪري ڇڏيو هو. تاريخ ۽ انساني ذهن شاهد آهي ته اهو هجونامو سلطان جي روح تي تاقيامت هڪ بدنما داغ جيان چهٽيل رهي کيس پيڙت ڪندو رهندو.
مون کي پختو وشواس آهي ته منهنجو هجونامو به انهن ٻنهي ڪوجهي آتمائن مٿان ناسور جيان زندگي جي آخري لمحن تائين ڇهٽيل رهندو.
سلطان کي جڏهن پنهنجي انرٿ ، فاش غلطي يا حماقت جو احساس ٿيو هو ته هن انيڪ جتن ڪيا ته ڪنهن صورت ان جو ڀرپائو ڪري سگهي پر، وقت سندس انتظار ڪونه ڪيو ۽ اوير ٿي چڪي هئي ۽ انت گهڙي تائين ان جي ڀوڳڻا ڀوڳيندو رهيو هو.
هر ڪرڻي ڀرڻي يا مڪافات عمل ڌرتيءَ جي سيني تي ئي ٿيندو رهيو آهي ۽ ٿيندو رهيو.
ايوڌيا جي راجا دسرٿ شڪار ڪرڻ دوران پيرسن بيمار ۽ اکين کان جڏي ماءُ پيءُ جي آخري ۽ اڪيلي آسري سندن نوجوان پٽ سرون ڪمار کي ڀل ۾ تير هلائي ماري وڌو هو. هنن ٻنهي نيڪ روحن دسرٿ جي معافي وٺڻ جي باجود کيس پاراتو ڏئي پراڻ تيا ڳيا هئا ...! دسرٿ ان ڪرڻي جي ڀرڻي جي نتيجي ۾ سموري ڄمار هن ڌرتي تي ئي ڀوڳيندو رهيو ۽ پيرسني ۾ پنهنجي پٽن رامچندر، لڇمڻ ۽ ننهن سيتا جي جدائي ۾ ٿڙڦندي تڙڦندي پراڻ تياڳيا هئائين.
هتڙي ته ڀل بجاءِ ’ارادي عمل‘ ڪارفرما رهيو آهي. مون کي هينئر ئي سندن وجود بلائڻ جهڙين ڀوڳڻائن ۾ وڪوڙجندو پيڙجندو پسجي رهيو اٿم.....!
ڪڏهن ڪڏهن ياد ايندو اٿم ته گڏجي کائڻ پيئڻ ، ساٿ ۽ سنگ موروثي دين (genetic effect) ۽ هڪ ٻئي سان جسماني ڇهاءُ ماڻهو جي منورتي، ڪردار، هلت چلت ۽ سوچ کي ايئن بدليو ڇڏي ٿو جيئن طوطو بيديدو ٿي ويندو آهي. منهنجي ٽين نمبر پٽ وجئه پنهنجي ٻال اوسٿا ۾ ڏيون لنگڙي جي ويجهو ويهي هن جي افطاري کي چکيو ضرور هو پر هاڻي جوان ۽ شادي شده هوندي ڏيون منجهه ورنن ڪيل ڪجهه بيمارين جا آثار برساتي گٽرن جيان منجهس صاف روان دوان پسجي سگهجن ٿا. ڪوڙ، ويساهه گهاتي ٽپتئي پڻو، بيديدائپ، بي مهابائي، بي ايماني وغيره بدقسمتي سان سندس ذات جا خاص رنگ انگ ۽ ونگ بڻجي چڪا آهن.
بلڪ هڪ دوست چواڻي هومر جي اوڊيسي ۾ سوريه پتري يوناني ديو مالائي جادوگرڻي سرسي (Circe) جا اوصاف سندس جوءِ لڇمي ۾ چٽيءَ طور پسي سگهجن ٿا. جنهن کيس يوليسس جي ساٿين جيان سوئر بڻائي پلنگ جي پائي سان ٻڌي ڇڏيو آهي؛ يا ڪڏهن ڪڏهن پائي مان آزاد ڪري بڪل بڻائي وارن ۾ اُڻسي ڇڏيندي اٿس، ان ڪري سندس وجود ماڻهو جي هاڪاري خصلتن کان بلڪل وانجهجي ويو آهي، مڇر به حملي ڪرڻ کان اڳ ۾ چيتاوني طور ڪنن ۾ ڀون ڀون ڪندو آهي پر هيءَ بلهزير جوڙي موقعو ملندي ئي بنان ڪنهن چتاءُ جي ٿريلي سپ جيان جسم ۽ جان ۾ زهر اوتيندي ڪا ويرم ڪون وجهندي آهي. شادي کان اڳ هو ان ڪڌي ڏائئڻ کان ان واقف هوندو هو.
جڏهن ڪنهن ماڻهوءَ جي بي انت ڪڌائپ خلاف پيدا ٿيل نفرت آسمان کي ڇهڻ لڳندي آهي ته سپني ۾ به ان جو هلڪو ڇهاءُ کيس ڇرڪ ڀرائي جاڳائڻ جو سبب بڻبو آهي. ان ڏس ۾ هڪ طرف مان ۽ ٻئي طرف هيءُ ڪلڇڻي جوڙي ان حالت جا بي مثل نمونا آهن. هنن بابت سوچيندي خيال آيو هئم ته اهڙا ماڻهو جن کي انسان قطعي نٿو چئي سگهجي. ڪجهه به ڪري سگهڻ کان ڪين هٻڪندا ڇو جو هنن جو ذهن ڄڻ گرهڻ ۾ وڪوڙيل هوندو آهي.
يوناني ديو مالائي قصي مطابق ارچني (Archane) ڪنهن چڱي گهر ۾ ڪون ڄائي هئي. بلڪ سندس پيءُ رنگريز هو ۽ سندس ماءُ به گهٽ ذات جي گهرائي سان سنٻنڌ رکندڙ هئي. هوسڀئي هڪ ننڍي واهڻ ۾ رهندا هئا. پر ارچني ڀرت ڀرڻ ۽ اڻت جي ڪرت ۾ بي مثل فنڪارا هئي. جل پريون ۽ جهنگل ۾ رهندڙ ديولوڪي اپسرائون به سندس فن جي سونهن تي عاشق هونديون هيون. شايد توهين اهو سمجهندا هوندو ته هن اهو منفرد فن اڻت جي ديوي منروا (Minerva) کان سکيو هوندو...! پر اهو ٻڌي هوءَ ٽانءُ ۾ ڀرجي چوندي هئي ته منروا منهنجو مٽ ٿي نٿي سگهي. خواهش اٿس ته مون سان مقابلو ڪري ڏسي!“
جڏهن منروا کي سندس تڪبر ۽ هٺ ۾ ٻڏل انهن ٻولن جي سڌ پئي ته هوءَ هڪ نٻل ٻڍيءَ جو روپ ڌاري وٽس آئي ۽ کيس چيائين ”پيرسني ۾ فائدا به آهن، پٺتي ڇڏيل ورهين جو تجربو املهه ٿئي ٿو، توکي نيڪ صلاح ڏيان ٿي ته پنهنجي هٺيلي وهنوار جي منروا کان سچي دل سان معافي وٺ _ هوءَ توکي معاف ڪري ڇڏيندي.
ڪراڙي عورت جا اهي ٻول ٻڌي هوءَ آپي کان ٻاهر نڪري وئي ۽ کيس ڇڙٻ ڏيندي چيائين ”اي بيوقوف ٻڍي عورت! توکي ڪنهن ڏس ڏنو آهي ته مون کي وياکياڻ ڏي؟ جيڪڏهن توکي ڪي ڌيئرون آهن ته هنن سان وڃي مٿوهڻ. اگر منروا ۾ همت آهي ته اچي منهنجي لاجواب فن سان مقابلو ڪري سندس ڇيهه ڇني ڇڏيندس!“
اهي هٺيلا ٻول ٻڌي منروا پنهنجو سوانگ اڇلائي ڦٽو ڪيو ۽ ساڻس اڻت جي مقابلي ۾ جنبجي ويئي. آخر ڪروڌ ۾ اچي ان مغرور ڇوڪري کي پاراتو ڏنائين _ ۽ جنهن جي نتيجي ۾ هن ( ارچني) ڳچي ۾ سرڪڻي وجهي پاڻ کي ڦاهي ڏني! منروا کيس اهو چوندي هلي وئي ته تنهنجي سموري اولاد ائين ئي ڦاهي تي لٽڪندي رهندي! ويندي وقت هن مٿانئس هڪ جادو ئي پاڻياٺ ڇڙڪيو هو جنهن سبب هوءَ ڪوريئڙي جي روپ ۾ بدلجي وئي، جيڪو اڄ به پنهنجي پيٽ مان تارون تندون ڪڍي ڄار آڻيندو رهي ٿو! هيءَ ڪٿا لڇمي جي ڪردار سان ڪيڏي نه ويجهڙي مشابهت رکي ٿي.
ڪيترن ئي ماڻهن جون شڪليون مختلف جانورن سان نهايت ويجهي مشابهت رکنديون آهن. مون کي ٻه ماءُ ۽ ڌيءُ ياد اچي رهيون آهن. ماءُ جو منهن ڏاند جهڙي پٺ جهڙو آهي. انڪري پڇ جيڏي ڊگهي زبان لڪائڻ جي بلڪل گنجائش ڪون اٿس؛ ۽ ڌيءَ جي شڪل هنومان ۽ ڍڳي جي منهن واري وچولي حصي سان ٺهڪندڙ ڀاسندي اٿم، انڪري پڇ نما زبان کي چترائي سان ان وچين حصي اندر فٽ ڪندي رهي ٿي!
هتڙي ايران جي سدا ٻهڳڻي شاعر فردوسي جي ياد به تازي ٿيندي ڏيکارجي ٿي ۽ هڪ ڀيرو ٻيهر ورجائڻ چاهيندس . سلطان محمود غزنوي فردوسي سان انجام ڪيو هو ته منظوم ايراني تاريخ لکڻ تي هُوکيس ڏهه هزار سونيون اشرفيون معاوضي انعام طور ڏيندو. هن هيڻي شاعر ورهين تائين نور نچوئي اهو پهاڙ جيڏو ڀاري ڪم ’شاهنامو‘ جي رچنا جي صورت ۾ پورو ڪيو پر، سلطان پنهنجو واعدو ڪين نڀايو. ان ڪڍنگي هلت تي دلگير ٿي ڪري ان عظيم ڪارنامي جي پڇاڙي ۾ هڪ هجو لکي ڇڏيائين: ”تون ٻانهي جو پٽ آهين، ان ڪري سونين اشرفين بدران چاندي جون مهرون موڪليون اٿئي!“
اهو هجوءَ نامو اڄ ڏينهن تائين تاريخ جي نرگهٽ تي واگهه نک جيان اٽڪيو پيو آهي ۽ سلطان جي روح کي ٻوساٽيندو رهي ٿو.
وجئه پڻ ساڳي ريت سانڀر ۾ اچڻ شرط هڪ پوءِ ڍائي ٿري ڪٽنب جي ڇنال ڇوري جي ڀالن ۾ اٽڪي پنهنجا سمورا ’اڻ لکيل‘ ڌرمي سماجي اخلاقي ۽ مرياداڻي انجام تين وال ڪري ههڙي هجوءَ لکائڻ تي مجبور ڪيو. اها هجوءَ پڻ سندس ذات بشمول ڇنال ڇوري، سندس والدين وغيره ۽ ايندڙ نسلن جي نرگهٽ تي واگهه نک جيان ائين چير وجهندي رهندي جيئن گذريل تاريخ جي هڪ موڙ تي شيواجيءَ افضل خان کي چيريو ڦاڙيو هيو!
بيٿووين کي ڪا اولاد ڪونه هئي ۽ کيس پنهنجي ڀائٽي ’ڪارل‘ سان بيحد سنيهه ۽ پيار هو. مٿانئس گهور گهوران ويندو هو. ٻئي طرف ڪارل کي پڙهڻ يا موسيقي لاءِ ڪو چاهه ڪين هو، هو صرف موج مستي ۽ پنهنجي ذات جي پيار ۾ غرق رهندو هو. جيتوڻيڪ بيٿووين سندس پالنا ماءُ پيءُ نرس ۽ هڪ وفادار خدمتگذار جيان ڪئي ۽ مٿس زندگي نڇاور ڪندو رهيو پر موٽ ۾ هو کيس ڏکوئيندڙ، ستائيندو ۽ هلاک ڪندو رهيو هو. منجهس ڪهل ۽ انسانيت جو ذرو به ڪين پيدا ٿيو _ ۽ ان جي باوجود بيٿووين کيس پنهنجي ملڪيت مڏي جو اڪيلو وارث به مقرر ڪيو هو!
هنن ٻنهي جي رت جي لاڳاپن ۾ ڪارل طرفان ايڏي ته آلودگي ۽ بي ترسي ڏسي منهنجي ۽ منهنجي گهر واري آڏو خاص طور مذڪوره جوڙي جي تصوير اکين سامهون گهمندي رهي ٿي!
جڏهن گهر واري ۽ پنهنجي جيون تي نظر وجهندو آهيان ته پاڻ کي وڌيڪ حيرت ۽ ڏک ۾ گهيريل محسوس ڪندو آهيان. گهر واريءَ ۽ منهنجي گڏيل پگهر جي ڪمائي به ساڳئي طور سموري اولاد لاءِ ڪڏهن موٽ ڪين کاڌي؛ جيتوڻيڪ اسان کي پيڙائي پلئه پوندي رهي آهي. رسجندڙ پيڙا اندر صرف درجن ۽ ڊگرين جو فرق آهي باقي ’جوهر‘ ساڳيو آهي. ورنن ڪيل انهن ٻنهي حقيقتن _ ڪالهوڪي (بيٿوويني) ۽ اڄوڪي ۾ ڪيڏي ته هڪجهڙائي آهي. بلڪ هوءِ ڄڻ مسلسل ’جيئري موت‘ ۾ جي رهي آهي. مان ڪجهه دوستن، مائتن ۽ مذڪوره اولاد جي طرفان ان بي ترسي خود غرضائي سلوڪ، لاڳيتي پيڙا ۽ هتڪ جو حل ادب ۽ فن جي اجهي ۾ تلاش ڪري ورتو آهي پر، هن کي گهر واري ڪو اجهو ملي ڪو نه سگهيو آهي (بلڪ ان زيادتي لاءِ به مان پاڻ کي دوشي سمجهندو آهيان). اهوئي ڪارڻ آهي ته هوءِ ذهني طور هيجاني ڪيفيت ، جسماني طور ڪمزور ۽ ڊگهي عرصي کان بيمار هجڻ جي باوجود ڪنهن وڏي بيماري جي وڌيڪ تيزي سان اوڏو ٿيندي پئي وڃي.
رت ۽ گوشت جي مجسم جي سهن شڪتي محدود ٿيندي آهي، ان ڪري اهڙو انسان ان ’ريکا‘ ٽپڻ کان پوءِ موت جي تمنا ڪندو رهي ٿو.
هتڙي مون کي بائبل جو پراڻو عهدنامو ياد اچيم پيو: ان موجب ساڳين ڏکوئيندڙ حالتن جي گهيري ۾ اچڻ بعد ايليجاهه پيغمبر به روزانو موت لاءِ ٻاڏائيندو رهندو هو. سندس زندگي ۾ ڄڻ بيابان واري خاموشي طاري ٿي وئي هئي.
جيتوڻيڪ هوءَ درد مند ۽ چاهيندڙ دل جي مالڪ آهي پر پنهنجن پراوَن پاران مڙهيل آلائشن کيس ڏکيو دوست به بڻائي ڇڏيو آهي. هن مٿان اڪثر مايوسي ۽ نااميدي جا دورا کيس بي حد رنج ۽ ڏک جي ڪوهيڙي ۾ وڪوڙي ويندا آهن جتان واپسي ٻنهي ڌرين لاءِ ڏاڍي ايذائيندڙ بڻبي آهي.
منهنجي خيال ۾ جيڪڏهن ادب ۽ فن سان ذرو به لڳاءُ هجيس ها ته شايد ان دردشا ۾ ڪجهه گهٽتائي اچيس ها. فطرت يا قدرت بلڪ انسان جو انسان مٿان اهو وڏو ڪُوپ ۽ زيادتي آهي، جنهن اندر هر ڪو ولوڙجي رهيو آهي.
منهنجي خيال ۾ بلڪ حقيقت ۾ هوءَ وڏي ڏکويل ۽ ناخوش جيو آهي ۽ وقت جي تيز يا ڍري لهر کيس عمر جي هر گذرندڙ پل ۾ وڌيڪ مايوسي ڏانهن ڌڪيندي ڏيکارجي ٿي. سندس وجود ۾ سمايل شروعاتي خوش مزاجي ۽ اڀرندڙ جذبا، ٻاهران مڙهيل، گرهڻ جي ناڪاري اثرن هيٺ جڪڙجي ڪاراٽجي ويا آهن.
مان يقين سان چئي سگهان ٿو ته سندس ڪرندڙ صحت ٻيهر سڌري ڪين سگهندي ۽ ان ڪري پاڻ به مايوسي ۾ ويڙهيل ان حقيقت کي محسوس ڪندي وڌيڪ قنوطيت ۾ وڪوڙجندي رهي ٿي _ ۽ نتيجي طور ’معاملن جي دٻڻ‘ اوڏ ٿيندي وڃي ٿي. هنيئر لڳي ٿو ته ڄڻ سندس سڀئي آشائون ٻڙيءَ تي اچي رسيون آهن. کيس دوستي محبت سنگ ساٿ رشتو ناتور (خاص طور ٿرياڻي ننهن جي مڪاري ڪوڙ حرفت ۽ خود غرضي) وغيره خوشي جي بجاءِ رنج غم ۽ تلخي ۾ وڪوڙيندا ڏيکارجن ٿا. منهنجي پنهنجي ذات به ان اوڙاهه کان محفوظ ڪونهي. هن جو هر احساس سونهن ۽ سڳنڌ پهچائڻ بدران کيس هميشه لاءِ انهن کان ڏور ڌڪيندو نظر اچي ٿو. هر نئين صبح کيس شانتي خوشي تازگي بخشڻ بجاءِ گذريل ڏينهن جي غم ۾ ٻڏل هوندي آهي. انسان جي دک الميي جي ڪيفيت هن کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي؟ ڇا سندس درد شا کي خيالي چئي سگهجي ٿو؟ نه، قطعي نه.
پنهنجي ۽ پراوَن طرفان مڙهيل انهن ڪارن ڪارڻن سبب سندس سلوڪ ۾ هم آهنگي سهپ ، ميل ميلاپ ۽ سنگم جي يڪ طرفي آشا رکڻ بيسود ۽ انصاف جي تقاضائن جي برعڪس آهي. ساڻس ٿيل ۽ اڃان تائين ٿيندڙ ڪلورن جي مسلسل وزني ٿيندڙ حُجم جو انت ٿيندو نظر نٿو اچيم. اسان ٻئي ان هيٺان پيسجندا رهون ٿا. ان حالت انسان ذات مان سندس ويساهه کي ڀوريون ڀوريون ڪري ڇڏيو آهي. ان نهوڙيندڙ دٻاءُ وارين حالتن جي باوجود هوءَ ڪڏهن (dishonest) ڪين بڻجي سگهي ۽ ان حالت منجهس هيجاني ۽ ڪنهن حد تائين غير متوازن ڪيفيت به پيدا ڪري ڇڏي آهي. بلڪ رات جو گهري ننڊ ۾ به اهي ڪلور کيس shocks ڏيندا رهن ٿا ۽ اوچتو ڇرڪ ڀري اٿي ويهندي آهي.
انهن سڀني ارهه زوراين جي باوجود ماڻهن (پنهنجن، پراون) جي سلوڪ، نفسيات ۽ عادتن بابت سندس رايو ۽ عمل نه جانبداراڻا هوندو آهي ۽ نه انصاف جي تقاضائن کان خالي! نڄاڻان هن جي شروع واري نرم ۽ ملائم دل الائجي ڪيڏانهن وڃائجي وئي؟ اها پنهنجن ۽ پراون جي قربان گاهه جي نذر ٿي وئي آهي! صرف ان جي مڌر ياد رهجي وئي اٿم.
الائجي ’روحاني ڪوڙهين‘ وجئه ۽ لڇمي (جنهن جي دل ڪاري ۽ زبان مٺي آهي) جو کاتو (debt) اڪائونٽ ۾ ڪيئن ۽ ڪڏهن تبديل ٿيندو؟
منهنجي پتني پنهنجي سڀاءُ سلوڪ ۽ وهنوار جي معاملن ۾ نهايت مخلص آهي، سندس خلوص جي تصوير ان حقيقت مان به بکندي رهي ٿي ته هوءَ چالاڪ حرفتي، چرب زبان _ مصلحت پسند هرگز ڪونهي _ ۽ اهو سڀ ڪجهه بنان رک رکاءُ چئي ڏيندي آهي جيڪو سندس ذهن ۽ دل ۾ هوندو آهي ۽ منهنجي ذات به ساڳين ’لڇڻن‘ جي لپيٽ ۾ سندس جيان لوڙهيندي رهي ٿي. اڄوڪي حرفتي سماج ۽ ڪلجڳي يگ ۾ اهو عمل واکاڻ ۽ قبوليت ڪڏهن ڪين حاصل ڪري سگهندو. ان مونجهاري کي ڪوئي سلي نٿو سگهي!
هن جو خلوص مضبوط بنيادن تي ٻڌل آهي ۽ هوءَ پنهنجي جائز حقيقي حق تان ڪڏهن دستبردار ٿيڻ لاءِ سوچڻ به گوارا ڪري ڪين سگهي ٿي. اگر سندس ان حق تي ڪنهن به پنهنجي يا پرائي ڌر پاران وار ٿيندو محسوس ڪندي ته ويجهي ۾ ويجهي لاڳاپي يا سنٻنڌ کي ختم ڪرڻ ۾ وقت جي ڪا وٿي وجهڻ به پسند ڪين ڪندي! اهڙي سوچ به موجوده حرفتي ۽ چالباز سماج يا ان جي ڪنهن فرد کي ڪڏهن ڀانءِ ڪين پوندي _ ۽ نتيجو: ڏڦيڙ، اشانتي ۽......!
ناانصافي، دولاب ۽ ويساهه گهاتي جي ڀوڳڻا ۾ پڄرندڙ انسان بدلي جي ڀاونا ۾ جلندو رهي ٿو _ ۽ کيس ان لفظ جي مفهوم اندر اتم قسم جو مٺاس محسوس ٿيندو آهي. اهو تاثر اياز ۽ علي احمد بروهي جي ڀڳل زهر آلود لاڳاپن کي ياد ڪندي به اڀريو اٿم. ان ڏس ۾ قربانين ۽ دکن جي باوجود کيس ڪجهه به هڙ حاصل ڪونه ٿو ٿئي. ان جي باوجود به هو ڏولائمان ڪونه ٿيندو آهي. بدلي جي جوت زردشتي باهه وانگر سدا ٻرندي رهندي آهي.
قدرت جي ڏمر يا اتفاقي طور ۽ بدنصيبي طرفان آيل ڪائي به بي انت آپدا يا ڀوڳڻا ڪنهن ٻئي انسان جي پاران لاڳو ڪيل ڏک ۽ ڀوڳڻا جي ڀيٽ ۾ تڇ ۽ خسيس محسوس ٿيندي آهي. ان سوچ جو ڪارڻ اهو آهي ته پهرين قسم جا دک ۽ ڀوڳڻائون گهڻو ڪري سموري انسان ذات جو ’ڀاڳ‘ ليکيون وڃن ٿيون؛ پر، ٻئي قسم جي ذريعي پهتل تڪليف ۽ روح تي رسيل زخم ٻئي جي ’برتري‘ ۽ پنهنجي ڪمزوري بي وسيءَ کي چٽائي سان محسوس ڪرائينديون رهن ٿيون. جيتوڻيڪ اهڙي رسيل زخم کي ڪنهن صلي ذريعي ڀريو به وڃي پر ان تلخ احساس کي جيڪو ناسور جيان روح تي ڇانيل رهي ٿو صرف ۽ صرف بدلي جي ڀاونا کي عملي جامو پهرائڻ سان ڪنهن حد تائين مٽائي سگهجي ٿو . جتي دل ۽ روح وڌيڪ حساس ۽ خودي سان ٽمٽار ٿين ٿا اتي بدلي جي ڀاونا ۾ به اوڏي ئي شدت اڀري ايندي آهي. ان صورت حال ۾ ’نفرت‘ جيڪا دل مان اتپن ٿيندي ۽ ڌڪار جو جذبو جنهن جو واسطو ذهن سان ٿئي ٿو انهن ٻنهي جو مرڪب به بدلي جي ڀاونائن کي چوٽ تي رسائڻ جو سبب بڻبو آهي.
انسان بنيادي طور ’غيرانساني‘ سڀاءُ نٿو رکي پر سندس خواهش ۽ ضرورت جي پورت موجوده اڻلڀ ۽ اڻاٺ (scarcity) واري صورت ۾ ٿيڻ جو امڪان گهٽ ٿيندو نظر اچي ٿو ان ڪري ’هُو‘ وحشي ۽ زهريلي درندن کان چلت وڏيڪ خونخوار، بي رحم ۽ رت پياڪ بڻجي پنهنجي نسل جو جاني دشمن بڻجي ويو آهي. ٻنهي بدروحن کي به ان خاني ۾ فٽ ڪري سگهجي ٿو. هتڙي ان عمل وسيلي اهڙا ’روح‘ انسان کي انساني روپ بخشڻ بجاءِ وکر، شي (object) جي صورت بخشي استعمال ڪندا رهن ٿا.
اسان جي موجوده سماجي جوڙجڪ ۾ جيستائين اهڙي اڻ برابري ، ڪوڙ ۽ منافقت جو چڪر هلندو رهندو تيستائين ڪنهن قسم جي ’اخلاقي ٻنڌڻ‘ جو واهپو يا ان جو تصور ڪرڻ ناممڪن آهي. چاهي اهو مذهب تي آڌار رکندو هجي يا ڪنهن فلسفي تي!
هيُ بيت لڇمي جي سڀاءُ نيت هلت چلت جنهن تي گدلائپ جا تهه چڙهيل آهن، جيڪا منهنجي سوچ ۽ آزمودي مطابق موروثي طور سچ سپيتيائي ۽ من جي سادگي جي ڪڏهن اوڏو نه رهي آهي، ڪيڏي نه ڀرپور طور عڪاسي ۽ ترجماني ڪري ٿو:
اونو آڌيءَ رات ، جهپ نه آ ڪنهن جيءَ کي
سُس پُس ۾ ساڻيهه جي ُبرا، تنهنجي بات،
گهاتڪ تنهنجي گهات، دهڪو ساري ڏيهه ۾
يا هيءُ...
آهه برو ُبک کان، ڀونءِ مٿان هي ڀئو،
ڍورن گهرجي ڍو، ماڻهو ڳولهي ماڻهپو.
لڇمي بابت وڌيڪ سوچيندي صائب جو هي شعر آڏو تري آيو اٿم _ ڪاش هوءَ ان جو عملي پيڪر هجي ها ته گوندر گم ٿي وڃن ها:
خوب می ہا گوید سخن ہرکس کہ گفتارش کم است
میوہ نیک پرور ہر ساختہ ای بارش کم است

جيڪو گهٽ ڳالهائڻو آهي، ڪهڙو نه چڱو ٿو ڳالهائي، جنهن ٽاريءَ تي برسات گهٽ پوندي آهي ان تي ميوو ڀلو ٿيندو آهي.
هڪ قلم ڪار زندگي جي ڏاڍ ارهه زورائي تي پنهنجي مخصوص انداز ۽ اسلوب ذريعي پاڻ کي هلڪو ڪرڻ لاءِ اظهارڻ ۽ پلٽڻ جو پورو پورو حق رکي ٿو.
مسڪان ۽ مهڪ جي هلت کي ذهن ۾ رکندي خيال پيدا ٿيم ته ننڍڙن ٻالڪن ۽ ٻالڪين جي معصوم ڳالهين اندر ’وڻندڙ‘ يا ’اڻ وڻندڙ‘ خيالن جي اظهار ۾ سندن مات پتا جي ڳجهين ڳالهين جو عڪس لڪل هوندوآهي.
سندس مڙسنس ساڻس سان زباز ڪري سن 58، 1957ع کان سنڌ، پاڪستان ۽ هندستان جي نامور فنڪارن ۽ اديبن جي وچ ۾ منهنجي ستاويهه ورهين جي ادبي لکپڙهه سن 2004ع ۾ ڪٻاڙي کي وڪڻي ڏئي مون کي پالهو کوکلو ڪري ڇڏيو هو. ايڏي ڊگهي سمئي جي ’امُلهه‘ موڙي جيڪا اندر جي جوت ۽ تن جي اگن سان تحرير ڪئي وئي هئي ان کي کن پلڪ اندر ٻاهر جي اگن وسيلي تارا ۾ ڪيو هئائين . ان ڏينهن مان اڪيلائي ۾ اوڇنگارون ڏئي رنو هئم.
هي بدنام جوڙو ڪوڙ، پاکنڊ ۽ دولاب جي پوشاڪ اوڍي پنهنجي باطن ۾ کوکلو ۽ ڍانڍو بڻجي چڪو آهي _ ۽ يگن جي ناڪاري روايت کي ڄڻ اونڌاهي زندگي بخشي ڇڏي اٿس. ماضي ۾ به بي وقعت ۽ تڇ هو _ ۽ اڄ به ايئن ئي آهي. انساني عظمت ۽ نيڪيءَ کان بلڪل پري ڏور، نرواڻ کان اڻ ڄاڻ، ٻاهرين غلاظتن ۾ باهه جي گولي وانگر تڪليف ڏيندڙ، آدم آزاد، خوفناڪ پر، داخلي طور موت سان همڪنار، وساميل وساميل، ظلمتن جي ڌٻڻ اندر لاڳيتو غرق ٿيندڙ پنهنجي ڀيانڪ انجام کان بي خبر....!
آڳاٽي زماني کان ٿريلي علائقي جا طبعي طور ٻه ڀاڱا آهن ¬_ هڪڙو”ڍٽ“ يعني ٿر جو وارياسو علائقو ۽ ٻيو ”پٽ“ يعني سخت زمين وارو پاسو جنهن ۾ سموري نارو، ڊويزن اچيو وڃي ٿي. اها ميرپور خاص کان حيدرآباد تائين دنگ ڪري ٿي. پهرين ڀاڱي ۾ ڏيپلو، مٺي، ڇاڇرو، ننگرپارڪر، امرڪوٽ وغيره اچيو وڃن ٿا. ان کان علاوه اڳي ٿر جي اترائين پاسي کي کائر جو ٿر ۽ ڏاکڻي ڀاڱي کي جيڪو ڪچ جي رڻ پٽ ڏانهن لڙيل هو. پائر ٿر سڏبو هو _ ۽ ٻنهي جي وچ واري حصي کي ٺٽ ڪوٺيو ويندو هو. هي ءَ علائقو هڪ طرف ڪڇ ڀڄ ۽ ٻئي پاسي راجسٿان ۽ ٽئين طرف گجرات جي حدن سان گڏيو بيٺو آهي. ان لڙهه وچڙ ڪري سندس ڪلچر ۾ چاشني ۽ چشڪو خاصوآهي . چون ٿا ته ڍاٽڪي گاڏڙ ٻولي انهن ٽن ثقافتي اڪاين جي ميلاپ مان ايئن جنمي هئي جيئن موجوده پنجابي نسل ۾ ٻاهرين حملي آور قومن ( ايراني، يوناني، سٿين، پارسين، ساڪا، افغان وغيره) جي خون جي آميزش جهجهي کان وڌيڪ آهي.
ٿر بابت هڪ آسونهين چوڻي آهي ته ”راڳ پنجاب ۾ ڄائو ۽ ٿر ۾ مئو.“ عام طور ٿري لوڪ راڳ جي باريڪين کان ڏور آهن، علائقي جو اهنج به ان لاڙي جو ڪارڻ چئي سگهجي ٿو. ٿر جي هندن ۾ ڪو ڄمي توڙي پرڻجي ته به سر اهڙو ڪڍن ڄڻ ته ڪو مئو اٿن. ان کان علاوه ٿر اندر ڪنسبي (ڳاريل آفيم) جي واهپي جو رواج جڳن کان هليو پيو اچي، تڏهن سندن دماغي لڏڪڻو ڪڏهن ٻه قدم اڳيان ۽ ڪڏهن چار قدم پوئتان نظر ايندو آهي.
جڏهن ڪو حساس ماڻهو ڪنهن ڪاروباري سبب يا گهريلو مجبورين ڪارڻ جسماني ۽ ذهني طور ڀاڱن ۾ ورهاجيو وڃي ۽ ان ۾ ڪجهه گپت ڳالهين کي به باطن اندر دٻائڻو پوي ٿو ته اهو عمل کيس بري طرح متاثر ڪريو ڇڏي ٿو. ان طريقي سبب سندس لاشعوري جاڳرتا به ساٿ ڇڏيو ڏئي ٿي.
منهنجي ٿري سيڻ جا ٽي ڀائر آهن _ ۽ بدقسمتي سان اهي ٽئي ۽ پاڻ به ڌرم جي ڏيکاوي صورت، رسم رواج (ritual) ڪريا ڪرم ۽ ايماني خوءِ ۾ اهڙي قسم جي ٻين ٿرين جنهن ۾ مهيشوري، لوهاڻا، مينگهواڙ، سوڍا، ٺاڪر، اوڏ، ڀيل ۽ ٻيون انيڪ ذاتيون سمايل آهن کائن ڪنهن صورت ۾ پوئتي ڪونهن. سندن جنسي اُڇل جو هال ميروڊوناءَ جي فوٽ بالي ڪڪ (kick) کان ڪنهن به حالت ۾ شدت، وهاءُ ۽ ان جي اثر کان گهٽ لاڀدائڪ ڪونهي. شاعر ميراجي ٽن گولن سان کيڏندو رهندو هو، ليڪن هي همراهه ٻن کينهن: دنوي لذت ۽ آسماني آنند سان بنا ڪنهن ضميري چهنڊڙي جي کيڏندا، موج مستيون ڪندا، اسلام ڪوٽ کان ڪراچي تائين وڏي ڀاءُ (big brother) جي سامراجي روپ ۾ نظر ايندا رهن ٿا. لڳي ٿو ڄڻ مدن مست (Cupid) پنهنجي آتشي ٻاڻن سان سندن دلين خاص طور سندن جسم جي هيٺين ڀاڳن ۾ بيشمار سوراخ ڪري ڄڻڪ انهن ۾ ’اگن‘ کي هميشه لاءِ ’مگن‘ ڪري ڇڏيو آهي. هرهڪ وٽ هن وقت به ڪرڪيٽ ۽ هاڪي جي تقريبن مڪمل ٽيم موجود آهي ۽ مستقبل ۾ به زمين جي زرخيزي کي ڏسندي ان اندر ذڪر جوڳي اضافي جي امڪان کي نظر انداز نٿو ڪري سگهجي.
ٿر جي ڏڪاريل ڌرتي جون عورتون عام طور جسماني طرح سگهاريون، سڊول ۽ مردمار قسم جون ٿينديون آهن پر، سندن مرد لڳڙو، ميسڻا، طوطا چشم، حرفت باز، خود غرض _ ۽ اک ۾ سوئر جو وار هوندو اٿن. عورتون به ڇل ول مڪر فريب ۽ ڳياڙي هڻڻ ۾ پنهنجو ثاني ڪون رکن! هنن جي اجهل ڪان ڪان ۽ ٽان ٽان ٻڌندي ائين لڳندو آهي ڄڻ ڪانوءُ جو گوشت بلڪ ان جي هڏي واپرائي اٿن.
هتڙي ياد اچيم پيو ته مشهور جرمن موسيقار شوبرٽ ۽ ناليري انگريز شاعر ڪالرج کي به گهڻي ڳياڙي هڻڻ جي ڪڌي عادت هئي. ان ڪري اڪثرماڻهوکانئن لهرائيندا هئا. لڳي ٿو ته هو ٻئي سالم ڪانوءُ ئي رڙڪي ويا هوندا.
ڪيترين جو ’حسن‘ ۽ فني ڏانوَ ماڻهوءِ کي ميڻ جيان رجايو ڇڏي. سندن اهڙي رجائيندڙ سندرتا سان دماغ اندر اٿل پٿل ۽ من ۾ جذبات ڀڙڪائيندڙ اصلوڪي خاصيت جي فطري سنگم کين پنهنجي مخصوص کيڏ ۾ بي نظير بڻائي ڇڏيو آهي. اهڙي مخلوق آڏو وفا، ڊيسيپلين ۽ هڪ ڪرتو ٿي رهڻ ثانوي حيثيت رکي ٿو. سندن سڀاءُ ۾ شڪ، سازش، ڪوڙ، ڪنجوسائي ۽ بيوفائي جا منفي عنصر زمين جي خشڪي، وارياسي جي لهسائيندڙ تپت، ڪرت جي ڪمي ۽ تهذيبي دنيا کان دوري سبب پيدا ٿيا آهن.
سخت پورهئي، بک ۽ ٻوساٽيندڙ اتت سبب مردن جو پاڻياٺ خشڪي جي نذر ٿيو وڃي، ان ڪري پنهنجي زالن اڳيان مڄو بيزبانا، للُو ۽ لل ڏيکاربا آهن. صرف جهرڪين جيئن ٽپا ڏيئي ڄاڻن ۽ ’شاداب ٻني‘ تي ٻج ڇٽي ٻلونگڙن، سيهڙن ۽ گلرن جيان نسل ۾ حيرت ناڪ واڌارو ڪري نه صرف پنهنجي ملڪ، صوبي بلڪ سموري دنيا لاءِ سنڪٽ واري حالت پيدا ڪئي اٿن. سندن زالون اصطلاحن کين بينگالي جادوگرڻين جيئن ٻڪرو بڻائي کٽ جي پائي سان ٻڌيو ڇڏين ٿيون ڇو جو ’ڏات‘ ۽ ’ڏانوَ‘ کان خالي هجڻ ڪارڻ سندن آڏو ڇٽل ڪارتوس جيان ڀاسندا آهن.
ان کان علاوه هڪ ٻي ڪڌي رسم سندن ڌرم ڪرم رواج جو اڻ ٽٽ حصو بڻجي وئي آهي. جنهن جي پيروي ۾ ڏکڻ پنجاب ۽ ڪجهه ٻين مسلم آبادي وارن علائقن جيان وٽي سٽي جي شادي ۾ پختو ايمان اٿن. ان طريقي سان عورت جو درجو سماج اندر نه صرف ٻئين يا ٽئين سطح تي پهچي وڃي ٿو، بلڪ کيس شين جي قديم مٽي سٽي جي سرشتي وانگر هڪ بي جان وکر يا گگدام جانور جيان ليکجي ٿو. ان طريقي سان مٽا سٽا ٿيل انهن عورتن تي لاڳاپيدار ڌرين طرفان اتياچارن جو هڪ ڊگهو ۽ نه ختم ٿيندڙ سلسلو شروع ٿئي ٿو، جيڪو گهڻو ڪري هنن جي زندگي جي ڏيئي جي ٻرندڙ لاٽ تائين قائم رکيو وڃي ٿو.
اياز چواڻي ٿري اُٺي جي واءُ تي جهڙو چريو، ان جا پرون پوندي ئي ناسون ڦنڊجي ويندس، سمجهي ويندو ته ٿر وٺو آهي ۽ بنان موڪلائڻ جي پيرن تي ٺڪاءُ ڏيئي ڀڄي ويندو. ان مان لڳي ٿو ته ’ٿرياڻي‘ به اُٺي جي واءُ جو بهانو ڪري مڙس کي ڇڏي ڀڄي وڃي سگهي ٿي _ ان ڪري هن تي ڀروسو گهٽ ڪجي ۽ اصطلاحن کيس ٻيڙيون وجهي رکجن ته جيئن مامرو مام ۾ رهجي اچي.
هتي مون کي مشهور آمريڪي اديب مارڪ ٽوئن(سن 1910ع _ 1835ع ) جي هڪ دلچسپ تحقيق ياد اچي رهي آهي. هن مطابق عام طور عورت ستن ورهين جي عمر ۾ بلوغت جو بار کڻي سگهڻ جي اهل ٿئي ٿي. سندس ڀيٽ ۾ مرد سورهن يا سترهن سالن جي ڄمار ۾ ساڻس برميچي سگهڻ جو اهل بڻجي ٿو. اڳتي هلي ٻڌائي ٿو ته مرد صرف پنجٽيهه سال (يعني پنجاهه ورهين جي ڄمار تائين) چڱيءَ پرخدا طرفان سونپيل پنهنجي فرض جي بجاوري ڪري سگهي ٿو يعني پنهنجي سراسري زندگي ۾ في سال هڪ سو ڀيرا’بادامي باغ‘ جو واس وٺي ڪل پنج هزار دفعا واس وٺڻ جو اهل رهي ٿو.
عورت سندس ڀيٽ ۾ في سال ٽي هزار دفعا ’گنگا اشنان‘ ڪري پنهنجي جيون ۾ هڪ لک پنجاهه هزار ڀيرا اها تيرٿ ياترا ڪرڻ جي اهل رهي ٿي، بلڪ پرڏاڍي ٿيڻ بعد به منجهس اها روشني موجود هوندي آهي، ليڪن مرد ويچاري جو، ’ڏيئو‘ ڪڏهوڪوگل ٿي وڃي ٿو.
اهي ڇٽل ڪارتوس ٿري، خدائي ڏمر سبب، هاٺي ۽ رنگت ۾ ڪارڙا، ڊيندڙا، بندرڙا ۽ سنهڙا ٿين ٿا ۽ ان سبب ڪري به جانٺين ٿريچاڻين لاءِ منجهن ڪا دلچسپي يا چاهه ڪون ٿئي. مردن بابت مارڪ ٽوئن جي ڏسيل ’ٽه رقمي‘ کان به گهڻو گهٽ اسڪور ڪندا هوندا جنهن ڪري ٻڪرو بڻجڻ سندن نراڙ تي لکجي ويو آهي. لکڻي کي ڪير مٽائي؟
ڪنهن مهاتماٻڌ کي ساراهيندي چيو هو، ”هو انسانن ۾ اعلي خوبين جو مالڪ هو. عدم تشدد جي ٻهڪندڙ علامت، نيڪي جو بي مثل پتلو، ڪروڌ جي اگن کان اڻ وسهندر، دوري موهه لوڀ ۽ اهنڪار جا ڪوٽ نابود ڪندڙ، ذات پات جا سنڌا مٽائيندڙ، انسانن ۾ برابري جي متي جو مهاٻلي هيرو، نرواڻ جي دڳ جو سچيت سونهون، هر قسم جي برائي جو بي خوف ويري ۽ ناستڪ واد (atheistic creed) جو ڏاڏو آدم هيو. ليڪن منجهس هڪ ڇوت جهڙي برائي هئي جيڪا سدا چڀندي رهي ٿي؛ اها هيءَ ته هو بهاري هو!“
ساڳي طرح محترم دوست محمد عثمان ڏيپلائي، ڪامريد غلام محمد لغاري، روچي رام وغيره به ٻهڳڻيون انسان دوست آتمائون ضرور آهن پر، افسوس سان چوڻو پوي ٿو ته ’هو سڀيئي، بدقسمتي سان ٿري آهن.
پاڪستاني ٿر جيان دنيا جي ڪئي ملڪن ۾ بي پناهه پکيڙ، اهنج، تڪليف ۽ پيڙا جي لحاظ کان گهڻيئي مشهور ريگستان آهن. اڻ ورهايل عربستان جو ريگستان جنهن اندر موجوده سعودي عرب، عراق، اردن، يمن، شام، ڪويت، يو اي اي، مصر وغيره شامل هوندا هئا. پيٽرول، گئس ۽ تيل جي دريافت کان اڳ، آڳاٽي زماني ۾ اهي سڀئي ملڪ بي حد غربت ۽ ناداري جي مهاچڪر ۾ ڦاٿل هوندا هئا. خاص طور تي ٻوساٽيندڙ گرمي لوساٽيندڙ اتت ۽ پاڻي جي شديد اڻاٺ سبب انهن علائقن جي رهواسين جي زندگي نه کٽندڙ پيڙا ۽ ڀوڳڻا جو نالو هوندو هئي. بک اڃ بي وسي سندن نصيب هئو. انهن قدرتي ايذاون، اهنجن ۽ نتيجي ۾ بيماري ۽ بک وگهي تڙڦي تڙڦي مرڻ سندن سڀاءُ تي گهرا ۽ ديرپا منفي اثر وڌا. شڪ رياڪاري بي ترسي دوکو دولاب وحشي پڻو خودغرضي _ ۽ ڪوڙ، عام طور، سندن ضمير ۽ چلت جو انگ ۽ رنگ بڻجي ويا.
پاڻ ۾ قبائلي دشمنيون رستي تي ڦرلٽ چوري چڪاري جنگ قتل ۽ اغوا سندن خاص ڪرت ۽ ڌنڌو هوندا هئا. ڪٿي به گهر ڪري ڪين ويٺا، هميشه خانه بدوشي واري زندگي گذاريائون ۽ جتي پاڻي يا چراگاهه نظر ايندو هئن اتي خيما کوڙي ڪجهه ڏينهن مصنوعي بي فڪري جا گذاري وري اڳتي اسهندا هئا. ٿر ۾ خوشي قسمتي سان ڪجهه شهري بستيون آهين. جهڙوڪ نئون ڪوٽ، نگرپارڪر، ڊگڙيِ، سامارو، نبي سر، ڪنري، بٺورو، مٺي، ڇاڇرو، عمرڪوٽ، اسلام ڪوٽ، جيمس آباد، کوکرا پار، ڏيپلو وغيره. پر آڳاٽي عربستان ۾ تمام گهٽ شهري آباديون هونديون هيون. مڪو، مدينو، بغداد، دمشق، قاهره، بصره، اسڪندريه وغيره هڪ ٻئي کان وڏن مفاصلن تي هوندا هئا ۽ سواري جو ذريعو صرف ريگستاني جهاز ’اٺ‘ هيو _ ۽ سفر ۾ ئي ماڻهن جي زندگي پوري ٿي ويندي هئي.
هتي مون کي سنڌي، انگريزي جو مشهور دانشور ڀوپال دهلي جو اڳوڻو ايڊوڪيٽ جنرل اندرا گانڌي ۽ سندس ڪابينه جي مکيه وزيرن جو دوست، منهنجو به گهاٽو دوست _ اديب رام (امر لال) ياد اچي پيو. هن جو تعلق ورهاڱي کان اڳ جيڪب آباد جي ڪاموري گهراڻي سان هيو ۽ بقول سندس زباني ان زماني ۾ پوٺي، پٽن ۽ وارياسي علائقن جي رهواسي، جانٺين پخته ڪار ۽ البيلي نارين، جيڪي سندس گهر ۾ ڪم ڪنديون هيون کيس به ننڍي وهيءَ کان ’هوشياري‘ جي سُتي بلڪ ’دارون‘ پياري ڀڙ ڪرڻ ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو هو.
لڳي ٿو ته پنهنجي ’خفت‘ مٽائڻ خاطر ’جوس‘ نڪتل ملان ۽ وڏيري جيان هنن بدنصيب ٿرين به ’ڌرم‘ جي ڍال سنڀاري پاڻ کي ٿريچائين جي ’مون مستي ٻاڻن‘ کان بچائڻ جو گر سکي ورتو آهي.
پاڻ پڏائڻ، ڌرم تي اپديش ڏيڻ، سورويرن جون وارتائون بيان ڪرڻ پاٺ پوڄائون، ستسنگ ڪيرتن ڪرائڻ، ڏڻن وارن جا ڪئلينڊر ڊائريون ڇپائڻ سندن اصلي ڪرم وڃي رهيو آهي. باقي سندن ٿريچاڻين جي پورت ڪرڻ لاءِ ڌرتي وشال آهي. اٺارهين اوڻويهين عيسوي صدي ۾ اٽلي اندر به ساڳيو دستو رائج هو. اوچي يا هيٺيئن طبقي جا مرد وڻج واپار مذهبي ڪرت ۾ ننهن کان چوٽي تائين گتل هوندا هئا ۽ سندن زالون ڀينرون، مائرون، ڌيئرون پنهنجي ’آسودگي جي ڪرت‘ لاءِ اڪيچار وسيلن کي ڳولهي مهارت حاصل ڪئي هئي.
ٿري، سماجي طور تي اجتماعي سڌاري جي ابتڙ وهندڙ مخلوق آهي. ذهني، اخلاقي ۽ جسماني پسماندگي جي ڌيان جوڳي علامت؛ گلا غيبت ۽ تعصب جي ساهه کڻندڙ مورت ۽ صورت!
جنهن زميني علائقي ۾ شديد اڻ هوند ۽ ڏڪر جهڙيون حالتون لاڳيتيون موجود رهن ٿيون اتان جي رهواسين ۾ منفي سوچ ۽ لاڙا سڀاويڪ طور پيدا ٿي سندن فطرت بڻجيو وڃن ٿا.
ساڳي طور دنيا جو وڏي ۾ وڏو ريگستان (ٿر) صحرا جو رڻ پٽ جيڪو آفريڪا ۾ سوڊان کان شروع ٿي نائيجيريا ، مالي ملڪن تائين ڦهليل آهي. ان جون حالتون به بدحالي جي بدتر سرحدن کي پار ڪنديون ڏيکارجن ٿيون.
آفريڪا جي اولهائين ڇيڙي تي ڪالاهاري نالي هڪ ٻيو به ناميارو ۽ آدم آزار رڻ پٽ ريگستان آهي جنهن اندر مشهور بش مين (men bush) قبيلو رهي ٿو جيڪو بي اعتبارو ۽ خطرناڪ ليکيو وڃي ٿو. سندن تصور ايندي ئي دماغ ۾ ڀنوائي ۽ دل آزاري جهڙي ڪيفيت پيدا ٿيو وڃي ٿي، ۽ جسم ۾ سندن زهر ٻڌل تيرن جو چيڪو محسوس ٿئي ٿو.
مالي جي ڇيڙي تي جتي نائجرندي موڙ ڪاٽيندي صحرا کي ڇهي ٿي اتي تيرهين صدي عيسوي ۾ مالي جي منساموسيٰ نالي هڪ متقي مسلمان بادشاهه قافلن جي ترسڻ لاءِ ٽمبڪٽو نالي هڪ شهر جوڙايو هو. اهو شهر صرف نانءُ ۾ عجيب نٿو لڳي بلڪ ان جي بيهڪ ۽ رهواسين جي هلت به عجب ۾ وجهندڙ آهي. هتان جي ماڻهن جي پسنديده خوراڪ ڪوئا ۽ انهن جو سوپ سمجهيو ويندو هو. ان ۾ نالي ماتر ڇانو رهي ٿي. سج جي گرمي ۽ لاڳيتو صحرا جي رڻ پٽ جي اتت کيس نرڪ جي آڳ جيان ڀسم ڪندي نظر ايندي رهي ٿي. گهر مٽيءَ جا ٺهيل هميشه ريگستاني هوائن جي چاهبڪي اثر هيٺ ڪرندا، ڀرندا ڏيکاريا آهن رهواسين جي رنگت ٻاڦ واري انجڻ وانگر ڪاري ۽ زائفن جو جسم سکن جي نغاري جيان ٿلهو، بي ڊولو ٿئي ٿو. خاص ڪري ’سونگهائي‘ عورتون سڄو ڏينهن گهر جي دالان يا صندلن تي آهليون پيون هونديون آهن. ويهڪ کي معيوب سمجهيو ويندو آهي ڇو جو ايئن ڪرڻ سان سندن ڪونهين جهڙي پٺ جي گسي وڃڻ جو امڪان رهي ٿو. ان علائقي اندر ٿولهه کي سونهن جي علامت تصور ڪيو وڃي ٿو. اهي عورتون کائڻ جون بلائون ٿين ٿيون ۽ صرف امير طبقو هنن سان شادي ڪرڻ جو اهل هوندو آهي.
هنن هاٿي نما عورتن جو تصور ڪندي مون کي هريدوار جا چوٻا ياد اچي ويا. اهي کائڻ جا توٻرا چوٻا سڄو ڏينهن گنگا ڪناري ڀتين سان ٽيڪ ڏئي اڌ آهلڻ ۽ اڌ ويهڻ جي انداز ۾ پٿريا، پيا هوندا آهن. سندن قد بت وزن جاپاني سومو پهلوانن کان وڌ ڀاسندو هو. عمر عيار جي فرزينن جهڙا سندن بي تحاشا ۽ بي انت پيٽ زمين تي لٽڪي پخال جيان ڦهليا پيا هوندا ها. ياترين کي سين هڻي چوندا هئا: ته آهي ڪو ايشور جو جيو جيڪو پيٽ ڀري کارائي؟ هڪ چوٻي جي خوراڪ ۾ پنج ڪلو ڇولا،سو پوريون، پنج ڪلو جليبون، اٺ ڪلو چانور، ڏهه سير کير وغير شامل هوندو هو. اهو سمورو قمام کائي ٽي چار ڏينهن ان ساڳي جاءِ تي ڪنڀ ڪرڻ واري گهور ننڊ ڪندا هئا. جاڳڻ بعد ساڳيو رينگٽ ورجايو ويندو هو.
کوج مان خبر پئي ته سندن سراسري زندگي ٽيهه پنجٽيهه ورهين کان وڌيڪ ڪونه هوندي هئي. هاڻي ماڻهن جي شرڌا ۾ گهٽتائي اچڻ سبب اها نسل تقريبن ختم ٿي وئي آهي ۽ سندن جاءِ سمارٽ قسم جي چتر زبان چوٻن والاري آهي.
ٽمبڪٽو ۾ توريگس، مورس (moors) کان علاوه بربر، موسي، بمبارا، هالنڪي، فلاني قبيلا آباد آهن ۽ اڌ اگهاڙين ڇاتين واريون ’بيلا‘ نسل جون غلام ڇوڪريون اُکري ۾ ڪجهه ڪٽينديون جهونگارينديون نظر اينديون آهن.
ڏاند جيڏا ڏيڏر، ٿلها متارا مڇر، عجيب قسمين قسمين جيت خطرناڪ رولو ۽ پالتو ڪتا، وارياسي ۾ ڪوڪندڙ گدڙ هن شهر جي سڃاڻپ ليکبا آهن. شهر کان ٻاهر وارين وستين ۽ واهڻن ۾ آدمخور قبيلا آباد اهن جيڪي غلام ڇوڪرين جي گوشت کي سڀ کان وڌيڪ لذيذ ۽ پسنديده ڊش ڪري سمجهن ٿا. آڳاٽي دور ۾ صحرا ڏانهن سون جي تلاش ۾ ايندڙ ڪئين يورپي رهواسي سندن سڻڀا لقما بڻبا هئا. ٽمبڪٽو جي ڀرسان آدمخورن (cannibals) جو بک ٿيا ۽ صحرا ۾ وارياسي جي دٻڻين غرق ڪين. ٿر ۾ وري به خاموشي جو راڄ گهٽ آهي پر صحرا جي ساگر تي يگن کان ’ماٺ‘جي حڪومت قائم آهي.
ٽمبڪٽو جي ڏند ڪٿائي ڪهاڻي ته ’ان جي زمين ۽ وارياسو سون ۽ ٻين قيمتي ڌاتوئن سان ٽمٽار هو.‘ جنهن ڪري ڪيترائي مهم جو انسان صدين کان سندس بک ٿيندا رهيا هئا. هينئر پٽ پئجي چڪي آهي. شاعر چپمئين چيو هو:
”هن شينهن واسيل جزيري ۾
هڪ پراسرار شهر آ، جيڪو شايد مقدر جو مرڪز ڄاتو وڃي ٿو!“
۽ مشهور انگريز شاعر ٽيني سن به سوال ڪندي پڇيو هو:
”ڇا تنهنجي ٽمبڪٽو جو اهو افواهه، صرف خرگوش جو خوب آ، جيڪو اوائلي زمانن ۾ ڏسبو هو؟“
پر ٿر جيان سمورو اجهاڳ ’صحرا‘ غربت مفلسي بيماري ۽ اجل جي چنبي ۾ ائين ڦاٿل آهي. جئين جيئن ڪو سر ڪڻي تي لٽڪندڙ ڏوهاري. پر هتي جيئرو رهڻ ۽ گهارڻ ’ڏوهه‘ جي دائري ۾ اچيو وڃي ٿو!
ان طبعي ٽمبڪٽو تي ويچاريندي خيال اڀري ٿو ته هر انسان جي ذهن ۾ به هڪ ’ٽمبڪٽو‘ جو واسو آهي. اهڙو ديومالائي شهر جنهن جي بيهڪ ذهن جي ان حصي اندر آهي، جتي ڌرتي جو پرو نا پيد آهي ۽ ابتي اڃ سدا موجود رهي ٿي. اهو انسان جي بد دماغي جي علامت آهي يا سندس ذهني خشڪي، برپٽي ۽ نراسائي جي نشاني!
صحرا، ريگستان، ٿر ۽ عورت جي فطرت هڪ جهڙي هوندي آهي؛ انهن سان گهري دوستي ۽ ميلاپ دائمي دکن جو باعث بڻبو آهي. گوتم ٻڌ، مهاوير، چيتنه ٻين سنياسين ۽ جوڳين جيان انهن جي ٿڌڙي ڇانو۽ خيابان ۾ ڪجهه وقت آرام ضرور ڪجي ۽ پوءِ ڪوچ ڪري رمندو رهڻ ۾ دير بلڪل ڪرڻ نه جڳائي!
آفريڪا جي ان صحرائي ريگستان کان علاوه چين ۾ به گوبي نالي هڪ عظيم ريگستاني رڻ پٽ آهي، جيڪو اوڀرپئسفڪ سمنڊ کان اولهه تائين ڦهليل آهي. جنهن جون سرحدون مينگوليا تائين وڃي دنگ ڪرين ٿيون. گوبي به يگن کان ڪيترين ئي انساني جانين جي آهوتي پئي ورتي آهي. تيرهين صدي عيسوي ۾ چنگيزخان منگول جي حملي وقت اهو رڻ پٽي ريگستان هزارين ڀليل انسانن کي ايئن ڳڙڪائي ويو هو، جئين ڪو وڏو اجگر پنهنجي شڪار کي ڳيهي وڃي.
ڏکڻ اولهه آفريڪا اندر ’نبيب‘ نالي هڪ ٽيون رڻ پٽ/ ريگستان به آهي، ان کان علاوه (جيئن اڳ چئي آيو آهيان) ان کنڊ جي اوڀر واري ڇيڙي (horn) تي صحرائي ريگستان ۽ ڏکڻ طرف ڪالاهاري يا ڪالهاڙي وارياسا پٽ بي حساب، بي ڪنار ۽ بي پايان طور ڦهليل آهن.
هندوستان اندر راجسٿان صوبي ۾ به هڪ وڏو وارياسو رڻ پٽ آهي جنهن جون حدون پاڪستاني ٿر سان ڳنڍيل آهن. اهو ريگستان به پنهنجي قهري ڪارنامن سبب گهڻو مشهور آهي.
ان کان علاوه ڪڇ جو رڻ پٽ به پنهنجي فطري ڪوپ ۾ ڏهيسر جيان ڀاسندو آهي، جيڪو ڄڻ هندوستان جي ڪرمن ۾ آرجڳاءُ کان فٽ ٿيل آهي.
مشهور اسپيني اديب پاولوڪوهلو (Pavelo Kohlo) لاطيني آمريڪا جي چلي، ميڪسيڪو، برازيل وغيره ملڪن جي گرم دشوارگذار ريگستانن جو تفصيلي وچور پنهنجي ڪيترن ئي لاجواب ناولن ۾ ڄاڻايو آهي. اتان جا رهاڪو انهن ڪوهستاني ۽ وارياسي ريگستانن کان ڪافي ڏکويل ۽ سٽيل رهيا آهن.
ذهني ڏيوالپڻي جو ’ٽمبڪٽو‘ آخر ۾ هڪ نقطي جو روپ ڌاري اهڙي خطرناڪ ’وائرس‘ ۾ تبديل ٿيو وڃي ٿو، جنهن جون سرحدون ’توازن‘ کي ڊانواڊول ڪري ماڻهو کي نيڪ انسان ۽ ڪار آمد شهري بڻجڻ ڪونه ٿيون ڏين. اهو انسان پاهي ٿر جو شهري يا آفريڪي صحرا جو رهواسي يا گوبي جو باشندو يا عربستان جي وارياسي، راجسٿان جي رڻ پٽ ۽ لاطيني آمريڪا جي وارياسي ۽ پهاڙي پوٺڻ جو رهاڪو هجي، پنهنجي ناڪاري ۽ انسانيت ڪش عمل، تخليقي ڏسا ۾، عام طور، نپٽ ٿئي ٿو. پيسي، ملڪيت ۽ درجي ۾ بلندي ۽ شهري تهذيب جي مک چڙهڻ جي باوجود، مجموعي طور، سندن بنيادي فطرت ۾ مٿي ڄاڻايل ’پاکنڊ‘ ۾ کتل، ٻڏل اوگڻ سندن کل کرچڻ بعد صاف جرڪندا ڏسي سگهجن ٿا (جيئن مٿي ذڪر ڪيل منهنجي ٿري سيڻن جي ڪرڀ ڏياريندڙ ڪوجهائپ پسي سگهجي ٿي) صرف باطن ۾ گهرائي سان جهاتي پائن واري اک درڪار هئڻ کپي.
ريگستاني جيوت جي آجياپي جو گهڻو دارومدار اوائلي ڍنگ سان شڪار ڪرڻ ، جانورن جا ڌڻ ڌاڙڻ يا هلڪي ڦلڪي زراعت تي ٿئي ٿي. جيئن ته اڳ ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي ته سندن وڏو مسئلو پاڻي جو حصو آهي، جيڪو تمام ڇڊن علائقن ۾، ڪڏهن ڪڏهن، وارياسي زمين کوٽي ان مان ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿيندا آهن. اهڙن چراگاهي علائقن کي خيابان چيو وڃي ٿو. ان کان علاوه بارش جيڪا نه هجڻ جي برابر ٿئي ٿي يعني سراسري ڏهه انچ ساليانو پوندي آهي _ تي به ڪجهه ڏکيو سکيو گذر سفر ڪندا آهن. ان ڪري ريگستاني رهواسين جي مستقبل رهائش نه هئڻ سبب کين خانه بدوش، جپسي يا ’سفري جيوَ‘ به سڏيو وڃي ٿو. سندن جو مستقل ٿاڪ ڪون ٿو ٿئي. شهري تهذيب کان ڪوهن تي پري آهن.
منهنجي آڏو تهذيب جو مطلب شهري جيوت آهي؛ ۽ مهذب انسان جو مطلب ان شهري جيوت جي طور طريقي سان گذر سفر ڪرڻ. سڀئي تهذيبون باقائدگيءَ ۽ عقلي وهنوار تي ٻڌل ٿين ٿيون. ان نڪتي جي ڀيٽ ۾ سڀئي خانه بدوش غير مهذب ٿين ٿا ۽ سندن بابت مهذب ماڻهن جا چٽيل روائتي لفظ جهڙوڪ: آواراهه گرد، رولو، وحشي، حرفتي وغيره سندن تعصب ۽ بدنيتي کي ظاهر ڪرين ٿا. جيتوڻيڪ سماج مٿان خانه بدوش جو اثر هاڃيڪار ٿئي ٿو پر ايڏو گهاتڪ ڪونهي جنهن لاءِ کين دوشي بڻائي سندن حقو پاڻي بند ڪري کين نيات مان ڪڍيو وڃي.
ان خانه بدوشي ٽولي جو پهريون ڏاڏو آدم قابيل (Cain) هوندو هو جيڪو سموري ڌرتي تي رلندو رهندو هو پر ڪنهن کي نقصان ڪين رسايائين! پر افسوس سان چوڻو پوي ٿو ته پاڻ ويچارو پنهنجي مهذب ڀاءُ هابيل (Abel) هٿان بي موت مارجي ويو؛ دنيا ۾ سڀ کان پهريون ’ناحق خون‘ ان ڪڌي عمل کي قرار ڏنو ويو آهي.
سوال اٿي ٿو ته ماڻهو رول ڇو ٿو ٿئي؟ هڪ ڪارڻ معاشي بدحالي آهي جنهن جو وچور وار ورنن ڪيو ويو آهي. ٻيوسبب نفسياتي ٿئي ٿو. ان سلسلي ۾ يوناني ڏند ڪٿا مان اُو (Io) ۽ سندس لازمي رولپڻي ڏانهن اشارا ملن ٿا. ’او‘ کي جڏهن ڪائي خارش يا ڪتڪتائي ٿيندي هئي ته هوءَ ’ٿاڪ‘ ڇڏي ’بي ٿاڪي‘ ۾ وڃي اجهو وٺندي هئي! هونءَ به رول يا خانه بدوش جو مطلب چراگاهه سان واڳيل آهي پر اوائلي شڪاي، انسان به ان قطار ۾ اچي وڃن ٿا. فطري طور خانه بدوش ’ٿانئيڪي‘ جي سخت مخالف ٿئي ٿو. هونءَ به تاريخ جي اوائل کان خانه بدوشيانه جيوت ۽ ٿانئيڪي (settled) زندگي جي وچ ۾ چانڊين ۽ مگسين واري مثالي دشمني چڱيءَ پر ڏسي سگهجي ٿي. اها ساڳي ’او‘ واري آزاريندڙ ڏند ڪٿائي ’خارش‘ سندن جبلت جو حصو بڻيل رهي آهي.
منهنجي خيال موجب رولپڻي ۾ انسان جي فطري تجسس ۽ کوج جي خواهش پوري ٿيندي نظر اچي ٿي، جيڪا ٿانئيڪي زندگي ۾ شايد ئي ممڪن ٿئي. صحيح قسم جا خانه بدوش، موسمي پکين جيان ڪو مستقل ٽڪاڻو ڪين رکين، ان ڪري هنن جا پنڌ پيچرا ساڳيا ڪين هوندا آهن. اگر انهن ۾ ڪا تبديلي اچي ته پڪ ئي پڪ ڪنهن مهذب يا ’نامڪمل‘ خانه بدوش جي چرچ ان جو سبب هوندي جنهن جي نتيجي ۾ سندن زندگي ۾ ڪو اڻ وڻندڙ گرداب پيدا ٿي ويندو.
ڪيترا خانه بدوش قبيلا پنهنجي قبائلي زمين سان بي حد واڳيل هوندا آهن ۽ ان کي پنهنجي اختيار هيٺ يا قبضي ۾ رکڻ لاءِ سڀ کان وڏي قرباني ڏيندي به ڪونه هٻڪندا آهن. ٻي صدي ق . م جي هڪ قبائلي سردار جو هيءُ مقولو ”زمين اسان جي قوم جي بنيادي علامت آهي. اسين ان کي جيئن جو تيئن رکڻ لاءِ رت جي آخري ڦڙي تائين جنگ جوٽينداسون.“ ڪيڏو نه حقيقت پسندي ۽ ارادي جي پختگي تي ٻڌل آهي.
اڄوڪي انسان ۽ جانور جي هلت چلت کي واچيندي چٽيءَ طور ٻه ڳالهيون ظاهر ٿين ٿيون:
(1) خانه بدوشانه خاصيت انسان کي پنهنجي سبزي خور وڏڙن کان جبلي طور ورثي ۾ مليل آهي.
(2) سڀني انسانن ۾ حياتياتي طور نه بلڪ جذباتي طور ڪنهن ٿاڪ، غار، ٽڪاڻي، قبائلي علائقي يا وَسَلنَ جي هميشه ضرورت رهي آهي. ان خاصيت ۾ اسان پنهنجي گوشت خور وڏڙن سان شريڪ رهندا آيا آهيون.
اسان جا گوشت خور وڏڙا، پراڻي پٿرائين دور جي شروع کان، عدم مان اٿي اڄ ڏينهن تائين سانڊي جيان رنگ روپ ورن بدلائيندا حيات ۾ پساهه کڻندا پسي سگهجن ٿا. هنن جي ڊڪشنري ۾ بدلو يا وير جو عمل قبائلي نه بلڪه ذاتي ٿئي ٿو. اگر بنابدلي هڪ ٻئي کي مارڻ جو سبب پيدا ٿئي ٿو ته ان جون پاڙون عقيدي رواج ۽ رسم جي تهه ۾ کتل ۽ موجود ڏيکارجن ٿيون. قتلام مهذب ماڻهو يا ٽولي جو فن ليکيو وڃي ٿو جنهن ۾ هو ڀڙ آهي. هٽلر، مسوليني، پاڪستاني جنرل يحيٰ خان يا جنرل پرويز مشرف يا ٻين تانا شاهن جي نيئن بربريت ان ڪڌي ڪروپ حقيقت جا اهم ۽ بدبودار مثال آهن.
پراچين دور جون عظيم تهذيبون درياهن ۽ ندين جي ڪنن تي وڌيون ويجهيون جهڙوڪ مصري تهذيب نيل جي ڪناري تي بابل آشور، سمير وغيره فرات ۽ دجلا جي ڪنٺن تي، آريائي سڀيتا گنگا جمنا ۽ سنڌو جي سرسبز ڪنارن تي، چيني تهذيب هوانگ هوُ ۽ يانگ ٽي سي ندين جي آس پاس اُڀري هئي. سڀني تهذيبن جو ڦهلجڻ ڪو حادثاتي عمل ڪين هو، جيئن ڪجهه دانشور ’ليوز‘، ’بروس‘ چٽيون، وغيره سمجهن ٿا. بلڪه اهو هڪ ارتقائي ۽ فطري عمل هيو ۽ ان عمل جي نتيجي ۾ اهي وقت جي مختلف پيمانن ۾ نه صرف هڪ ٻئي تي اثرانداز به ٿينديون رهيون _ پر، ان طرح الڳ الڳ ثقافتن جي وجود ۾ اچڻ جو سبب به بڻيون. ان هاڪاري عمل جي اونهائي ۾ تهه در تهه سماجي ۽ اقتصادي نظام جو وجود ۽ ان مٿان هڪ اوچي طبقي جو جنم به ٿيو، جنهن عام ماڻهو جي اڪثريتي طبقي تي ارهه زورائي ۽ ڏاڍ جي ذريعي راڄ ڪرڻ سان گڏ کيس عزت ۽ مال جي ڏس ۾ لٽي ڦري سندس حالت پوڻي ڪري ڇڏي. ظلم جي اها بازار وقت جي تيز وهندڙ ڌارا ۾ گرم تر ٿيندي ڏيکارجي ٿي!
هر دور ۾ تهذيب جي پکڙڻ ۾ عام ماڻهو مزدور ۽ غلام جي حيثيت ۾ پنهنجي زندگي جي آهوتي پئي ڏني آهي. سائنسي، طبي ترقي، منطقي سوچ جو ڦهلاءُ وغيره اهڙي قسم جي آهوتي جي ڪک مان جنم وٺندا رهيا آهن.
بابل جي تهذيبي يگ ۾ عام زندگي تي ٻن وڏن شڪتيوان ديوتائن جو گهرو اثر هوندو هو. هڪ ’انو‘ (Anu) يعني تنظيم ۽ حڪم جو نمائيندو ۽ ٻيو ’اينلٽ‘ (Enlit) يعني دٻاءُ يا جبر جو مجسم. مشهور دانشور بريسٽيڊ مصر جي ’عظيم اهرام جي معمار جي بي پناهه جرئت‘ کي ڏاڍو ساراهيو آهي. جيتوڻيڪ ان جي اڏاوت جي سلسلي ۾ پنجويهه لک وڏا وزني پٿر رسين ۾ جڪڙيل مزدورن ڍويا هئا. اهڙي ريت تهذيب کي ’هڪالي‘ پنهنجي جاءِ تي نکاري بيهاريو ويو هو.
تاج محل جي اڏاوت ۾ به هزارين مزدورن ڏينهن رات هڪ ڪري زندگي جي آهوتي ڏئي ان تهذيبي ’ڏيک‘ کي جوڙي راس ڪيو هو! اسان کي ورثي ۾ مهاڀاري ’وزن‘ پلئه پيو آهي!
خانه بدوشانه جيوت دوران جانورن جا ڌڻ ڌارڻ جي عمل تهذيب جي ابتدا ڪرڻ ۾ڪافي هٿي ڏني هئي؛ پر شروعاتي زراعت جي ميلاپ، تهذيبي عمل کي نه صرف تيزتر ڪيو بلڪ ان دور جي انسان کي ٿانئيڪي (settled) زندگي گهارڻ تي به هيرايو. دنيا ۾ هر تهذيب جو بنياد اهڙي قسم جي زندگي تي ٻڌل رهيو آهي.
صحيح ’چراگاهي جيون‘ جنهن اندر زراعت جو نشان به ڪونه هوندو هو اها جيوني تهذيب ڏانهن قطعي لڙيل ڪين هوندي هئي. تهذيبي جيون ان زندگي جي عيوضي ۾ ارتقائي منزلون طئه ڪندي اڀريو هو. جانور تي سواري، انهن جي ڌڻن جي رکواليءَ اڪيچار ٽولن کي خانه بدوشي ڏانهن لاڙيو هو ¬_ ۽ شڪاري جيوت سان سلهاڙجي ٿانئيڪي طرز کي ٿڏي هميشه ’سفر‘ ۾ رهڻ کي ترجيح ڏيندي ’انسان ۽ جانور‘جي وچ ۾ هڪ پراسرار تعلق، سنگت، ساٿ ۽ ان ٽٽ لاڳاپي ۾ وشواس کي پختو ڪيو.
تهذيب کين رياست جي ’اتحاد‘ واري نظرئي کان آگاهه ڪيو ۽ ڌڻ ڌاري پالتو جانورن کي مارڻ جي عمل کين انساني جبر ۽ نيست نابود ڪرڻ جي گر جو علم بخشيو هو!
آڳاٽي دنيا ۾سٿيئن (Scythians) هن (Huns)، جرمن ٽولا (Germanic waves) ۽ ڊوريئين يوناني (Dorian Greeks)، عرب، منگول ڪنهن حد تائين دنيا جون ’عظيم خانه بدوش ثقافتون‘ رهيون هيون. هنن جي سموري زندگي سختي، سهپ جي اڻاٺ، لاعلمي ۽ پنهنجي شجري تي فخر ڪرڻ ۾ گذرندي رهي هئي. هو غلامي جي تقريبن خلاف هئا پر، منجهائن ڪجهه، ان يعني غلاميءَ جي واپار جا ڪوڏيا به هئا.
تهذيبي زندگي کي سمجهڻ يا ساراهڻ ڪڏهن ڪين سکيا پر قبائلي ملڪيت ۽ زمين کي هر فرد جي برابري ۽ مساوات جي لحاظ کان ملڪيت ڄاڻيندا هئا. اوائلي اشتمالي يا سماجوادي معاشري ( ancient communistic society) ۾ پختو يقين ۽ وشواس هئن.
ان دور جي هڪ بدو سردار جو قول آهي ”سڀئي خدا جا مهمان آهن ۽ سڀيئي هر شيءَ ۾ هڪجهڙا حصيدار آهن. عورتن جو درجو به ڪافي حد تائين بلند هوندو هو ۽ ڪاريگر کي عزت سان ڏسندا هئا.
برازيل ¬_ اميزان جي يانومامي (Yanommami) قبيلي کان وٺي ’ڪلهاڙي‘ رڻ پٽ جي ’بش مئن‘ (Bush man) قبيلن تائين مهذب دنيا جا علم بردار سندن ماحول، طرز زندگي ۽ زمين تي قبضو ڄمائيندا، کين ڪورو ڪندا، روحاني ۽ جسماني موت جي اونهي کڏ ڏانهن ڌڪيندا پيا وڃن.
ان بعد مهذب انسان جو سندن طرز زندگي، سوچ جي باري ۾ هيءُ نعرو عام ٻڌبو هو. خاص طور آمريڪي سرحدي فوجي کان ’تهذيب يا موت‘ ان مان مهذب انسان جي متعصب روئي، سخت رخ، خود ساخته اخلاقي برتري جي ڪيڏي نه بدبودار صورت اڀري ٿي. هتي مون کي جڳ پرسڌ يوناني اديب نڪوس ڪاز نتڪاس جو ناول: ’آزادي يا موت‘ هري آيو آهي.
مهذب انسان هميشه کان خانه بدوش ۽ رولو کي جانور پئي سمجهيو آهي. ساڻس سلوڪ به اهڙو ئي رکندو آيو آهي. آمريڪي ريڊ انڊين، لئپس (Lapps)، زولو (Zulus)، بيجا (Beja)، مشرقي سوڊاني وغيره ان قسم جي ’وهنوار‘ جا چند اهم مثال آهن.
قديم مصري تذڪرن مطابق فطرت جي گود ۾ پليل اهي رولو، هزارن سالن کان انهن مهذب ۽ خود ساخته اخلاقي قدرن جي مزاحمت ڪندا پئي رهيا آهن. هو پنهنجي غير آسائشي زندگي ۾ مگن ۽ خوش آهن. گهڻو ڪري مٿانئن تهذيب جو اثر اخلاقي ۽ جسماني طور ناڪاري ۽ مايوس ڪندڙ رهيو آهي. مشهور دانشور جي ڊبليو مري مطابق قانون ۽ تنظيم فلسطيني ۽ سينائي خانه بدوش معاشري تي بدنماءُ داغ جيان ڏيکارجي ٿي.
ڪڏهن ڪڏهن مهذب انسان تهذيبي مونجهارن، ٺڳي، دولاب، ڏيکاءُ ۽ تيز رفتاري کان بيزار ۽ ڪڪ ٿي، پنهنجي فطري زندگي جنهن جون پاڙون اوائلي جيوت ۽ آڳاٽي سادي انسان جي جيون ۾ کتل آهن، جي کوج شروع ڪري اوڏانهن موٽڻ جي جتن ڪندو ڏيکارجي ٿو (جيئن روسو ۽ حفيظ شيخ جي سوچ مان لڳي ٿو) ان صورت کي وڃايل ارضي جنت جي ياد سان تعبير ڪري سگهجي ٿو. هو سمجهي ٿو ته جن ’تهذيبي مار‘ جو مقابلو ڪري ان سان سينو ساهي پاڻ کي محفوظ رکيو هنن ئي سچي خوشي ماڻي آهي. مهذب انسان تي صرف جڙتو خوشي جو ليپ چڙهيل آهي. اهڙي سوچ جون جڙون انسان جي زوال واري نظرئي سان ڳنڍيل آهن. روسو جي ڀلو مانس وحشي ( noble savage ) جي سوچ ۽ يوناني ڏاهي هيسيئوڊ (Hesiod) جون پراچين لکڻيون به مٿي ڄاڻايل حقيقت مان ڦٽي نڪتيون هيون.
ان نڪتي کي animalitarianismسوچ سان به تشبيهه ڏيئي سگهجي ٿي. جنهن مطابق جانورن ۾ انسانن جي نسبت بهتر اخلاقي قدر ۽ خوبيون سمايل آهن. آمريڪي قومي شاعر والٽ وٽمئن جي هڪ نظم به ان موضوع تي جوڙيل آهي:
”ڪاش مان جيڪر جانور ڏانهن مائل ٿيان ۽ ساڻن زندگي گهاريان! ان جي مفهوم مان انسان ۽ جانور جي وچ ۾ بنيادي ميلاپ ڏانهن زوردار جهڪاءُ نظر اچي ٿو. ايسپ، پنجتنتر جي آکاڻين کان به آڳاٽو ڏاهپ ڀريو لاڙو، جيڪو اڃان تائين زوردار ۽ پرڪشش آهي.
اهوئي ڪارڻ آهي جو اسين اڃا تائين گوشت خوري جي ’سوچ ۽ عمل‘ کان اٻٿ کائيندا آهيون. اها حقيقت دلچسپي کان خالي ڪونهي ته ڪجهه ايشيائي قبيلا اڃان سوڌو سبزي ۽ چراگاهي جنت جا ڪانکي نظر ايندا آهن.
ڪجهه معاشرن ۾ ’خانه بدوشانه طرز لاءِ نفرت ۽ ڪجهه ۾ ان لاءِ اڪير محسوس ڪئي وڃي ٿي. اهو انڪري آهي جو ڪوبه ’وڏو مذهب‘ انسان جي عقلي دور ۾ وجود ۾ ڪين آيو هو. اهي خانه بدوش طرز جي ڪک مان جنميا هئا. ’تهذيب‘ کي به مذهب ڪوٺي سگهجي ٿو. پر اها اصل مذهب جيان جيئدار ۽ هميشگي جو وستر اوڍيل ڪونهي. جڏهن مذهب سياست يا رياست سان وهانءُ رچايو جيئن مصر ۾ فرعون پاڻ کي خدا چورايو، يا روم جي شهنشاهه ديوتا جو اوج ماڻيو، يا ان کان گهڻو اڳ هندو ديومالا ۾ هرڻا ڪشپ پاڻ کي ايشور سڏرايو، يا ڪيٿولڪ پوپ بادشاهه بڻجي ويو، يا جيئن موجوده پاڪستان اندر مذهب ۽ سياست جو غيراعلانيه وهانءُ ڏسي سگهجي ٿو وغيره؛ ۽ تڏهانڪر مذهب مان هميشگي واري جوت جهڪي ٿيندي ڏسي سگهجي ٿي ¬_ پنهنجي قد ڪاٺ کي آفريڪي ڄامڙن جهڙو يا للي پوتين وانگر ڪمزور، تڇ بڻائي ڇڏيواٿس. وڏن مذهبن جي سکيا جو تت مادي دولت لاءِ تياڳ، ڌڪار ۽ ذاتي ۽ مجموعي آسودگي جي ڀيٽ ۾ روحاني قدرن ۽ سادگي کي اپنائڻ تي زور ڏنل آهي. انهن سڀني مذهبن جي سکيا جون پاڙون خانه بدوش ڌڻ پاليندڙ يا شڪاري جيون گذاريندڙن جي ذات مذهبي تجربن ۾ کتل آهن. انهن اوائلي منجهيل ڌرمي عقيدن کي شامانزم (Shamanism) ڏيو وڃي ٿو.
شامئن (Shaman) اوائلي مذهبي صوفي، مرد عورت جي ڪرداري خوبين سان مالا مال، پراسرار ، ديو مالائي طرز جو مهان انسان هيو. چيني تائو (Taoism) مذهب سان گهڻي ويجهي مشابهت رکي ٿو _ بلڪ ان اندر باقائدگي سرسيري آهي. ساڳي طرح يهوديت، عيسايت، هندو ۽ ٻوڏي ڌرم پنهنجي ’چراگاهي‘ ماضي جي رواجن تي فخر محسوس ڪندا آهن.
اسلام کي به ’خانه بدوشانه‘ مذهب سان تعبير ڪري سگهجي ٿو. تاريخ جي وچولي دور (Middle ages) ۾ اسٽيپيز (Steppes) ۾ آباد بوگوملس (Bogomils) ۽ البيجينسس (Albigenses) جهڙا پراسرار قبيلا جيڪي خالق جي يڪوجودي ۽ ڪثرت وجودي ’وجود‘ ۾ ساڳئي وقت ايمان ۽ وشواس رکندا هئا. انهن جو بنياد به ’مني شينزم‘ ۽ شامن رسمن تي ٻڌل هيو. مهذب دنيا جي مذهبي عالمن به شامن سکيا کان متاثر ٿي ان جهڙي پيش ڪيل ڌرمي ماڊل کي ساراهيو هو جيڪو درويشاڻا صفت سان ڀريل، پاڻ کي فنا ڪرڻ جي ڪرت ۾ جنبيل لذت آفريني کان دور ۽ انسانيت جو خدمت گذار هوندو هو.
ساڳي طرح خانه بدوش به تياڳ جو پتلو ٿئي ٿو، ۽ اڪيلائپ ۾ سوچيندو رهي ٿو. ريتن رسمن ۾ گهڻو الجهيل نٿو رهي، سکيا ۽ علم جي حصول جي جڪڙ کان به آزاد آهي. پنهنجي عقيدي تي اٽل وشواس اٿس.
خانه بدوش يا رولو جا قدر، پسند ۽ انهن لاءِ اُڪير ۽ حس ڏاڍي تيز هوندي اٿس. سنگيت ۽ ساز جي چاهه جي سلسلي ۾ دهل، نغارو، ڊرم يا گٽار وغيرهه جهڙا ساز سندس اوائلي تخليق ۽ جوڙ آهن. تيز رنگ ۽ چمڪندڙ زيور به سندس بي پناهه چاهنا جي دائري ۾ سمايل آهن. سندن عورتون زيور پائڻ ۽ رنگ برنگي ڪپڙن اوڍڻ جون شوقين هونديون آهن. فن جي معاملي ۾ سندن باطني حس بيدار آهي پر، تجزئي، عقل يا دليل جي ان باطني حس ۾ ڪا جڳهه ڪونهي. سندن تخليق ۾ صرف بي ساختگي، ترنگ ۽ اُڇل نظر ايندي.
خانه بدوشانه طرز جو دارومدار ٻن جذبن، خواهشن تي ٻڌل ٿئي ٿو. پهرين معاشي ضرورت ۽ ٻين ذهني بي ساختگي ۽ اَجهل اُڇل!
انهن تضادن سبب، گهڻو ڪري، تهذيبن پاڻ کي پنهنجي ئي ’ڪرڻي‘ ۽ هٿ سان برباد ڪيو آهي؛ پر، خانه بدوشن ڪڏهن ڪڏهن صرف هلڪي ڌڪي کان وڌيڪ ٻيو ڪو ناڪاري عمل ڪين ڪيو هو.
ڏند ڪٿائي پورالي ڏاهي ڊايوجينس (Diogenes) تهذيبي انسان تي ٽيڪا ٽپڻي ڪندي چيو هو ته ”هو پهريائين شهرن ۾ انڪري بند ٿي ويٺا جو کين ٻاهرين (خانه بدوشن) جي آزار ۽ ڪوپ جو ڀوءُ هو؛ پر، بعد ۾ انهن ’بند شهرن‘ اندر هنن هڪ ٻئي جي خلاف ايڏيون ڏاڍايونن ڪيون ڄڻ اهو عمل سندن مول مقصد هو!“
ڊايوجينس پاران شهري زندگي کي نندڻ ’ثقافتي پراچنيتا‘ جو اوائلي مثال آهي؛ جنهن ۾ خود مهذب انسان کي تهذيب کان بدظن ۽ بي اطمينان ڏيکاريو ويو آهي. جيتوڻيڪ اهڙو جذبو ڪنهن عقلي بنياد تي مدار نٿو رکي بلڪ ’جذباتي ترنگ‘ جو نتيجو لڳي ٿو، جنهن ۾ انسان منجهيل ۽ ٽيڪنالاجي تي ٻڌل تهذيبي زندگي کان پاند آجوڪرائي سادي جيوت جيڪا فطرت جي وڌيڪ اوڏو ۽ هم آهنگ هجي، جنهن ۾ ڪنهن وستوءَ سان موهه جو ڪو پرو، نشان نه هجي، جيڪا روسو جي ’ڀلي مانس وحشي ‘جو نمونو هجي، ڏانهن موٽ کائيندو ڏيکارجي ٿو.
پر دنيا اندر تهذيب جا به گهڻي ئي چاهڪ ۽ هامي موجود آهن. پروٽاگوراس(Protagoras) نالي هڪ ڏاهي چيو هو، ”سڀني انسانن ۾ سٺي شهري هجڻ جا گڻ موجود آهن.“ ”جديد دور ۾ جمهوريت جو واسو ان وشواس جو پختو مٿال آهي ته اهو نظام انسان جي بنيادي نيڪي ڏانهن واپسي جي علامت آهي.“ در اصل ’تهذيب‘ جو مطلب اخلاق ۽ چڱائي جو ٻيو نانءُ آهي؛ ان کي اسان جي يگن کان جمع ٿيل خود پسندي جو ورثو به چئي سگهجي ٿو. تهذيب کي بربريت، وحشي پڻي ۽ جانوري سڀاءُ جو ضد جو ورثو به ڪوٺي سگهجي ٿو. ’شهري جيوت‘ تهذيب جي سڃاڻپ ليکجي ٿي. پراچين يگن ۾ ’شهر‘ اصطلاحن، اوچتوئي اوچتو ڏکڻ ميسوپوٽيما (موجوده عراق) جي زرخير مٽيءَ مان اٽڪل چار هزار سال ق. م ۾ اڀري آيو هو.
اها تبديلي ڀلي زراعتي سرشتي، پاڻي جي مناسب ۽ حيرت انگيز ورڇ، ڌاتن جي جوڳي استعمال جنهن جي ’مهنداري‘ قابل نوڪرشاهي، اعليٰ عدالتي نظام ۽ پروهتن جي پوڄا پاٺ جي سهڻي بندوبست سبب ممڪن بڻجي سگهي هئي. تهذيب جي اسرڻ لاءِ تهه در تهه اقتصادي ۽ سماجي رهنمائي درڪار ٿئي ٿي. انهن سڀني عنصرن جي هم آهنگ ميلاپ بنان اهڙي آسوده اوسر ممڪن ڪون ٿي سگهندي . قديم زماني جون سڀيئي تهذيبون پنهنجا هاڪاري اثر ٻاهر موجود پساهه کڻندڙن تي، بنان ڪنهن متڀيد جي وجهنديون رهيون هيون _ ۽ آهن! صرف خانه بدوش عنصر ان جوت ( اگر ان کي جوت ڄاتو وڃي) کان محروم پئي رهيو آهي.
خانه بدوش رول اجايو ڪونه رلندورهندو هو؛ جيئن عام طور تي تعصب سبب سندس لاءِ آکيو وڃي ٿو. هو پنهنجي ڌڻ سان مقرر ٿيل راهن تي، چراگاهن جي ڳولها ۾ ۽ فطرت سان هم آهنگي جي فلسفي تي عمل ڪندي رٽن ڪندو هو. جانور کيس بنان ڪنهن اُلڪي جي هر قسم جي خوراڪ پهچائيندو هو. زراعت، واپار يا ڦر لٽ سندس فراغت جا مشغلا هئا.
خانه بدوشانه جيوت ۾ لاڳيتي لڏپلاڻ جو عنصر لازمي امر هوندو هو _ ۽ آهي. قديم زمانن ۾ ان عمل دوران تمام گهٽ مال اسباب کڻندا هئا ڇو جو بقول چيني دانشور سوماچين (Sou_M_Chain) ” ڳورو مال بلڪ چوپائي مال لاءِ گاهه پلال کڻڻ کان به ڪيٻائيندا هئا. ڇاڪاڻ جو اهي شيون سندن آزادانا ۽ تيز رفتار چرپر ۽ ’سفر‘ ۾ رڪاوٽ بڻبيون هيون. گهڻو ڪري بهار ۽ اونهاري جي موسمن ۾ قافلن جي شڪل ۾ چراگاهن جي تلاش ۾ نڪرندا هئا. پنهنجي سموري لڏ انهن بيل گاڏين ذريعي کڻندا ها. جيڪي چئن ۽ ڇهن ڦيٿن واريون هونديون هيون . ڏاکڻ اوڀر يورپ ۽ ايشيا کنڊ، اسٽيپ (Steppe) جي زرخير ميدانن ۾ انهن ڏاند گاڏين جو رواج اٽڪل ٽي هزار ورهيه ق . م کان جاري هو. ان کان پوءِ سٿين (Scythian) خانه بدوش قبيلن انهن گاڏين ۾ تبديل آڻي انهن کي بهتر بڻايو هو. سندن چوپائي مال ۾ ڀلا گهوڙا، رڍن، ٻڪرين، گهٽن جا بيشمار ڌڻ هوندا هئا ۽ جيڪي پاڻ ۾ ’پيوندڪاري‘ (Crossbreed ) ڪرائي جانورن جي مختلف نسلن پيدا ڪرائڻ ۾ به مهارت هوندي هئن. منگوليا، فرغانه جا بهترين ’اڏامندڙ گهوڙا‘ به سندن ئي ڪوشش جو نتيجو ليکيا وڃن ٿا.
تاريخ جي هر دور ۾ مٿاهين تي آباد ’خانه بدوش‘ کي زمين (هيٺاهين) تي وسيل ’هاري‘ تي جنگي حڪمت عملي جي لحاظ کان برتري حاصل رهي آهي. هو (رولو) هميشهه سندن کيڙيل سرسبز زمين تي اوچتو هلان ڪري پنهنجي جانورن لاءِ چراگاهه طور استعمال ڪندو پئي رهيو آهي _ سٿين، هن، عرب، ڪيئي يورپي قبيلا، منگول، آريا وغيره اهڙي قسم جي ڦرلٽ جا بهترين مثال آهن.
چين ۾ جڏهن ’عظيم شاهي ڀت‘ (Great wall) جوڙائي وئي تڏهن سييونگ نو (Hsinng_nu) قبيلو ڏاکڻي چراگاهن ۾ پنهنجي جانورن، گهوڙن وغيره کي چارڻ کان مجبوري طور، هٿ کڻي ڇڏيو هو! پر جتي بچاوي تدبيرون ڪمزور هونديون هيون اتي هو ”سرءُ جي مند ۾ جانورن سميت اچي پرگهٽ ٿيندا هئا. سندن ٻنيون ٻارا اجاڙي کانئن ڏن وٺي جيت جي نشي ۾ مخمور ٿي موٽندا هئا.“ (سوماچين) ساڳيو مسئلو رائين (Rhine) ۽ ڊينيوب (Danube) ندين جي ميدانن ۾ آڳاٽي رومي حڪمرانن کي به درپيش ٿيندو رهيو هو. ’خانه بدوش‘۽ شهري واسي مهذب تاريخ جي هر موڙ تي الڳ الڳ، مخالف سرشتي سان جڙيل پئي رهيا آهن ۽ اهي ٻيئي چڱي طور ان حقيقت کان به آگاهه هوندا ها.
پر ان حقيقت کان به انڪار نٿو ڪري سگهجي ته مهذب، ميسڻو، ميداني رهاڪو واپار ۽ ڪڏهن ڪڏهن لٽ مار کي به پنهنجي ڪرت ۾ شامل ڪندو پئي رهيو آهي ڇو جو ان طريقي سان تهذيب جا سواد ۽ مزا چکڻ جو موقعو ملندو پئي رهيو اٿس.
هن جي ڀيٽ ۾ خانه بدوش رنگ روپ جو شوقين، رسمي طور سون جي چمڪ دمڪ جوعاشق به پئي رهيو آهي. مشهور تاريخ دان اميئانس مارسلينس لکي ٿو، ”هن (Hun) قبيلو سون لاءِ بي پناهه تڙڦ رکندو هو پر سندس ڪپڙا، ويس ڀوائتا ڏيکاربا هئا.“ هڪ ٻئي محقق اپالينارس سيدونيئس، چواڻي، ”نوجوان فرئنڪشس شهزادي اسجسمز جا ويس وڳا حيرت انگيز طور چمڪيلا ۽ جاذب هئا.“
خانه بدوش اڳواڻن کي چڱي سوجهي ۽ ڄاڻ هئي ته ” ’عياشي جيون‘ تيز ’چرپر‘ ۾ رڪاوٽ بڻبو آهي.“ ان ڪري هو اهڙي قسم جي آسائشي زندگي گذارڻ کان ونءُ ويندا هئا . مهذب طريقن کي موتمار سمجهندا هئا. مشهور هُن (Hun) سردار ۽ جنگي جوڌو اٽيلا (Attila) ڪاٺ جي ٺهيل سادي پيالي سان پيئڻ جو عادي هيو ۽ چنگيز خان منگول پنهنجي زندگي جي آخري گهڙين تائين هڪ تنبو ۾ رهندو هو! يوناني بيٺڪيت جي اڳواڻن جنهن به ملڪن تي قبضو ڪيو. اتان جي رهواسين کي شراب جي چوس وڌائون. قديم يونان جي مشهور تاريخ نويس هيروڊوٽس (Herodotus) سٿين (Scythian) بادشاهه اسڪاليس (Scyles) جي درد ناڪ جيون تي روشني وجهندي لکي ٿو، سوم ديوتا باخوس Bacchus)) جي سنگ ۾ رهي. ان جي بي پناهه لذت کيس چريائپ جي حد تائين پڄائي ڇڏيو هو (هتي ٿري پي داس ياد پيو اچيم) سٿين قببيلو اهڙي قسم جي لذت آفريني کي ڌڪار جي نگاهه سان ڏسندو هو ۽ جڏهن کين بادشاهه جي ان ڪڌي ڪرتوت جي تصديق ٿي تڏهن سندس سر ڌڙ کان جدا ڪندي بلڪل دير نه ڪيائون! ساڳي طرح پنهنجي وڏي عالم ۽ مسيحا انا ڪرسيس Anacharsis)) جنهن يونان جي سرزمين تي قدم رکندي پنهنجو خاص دهل وڄائڻ ۽ بيمارين کي دم ذريعي صحتياب ڪرڻ جو عمل شروع ڪري ڏنو هو ۽ سائڪريس شهر ۾ اتان جي ديوي کي به شرڌانجلي ڏني هئي جنهن تي يونانين سندس روحانيت کي ساراهيندي کيس جوڳو مان ڏنو هو. هتي هيروڊوٽس انڪشاف ڪندي ڄاڻائي ٿو ته ان جاءِ تان سندس گمشدگي بابت سٿين پنهنجي اڻڄاڻائي جو اظهار ڪندي چيو هو ته سندس پراسرار گم ٿي وڃڻ جو واقعو ان ڪري ٿيو هوندو جو هن پنهنجي وطن ڇڏي ڏنو ۽ اجنبين جا طور طريقا اختيار ڪيا هئائين!
مهذب انسان لاءِ شهري زندگي ۾ ڪافي دلڪشي آهي. پهريائين ته هو ’ڀلي مانس‘ طور جنم وٺي ٿو؛ ٻيو ته ان جيون ۾ ’غلامي‘ جو امڪان گهٽ ٿئي ٿو. پر شهري زندگي جي وڌندڙ مونجهارن، ڀڀڪيدار ويس وڳن ۽ سڻڀي ۽ دير هضم غذائن، سينگاريل رهائش گاهن ۽ ٿڪائيندڙ بور ڪندڙ ڏيکاوي مجلسي وهنوارن سندس من ۾ اٿل پٿل ۽ ذهن اندر طوفان برپا ڪري کيس خانه بدوشانه زندگي ڏانهن ڏسڻ لاءِ مجبور ڪيو. جنهن اندر سادي ڪچي اَنَ، چمڙي جي اوڇڻن ۽ ڪپڙن جو رواج عام ٿئي ٿو، دلي دوستيون هجن ٿيون، جن اندر خلوص ۽ پيار ڇوليون هڻندو پسي سگهجي ٿو _ ۽ کائڻ ۾ سادو پنير، گوشت ٿئي ٿو _ ۽ محنت، اُدم جو جذبو بي پناهه هجي ٿو. (هتي گوگول جو ناول ’بلبا‘ ياد پويم ٿو.
هڪ يوناني بابت ٻڌايو ويو هو ته هن بدقسمتي سان هڪ امير عورت سان شادي ڪئي هئي جنهن سندس زندگي وِهُه ڪري ڇڏي هئي. مجبوري جي حالت ۾ ڀڄي وڃي هن (Hun) خانه بدوشن ۾ شامل ٿيو. اکين ۾ ڳوڙها آڻيندي اعتراف ڪيو هئائين ته دنيا ۾ رومي دستور جهڙو سيبتو ۽ سٺو قانوني گرنٿ ٻيو ڪوئي تحرير ٿيل ڪونه هو، پر ان جي مختلف شقن جي ابهام، رومي فوجي آفيسرن جي ظلم، قانوني انصاف جي حصول لاءِ ڳاٽي ڀڳي خرچن، عوام مٿان ڳري ٽيڪس ان جي افاديت کي برباد ڪري بيڪار بڻائي ڇڏيو هو. ان ڪري چيو ويندو آهي ته خانه بدوش شايد ئي ڪنهن تهذيب کي برباد ڪيو هوندو _ ان جي بربادي هميشه ’مهذب ڌر‘ طرفان ٿيندي پئي رهي آهي! خانه بدوش صرف ان ڀرندڙ، بلڪ ڪرندڙ ’عمارت‘ جو فائدو وٺندو هو.
’خانه بدوش‘ ۽ ’مهذب ڌر‘ جي فوجي حڪمت عملي ۾ به زمين آسمان جو فرق رهيو آهي. پهرين سٿ روائتي جنگ بجاءِ ڇاپا مار طريقن ۾ ويساهه رکي ٿي ۽ ٻي ڌر ٺاٺ، ڀڀڪي، اڊمبر واري روائتي صف بندي ۽ جوڙجڪ ۾ پنهنجي وڏائي سمجهي ٿي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو تاريخ ۽ وقت جي جداجدا ڌارائن دوران خانه بدوش ٽولن وڏين وڏين طاقتور بادشاهتن کي نابود ۽ ملياميٽ ڪيو. هيروڊوٽس چواڻي سندن متو هو ته ”ڪوئي کائنن ڀڄي بچي نه وڃي ۽ هو پاڻ ڪنهن گهيري ۾ زنده حيثيت ۾ نه اچن!“ هو شهرن يا قلعن ۾ رهڻ جا عادتي ڪونه هئا، سندن مڏيون، گهر، هٿيار هميشه ’حرڪت‘ ۾ رهندا هئا. ڪڏهن زمين ڪين کيڙيائون، صرف جانور پالڻ ۽ ڌڻ ڌارڻ سندن ڪرت هئي. هڪ ڀيري سن516 ق.م ۾ ايران جي طاقتور شهنشاهه دارا پنهنجي پرٻل روائتي لشڪر سان ’سٿيا‘ تي حملو ڪيو پر هو (سٿين) پنهنجي غير روائتي انداز ۾ ڀڄي نڪتا . هن روس بلڪ وولگا لڳ ڪازان تائين سندن پيڇو ڪيو پر ناڪام ٿي موٽيو. دارا جي موٽ (retreat) نيپولين بوناپارٽ جي ’هارايل موٽ‘ سان ڪيڏي نه مشابهت رکي ٿي. مائوزي تنگ به ساڳي خانه بدوشانه جنگي حڪمت عملي ۾ ويساهه رکندو هو جنهن ذريعي آخر ۾ ’جيت‘ حاصل ڪيائين!!
خانه بدوش ’ڄٽن‘ هٿان عبرت ناڪ شڪستن ۽ لاڳيتي بي عزتي ڪارڻ مهذب يونانين بدلي جي ڀاونا هيٺ کين جانورن کان بدتر هئڻ جا خطاب ڏنا. اميئانس مارسيلينس هنن متعلق، خاص طور، هُن (Hun) قبيلي لاءِ لکي ٿو ته، ”منجهن جانورن واري حرفت ۽ دغا سمايل آهي!“ منجهن جانورن جهڙي بي رحمي ۽ وحشت گردش ڪندي رهي ٿي؛ هنن کي انسان قرار ڏيڻ انسانيت جي توهين آهي وغيره!“
اوائلي انسان جنهن جي ڪرت شڪار ڪرڻ ۽ ڌڻ ڌارڻ هوندي هئي، هن جا ڌرمي عقيدا به عجيب هوندا هئا؛ خاص طور شامن عقيدي (Shamanism) ۾ ويساهه هوندو هئن جنهن جو بنياد اترايشيا ۾ پيل ٻڌائجي ٿو. پوءِ اهو عقيدو اتر ڏکڻ آمريڪا، انڊونيشيا، آسٽريليا، چين، آئرلينڊ، اسڪينڊينيويا، سٿيا، ٿريشيا، ڪلاسيڪي يونان، سائبيريا تائين پکڙجي ويو. ان عقيدي موجب خدا کي آسمان سان مشابهت ڏنل آهي. آسمان ۽ زمين جو پاڻ ۾ سڌو سنئون سنٻنڌ وغيره ٿئي ٿو.
پروفيسر اي آر ڊاڊ موجب شامن نفسياتي طور سودائي ماڻهو آهي جيڪو سمجهي ٿو ته ڌرم جي پرچار جو کيس ’سڌونوتو‘ مليل آهي. ان نوتي موجب هو اهڙي سکيا حاصل ڪرڻ لاءِ ڪافي ڳرين آزمائشن مان گذري ٿو جن ۾ اڪيلائپ، لنگهڻ ڪڍڻ، نفسياتي طور ’جنس‘ جي تبديلي جي اثر هيٺ به رهي ٿو. انهن آزمائشن ۾ ڪاميابي کان پوءِ پاڻ کي شڪتيوان ڄاڻي ذهني طور سڀني سان لاڳاپا لاهڻ واري حال ۾ پهچي وڃي ٿو.
وجد واري حالت ۾ ’علامتي موت‘ جو به ڍونگ رچائي ٿو! ان روزي واري حالت ۾ دهل جي هڪ_¬ ڪري ٿاپ تي نچندو به رهي ٿو _ ان سموري عمل ۾ مختلف نشي آور شين جو به استعمال ڪندو رهي ٿو. هيروڊوٽس ٻڌائي ٿو ته ڪجهه شامن پروهت، آنند ۾ مگن ٿي جانورن جهڙا آواز به ڪڍندا هئا! اهڙي قسم جي وچتر عمل کيس عوامي مقبوليت بخشي ڏاهپ، علاج جو ڌڻي بڻائي ان عقيدي کي ڦهلجڻ جو موقعو بخشيو هو. پنهنجي قبيلي ۽ ان جي معمول واري جيوت کان الڳ ٿلڳ رهي ان جي تخليقي قوت ۽ ثقافت جي علامت به بڻجي ويو هو! مشهور قديم ڏاهو انسان ايسپ (Aesop) به جانورن ۽ بي جان شين سان لاڳاپيل پنهنجي ڪهاڻين ۾ اهڙي ’سونهري يگ‘ ڏانهن اشارو ڪندو نظر اچي ٿو.
اگر اسين پراچين عهد جي فن پارن تي تجزياتي نگاهه وجهون ته نظر ايندو ته اهو فن روان دوان، غير منظم، مبهم، ناموزون، بي آهنگ، غير دنيوي ۽ وجداني يا باطن جي سوجهي، سرت مان سرجيل ڏيکاربو. پر ان جي ڀيٽ ۾ شهري تهذيب جو فن، موزون، جامد، نهرو، هم آهنگ، ان مان انساني ذهن جي تنظيمني صلاحيت ۽ علامت بکندي ڏيکارجندي رهي ٿي. اهي علامتون ٽنهي چترڪاري، سنگتراشي ۽ اڏاوت جي فن ۾ سڀ کان وڌيڪ چٽيون نظر اينديون رهن ٿيون.
قديم دور جي وجداني ۽ ماياوي تجربن، الهامي ۽ جادوئي انڪشافن ۽ پراچيني خانه بدوشانه فن جي وچ ۾ مشابهت اتفاقي ڪونهي بلڪل سوچيل سمجهيل لڳي ٿي.
خانه بدوشانه جيوت تي سوچيندي فرانس جي مشهور دانشور پاسڪل (Pascal) جو قول هري آيو آهي، جنهن ۾ شايد ڪنهن غم جي شدت ۽ اُڇل کان بي وس ٿي ڪري چيو هئائين، ”ماڻهو جي سموري ’نامرادي‘ جو صرف هڪ ئي ڪارڻ آهي: هو پنهنجي ڪمري اندر شانتي سان ويهڻ ۾ اَسمرٿ آهي!“
پر تفريح، يڪ ٽڪي کان انڪار، ڪلپنا، فيشن ۾ تبديلي، کاڌي ۽ پيار، ۾ يڪسوئي کان پاسو ڪرڻ ۽ فطري لقائن ۾ بدلاءُ جي چاهنا انسان جي ذهني ۽ جسماني صحت لاءِ ساهه ذريعي کنيل ’هوا‘ جيان ضروري ۽ لازمي ٿئي ٿو. ٻيءَ صورت ۾ اسان جو دماغ ۽ بدن سٿري ڳري ويندو.
جيڪو انسان سفر ۾ رهي ٿو _ ذهني خواهه جسماني ۽ بدلجندڙ نظارن ۽ ڦرندڙ موسمن جا سواد وٺي ٿو. ان جي دماغ ۾ اڻ ڄاتل توانائي، برجستگي ۽ حرڪت پيدا ٿي کيس زندگي جي مقصد ۽ نئين آنند سان يڪجا ڪرڻ جو سبب بڻجي ٿي.
هڪ ڪرو ماحول ۽ ورچائيندڙ روزانيون سرگرميون پنهنجي بي چسي اڻت ذريعي منجهس ٿڪ، ذهني مونجهارو، پنهنجي ذات سان ڪرڀ جو احساس، تشدد ڀريو رد عمل ۽ سرد مهري پيدا ڪري ٿي _ جيڪا اڳتي هلي گهاتڪ بڻجي سگهي ٿي.
فرانسيسي ڏاهي مانٽين (Montaigne) جي آفاقي تشڪيڪ اندر ڪيڏي نه ڇڪ ۽ چاهه آهي. هن هميشهه سفر کي ڦلدائڪ عمل قرار ڏنو هو. هن مطابق، نين ۽ اڻ ڄاتل شين جي مشاهدي سان ذهن کي هميشهه تقويت ملندي رهي ٿي. ڪائي به ڳالهه مون کي نه حيرت ۾ مبتلا ڪري ٿي ۽ نه ڪو عقيدو ئي چاهي منهنجي ايمان جي ابتڙ هجي اڻ وڻندڙ لڳي ٿو. جيڪي وحشيانه جيوت گذاريندڙ انسان پنهنجي ’مردن‘ کي پچائي کائيندا آهن انهن کان وڌيڪ مون کي اهي ماڻهو ڪرڀ ڏياريندا آهن، جيڪي ’زنده انسانن‘ کي تڪليف پهچائين ٿا! هن چواڻي، ”رواج ريت ۽ رسم انساني سڀاءَ کي هڪ ڪرو بڻائي سندس حافظي کي ڌنڌلو ڪري شين جي اصلي نوعيت کان کيس وانجهيو ڪريو ڇڏي ٿو. ماڻهو فطري طور تجسس جو ڪانکي آهي. مشهور عرب سياح ابن بطوطه جنهن تانجير ۽ چين ملڪن جي مٽي اٿلائي پٿلائي هئي ڪيڏو نه سهڻو خيال پڌرو ڪيو هو ته ”جيڪو انسان سفر کان ڪيٻائي ٿو، هن آڏو انسان جي قدر جي اهميت ڪونه ٿي سگهي ٿي.“ سندس مطابق ”سفر صرف انساني ذهن کي ئي وسعت ڪين ٿو بخشي بلڪه ان کي جوڙي راس ۽ مڪمل به ڪري ٿو.“
ننڍا ٻارڙا سڀ کان اول ’دڳن‘ کي پنهنجي يادگيري ۾ محفوظ ڪندا آهن. اگر اسين ’ٻالڪپڻ جي يادن کي کاٽي‘ ڪريون ته شين ۽ عام ماڻهن جي حالت ثانوي ڏيکاربي ۽ ’لتاڙيل پيچرن‘ ’دڳن‘ کي اوليت جو درجو مليل نظر ايندو! اوائلي انسان جي سکيا ۾ پڻ جانورن جي ’لتاڙيل رستن‘ جو عنصر اهم ۽ مٿاهين جڳهه والاريندو ڏيکاري ڏئي ٿو.
مشهور فرانسيسي اديب پرائوست (Proust) جي ڪلپنا ۾ موجود ڪچي مواد ۾ اليئرس شهر اندر پنهنجي ڪٽنب سان گهاريل موڪلن جو وقت ۽ ان جي چوگرد روزانو ڏنل ٻن پياري چڪرن سان جهنجهيو پيو آهي، سندس اڪثر ناولن ۾ ان ’سفرڙي ۾ سمايل دڳن‘ جو ورنن ڏاڍي چوڄ ۽ چاهه سان ٿيل آهي.
درحقيقت ’ارتقائي عمل‘ انسان کي سفر جو شائق بڻايو آهي. ڪنهن جاءِ تي، غار يا محل ۾ مستقل ٽڪي زندگي گهارڻ انسان جي ذهني ۽ جسماني جيون لاءِ طويل مدت لاءِ قطعي لاڀدائڪ ڪين ٿي سگهيو آهي. انسان ڄائي ڄم کان سيلاني ٿيندو پئي رهيو آهي. اڄوڪي ٽيڪنالاجي جي ترقي انسان جي جاگرافيائي واڌ ۽ سڌاري جي راهه ۾ رنڊڪ پئي بڻجي، جنهن کي سٺو اهڃاڻ نٿو چئي سگهجي. ان حقيقت کي ڪجهه ’قديم جيو‘ چڱيءَ طور سمجهي سگهن ٿا _ اهو ان ڪري جو هو مدام تحرڪ ۾ گهارين ٿا. آفريڪا اندر ڪالاهاري ريگستان جا رهاڪو شڪار جي ڪثرت ۽ ڪرت ۾ رڌل بش مئن (Bushman) جا ٻار دنيا اندر سڀ کان وڌيڪ سُکيِ ۽ سڌا سنواٽا رهن ٿا. ائين ڇو؟ ڇاڪاڻ جو سندن ٻالڪپڻ ايذاءُ کان آجو رهيو آهي. سندن مائرون هن وقت کين پٺيءَ پويان ٻڌل پينگهي نما ڪپڙي ۾ ويهاري يا سمهاري سفر ۾ روان دوان هونديون آهن _ ۽ هي سڀيئي ٻار ننڍڙي ڄمار کان ان متحرڪ عمل تي هري ڏاها ٻار بڻجي ويا آهن. اهڙو متحرڪ ٻار آئيندي زندگي ۾ ڪيئن هڪ ڪرو، جڙتو آننددائڪ جيون گذاري سگهندو؟
رابرٽ لوئي اسٽيونسن چواڻي ’دنيا ‘ اندر ’مهان ڪرم‘ تحرڪ ۾ هجڻ شمار ڪري سگهي ٿو ۽ ان عمل ذريعي زندگي جا لاها چاڙها چٽائي سان پسي سگهجن ٿا. اهو تڏهن ممڪن آهي، جڏهن انسان ’تهذيب‘ پاران سونپيل ’نرم بستري‘ تان هيٺ لهي، ڌرتي تي پکڙيل سخت ۽ چڀندڙ پٿرن تي هلڻ سکندو.
انسان لاءِ ’پنڌ پوڻ‘ سنجيوني جيان آهي. قديم چيني شاعر لي پو (Li Po) چواڻي، ”سفري اهنج ۽ رستن مان نڪتل بيشمار پيچرا انساني مڻيا ليکي سگهجن ٿا.“
زندگي برپٽ مان سفر جو نانءُ آهي _ ۽ حياتياتي طور درست به آهي. اسان جا انقلابي جوڌا ڪوڏي به نه لهن ها اگر پنڌ جا هيراڪ نه هجن ها. چي گويرا پنهنجي جيوني ۾ ڪيوبائي انقلاب بابت ان جي ’خانه بدوشانه رخ‘ کي ڏاڍو ساراهيو آهي. يا مائوزي تنگ لاءِ طويل پنڌ (Long march) ڪيڏو نه نعمت ڀريو ثابت ٿيو هو. يا حضرت موسيٰ جي ڊگهي لڏپلاڻ يا پراچين مهان ڀاڄ (Exodus) يهوديت ۾ نئون روح ڦوڪيو هو.
رابرٽ برٽن به پنهنجي مشهور ڪتاب ’ياسيت جي ڪٽ‘ ۾ چيو آهي ته ’غم جو اڻ گس علاج ’تحرڪ‘ ۾ پوشيدهه آهي.‘ فطري منظر تارا، چنڊ، گرهه، سج، نديون، نالا، جهرڻا، هوائون به ان نڪتي _تحرڪ _ جي پٺڀرائي ڪنديون ڏيکارجن ٿيون. پکي جانور به پنهنجي ’خاص حس‘ ذريعي مندن جي واڳ وٺيو پنهنجا ماڳ بدلائيندا ڏيکارجن ٿا.
لفظ ڦيرو، تبديلي _ يا انقلاب (Revolution) جنهن جي اوٽ وٺي گليلو کي آزاريندڙ کيس تنگ ڪندا رهندا هئا دراصل شروع ۾ آسماني جسمن جي مقرر حدن ۽ وقت تي ٿيندڙ گردش لاءِ ڪتب ايندو هو. جڏهن ماڻهن جي جاگرافيائي هل چل يا تحريڪ ۾ رڪاوٽون پوڻ لڳيون تڏهن هنن پاڻ کي ’سياسي تحريڪن‘ سان واڳي ڇڏيو. جڏهن ڪو انقلابي وڏي واڪي چوي ٿو، ’آءُ انقلاب سان لانئون لڌيون آهن‘ ته ان اظهار مان سندس خلوص لڳي ٿو. ڇو جو انقلاب، آزادي بخشيندڙ ديوتا آهي، اسان جي عهد جو ڊائنيسس (Dionysus) ! اهو واقعي غم کان ڇوٽڪارو بخشي ٿو، آزادي جي راهه تي نئين ٿو.
سياري جي پڄاڻي بعد ايشيا جي ميدانن ۾ خانه بدوش پنهنجي چوپائي مال ۽ بيل گاڏين تي پنهنجو سمورو لڏو کڻي سفر لاءِ الله توهار ڪرين ٿا _ هنن جون نگاهون سڄي يا کٻي ڪين کڄن، بلڪل سڌيون افق ڏانهن کڄيل رهن ٿيون!
اها لڏپلاڻ سندن ’رسم‘ بڻيل آهي. جيڪا سندن روحاني تقاضائن کي به هٿي بخشي ٿي، خانه بدوش جو اگر وسيع نظري سان اڀياس ڪيو وڃي ته هن جهڙو بدنامي جي ڪناري کي ڇهندڙ حد تائين غير مذهبي ٻيو ڪوئي ڪونهي. افق هيٺان پهاڙن جي اوچين چوٽين تي سندن ڇوٽڪاري جو امڪان ۽ آسٿان موجود آهي.
دنيا جا مهان ڌرمي پيغمبر: گوتم ٻڌ اتر هندوستان ۾ حضرت موسيٰ حضرت عيسيٰ ۽ حضرت محمد وچ اوڀر اندر، لائوتزي ۽ ڪنفيوشس چين ولائت ۾ اهڙي سمئي پڌاريا جڏهن ٿانئينڪي رهائش (settled life) متحرڪ خانه بدوشانه زندگي جي راهه ۾ رڪاوٽ بڻيل هئي. اسلام عرب بدو قبيلن ۾ پاڙون پختيون ڪرڻ کان اڳ ناڻي سان پر قافلائي شهرن جهڙوڪ مڪو، مدينو وغيره ۾ڦهليو ۽ اسريو هو. حضرت محمد جو اهو قول مشهور ٿي ويو ته ”پيغمبر ٿيڻ جو اهل صرف اهو انسان ٿي سگهيو هو جيڪو پهرين ڌنار هوندو هو،“ حج ، تيرٿ ياترا، زيارتون، مقدس مقامات، رسولن واري سادي زندگي گهارڻ جهڙا مذهبي ادارا ’لڏپلاڻ‘ تي ٻڌل خانه بدوشانه جيوت جو بدل تصور ڪيا ويا جن اندر ’سفر ‘ ۽ ’تحرڪ‘ جو عنصر اوليت ماڻي ٿو.
ڪيترا ڏات ڌڻي ذهني خواهه ڪجهه جسماني راندين جهڙوڪ شطرنج، فوٽ بال وغيره کي به ’ياترا‘ جو بدل تصور ڪندا آهن. سنسڪرت ٻولي ۾ شطرنج جي رانديگر لاءِ ’ياترا ‘ وارو لفظ استعمال ٿئي ٿو، ’جيڪو ترندو وڃي، ٻئي ڪناري ڀيڙو ٿئي ٿو! ‘
انسان جي ابتدا کان وٺي هن جون سموريون سرگرميون ’سفر‘ سان واڳيل رهيون آهن. اسان جي ذهن ۾ اهڙو ڪو پاڻ وهيڻو سرشتو رکيل آهي _ جيڪو اسان کي دڳن، پيچرن ۽ رستن جي اڳواٽ ڄاڻ ڏئي ٿو ۽ انهن تي رٽن ڪرڻ لاءِ اسان جي باطن ۾ عجيب نوعيت جي آنڌ مانڌ پيدا ڪريو ڇڏي ٿو. اهو ڪارڻ آهي جو انسان ’خيالي سفر‘ تي روانگي يا تصوراتي اڏام ڀريندو ڏيکاربو رهيو آهي. ان جي نتيجي ۾ ٿانئينڪي زندگي گهاريندڙ مهذب انسان ’خدا ‘ جي سڃاڻپ ڪنهن وَلِ، آفيم يا ٻئي خيالي نشي آور شيءَ سان منسوب ڪئي هئي پر سچا پانڌيئڙا، ان طلسمي ڄار ۾ ڦاسي ڪين سگهيا. نشي آور دوائون اهي بي سمجهه واپرائين ٿا جن پنڌ ڪرڻ وساري ڇڏيو آهي.
سفر انسان جي ذهن ۾ ڪشادگي پيدا ڪري هن کي مالي توڙي سکيا جي ڏس ۾ لاڀدائڪ بڻائي ٿو. اگر اسين پراچين يگ ۾ قديم يوناني ڏاهي هيسيئوڊ (Hesiod) جا پيرا کڻي هيليڪان (Helicon) جبل تي چڙهنداسون ته اسان کي يقيني طور پنهنجي اندر جي سُوجهي ۽ سرت سان فن جي ديوين جا مڌر آواز ۽ من موهن لقاءُ ڪنين ۽ اکئين ٻڌبا ۽ پسبا! اگر اسين تائو ڏاهن (Taoists)، هان شان (Hanshan)، لي پو (Li Po) جي قدمن جي نشانن تي هلي ڪري ٿڌ ۾ ڄميل جبل (cold mountain) تي سندن ڪٽيا ۾ داخل ٿينداسون ۽ موسمن جا انيڪ رنگ ڏسنداسون ته اسان کي الڳ رمڻيڪ الوهي دنيا جو احساس ٿيندو.
ريگستاني رهاڪن، خانه بدوش رولن، خوفناڪ قبيلن جي زندگي جا خاڪا ۽ چتر ولفريد ٿيسيگر (Wilfred Thesiger) جيڏي چٽائي، محبت ۽ لگن سان چٽيا آهن شايد ئي ڪنهن ٻئي ايڏي پيار گاڏڙ محنت ڪئي هوندي. اهو پاڻ ويهين صدي جي ٻين ٽين ۽ چوٿين ڏهاڪن ۾ ان قديم غير تهذيبي تهذيب جو اڻ ٽٽ جز بڻيل رهيو. تقريبن سمورو آفريڪا، اڻ ورهايل ۽ ورهايل عربستان سندس ماتر ڀومي انگلينڊ جي ڀيٽ ۾ سندس من جي شانتي ۽ تن جي آسائش جا سرڳ هئا. هن جا تحقيقي ۽ آتم ڪٿائي ڪتاب ۽ رچنائون جهڙوڪ ’عرب جي واري‘’دٻڻ جا رهاڪو‘’ريگستان، دٻڻ‘ ۽ جبل ۽ ’بش ويلڊ جو جاڪ‘جي اڀياس مان لڳي ٿو ته هو پاڻ هڪ تيز فهم، مخلص، پنڌ ۽ اٺ جي سواري جو هيراڪ خانه بدوش هيو. کيس پرجهڻ سان اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته ٽي اي لارينس (T.E. Lawrence) سان صرف هلت چلت ۽ لباس وغيره جي معاملي ۾ به ڪيڏي ويجهي مشابهت رکي ٿو.
آفريڪا ۾ ڊناڪلس (Danakils) نالي هڪ خوفناڪ ۽ وحشي قبيلي جي سرزمين تان لانگهائو ٿيڻ وقت اُهي رستا يا پيچرا به لتاڙيائين جن تان کانئس چاليهه ورهيه اڳ فرانس جو محبوب روماني شاعر آرٿر رامبو پڻ لنگهيو هو. ان سفر سندس زندگي ۾ اوجهڙ ۽ اڻ وسندي واري بيابانن جو سئر ۽ سفر لازمي عنصر بڻائي ڇڏيو هو. انهن جڳهن ۾ سوڊان ۽ صحرا جا وارياسا ميدان، عراق جا ڌٻڻ وارا علائقا، زاگروس جا ڪردي پرڳڻا، هندو ڪش جون اهي اتاهيون جتي ڪافرن جو واسو هوندو هيو يا ڪينيا اندر سامبُوروُ ڌنارن وارو دشوار گذار علائقو وغيره.
ولفريد مطابق چراگاهي خانه بدوش جي ويرتا واري دنيا ٿانئينڪي مهذب انسان جي جيوت کان اخلاقي چاهي طبعي لحاظ کان وڌيڪ سونهن خلو ۽ پيار سان سينگاريل ٿئي ٿي. عربن اندر جيڪي به خوبيون موجود آهن سي سندس ريگستاني جيوت جي سوغات ليکي سگهجن ٿيون. حقيقت ۾ لفظ عرب جو مطلب خيمي يا تنبو جو رهاڪو آهي ۽ شهري جيوت اندر جوڙيل گهر ۾ رهندڙ کي مزار چيو وڃي ٿو. عام چوڻي مطابق پهرين کان پويون انسانيت جي رتبي ۾ گهٽ سمجهيو ويندو آهي.
مٿي ڄاڻايل لکڻين ۾ ٿيسيگرانيڪ مثالن ذريعي ريگستاني بدو جي همٿ، وفاداري، ڪشادهه دلي، سخاوت جي ڀيٽ خيابانن ۾ ٿانئينڪي زندگي گهاريندڙن سان ڪندي ڄاڻائي ٿو ته اهي طبعي طور ڪنجوس، عيار، ڌرمي معاملن ۾ انتهاپسند ۽ بي ڀروسي وارا ٿين ٿا.
جيتوڻيڪ بدو ويانه جيوت، خانه بدوشانه زندگي يا رولاڪ جيون انساني تهذيب جي ظاهري ڏيک ويک جهڙوڪ فن، اڏاوت، سائنس ۽ ادب جي سڏ ۾ ’پوئتي ‘ نظر پيو اچي پر تهذيب جا بنياد ۽ شروعات _ غور ۽ بي ڊپائي سان جاچڻ بعد، ايڏي سنمان جوڳي نظر ڪين ايندي. فرعونن جا تعمير ڪيل اهرام غلامن تي انسان سوز اتيا چار ڪري کانئن جوڙايا ويا. تاج محل، بابل جا لڏندڙ باغ پڻ ساڳئي ظالماڻا طريقي سان تعمير ڪرايا ويا هئا. حضرت موسيٰ انهن حرڪتن جي برعڪس پنهنجي قوم کي ريگستان جي صاف، اجري ۽ غيرآلود فضا ۾ اچي وسايو ۽ پاڻ به هڪ خيمي ۾ رهيو ۽ جڏهن ساهه ڏنائين ته آسماني پکين (ڳجهن) بيٿ پيئور جي ميدان ۾ سندس مڙهه مان جاوا ڪيا! اڄ ڏينهن تائين سندس مزار يا قبر جي ڪنهن کي ڄاڻ ڪونهي. انهن حقيقتن جي تصديق وقت جي مختلف وراڪن تي دنيا جا احترام جوڳا پيغمبر، فيلسوف، تاريخ دان، صوفي،شاعر ۽ ڏاها به ڪندا رهيا آهن. پراڻي عهد نامي جي آخري دور جي پيغمبرن پڻ ان ڳالهه کي ورجايو هيو ته ’بني اسرائيل جڏهن خانه بدوشانه زندگي تياڳي زمين جي هڪ ٽڪري کي ٿانئينڪو ٿي وسايو تڏهن منجهائن ڦٽي ختم ٿي وئي ۽ سندن جسم پڻ بي هد ٿلها ٿيندا نظر آيا! ’سندن ڇوٽڪاري جو علاج ٻيهر ڪاري رنگ وارن خيمن ۾ خانه بدوشانه زندگي اختيار ڪرڻ ۾ پوشيده هو! ‘ پيغمبر ’هوسيا ‘_ 12 مطابق ،’ آءٌ ٻيهر اوهان کي ڪارن خيمن ۾ زندگي بسر ڪرڻ لاءِ واپس موڪليندس!‘ خيمن ۾ زندگي گذاري، غير مانوس ۽ اجنبي ڌرتي تي رهڻ سان اوهان وڏي اورجا ماڻي سگهو ٿا (پيغمبر جرميها Jeremiah ).
ٿيسيگر جو ڪتاب ريگستان، دٻڻ ۽ جبل دنيا جي پهرين رولاڪ خانه بدوش ’هابيل‘ جو پنهنجي مهذب ڀاءُ ۽ پهرين شهري ۽ پوک جي بنياد وجهندڙ قابيل هٿان بيدردي سان قتل جو مسلسل ’نوحو ‘ نظر پيو اچي.
هابيل، پيغمبرايسيئا، جرميها، گوتم ٻڌ، ابراهيم، شاعر لي پو (Li Po) نواب اڪبر بگٽي _ڀاونا، سوچ، عادت ۽ سڀاءُ جي لحاظ کان_ وغيره خانه بدوش (nomads) هئا، هڪ جاءِ تي ٿانئينڪي (settled) زندگي گذارڻ جي خلاف هئا. مهذب انسان فطرت کان دوري هوندو آهي. فطرت کان دور ماڻهو جو ذهن، سوچ محدود ڪريو ڇڏي ٿي. ڪينو، لالچ، جاهه، حشمت، بزدلي، موهه، ڪروڌ سندس وجود جا اٽل انگ ۽ سڀاءُ جا اوگڻ بڻجيو وڃن ٿا.
ابن خلدون چواڻي ’خانه بدوش (nomads) فطرت جي خلقيل دنيا جي وڌيڪ ويجهو هوندا آهن. جن مدي خارج ريتن رسمن ٿانئيڪي انسان جي ٻڌي ۽ دلين کي اونڌاهو بڻايو آهي. انهن جي آلودگي کان بچيل هوندا آهن. اڪبر بگٽي به ان چمڪندر قطار جو هڪ چمڪيلو تارو هيو.
گذريل سو سواسو سال اڳ هڪ بَدوُ پال گريو (Palgrave) کي چيو هو:
”اسين خدا جي حضور ۾ ضرور وينداسون ۽ کيس سلام به ڪنداسون. اگر هن مهمان نوازي جو انداز ڏيکاريو ته يقيني طور ساڻس گڏ رهنداسون، اگر ان جي برعڪس سلوڪ جو اظهار ڪيائين ته پنهنجي گهوڙن تي سوار ٿي بنا موڪلائڻ جي پنهنجي ماڳ ڏانهن رخ رکنداسون.“ اڪبر بگٽي جي سوچ به ساڳي هئي _ ۽ قبيلي جي ٻين ’جزن‘ جيان بلوچيت موجب هُو خدا کي، اصطلاحن، ڀاءُ ڪري ليکيندو هو!“
خانه بدوشانه فڪر مطابق مورتي پوڄا، فن سان لڳاءُ، شهري جيوت جا بچيل گناهه آهن جيڪي انسان کي فطرت کان ڏور ڪريو ڇڏي ٿا. انهن جو بنياد تهذيب جي چمڪ ۽ تجلي تي کڙو ڪيل آهي. اگر پراڻي عهدنامي جو پيغمبر اسان کي مورتي پوڄا ڪندو ڏسي ها ته ڪڙڪندي چوي ها، ”انهن اڳيان سيس نه نوايو! اهڙي لڀائيندڙ وستوئن کان پري ڀڄو.“ قديم اسرائيل جا نبي ڪاري رنگت واري سادن خيمن ۾ زندگي بسر ڪندا هئا، سندن دولت ’سون چاندي يا فن جا شاهڪار‘ ڪونه هئي بلڪ رڍن جا ڌڻ هوندي هئي جيڪي موسمي سفر دوران سندن چراگاهن تي چرندا رهندا هئا . اهو ئي ڪارڻ هو جو هنن پنهنجي مخصوص اخلاق جي تقاضا تحت بال (Baal) جا مندر ڊاهيا، ڇو جو سندن متو هو ته ’مورت ‘ انسان کي خدا کان پري ڪريو ڇڏي ٿي ۽ اهو ڪڌو عمل ٿانئينڪي زندگي جي ڪک مان اڀريو هو.
سوني وڇڙي (Golden Calf) کي پوڄڻ انهن ڪمزور ذهنن ۾ اڀريو هو جيڪي مصر جي شان شوڪت کي ياد ڪندا هئا. ان ڪارڻ پيغمبرن عيِسيِها ۽ جرميها قديم ماضي ڏانهن موٽ ۽ بت شڪني جي بار بار تلقين ڪندا نظر اچن ٿا. دنيا جي هر تهذيب فني شاهڪارن، دولت، مادي آسائش جي چمڪيلي لباس ۾ نظر ايندي رهي ٿي ۽ قديم غيرتهذيبي عهد ان کي سخت رديندو ڏيکارجي ٿو. انهن ٻنهي ڏيکن ۾ خير ۽ شرجيان نه ختم ٿيندڙ ازلي جنگ جاري آهي.
ٿر جي سر زمين تي ’انساني ٻوٽو‘ ٻي ڪنهن به ڌرتي جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ شڪتي، شادابي ۽ جهجهائي سان اسري ڦهلجندو پکڙجندو ۽ مالٿس جي جاميٽري واري نظرئي آبادي کي سچو ثابت ڪندو رهي ٿو. سڄي سنڌ جا هندو هڪ طرف ۽ ٿر پوءِ به وزن، تعداد ۽ ڳياڙي ۾ ان مٿان غالب ۽ ڀاري آهي! ٿر جي ڌرتي کي، ويهن سالن تائين ڪيسونووا، فرئنڪ هيرس، شيخ اياز، وڪٽرهيوگر، راسپوتين ۽ مهاراجا ڀوپيندر سنگهه پيٽالوي جي حوالي ڪري ڇڏ _ ۽ نتيجي ۾ موجوده پاڪستان اندر پنجاب جي جاءِ تي ’ٿر‘ وڏو ڀاءُ (Big brother) بڻجي پوندو!
ٿر اندر، نرواڻ يا ڇوٽڪاري جي راهه انسان ذات جي خدمت ۽ ڀلائي واري متي ۾ مڃتا واري اصول تي قائم ڪونهي پر ڌرمي رسم رواجن جي سختي سان پيروي ڪرڻ ۾ پوشيدهه آهي. ٿري تجربي ۽ ڌرمي وشواس جي آڌار تي ڄاڻي ٿو ته دنوي خوشي صرف ’پنهنجي جنسي‘ جذبات جي آسودگيءَ ۽ نتيجي ۾ ڪثرت اولاد ذريعي حاصل ڪري سگهجي ٿي _ ۽ آسماني آنند جو انعام مذهبي رواجن، ڪرم جي پابندي وسيلي پلئه پوندو.
اهوئي ڪارڻ آهي جو ٿر جو اڪثر وچولو طبقو، هيٺيون وچولو طبقو ۽ خاص طور ’هيٺيون طبقو‘ ملن جيئن ڌرم جو ٺيڪيدار نظر ايندو رهي ٿو ۽ ان ڪلاس جو هڪ حصو شهري جيوت اندر وڏن ماڻهن جو دم ڇلو يا هنن جي گهرن ۾ نوڪرن، نوڪرياڻين جي ويس ۾ داخل ٿي ان اوچي ڌنڌوڙي يا ڪاموري طبقي جي ’جسماني ضمير‘ سان ڇيڙ خاني ڪندي ان کي پنهنجي حق ۾ لاڙيندو ڏيکاري ڏئي ٿو.
سندن جيوت ۾ اهو’ناڪاري ڦيرو‘ ان وقت کان شروع ٿيو هو، ۽ جاري آهي، جڏهن هنن خانه بدوشانه جيوت جي مهذب شهري زندگي، سان غير مقدس سنگم (cross breed) جي ابتدا ڪئي هئي. ان سنگم سندن فطري معصوميت اٻوجهائپ، انسانيت ۽ آدرش کي هميشهه لاءِ ڀڃي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيو.
هتي هڪ پراڻي ياد تري آئي آهي. سن 1980ع جي شروعات ۾ سکر، حيدرآباد ۽ بلوچستان جو انڪم ٽيڪس ڪمشنر ( ايم ايس لعل ) منهنجو هڪ بي تڪليف قسم جو دوست هيو. مان ڪوئيٽا مان سکر آيل هيس. هڪ ڏينهن صبح جو فون ڪري منجهند جي ماني کائڻ جي نينڍ ڏنائين ۽ پڇڻ تي ٻڌايائين ته ڪوئيٽا جو انڪم ٽيڪس آفيسر، پي داس مهيشوري، جيڪو اصل ۾ مٺي جو رهاڪو ٿري هو سو آيل هو؛ هو هميشه ڪوئيٽا جو دوري دوران سندس بي حد خدمت ڪندو هو ۽ ذڪر ڪيل ’مانجهاندو ‘ سندس اعزاز ۾ جهليو ويو هو.
ماني شروع ٿيڻ کان ڪجهه وقت اڳ مان وٽس پهچي ويس ۽ ڊرائينگ روم ۾ مختلف مسئلن تي اسان جي گفتگو جاري هئي. کن پلڪ کان پوءِ ٿري همراهه پنهنجي ٻارن سميت اندر داخل ٿيندو نظر آيو.
اسان جي حيرت جي حد نه رهي جو هن جي پٺيان سندس ٻارن جي قطار ريل گاڏي جي گاڏن جيان اڻ کٽ انداز ۾ داخل ٿيندي رهي. اٺ يا ڏهه ٻار ڳڻڻ بعد اسان ڳڻپ بند ڪئي سون. هن مون کان سر گوشي ۾ پڇيو هو ’شيام ڇا هيءَ همراهه ڪوئيٽا اندر ان کان سواءِ ڪوئي ٻيو ڪم ڪين ڪندو آهي؟‘
هينئراهو ٿري همراهه عمر جي ستين ڏهاڪي ۾ داخل ٿيڻ جا سانڀاها پيو ڪري پر بدقسمتي سان پاڻ ۽ سندس گهر واري سنڌن جي سور واري موذي مرض ۾ ايڏو ته وٺجي ويا آهن جو خاص ڪري سندن ٽنگون وراڪا کائي هاڪي جيان ڏِکُ ڏينديون رهن ٿيون ۽ چال نظرياتي بڻجي بي توازن ٿي ويئي اٿن يعني هلڻ وقت ڪميونسٽن ۽ مولوين جيان ڪڏهن ’کاٻي ‘ ۽ ڪڏهن ’ساڄي ‘پاسي لڏڪڻي وانگر جهڪندا رهندا آهن. ان کان علاوه ٻيا سن به وراڪن ۾ وڪوڙجندا نظر ايندا اٿن. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته تازو گوڏن جون ڍڪڻيون بدلارائي آيا آهن.
پر، اچرج جي ڳالهه اها آهي ته هي همراهه هاڻي به _ هن سنگين دردشا ۾ هميشه ڀڳوان (ڊاڪٽر) پرشوتم جو در جهليو بيٺو رهي ٿو ۽ کانئس، شڪتي ڀوڳ ڪئپسول، عرف ’معجون سليماني‘ وٺي _ بقول ڀڳوان پرشوتم، للي پوتين، جهڙا پتڪڙا، ٽپا ڏيندو رهي ٿو! ۽ سمجهي ٿو ته جڏهن پراڻي عهدنامي جي ڪنهن پيغمبر پنج سو ورهين جي عمر ۾ اولاد پيدا ڪئي هئي ته هو به اهو ڪارنامو ورجائڻ جو اهل ٿي سگهي ٿو!! ڀڳوان جو رازدارانا انداز ۾ چوڻ آهي ته اگر هُو ان عمل کان جلدباز نه آيو ته قوي تر امڪان آهي ته ترت ڄاهي جيان وڪوڙجي سڪوڙجي کينهون بڻجي سڃاڻپ کان به ڏور هليو ويندو!!
مون کي هن مهيشوري همراهه ۽ پنهنجي اڳ ئي ڄاڻايل لوهاڻن للي پوتين رشتيدارن (جن تي هن وقت الائجي ڪيئن موٽواڻي مارڪو لڳي چڪو آهي ۽ فخر سان پنهنجي خانه بدوشانه اجري ۽ شفاف لوهاڻي جيوت وساري مٿي ڄاڻايل جڙتو، مصنوعي ۽ گاسليٽي موٽواڻي مارڪي ۾ جيڪو شهري زندگي جي عياري، پاکنڊ، دغا ۽ ڪوڙجي علامت آهي، گد گد ٿيندي ڪا ضميري چهينڊي محسوس نٿا ڪرين) تي حيرت لڳندي آهي ته ڌرم جو پرچار، گيتا جو پاٺ ۽ ان جي سکيا ۽ پرچار خاص طور هيءُ ٽولو، نيم انوسار ڪندو رهي ٿو پر رشوت کائڻ، ڌنڌي وهنوار ۽ سنٻنڌن ۾ بي ايماني، ويساهه گهاتي ڪرڻ، دوکي ۽ ڪوڙ ڳالهائڻ ۾ به نيم کي ڪين تياڳيو اٿن. اهو آهي موجوده typical ٿري ڪلچر ۽ ڪردار _ ڌرم ۽ ڪڪرم جي نڀاهه جو پراسرار ’سنگم‘! هتي مون کي منهنجو جهونو ساٿي، ڪامريڊ شفيع ڪرد، هنيئر ڊائريڪٽر ٽيليفونس ڪوئٽا يادن مان نڪري ڄڻ سامهون بيٺو اٿم. هيءُ يار تحريڪ جي اوج وارن ڏينهن ۾ نهايت مخلص، ايماندار ۽ ايماني قوت کان عاري ڪارڪن هيو. ان بعد جڏهن سرڪاري نوڪري ۾ گهڙيو ته جلدي ترقي ڪري مٿائين ڏاڪي تي وڃي ڀيڙو ٿيو. ڪنهن مشترڪه دوست رازدارانا لهجي ۾ ٻڌايو هو ته هو ڌم تي رشوت وٺندو رهي ٿو. اهو ٻڌي افسوس ٿيم ۽ کيس ملڻ لاءِ نياپو به موڪليم. جڏهن ملڻ آيو ته کيس پنهنجي ڏکائتي هجڻ کان آگاهه ڪيم.
منهنجي ڳالهه ڌيان سان ٻڌي نهايت پيار ۽ کليءَ دل سان وراڻيون هئائين:
” ڪامريڊ، دين يعني غير مادي دنيا کان ته اڳي ئي توهان نروهيو ۽ هميشه لاءِ ڏور ڪري ڇڏيو آهي پر هاڻي هن مادي دنيا جون ڪجهه ته موجون ماڻڻ ڏيو!“
ڪيڏي نه سچائي، بي باڪي ۽ خلوص هو سندس انداز ۾! پر، ’ٿري ‘ بحيثيت مجموعي، ڪيڏي نه نر لڄائي، پاکنڊيپڻي، بي ايماني سان ’ٻنهي جهانن‘ تي ڌاڪو ڄمائيندا ڦرندا رهن ٿا ( ضمير جي چهنڊي ۽ ملامت کان سواءِ ) .
پي داس آف مٺي کي ياد ڪندي هومر ذهني اسڪرين تي اڀري آيو اٿم. منهنجي خيال ۾ ماڻهو جي بي شرمي، سڀ کان اول، سندس اکين مان پڌري ٿيندي آهي. اسان وارو مهيشوري همراهه، يا لوهاڻا عرف موٽواڻي رشتيدار، جيتوڻيڪ ڪٽر وئشڻو (سبزي خور) آهن؛ پر مهيشوري پي داس جي ڄاڻ اٿم ته شراب پيئڻ بعد سندس چهرو ۽ لهجو دئيت جيان ڀاسندو آهي؛ ۽ ان نڪتي تي سوچيندي ئي هومر جي اليڊ (Iliad) جو مشهور، تاريخي يوناني قول ياد پيم جيڪو مٿئين حوالي سان دلچسپي کان خالي ڪونهي:
” You drunken sot with eyes of dog“
( ڪتي جهڙين اکين وارا، او بدمست شرابي! )
ڪارل مارڪس تاريخي کيڏبازي تي تبصرو ڪندي لکيو هو ته ’تاريخ پهريون ڀيرو المئي جي روپ ۾ پاڻ کي ورجائيندي آهي ۽ ٻيو ڀيرو ٺڳي ۽ دولاب جي سروپ ۾ دهرائيندي آهي ۽ ٽيو ڀيرو جيڪڏهن اڄوڪي دور ۾ جيئرو هجي ها ۽ وڌيڪ اظهارڻ جو وقت مليس ها ته ڄاڻائي ها ’پاڪستان ‘ ۽ ’وجئه لڇمي‘ جي شڪل اختيار ڪري ها!!‘
چچ نامي، سان واسطيدار تاريخ ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته لوهاڻن ۽ جاٽن جي بدنيتي ۽ بدسيرتي سبب سنڌ جي راجا چچ ( 622_ 662ع ) جو مٿانئن اعتبار ئي کڄي ويو هو انڪري سندن مٿان سخت پابنديون وجهڻيون پيون هئس جيڪي هن ريت آهن:
هو ڪڏهن به، سخت لوڙهه کا سواءِ، هٿيار پنهوار ڪونه کڻندا.
_ پنهنجو اندريون ٻاهريون بدن کهرن ۽ اوني وسترن سان ڍڪيندا.
_ اطلسي ۽ ريشمي ڪپڙن جي ويجهو به نه ويندا.
_ مٿي تي صرف ڳاڙهي ۽ ڪاري رنگ جا سادا سوٽي پٽڪا ٻڌندا.
_ گهوڙي سواري سنجن کان بغير ڪندا.
_ مٿو ۽ پير اڪثر اگهاڙا رکندا.
_ گهر يا شهر کان ٻاهر وڃڻ مهل پاڻ سان ڪتو ساڻ کڻندا ته جيئن سندن اصلوڪي سڃاڻپ سولائي سان ٿي سگهي.
_ وقت جي حاڪم لاءِ ٻارڻ جون ڪاٺيون گڏ ڪندا رهندا.
_ حاڪم لاءِ جاسوسي ۽ سونهپ جو فرض به ادا ڪندا رهندا .
_ حاڪم سان پورو سهڪار ڪري سندس فرمانبرداري ۾ گذاريندا. _ ڪنهن ٻاهرين دشمن جي ڪاهه مهل حاڪم سان مڪمل سهڪار ڪري ساڻس گڏ هلندا رهندا.
ياد رهي ته ساڳي صدي يعني ستين صدي عيسوي ۾ سنڌ ۽ پنجاب هڪ ئي حڪومتي مالها ۾ پوتل هئا، جنهن ۾ بلوچستان جو اولهندو حصو ارابيل (موجوده لسٻيلو) ۽ ڪشمير جو ڪجهه حصو به ان جي اثر هيٺ هئا.
ان کانسواءِ راجا چچ هڪ لوهاڻي حاڪم کي شڪست ڏئي هن جي وڌوا زال سان شادي جي ٻنڌڻ ۾ به جڪڙيو ويو هو ۽ شايد ان شاديءَ ڪارڻ سندس براهمڻ گهراڻي ۾ ڏار پئجي ويو هو ( ۽ شايد ٿر جي اهڙي ئي لوهاڻي سان مٽي ڳنڍڻ سبب اسان جي گهراڻي ۾ به ڏار پئجي ويا آهن ) ۽ جنهن جو انت محمد بن قاسم هٿان راجا ڏاهر جي هار سبب سنڌ جي سندُرو کي ڏهاڳ جو روپ ڏئي ويو.
هن لوهاڻي مائي جي تن وڏن مائٽن تي نظر پوندي اٿم ته ائين ڀاسندو آهي ڄڻ شيهه زو (ShihTzo)، بوشو (Boshu) ۽ چيهوها هوئا (Chihuahua) نسل جي اهڙن ڪتڙن کي پسي رهيون هجان جن کي چچر وچڙي ويا هجن پر، ڀوءُ اٿم ته ايندڙ وقت ۾ ليبريڊور، السيشن ۽ باڪسر جو روپ اختيار ڪري وٺندا جيڪو اسان ۽ سنڌ سماج سان وڏو انياءُ ٿيندو ڇو جو ’ان نسل‘ ۾ اڳتي هلي يقيني طور سر آرٿر ڪانن ڊائل جي هائونڊ آف دي باسڪر ويليس جا سڀيئي انسان ڪش اوگڻ چٽائي سان پڌرا ٿيندا رهندا!!
اڄوڪي يگ ۾ سائنس، ٽيڪنالاجي جي ميدانن عقل چرخ ڪندڙ گيان ڄاڻ جي اکٽ ڦهلاءُ انساني شعور کي ڄڻ، ظاهري طور، پتڪڙو بڻائي ڇڏيو آهي ۽ اسين ٽڪرن ۾ ڦهليل سچاين کي مڪمل (absolute) سچائي مڃڻ لڳا آهيون. سوچ جو اهو رخ انسان جي اخلاقي روحاني ۽ ڪائنات جي اکٽ ڌڄا اندر حيثيت ۽ اهميت کي ناڪاريندي هڪ عظيم المئي ڏانهن وڌندو ڏيکاري ڏئي ٿو. ان تلخ حقيقت مان پڌري پٽ ظاهر ٿئي ٿو ته انسان عدم کي ميسارڻ بجاءِ پاڻ ان جو بک ٿيندو نظر پيو اچي. حيات جي ان لايانيت ۽ بيهودگي ڪارڻ انسان کي پنهنجي ’بي بنياد‘ بڻياد ڏانهن موٽ کائيندو پسي سگهجي ٿو.
انسان جي لاڳيتي ڀوڳڻا _ اخلاقي روحاني ۽ جسماني ڏسائن _ ۾ سندس وشواس ۽ عقيدي جي بنيادن کي کوکلو بڻائي ڪمزور ڪري ڇڏيو آهي.
هن اونداهي يگ ۾ زندگي جيئڻ ائين پيو ڀاسيم ڄڻ جاڳرت حالت ۾ نوڙين سان ايئن ٻڌل آهيان جيئن گليور للي پت ۾ رسين سان جڪڙيو ويو هو.
اڻ کٽ پيڙا جو ڪارڻ ان ڪوڙي حقيقت ۾ پوشيده آهي جو پنهنجي ذاتي آدرشي ضابطي ۾ پختو رهندي سدائين بدلجندڙ انساني اتم قدرن جي ڦهلاءُ جو ڪانکي رهندو پئي آيو آهيان ۽ ان کان سواءِ سياسي جوڙ جڪ ۾ به اتم يوٽوپيائي آدرش کي لاڳو ڪرڻ جي جتن کان ڪڏهن ۽ ڪنهن حالت ۾ منهن ڪين موڙيو اٿم ۽ نتيجي طور ڀوڳڻائون ۽ وجود هم معنيٰ بڻجي ويا آهن.
ذهني يا مادي پسماندگي ۽ سکڻائپ ماڻهوءَ ۾، وجودي فلسفي موجب، اخلاقي نيچ پڻو، پاکنڊ ۽ ڪمينگي جو باعث بڻبي آهي.
اهو ويچاريندي هتڙي آمريڪا جي رياست آريزونا جو ڏاکڻو حصو سندس ٿر جي وسيع علائقي ۾ ماٺي ساگر (Pacific ocean) جيان ڦهليل آهي _ ۽ ڏاڍو ياد پيو اچيم. ان جي سيني تي قسمين قسمين ٿوهر جا وڻ ۽ ٻوٽا ڪنهن نازنين جي حسين دلڪش جسماني ونگن ۽ رنگن جيان من ۾ ڪتڪائي پيدا ڪري موهت ڪندا رهن ٿا _ بنان ڏٺي ان ٺوٺ ۽ تتل وارياسي ڌرتي تي ڦهليل خشڪ، ٺوڙها ۽ پنهنجي شاندار قامت ۾ گهيريل! اوچا جبل ذهن تي وقار دهشت ۽ عجب ۾ ٻڏل اڻ مٽ تاثر چٽيندا رهن ٿا. انهن جي قربت ۽ ڏوري ٻئي وواهت ۽ غير وواهت جيون وانگر ڏنگيندڙ آهن. اهو علائقو به پنهنجي ’سکڻائپ‘ ڪارڻ ’نيچ پڻي‘ ۾ گهٽ ڪونهي! ذهني ڪنڊ ۾ سنڌ جو ٿريلو علائقو نانگ وانگر ڪنڊلي هڻي ويٺو اٿم!!
انساني وصف، گڻ يا خوبي تاريخ جي گردش جي ضرورت پٽاندڙ پنهنجو چهرو، افاديت ۽ ڪارج بدليندي رهي ٿي. جيڪڏهن هڪ هنڌ بيٺل هجي ته اوس بڻاس جو ڪارڻ بڻبي. جيڪڏهن ان گردش جي وهڪ اڳوتري ۽ چاڙهه ۾ رهندي ته چهري، افاديت ۽ ڪارج تي نکار ۽ جوڀن قائم رهندو؛ پر موٽ ۽ لاهه جي صورت ۾ ڪوجهي ۽ اڻ لاڀائتي بڻجي سدا ڍونڍ جهڙي بڻاس ڏيندي رهندي!
نفرت جو شديد احساس هڪ ’الي‘ جيان ٿئي ٿو _ چاهي اها برحق ڇو نه هجي. اها ان وجود کي ان جي ’جوهر‘ کي به جنهن مان اڀري ٿي اڏوهي جيان لاڳيتو چٽ ڪندي ساڙيندي رهي ٿي ڄڻ چکيا تي ڪو لاش سڙندو هجي!
نرمادي جي صورت ۾ موجود ٻن ڪروپي آتمائن مقصد جي حصول لاءِ بڻاس ڏيندڙ، سامونڊي ڇتين لهرن جهڙن غيرانساني طريقن کي اپنايو هئو؛ سندن پاران سچ ۽ پيار کي ابليسي لتاڙ ۾ ميسارجندو پسي من اندر هڪ قسم جي نرالي اٻرندڙ تپرس ۽ اچرج جي ڪيفيت پيدا ٿي هئي _ جيڪا ڪنهن وهڪ جيان جاري آهي. ذهن آڏو الائجي ڪٿان ماتاهري ۽ مير جعفر جا ڪردار اڀري آيا اٿم.
هنن ٻنهي جي روحن ۾موجود ڇل ول پاکنڊ خارج مان ورتل ملمعي جيان ڪون آهي بلڪ اهو سندن وجود ۾ فطري ۽ قدرتي طور ڳوهيل آهي. اهي ٻئي خدا جي پورڻ نيڪي (absolute goodness) وانگر پاکنڊ مٿيا ۽ ڪوڙ ۾ پورڻ ۽ اکنڊ (absolute and undivided) آهن. کين ۽ اهڙين ڪجهه ٻين ڪوجي آتمائن کي پروڙڻ ۽ پرکڻ بعد يقين (certainty) مان وشواس ٻاڦ وانگر وکرجي ويو آهي. صرف غير يقيني (certainty un) جي نئين ديوتا ۾ ايمان پختو ٿي ويو اٿم.
هن مهل ميرانجهڙي سرمئي سنجها ٽاڻي طبعي وجود تي جوڀن جي اوڍيل اطلسي چادر ليڙون ليڙون ٿي وئي آهي ۽ ان حالت جو ڪو ڏک نٿم ڇو جو اهو عمل اسڀاويڪ ڪونهي. پرکڄندڙ ساهه ۾ به جوڀن ڪين رهيو اٿم ۽ نظريم ٿو ته اهو به ڪنڊيءَ جي سڪل ڏانڍي وانگر سنهڙو سيپڪڙو ٿيندو پيو وڃيم. انهن ٻنهي صورتن جي وجودي حالت دنيا جي سخت اتت ۽ تپت ۾ ٺوٺ ٿي، تيزي سان، پوٺي جي صورت اختيار ڪندي پئي وڃي.
موقعي پرست دانشور طبقو يا عام ’سوارٿي‘ انسان ڪنهن به مهذب جوڙجڪ واري سماج اندر پاڻ تي ويسر (forgetfulness) جي حالت مڙهيندو آهي ته جيئن سندس ٺڳي دولاب ڪوڙ ۽ منافقت پردي ۾ لڪل رهن. پر اڄوڪي يگ جي، تيز نگاهه، سندس ان ’کيڏ‘ کي پرکڻ ۾ ويرم ڪونه وجهندي آهي. هند ۽ سنڌ ۾ اهڙي قسم جي پنهنجي ۽ پرائي ’ڪينئري فصل‘ سان اڪثر مهاڏو اٽڪندو رهيو آهي. هيءَ چوڻي،’ديوتائون جنهن کي ناس ڪرڻ چاهيندا آهن انهن مٿان پهريائين چريائپ جا ٻج ڇٽيندا آهن.‘ اهو مقولو ٻنهي جيون جي موجوده حالت سان ٺهڪندو ڏيکارجي ٿو.
ڪڏهن ڪڏهن ويجهڙي پنهنجائپ ڪارڻ تيزنگاهه تي وشواس جو ڌنڌ ڇائنجي ويندو آهي ۽ پنهنجو سدا سرگرم دشمن نگاهن کان صاف ترڪي ويندو آهي ۽ پوءَ مارچ 2012ع واريون ڀونچالي حالتون پيدا ٿينديون آهن جيڪي ’دٻڻ‘ جي ڪناري ڀيڙو ڪرڻ لاءِ ڪافي اثرائتيون قرار ڏئي سگهجن ٿيون. آمريڪا جهڙو سپر پاور به اهڙي وشواسي ڌنڌ سبب 11/9 وارين تباهي مچائيندڙ حالتن مان لنگهيو آهي.
ويسر جو هڪ ٻيو روپ به آهي: هر سوڀاري تهذيب ڪلچر تاريخ جي ڪنهن اڻ ڄاتل ٻه واٽي تي ويسر جو شڪار ٿي ويندو آهي _ ۽ ان جا ڪارڻ مادي ترقي، واپار ۾ حيرت ناڪ واڌارو ۽ ماڻهن ۾ شانتي ڏانهن وڌندڙ لاڙو وغيره هوندا آهن. انهن ظاهري طور هاڪاري حالتن جي ڪک مان وشواس جا اُڻا سج جي ڪرڻن جيان ڦٽي نڪرندا آهن. ۽ اهڙي بي ڪئتي ۽ بي خيالي حالت ۾ اهي جيوَ جيڪي راند (game) جي مڃيل قانون کي اورانگهڻ جي سگهه حرفت ۽ همت سان جهنجهيل هوندا آهن.
انسان ذات يا فرد جي سموري املهه مڏي ۽ ميراث _ مادي ۽ روحاني _ کي شيو جي ٽانڊوي انداز ۾ تباهه برباد ڪندي ڪاويرم ڪون وجهندا آهن. پهرين ۽ ٻين مهاڀاري لڙائي اهڙين ئي حالتن مان ڦٽي هئي. ذاتي طور مان به اهڙين ئي حالتن جو شڪار ٿيندو پئي رهيو آهيان:
ماڻهوءَ جي منورتي بدلي، ننهن کان وڇڙيو ماس،
ڪنهن جي من ۾ ميران ايندي ڪنهن جو ڪاليداس!
آمريڪي دانشور لي هيرس (Lee Harris) پنهنجي مشهور ٿيسس ۾ ٽن قسمن جا دشمن ڄاڻايا آهن: هڪڙا اُهي جيڪي پنهنجي ’ذاتي مفاد‘ کي ساڀيا ڏيڻ لاءِ ڪابه اٽڪل بازي ڇل ول _ ۽ طاقت جي استعمال کي ڪارائتو بڻائڻ لاءِ ڪنهن به حد کي اورانگهي سگهن ٿا. هن انهن کي هٻڇي لالچي ۽ لچو ڪوٺيو آهي.
يا ٻيءَ صورت ۾ دشمن انهن کي ليکي سگهجي ٿو جيڪي پنهنجي ’برابري‘ واري حق جي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪجهه به ڪري سگهڻ جي اهليت پيدا ڪرڻ واسطي جدوجهد ڪندا رهن ٿا. هن انهن کي ’مظلوم‘ جي خاني ۾ ٺهڪائي فٽ ڪيو آهي.
ٽيون قسم اهو آهي جيڪي عام ۽ سڀاويڪ قسم جي امن پسند انسان تي بدمعاشي ارهه زورائي ۽ دهمان وسيلي کيس نيچو نوائي، آڻ مڃرائي پنهنجي ذاتي مفاد جي حصول لاءِ ڪنهن به ڪوجهي حد تائين ويندا آهن. هن ان قسم جي دشمن کي ’ڏهيسر‘ قرار ڏيندي انتهائي ڪمينو ۽ بي حس انسان ڪوٺيو آهي.
اهي ٻئي _ نر ۽ مادو _ بدروح منهنجي مشاهدي، تجربي ۽ paradigm موجب پهرين ۽ ٽين category ۾ ٺهڪي اچن ٿا، ڇو جو ٻئي بدبو دار قسم جا anarchistic قسم جي خواهش مان اُپجيا آهن. هونءَ به ’مهانڊا‘ ڀنڀلائي دولاب ڏيندا رهن ٿا.
ٻالڪپڻ کان اڄ ڏينهن تائين دل _ پنهنجي ۽ پرائي _کان پرايل درد، پيڙا ۽ دک جو ٻوجهه کڻندي بيحال ساڻي ۽ بي ڪئتي ٿي پئي آهي؛ ڪڏهن به ڪنهن پل به گَههُ ڪري بيهي سگهي ٿي _ عدم چٽائي سان پسجي رهيو اٿم.
ويراني ۾ وڪوڙيل گهر جي چوديواري ۾ گذاريندي ۽ دريءَ مان ٻاهر ديوقامت جبلن جي سلسلي کي پسيندي ۽ بي انت اڀ هيٺان اجري فضا ۾ موجود ’پوتر ساهه‘ مان ڍڪ ڍڪ ڪري سرڪيون اوتيندي پاڻ کي مڪمل اڻ ورهايل ۽ absolute محسوس ڪندو آهيان. پر ٻاهر پير ڌرڻ کان پوءِ نماشام جو پکين جيان واپسي مهل پاڻ کي کُردي وانگر کن کن ٽڪر ٽڪر ۽ ڳڀي ڳڀي ۾ ورهايل پسيندو آهيان!
ڪڏهن ايئن محسوس ٿيندو اٿم ڄڻ سمورو وجود پيڙا جي خمير مان جوڙيو ويو آهي ۽ ان کي سدائين ڪو شڪاري عقاب پنهنجي شڪاري خونخوار چنبن ۾ جهلي چيريندو ڦاڙيندو رهي ٿو.
هن مهل تائين مان لڳ ڀڳ اسي ڀيرا جوڻ مٽائي چڪو آهيان؛ هر جوڻ ڇڏڻ کانپوءِ منهنجي ناموجود ماءُ، موجود زال ۽ ٻارن جي دک جي حصي ۾ ڪتر ايندي رهندي محسوس ڪئي اٿم، ۽ ان ’ڪتر‘ جي حصي منهنجي دک ۾ واڌارو پئي آندو آهي.
منهنجي اڻ کٽ پيڙا مٿان منهنجي زندگي جو چتر ايئن چٽيل آهي، جيئن اسرويلي پکيئڙا ولر ۾ اڏامي ويندا آهن.
هن وجودي دنيا ۾ ’عدم ‘ ۽ ’ناموجود ‘ سان ڪير انسيت رکي ٿو؟ مان رکان ٿو؛ جيڪو مينهن واچ طوفان ۽ ڪن ۾ ڦاٿل آهي. جيڪو سدائين ’موت ‘ کي موتمار ويرانن ۽ اجڙيل آستائن ۾ جيئندو پسيندو رهي ٿو.
ڌرتي ماتا ڪيڏي نه بي ترس آهي. هوءَ هميشه ماڻهو ۽ سندن محبتن کي شراب جيان چڪي چڪي ڪري پيئندي رهي ٿي ۽ پوءِ ان نشي جي خمار ۾ کانئس سڀ ڪجهه وسريو وڃي ٿو!
شانتي جي الوپ ٿيڻ جو ڪارڻ به اهو ئي آهي!!
ڪڏهن ايئن محسوس ٿيندو اٿم ته منهنجي اُڻي جيتري پيڙت وجود اندرسيفو، ميرا، جون آف آرڪ قرت العين طاهره ۽ ائنااخماتووا جي اپار پيڙائن جا ذرڙا به شامل ٿي ويا آهن _ ۽ ان ريت ڄڻ سندين پوڳڻائون به ڀوڳي رهيون آهيان.
ميداني ۽ ٿري جيوت جي غير مقدس سنگم تي سوچيندي اٺارهين، اوڻويهين صدي ۾ منهنجي پنرجنمي همزاد شاعر جان ڪليئر (John Clare) کي شايد اڳ ۾ ئي منهنجي دردشا جا پرون پيا هئا _ ۽ درديلو نوحو ڦٽي نڪتو هئس:

اڪيلائي ۽ محبت
مون کي جهڳڙالو ماڻهو جي آواز کان به ڪرڀ اچي ٿي
جنهن مون کي بيحد هاڃو رسايو ۽ اڃان رسائيندو رهي ٿو.
دنيا تياڳي پاڻ کي ڄڻ قيدي محسوس ڪندم
۽ صرف پنهنجو پاڇو سنگي ساٿي رهجي ويندم.
۽ آڪاش منڊل مان صرف ڪرندڙ تارا پيو تڪيندس،
۽ سمورو سال صرف فيصلن جي ڌوڪ ڌوڪان هوندي.
او رکپال! مون کي ڪنهن هيکلي ڇپر ڇانو تائين رساءِ
اهڙو مقام جتي صرف سائت جو واسو هجي،
جتي سون ورنا توتاري نما گل ڀرمائيندا هجن،
۽ ساوڪ کان ڏور، ڪنهن سونهري سنسار سان ملائين.
اي دلربا شاعري الوداع _ صرف عزم جي آرزو اٿم؛
ڀل سمورو سنسار کڻي وڃو، ۽ منهنجي لاءِ صرف
ڪنهن دلربا جي سڪ ۽ سنگيت ڇڏي ڏيو،
جيڪو من کي گدگد ڪري اتساهه بخشيندو رهي.

ٿانئيڪي زندگي لکڻ جي عمل مان جوهر، ست چوسي وٺندي آهي ان ڪري خانه بدوش وانگر سدائين ’حرڪت ‘ ۾ رهڻ زندگي بخش عمل نظر آيو اٿم مان پاڻ کي صرف زنده ۽ خوش رکڻ لاءِ لکندو رهان ٿو. بنيادي طور ليکڪ ۽ پاٺڪ subject ۽ object پاڻ کي ئي سمجهندو آهيان. تخليقي عمل ۾ احساس جي شدت، جذبي جي گهرائي ۽ گيرائي اوليت ماڻيندي رهي ٿي _ ۽ ان عمل ۾ ’عقل ‘ سندس ڀر جهلو هوندو آهي. منهنجي تڪ تور مطابق ’لکت ‘ يا ’لکڻي ‘ ۾ مواد ۽ اسلوب يا شئلي اوچي جڳهه والارين ٿا _ ٻنهي جو درجو هڪ جيڏو آهي.
مان سموري ڄمار ڌنڌي ڌاڙي کان ايئن ونئن ويندو رهيوآهيان جيئن سبزي خور انسان گوشت جي نانءُ کان به ڪوء کائيندو آهي.
لکڻ جو عمل مون لاءِ ايئن لازم ٿي ويو آهي جيئن ساهه کڻڻ!
ساڳي ريت ’ساکرو‘ سار به سڳي جيان ساهه سان پوتل آهي!!
الائجي ڇو شروع کان ئي نماءُ کان چڙ رهندي آئي اٿم. سڀاءُ ۾ شرميلو پڻ ننڍڙي ڄمار کان ڪنهن ڪهني بيماري وانگر وچڙيل رهيو اٿم :
سکر جي وڙ وڪڙ گهٽين ۾ رلندي پنندي
جيڪي سنڌوءَ جي وڙ وڪڙ وهڪ جي ڀڪ تي آهن
هر چرندڙ جيوَ جي چهري تي محسوس ڪيم
اپار هيڻائي ۽ ڏک جون ريکائون!

هر ماڻهو جي هر رڙ اندر
هر ٻار جي ڀوءَ گاڏڙ ڪُوڪ اندر
هر اٿندڙ آواز، ۽ هر پاراتي اندر
سوچ اندر گهڙجندڙ ڪڙين جو پڙلاءُ پيم!
اڻ ٽرڪائناتي ’لقاءُ‘ ۾ ڀوڳڻا ۽ سواد جا دڳ پوروڇوٽ تي هلندا رهن ٿا. وڪٽرهيوگو جي ’بدنصيب‘ وانگر منهنجا پير پهرين دڳ تي کوڙيا ويا آهن.
ڪڏهن ڪرڀائتي ’بدلي‘ جي ڀاونا، جنهن جون پاڙون صرف ۽ صرف مفاد جي بدبودار ڍير ۾ کتل ٿين ٿيون، بدروحن جي خمير مان ڪنهن ڏهيسر وانگر اسرندي ڏيکاري ڏيندي اٿم _ ۽ ان جو نشانو اُهي ’پوتر آتمائون ‘ آهن جن کين زندگي ۽ جيئدان بخشيو هو! عجب ۽ Paradoxical اسرار لڳندو اٿم. الائجي ڪٿان مرحوم ايم ڪمل اداسي ۽ مايوسي کڻي آڏو اچي بيٺو اٿم.

رت ٽمڻ جي مند
رت جا رشتا،
چهرا ناهن،
جن تي گهنج پون.
هيءُ شيشا آهن
انهن تي ڏارون پونديون آهن.
۽ پوءِ بس،
ناڪاره ٿي رهجي ويندا آهن.
ٽٽل حسين ڪٽلري وانگر.
کين، سميٽي، سهڻي ريت سجائي،
شو ڪيس ۾ رکڻ ئي عقلمندي آهي.
نه ته، چور ٿيل شيشا،
زندگي جي رڳن ۾ چُبجي ويندا آهن،
۽، موت تائين،
اتان رت ڳڙندو رهندو آهي.
۽ جسم جو گهاءُ داغ ٿي پوندو آهي.
اڄ ڪلهه اهي داغ سڀني جي جسمن تي آهن
ان ڪري _ اهي داغ، داغ ناهن.
ان ڪري _ انهن تي ڪير ڪڇي نٿو.
ٽپڪڻ ڏيو خون کي. ڪوئي ڇا ڪري،
اسين ڄاوا ئي،
رت ٽمڻ جي مند ۾ آهيون.

منهنجي مشاهدي مطابق يتيم ٻن قسمن جا هوندا آهن:
پهريون قسم ماءُ جي پيٽ مان ٻاهر اچڻ کان اڳ ئي يتيم ٿي ويندو آهي _ ۽ ٻيو قسم ان منجهان ٻاهر اچڻ بعد يتيمي کي اکين سان پسيندو آهي.
پهريون قسم ’يتيمي‘ هٿان رسيل ڊگهي اڻ کٽ پيڙا، ان جي ڪک مان پيدا ٿيندڙ انڌڪار مايوسي ۽ بيوسي جي گهاڻي ۾ چاڪي جي ڏاند وانگر پيسجندي رڪ جهڙواڻ مڙ، سخت بدن ۽ ڪٺورمن وارو بڻجي ويندو آهي _ ۽ ٻيو قسم خوشي بختي سبب پدري سائي جي وقت جي پيماني ۾ ٿورڙي ئي _ شفقت ڀري قربت سبب نرم، نازڪ ۽ ڪونئري بدن ۽ نرم دل واري مانائتي انسان جي پرڪارن سان ڀرپور بڻجي ويندو آهي.
پهريون قسم بي ڊپو، ارڏو ۽ سر جي سانگي کان لاپرواهه گذاريندو آهي ۽ ٻئي قسم وارو جهان ديدو موقعه شناس ۽ جوکائتي مهم کان پاسو ڪندو رهي ٿو.
آءُ معنوي ۽ عملي لحاظ کان پهرين قسم سان واسطو رکان ٿو _ ۽ اها منهنجي خوش بختي به آهي _ ۽ بدبختي به!
ڀڳوان سان ننڍڙي ڄمار ۾ سڃاڻپ ٿي هئم، سندس آڏو نيم انوسار ۽ ڪڏهن نيم کي اورانگهي _ پرارٿنائون ( ۽ شيوا به ) ڪندو هئس؛ ڇو جو مون مطابق هُو ’وڏي ڄمار‘ رکندڙ، امر، دياوان، شريف النفس، ۽ ڪنهن حد تائين يهوا جهڙو قهاري وجود به رکندو هو. منهنجي اهڙي عمل ۾ ’آدر‘ ۽ ’ڀوءُ ‘ جا جذبا سمايل هوندا هئا.
سندس لاءِ سنمان ۽ ڀوءُ جو گاڏڙ احساس ’ان ڄمار‘ ۾ روح جيان چهٽيل هو پر هوريان هوريان رڙهندڙ وقت جي ڇاپ کيس به ڄڻ ’پيرسن‘ بڻائي ڇڏيو. نستو لاغر ۽ ڄڻ بي وجود ، ۽ پوءِ هوريان هوريان منهنجي وجودي حيات مان پاڻمرادو ڄڻ سارتر واري عدميت يا نيستي ۾ هليو ويو! پاسڪل يا ڪيرڪي گارڊ جو ’سدا زنده‘ ڀڳوان منهنجي لاءِ ’ريٽي ڇڏڻ‘ واري حيثيت به نٿو رکي!
اڳتي هلندي اها سڌ به پيم ته ’فن‘ فلسفي کان وڌيڪ ڳوڙهو ٿئي ٿو ڇو جو ان جون پاڙون ٻنهي ’ذهن ۽ دل‘ ۾ گهڻيون اونهيون کتل هونديون آهن.
سکرجي ڌرتي ڇڏي پاڻ تي مڙهيل جلاوطني ۾ مختلف جڳهن تي رولاڪي ڪندو رهان ٿو ۽ رنگ برنگي فن جي گل چيني جي عادت به ان آوارهه گردي مان پرائي اٿم. پر ان سموري گورک ڌنڌي جي باوجود سکر کان ’ڌار‘ ڪونه ٿي سگهيو آهيان. جيمس جوائس به ڊبلن ڇڏي جلاوطن ٿيو هو، پر ان شهر کان ڪڏهن الڳ ڪين ٿي سگهيو.
ساکروي ننڍڙي ڄمار ۾ يهوائي ڀڳوان کان سواءِ ’ڀوءُ ‘ جو ڪارڻ ’پناهگير‘ ڇوڪرا به هوندا هئا. جن ايڏو هيسائي ڇڏيو هو جو ائين ڀاسندو هئم ڄڻ عمر ۾ ته واڌ ٿي رهي هئي پر ذهني واڌ ڄمي بيهجي چڪي هئي!
زندگي جي نماشام کي وڌيڪ تيزي سان ’جهڪو ‘ ٿيندو ڏسندي قلم سوچ عمل ذريعي ان کان به وڌيڪ تيزي سان بنان اڃ جي پاڻ کي پيئندو رهان ٿو. لڳيم ٿو فطري سڏ کان اڳ ۾ ئي خالي ٿي ويندس!
فوڪو (Fancauld) منهنجي دل جي ڳالهه جهٽي ورتي هئي.
”ماڻهو، سج ۽ موت کي سڌيءَ طرح اکيون کڻي ڪونه تڪي سگهندو آهي!“ ۽ ’مالرو ‘ به ڄڻ من ۾ جهاتي پائيندو چئي رهيو اٿم: ”موت جهڙي شيءِ ڪٿي ڪونهي، صرف مان ئي مان آهيان، جيڪو ترت ئي مرڻ وارو آهي.“
پر جسم جو جسم سان ڇهاءُ، سنگرام _ ۽ سنگم شاعري، فن ۽ حيات کان وڌيڪ اونهو، گهرو _ ۽ سچو ٿئي ٿو. حيات کي ان جوهر جي ڪلپنا ’زنده‘ رکيو ويٺي آهي.
پر، جسم جي عظمت جي باوجود فن کي اڪثر اهڙي ابدي روشن لبادي ۾ اوڍيل پسندو آهيان جنهن کان زندگي نروهي هوندي آهي، ۽ اهوئي ڪارڻ سندس ’ابدي ‘ حيثيت جو ليکي سگهجي ٿو _ ۽ ان جي ڀيٽ ۾ حيات جو انت فنا جي اونڌاهي قبر ۾ ٿئي ٿو. ان جو، اصطلاحي طور، ٻاهرين دنيا جي ڪنهن فاني شيءِ سان لاڳاپو نٿو رهي ۽ صرف پنهنجي باطن ۾ سمايل سدا زندهه قوت جي سهاري بنان ڪنهن خم ۽ ڪٻ جي سڌو اڀو ۽ پر وقار بيٺل نظر ايندو رهي ٿو.
ان ڪارڻ هيٺ اسان جي ’ڪالهوڪي‘ ساکرو لڏي اندر ’فن ‘ جي امر پيڙهه تي ٻڌل روشن فڪري جي سيلابي لهرن ڪنهن اڻ ڏٺل شڪتي پاران نام نهاد وجودي ٿنڀن جي پاڙن ، ۽ ٿوڦيل اخلاقي قدرن کي پولو ڪري انت ۾ ناس ڪري ڇڏيو هو؛ ڄڻ شوپنهاور ۽ نطشي هٿ هٿ ۾ ڏئي ناستڪي نرت پسائيندا ۽ ان ۾ اسان کي شامل ڪري دائري کي وسيع ترڪندا نظر ايندا هئا.
عمر جي هن ڀُرڪندڙ آخري ڏاڪي تي ’خاموشي ‘ وڏي ۾ وڏو اوگڻ ۽ ڏوهه سمجهان ٿو _ ۽ پاڻ کي اظهارڻ هڪ معتبر ’فرض ‘ ۽ اخلاقي ’للڪار ‘؛ هينئر ان کان منهن موڙڻ اڻ ٽر آهي.
زندگي ۽ تاريخ ۾ ڪڏهن اهڙا پل ايندا آهن جن ۾ ’خوف ‘ ۽ ڊپ کي غير مهذب ۽ غير اخلاقي ڄاڻي ڌڪار سان لوڌڻ لازمي امر بڻجيو وڃي ٿو.
’وڏوڀاءُ‘ پنهنجي ’خاص‘ جمهوريت ۾ چترائي سان لڪايل غيرجمهوري طريقن سان ننڍن صوبن تي ڳجهو حملوڪري کين مطيع بڻائيندو ۽ مذهب جي ڊگهي لبادي ۾ ويڙهجي اسان مٿان حڪمراني ڪندو رهي ٿو، ڏهيسر وانگر سندس ’انيڪ روپ‘ آهن! سندس چومکي ويڙهه جا هٿيار آهن:
ثقافتي يلغار، آدمشماري جو توازن پنهنجي حق ۾ ڪرڻ، مذهب جي مار، ٻولي ذريعي وار ( جنهن ۾ ايم ڪيوايم جو به غير اعلانيه ساٿ اٿس)، نظرئي ذريعي زبان بندي _ انهن سڀني ظاهري طور گڻائتن اصطلاحن اندر دغا دولاب ڪوڙ ويساهه گهاتي وغيره جا زهريلا عنصر مهلڪ بيماري جي جيوڙن جيان کليل اکيون رکندڙن کي پسجي سگهن ٿا.
جنهن ’آزادي‘ اندر انصاف جي گنجائس ڪونهي ان آزادي کي غلامي سان تعبير ڪيو وڃي ته ناانصافي ڪونه ليکبي.
هتڙي ٻيهر ’ساکرو‘ ۽ ’ٿري‘ پليد آتمائون ياد اچنم پيون.
اهي ٻئي به سارتر جي ناول اٻٿ Nausea)) ۽ ڪهاڻي ’هڪ ليڊر جو ٻالڪپڻو‘ اندر موجود بورجوازي ۽ پيٽي بورجوازي ماڻهن جي زندگي ۾ موجود ’لايانيت‘ ۽ مقصد جي ’بي معنويت‘ سبب هو ڪوڙ، ڇل ول، چالبازي، سطحي ڏيک ۽ بدعهديت (bad faith) ذريعي ان کي ڪو مقصدي مفهوم ڏيڻ جو کوکلو، تيرهن تالو جتن ڪندا ڏيکارجن ٿا! هن (سارتر) اهڙي قسم جي ماڻهن کي ’سوئر ۽ حرامزدو‘ Saluds)) جي مفهومي ۽ نامائتي ’صورت ‘ بخشي آهي.
اهڙن جيوڙن نما (worms) جيون جو ڄم ۽ موت به سندن لايعني زندگي وانگر بي معني ۽ بي مقصد ٿئي ٿو. مون کي به سارتر وانگر اهڙي ’ڪلاس ‘ کان ننڍي ڄمار کان سخت چڙ ۽ نفرت رهي آهي، جيڪا وقت جي لهرن تي وهندي وڌندي پئي وڃي.
’بد عهديت‘ (bad faith) بي مغزي، ڪاهليت ۽ زندگي جي نفي واري ڪيفيت کي سڏي سگهجي ٿو. ان کي سچي مخلص ۽ آزاد انساني روح کي چيڀاٽڻ جي عمل جو اظهاربه ڪوٺي سگهجي ٿو. اها اهڙي ’بنيادي ’بدي ‘ ۽ ’شيطانيت ‘ آهي جيڪا منافقت ۽ غير ذميواري کي جنم ڏئي دنيا اندر انساني ’ڀوڳڻائن ‘ جو ڪارڻ بڻجندي رهي ٿي.
اڪثر ماڻهو ’عام‘ يا ’خاص‘ انسان جي ڀلائي جي دعويٰ ڪندي ان عام يا خاص انسان لاءِ اهڙي دعويٰ کي پنهنجي ذاتي مفاد لاءِ استعمال ڪندا آهن ۽ ’کيس‘ يا ’کين ‘ شعوري طور، انسان بجاءِ ’شيءِ‘ ’وکر‘ (object) ليکيندا آهن. اهڙي ڪرڀائتي ماڻهن ۾ منهنجي تجربي اندر پنهنجا پراوا ٻئي قسم ايندا رهيا آهن.
هنن کي، انفرادي طور، چڱائن جو مجموعو ته ڇا بلڪه فرد جي حيثيت به نٿي ڏئي سگهجي. هر هڪ بدروح جيان، بنان ڪنهن نهري صورت جي، منهن ۽ مهانڊي جي، حرڪت ڪندو رهي ٿو. فرئنڪسٽين يا ڊراڪولا وانگر! منهنجي آزمودي مطابق پرچاءُ يا سرچاءُ (pacifism) واري نيتي ’بزدلي‘ جو نرم ۽ نازڪ نانءُ آهي. آگسٽ 1939ع وارو روسي ۽ نازي جرمني واري ٺاهه (pact) به ان بزدلاڻي pacifism جو ڪرڀ ڏياريندڙ روپ هو جنهن ٻي مهاڀاري لڙائي ۾ انسان ذات سان وڏا ڪلور ڪرايا هئا.
هنن مڙهه جهڙن ماڻهن ۽ مرڻينگ حالتن جي وچ ۾ مون کي پنهنجي آدرشي اصولن کان زوريءَ اگهاڙو ڪرڻ جا جتن ڪيا پيا وڃن. انهن اندر منهنجا نرمل جذبا، منهنجي شفاف خودي منهنجو انسان ذات ۾ اٽل وشواس، ساهه ۾ سمايل آزادي جي آرزو ۽ سدا جرڪندڙ آئيندي تي کتل نظرون هيون! اداسي، مايوسي جو ڪارو، داغدار لبادو زوريءَ اوڍايو ويو اٿم. ذات کي شيشي جيان ڪرچيون ڪرچيون ٿيندو ڏسي رهيو آهيان. پرالائجي ڪٿان ان گيان جي ڌوڪ ڌوڪان به آهي ته اهي ڪرچيون ڪرچيون ۽ تڪرا ٽڪرا ذات جڙجي سگهي ٿي. اهڙي آشا واد ۾ اهڙو ڪرم آئيندي جو انسان ڪري ڏيکاريندو جو کيس ان مڙهه ۽ مرڻينگ حالت کي ڪنهن اونهي بي تري کاهي جي حوالي ڪرڻو پوندو ۽ ان ۾ ئي سندس integrated آئيندي جو وجود ’جياپو‘ لهي سگهندو!
پر اڄو ڪي وسامندڙ يادن جي ڏياٽين مان پيڙا وانگر ڪجهه مسيحا ياد ۾ لرزي رهيا آهن جن جو ڀاڳ صليب سان جڙيل هو:
حفيظ شيخ
مرغوب بخاري
ڌڻي بخش شاهه
نذير عباسي
جي ايم سيد
غوث بخش بزنجو
نواب اڪبر بگٽي
سائين عزيز الله
پر انيڪ صليب نالي ۾ نهال مسيحائن جي ڇهاءُ کان به محروم ڏٺم:
زلفي ڀٽو
شيخ اياز
بالاچ مري
مولانا مودودي
پروفيسر عظيم طارق
ڊاڪٽر موتي لال جوتواڻي
لڇمڻ ڪومل

ناچ، رقص، نرت _ ڊانس

فنون لطيفه (Fine Arts) ۾ ناچ، جو فن وڏي اهميت رکي ٿو. ان فن کي جسم جي زبان به چئبو آهي ۽ بعض ڄاڻو عاشق ان اندر ‘ڌيان’ جي ڌوڻي لڳائي، باقي حاجتن کي ٽي تريون ڏيکاري، عشق جون سڀئي منزلون تيزي سان اُڪري ’حقيقت‘جي مقام تي وڃي رسائي حاصل ڪندا آهن. اهڙي ٽولي ۾ ڪجهه صوفي، ويدانتي، رچناڪار، مٿئين طبقي سان لاڳاپيل ڪجهه نکمڻا جيوَ اچيو وڃن ٿا. ’راڳ ‘ جي سنگم سان اهو فن پنهنجي ڪمال تي رسائي کي يقيني بڻائي ٿو.
هر ملڪ ۽ ان اندر رهندڙ ثقافتي اڪاين کي ’ناچ‘جو پنهنجو الڳ ڏانو، منفرد انداز ۽ سوچ جو پيمانو، چاهه ۽ ان جي شناخت سان جذباتي ۽ وجداني انسيت ٿئي ٿي. جنهن جون پاڙون انساني تاريخ جي طولاني، وقت جي اڻ مئي سفر، رسمن، رواجن جي قدامت، ثقافت جي منجهيل ڳُجهن ۽ مذهبي سکيا اندر ڳوڙهيون کتل هونديون آهن. ڪڏهن اهي عنصر يڪجا ٿي مٿانئس اثرانداز ٿيندا آهن ۽ ڪڏهن ’انفرادي ‘ طور اتساهت ڪرين ٿا.
اسان جي ملڪ جي چئني پرڳڻن ۾ رقص جا جدا جدا نمونا، مزاج، طريقا ۽ نالا آهن. بلوچستان اندر بلوچن ۽ پٺاڻن ۾ ’چاپ ‘ ۽ ’آتڻ ‘ سڀ کان وڌيڪ مقبول آهي، جنهن ۾ زائفون ۽ مرد الڳ الڳ، ۽ بعض اوقات ويجهي مٽي مائٽي جي ناتي گڏجي بهرو وٺندا آهن. اهو پهريائين، دهل جي ٿاپ تي، نرم ڌيمي ۽ اڻ لکي انداز ۾ شروع ٿيندو آهي ۽ بعد ۾ ان جي تيزي، تيز رفتاري ۽ جوڀن ڏسندڙن تي وجداني ڪيفيت طاري ڪري کين دنيا کان ڪنهن اڻ ڏٺل سنسار ڏانهن کنيو ويندي آهي. سنڌ ۾ هو جمالي جي لوڪ گيت ۽ ڌن تي ’جهمر ‘ رقص جو ڪو مٽ ڪونهي، ان جي حيثيت ليجنڊري ٿي چڪي آهي. ان اندر موجود مختلف جسماني عضون جون موزون حرڪتون، لوڏ ۽ ڦيريون آهسته روي کان انتهائي نڪتي تي پهچائي من جي هر جذبي، اُڌمي، خيال ۽ خواهش جي ترجماني ڪنديون ڏيکاري ڏينديون آهن ۽ ڏسندڙ تي گويا ’حقيقت ‘ جو وجود آشڪار ٿيندو محسوس ٿيڻ لڳندو آهي. من کي ’پريان سندي پار‘نيڻ جو ان کان وڌيڪ نفيس، نازڪ ۽ ملهائتو ٻيو ڪو وسيلو ڪونهي! اهو ئي ڪارڻ آهي جو ’جهمر ‘ کي سنڌ اندر ڪلاسيڪي حيثيت حاصل آهي. ان کان علاوه ڊانڊيا يا ڏونڪن وارو ناچ ۽ راس، هيچ، تينتالي وغيره سنڌ ۽ يوپي جا لوڪ رقص مکيه حيثيت ماڻين ٿا. مهاراشٽرا جو تپري ۽ گجرات جو گربو به ان سان مشابهت رکن ٿا.
پنجاب ۽ صوبي سرحد اندر لڊي، ڀنگڙو، گڊي يا گڏا ۽ آتڻ، خٽڪ ڊانس، عوامي ۽ شهري سطحن تي مڃتا ماڻين ٿا. مختلف رنگ روپ ۽ نانءُ جي انهن رقصن جون پاڙون ٻهراڙي اندر رهندڙ ’عوام ‘ ۾ کتل آهن. جذبن جي اظهار جو اُتم ۽ شائسته طريقو انهن جو خاصو آهي، ان ڪري انهن کي لوڪ فن، جي اهميت حاصل آهي.
ان کان علاوه هن ننڍي کنڊ جي ثقافت ورهاڱي جي باوجود گڏيل ۽ مشترڪه تصور ڪئي وڃي ٿي. انسان جي ان فني موڙي جي تاريخ جي ڪنهن به ڏاڪي تي ورهاست ڪو نه ٿي سگهي آهي. اهو واحد اثاثو آهي، جنهن کي انسان ذات جو گڏيل ورثو قرار ڏئي سگهجي ٿو.
ان ورثي تحت هندوستان ۾ وقت جي ڊگهي مدت کان ڪٿڪ (يو پي جو ڪلاسيڪي ناچ)، مني پوري ڪٿاڪلي (ڪيرالا جو ڪلاسيڪي رقص) ڀوڄپوري (موهني آتم، راجسٿاني، اوڙيسي (اوڙيسا جو ڪلاسيڪي ناچ)، پهاڙي، گربو، گجراتي، ڪچي پوري (آنڌرا جو ناچ)، راسوڙو ڪڇي، ڀرت ناٽيم (تامل ناڊو جو ڪلاسيڪي ناچ) وغيره.
انڊلٺي نرت ڪلائون ضرب المثل جي حيثيت رکن ٿيون. اهي ناچ نه صرف ملڪ جي چئني ڏسائن ۾ عوامي مقبوليت ماڻين ٿا بلڪه دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ به سندن ناموس ۽ ناماچار وقت جي واڌ سان وڌندو رهي ٿو.
خاص طور ڪٿڪ، مني پوري، ڪٿاڪلي جيڪي ان ملڪ جي ڏاکڻي، اترين ۽ اوڀر وارين ڏسائن جي ڪک مان جنميا هئا، اهي پنهنجي چئن ترڪيبي جزن؛ اکين، ڀرون جي نفيس جذبن سان ڀرپور اشارن، هٿن پيرن جي تال ميل، لئه ۽ احساس جي نزاڪت تي ٻڌل حرڪتن ڪارڻ ڏيهان ڏيهه واکاڻجي رهيا آهن. انهن مان جيڏي نفاست، لطافت ۽ نزاڪت اڀرندي اوتري ئي انهن لاءِ ڪشش ۽ دلفريبي ۾ اضافو ٿيندو. ان رقص واري نوعيت جي بي مثل فنڪارن ۾ لڇو مهراج، شمڀوناٿ، برجو مهراج، پدمڻي، نواب واجد علي شاهه، وجينتي مالا، هيماماليني، پوجا بيدي، شيما ڪرماني، تارا ۽ گهنشيام جي جوڙي جهڙن آرٽسٽن ان فن ۾ چڱو نانءُ ڪمايو آهي.
هونءَ به ڪلاسيڪي ناچ کي مرڪب فن چيو وڃي ٿو، جنهن اندر موسيقي، احساس، جسماني انگن جي متوازن چرپر، حرڪت، جمالياتي لاهه چاڙهه، پيرن جي فنڪاراڻا ڦڙتي، گردش وغيره سمايل ٿين ٿا. پر غير ڪلاسيڪي ۽ هلڪي رقص جي ڪجهه قسمن ۾ اهو مرڪبي عنصر موجود ڪونه هوندو آهي.
ان سلسلي ۾ اگر صوفين جي جدا جدا سلسلن تي گهري نظر وجهبي ته انهن اندر به ’ناچ ‘ جو درجو اتمتا ماڻيندو ڏيکاربو بلڪه ’پريان سندي پار‘ ڏي نيئين هلڻ جو وسيلو به نظر ايندو! هونءَ به ’صوفي مسلڪ‘سان لاڳاپيل ’مهان نانءُ‘ پاڻ کي بي باڪي سان پرينءَ جي راهه جو مسافر چوندا رهيا آهن. خانه بدوشن جيان ’لڏپلاڻ‘ وارو ساڳيو رستو ۽ اظهار اختيار ڪندا رهن ٿا، جنهن اندر ’موهه‘ جو عنصرندارد ڏيکارجي ٿو. خانه بدوشن وانگر کهري اُن جو ٺهيل جبو يا پهراڻ سندن ٽريڊ مارڪ بڻيل آهي. صوفي جو آدرش هميشه بکشو جيئن ’پنڌ ڇڪڻ‘ يا ’مدام وجد‘ جي ڪيفيت ۾’رقص ‘ ڪندو رهڻ ۾ پوشيده رهي ٿو! پنڌ ۾ پنهنجي ذات جي نفي جو نڪتو سمايل رهي ٿو يا پنهنجي نفي کان اڳ ئي نفي جي موج ماڻڻ! ڪنهن سچ چيو آهي ته درويش اها هستي آهي جنهن مٿان ڪا وارتا، ٿيندي رهي ٿي، نڪي اهڙو مسافر يا ’ناچو ‘ جيڪو پنهنجي منشا مطابق ڪندو هجي! والٽ وٽمئن به ان نڪتي ۾ گهري ٽٻي هڻي چيو هو، ”اي عام شاهراهه، تون منهنجو ’اظهار ‘ مون کان وڌيڪ بهتر ۽ جوڳي نموني ۾ ڪرڻ جي اهل آهين! “ ترڪي يا ٻين ملڪن جا ڦيريون پائيندڙ رقاص (Whirling Dervishes) پنهنجي ’نرت ‘ ۾ آسماني تارن، گرهن، چنڊ ۽ سج جي مڌر ۽ مڌهم ’ناچ‘ (Movements) جي اهل ڪندا ڪيڏو نه خوش نظر اچن ٿا.
رومي سچ چيو آهي ته جيڪو ’رقص ‘ جو گيان رکي ٿو، اهو يقيني طور ’خدا ‘ جي ذات کان به آگاهي رکي ٿو.
درويش رقص مهل وجد ۾ اچي پاڻ کي اڏامندو محسوس ڪري ٿو، سندس گهرگهلو لباس ۽ ان جا ڊگها پلئه ۽ ٻانهون پَرَن جون علامتون ڀاسنديون آهن، ڪڏهن سندن لباس ليڙون ليڙون ۽ چتين سان سنوريل ڏيکارجي ٿو، جنهن جو مطلب اهو آهي ته هن رقص جي مدهوشي ۾ ان کي تار تار ڪيو هو! اڄ ڪالهه چتيون لڳل لباس يا رلي ٺاهڻ فيشن جو درجو حاصل ڪندو وڃي ٿو، جنهن جو مطلب نڪري ٿو ’رقص جي مخمور حرڪتن‘ ڏانهن انسان جي واپسي ٿي رهي آهي. ڪي ماڻهو سمجهن ٿا رقص اندر پناهه ڳولهيندو رهي ٿو! فرانسيسي انقلاب دوران پيرس تاريخ جي ’عظيم رقص‘ ۾ ٻڏل نظر ايندي هئي!
گهوماٽيون کائيندڙ درويشي رقص تي سوچيندي پاڪستان بڻجڻ کان اڳ جي سنڌ جي من جون تارون ڇيڙيندڙ ’ياد ‘ اچي پئي، جڏهن سکر، جيڪب آباد، شڪارپور ۾ ننڍيون خواهه وڏيون جواڻ جماڻ ڇوڪريون جوڙو جوڙو بڻجي هڪ ٻئي جي ٻانهن ۾ هٿن کي ڪئنچيءَ جيان وراڪو ڏئي پڪڙي گول ڦيريون پائي سر ۽ تال ۾ ايڏي ته پياري ڇير وجهي نچنديون ۽ ڳائينديون هيون.
ايسي موري
لال ڪٽوري
جو ڏسڻ وارن تي به ان جي وجدي لقاءَ جي ارتعاشي ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي!
ان جي برعڪس، عام طور، انگريزي ۽ عربي رقص ۾ شائستگي، علاماتي اظهار ۽ آهسته روي جو عنصر تقريبن غائب نظر ايندو. ان اندر اگهاڙپ، بي لباسي تي وڌيڪ ڌيان ڇاتين ۽ ٿڙن کي پرجوش حرڪت، جنبش بلڪه طوفاني جنبش ڏيڻ لازمي عنصر سمجهيو وڃي ٿو. جيترو ان عمل کي تيز تر ڪري حرڪت ۾ آندو ويندو رقص کي اوترو ئي بي مثال ۽ لاجواب تصور ڪيو ويندو. بلڪه رمز ۽ درياهه جهڙي آهسته رو مترنم رواني جي بجاءِ سامونڊي موجن جي طوفاني لهرن جهڙي ’سينه زوري‘ نظر ايندي. اهڙي قسم جي رقص ۾ لطيف نفيس جذبن جي لنگهه لئه سوڙهو دڳ ٿئي ٿو. ڪيبري، اسٽرپ ٽيز ۽ ڪنهن حد تائين بيلي ڊانس، ڪين ڪين (Can Can) ۽ ماکي جي مک نما (ٽنگون ڊگهيري لتون هڻڻ جي انداز وارا) ناچ، اهڙي ناچ جا چند مثالي نمونا آهن، جيڪي عربي دنيا ۽ مغرب ۾ مقبول ڄاتا وڃن ٿا.
پر ’بيلي ڊانس‘ ۽ ’بال روم‘ ڊانس جا ڪجهه نمونا نهايت هوشربا ۽ فني لحاظ کان اعليٰ ليکجن ٿا. انهن وسيلي اشاراتي انداز ۾ پيٽ، هٿن، پيرن ۽ ٽنگن ۽ گردن جي ڌيمي، تيز حرڪتن ذريعي باطن جي نفيس جذبات جو اظهار درياهي يا سامونڊي لهرن جيان الڳ الڳ ۽ پيچدار نموني ڪيو ويندو آهي، جنهن جا اڻ مٽ نقش ذهن تي هميشه لاءِ لطيف ۽ سٺو تاثر ڇڏيندا آهن.
فن جو مقصد اهو به ٿئي ٿو ته انسان جي نفسياتي، جنسياتي تارن کي ڇيڙي جذبن ۾ جولاني پيدا ڪري ¬¬_ اهو ئي ڪارڻ آهي جو مردن جي ڀيٽ ۾ عورت اعليٰ پائي جي نفيس ۽ دلڪش نرتڪي ليکجي ٿي. خاص طور ’بيلي‘ ڊانس ۾ نفساني سواد، حظ حاصل ڪرڻ کان علاوه جذبن ۾ ’تحسين‘ ۽ ’داد‘ جي بيخود ڪيفيت به اڀري اچي ٿي!
ڪجهه پارکن جي نظر ۾ اهڙي عمل (نفساني جذبن جي ڀڙڪيل شعلن) کي ’ناشائستگي‘ يا ’بي حيائي‘ سان جوڙيو وڃي ٿو، پر منهنجي خيال ۾ اهڙي سوچ ’روائت‘ سان لاڳاپيل هوندي آهي.
بيلي ڊانس يا جرمني جو قومي ڊانس ’والٽز‘ (Waltz) جيڪو انگلينڊ ۾ به مقبول آهي يا اهڙي قسم جا ٻيا ناچ جيڪي مختلف ملڪن ۾ رائج آهن، اهي سڀيئي فن جي حيثيت ۾ ’هاڪاري نفساني‘ جذبن ۽ انهن اندر پيدا ٿيندڙ ’ولوڙ‘ سان لازمي طور ڳنڍيل هوندا آهن. جيئن يوناني Muses جي اپٽار موجب هر فن هڪٻئي سان جڙيل هجڻ جي باوجود پنهنجي انفرادي حيثيت به رکي ٿو، تيئن ’نرتيه ڪلا‘ جهڙو نج منفرد فن به قوم يا نسل جي ولولن، امنگن جي بجاءِ سماج جي طرز، ڍنگ (جنهن ۾ آنند ماڻڻ جي سلسلي ۾ انسان جي بنيادي ڪردار سان واسطو هجي ٿو.) جي تصوير ڪشي ۾ اڻ مٽ ثابت ٿيو آهي.
بيلي ڊانس جي جائزي وٺڻ مان ڄاڻ ملي ٿي ته ’نوويري ‘ (Noverre) نالي اطالوي فنڪار سڀ کان اول ان اندر جنسياتي پهلو (Sensual) کي ڳولي لڌو هو ۽ ان بعد وقت جي ڏاڪن تي چڙهندڙ ٻين فنڪارن ان پهلو کي وسعت بخشي ۽ ان جي اظهاري افق کي ڏيهان ڏيهه مقبول بڻايو. جرمني، روس، فرانس ۽ انگلينڊ ان مان گهڻو لاڀ پرايو.
’بيلي‘ جي ڪاميابي جو راز ان جي باطن اندر اعليٰ ترين ’رومانوي ڪيفيت‘ جي موجودگي به آهي. يورپ ۾ خاص طور شيڪسپيئر جيڪي ’اظهاري ناٽڪن‘ ۾ بلنديون ماڻيون سي بعد واري زماني ۾ بيلي جي ’سنگيتي ادائگين‘ ڪلپنا کي وجد سان همڪنار ڪري سوز، ساز ۽ هڪ انوکي لذت سان يڪجا ڪري ڇڏيو!
بيلي نرتڪ سنگيت ذريعي پيدا ٿيندڙ هر نفيس خيال، ازخود پيدا ٿيندڙ پرن وسيلي اڻ ڏٺل آسمانن ۾ اڏام ڀريندو محسوس ٿيندو آهي. ’بيلي‘ جي سبڪ رفتاري شيڪسپيئر جي ڪلپنا ۾ به ڪين آئي هئي! جواني جي آمد ۽ ان جي اجهل جذبي کان غافل ٿي سگهجي ٿو، پر ڪڏهن ڪڏهن جديد قسم جا ناچ ڏسي يا ٻڌي ايئن محسوس ٿيندو اٿم ڄڻ اهي جديد شاعري جو نعم البدل آهن، انهن مان ڪجهه هيٺ ڄاڻائجن ٿا.
1. Contorted Pop ان ناچ ڪرڻ مهل جسم جي سنڌن کي واڻ وانگر وڪوڙبو سڪوڙبو ۽ مروٽبو سروٽبو آهي. ان کي پسي يوگا جا ڪجهه ڏکيا آسڻ ياد ايندا اٿم. ان هيجاني رقص کي ڏسي من ۽ روح به مروٽبو سروٽبو اٿم.
2. Belly Kalbeliya with puppet touches هيءَ رقص بيلي ڊانس مان ڦٽي نڪتو آهي، جنهن ۾ اشارن ڪناين ۽ سنڌن جي بازيگري وارين حرڪتن وسيلي ڪٺ پتلين جي حرڪت جو گمان ٿيندو آهي.
3. Aerial twist dance هيءَ ٽويسٽ ناچ جو قسم آهي، جنهن اندر اُتاهان ٽپا ۽ ٺينگ ڏئي من ۾ ڪتڪتايون پيدا ڪيون وينديون آهن.
4. Hip Hop Dance هيءُ تڏي جيان ٺينگ ڏيڻ وارو ناچ آهي.
5. Latin Flamenco هيءُ اسپيني فليمينڪو جو لاطيني روپ آهي.
6. Belly Hop Dance هيءُ تجريدي قسم جو ناچ آهي.
7. Disco هيءُ جذبات ۾ طوفاني لهرون پيدا ڪرڻ وارو اجتماعي ڊانس آهي.
ان کانسواءِ ياد آيو اٿم ته ناچ گانو ۽ شاعري اهي ٽئي فن تاريخ جي دور کان گهڻو آڳاٽو هڪ ئي مهل شروع ٿيا هئا ۽ انهن کي الڳ الڳ خانن ۾ ورهائڻ ممڪن ڪو نه هو. جارج طلمس چواڻي ‘اهي گڏيل پورهئي مهل انساني جسمن جي سريلي حرڪت مان اُڀريا هئا. ان حرڪت جا ٻه جز هئا: پهريون عضون جي حرڪت ۽ ٻيو ڳالهائڻ جي. پهرين قسم جي حرڪت مان ’ناچ ‘ جنم ورتو ۽ ٻئي منجهان ’زبان ‘ اڀري آئي ۽ اها ڳالهائڻ جي حرڪت ’عام زبان‘ ۽ ’شاعري‘ ۾ ورهائجي وئي.
جڏهن مٿي ڄاڻايل فن مان ناچ (جسماني حرڪت) جدا ٿيو ته شاعري جنم ورتو، جيڪا گيت جي صورت ۾ هئي ۽ سندس جوڙجڪ ۽ هيئت موسيقي هئي ۽ اڳتي هلي ارتقائي منزلون طئي ڪري اهي ٻئي به فن جي الڳ الڳ صورتن ۾ ورهائجي ويا. لفظن جي جدائي بعد سنگيت رهجي ويو ۽ شاعري هيئت ۾ صرف سندس مترنم ’جسم ‘ ئي رهجي ويو.
هڪ ٻي تحقيق موجب سنڌ جي ڪولهين ۾ ناچ جا چاليهه قسم آهن پر رڪارڊ جي ناموجودگي سبب وقت جي دز ۾ لٽجي ويل ٻڌايا وڃن ٿا.
بيلي نرت جي نوراني سونهن کان بي خبر رهي نٿو سگهجي.
جڳ پرسڌ ’بيلي ‘،’بريڪ ‘ ۽ ’اسٽرپ ٽيز‘ ڊانسر آئسو ڊورا ڊنڪن (The Danube & Funeral March) ۽ سندس ساٿي نيورو فيف ان فن ۾ دنيا اندر چڱو خاصو ڌاڪو ڄمايو هو. ان کانسواءِ جوزفين بيڪر، ماتاهري، لولا مانٽيز (Lola Mantez) اسپين جي لابيلي اونير، آمريڪي رقاصه رٿ سلينٽ ڊينس (راڌا نرت ۾) ۽ روس جي رقاص واسلا نجسنڪي (Waslaw Nijinsky) پڻ پنهنجي پنهنجي نرتڪ فن (اوڻويهين ۽ ويهين صدين ۾) جي ڌاڪ ۾ ڏيهان ڏيهه مشهور ٿيا هئا۔
ان جي باوجود منهنجي خيال ۾ اسان جي خطي جي ناچ ۽ مغربي رقص ۾ اهڙو فرق آهي، جهڙو ’وچتر وينا‘ ۽ ’نغاري ‘ ۾ ٿئي ٿو!
آفريڪي کنڊ ۾ مشهور ’بمبارا رقص‘ اندر لوڪن جي عام عقيدي مطابق ’چي وارا‘ نالي ديوتا جو روح سمايل هوندو آهي، جنهن جي شڪل هرڻ سان مشابهت رکي ٿي، جنهن کين زراعت جي علم ۽ طريقي سان نوازيو هو!
ان کانسواءِ مزورڪا (Mazurka) فوجي ڊانس، والٽز ڊانس اٽلي ۽ يورپ جي ٻين ملڪن ۾ ڏاڍا مقبول ۽ عام آهن. انهن اندر پٻن ۽ کڙين تي بيهي ڪري ڦڙتي سان گول چڪر ڪاٽي زمين تي اسپيني سانن (Bulls) وانگر، زور سان، سر تال ردم ۾ مگن پيرن سان ڌڌڪا ڪندي موسيقي جي لئه تي نچبو آهي. ان کان علاوه ’چاپاچا ‘ راڪ ان رول ۽ پولش ناچ ’پولڪا‘ به تن جي رڳ ڦڙڪائڻ ۾ جوڳا مثال ۽ گرمائيندڙ آهن.
مشهور گرنٿڪار ’بڪاشو‘ جي لاجواب تخليق ’ڊيڪيميران‘ ۾ انيڪ نرت (Dance) جي نمونن ۽ انهن تي جوڙيل ڌنن جو ذڪر موجود آهي، انهن مان استيمپائيل (Istempile) سالتريلي (Saltareli) ۽ ٽروٽو (Trotto) ڄاڻائڻ لائق آهن جيڪي Lute ۽ Viol نالي سازن جي ڌن تي دليون ۽ ذهن گرمائيندا هئا.
ڪلاسيڪي نرت اندر ’اڀياس ‘ جي ’ڌنڌ ‘ ۽ ’مونجهاري ‘ مٿان جيت جو جهنڊو لڙڪندو ڏسي سگهجي ٿو! ’بدنظمي‘ مٿان ’نظم ‘ ۽ ’ٺينگ ٽپن‘ مٿان هڪ ڪائناتي قانون ۽ فطري منظر اکين، دل ۽ دماغ کي تراوت بخشيندو ڏيکارجي ٿو. ان ’الوهي نرت‘ وسيلي مان اندر جي آد جڳاد کان رحماني (Apollonian) ۽ شيطاني (Dionysian) شڪتين جي ويڙهه جو عجب رنگ به پسي سگهجي ٿو. پوئين حالت جي تقاضا من موجي صورت ۾ غرق ٿيڻ جي مقصد ۾ ويساهه رکي ٿي ۽ پهرين فنڪار کان شعوري طور فن جي هاڪاري روايت موجب ان جي يعني فن جي بلند اقبالي جي لاڳيتي تقاضا ڪندي رهي ٿي. ان ڪري ڪلاسيڪي رقص صرف ذوق حسن ۽ سواد سان واسطو نٿو رکي، بلڪه ان ذريعي رحماني متي جو به مڪمل اظهار ٿئي ٿو.
مشهور جرمن فيلسوف نطشي پنهنجي ڪتاب ’الميه جو جنم‘ ۾ پڻ مٿي ذڪر ڪيل متي جي تصديق ڪندو نظر اچي ٿو. پر سندس تصديق جو پُڙُ شيطاني پاسي ڏانهن وڌيڪ لڙيل ڏيکارجي ٿو. هن مطابق ان اندر اتساهه (Inspiration)، تخليقي نشو، ڪلپنا جي سڳنڌ ۽ اڏام سمايل رهي ٿي، پر پهرين صوررت کي پاڻ ۾ سموئي ايئن لڳندو آهي ڄڻ ندي جي ڪناري تي بيهي ڪجهه الوهي (Divine) قسم جي شئي ڏسي ۽ ٻڌي رهيا هجون ۽ ان جي پس منظر ۾ ڦهليل فطرت اندر موجود سر، لئه ۽ تال کي پنهنجي وجود اندر ’ساهه ‘ ذريعي داخل ٿيندو محسوس ڪندا هجون!
’نرت ڪلا‘ کي واکاڻيندي مارٽن لوٿر سن 1542ع ۾ لکيو هو، ”جڏهن سنگيت کي فن جي بلندي سان چلڪايو وڃي ٿو ته هر ڪو خدا جي ان ڪلپنائي تخليق کي حيرت مان تڪي ٿو. شروع ۾ ’هڪ آواز‘ جو مختصور ’حصو‘ پڌرو ٿئي ٿو، جنهن جي چوگرد ٽي يا چار ٻيا حصا به گردش ڪندا نچندا ٽپندا ۽ پهرين حصي تي گهور گهوران ٿيندا ڏيکارجن ٿا. ان وقت ايئن ڀاسندو آهي، ڄڻ اهي سڀئي حصا پهرين سادي ’حصي‘ جي چوطرف ’سرڳ پوري‘ اندر ٿيندڙ چوڦيري نرت (Square Dance) جيان ازلي ناچ نچندا هجن! “ هن جو وشواس هو ته ”سنگيت ۽ نرت ڪلا منجهه جنت جو واس هيو ان ڪري اهو ڪرم ڌرتي تي خدا جي سڃاڻپ جي ڪرت سان لاڳاپيل پوتر عمل (Sacred Act) هيو! “
پنهنجي فن ۾ يڪتا نرتڪي (Dancer) پنهنجي جسماني سونهن، سگهائي، صحت ۽ ڦڙتي جو اونو هر وقت رکندي رهندي آهي. خاص طور سندس سڊول موهيندڙ ٽنگون، دلڪش، موزون سٿر، ڀريل لسيون مخملين ٻانهون، خوبصورت ريشمي هٿ ۽ ڊگهيون مخروطي آڱريون جيڪي رقص دوران فضا ۾ پرين جيان ترنديون ۽ جادوئي علامتي حرڪتون ڪنديون ڏيکاربيون آهن، ڪنهن به فن شناس کي وجد ۾ آڻي دنيا کان پري ڪنهن ’الوهي سنسار‘ ۾ وٺي وڃڻ لاءِ ڪافي آهن. نرتڪي جي انهن سڀني عضون اندر هڪ قسم جي ازلي ڇڪَ سمايل هوندي آهي، انهن اندر بي داغ آسماني سونهن ۽ من ۾ ڪتڪتايون پيدا ڪندڙ سندر دلڪشي پاڻي جي پوتر جهرڻي جيان سدا وهڪ ۾ پسي سگهبي آهي.
اهڙي قسم جي اپسرائي نرتڪي نه صرف پنهنجي سڊول ٽنگن، سندر ريشمي ٻانهن، هٿن ۽ آڱرين ذريعي رقص ۾ محو ٿي ويندي آهي بلڪه پنهنجي نشيلي اکڙين وسيلي به نرت وجهي ڏسندڙ جي سڌ ٻڌ وڃائڻ جو ڪارڻ بڻبي آهي.
نه صرف حال ۾ سڀني ملڪن اندر ’نرت ڪلا‘ کي فني دنيا اندر اوچو درجو ۽ سنمان ڏنو وڃي ٿو بلڪه پراچين يگ سان واڳيل مڙيني ملڪن خاص طور اڻ ورهايل هندستان، عربستاني اپٻيٽ، آفريڪي ۽ لاطيني آمريڪي ملڪن ۾ به ان فن جي مهانتا ۽ پروش ’شاعري ‘ جيان ڪئي ويندي هئي. نرت ڪلا کي سنگيت کان اوچو مقام حاصل رهيو آهي، خاص طور ماضي بعيد جي انيڪ پيگن (Pagan) سماجن اندر! سماج جي انهن درجن تي تخليقي ۽ مظاهراتي فن کي غير تخليقي ۽ اڻ ڏٺل ڪلا تي هونءَ به ترجيحي مقام حاصل رهيو هو.
هيءَ ابهام ۾ ويڙهيل سمجهاڻي اهي ذهن ئي سمجهي سگهندا جيڪي سنگيت مان ورتل اتساهه وسيلي پيدا ٿيندڙ ويچار ڌارا ذريعي چترڪاري جو شعور ۽ ٻُڌي رکي سگهڻ جا اهل آهن.
ناچ ڪرڻ وقت نرتڪي يا نرتڪ کي جنس مخالف سان لاڳاپيل ساٿي، پياري ۽ محبوب جو تصور يا ڪلپنا ذهن جي ’آراسته‘ گوشي ۾ وهارڻ جڳائي ۽ اهڙي عمل سان ’نرت‘ کي لازوال ۽ اثرائتو بڻائي سگهجي ٿو. ان مهل پنهنجي قدمن، ٻانهن، هٿن، آڱرين، اکڙين ۽ جسم جي هر حصي ۽ اُڀار کي اهڙي محبوبانه ڍنگ سان اڳتي پوئتي موڙڻ، لوڏڻ ۽ لرزش ۾ آڻڻ گهرجي ۽ پنهنجي خيالي يا حقيقي’ساٿي‘، سان هم آهنگ بڻجي ’يڪ وجودي‘ ڪيفيت پيدا ڪجي جو ڏسندڙ پڻ ان ’سونهن سڳنڌ ۽ ڌتاريندڙ‘ عمل جو حصو بڻجي پاڻ وڃائي ان اندر پيهي وڃي، جيئن ’جنسي عمل‘ دوران دنيا ۽ مافيها الوپ ٿي ويندي آهي.
’نرت‘ جو هر روپ پيشڪش، ادائگي جو نادر نمونو ٿئي ٿو ۽ ان جي الڳ الڳ ’روپن‘ جي جدا جدا وضاحت ۽ تشريح ڪري سگهجي ٿي. ڪيئي روپ اڻڄاتل سوکيم هستي کي ريجهائڻ لاءِ رچايا ويندا آهن ۽ ٻيا انيڪ رنگ محبوب جي دلربائي ۾ ان جي اندر ۾ ’جنسي ولوڙ‘ پيدا ڪرڻ لاءِ اختيار ڪري کين ’جنسي ادائگي‘ جي دائري ۾ آندو وڃي ٿو، جنهن ۾ جسم جي لذت، شراب جي مستي، جذبن جي موج آبشار جيان اجهل ٿئي ٿي.
مغربي ڊانس جي ڀيٽ ۾ مشرقي رقص: مصري ترڪي بيلي، پارسي ناچ، هندستاني ڀرت ناٽيم، مني پوري، ڪٿڪ، ڪٿا ڪلي، اوڙيسي، پاڪستاني جهمر، همرچو، ڀنگڙو، لُڊي، اتڻ، چاپ، خٽڪ وغيره اندر نسن جي پورن ۾ پيهي ويندڙ نفاست نزاڪت سوڀيا ۽ واس ’جيون ڌارا‘ جيان سدا وهڪ ۾ ڏيکاربو آهي. نرت ۾ مگن نرتڪي جي اکڙين ۾ هڪ قسم جو ڌتاريندڙ ڌنڌ، موهيندڙ آلستي، ۽ پريم جا امرت روپي پياله ڇلڪندا نظر ايندا آهن، جن جي موهه مايا ۽ منڊ ۾ ڪنهن به انسان جو نه ڦاسجڻ محال آهي. ان اندر هر دم موجود ڌتاريندڙ ڪيفيت جسم جي رڳن ۽ نسن جيان اٽل ۽ اٽوٽ آهي ۽ نرتڪي جي جسم سان چهٽيل ۽ لهرائيندڙ ڪپڙا ۽ ويس سندس بدن جي ’سندرتا ‘ جي انگ انگ کي سندس ساهه سان سمايل هيٺ مٿي ٿيندڙ اڀارن، هيٺاين مٿاين کي چٽيءَ طور اندر سڀا جي امر منظر جيان پسائيندا، وجود مان بي وجودي جي اسرار ڏانهن ڇڪيندا ڏيکاربا آهن!
ديومالائي اصطلاح ۽ گيان موجب شو شنڪر ’مها ديو‘ سان ٻه نرت منسوب ۽ مخصوص ٿيل آهن؛ هڪ ٽانڊوَ ناچ (Tandva) جنهن اندر بقول شخصي ’درگ ڌان ڌن‘ چئي شو دئيتن کي ڀوءَ ۽ هراس ۾ مبتلا ڪري لاڳيتو تت ست اچاريندو (نرآڪار جو جاپ ڪندو) هنن جو سر وناس ڪندو ۽ پر لئه آڻيندو، مچائيندو ڏيکارجي ٿو. اهو ان نرت جو هاڪاري ۽ ناڪاري روپ رنگ ۽ مفهوم آهي.
نرت جي ٻئي روپ ۽ انگ يعني لسيا (Lasya) ۾ پاروتي ۽ شو ان کي گڏجي پيش ڪندا ڏيکارجن ٿا (ان طربيه انگ جي رچنا لاءِ ديورشي نار دمني جو نالو ورتو وڃي ٿو: جيڪو پاڻ ڪائناتي راڳي ۽ ديو لوڪ جو مڃيل تنبورو وڄائيندڙ سازندو آهي) ۽ اڳتي هلي پراڻن واري دور ۾ اهو ناچ ڪرشن ۽ گوپين جي ’راس ليلا‘ جي صورت اختيار ڪندو ڏيکاري ڏئي ٿو. ان جو تال انگ، ڪرشن جي بنسري جي ’تان‘ ۾ قديم لسيا نرت کي پاڻ ۾ سمائيندو هر ساهوار، نباتات ۽ صنفِ نازڪ کي پاڻ تي موهت ۽ فدا ڪندو رهي ٿو. ’ڪرشن پد‘ جي ’ٺمري‘ انگ تي ٻڌل ان نسواني رقص لسيا اندر بي پناهه ڇڪ، لست، سواد، آنند ۽ لئه سمايل آهي. ان انگ جي رنگ کي پسڻ ۽ ٻڌڻ سان من جا نازڪ سُر جيڪي پريم، واسنا ۽ ترشنا ۾ ٻڏل هوندا آهن، سي وڄ جي وراڪن، بادلن جي گهن‏ گرج، مهراڻي موجن جيان بي ڪنار ٿي جاڳي ۽ ڇلڪي پون ٿا.
’ڪرشن اوتار‘ گهڻ پاسائين شخصيت جو مالڪ آهي: راڄنيتي جو ماهر، بي مثل جوڌو، دانشور، فيلسوف، جنگي حڪمت عملي ۾ يڪتا، سرسنگيت ۽ سرتال جو مجسم، لاجواب، اڻٿڪ، ليجنڊري، ناچو، بي نظير رٿبان، ڪائناتي امر سگهه رکندڙ عاشق، ۽ اپولو ۽ راجا اندر جيان رومان ۽ عشق جو سدا امر وجود، جنهن اندر ’رتي ۽ ڪام ديو‘ سدا ڌڙڪندا، ساهه کڻندا پنهنجي پوري آب تاب سان ’جوڀن جنون سونهن سڳنڌ‘ ۾ محسوس ڪري سگهبا آهن. ان راس جون ڪرشن پد ۾ سينگاريل ٺمريون من ۾ ولوڙ تن ۾ تنوار پيدا ڪرڻ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهن.
ڌمر،ڀڄن،ٺمري، تپو، دادرا، ڪويتا وغيره هندستاني سنگيت مالها ۾ جڙيل راڳ، راڳڻيون آهن ۽ يو پي جي ڪٿڪ ناچو يا ناچڻي لاءِ سنچاري ڀاونا جي اظهار جو بهترين وسيلو ڄاتا وڃن ٿا. ڌمر ۽ هوري ڪرشن، راڌا ۽ گوپين جي راس ليلا (Group Dance) جي اظهار جو دلڪش ذريعو ليکيا وڃن ٿا، پر ڀڄن ۽ پداولي صرف شرڌا، عقيدت جي اظهار لاءِ وقف ڄاتا ويندا آهن، پر ٺمري جيڪا چئن، پنجن سٽن تي مشتمل سنگيت رچنا آهي، ان وسيلي پريم جي جنسي رخ (Sensual) کي به اظهاري سگهجي ٿو.
برج ڀاشا ۾ رچيل هيٺين ٺمري جو حسن، ان اندر پريم جي تڙڦ ۽ وجد ۾ آڻيندڙ لئه تال ۽ بي ساختگي جي ڪيفيت ڏسڻ ٻڌڻ وٽان آهي:
موہے چھیڑو نہیں شیام
گجر یا میں گھر کے اکیلی
يا
پریم کی بتیاں میں نہیں جانت
دور اجھوں میرو دھام
رات اندھیری بادل گھرے
چکر پریا سے ہے کام
رقص يا ناچ انهن اسرارن جون ڳنڍيون کولڻ ۾ سهائتا ڪري ٿو جن کي سنگيت ڳجهه ڳوهه ۾ لڪائي رکيو آهي. ان کان علاوه ان جي وجود ۾ انساني انگ ۽ ساڃهه سرسيري ٿئي ٿي. فن جي ان صنف کي ٽنگن ٻانهن، هٿن ۽ اکين جي شاعري سان به تعبير ڪيو وڃي ٿو. ان جي وجود ۾ سمايل سوکيم مواد، وقار، سونهن، سواد، سڳنڌ ان منجهان پيدا ٿيندڙ وچتر، جادوئي ۽ وجد ۾ آڻيندڙ حرڪتن وسيلي وڌيڪ سندر، اعليٰ ۽ نظرن ۾ ازل جيان کپي ديرو دمايون وڃن ٿيون!
ماهر نرتڪي جي انگ انگ ۾ ردم لئه، تال ۽ سر سمايل ٿئي ٿو، جنهن کان متاثر ٿي هر مهان فنڪار: چترڪار، مورت ساز، شاعر وغيره ڪنهن اُتم شاهڪار جي رچنا يا سرجڻا ۾ اوس سوڀ ۽ ڦل پائي ڪامياب بڻجي سگهي ٿو. اهڙي موهڻي نرتڪي جي گرد، من جي نيڻن سان، جهومندڙ جهولندڙ پرين، جل پرين کي به پسي سگهجي ٿو، جيڪي ڪافي حد تائين نرت جي جادوئي اثر ۾ محصور ۽ ان جي اٽوٽ انگ جيان ڏيکاربيون آهن! اهڙي مهان نرتڪي جي وجود اندر سڀني فنڪارن، شاهه لطيف، شيڪسپيئر، ڪاليداس، گوئٽي، ميرا، سيفو جا پاڇاوان هڪ اڻ وسهندڙ مرڪب جيان سدا موجزن رهن ٿا!
نرتڪي جي چمڪدار، ٻهه ٻهه نيڻن جي سندرتا پٺيان بي پناهه ازل جو ڏيکاءُ به پسجندڙ اکڙيون پسي سگهنديون آهن. هوءَ پنهنجي بي ساختگيءَ، سگهه ۽ وت سان عظيم شاعري هيئتن ۽ پيڪرن جون جاذب صورتون ۽ روپ بخشيندي رهي ٿي، جن جي امرتا کي ٻلوان وقت به ڪو نه ٿو ميٽي سگهي.
ساز جي سنگيت جو فن صرف موسيقي ۽ لئه (Rhythm) جي فنڪارانا ادائگي تي منحصر آهي. سازن ۾ بانسري، نڙ، مرلي وغيره اچيو وڃن ٿا.
ان جي ڀيٽ ۾ نرتڪي صرف لئه، سر، تال جي ذريعي کي مهارت سان استعمال ڪري احساس، جذبي، ڪردار ۽ عمل کي اظهاري ڏسندڙ اک کي موهي سگهي ٿي.
ان کان علاوه جماليات (Esthetics) جي الڳ الڳ واکاڻ ۽ نظرين مطابق فن ۽ جنسياتي احساس (Erotic Technique) وچ ۾ اڻ ٽر لاڳاپي جي حقيقت کان ڪو به انڪاري نٿو ٿي سگهي.
گڏيل هندستان جي تاريخ جي ابتدائي دور کان وٺي اڄ تائين نرت ڪلا ۽ ناٽڪ راجائي، نوابي درٻارن جي دل لڀائيندڙ سرگرمين جو لازمي جز رهندو پئي آيو آهي ۽ راجائون ۽ نواب فنون لطيفه جي ان شاخ جا مکيه ڀرجهلا ۽ سرپرست هوندا هئا.
پراچين عهد جي ان فن (نرت ڪلا) بابت اسان جي ڄاڻ ان زماني جي ڪجهه رچيل گرنٿن، قديم آثارن مان دريافت پٿرائين مورتين، مجسمن ۽ ڀتين تي اڪريل چترن اندر موجود نرتڪ نمونن ۽ حرڪتن ذريعي حاصل ٿي سگهي آهي.
آڳاٽي دور يعني چوٿين صدي عيسي ۾ رچيل هڪ گرنٿ جنهن کي نٽ شاستر (Nataya Sastra) جي نانوَ سان سڏيو وڃي ٿو ۽ ان جي حيثيت ٻن مقدس ڌرمي گرنٿن جهڙوڪ ڪام شاستر، منو شاستر وغيره جهڙي آهي ۽ جنهن جو خالق رشي ڀرت (Bharta) هو، ان مان نرت ڪلا ۽ اسٽيج ناٽڪ ۽ انهن جي پيشڪش بابت ڏانوَ ۽ طريقن جي چٽائي سان اپٽار ٿيل آهي. ان گرنٿ جي رچنا ۾ ان کان به اوائلي ڪتابن ۽ مواد مان مدد ورتل هئي پر اهو سمورو مواد ۽ ڪتاب زماني جو بک ٿي ويا، سواءِ ’نٽ شاستر‘ ۾موجود حوالن جي. ان شاستر جي 36 اڌيائن مان 7 اڌياءُ رقص بابت آهن.
صدين کان ان تخليق تي ٿيل ٽيڪا ٽپڻي، واد واد مان اڀيناو گپت نالي هڪ ودوان، سن هڪ هزار عيسوي ۾ ان فن ’نرت ڪلا‘ کي منطقي نتيجي تي پهچائيندي هڪ نئون بنياد ۽ روپ بخشيو هو، جنهن جي مڃتا اڄ تائين موجود آهي.
ان دور ۾ رواج ۾ آيل ناچ جا مختلف رنگ روپ زماني جي تبديلي سان اڄ تائين موجود آهن، جن مان مندرن ۾ خاص طور ڏکڻ هندستان اندر، ديوتائن جي مورتين آڏو رقص کي ڀرت ناٽيم جو نانءُ ڏنو ويو هو، جيڪو ديو داسين جو ڪرم، پيشو ۽ فن ليکبو هو. اهو ڏِکُ هندوستاني ثقافت جو بنيادي جُز آهي، هندو ڌرم جهڙي طريقي سان سيڪيولر آرٽ (نرت ڪلا، سنگتراشي، چترڪاري) کي پنهنجي وجود جو اٽوٽ انگ بڻايو آهي، جيڪو ظاهري طور ڌرم جي ورڌ نظر اچي ٿو. سا حقيقت حيرت ۾ وجهندڙ محسوس ٿئي ٿي، سموري ڏکڻ اوڀر جي ايشيائي ملڪن جهڙوڪ جاوا، بالي (انڊونيشيا)، ڪمپوچيا، برما، ٿائلينڊ ۽ سري لنڪا وغيره اندر هندوستاني مذهبن جو پرچار بي باڪي سان ٿيو هو ۽ انهن ملڪن موٽ ۾ فراخدلي سان هندوستان جون ريتون رسمون ۽ فڪري نڪتا اپنايا هئا. انهن ‘درٻاري’ نرت کي نه صرف پنهنجي ڪلچر جو حصو بڻايو بلڪه ان اندر وڌيڪ نواڻ تازگي سڳنڌ ۽ ڪشش پيدا ڪئي.
هندوستاني مندرن اندر نرت ناٽڪ جي ريت وچولي دوريعني سن چار سئو ۽ اٺ سئو عيسوي جي وچ ۾ پئجي چڪي هئي، ان ريت هندوستاني مجسمي سازي ۽ چترڪاري جي فني ڪلچر کي هڪ نئون رخ ۽ دشا بخشي جنهن ذريعي انساني تصويرن، مان ايئن ڀاسندو ڄڻ اهي ڏسندڙن آڏو پنهنجا فني ڪرتب پيش ڪنديون هجن! پنهنجي جسم جي هر عضوي جي حرڪتن اک جي اشاري ۽ ڀاونائن وسيلي سموري ماحول تي ڏسندڙن جي احساسن ۽ جذبن تي طاري ٿي ڄڻ هڪ نئين جمالياتي احساس (Aesthetic Sense) کي جنم بخشينديون هجن! ان جمالياتي حس ذريعي نرت ڪلا ۽ اظهار جا ٻيا فني وسيلا (مجسمه سازي، چترڪاري، ناٽڪ وغيره) پڻ ڏسندڙ ٻڌندڙ جي پنهنجي يادن ۾ دٻيل ماضي جي ذاتي تجربي، مشاهدي ۽ ان مان حاصل ٿيل جمال سان هم آهنگي جي آنند دائڪ ڪيفيت کي بيدار ڪري کيس وجدان بخشيندا رهيا هئا ۽ آهن! اها وجداني ڪيفيت جذباتي رنگ آميزي ۾ رڱيل ٿئي ٿي، جنهن اندر احساس جي شدت ڇوليون هڻندي محسوس ڪبي آهي. ان الوهي (وجداني) ڪيفيت دوران ٻڌندڙ/ڏسندڙ اسٽيج تي موجود فنڪارن جي وجود کان بلڪل بي خبر بڻجي پنهنجي ذاتي تجربي، قلبي وار دات يا مشاهدي جي رنگين يادن جي لذت، سواد جو مزو ماڻيندو رهي ٿو! اهي اسٽيج شو پنهنجي فنڪارانا عظمت وسيلي هن جي يادن سان هم آهنگ بڻجي هڪ قسم جي يڪو جوديت يا ايڪائي (Unity) کي جنم ڏيندا ڏيکاربا آهن! اسان جي لامحدود جذباتي اڀار اندر اهڙيون ڪيفيتون پيدا ٿينديون رهن ٿيون، جيڪي هن جي يادن جي مالها ۾ پويل ذهني روين، جهڙوڪ ڏک، ڪاوڙ هيجان مردانگي حيرت وغيره اندر ڇڊا يا گهاٽا رنگ ڀري انهن کي عارضي يا مستقل دشا يا رخ ڏينديون رهن ٿيون، پر انهن ۾ سڀ کان سگهاري ڪيفيت محبت جي مهراڻ ۾ لذت آفريني کي چئي سگهجي ٿو!
دنيا جو هر فن خاص طور هندستاني ڪلا ان حقيقت ۾ قطعي وشواس رکي ٿي ته فن جو اصل مقصد ڏسندڙ يا ٻڌندڙ کي ان سواد يا حظ ماڻڻ جو پورو پورو حق آهي ۽ هن جي چاهت به اها ئي هوندي آهي. جيڪا آخر ۾ سندس سموري وجود کي جذباتي سجاڳي سان همڪنار ڪري منجهنس آتمڪ مهانتا جو واسو آڻي ڌرمي گيان (Religious enlightenment) سان برابر کڙو ڪري نرواڻ جو دروازو کوليو ڇڏي ٿي! جيڪڏهن فن يا ڪلا اتم ۽ مهان آهي ته تجربو يا مشاهدو به ايڏو ئي ڦلدائڪ ٿئي ٿو. اهو ئي ڪارڻ آهي جو فن اندر جنسياتي احساس (Erotic mode of feeling) مذهبي ڪارج، سان هر دور ۾ هم نشين ۽ اٽوٽ ناتي اندر سلهاڙيل رهندو پئي آيو آهي.
ان ڏس ۾ شوپراڻ اندر ۽ ڪاليداس جي ڪمار سمڀو ۽ شِوَ پاروتي جي Sensual جسماني ميلاپ جي اُپٽار ۽ ورنن جي ڪک منجهان ٽانڊوَ نرت ۽ رسيا ناچ جهڙي مهان رقص جي رچنا ڪئي وئي هئي ۽ جنهن جي نتيجي ۾ شِوَ شنڪر ٽمورتي اندر اتمتا حاصل ڪئي! ياد رهي ته باقي ٻه ديوتا (وشنو ۽ برهما) پرڏيهي آرين، جي دين هئا. شِوَ پاروتي جي ان جنسي ميلاپ ڌرم ۽ ڪلا اندر لنگ ۽ يوني کي نه صرف پوترتا بخشي بلڪه آرٽ ۾ کين اهم مقام به عطا ڪيو! ان کان علاوه ويشنو پراڻ هري ومسا پراڻ ۽ برهم ديو رت پراڻ مطابق ڪرشن (ويشنو جو اوتار) ۽ گوپين جي وچ ۾ ناجائز جنسي تعلق (illicit love affair) مرلي جي تان تي ننڍي کنڊ ۾ جمنا ڪناري رمڻيڪ آسٿان وندراون اندر Performing Art جي دنيا ۾ راس ليلا (Group Dance) کي جنم ڏئي نه صرف پوترتا بخشي بلڪه ان کي لوڪ ورثي يا فن جو لازمي جز بڻائي روحاني يا وجداني درجو عطا ڪيو!
سنت شاعر جئه ديو (ٻارهين صدي عيسوي) جي منظوم رچنا گيت گووند فن جي ٻن صنفن شاعري ۽ رقص جو عظيم شاهڪار آهي ۽ ان کان علاوه بائبل جي پراڻي عهد نامي اندر حضرت سليمان جو امر گيت غزل الغزلات (Song of Songs) به ان ڪلا جو مهان فن پارو ليکيو وڃي ٿو ۽ ڌرمي حلقن ۾ اهم جڳهه والاري ٿو ۽ روحانيت جو به سدا وهندڙ جهرڻو ليکبو آهي. پر ان اندر جنسي چاهت ۽ عمل جو اهڙو ته کليو اظهار ملي ٿو جيڪو کجراءِ، ايلورا، ايليفنٽا ۽ ڪونارڪ جي گفائي مندرن اندر ڀتين تي اُڪريل يا پٿرائين مجسمن ذريعي جنسي ميلاپ کي به لڄائيندو ڏيکارجي ٿو. نئين ۽ پراڻي دنيا اندر جنس ۽ مذهب جي ان اٽوٽ رشتي جنهن ذريعي پرم آتما سان روحاني ميلاپ حاصل ڪري سگهجي ٿو، کي قطعي رد نٿو ڪري سگهجي، صوفي مت به ان رشتي يعني مجاز مان حقيقت ڏانهن اشارو ڪندو ڏيکارجي ٿو. مختلف زمانن ۾ ان سوچ جا مشهور شاعر، سنت، صوفي جهڙوڪ سرمد، بيڪس، حافظ، شمس تبريزي، ماڌولال حسين يا ترڪي جا درويش صوفي ناچو (Whirling dervishes) وغيره راڳ، سماع ۽ ناچ ذريعي محبوب حقيقي سان ملڻ ۾ وشواس رکندا هئا ۽ آهن! يا ڀڳتي تحريڪ جي مشهور شاعر چنڊي داس (سورهين صدي عيسوي) جي شاعري به راڌ_ڪرشن جي عشق ۾ رچيل گوپين جي راس ليلا جي چاشني، سواد وٺندي وجداني ڪيفيت ۾ جنسي (Sexual) حدن کي مٽائيندي ڏيکارجي ٿي. هونءَ به برهم ويورت پراڻ مطابق ڪرشن پنهنجي اوتاري چمتڪار ذريعي اڻ ڳڻت روپ ڌاري، مرلي جي ڌن تي چانڊوڪي جي شيتل ڇايا هيٺ وندرابن جي هزارين گوپين سان راس رچائيندي ساڻن سنجوڳ ڪندو رهندو هو، جنهن جي گڏيل گونج سموري مڌوبن ۾ مرلي جي لئه سان ملي ڏور ڏور تائين گونجندي رهندي هئي:
مدھو بن میں رادھکا ناچے رے
موہن کی مرلیا باجے رے
اهڙي عمل کي ڌرمي لحاظ سان اڄ تائين Illicit قرار ڪين ڏنو ويو آهي! اهو هندو ڪلچر اندر سيڪولر متي جو بهترين اظهار آهي!
مٿي ڄاڻايل ٻنهي امر نظمن (گيت گووند ۽ غزل الغزلات) اندر عشقيه اُڀار (Erotic Depth) جنسي حدن (Sensual Fringes) کي ڇهندو محسوس ڪري سگهجي ٿو، اهي فن جي دنيا جون لازوال نظمون ليکيون وڃن ٿيون. انهن اندر به جذبن، اڇائن، امنگن، ترنگن جو مسلسل رقص محسوس ڪبو آهي. اها خوبي صرف مهان ۽ امر فن جي وصف ٿئي ٿي. ساڳيءَ طور قديم ايراني يوناني ۽ رومي تهذيبن اندر انهن جي عظيم مذهبي فن پارن، چترن، مجسمن (ديوتائي يا عوامي: افروڊائٽ، وينس، اپولو، زيوس، اٿينا، هيلن، ڊائنوسيس، هرڪيوليس وغيره) اندر پڻ عشق محبت، شهوت ۽ جنسي ميلاپ جو اظهار بي باڪي سان نقش ٿيل آهي ۽ رقص سندن زندگي جو لازمي ڪرم ليکيو ويندو هو. ان کان گهڻو اڳ موهن جو دڙو جي پنج هزار سال پراڻي تهذيب يا سندس هم عصر بابلي، سميري، آشوري تهذيبن اندر پڻ کوٽيل آثارن مان محو رقص عورتن جي لڌل مجسمن مان پڌري پٽ ظاهر آهي ته اهو فن سندن مذهبي ۽ ثقافتي زندگيءَ جو اٽوٽ انگ هوندو هو.
ٻڌندڙ يا ڏسندڙ جنهن جذباتي لذت جو مزو (Taste) ماڻي ٿو ان کي ودوانن فني ترڪيب جي لحاظ کان رَسُ (Rasa’s) قرار ڏنو آهي. ان رس جي گڏيل سواد کي يا ته آنند (Harsha) چيو وڃي ٿو، يا وري مهان سواد (Great flavor) سڏبو آهي. ڀرت مني پنهنجي جڳ پرسڌ تخليق نٽ شاستر اندر ڏند ڪٿائي طريقن ذريعي وسيع فني ايڪائي جي اشد ضرورت تي زور ڏيندي ان کي مادي جي نيوڪليئس يا مرڪز يا بنياد يا پيڙهه سان تشبيهه ڏني آهي. ڀرت ان نڪتي جي وڌيڪ اپٽار ڪندي چيو هو ته ”جيئن سنسار ۽ ان جا واسي پنهنجي مرڪز کان دور ٿيندا اڳتي وڌندا رهن ٿا ۽ ستيه يگي ديوتائن ۽ مهان پرشن کي ڪافي پوئتي ڇڏي آيا آهن تيئن سماج ۽ ان جا سڀ ڪردار ۽ جماعتي، ڪوريئڙي جي ڄار جهڙي الجهائيندڙ فسادن ۽ نااتفاقين ۾ ڦاسندا وڃن ٿا. “
فن جو مول مقصد آهي ته ان الجهاءُ کي ڏسندڙ ۽ ٻڌندڙ جي شعور اندر سلجهائي ايڪا گرتا پيدا ڪري کيس ٻيهر پنهنجي ۽ سنسار جي مرڪز جي قريب تر آڻي. ان جذباتي ايڪا گرتا جي عمل دوران ٻنهي مخالف جنسن (مرد، عورت) جي وچ ۾ پريم جي سنٻنڌ تي ٻڌل ميلاپ ۽ گڏجاڻي دراصل گم ٿيل مرڪزي سرو مهيا ڪري ڏيڻ ۾ مددگار ٿي سگهن ٿا. جيتوڻيڪ ظاهري طور اها سوچ جنسي آسودگي ڏانهن اشارو ڪندي ڏيکارجي ٿي پر وجداني ۽ الوهي سطح تي ان نظرئي ٻارهين ۽ پندرهين صدين جي وچولي دور ۾ ڀڳتي تحريڪ جو روپ اختيار ڪري سموري هندستان کي پنهنجي آغوش ۾ سوگهو ڪري ڇڏيو هو.
هندوستان اندرمدر جو اصطلاح ۽ ان جي پٺيان پنهنجي اشٽ ديوتا، لاءِ شخصي يا ذاتي ڀڳتي ڀاءُ وارو متو به مٿي ڄاڻايل دور ۾ مهانتا ۽ مڃتا حاصل ڪري چڪو هو. جنهن جا امر ڪردار هندوستان جا جينئس شاعر ڪبير، ميرا، جئه ديو، تلسي داس، سمر داس، چنڊي داس وغيره هئا.
دراصل ويدڪ دور ۾ مندر يا ان جو تصور بلڪل ئي ڪون هوندو هو، صرف صرف يگين ۽ ٻلين (قربانين) جو رواج هو جنهن تي براهمڻن ذريعي عمل ڪيو ويندو هو. ويدڪ دور ۾ ويدن انوسار ديوتائون به ڳاڻ ڳڻيا هوندا هئا. ۽ سڀ کان اهم ۽ سگهارو ديوتا ‘اندر’ هو، هندو ٽمورتي گهڻو گهڻو پوءِ وجود ۾ آئي. ان دور جي لڳ ڀڳ، هندو ۽ جين مندر ڳوٺن اندر تمام سادي انداز ۾ جنم وٺندا رهيا. هڪ تخميني مطابق سن ٻه سئو ق م کان پوءِ سن هزار ۽ ٻارنهن سئو پنجاهه عيسوي دوران اهي ڳوٺاڻا، سادا مندر سهڻن دلڪش ۽ فن جي اعليٰ شاهڪارن ۾ تبديل ٿي ويا، جن جا جرڪندڙ آثار ۽ وجود اڄ تائين ايلورا، اجنتا کان وٺي کجراءِ مندر، سوريه مندر ڪونارڪ، راج راني مندر (اوڙيسا)، سانچي مندر، بڙودا مندر، مٿرا مندر، نگرجنا ڪونڊا (ڏکڻ ڀارت)، ترورانام لائي، ڪرلا، مهابلي پورم، پتا دا ڪل، ڪانچي پورم وغيره اندر پکڙيل آهن.
مطلب ته آرٽ اندر (مصوري سنگتراشي موسيقي، نرت ڪلا) عجب اسرار جو مسلسل تجربو ۽ اندر جي صفائي جو لاڳيتو احساس اڀرندو رهيو آهي.
انهن مندرن جي ٻاهرين ۽ اندرين اڏاوت مٿان، ڀتين، ڇتين ۽ ٿنڀن تي ديوين، اپسرائن جي اڪريل چٽيل ۽ اڀريل بي عيب موهيندڙ ۽ بي پناهه جاذب وجود کي پسي ايئن لڳو هو ڄڻ سموري ڪائنات پنهنجي سڀني رعناين اسرارن سونهن ۽ سڳنڌ سان سندن تن ۽ من ۾ واسو ڪيو هو! سندن رسدار پرڪشش لب جوالا مکي جيان لڳا، سندن مرڪندڙ ڳلن تي گهرا کُٻَ سر سبز گنگا جمني وادين جيان ڀاسيا هئا، سندن هرڻي جهڙيون وشال خماريل گهريون اکيون اونهي نيلگون ساگر جهڙيون لڳيون هئم، سندن ڪشاده پيشانيون سج جيان جرڪندڙ، سيني جو مخروطي اڀار برف پوش هماليائي چوٽين جيان شاندار پروقار ۽ پرڪشش ڀاسيو هو، مٿي مٿان ڪارن گهاٽي وارن جا چوٽا پسي ايئن ڀاسيو هو ڄڻ اندر ديوتا، آڪاش منڊل تي گهنگهور گهٽائن جو ميڙاڪو رچايو هو!
اهي ڌرمي پوترتا ۽ شرڌا کان علاوه انساني جينئس ۽ سوچ جي اتمتا جا درلڀ فن پارا ليکيا وڃن ٿا. ان سموري دور ۾ انهن مندرن جي بنيادي تعمير جو اصول گهڻو ڪري هر هنڌ ساڳيو رهندو آيو هو، يعني مندر جي وچ واري ڪمري ۾ اشٽ ديوتا جو مجسمو اسٿاپن ڪيو ويندو هو. ان ڪمري جي مرڪزي دروازي ۽ چوڪاٺ (چوکٽ) تي سرڳ پوري جي ديوتائن ۽ اپسرائن جون اڪريل مورتون نه صرف فني ٽيڪنيڪ جي حيرت انگيز ڄاڻ ڏين ٿيون بلڪه من جي لطيف جذبن کي اڀاري انهن ۾ سامونڊي لهرن جهڙي مستي جو ڪارڻ به بڻجن ٿيون. ان کان علاوه ڪيترن هنڌن تي گنگا ۽ جمنا جون مورتون، نفيس ۽ سندر روپ ڌاري، اپسرائن جي روپ ۾ پڻ اُڪريل ڏسي سگهجن ٿيون. جن کي پسي شرڌا سان گڏ ساڻن جيون جون روپيون گهڙيون گهارڻ لاءِ من اندر اجهل ڇڪ ۽ سڪ محسوس ڪري سگهجي ٿي! ان دروازي جي ٻاهران مندر جي اڏاوت جي لحاظ کان هڪ ننڍو يا وڏو ڪمرو (Hall) به هوندو آهي، جتي شرڌالو پنهنجي اشٽ ديو جي اُستتي ڪندا آهن ۽ بعد ۾ کين چرنا امرت ۽ پرساد به ڏنو ويندو آهي. ان ڪمري جي سِڌِ ۾ اشٽ ديو جي بلڪل سامهون ڪجهه ٻيا ڪشادا ڪمرا به اڏيل هوندا آهن، جن سان هڪ کي نرت ڪلامندر (Dancing Pavilion) ڪوٺيو ويندو آهي. گهڻو ڪري اهڙي قسم جا مندر زمين کان اوچو، يا مٿائين جاين يا پهاڙي گفائن يا چوٽين لڳ اڏيا ويندا هئا. مقصد؟ ان جي مهانتا، پوترتا ۽ زميني آلودگي کان دور رکي ان جي ڌڄا ۽ ڏيا جو تصور ۽ شرڌا پيدا ڪرڻ هوندوهو! ان بعد هڪ ڪٿ موجب سن پنج عيسوي کان پوءِ انهن مندرن مٿان اوچا، پٿراوان مخروطي يا گول منارا به اڏيا ويندا هئا. دالان، ننڍن ڪمرن مٿان به ننڍي سائز جي منارن جي اڏاوت جو رواج پئجي چڪو هو ۽ انهن مٿان ديوتائن، ديوين، خوبرو ۽ خوب تن حسين اپسرائن جي مورتين اڪرڻ جي ريت به عام ٿي وئي هئي. هنن جي جسم جي سونهن ۽ سڳنڌ هر انگ مان چٽي طور ظاهرڪري ڏيکارڻ ڌرمي ۽ فني ڪرم ۽ فرض ڪري ڄاڻبو هو بلڪه عام شاسترائي آسڻن ذريعي اهڙي جهلڪ، صحبت، جي منظرن جي تصور ڪشي قديم يوناني، رومي ۽ جديد اطالوي ڊچ اسپيني فرانسيسي آرٽ کي به گهڻو پٺتي ڇڏيندي ڏيکارجي ٿي!
ان ڏس ۾ هيٺين جڳ پرست فنڪارن جا نانءَ نه ڄاڻائڻ ناانصافي ٿيندي. جهڙوڪ ليونارڊو ونسي، مائيڪل اينجيلو، ريمبران، رافائيل، پال گاگين، ٽيٽيئان، روبينس، سيليني، گستاو ڪوربي (مشهور انگريز آرٽسٽ ۽ آسڪر وائلڊ جو دوست وسلر هن فرانسسي مصور کان متاثر ٿيو هو) پڪاسو، تولوسي لاتريڪ، گويا، ال گريڪو (ڪريٽ، يونان اسپين جو مشهور آرٽسٽ جنهن جڳ پرسڌ يوناني ليکڪ شاعر نڪوس ڪازنتڪاتس جي سوچ تي گهري ڇاپ ڇڏي هئي) پيري آگستي رينائر (هن فرينچ آرٽسٽ جي آخري عمر جي ڏهاڙن جي سموري تخليق بي لباسي وارين تصويرن تي مشتمل آهي) ايڊگرڊيگاس (19 ۽ 20 صدي جو جڳ پرسڌ فرانسيسي مصور ۽ سنگتراش جنهن بيلي ڊانسرس ڪيبري ڊانسرس ۽ ماڊلس جون نه صرف حرڪت رنگ ۽ روشني جي آميزش سان لاجوات تصويرون بڻايون هيون بلڪه کين پنهنجي شاهڪار مجسمن ۾ به امر ڪري ڇڏيو هو.)
ارڙهين_اوڻويهين صدي فرانس جي نامياري مصور جي اي ڊي انگريس پڻ پنهنجي پورٽريٽس ڊرائنگ ۽ واٽر ڪلر تصويرن ۾ مشرقي نظارن، فن ۽ سندرين کان متاثر ٿي انهن کي بي لباسي جي لباس اندر سندن موهيندڙ اڀارن کي شاعراڻي انداز ۾ حرڪت ۽ نرت ۾ اهڙي طرح چٽيو آهي ڄڻ کجراءِ مندرن جون سڪون لهنديون هجن! هن جي سوچ مطابق رنگ يا نظارو اکين کي موهي ٿو ۽ هيئت يا ڊرائنگ ذهن کي اڪن ڇڪن ڪري ٿي. رنگ ۽ ڇايا جي ميدان ۾ ڪنهن سرحدي رڪاوٽ جي گنجائش نه هجڻ جڳائي.
شاعري لفظن جي صورت گري جو فن آهي، جنهن اندر شاعر انهن کي سندر ترتيب سان سجائي سينگاري پنهنجي احساسن، امنگن خواهشن، درد ۽ لذت جي اظهار کي اجهل جهرڻي جيان وهڪ ڏيندو رهي ٿو.
ان دور ۾ هندستاني فنون لطيفه اندر هر لحظي ۾ باطني ۽ ظاهري شعور جي وچ ۾ مڪمل توازن پسبو هو. خاص طور منظر (landscape) ۽ آڪار (Figure) زرخيزي ۽ هندو ڏند ڪٿائي علامت سان جهنجهيل هوندو هو، جنهن مان آلودگي کان صاف شفاف پراچينتا ۽ ٻالڪپڻ جو احساس جهرڻي جيان سدا مترنم ۽ نرت ۾ رهندو هو. انهن کي وڌيڪ غور سان ڏسڻ مهل ايئن لڳو هو ڄڻ قديم يوناني (ڪلاسيڪي ۽ سيڪولر) سونهن ۽ آڪار جون هيلني (Hellenistic) خوبيون يڪجا ٿي ويون هجن! خاص طور صنف نازڪ جي مجسمي ۽ مورت اندر سندس چهري مان رومان ۽ اسرار چنڊ جي ڪرڻن جيان جهلڪندو ڏيکاربو نظر آيو!
اهڙي موهيندڙ ماحول ۽ رومان پرور راس (Dance) ۾ مدهوش سندرين کي پسي من مان سدا حيات شاعرن جون هيٺيون سٽون ازخود جهرڻي جيان وهي نڪرنديون هيون:
آج ساجن موہے انگ لگالو جنم سفل ہوجائے
من کی پیڑا دیھ کی اگنی سب شیتل ہوجائے
يا
کاگ سب تن کھائیو چن چن مورا ماس
اک دو نیناں مت کھائیو موہے پیا ملن کی آس
اسپين جو فليمينڪو (Flamenco) رقص جنهن جون پاڙون قديم ماضي ۾ کتل آهن ۽ شايد ٻه هزار ورهيه ق م جي ڪريٽ (Crete) ملڪ جي پراچين ۽ احترام لائق مينوئن تهذيب (Minoan) کي به ڇهنديون محسوس ٿينديون آهن ۽ ان ملڪ جي سڀ لاءِ محترم ۽ ڏيا رکندڙ پوجني ديوي نانگڻ هوندي هئي! جسماني طور رسدار، سونهن ۽ سڳنڌ ڀرئي، سگهاري ۽ ساڃهه وند!
ان نرت دوران سنهي چيلهه، خوبصورت ڀريل اُرهن واري ڦڙت، ماهر نرتڪي ناچ دوران ٻانهن ۽ هٿن جي لهرن جهڙي لوڏ ۽ وراڪن سان نانگڻ جي اهل ڪندي، ان وانگر شوڪارا ڀريندي ڏيکاربي آهي: نانگڻ جهڙو اهو ڏِکُ ۽ آسڻ سندس جسم ۽ جان ۾ شهوت ۾ لپٽيل جذبن جي لاهه ۽ چاڙهه جي ڀرپور عڪاسي ڪندو آهي.
هندو ڌرم جي ٽمورتي جو اهم رڪن شِوَ شنڪر جنهن جي علامتن ۾ لنگ ۽ شڪتي. (جيڪا سندس ارڌانگي پڻ آهي) جو درجو مهان ليکيو وڃي ٿو. هن کي نٽ راج يعني نرتيه ڪلاڪارن جو راجا به سڏيو ويندو آهي. پدمبرم ۾ مشهور نٽراج مندر اندر ناچ جا فني انداز ۾ اڪريل سڀئي رخ پسي سگهجن ٿا.
نرت ڪلا کي قديم جادو سان به تعبير ڪندا آهن. ان فني پيشڪش دوران ڪلاڪار يا نٽ راج کي اڻ وسهندڙ شڪتين جو مظهر به ڄاتو ويندو آهي. يوگڪ فلسفي وانگر نرت به وجداني ڪيفيت پيدا ڪندي آهي، جنهن ذريعي اڻ ڄاتل جو تجربو پڻ حاصل ٿيندو آهي. پنهنجي باطن ۾ لڪل حقيقت سان ميلاپ ۽ ان ذريعي ان جي اصل جوهر سان هم آهنگي، يڪجائي جو احساس ۽ صورت اڀرندي ڏيکاربي آهي، جنهن جو لفظن ۾ ورنن ڪرڻ محال آهي ۽ صرف محسوس ئي ڪري سگهجي ٿو.
نرت (ناچ) کي تخليق جي عمل سان به مشابهت ڏني وڃي ٿي. ان جي بدليل صورت ڪلاڪار جي ذات اندر هڪ نئين ۽ اوچي شخصيت کي جنم بخشي ٿي! مهان انسانن لاءِ ان اندر هڪ ڪائناتي ڪرم پوشيده هوندو آهي، جنهن ذريعي ننڊاکڙين شڪتين کي جاڳائي سنسار کي نئون روپ ۽ ڏيا بخشي سگهبي آهي. ڪائناتي نقطه نظر موجب شِوَ کي سموري جُڳَ جي مهان نرتڪ (Great Dancer) سان تعبير ڪري سگهجي ٿو.
نطشي چواڻي ”هو ان خدا ۾ وشواس رکي سگهي ٿو، جنهن کي رقص ڪرڻ جو ڏانو آهي “. جڏهن هن پاڻ اهي ڍنگ اپنايا ته بي اختيار چئي ڏنائين ”هينئر منهنجي وجود ۾ خدا نرت ڪندو ڏيکارجي ٿو“.
مون کي به ان ڪارڻ ٽيٽيهه ڪرڙ هندو ديوتائن مان شو ۽ ڪرشن وڌيڪ وڻندا آهن: بلڪه منهنجي باطن ۾ ڪنهن آسيبي روح جيان واسو اٿن!
هي پنهنجي ان هاڪاري عمل ذريعي بي انت شڪتي کي بار بار پسائي انسان اندر کيس ان جي پوئواري لاءِ اشارا ڪندا ڏيکارجن ٿا. ڌرمي ويچار موجب شوَ اندر ان عمل جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ قوتون دنيا جي ارتقائي، تخليقي ۽ آخر ۾ پرلئه نما (قيامت) صورت گري جو نهايت عمدو، اعليٰ ۽ بلند فڪر پيش ڪنديون نظر اچن ٿيون. ان فڪر مطابق سموري موجودات (ساهدار خواهه نباتاتي وغيره) سندس ئي ان ازلي نرت (Eternal Dance) جو نتيجو آهي!
ڏکڻ ڀارت اندر ڏهين ۽ ٻارهين صدي عيسوي دوران ٽامي ۽ پٿر مان سرجيل ڪئي فن پارا ان فڪري ڏِکَ جو نهايت خوبصورت نمونو آهن، جيڪي اڄ تائين مختلف مندرن جي زينت بڻبا رهيا آهن. انهن اندر هٿن، آڱرين ۽ ٻانهن جي موجن جهڙين حرڪتن، ٽنگن، سر ڌڙ جي مترنم تحرڪ ۽ اشاراتي ٻولي ذريعي ان ڪائناتي نرت ۾ دنيا جي تخليق ۽ تباهي جو عمل اکين ذريعي شعور ۽ دل جي اونهاين اندر بخوبي محسوس ڪري سگهجي ٿو.
نٽ راج (شِوَ) کي ڪال (وقت) سان به تشبيهه ڏني ويندي اهي بلڪه کيس مهان ڪال يعني بي انت ازل به چيو وڃي ٿو. کيس ساڳئي وقت ٻن متضاد قوتن يعني ازلي ناچو (Divine Dance) ۽ ازلي سنياسي (Divine ascetic) سان به ڀيٽيو وڃي ٿو. نرت وقت سندس جسماني وهڪ، منهن تي الوهياتي مرڪ، اکين جي عجب چمڪ، اشارا جن اندر وقار، وجد، ڏيا دهشت ۽ پريم سامونڊي موجن جيان ڇلڪندو ڏيکاربو آهي، ان مان هڪ قسم جي ڪائناتي رڃ به ليڪا پائيندي رهي ٿي. ان نڪتي کي شنڪر آچاريه جي برهم شاستر ۾ پرجهي سگهجي ٿو. انهن عضون جي مترنم، منڊيندڙ اڇل مان تخليق ۽ تباهي (پرلئه) جو مسلسل عمل ڏسي سگهجي ٿو. موت ۽ پيدائش وچ ۾ ان ڪائناتي نرتڪ (ڊانسر) جي سرجيل خوبصورت توازن کي پسي سگهجي ٿو. ان نرت کي سموري سنسار بلڪه سرشٽي جي انهن علامتن، مهانڊن سان تعبير ڪري سگهجي ٿو، جيڪي اک ڇنڀ جيان پل اندر شِوَ جي عضون مان اتپن ٿي مايا، جيان گم ٿيو وڃن ٿا، جنهن جي اڻت ڄڻ وقت جي ناپائيدار عنصر مان ٿي هجي.
ان نرت منجهان ديده بينا، عورت لاءِ اجهل دلڪشي، ازل ۾ ويڙهيل صنفِ نازڪ لاءِ هيجاني چاهت، هُنَ اندر موجود نادر سڳنڌ ۽ سنديس واسينگي ۽ منڊيندڙ زلفن جي فطري وهڪ اندر ٽٻي هڻڻ جي بي حساب چاهنا، هُنَ اندر شڪتي جي روپ ۾ تخليقي عمل جنهن جي حسياتي اصولن اندر زندگي، شهوت، ڌرتي جي خوشبو (Fragrance of mother goddess) فطرت جي سدا بهار رنگيني جيڪا هميشه موجزن رهي ٿي: لاءِ ازلي تڙڦ، واسنا پڻ محسوس ڪري سگهندو!
ساڳيءَ ريت راجا اندر جي سورڳ پوري واري درٻار به هميشه خوبصورت اپسرائن ۽ حسين گنڌرون (غلمانن) سان سٿيل هوندي هئي. اهي جيوَ سدا بهار سدا جواڻ جماڻ ۽ هر قسم جي جسماني سندرتا ۾ لاثاني لاجواب ۽ ٻهڪندڙ هوندا هئا. اگر ليونارڊو ونسي آروشي، رمڀا، تلوتما، ميناڪشي يا اندراني کي ڏسي ها ته مونا ليزا، ڪين سرجي سگهي ها! سورڳ پوري ۾ وسندڙ اها مخلوق نه صرف جنسي جذبن کي ٿڌڙي ڄر پهچائڻ ۾ اڻ وسهندڙ مهارت رکندڙ بلڪ فن جي اپج ۽ رچنا جهڙوڪ ناٽڪ، نرت، سنگيت ۽ گائن وديا ۾ به زميني سطح کان وڌيڪ اتمتا جي مالڪ هئي ۽ آهي.
ان مخلوق جي ذات فطري معصوميت سدا اجهل لست، سواد ۽ مزي ۾ لپٽيل ۽ جنسي آسودگي ڏيارڻ ۾ بي نظير ڀاسندي آهي، جنهن اندر ڪو پڇتاءُ ڏک يا پيڙا جو اهڃاڻ به ڪين محسوس ٿيندو آهي.
ان غير فاني ۽ آد جڳاد کان موجود سدا نرت ۾ ڏيکارجندڙ شِوَ جي گرد ڪنهن تجليدار پوتر هالي (Halo) جيان ڪئي ڏند ڪٿائي ڪهاڻين ۽ ليجنڊن جي انڊلٺي ڀرت جي خوبصورت رنگن ۾ اهڙي اڻت ٿيل آهي، جنهن کي وقت جهڙو مها ٻلي عنصر به مٽائڻ ته ڇا بلڪه جهڪو ڪرڻ ۾ به اسمرٿ ڏيکارجي ٿو.
هن مهان نرتڪ (Divine Dancer) جي سلسلي ۾ ٻن خاص ۽ متضاد رقص جي قسمن جو ذڪر هڪ ڀيرو ٻيهر، ضروري سمجهان ٿو: هڪ قسم ذريعي شِوَ شنڪر جهڙي مهان ديوتا جي دريا دلي، اپار پريم مهر ۽ پاٻوهه موتئي جي گلن جهڙي سندر سندر ۽ مڌ ماتي سڳنڌ سان جسمن ۾ امرت اوتيندي ڏيکارجي ٿي ۽ ٻئي قسم وسيلي سندس اجهل ڪوپ، ساڙيندڙ ڪروڌ، ڏڪائيندڙ هيبت، نهوڙيندڙ پيڙا جنهن اندر نوح، واري پرلئه جو پاڇاوون موجود آهي پسي سگهجي ٿو. هونءَ به هيءُ ديوتا تخليق ۽ تباهي جي اها مورت آهي، جنهن جو ثاني نه ڪنهن Pagan پنٿ ۾ هو ۽ نه وري ڪنهن جديد مذهب اندر آهي!
پهرين قسم ۾ لسيا (Lasya) نرت جيڪو مٺاس نرمي ۽ امرتا جو ڏک آهي چيو وڃي ٿو ۽ ٻئي قسم جي ٽانڊوَ (Tandva) نرت جيڪو ڪنهن جوالا مکي جيان لڳي ٿو، خوفناڪ، هنسا ۾ تر ۽ ڪنهن دائمي تباهي جو اهڃاڻ ڏيندو ڏيکارجي ٿو. ديوتائون به جنهن کان پناهه پنندا ڏيکارجن ٿا! هيءُ ديوتا ٻنهي قسمن ۾ ڀَڙُ آهي.
ٽانڊوَ نرت جنهن ذريعي الوهي آهار جي جوش ۽ جولان ۾ ٻڏل شڪتين جي ٻوڙ ٻوڙان هوندي. ان جي ارادي جي چڱيءَ پر پروڙ پوندي آهي ته اهو ڪنهن ڪائناتي جنگ جي شروعات جو اهڃاڻ آهي، جنهن ذريعي ڪنهن جبري ۽ ڀينڪر ويريءَ جو انت مقصود هوندو آهي. ساڳئي وقت اهو نرت فتح جي علامت به ليکيو وڃي ٿو، ان سان هڪ ڏند ڪٿائي ڳالهه به منسوب ٿيل آهي، جنهن ۾ شِوَ هڪ اهڙي ظالم ۽ انسان آزار دئيت جو خاتمو آندو هو جنهن هڪ مست ۽ خطرناڪ هاٿي جي شڪل اختيار ڪئي هئي. شِوَ کيس پاڻ سان نرت جي دعوت ڏني، جنهن ۾ هو ايترو ٿڪجي پيو، جو زمين تي ليٽندي ئي سندس پراڻ نڪري ويو.
ان بعد شِوَ اڪيلي سر فتح جو ناچ نچيو هو! پٿر مان گهڙيل اهڙو خوبصورت فني شاهڪار (سترهين صدي عيسوي) ڏکڻ هندوستان اندر پيرور شهر جي نٽ راج مندر اندر اڄ تائين موجود آهي.
ڪاليداس پنهنجي مشهور ناٽڪ ميگه دوت ۾ ان هيجاني نرت منظر جو اهڙو مانڌاڻ پيدا ڪندڙ چتر چٽيو آهي، جو ان ڇتي جنگ جي ڀوائتي منظر کي پسي سندس ارڌانگي (پاروتي) جي جسم ۾ ڪنبڻي اچي وئي هئي!
سنسڪرت هندي فصاحت جي نوَ عدد رَسَ يا سڳنڌ سان ڀريل اسلوب منجهان مٿي ڄاڻايل ناٽڪ اندر چار عدد پنهنجي مڪمل صفائي ۽ سونهن سان ذهن کي ڪلپنائي اڏام بخشيندا ڏيکارجن ٿا. انهن اندر ويرتا وحشت دلڪشي ۽ ڌڪار جا عنصر ۽ انگ هڪٻئي ۾ مالها جيان پوتل نظر اچن ٿا. شِوَ جي ذات اندر زندگي جا سمورا رخ ۽ پاسا غير مبهم طور موجود آهن ۽ هن جو نرت ضدن جو بهترين مرڪب ليکيو وڃي ٿو. زندگي جيان نرت به هيئت ۽ آنند جو لاجواب سنگم آهي. اها خوبي هندو ديو مالا اندر، ٻئي ڪنهن به ديوتا ۾ ڪين ٿي ڏسجي.
شِوَ شنڪر جي محبوبه ۽ بعد ۾ ارڌانگي (پاروتي) ان بعد ڪارتڪ (جنگ جو ديوتا) ۽ گڻيش (خوش نصيبي ۽ خوشحالي جو ديوتا) جي محبتڻ ماءُ، سرشٽي جي شڪتي ۽ سندس شهه رڳ جي چانڊوڪي جهڙي سندرتا، سوم رسي ڪامڻي، سونهن سڳنڌ جي راڻي کي هڪ گرنٿ اندر هيٺيئن ريت ورنن ڪندي ساراهيو ويو آهي. هيءُ ئي هئي جنهن شِوَ جي اجهل شڪتي کي پنهنجي اپار مڌر شڪتي سان ملائي جڳت جي رچنا ڪرائي هئي. ڪاليداس ڪمار سمڀو اندر سنديسن ان شڪتي تان پردو هٽائي وتسيانا، ڪئسونووا، فرئنڪ هيرس، پرنس علي خان ۽ ليوڪريشا بورجوا، قلوپطره، راڻي زينوبيا، ڪيٿرائن دي گريٽ کي ڄامڙا ۽ ڄامڙيون ثابت ڪندو ڏيکارجي ٿو:
منڊيندڙ مهانڊن واري، مرگهه نيني، ڪمل نيني، ڪمان جهڙي نازڪ خمدار چيلهه، ويڪرن رسدار ٻنڊڙن اندر سنگمرمر جي وينسي مجسمي جهڙو لسو، ترڪڻو، حرارت آميز ٿڌڙو ٿڌڙو چقمقي ڇهاءُ، جاڙيون ڏيکارجندڙ رس ڀريل گول ڇاتين سختي مائل ڪونئري لاجواب هماليائي سندرتا ۽ پنڊ پهڻ بڻائيندڙ تاب ۽ تاءُ ۽ انهن جي گلن جهڙي هلڪي ۽ هٻڪائيندڙ بار هيٺ سندس وجود اندر اهڙو مدهوش ڪندڙ اڻلکو جهڪاءُ نظر ايندو هو، جهڙو ڪنهن گهاٽي ميويدار وڻ کي ڏسي محسوس ٿيندو آهي، اهو ترلوڪي حسن جو جلوو ڪير هئي؟ پاروتي! شِوَ جي محبوبه ۽ انگ رکڻي!
سموري سرشٽي، ٽنهي لوڪن جي پرم سندري ۽ شڪتي، ڌرتي جي سونهن سوڀيا ۽ سڳنڌ سنسار جي اپت جي آتما ۽ جوهر!
ساڳي ريت قديم يوناني دنيا ۾ ايشيا مائنر جي شهر ايفيسس (Ephesus) اندر ساڳي هندو عقيدي سان لاڳاپيل شڪتي (پاروتي _ ڪالي _ اُما) جي هم جنسي ڌرتي ماتا يا سنسار جي جنني شڪتي کي ارٽي ميس (Artemis) جي شپ نانءُ سان پڪاريو ويندو هو ۽ کيس ايشيا جي ماتا به چيو ويندو هو. سندس مندر جيڪو اعليٰ ٽيڪنيڪ ۽ خوبصورتي ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو ان جي پوترتا ۽ عجب ڏِکَ کي سموري دنيا ۾ ساراهيو ويندو هو ڇو جو ديويءَ لاءِ ڌرمي شرڌا سان گڏ سندس سحر آميز سونهن جيڪا ڪلاسيڪي يونان جو امتياز هوندي هئي، جي ڪشش تي سمورين يوناني رياستن جا رهواسي ڇڪبا ايندا هئا.
خاص طور ارٽيميس ۽ ڊيئونيسس (ديوي ۽ ديوتا) بابت کوجنا مان اها ڄاڻ به ملي آهي ته اهي يوناني ديو مالا اندر مشرقي ملڪن جي ديوتائي سنگم مان شامل ڪيا ويا هئا. ساڳي ريت اٿينس شهر جي ديوي اٿينا (Athena) لاءِ به ساڳي راءِ قائم ٿيل آهي. قديم روم جا ڪيئي ديويون ۽ ديوتا يوناني ديو مالا منجهان ايئن اپنايا ويا هئا، جيئن هندوستان اندر اٽڪل ساڍا ٽي هزار سال اڳ آريائي ڪاهيندڙ قبيلن اتان جي مقامي رهواسين (دراوڙ وغيره) جي ديوتائن ۽ ديوين شِوَ، شڪتي، ڪالي وغيره کي پنهنجي ديو مالا ۾ شامل ڪري اوچو درجو ڏنو هو! بازنطين، بازنطيم، جي قديم تاريخ نويس فيلان (Philon) گهڻو ڪري پراچين عهد جا سمورا فني شاهڪار، متبرڪ آسٿان ڏٺا هئا پر ارٽيمس جو مندر ڏسندي ئي بي اختيار ٿي ڪري چيو هئائين، ”ايفيسس جو مندر ايئن ٿو لڳي ڄڻ زمين مان اڀرندو بادلن کي ڇهي رهيو هجي ۽ سندس موجودگي ۾ جڳت جا ٻيا سڀيئي عجوبه سندس پاڇي هيٺ جهڪا پيا پسجن! “ان دور جي مشهور سياح پاسانيئاس چواڻي،”هن وقت تائين انسان ذات جيڪي شاهڪار جوڙيا آهن هيءَ مندر سڀني کان اتم آهي. “قديم روم اندرکيس ڊائنا (Diana) چوندا هئا ۽ ڪنوارين جي رکپال هوندي هئي. ڦڙت تير انداز ۽ وڄ جيان چلڪاٽ ڏيندڙ! ان مندر اندر سندس خوبصورت مورتي کان علاوه ٻيا ڪئي نادر مجسمه ۽ چترڪاري جا نمونا به رکيل هوندا هئا، انهن ۾ اپيليس، جو تخليق ٿيل سڪندر اعظم جي خوبصورت مورتي کان علاوه ٻيا ڪئي نادر مجسمه ۽ چترڪاري جا نمونا به رکيل هوندا هئا، انهن ۾ اپيليس، جو تخليق ٿيل سڪندراعظم جو سهڻو چتر به هيو. ان کان علاوه قديم نامياري مجسمه ساز پريگزيٽلس (Praxiteles) جا به ڪئي شاهڪار موجود هئا.
جيئن اڳ ئي ذڪر ڪيو اٿم ته قديم زماني کان وٺي مندر عبادت، اپاسنا کان علاوه هندو ڪلچر، فنون لطيفه (نرت ڪلا، سنگيت، ناٽڪ، چترڪاري، مورت سازي وغيره) جو بهترين عڪاس ۽ نمائندي جي حيثيت سان مڃتا ماڻيندو رهيو آهي. ٻين مذهبن ۾ اهو عنصر تمام گهٽ، يا بلڪل نظر ڪين ٿو اچي.
ابتدا ۾ انهن (مندرن) جي صرف ٻاهرين سجاوٽ تي ڌيان ڏنو ويندو هو پر سن اٺ سئو عيسوي کان پوءِ باقاعدگي سان انهن جي اندرين سونهن سينگار ۽ سجاوٽ اوليت وٺندي ڏيکارجي ٿي. انهن جي غير معمولي آرائش چترڪاري ۽ اُڪَرَ دوران ٻاهرين ڏيک ويک ۽ اندرين چٽاءُ ۾ ڀتين، ٿنڀن، ڇتين تي گلڪاري جا متناسب جهجها منظرپسي سگهجن ٿا ۽ انهن جي وچ ۾ ديوين ديوتائن اپسرائن جا شفاف سنهن ۽ موهيندڙ وڳن يا بي لباسي جي عالم ۾ چيلهه تائين يا قد آدم مختلف نرتيه روپ (Poses in dance) يا سنجوڳ (Cohabitation) ۾ سمايل سڊول جسم پسي ايئن ڀاسيو هيم ڄڻ برهما هم تن تخليق جي عمل ۾ آد جڳاد کان رڌل آهي! پنن سان جهنجهيل گلڪاري صنف نازڪ جي سدا وهڪ ۽ زرخيزي (Fertility) جي علامت سمجهي وڃي ٿي.
انهن مندرن جي بنياد يا مهڙ جي آس پاس ۽ خود انهن تي به ديوتائن کان عطا ٿيل انساني سرگرمي يعني مها ڀارت يا رامائڻ يا پراڻن جي ڪهاڻين مان مناسب واقعا، ڌرمي رسمون وغيره چٽيل يا اڪريل هوندا آهن پر مندر جي مٿئين ڀاڳ جتي اشٽ ديوتا جي مورت اسٿاپن (Instal) ٿيل هوندي آهي، ان جي آس پاس سورڳ پوري جي ديوين ديوتائن، اپسرائن (حورن) جا پرڪشش چتر چٽيل يا اڪريل هوندا آهن. خاص طور اپسرائن جو انداز دعوتِ لذت ڏيندو نظر ايندو آهي! اهي ناچ ڪندي سنگيت جا سر آلاپيندي يا سرڳ پوري ۾ پنهنجي عاشقن جي ڪڇ ڪوسي ڪندي عجب ۾ وجهندڙ آسڻن (Postures) ذريعي عمل ڪنديون ڏيکاريون ويون آهن. مطلب ته مندر بذات خود شهواني خواهشن اڀارڻ، آسماني مخلوق (ديوين ديوتائن اپسرائن) جي وچ ۾ جنسي رس حاصل ڪرڻ جو عملي طور هڪ مڪمل نمونو ۽ علامت ڏيکاربو رهندو آيو آهي.
مندر جيڪو عام طور اشٽ ديوتا جو آسٿان ليکبو آهي، ان اندر اهي سندر سڊول من موهيندڙ اپسرائون پنهنجي ديوتا جي ڀڀڪي شان ۽ وقار کي بلند ڪندي ڏيکاربيون آهن. ڌرمي فڪر جي هڪ ڌارا موجب ”هيءُ آسماني پريون جڏهن پنهنجي محبوب ديوتا کي راضي رکنديون تڏهن ئي هو ناسونت (فاني(Mortal سنساري انسان تي مهربان ٿيندو!“
انهن اپسرائي صورتن ۽ سندن مختلف فني سرگرمين جهڙوڪ نرت، سنگيت يا جنسي ترغيبن کي صرف ڪلپنائي اپج سمجهڻ بلڪل ڪين جڳائي، ان جو درجو علامتي آهي، ڇو جو هن جڳ ۽ سنسار اندر پڻ انهن ساڳين مندرن اندر هنن جون حقيقي صورتون ديوداسين (اشٽ ديوتا تي گهور گهوران ويندڙ ڪنيزون، نرتڪيون) جي شڪل ۾ جڳن کان، ساڳيو ’ڪارج‘ يا ڪرم ڪنديون پئي آيون آهن.
هندو سماج اندر اهي ديوداسيون ساڳئي قديم پوتر ۽ سيڪولر سوچ جي غير معمولي سنگم جي اظهار جي علامت کي قائم رکنديون اچن ٿيون. هو نه صرف مندر جي ڊانس هال اندر پوڄا پاٺ دوران اشٽ ديوتا کي موهڻ لا نفيس جذبن، جنسي خواهشن کي اڀارڻ جا نرت ڪلا جي ماڌيم ذريعي اوائلي ۽ جديد نمونا پيش ڪنديون آهن، بلڪه اهڙي قسم جي گيت ۽ سنگيت وسيلي به کيس مڃائڻ جا جتن ڪنديون ڏيکاربيون رهن ٿيون ۽ ساڳيو عمل شهر يا رياست جي معززن ۽ راجائي محلاتن ۾ به ڪنديون رهن ٿيون، جيئن ته علامتي طور سندن وهانءُ اشٽ ديوتا سان ٿيل هوندو آهي ان ڪري عام شرڌالو سان به لڳ ڪندي ڪين ڪيٻائينديون هيون. بلڪه ڪجهه هنڌن تي اهو رواج اڃا تائين جاري آهي! ان سوچ پٺيان سندن اهو وشواس هو ته ايئن ڪرڻ سان هنن جي دلين ۾ به الوهي پريم جو سلو ڦٽندو! هندو ثقافتي ڌرمي سوچ جي اها هڪ پرٻل ڌارا آهي ته جنسي اڀار الوهي بيداري جو سبب بڻجي ٿو!!
هندوگرنٿن، پراچين جيون جي بي ريا ڇنڊ ڇاڻ مان چڱي پر ڄاڻ پوي ٿي ته هندوستان اندر مندر ۽ جنس جو سنٻنڌ آريائي ڪاهن ۽ سندن رچيل ڌرمي گرنٿن کان به گهڻو گهڻو آڳاٽو آهي. حقيقت ۾ ان سوچ جون پاڙون دراوڙي تهذيب يا ان کان به ڪنهن پراڻي عهد ۾ کتل آهن، جڏهن انساني دلين ۽ ذهنن اندر صرف شڪتي يا مهان ديوي کي سنسار جو واحد ڀرجهلو سمجهڻ جو عقيدو ۽ وشواس ڪارفرما هيو. ان يگ کي آخري پٿرائون عهد چئجي ته وڌاءُ ڪين ٿيندو. ان شڪتي کي نرت ڪلا جي ماهر ۽ اوائلي ڊانسر چئجي ته بيجا ڪين ٿيندو. جڏهن هستي جي مستي ۾ ايندي هئي ته پنهنجي محبوب کي زمين تي ڪيرائي سندس جسم تي بيهي ڪري اهڙي شاندار ۽ الوهي باهه جي ڄڀين جيان هيٺ مٿي وراڪا کائيندڙ وڄ جيان ڌڌڪيدار گونج پيدا ڪندڙ مترنم رقص جو مظاهرو ڪندي هئي جو پکي پسون، انسان ديوتا پنڊ پهڻ بڻجي ان جي لذت آفريني ۾ پاڻ وڃائي ڪنهن غيرفاني حقيقت جو حصو بڻجي ويندا هئا. خود سندس محبوب به ان جادوئي رقص جي غير فاني اثر هيٺ بيداري جي امر آنند سان همڪنار ٿي ساڻس يڪجا ٿي پنهنجو وجود منجهس سموئي امرتا ۽ نرواڻ حاصل ڪرڻ جو ڀاڳي بڻبو هو! اهڙي قسم جا بيشمار من موهت ڪلپنائي چتر ڪانگڙا، بوندي، گلر، منڪوٽ، جئپور، گڙهه وال، بلاس پور، شولاپور، سرچي، گولڪنڊا، اوڙيسا، پنچ، مغل، سروهي، سوملي، ميواڙ، مالوا، لکنو، جوڌپور، حيدرآباد، ڪشن ڳڙهه، پهاڙي سک اسڪول، ڪوٽاهه، نيپال، راجستاني اسڪولن جي ڇاپ سان آئل پينٽ، واٽر ڪلر جي انڊلٺي رنگن ۾ رڱيل، بي حد موهيندڙ سدا بهار شاهڪار بمبئي، دهلي، جئپور جي ڪلا شالائن (Art museum) اندر وقت بوقت چاهه ۽ چوڄ سان ڏسندو رهيو آهيان.
ان حقيقت مان پڌري پٽ ظاهر آهي ته هندو ڌرم اندر جنسياتي عمل کي صدين کان پوتر شڪتي جي نظرن سان ڏٺو وڃي ٿو. تخليق جي سرجڻهار طور ۽ هر انساني سطح تي لاڀلائڪ عمل جو درجو حاصل اٿس.
ان کان علاوه جاپان جي قديم مذهب شينٽو (Shinto) اندر ڪام جي ديوي امينو ازمي (Ama_no_uzme) جنهن کي اوڪامي (Okami) يا اوتفوڪو (O_Tafuko) به چوندا آهن بنيادي طور نه صرف ديوتائن ۽ عام ماڻهن مٿان ڪام ۾ ٻڏل ٻاڻن جو وسڪارو ڪندي رهي ٿي پر کيس نرت ڪلا جي ماهر به ڄاتو وڃي ٿو.
خاص طور شهواني جذبات ڀڙڪائيندڙ ناچ ۽ راس وجهڻ ۾ پنهنجو ڪو ثاني پيدا ڪين ڪري سگهي آهي. سماجي سطح تي جاپان جا هاري ناري سارين جي پوک دوران اهڙي قسم جا رقص ڪرڻ جا ڪوڏيا آهن. ان بعد موج مستي ۾ غرق ٿيڻ سندن سڀاءَ ۽ عادت جو خاص جزو ليکيو وڃي ٿو. سندن عقيدو آهي ته ايئن ڪرڻ سان زمين جي زرخيزي ۾ اضافو ٿئي ٿو ۽ تخليق جي سندر عمل کي هٿي ملي ٿي!
هندو ڪلچر ۾ اها به پرٻل سوچ رهي آهي ته ديوداسين آڳاٽي دور جي راڄ نرتڪين کي پس منظر جي حوالي ڪري پاڻ هنن جي جاءِ والاري هئي ۽ دراصل برهمڻ جاتي جي سهائتا سان مندر ۽ اشٽ ديوتا جي شيوا جي مقصد سان سندن طبقو وجود ۾ آيو هو پر ان حقيقت جي گهري اڀياس مان هيءَ حقيقت به ظاهر ٿئي ٿي ته اهو طبقو اصليت ۾ مغربي ايشيائي ملڪن جي قديم ديوي ماتا، انانا اشتر (Inanna Ishtar) جنهن جي مڃتا ٻن کان ٽن هزار سال ق م واري عهد ۾ چوٽ چڙهيل هئي، جي مذهبي رسمن رواجن تي عمل ڪندو پڻ ڏيکارجي ٿو. انانا اشتر جي ڪيترين ئي لڌل قديم پٿرائين يا ٺڪر جي مورتين مان هن کي نهايت دلڪش ۽ خوبصورت انداز ۾ هڪ انوکي ۽ وڏي سائيز جي يوني سان بي لباسي جي عالم ۾ ڏيکاريو ويو آهي.
ان ديوي جي مندر جي خاص مهنتياڻي رواج موجب هر نئين سال جي شروع ۾ ملڪ جي موجود حاڪم سان شادي جي پوتر ٻنڌڻ هيٺ ساڻس جنسي عمل جو بي باڪ مظاهرو ڪندي هئي ڇو جو ان لنگ ۽ يوني جي ميلاپي عمل کي زرخيزي ۽ تخليق جو مقدس سنئوڻ قرار ڏنو ويندو هو! هڪ قديم سميريائي پرارٿنا موجب (جيڪا پراڻي عهدنامي اندر موجود حضرت سليمان جي عظيم گيت جي انداز ۽ اسلوب ۾ رچي وئي هئي) بي باڪي سان اظهاريو ويو هو ته ”بادشاهه سلامت جي لنگ جي لاجواب ايستادگي سان گڏ سڻي، ڪپهه ۽ جَوَ جو فصل به بي مثل پيدا ٿئي ٿو، برپٽ به گل و گلزار بڻجيو وڃي ٿو! “ اهڙي هڪ ٻئي نغمي ۾ انانا اشترديوي اڄوڪي عورت زاد تحريڪ کي به شرمائيندي کليءَ طور اظهاري ٿي ”منهنجي محبوب مون سان ميلاپ ڪيو، منهنجي وجود اندر سواد ماڻيائين ۽ آخر ۾ اسان ٻنهي ڄڻن گڏجي آنند جي انتها ماڻي هئي! “ ساڳيءَ طور انهن قديم مندرن جي هر نئين ايندڙ پوڄارڻ انانا اشتر ديوي جي اهڙي رسم کي زنده ۽ جاري رکندي رڄ شرڌالن سان کليو سنگم ڪنديون رهيون هيون، جنهن کي اسين عام اصطلاح ۾ وئشا پڻو (Prostitution) سڏيون ٿا. اهڙي قسم جي پوتر لڳ جا مغربي ايشيائي ملڪن مان هٿ آيل ڪئي قديم پٿر ۽ ٺڪر جا مجسمه مختلف عجائب گهرن ۾ موجود آهن. ان سلسلي ۾ اڳتي وڌائيندي پراچين يگ جي مشهور تواريخ نويسن هيرو ڊوٽس (پنجين صدي ق. م) پنهنجي ياداشتن ۾ ڄاڻايو هو ته ”ان دور ۾ يوناني عورتن لاءِ لازم هو ته پنهنجي جيون ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڀيرو مندر جو درشن ڪري رسمي طور مندر جي خاص مهنت يا ڪنهن اجنبي شرڌالو سان سنگم ضرور ڪيو وڃي!“ اها رسم هندستان اندر پڻ وچولي دور جي آخري حصي ۾ رائج هوندي هئي!
پراچين هندوستان ۽ قديم مغربي ۽ وچ مشرقي ملڪن جهڙوڪ شام، فلسطين، ميسوپوٽيميا (عراق) وغيره اندر مٿي ڄاڻايل رسمن ۾ موجود واسطيداري اتان جي پراڻن آثارن جي کوٽائي مان به ملي آهي، جتان پٿر جا ٺهيل انيڪ لنگ دستياب ٿيا هئا، جيڪي هندستاني شِوَ لنگ سان ويجهي مشابهت رکن ٿا.
مطلب ته دنيا جي وڏن مذهبن (اسلام کانسواءِ) جهڙوڪ يهوديت، هندو مت، ٻڌ ۽ جين ڌرم، عيسائيت زردشتي متو يا قديم رومي يوناني آفريڪي Pagan سلسلن وغيره اندر ڏند ڪٿائي صورت يا تاريخي شڪل ۾ جنسيات (Sex) ۽ ڌرم جو اٽوٽ ازلي ءٌ۽ ابدي ناتو رهيو آهي، جنهن کي شرڌا، ڀڳتي ڀاءَ ۽ اٽل وشواس طور ڏٺو وڃي ٿو. ۽ ان سيڪولر سوچ ۽ عمل جي ڪک مان دنيا جي فنون لطيفه: نرت ڪلا، گيت سنگيت (ساز ۽ آواز) مصوري، سنگتراشي، تعميراتي فن جنم ورتو هو جيڪو وقت جون بي ڪنار ارتقائي منزلون طئه ڪندو موجوده من موهن صورت ۾ اسان آڏو ساکيات جاندار جيان بلڪه امر مخلوق (ديوتائون) وانگر جرڪندو مهڪندو روح پرور روشني بخشيندو ڏيکارجندو رهي ٿو. قديم عهدنامي ۾ سلومي، راڻي شيبا جا ساز ۽ آواز جي تال تي جسم ۽ جان اندر مٺڙيون ڪتڪتايون پيدا ڪندڙ بيلي رقص جنهن ۾ سندن سون ورني بدن جو هر حصو مڌڀرئي آواز ۾ ڳالهائيندو، سمنڊ جي لهرن جيان ٿرڪندو، آڪاش منڊل تي هرڻي جي چال هلندڙ بار آور بادلن جيان مخفي الوهي اشارا ڪندو ۽ ڄڻ ڪامڻي جي اکين مان نڪرندڙ پريم ڀريل ٻاڻن جو وسڪارو ڪندو ڏيکاربو هو. ان کان علاوه حضرت سليمان جي خمار لذت سواد ۽ رس ڀري امر تخليق غزل الغزلات (Song of songs) بقول ايريل ۽ چنا بلوخ ”جنسياتي ادب جو لاجواب شاهڪار آهي“.
ان کان علاوه هندو ديو مالائي ادب ۽ ڌرمي تاريخ اندر اروشي، مينڪا، اندراني، شڪنتلا، راڌاڪرشن، گوپين، ڪالي، پاروتي، اها بلڪ سندس مها ٻلي پتي شِوَ شنڪر جا ڪلاسيڪي رقص جن موجودهه هندوستاني ڪلاسيڪي نرت ڪلا يا راس ليلا (Whirling Dance) کي جلا ۽ اتمتا بخشي لاجواب ابديت ماڻائي آهي. ان کان سواءِ ميرا جا مڌ ڀريل الوهي ڀڄن جن ۾ سجوڳ لاءِ تڙڦ پهڻن کي پاڻي ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي ۽ ان جي مڌر واڻي تي ڀارت جي مختلف مندرن ۾ سندس سدا بهار ڀڄنن جي لئه تي من ۾ ساگر جهڙو ولوڙ پيدا ڪندڙ نرت (Dance) جا تپرس ۾ وجهندڙ منظر هندو ڌرم کي جاوداني حيثيت بخشڻ لاءِ آب حيات جي حيثيت رکن ٿا. هندو ڌرم کي سندس فڪر ۽ فلسفي کان وڌيڪ ان اندر موجود ڪلا (Art) جي سدا جاري وهڪ جي مختلف روپن، ڀاونائن ۽ رخن جاوداني عطا ڪئي آهي.
ان کان علاوه اگر بي ريائي سان ان سموري مانڊاڻ جو جائزو ورتو وڃي ته پتانجلي (Patanjli) جي جهوني يوگا آسڻن جي فلسفياڻا اسڪول مطابق يوگا جي گهڻو ڪري سڀني آسڻن يا رشي وتسيانا جي ڪام شاستر يا پنڊت ڪوڪا (Kokkoka) جي رتي امسيه ڪوڪه شاستر (12 صدي عيسوي) يا ڪلياڻ مالا جي آننگا رنگا (سورهين صدي عيسوي)اندر ڏسيل مڙيني جنسياتي آسڻن (Sexual Prostitutions) کي به تاريخي دور اندر نرت ڪلا جي مختلف ڪلاسيڪي يا نيم ڪلاسيڪي صورتن، نمونن ۽ طريقن منجهان ئي اتساهه ملندو رهيو هو. ان کانسواءِ چترڪاري يا مجسمه سازي جي اصولن کي سمجهڻ به محال آهي! ان حقيقت مان پڌري پٽ ظاهر آهي ته اهو فن فنون لطيفه جي ٻين صورتن کان وڌيڪ مٿڀرو ۽ تن من ۾ پيهي ويندڙ آهي، ڇو جو ان جي ذريعي انساني سڀاءَ جي مختلف رنگن ۽ ڀاونائن کي سولائي سان سمجهي سگهجي ٿو.
وچولي عهد (ٻارهين صدي عيسوي) جي هڪ مشهور هندوستاني گرنٿ رتي رهسيه مطابق چتريني (Dancing Girl) جي فن بدن سونهن ۽ سوڀيا جي واکاڻ ڪندي ڄاڻايو ويو آهي ته: ”هن جا واسينگ جهڙا ڪارا وار لٽن جي صورت اختيار ڪري سندس چندر مکي چهري تي، ناچ دوران، لهرائيندا مستي ڪندا رهن ٿا. سندس موهيندڙ چهري تي ٻن مستي ڀريل نيڻن جي اشانت ۽ تکي نهار ۽ انهن هيٺان گلاب پنکڙين جهڙا نازڪ نفيس ۽ معطر لال لب جيڪي ول تي لٽڪيل رس ڀري جيان ڳردار ۽ پرڪشش ڀاسن ٿا، ان کان سواءِ سندس صراحي نما گردن پوتر سنک جيان ٽن ڇلي نما سحر طاري ڪندڙ گولاين ۾ ورهايل آهي، سندس سڊول رس دار اُرهن جو سنهيءَ چيلهه مٿان جهڪاءَ جو دلڪش منظر ۽ انهن جو سنگم سندس نازڪ بدن کي ڪمان جيان موڙي من ۾ ڪتڪتائي ۽ ولوڙ پيدا ڪندو رهي ٿو!
جڏهن هوءَ تراشيده ڳردار ٿل ٿل ڪندڙ ٻنڊڙن جي زيرو بم سان رقص دوران ڊيل جيان ٽلي ٿي ته مستي ۾ آيل هاٿي وانگر لست جي صورت ۽ مورت بڻجيو وڃي ٿي. هن جا سنگمرمر جهڙا متناسب چتڙَ سندس خوبصورت، رسدار رانن ۽ سڊول ٽنگن تي عجب نزاڪت سان ڦرڻي جيان ايئن ڦرندا رهن ٿا، جيئن ڄڻ بلبل ڦيريون پائيندي هجي!
سندس يوني نازڪ اُڀي ٽڪريِ جيان آهي، جنهن جي گرد مخملين وارن جو ڇپرو موجود رهي ٿو، ان اندر هلڪي ڇهاءَ سان پريم امرت، پيدا ٿيندو رهي ٿو، جنهن جي سڳنڌ جهنگ جي اڻ ڇهيل ماکيءَ جهڙي پوتر ۽ شيرين ٿئي ٿي! “
پراچين يگ ۽ موجوده عهد ۾ نرتڪي کي اڪثر ڪري جنسياتي ڪشش ۽ صنف نازڪ جي مستي ۾ آڻيندڙ ڪشش سان تعبير ڪيو ويندو رهيو آهي. تانترڪ فلسفياڻي سوچ مطابق هڪ رمز ڀرئي گيت ۾ نرتڪي جي واکاڻ ڪندي اظهاريو ويو آهي ته، ”نرتڪي اندر اها عجب شڪتي آهي، جنهن ذريعي جنسي جذبي ۽ سگهه ۾ جولان پيدا ڪري سگهجي ٿو! “.
دنيا جي پراچين مندرن ۾ نرتڪين جو اڻ اظهاريل راڄ هوندو هو ۽ سندن فن جو سَتُ جنسي اُڀار جي اونهاين اندر لاوا جيان لڪل هوندو هو.
هندوستان جي مندرن ۾ موجود ديوداسين (مندرن سان منسوب نرتڪين) کي انيڪ قسمن ۾ شمار ڪيو ويندو هو. سڀ کان اتم نرتڪيون يوگا فلسفي ۽ عجب آسڻن جي ادائگي ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هونديون هيون ۽ ورهين جي سکيا کين پنهنجي جسم جي هر عضوي ۽ مشڪ تي مڪمل ضابطو ۽ مهارت عطا ڪئي هئي ۽ تانترڪ يوگا جي عملي اظهار ۾ سندن اهم ڪردار ليکيو ويندو هو. هنن کي مندرن ۾ اسٿاپن ديوتائن جون داسيون، سائڻيون، گوپين جو روپ ۽ لڪشمي سمان ليکبو هو! بلڪه ملڪ جي آسودگي کي به هنن ديوداسين جي نرتيه سرگرمين ۽ ڌرمي ڪارجن جي خوش اسلوبي سان بجاوري آڻڻ سان ڳنڍيو ويندو هو. ان دور ۾ راجائن ۽ مهاراجائن جون شاهي درٻارون نرتڪين سان ٽمٽار هونديون هيون، جن جو اتم ڪرم جنسي جذبن ۾ اڀار آڻڻ ۽ آتمڪ ڀاءُ ۽ پريم جي وهڪ کي جاري رکڻ هوندو هو. پراچين گرنٿن ۾ اهو به ڄاڻايو ويو آهي ته قديم مصر اندر نرتڪين کي زندگي ۽ موت مٿان به غلبو حاصل هوندو هو! هنن مان ڪيتريون مندرن جون مها پوڄارڻيون بڻيون. ان دور جو عام رايو هوندو هو ته نرت ڪلا (رقص) روحاني راز ۽ ڳجهه جي اظهار جو واحد ذريعو هو ۽ اهڙي ادائگي لفظن يا چترن ذريعي ناممڪن سمجهي ويندي هئي! تانترڪ فڪر موجب ناچ وسيلي هر جذبي جو اظهار ممڪن آهي ۽ خاص طور ان فلسفي جي سوکيم خيالات کي صرف جي ماڌيم ذريعي ئي اظهاري سگهجي ٿو! ان فڪر مطابق ڀَڙُ نرتڪي پاڻمرادي عمل جهڙوڪ ساهه کڻڻ، جسماني توازن ۽ جذبن جي اجهل وهڪ تي مڪمل اختيار رکي سگهي ٿي! ان فن اندر جذبي کي مرڪزي حيثيت ۽ مقام عطا ڪيو ويو آهي ۽ شعوري طور ان (جذبي) کي بيدار ڪري سنوت ۾ آڻي، جسماني ۽ روحاني طلاطم سان همڪنار ڪري سُرت جي اعليٰ مقام تائين رسائي حاصل ڪري سگهجي ٿي، بلڪه ٻين کي به ان جو مزو چکائي سگهجي ٿو. رقص ذريعي جنسي جذبي ۾ اٿل بيدار ڪرڻ سڀ کان سولو عمل تصور ڪيو وڃي ٿو. جڏهن جسم توانو ۽ متوازن هوندو آهي ته ان ڪلا جي پرن تي اڏام ڀري آنند کي پرم آنند ۾ بدلڻ سولو بڻجيو وڃي ٿو.
نرت جا انيڪ ڏِکَ نمونا ۽ انداز پنهنجي اندر ۽ ٻاهر انيڪ معنائون به رکندڙ آهن. گهڻو ڪري اهي سماجي يا ڌرمي روپن ۾ جنسي عمل جو اظهار درياهه جهڙي رواني جيان، بي باڪي سان ڪندا رهن ٿا. نرت اندر ڇولين جيان ڇلڪندڙ بيشمار سوکيم (Duplicate Subtle spiritualistic) ۽ بدني (Physical) جذبن جي اظهار جي تڙڦ جا عنصر موجود هوندا آهن، جن جي هڪٻئي سان سنگم جي آرزو، سماجي لاڳاپن جو فنائتو ڏِکُ، بدني ۽ ذهني صحت برقرار رکڻ جا آسڻ يا پريم ڌارائون وهائڻ جي آنند دائڪ اُپاون جو ورنن پڻ موجود هوندو آهي. قديم گرنٿن جهڙوڪ نٽ شاستر، ڪام شاستر، رتي رهسيه، آننگا رنگا وغيره مطابق فن جي چوهٺ قسمن (فن جي انهن سڀني صورتن کي تخليق جي راهن سان تعبير ڪري سگهجي ٿو. انهن جو منڍُ ۽ ابتدا سرسوتي ديوي جي وجود سان سلهاڙيل آهي، جيڪا ڪائنات جي خالق برهما جي ارڌانگي آهي.) مان نرت ڪلا پريم جي فنائتي طريقي سان اظهار جي سلسلي ۾ سڀ کان وڌيڪ اتم ۽ ويجهي ليکي وڃي ٿي. خاص طور صنفِ نازڪ جو ناچ مرد جي سگهه ۽ وڃايل شڪتي کي جيئاري سگهڻ جي جهجهي اهليت رکي ٿو، سنگيت جي سرن، تال جي ميلاپ سان هيجاني رقص (Ecstatic Dance) پريم جي لئه کي ڊگهو ڪري وڌائڻ جو بهترين وسيلو ليکيو ويو آهي! محبت جي مهراڻ ۾ ولين جيان هڪٻئي سان جڪڙيل سونهن ڀريا بدن هوا کان به هلڪا ٿي گاهه جي پتن وانگر لهرائيندا محسوس ڪري سگهبا آهن!
’اومَ ڀُور ڀَوَ سئو‘ جي مفهوم موجب سنسار جا ٽي ڏِکَ (Aspects) آهن: موجوده دنيا، مستقبل ۾ ايندڙ سنسار ۽ ان بعد عدم (Void) جو امر سنسار!
ڪينا اپنيشد مطابق، ”پنهنجو پاڻ سڃاڻڻ وسيلي اسين شڪتي حاصل ڪرڻ جي قابل بڻجون ٿا ۽ باطني سرت وسيلي اسين امرتا ماڻڻ جي لائق به بڻجون ٿا. “
تانترڪ فڪر موجب اندرين سرت حاصل ڪرڻ لاءِ ٻه اصول ڄاڻايا ويا آهن، پهريون ڦهلاءُ ۽ سسڻ جو سڌانت (Principle) جيڪو فطري منظر نامي تارن، گرهن ۽ زندگي جي مختلف نظارن خاص طور مرد ۽ عورت جي جنسي لاڳاپن ۾ ڏسي سگهجي ٿو. ٻيو اصول اهو آهي ته سمورو جنسار خالي ۽ اڻ کٽ عدم آهي. اسين صرف ظاهري حقيقت کي ڏسندا رهون ٿا. پر عدم هڪ لاڳيتي کوج آهي. ليڪن ان منفي ڏِکَ جي باوجود هاڪاري سرت ۽ آنند به آد جڳاد کان ان سان جڙيل آهي. مٿي ڄاڻايل ٻن ۾ پهريون وڌيڪ وسيع ۽ اهم آهي.
ڇند وگيا اپنيشد موجب سوال ۽ جواب ڏيندي اظهاريو ويو آهي ته: ”هيءُ سمورا يُگَ ۽ دنيائون ڪٿان وجود ۾ آيون؟ اهي خلا يا عدم جي ڪک مان اتپن ٿيون هيون، سمورو مانڊاڻ، وستو ۽ جيوَ عدم يا خلا مان اپجيا ۽ سندن آخري موٽ به اوڏانهن ئي ٿيندي! خلا ئي سندن شروعات هئي ۽ خلا ئي سندن خاتمي جو آسٿان هوندو. “ جڏهن اسين پنهنجي باطن جي بي حد خلا بابت ويچاريون ٿا ته سرت جي اڀار لاءِ زمين هموار بڻجيو وڃي ٿي. پنهنجي اندر جي پولار کي جڏهن تخليق جي سرت سان پر ڪرڻ جو جتن ڪريون ٿا ته پوءِ اسين پنهنجي لاءِ پراثر حقيقت جوڙي سرجي (To create) سگهڻ لائق بڻجون ٿا ۽ ان جي اندران ديوتائن ۽ دئيتن جي سمنڊ ولوڙ واري عمل جيان سرت ۽ آنند جا چشما ڦٽندا پرجهي سگهجن ٿا. وتسو ترا اپنيشد موجب، ”زندگي جي ندي هر وقت بيتابي سان وهڪ جاري رکيو اچي ٿي. ان اندر حواسن جا پنج جهرڻا سدا کان جاري آهن، جيڪي پنجن مهان عنصرن جي گرڀ مان اپجيا هئا. انهن جون لهرون پنجن قسمن جي هوائن ذريعي حرڪت ڪنديون رهن ٿيون جن جي ابتدا ’سرت‘ جي پنجن قسمن جي چشمن مان ٿيندي رهي هئي. جيون جي ان ندي اندر انيڪ ڪُنُ ۽ طوفان پڻ اٿندا، اڀرندا رهن ٿا. “
پراچين ڪال ۾ نرت ڪلا کي سائنس، فن، زندگي گذارڻ جي طريقي ۽ فڪري ڌارا سان به تعبير ڪيو ويندو هو ۽ ان جي ذريعي جنسي اڀار پيدا ڪري ان کان اتساهت ٿيندي هر قسم جي تخليقي عمل کي سولو بڻائبو هو، بلڪه روحاني بلندي ۽ معراج حاصل ڪرڻ لاءِ ان کي هڪ سهڻو سيبتو ۽ فنائتو وسيلو به سمجهبو هو!
قديم دور کان آواز ۽ آڪار (Sound of form) جي اٽوٽ سنٻنڌ ۾ ڏاهن فنڪارن ۽ سائنسدانن جو چاهه چڙهندڙ وير وانگر وڌندو رهيو آهي. اوڀر جي رشين منين ان سنٻنڌ کي الوهيت (Divinity) سان پئي جوڙيو آهي، جيئن ويدانتڪ فڪر موجب اوم شبد ۽ اوتار جي وچ ۾ اڻ ٽٽ ناتو پرم آتما ڏانهن اشارو ڪندو ڏيکارجي ٿو. مشرقي سوچ موجب سموري سرشٽي جو جنم ۽ ڦهلاءُ شبد (Word) جي شڪتي ۽ ان جي لاهه چاڙهه سبب جو نتيجو ليکيو وڃي ٿو. نارد پراڻ موجب ”حواس ذريعي ٻڌجندڙ آواز موج مستي جو ڪارڻ بڻجي ٿو ۽ اڻ ٻڌجندڙ آواز جنهن جو پڙاڏو سرت ۾ پيهجندو محسوس ڪبو آهي، سو ڇوٽڪاري جو ذريعو بڻجندو آهي! “
پر هتي نرت يا رقص جو سنٻنڌ به آواز ۽ آڪار سان اڻ ڪٿي تاريخي دور کان هميشگي جي حيثيت ۾ رهندو پئي آيو آهي. ان تعلق يا ناتي جو اثر ذهن ۽ جسم تي نه صرف عمر ڀر لاءِ آنند دائڪ نقش جيان چٽيل رهيو آهي بلڪه تخليقي عمل ۾ به اثر انگيز رهندو پئي آيو آهي. ان سلسلي ۾ قديم مقدس گرنٿ برهدر نياڪا اپنيشد، جو هيٺيون مقولو ڪيڏو نه سهڻو ۽ ڏاهپ ڀريو آهي، ”سڀني نانوَن جو بڻياد شبد آهي ۽ شبد ذريعي ئي سڀ نالا پڪاريا وڃن ٿا. سڀني آڪارن جو بڻياد اک آهي ۽ اک ذريعي ئي سڀ آڪار پسي سگهجن ٿا. سڀني ڪرمن جو ذريعو بدن آهي ۽ بدن ذريعي ئي سڀ ڪم سرانجام ڏئي سگهجن ٿا. “
مندوڪا اپنيشد جو هيءُ ڪول ڪيڏو نه پر معنيٰ ۽ موهيندڙ آهي، ”اوم (شبد) ڪمان آهي، فرد تير آهي ۽ برهما (خالق) نشانو! شانتي سان نشاني تي تير چٽيو ۽ پاڻ کي برهما جي وجود سان يڪوجود بڻايو ۽ اگر تير نشاني کان گسي به وڃي ته ڪو الڪو نه ڪريو، اوم جي ٻيڙي وسيلي ڀوَ جو درياهه اڪري سگهجي ٿو. ڇو جو اوم ارتقائي منزل تي تخليقي قوت آهي ۽ اوم کي سچي پريم جو سڏ ۽ پڙاڏو آهي. ٻيا سڀ منتر ينتر اوم مان ئي ڦٽي نڪرن ٿا ۽ ان مهان منتر اندر ئي الوپ ٿيو وڃن ٿا! ان جو آڪار ۽ شڪتي گيان جوڳا ۽ تڪميل ڪرڻ لائق آهن. “
ميتري اپنيشد موجب، ”تخليق جي اصل شڪتي يا ذريعي يعني برهما تي ڌيان ڌرڻ جا ٻه طريقا آهن: اهي آواز ۽ ايڪانت ۾ پوشيده رهن ٿا. آواز جي ذريعي ايڪانت تائين رسائي حاصل ڪري سگهجي ٿي. برهما جو آواز شبد اوم آهي ۽ اوم جي پڇاڙي تي ايڪانت جو واسو ٿئي ٿو. “ نرت به آواز، آڪار ۽ آخر ۾ ايڪانت جي تجسيم يا روپ جو من ۽ سرت موهيندڙ ڏِکُ آهي.
نرت دوران جيڪي شڪتيون جسم کي سالم ۽ توانو رکڻ ۽ زندگي ۾ سهايڪ ٿين ٿيون اهي دراصل پنجن تتوَن يا عناصر تي ٻڌل ٿين ٿيون، جيڪي هوا، باهه، پاڻي، ڌرتي ۽ پولار جي نالن سان سڃاتيون وڃن ٿيون.
مدن مست ۽ رتي جهڙي ڀرمائيندڙ ۽ مدهوشي ۽ مستي آڻيندڙ مهان نرتڪي (ڪالي) جنهن پنهنجي الوهي محبوب شِوَ جي سيني تي بيهي ڪري ترلوڪي جا ناچ ۽ ليلا رچائي ڏيکاري هئي، ڪالي پراڻ ۾ هن جي مهما هن ريت واکاڻيل آهي: ”ڪالي ڇوٽڪاري جو اتم ذريعو آهي، جيڪي پراڻي هن جو شرڌا سان پوجن ڪرين ٿا انهن کي هوءَ هر آپدا کان بچائي ٿي. ڪالي پنهنجي آڪار ۾ خوفناڪ آهي ۽ سمئه (وقت) تي صرف کيس ئي وجئه حاصل آهي! جيئن ته کيس شِوَ جي اونڌاهي شڪتي جي علامت طور ليکيو وڃي ٿو ان سبب هوءَ پنهنجي وجود ۾ پنجن تتوَن يا عنصرن جهڙوڪ هوا، پاڻي، باهه، ڌرتي ۽ پولار طور مڃتا ماڻي ٿي. ڪالي شِوَ جي سمورين جسماني، ضرورتن جي پورائو ڪندڙ آهي ۽ سڀني چوهٺ علمن يا فني صورتن (Arts) تي مڪمل اختيار اٿس ۽ ان کان سواءِ سموري تخليق جي داتا (شِوَ) جي آنند ۾ هر دم واڌاري جو سَتُ (Essence) به کيس ئي ڄاتو وڃي ٿو. ڪالي کي پوتر پرم شڪتي طور به مڃتا مليل آهي ۽ هوءَ پنهنجي وجود ۾ ڪاري ٻاٽ رات طور به سڃاتي وڃي ٿي. “
ان کانسواءِ ڪالي ديوي ماتا پنهنجي سڊول، ڪمان جهڙي لچڪيدار جسم ۽ وڄ جهڙا وراڪا کائيندڙ آتما ذريعي جنسي جنون ۾ ٻڏل رقص روح ۾ ڇوليون پيدا ڪندڙ سنگيت ۽ مهراڻي مستي آڻيندڙ شراب ۽ گلاب جي ڳاڙهن گلن ۾ سمايل سرور بخشيندڙ سڳنڌ جي به بي حد شوقين آهي!
رشين مٺين چواڻي ان موجب مستي واري طريقي سان روحاني تڙڦ جنم وٺي ٿي جيڪا تسلسل اختيار ڪري جيون کي هڪ ابدي ۽ ازلي مفهوم بخشڻ جو ڪارڻ بڻبي آهي ۽ جنسي چاهت جي ڪلپنا ۽ حقيقت جي ميلاپ جي پرڙن تي اُڏامي انسان ڇوٽڪارو (Nirvana, Liberation) حاصل ڪري سگهي ٿو! ان عمل مان پيدا ٿيندڙ جذبن جي ولوڙ کين ۽ وجود کي دنيوي سطح تان مٿي پهچائي اڻ ڏٺل اڻ محسوس ٿيل اسرارن سان روشناس ڪرائي انهن جي آنند ۾ لين (مگن) ڪريو ڇڏي ٿي ۽ سرت پڻ ڦهلجي اڻ ميون حدون ڇهندي محسوس ڪري سگهي ٿي. اها ئي ته سچي پچي نجات (Liberation) آهي. گوتم، عيسيٰ ۽ ٻين ڏاهن انهيءَ آنند ۽ نرواڻ کي ئي ته پراپت ڪيو هو! ڪڏهن ڪڏهن وقت ۽ پولار شو ۽ پاروتي جي امر ميلاپ جيان هڪ هستي (Organ) جيان ڀاسندا آهن: ٽيئي ڦهليل زمان، ماضي حال، مستقبل ان هستي اندر کير کنڊ جيان تحليل ٿيل، ڪتاب جي لفظن جيان غير متحرڪ لڳندا آهن!
ويشنو پراڻ اندر ويشنو جي ذات جي هڪ ڀَڙ، موهيندڙ نرت جا انيڪ غير فاني ڏِکَ پيش ڪندڙ نرتڪيءَ سان ڀيٽ ڪندي سندس واکاڻ ۾ بيان ڪيو ويو آهي ته، ”ويشنو جيڪو سموري سنسار جو ڀرجهلو پالڻهار آهي، اهو پراڻين کي پنهنجي انيڪ روپن پسائڻ ۾ مڪمل طور بااختيار آهي! ڪائنات جي اجهاڳ ۽ بي انت ساگر مٿان امرتا ماڻيندڙ شيش ناگ تي پنهنجي سندر ۽ گڻوان استري لڪشمي جي سنگ موج مستي ۾ آهليو پيو نظر ايندو رهي ٿو ۽ ڏسندڙن جون دليون گرمائيندو ۽ ڀرمائيندو ڏيکارجي ٿو! هو ڪائنات سميت هر وجود جي بنيادي آتما ۽ ان جو جنم داتا ۽ پالڻهار آهي. “
گهرائپ سان ڏسبو ته نرت، تصوف ۽ اسرار اندر عشقيه جذبو اوليت ماڻيندو ڏيکاربو، اهو پريم جي مستي جو نج جذبو آهي، جنهن ذريعي نفيس شهواني حس بيدار ٿي سڀني حواسن ۽ ان سان سلهاڙيل شڪتين کي جاڳائي انهن اندر مانڌاڻ وجهڻ جو ڪارڻ بڻجي ٿي. ان جذبي جي بيداري حواسن جي خارجي دنيا ۽ باطن ۾ موجود ڪائنات جي متوازن سنگم ذريعي جنم وٺي ٿي. ايپيڪيورين، رجنيشي ۽ تانترڪ فڪر موجب ان اندر موجود لحظي به لحظي ارتقائي شڪل اختيار ڪندڙ نفاست، انت ۾ نهايت بلند ۽ ارفع روحانيت ۽ وجدان سان همڪنار ڪريو ڇڏي ٿي. ان کي ئي ته نرواڻي ڪيفيت، ڇوٽڪارو چئجي ٿو. ان سلسلي ۾ قديم هندو شاسترن موجب ويشنو جي اوتار ڪرشن مهراج جي ڦوهه جواني جي محبتي مهراڻ جا بيشمار رنگين داستان حضرت دائود، حضرت سليمان، ڪئسونووا، فرئنڪ هيرس، پيٽرو اريٽينو، ڊوما، موپسان، هارون رشيد، ڀوپيندر سنگهه، نواب واجد علي شاهه وغيره جي روماني ايڊونچرن کي شرمائيندا ۽ مٿانئن ڌنڌ جي چادر پکيڙيندا نظراچن ٿا. ڪرشن نه صرف ازلي (Eternal) پلي بواءِ هو بلڪه بهترين رقاص ۽ سنگيت ڪار به هو! ۽ بقول ڪاليداس ۽ ويشنو ۽ برهم وئورت پراڻن جي هن جي مرلي جي ڌن ۽ راس ليلا (Group Dance) گوڪل، بند رابن ۽ مٿرا جي بيشمار گوپين کي جيون ڀر پنهنجي لافاني سحر ۽ موهه ۾ جڪڙي رکيو. ڀڳتي تحريڪ سان سلهاڙيل ڀڳتن جهڙوڪ ميرا، چنڊي داس، وديا پتي، جئه ديو جي غير فاني شاعري انهن عڪسي رومانن سان ٽمٽار نظر اچي ٿي. ڪام شاستر ۽ اننگا رنگا اندر ڄاڻايل پريم جا چارئي روپ: عادت سان سلهاڙيل محبت، تخيل سان واسطو رکندڙ پريم، فطري محبت ۽ شهواني پريم ڪرشن جي ذات اندر هيرن جواهرن يا آڪاش منڊل تي ڇٽيل تارن جيان جڙيل هئا! خاص طور شهواني محبت جو تعلق اگن جي عنصر ۽ ديد جي حواس سان جڙيل ٿئي ٿو ۽ مها يوگي ٽمورتي جي هيرو شِوَ شنڪر جيان ڪرشن جي ذات ۾ به اهي عنصر اتمتا سان موجود هئا.
هندو فڪر موجب ”هونءَ به ’ڪائناتي جذبي‘ شهواني خواهش جي ڪک مان جنم ورتو آهي ۽ اهو ان جو هم سر پڻ آهي. سڪند پراڻ مطابق هر شئي جاندار يا بي جان جنسي ميلاپ جي نتيجي ۾ پيدا ٿئي ٿي. ’نرت ڪلا ۽ سنگيت ان عمل جي هر پل ۽ فنائتي بجاوري لائق نفاست سان پاڻ ڏانهن چقمق جيان ڇڪيندا رهن ٿا (شيام ڪمار). ‘
ان عمل جي غير موجودگي ۾ هر وستو بي جان بڻجي عدم جو شڪار ٿي ويندو! “
رگ ويد ۾ ان نفيس ۽ نرتيه عمل بابت ڪيڏو ته سهڻو ورنن ڪيل آهي: ”پتني پنهنجي پتي کي (يا محبوبه پنهنجي محبوب کي) ڀاڪر ۾ ڀيڪوڙي پرم آنند جو رس وٺندي محسوس ڪندي آهي. ٻنهي جي سنگم ذريعي سگهارو سَتُ چئني ڏسائن ۾ پکڙجي ٿو ۽ پنهنجي آتم سمر پڻ واري حالت ۾ هوءَ پنهنجي لاءِ پريم امرت ڪٺو ڪندي رهي ٿي، رتي سر گرنٿ ۾ اهڙي عمل کي ٻئي انداز واري نازڪ خيالي سان بيان ڪيو ويو آهي: ”عام طور خوراڪ کي علامتي طور سوم (Soma) چئبو آهي. “
پنجن تتوَن مان پاڻي مورت جو نمائندو تتوَ (Element) آهي ۽ ان ڪري ان کي ماتا جي عنصر سان مشابهت ڏبي آهي پر ٻئي طرف اگن يا باهه جو عنصر مرد جي نمائندگي ڪندو آهي ۽ ان سبب ان کي پتا جو تتو سڏجي ٿو! جڏهن انهن ٻنهي عنصرن جي هڪ ٻئي سان سنگم ذريعي ترپتي (Satisfaction) ٿئي ٿي ته ان حالت کي آتمڪ پوڄا جهڙي پوتر نالي سان منسوب ڪيو وڃي ٿو.
جيڪڏهن وسيع نظري سان تخليق ۽ ارتقا جي عمل تي نگاهه ڊوڙائبي ته اهو ڪائناتي عمل به نرت، سنگيت ۽ شبد جي ڪک منجهان رچيل ڏيکاربو. هندو عقيدي موجب دنيا اندر بدي جو ڌنڌ دور ڪرڻ لاءِ موڪليل نوَ اوتار ويشنو جا الڳ الڳ وجود هئا، جهڙوڪ مڇي، ڪمي، سوئر، شينهن نما انسان، ڄامڙو، جوڌو (دئيتن جو ناس ڪندڙ)، عشق ۾ ٻڏل امر ڳڀرو جوان (ڪرشن)، مريادا پتي جنگجو (رام) امر دانشور (مهاتما ٻڌ) ۽ اڻ ڪٿئي مستقبل ۾ پيدا ٿيندڙ (ڪالڪي) جنهن کي ڪائناتي گهوڙو جي علامت ڄاتو وڃي ٿو ۽ انتريامي جو آخري ڏِکُ!
اهي سڀئي ڏند ڪٿائي ڏيکاوَ انساني تخليق ۽ ارتقائي نظرئي جي ڪيڏو ته ويجهو ۽ ساڀيادائڪ لڳن ٿا.
هندو ديو مالا ۾ ڪام ديوتا، ديوتائن جي ازلي ۽ ابدي عاشق جوڙي لڪشمي ۽ ويشنو جي امر پريم جي نتيجي ۾ جنميو هئو! هيءُ خوبصورت ديوتا محبت جي يوناني ديوتا ڪيوپد (Cupid) جو ڄڻڪ جاڙو ڀاءُ آهي. هن جو قلابازين (Acrobatic) وارو انداز شِوَ جي امر رقص ٽانڊوَ جي ياد اڀاريندو رهي ٿو. هن جي هٿن ۾ هر دم هٻڪاريل گلن ۽ ماکي جي مکين مان جوڙيل ڪمان هوندي آهي، جنهن منجهان پريمي دلين تي پريم جي مڌ ۾ ٻڏل ۽ ان جي پڪي رنگ ۾ رڱيل گلن جهڙن نازڪ ۽ نفيس تيرن جو وسڪارو ڪندو رهي ٿو. عام طور کيس يوناني باخوس جيان حواسن ۽ شهواني جذبن ۾ اٿل پٿل پيدا ڪندڙ ديوتا ڄاتو ويندو آهي، جنهن جي سواري بدڪ ۽ ساٿين ۾ مڌو مکي ۽ ڪوئل هوندي آهي. جيڪي مٺاس سنگيت ۽ نرت (ناچ) جي علامت آهن.
ساڳيءَ ريت ڪام جي صدا امر ڪرڻن ۾ لپٽيل ويشنو جو اٺون اوتار، سدا بهار ڪرشن هندو ڪلچر ۾ نفساني جذبن ۾ اٿل پٿل پيدا ڪندڙ ديوتا بلڪه ڀڳوان جو روپ ليکيو وڃي ٿو ۽ مٿرا، گوڪل، بند رابن جي گوپين سان پنهنجي الوهي مرلي جي تان تي راس (ناچ) رچائيندو ۽ هر وقت سندن ڌيان جو مرڪز رهي ٿو. اهي سندر گوپيون انساني جيون ۾ ڪامي واسنائن، جي علامت ليکيون وڃن ٿيون ۽ آتمڪ انتي لاءِ اندر ۾ متل مانڌاڻ راس ليلا (رقص) باطن ۾ موجود ڪامي واسنا سان گڏوگڏ ڪائناتي سطح تي گرهن تارن ۽ انهن جي اڻ کٽ ميڙاڪن (Galaxies) جي هر وقت نرت جي صورت جي علامت به ليکي وڃي ٿي. اها راس ليلا عورت جي فطرت جي سدا تبديل ٿيندڙ انيڪ روپن کي پسائيندي کيس اتم آنند جي ڳولا ۾ ديوتا روپي محبوب ڪرشن سان جوڙڻ جي جتن جو ڪيڏو ته تخليقي من موهيندڙ ۽ امر منظر آهي، جنهن جي ڇاپ جڳن کان هندوستاني ذهنن تي هميشگي اختيار ڪري چڪي آهي.
هندوستاني تاريخ ۾ پنهنجن ۽ پراون (عيسائيت، اسلام) پاران زبردستي لاڳو ڪيل دقيانوسي بندشن جي باوجود هن خطي جي عورت اڄ تائين پاڻ کي گوپي سمجهندي رهي ٿي ۽ ڪرشن ڀڳتي جي اثر هيٺ ڀڳتي ڀاءُ جي خوبصورت ادب جي تخليق ۾ ڪڏهن گهٽتائي يا لاهه ڪين آيو آهي، ميرا، جئه ديو، چنڊي داس، چيتنيه، وديا پتي، روي داس ان جا چند سدا ٻهڪندڙ مثال آهن. شرڌا جي انهن گيتن جي تهه ۾ ڪامي واسنا جي پرن تي اڏامي جدائي ۽ وڇوڙي جو لهسائيندڙ برپٽ لتاڙي ميلاپ ۽ موکش (Salvation) جي روان دوان آرزو جا چتر آفاقيت ماڻي چڪا آهن. انهن چترن ۾ گوپي نما هندوستاني عورت جي باطن ۾ موجود درياهه جي وهڪ جهڙو وصل جو روپ هر وقت ڇلڪندو پسي سگهجي ٿو. جدائي ۽ فراق صوفياڻي ۽ ويدانتي فڪر جو مول متو آهي، جيڪو هر قسم جي ارهه زورائي، مذهبي ڪٽر پڻي ۽ دقيانوسيت کي پرزا پرزا ڪري چئني ڏسائن ۾ پکيڙڻ جي شڪتي رکي ٿو، ان ڪري گوپين کي اٽل شڪتي، سان مشابهت ڏني وئي آهي، جيڪي پنهنجي جدائي جي پرٻل اثر سان پهاڙن کي به پنهنجي جڳهن تان هٽائي سگهڻ جي سامرٿي رکن ٿيون. ان ڪري ڪرشن ليلا يا راس ليلا کي لڪشمي ۽ ويشنو جي الوهي جوڙي جي پرم پريم سان تشبيهه ڏني وئي آهي. ويشنو پراڻ مطابق ويشنو ۽ لڪشمي هر وقت محبت جي مهراڻ ۾ رتل رهن ٿا ۽ ان مقصد کي توڙ تائين پهچائڻ خاطر هن سنسار ۾ انيڪ روپ ڌارڻ ۾ به ڪين هٻڪندا آهن. انهن سدا تبديل ٿيندڙ روپن جي باطن ۾ ٻنهي ۾ موجود اڻ ٽٽ انسيت هميشه بکندي رهي ٿي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو کين ازلي پريمي جوڙو (Divine lovers) ڪري ليکيو وڃي ٿو!
’ڪائولا تانترڪ‘ گرنٿ موجب ”جيڪو انسان پنهنجي جسماني شڪتين کي ابتي وهڪ بخشڻ جو اهل بڻبو اهو يقيني طور موت مٿان جيت حاصل ڪري سگهندو“. شڪتي کي اهڙي ابتي وهڪ بخشڻ لاءِ جوڳا آسڻ ڪرڻ، ڌيان ڌرڻ، سڌي وهڪ، کي ٻنجو ڏيڻ وغيره جي صحيح ۽ اپتائتي اپاوَن ۾ پوشيده آهي.
مشرق جو گيان رمزيه علم ۽ ويدانتي فڪر آڪاش ۽ ڌرتي جي شڪتي کان چڱيءَ پر آگاهي رکي ٿو ۽ ان کي سنسار جي هر شئي ۾ موجود اصول ۽ متو ڄاڻي ان جو جوڳو احترام به ڪري ٿو. هندو مت ان متي کي شِوَ ۽ شڪتي جي نالي سان سڃاڻي ٿو. تبتي ٻڌمت ان کي Tab (پتا) ۽ Yam (ماتا) ڪوٺي ٿو ۽ چيني تاوَ مت کيس Yang (لنگم) ۽ Yin (يوني) جي صنفي صورت بخشي آهي. سموري دنيا اندر اهي ٻئي شڪتيون آد جڳاد کان ڪار فرما رهيون آهن: روشني ۽ اوندهه، گرم ۽ سرد، خشڪ ۽ تر، مطلب ته الڳ حيثيت رکندي به هڪٻئي ۾ وڻ ويڙهي جيان سلهاڙيل رهنديون پيون اچن.
علامتي طور آڪاش جي شڪتي کي مرداڻي اندري سان ڀيٽيو وڃي ٿو ۽ ڌرتي جي قوت کي عورت جي يوني سان! اهو ان ڪري جو آڪاش لنگم جيان پولار کان هيٺ لڙڪندو ڏيکارجي ٿو ۽ ڌرتي اونهائي مان مٿي يونيءَ جيان اڀرندي، ڦهلجندي نظر ايندي رهي ٿي ۽ انهن ٻنهي جي سنگم ذريعي تخليقي عمل جاري ۽ ساري رهي ٿو.
چئن ويدن مان هڪ يعني يجر ويد مطابق، ”ڌرتي خلا ۽ آڪاش اندر ڦرڻي جيان ڦيريون پائيندي رهي ٿي، جنهن اندر ڌرتي جي جنني يعني پاڻي به اهوعمل ورجائيندو رهي ٿو. ائين ڦيريون پائيندي هوءَ سموري جُڳَ جي پتا يعني سج جي گرد به چڪر ڪاٽيندي رهي ٿي. “ ساڳيءَ طور هڪ چيني تاوَ گرنٿ موجب اهڙي گردش کي جنسي لڳ اندر عورت ۽ مرد جي اجهل حرڪت سان ڀيٽيو ويو آهي!
ان کانسواءِ هڪ جهوني جاپاني گرنٿ Ishimpo موجب، ”جيئن آڪاش کاٻي پاسي ڦرندو رهي ٿو ۽ ڌرتي ساڄي پاسي، تيئن جنسي عمل دوران مرد کي پنهنجو جسم کاٻي ۽ عورت کي ساڄي پاسي حرڪت ۾ آڻڻ جڳائي. اهڙي جنسي عمل کي آڪاش جي ترپتي (Satisfaction) ۽ ڌرتي جي آنند سان تشبيهه ڏني وئي آهي. “
جڏهن مرد ۽ عورت جي شڪتي ۾ توازن پڌرو ٿئي ٿو تڏهن ڪائناتي هم آهنگي جنم وٺندي ڏسي سگهجي ٿي، جنسي عمل جي نتيجي ۾ آنند واري ڪيفيت انساني ۽ دنيوي قطبن خارجي ۽ باطني نفاق ۽ ٻيائي کي ختم ڪري ايڪتا (Unity) کي سرجيندي پسي سگهجي ٿي: سُسَڻَ ۽ ڦهلجڻ منظر، هاڪاري ۽ ناڪاري رويو، سوريه ونشي ۽ چندر ونشي ڏيک وغيره!! صوفي شاعر مولانا روم به ان حقيقت کي پرجهيندي ڄاڻايو آهي ته، ”آڪاش کي مرد ۽ ڌرتي کي عورت ڪري ڄاتو وڃي، آڪاش جيڪو ڏيندو رهيس ٿو تنهن کي هوءَ (ڌرتي) پنهنجي وجود اندر پريم سان سانڍيندي رهي ٿي. ان ڪري انهن ٻنهي کي ذهين، سمجهيو وڃي ڇو جو هو هر دم ذهين پراڻين جيان عمل ۽ ڪرم ڪندا پسجندا رهن ٿا. “
ڇهين صدي ق م جي چيني گرنٿ ’تاوتي چنگ‘ مطابق، ”آڪاش ازل کان موجود آهي ۽ ڌرتي پڻ لافاني آهي، ان جو ڪارڻ اهو آهي ته هو صرف پنهنجي لاءِ ڪونه ٿا جيئن، ان سبب هنن جي وجود ۾ هميشگي آهي. “ڪٿا اپنيشد موجب، ”ازل جي وڻ جون پاڙون مٿي آڪاش جي اونهاين ۾ کتل آهن ۽ ان جون شاخون هيٺ ڌرتيءَ ڏانهن جهڪيل رهن ٿيون. ان کي پوتر ۽ امر آتما چئي سگهجي ٿو، جنهن تي سمورو جُڳ جڙيل آهي. “
انهيءَ سلسلي ۾ مهاتما گوتم ٻڌ سان منسوب سندس نرواڻ، جو هيٺ ڄاڻايل ورنن ڪيڏو نه مٿئين حقيقت سان ملندڙ ۽ ميل کائيندڙ آهي: پراچين يگ جي ڏاهن رشي منين مهاتما ٻڌ جي نرواڻ جي هيٺ ڄاڻايل تپرس ۾ وجهندڙ حقيقت بيان ڪئي هئي، جيڪا سچائي جي ڪيڏو نه ويجهو ڀاسي ٿي:
’هڪ لڱا مهاتما ٻڌ نرواڻ جي ڳولا ۾ بن بن ڀٽڪي، نراس ٿي، وهندڙ ندي ڀرسان هڪ وڏي ۽ گهاٽي بڙ هيٺان ڌيان ۽ سماڌي ۾ ويهي رهيو هو سندس چوگرد گهاٽو پراسرار جهنگل ڦهليل هو. ان سماڌي واري حالت ۾ بُکَ ۽ اُڃ ۾ ويٺي جُڳَ گذري ويا ۽ کيس پنهنجي ڏٻري ۽ ڪمزور ٿيندڙ جسم ۽ بري دردشا جي ڪا سُمک ڪين رهي. جيتوڻيڪ ان حالت ۾ به سندس من جي ايڪا گرتا ۽ تن جي سهن شيلتا قائم رهي پر ايئن لڳي رهيو هو ته ڪا اهم شئي وڃائجي ويل هئي، ڪا بي انتها اهم کوٽ جنهن جي صورت رنگ ۽ بوءِ جو تصور به ناممڪن ٿي ڀاسيو، سندس وجود کي پيڙت ڪري رهي هئي. اها پيڙا سندس نوراني چهري تي چنڊ گرهڻ جيان ليڪا پائيندي ڏيکارجي رهي هئي.‘
ان مهمل اوچتو سندس ساڄي هٿ ۽ آڱرين ڌرتي طرف جهڪي ان کي ڇهي ورتو! الٿي پلٿي واري حالت ۾ ويٺل سڌارٿ (گوتم) جي چهري تي اچانڪ الوهي قسم جو نور نمودار ٿيو ۽ سندس چپن تي هلڪي جنبش پڻ پيدا ٿي هئي. ان مهل ئي گهاٽي جهنگ جي اونداهي مان پيلاڻ مائل رنگت واري هڪ سندر ڪنيا سندس چرنن آڏو پر گهٽ ٿي جنهن جي هٿ ۾ کير جو ڀريل پيالو هو. هوءَ هيٺئين غريب طبقي جي ڪنيا ڏيکارجي رهي هئي ۽ شايد گوالڻ هئي. جيئن هوءَ مهاتما ٻڌ جي ويجهو آئي ته هن جو چهرو ٻهڪي اٿيو ۽ سندس چپن تي خفيف مرڪ اُڀري آئي. هن اکيون کولي کيس غور سان ڏٺو ۽ پنهنجي چرنن ۾ شرڌا سان رکيل کير جو پيالو کڻي ڍڪ ڍڪ ڪري پيئڻ لڳو. ايئن ڪرڻ سان مهاتما جي چهري تي هلڪي هلڪي ڳاڙهاڻ پڌري ٿيڻ لڳي! جهٽ پلڪ کانپوءِ هن پنهنجي هٿن سان پنج رمزيه اشارا ڪيا. هڪ اشاري جي انت تي هڪ نوجوان سندري، الڳ الڳ رنگ روپ ۽ ڏيا ڌاريل سندس آڏو نمودار ٿيندي رهي ۽ ان سان گڏ سموري سرشٽي پراسرار آوازن سان گونجندي محسوس ٿيڻ لڳي هئي! ان بعد هر سندريءَ مهاتما ٻڌ سان هن ريت پنهنجي من جي پالوٽ شروع ڪيئي:
مماڪي: ” منهنجو نالو مماڪي آهي، ۽ آءٌ ڌرتي جي عنصر جو ست آهيان. “ پيلاڻ مائل رنگت واري موهنيءَ کيس مخاطب ٿيندي وڌيڪ چيو، ”آءٌ ڏکڻ ايشيا کان پهتي آهيان، پر منهنجو اصلوڪو وطن ڀارت آهي. مان يتيم آهيان، ڪرپا ڪري مون کي پنهنجي هيجاني محبت ۾ رڱي ڇڏ. اي مهان انسان، مون کي پنهنجي پريم جي جڪڙ ۾ سوگهو ڪر ته جيئن آءٌ پاڻ بچائي سگهان ۽ تون پنهنجي انتم منزل تائين رسائي حاصل ڪري سگهين! “
لوڪانا: ”منهنجو نانوَ لوڪانا آهي، ۽ آءٌ پاڻي جي عنصر جو جوهر آهيان. “نيري رنگت واري خوبصورت دوشيزه پنهنجي سڃاڻپ ڪرائيندي آکيو ”جيتوڻيڪ آءٌ اوڀر کان آئي آهيان پر منهنجو اصلوڪو ڏيهه آفريڪا آهي. مان يتيم آهيان، اي آتمڪ طريقي جا گياني پرش، ڪرپا ڪري مون کي پنهنجي دلربائي پريم ذريعي بچاءِ هليو اچ ۽ مون منجهه پنهنجي سدا وهڪ وارو پيار اوت ته جيئن منهنجو نيتارو ٿئي ۽ تون پنهنجي اتم منزل ماڻي سگهين. “
پندارا: ”منهنجو نالو پندارا آهي ۽ مان ’اگن ‘ جي عنصر جو ست آهيان.“ اهو اظهار لالائي رنگت واري حسين ڪنيا طرفان ڪيو ويو. ”جيتوڻيڪ مان اوڀر کان ڪهي آئي آهيان پر منهنجو اباڻو ديس ’سورج جي اڌ رات‘ واري سرزمين جي اندر آهي، سنسار جا سڀ کان نيڪ انسان! مان يتيم آهيان، ڪرپا ڪري پنهنجي جهرڻي جهڙي ڇوهي محبت سان مون کي سرشار ڪري ڇڏ ته جيئن منهنجو ڇوٽڪارو ٿئي ۽ تون به پنهنجي انمول مقصد تائين رسائي حاصل ڪري سگهين. “
تارا: ”منهنجو نانءُ تارا آهي ۽ آءٌ ’هوا‘ جي عنصر جو جوهر آهيان. “اهي مڌر لفظ سائي رنگت واري ڪامڻيءَ کيس چيا ”اگرچه مان اتر دشا کان آئي آهيان پر منهنجو اصلوڪو وطن چين ملڪ آهي، اي رحم دل انسان! مان يتيم آهيان مون کي پنهنجي ڀرپور پريم جو مزو چکاءِ ته جيئن مان بچي سگهان ۽ تون پنهنجي الوهي منزل تائين رسائي حاصل ڪري سگهين“.
ايشوري: ”منهنجو نالو ايشوري آهي ۽ مان’پولار‘ جي عنصر جو ست آهيان. “
اها سنگيتي جهنڪار جهڙي مترنم واڻي برف جهڙي اڇي رنگت واري سنددريءَ پنهنجي مخصوص دلربائي انداز سان ادا ڪئي ”مان اصل مرڪز مان ڪهي آئي آهيان، جيڪو هر حقيقت جو بنياد آهي پر منهنجو اباڻو ڏيهه ميرو پهاڙ جي برف پوش چوٽي اندر آهي، اي ڪرپا جي مورت! اي نرڀو مهان پرش!! مان يتيم آهيان مون سان پنهنجي سموري وجود سان جل ٿل ڪندڙ پيار ڪر ته جيئن منهنجو ڪلياڻ ٿئي ۽ تون پنهنجي پرم اُتمتا حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃين! “
الاهي اسرارن سان پُر مها ماتا جي آڪارن (Forms) جا اهي لڀائيندڙ وارتا لاپ ٻڌي مهاتما ٻڌ جي جنم مرڻ جي چڪر مان نرواڻ جو رستو کيس سولو محسوس ٿيڻ لڳو هو. ان صورت حال ۾ گوتم ٻڌ سماڌي جي ان سطح تي پهچي ويو، جنهن کي ”سڀني خواهشن کي تلانجلي ڏيڻ واري هيري جهڙي نشان واري ڪيفيت“ سان سڏيو وڃي ٿو. ان حالت ۾ ٻڌ ديو هنن سڀني آڪارن سان ساڳئي وقت محبت جي مهراڻ ۾ يڪوجود ٿي ويو. پنهنجي پيءُ جي راجائي محل اندر، جواني دوران سکيل، سڀئي ’پريم جا پيچ‘ هنن ڪامڻين سان مڪمل طور بجا آندائين! ٻڌ هر رمڻي جي ترشنا ٻجهائي ۽ موٽ ۾ هنن به سندس تڪميل ڪري ڇڏي! روشني جي پنج رنگي رٿ تي سوار ٿي ڪري اهي سڀيئي نرواڻ جا پتلا هڪ ئي وقت هڪ نئين سدا ٻهڪندڙ دنيا ۾ پهچي ويا.
نرت ڪلا جي عظيم، اثرائتي ۽ عوامي مقبوليت واري فني رخ بابت هندوستاني ڏند ڪٿائي خزاني مان ٻه عدد نهايت دلفريب ڪهاڻيون ياد پيون اچن:
هڪ لڱا شِوَ جي ٽانڊوَ لاسيا ناچ، جي بي مثل مرڪب جو لاجواب مظاهرو تامل ناڊو جي تلائي شهر (هاڻوڪو چدم برم) جي پسگردائي واري گهاٽي جهنگل ۾ ڪيو ويو هو، جنهن کي ڪيئي يگ گذري ويا آهن!
تراگام نالي سان ان جهنگ ۾ ڏهه هزار ناستڪ رشي رهندا هئا ۽ سندن سوچ مطابق انسان جي ڇوٽڪاري جو دڳ نيڪ ۽ چڱي ڪرم جي ادائگي ۾ پوشيده هيو. شِوَ شنڪر کين آستڪ بڻائڻ جي خيال کان نوجوان خوبصورت يوگي جو روپ ڌاري ويشنو ڀڳوان کي به سندر عورت موهني جي روپ ۾ تبديل ڪرائي ۽ پنهنجي ڌرم پتني ڄاڻائي شيش ناگ کي به انساني جامو پهرائي ان جهنگل ۾ اچي داٻو ڪيو. اِهي سڀئي رشي سندس پدم جهڙي ڪامڻي زال موهني جي سونهن ۽ سڳنڌ تي اڪن ڇڪن ٿي ويا ۽ ٻئي طرف ڳڀرو ۽ مدن مست جهڙي يوگي کي پسي رشين جون زالون مٿانئس ٻلهاري ۽ فدا ٿينديون رهيون! رشين جي ڪٽيائن ۾ هڪ عجب قسم جو چوٻول ۽ افراتفري ڦهلجي وئي. رشين کي انهن مهمانن جي چال ۽ نيت تي شڪ ٿيو ۽ هنن هڪدم اگني ڪنڊ ۾ هَونُ شروع ڪري ان مان پنهنجي مايا وي شڪتي ذريعي هڪ خوفناڪ چيتو پيدا ڪيو، جنهن اُمالڪ ’يوگي‘ کي چيرڻ ڦاڙڻ لاءِ مٿانئس حملو ڪيو، پر هن پنهنجي چيچ جي ڇهاءَ سان سندس انت آڻي جسم تان کل لاهي پنهنجي بدن تي چادر جيان ويڙهي ڇڏي، ان بعد هنن هَوَنِ جي اگن مان هڪ اجگر پيدا ڪيو پر يوگيءَ ان کي به مطيع بڻائي پنهنجي ڪنڍي جيان ڳچيءَ جي چوگرد ويڙهي ڇڏيو۽ پنهنجي الوهي رقص ٽانڊوَ جي شروعات ڪئي، رشي اهو لقاءُ پسي به باز ڪونه آيا ۽ ان ٻَلي جي باهه مان هڪ ڀوائتي ۽ طاقتور ڄامڙي کي پيدا ڪيو جنهن جي هٿ ۾ ڳوُرو ۽ خطرناڪ گرز هو. شِوَ ان ڀيانڪ جيو کي ناچ ۾ مگن پنهنجي هڪ پير هيٺان چيٿاڙي ماريو ۽ پوءِ سندس بدن تي بيهي ٽانڊوَ رقص ۾ بي حد تيزي آندي جنهن جو اڌڀت منظر پسڻ لاءِ سرڳ لوڪ جا سڀيئي ديوتا ۽ ديويون آسمان تي مٿانئس ڇٽ ٺاهي بيٺا رهيا رشين آڏو به شِوَ جي اصل سڃاڻپ ظاهر ٿي هئي ۽ هو پنهنجي ’اگيان‘ تي پيشيمان ٿيا ۽ کانئس معافي وٺي شِوَ پنٿي بڻجي ويا هئا.
اننت ناگ جنهن کي ’اَتي شيش‘ به سڏيو وڃي ٿو اهو ان مرڪبي نرت ٽانڊو لاسيا مان ايڏو متاثر ٿيو هو جو هڪ دفعو ٻيهر ڏسڻ جي تمنا پيدا ٿيس. اهو سوچيندي بن ۾ وڃي واسو ڪيائين جتي شِوَ جو ڌيان ڌري گهور تپسيا ۽ رياض شروع ڪيائين. آخر يگن گذرڻ بعد شِوَ پرسن ٿي پاروتي سان گڏجي کيس درشن ڏنو هو ۽ سندس اِڇا معلوم ڪرڻ تي هن ٻڌايو هئس ته مرڪبي رقص ڏسڻ جي اٻلاکا هئس، جنهن تي هن وراڻي ڏيندي چيو هئس، ”تلائي ۾ ڪنهن فاني انسان جي گهر وڃي جنم وٺ ۽ سمئي جي ڪنهن موڙ تي پهچي هو کيس پنهنجي ان الوهي نرت جو نظارو ڪرائيندو. “
نٽ شاستر جي رچناڪار ڀرت مني مطابق هڪ ڀيري اندر ۽ ٻين ديوتائن سرشٽي جي خالق ۽ ٽمورتي جي اهم ديوتا ’برهما ‘ کي پراٿنا ڪندي چيو هو ته هُو سندن لاءِ وندر جو ڪو اهڙو وسيلو ڳولي لهي جنهن مان سڀيئي آنند ۽ مزو وٺي سگهن. برهما اهو ٻڌي ڌيان ۾ مستغرق ٿي ويو ۽ ڊرامي جي تخليق ڪيائين جيڪو انهن سڀني ديوتائن کي ڏاڍو وڻيو هو. ان تخليق لاءِ برهما رگ ويد مان لفظ ورتا، يجرويد مان اداڪاري ۽ اشارا، علامتون، ورتيون، سام ويد مان سنگيت ۽ گيت ورتائين ۽ اٿر ويد مان جذبي ۽ احساس جو رس کنيائين ۽ انهن سڀني جي نرت يا ناچ کي پنجين ’مرڪبي ويد‘ ۾ يڪجا ڪيائين. اندر پوري جي مشهور ديوتائي معمار وشو ڪرما ٿيٽر ۽ اسٽيج تيار ڪيو، جنهن تي سِرشٽي جي پهرين سنگيت ناچ سان ڀرپور ڊرامي جو آغاز ٿيو هو، جنهن ۾ اپسرائن ۽ ديوتائن ڀاڳ ورتو هو! ان ڊرامي جو نانءُ ’سمنڊ ولوڙ‘ رکيو ويو ڇو جو سڀيئي اپسرائون ان ولوڙ جي نتيجي ۾ سمنڊ مان ئي پيدا ٿيون هيون!
هونءَ ته تخليق ۾ وجود جي بقا لاءِ سر تال لئه ۽ حرڪت بنيادي اهميت رکن ٿا. سڀني جاندار يا بي جان شين جهڙوڪ پکي، جانور، وڻ، ٻوٽا انسان وغيره جو بغور مشاهدو ڪبو ته اهي سڀئي هڪ قسم جي منفرد ڪائناتي رقص ۾ محو نظر ايندا رهن ٿا. تحريڪ ۽ لئه زندگي جي علامت آهي، ۽ ان جو بيهجي وڃڻ ’خاموشي ۽ موت‘ جي نشاني! رقص ارتقا ۽ ڦيري جي علامت به آهي. اسان جي ڌرتي کان گهڻو گهڻو ڏور وسندڙ ’آڪاس نديون‘ (galaxies) به ’امر رقص‘ ۾ محو اسان کان نوي هزار ميل في سيڪنڊ جي تيز رفتاري سان اڻڄاتل پولار ڏانهن وڌنديون پيون وڃن!
جماليات کي فلسفي جي اهم شاخ ڄاتو ويندو آهي ۽ ان جو بنيادي ڪارج نرت اندر موجود جذباتي احساس جي بنياد جي کوج لڳائي ان ۾ سدا وهڪ ۾ موجود حسن ۽ جز جي اهميت ۽ افاديت کي واضح ڪرڻ هوندو آهي. جڳ پرسڌ دانشور ۽ فيلسوف سي اي ايم جوڊ چواڻي، ”فلسفو قدرتي رنگا رنگ مناظر سان گهرو سنٻنڌ ڪو نه رکي ٿو، ان جو واسطو ان اندر موجود معنيٰ ۽ مفهوم سان ٿئي ٿو، حقيقت سان ايڏو تعلق ڪو نه اٿس جيڏو ان اندر پوشيده قدرن سان، ان سان واسطو نه اٿس ته ڇا آهي، پر ڇا ٿيڻ جڳائي سان ناتو اٿس، ذريعن سان لاڳاپو نه اٿس بلڪه مقصد کي اهميت ڏيندو رهي ٿو. “ ان مان پڌري پٽ ظاهر ٿيو ته فن اندر موجود حسن ان جي اظهار ۽ تجربي ۽ قدرن سان سلهاڙيل آهي. رقص پنهنجي سموري سر تال لئه ۽ تحريڪ ۾ جنسي ولوڙ ۽ جاڳرتا پيدا ڪرڻ جو اهم ذريعو به ڄاتو وڃي ٿو پر ان اندر موجود وجداني ڪيفيت ۽ پرم آنند ۽ ڇلڪندڙ رس آتما کي پريان سندي پار جو وسيلو به ليکيو وڃي ٿو.
ڪلاسيڪي نرت جي مشهور سڄاڻ ۽ دانشور نند ڪشور مطابق، ناچ اندر موجود ’رس واد‘ کي اڀارڻ لاءِ ”ايشور جي استتي کان هڪدم پوءِ نرت شروع ڪرڻ جڳائي. ناچ دوران راڳ جي ادائگي کي نڙيءَ تي ئي رهڻ ڏجي، ان جو مفهوم هٿن جي اشارن سان اظهارڻ کپي، اندر جون ڀاوَنائون اکين جي نفيس اشارن ذريعي پڌريون ڪرڻ کپن، تال کي پيرن جي سنگيتي حرڪتن سان وائکو ڪجي، جيڏانهن ۽ جنهن طرف حرڪت ۾ هجن نگاهن کي به ان ڏس ڏانهن ڦيرائڻ جڳائي ۽ جيڏانهن نگاهون ڦرن ان طرف ئي ذهن به مڙڻ گهرجي، جيڏانهن ذهن جو لاڙو هجي ڀاوَنا جو رخ به اوڏانهن هئڻ کپي ۽ جيڏانهن ڀاوَنا لاڙو رکندي رس (Flavor) به ان طرف ئي لهرون هڻندو پسي سگهبو. “

بئڪ ٽائيٽل پيج

[img]https://i.imgur.com/Ffhqulo.jpg[/img]