ناول

فاتح مُرڪ

ھي ڪتاب جاويد سومري جو ايم آر ڊي جي تحريڪ جي پسمنظر ۾ لکيل ناول آھي، ھن ناول ۾ 80 جي ڏھاڪي ۾ سنڌين پاران شروع ڪيل ان تحريڪ جي ڪھاڻي آھي جنھن ضياء مارشلا کي لوڏي وڏو ھيو. جاويد سومرو لکي ٿو:
”مان ناول بابت فقط اهو چوڻ چاهيندس ته هي تاريخ جو ڪتاب ڪونهي ۽ نه ئي هن ۾ ايم آر ڊي جهڙي عظيم جدوجهد جي سمورن پهلوئن تي لکيو ويو آهي. هن ناول ۾ آيل واقعا ۽ ڪردار حقيقي واقعن ۽ ڪردارن کان متاثر ضرور آهن پر انهن واقعن ۽ ڪردارن جو هوبهو بيان ڪونهن. ناول ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ ادبي وڌاءَ به هوندو پر اهو حقيقتن جي ويجهو آهي. ناول جي ڪردارن جي حقيقي زندگيءَ ۾ ڪنهن سان مشابهت فقط اتفاقي هوندي.

4.5/5.0
493
151
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

ڇپائيندڙ جا حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب نمبر
293
ڇپائيندڙ جا حق ۽ واسطا محفوظ

پهريون ڇاپو: 2011ع
ڪتاب جو نالو : فاتح مُرڪ (ناول)
ليکڪ: جاويد سومرو
ڇپيندڙ: آزاد ڪميونيڪيشنز، ڪراچي
ڇپائيندڙ : سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي
قيمت : 150 رپيا
ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت 2020ع
www.sindhsalamat.com

“Faateh Murk”
(Novel)
By: Javed Soomro
Published by: Sindhica Academy,
B-24, National Auto Plaza, Marston Road,
Karachi-74400 Phone:021-32737290
www.sindhica.org
Email: sindhica_academy@yahoo.com

اسٽاڪسٽ
سنڌيڪا بوڪ شاپ، 19 بلديه پلازه گهنٽا گهر چوڪ سکر فون: 071-5628368، سنڌيڪا بوڪ شاب، 23 ٽريڊ سينٽر حيدر چوڪ حيدرآباد فون: 03013594679 –ڪتاب مرڪز فريئر روڊ، عزيز ڪتاب گهر بئراج روڊ، سکر- العماد بوڪ سيلرز، اردو بازا فون: 0212214521 ڪاٺياواڙ بوڪ اسٽور اردو بازار ڪراچي –سنڌي ادبي بورڊ بوڪ شاپ، تلڪ چاڙهي حيدرآباد – عثمانيه لائبريري، چنيهاڻي ڪنڊيارو، قاسميه لائبريري ڪنڊيارو – نيشنل بوڪ اسٽور، نوراني بوڪ ڊپو بندر روڊ لاڙڪاڻو – رهبربوڪ اڪيڊمي رابعا سينٽر بندر روڊ لاڙڪاڻو – رحيم ڪتاب گهر مهراڻ چوڪ بدين – جنيد بوڪ اسٽور دادو – حافظ بوڪ اسٽور مسجد روڊ، سعيد بوڪ اسٽور، گل ڪتاب گهر لکي در شڪارپور- المهراڻ ڪتاب گهر، زاهد بوڪ ڊپو، سانگهڙ، سيد ماس ميگا اسٽور، جيڪب آباد. سرتاج ۽ گلزار بوڪ اسٽور، ڪنڌڪوٽ، ميمڻ بوڪ اسٽور، شاهي بازار نوشهروفيروز، ڪنول ڪتاب گهر، مورو. حافظ اينڊ ڪمپني، لياقت مارڪيٽ، نواب شاهه، ٿر ڪتاب گهر، عمر ڪوٽ. ديدار بوڪ ڊپو، ٽنڊوالهيار، رفعت بوڪ هائوس، ماتلي. مرچو لال پريمي، بدين. مڪتبه يوسفيه، ميرپورخاص. فون. 0300-3319565

لکپڙهه ۽ وي پيءَ ذريعي گهرائڻ لاءِ
سنڌيڪا اڪيڊمي
B-24، نيشنل آٽو پلازه مارسٽن روڊ
ڪراچي74400

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”فاتح مُرڪ“ اوهان اڳيان پيش آهي. ھي ڪتاب جاويد سومري جو ايم آر ڊي جي تحريڪ جي پسمنظر ۾ لکيل ناول آھي، ھن ناول ۾ 80 جي ڏھاڪي ۾ سنڌين پاران شروع ڪيل ان تحريڪ جي ڪھاڻي آھي جنھن ضياء مارشلا کي لوڏي وڏو ھيو. جاويد سومرو لکي ٿو:
”مان ناول بابت فقط اهو چوڻ چاهيندس ته هي تاريخ جو ڪتاب ڪونهي ۽ نه ئي هن ۾ ايم آر ڊي جهڙي عظيم جدوجهد جي سمورن پهلوئن تي لکيو ويو آهي. هن ناول ۾ آيل واقعا ۽ ڪردار حقيقي واقعن ۽ ڪردارن کان متاثر ضرور آهن پر انهن واقعن ۽ ڪردارن جو هوبهو بيان ڪونهن. ناول ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ ادبي وڌاءَ به هوندو پر اهو حقيقتن جي ويجهو آهي. ناول جي ڪردارن جي حقيقي زندگيءَ ۾ ڪنهن سان مشابهت فقط اتفاقي هوندي.
هي ناول سنڌين جي هڪ عظيم جدوجهد کي ادبي رنگ ۾ پيش ڪرڻ جي هڪ ننڍڙي ڪوشش آهي. اميد ته پڙهندڙن کي پسند ايندو. توهان جي راءِ ٻڌڻ لاءِ منهنجو ذهن ۽ دل هميشه کليل رهندا.“
ھي ڪتاب 2011ع ۾ سنڌيڪا اڪيڊمي پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون سنڌيڪا اڪيڊميءَ جي سرواڻ نور احمد ميمڻ ۽ فضل الرحمان ميمڻ جا جن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي ۽ سنڌ سلامت ڪتاب گھر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.

[b]محمد سليمان وساڻ
[/b]مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پنهنجي پاران

سن 1979ع جو اهو هڪ گرم ڏينهن هيو، جڏهن منهنجي پرائمري اسڪول ۾ اوچتو اسان سمورن شاگردن کي استادن اچي ٻڌايو ته اسڪول کي موڪل ٿي وئي آهي ۽ توهان گهر هليا وڃو. استادن اسان کي اسڪول جي اوچتي موڪل جو سبب نه ٻڌايو پر چوٻول هو ته ذوالفقار علي ڀٽو کي ڦاسي ڏني وئي آهي ۽ وڳوڙ جي خطري سبب اسڪول کي موڪل ڏني پئي وڃي.
منهنجو ٻاراڻو ذهن معاملي کي چڱيءَ ريت سمجهي ته نه پئي سگهيو پر اندر ۾ خوف جو احساس ٿيڻ لڳو هو. مان تڪڙ تڪڙ ۾ ڪتاب، سليٽ سنڀالي گهر روانو ٿيو هوس. رستا، روڊ ۽ گهر ڏانهن ويندڙ گهٽيون ويران هيون. منهنجي گهر جي ويجهو ڇولا ۽ ڪچالو کپائيندڙ چاچو به غائب هو. ان جي پاسي ۾ اردو ڳالهائيندڙ مولوي صاحب جو جيڪو هٽ هيو سو به بند هيو. “خدا خير ڪري.”مون دل ۾ دعا گهري.
جڏهن مان گهر پڳس ته گهر ۾ عورتون سڏڪا ڀري روئي رهيون هيون، جڏهن ته سمورن ڀاتين جي چهرن تي ڏک واضع هيو. مون ڊڄندي ڊڄندي امان کان پڇيو، “امان سڀ ڇو ٿا روئن، ڇا ٿيو آ.“
“پٽ ڪاڻي دجال ڀٽي صاحب کي ڦاسي ڏئي ڇڏي آ.” منهنجي امان وراڻيو ۽ وري سڏڪا ڀرڻ لڳي.
ان واقعي ۽ پوءِ جي صورتحال منهنجي ذهن تي تمام گهرا اثر ڇڏيا ۽ منهنجي سياسي توڙي علمي ۽ ادبي سمجهه ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.
ان ڏينهن کان پوءِ وارا ڪيئي سال سنڌ توڙي پاڪستان جي جمهوري عوام لاءِ ڏاڍا ڏکيا هئا. جنرل ضياءَ ۽ سندس حڪومت جمهوري ڪارڪنن مٿان سخت مصيبتون نازل ڪيون. جمهوري سياسي اڳواڻ يا ته جيلن ۾ صعوبتون برداشت ڪري رهيا هئا يا جلاوطنيءَ جي زندگي گذارڻ تي مجبور هئا. جمهوريت، انصاف، قانون يا سماجي انصاف جي ڳالهه ڪندڙ دانشور، اديب، صحافي، وڪيل، شاگرد ۽ ٻيا ماڻهو ڳولهي ڳولهي قيد پئي ڪيا ويا ۽ اخبارن مٿان سخت سينسر جون پابنديون هيون.
سرڪار جي ظلمن جي سنڌ سڀ کان وڌيڪ نشانو بڻيل هئي ۽ فوجي حڪمران کانئس جمهوريت پسند هئڻ ۽ ڀٽي صاحب جي محبت جو بدلو وٺي رهيا هئا. ملڪ جي سموري جمهوري ۽ قومپرست سياسي قيادت جن ۾ محترمه بينظير ڀٽو صاحبه، ولي خان، رسول بخش پليجو، ڄام ساقي، پروفيسر جمال نقوي، فاضل راهو، امام علي نازش، سائين جي ايم سيد ۽ ٻيا لاتعداد اڳواڻ ۽ ڪارڪن شامل هئا، يا ته نظربند هئا يا وري جيلن ۾ قيد.
ان دوران افغانستان ۾ سوويت يونين جي مدد ۽ حمايت سان قائم حڪومت خلاف پاڪستان جي وسيلي آمريڪا جي لڙائي جاري رهي. آمريڪا پنهنجي نام نهاد قومي مفادن سبب نه صرف جنرل ضياءَ جي ظلمن ۽ غيرجمهوري عملن کي نظرانداز ڪندو رهيو پر کيس اڃا وڌيڪ مضبوط ڪندو رهيو.
ضياءَ جي طاقت ۽ تڪبر کي جيڪڏهن ڪنهن ان وقت لوڏي ڇڏيو هوته اهي هئا سنڌ جا قومي ۽ جمهوري ڪارڪن، سنڌ جا وڪيل، اديب، دانشور، صحافي، هاري، مزدور ۽ شاگرد. سندن 1983ع جي موومينٽ فار ريسٽوريشن آف ڊيموڪريسي (ايم آر ڊي) يا جمهوريت جي بحاليءَ جي تحريڪ اها شاندار ۽ عظيم تحريڪ هئي، جنهن سنڌي قوم بابت سمورن مدي خارج راين ۽ روين کي پرزا پرزا ڪري ڦٽو ڪري ڇڏيو هو. سنڌي عوام اهو ثابت ڪيو هو ته جيڪڏهن کين مخلص، بهادر ۽ سمجهو اڳواڻ ملي ته هو ظالم ۽ ڦورو طاقتن سان مهاڏو اٽڪائي ڪاميابيون ماڻي سگهن ٿا. سنڌين 83ع جي جمهوري تحريڪ کان اول ڪيترن ئي ڏهاڪن تائين اهڙي جدوجهد نه ڪئي هئي ۽ ان تحريڪ کان پوءِ وري هن وقت تائين به اهڙي تحريڪ سنڌ ۾ نظر نه آئي آهي.
منهنجي گهڻي وقت کان خواهش ۽ جستجو هئي ته هن تحريڪ تي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪجهه لکان ۽ ان جستجو جي نتيجي ۾ ايم آر ڊي جي پس منظر ۾ هن ناول لکڻ جي شروعات ته مون ڪئي سال پهرين ڪئي هئي پر صحافت جي نوڪريءَ سان گڏ لکڻ جو ڪم ڪافي ڏکيو پئي ثابت ٿيو. پر آءٌ لکندو رهيس ۽ خواهش هئي ته جيڪا شروعات ڪئي آهي ان جي چڱي پڄاڻي ٿئي.
ناول جي آخري بابن جو وڏو حصو آمريڪي گاديءَ واري شهر واشنگٽن ۾ ان وقت پورو ٿيو، جڏهن سن 2009ع جي ڊسمبر مهيني ۾ اتي شديد برفباري ٿي ۽ آءٌ پورو هڪ هفتو گهر ۾ ڄڻ نظربند ٿي ويو هوس. اتفاق سان منهنجي زندگيءَ جي ساٿي نازيه ۽ منهنجو پٽ روحل تن ڏينهن ۾ سنڌ ويل هئا، سو مون حالتن جو فائدو وٺندي ناول کي ذري گهٽ مڪمل ڪري ڇڏيو. باقي ٻه باب وڃي مون ڪراچيءَ ۾ لکيا، جن لاءِ سنڌيڪا اڪيڊميءَ جي سرواڻ سائين نوراحمد ميمڻ صاحب جي صلاحن لاءِ مان سندن ٿورائتو آهيان.
سائين نوراحمد ميمڻ صاحب سان ٻه سال اڳ جڏهن مون اوچتو ذڪر ڪيو ته مون ايم آر ڊي جي پس منظر ۾ ناول لکيو آهي ته هنن مون تي پورو اعتماد ڪيو ۽ اتي جو اتي چيائون ته هو اهو ڇاپڻ لاءِ تيار آهن.سندن اعتماد ۽ علم جي روشني پکيڙڻ لاءِ سندن جاکوڙ سبب آءٌ کين نهايت قدر جي نظر سان ڏسان ٿو.
مان پنهنجي زندگيءَ جي همسفر ڊاڪٽر نازيه جو پڻ ٿورائتو آهيان، جنهن مون کي لکڻ لاءِ سدائين همٿايو آهي ۽ ڪوشش ڪري اهڙيون حالتون پيدا ڪيون آهن جون لکي سگهان.
آخر ۾ مان ناول بابت فقط اهو چوڻ چاهيندس ته هي تاريخ جو ڪتاب ڪونهي ۽ نه ئي هن ۾ ايم آر ڊي جهڙي عظيم جدوجهد جي سمورن پهلوئن تي لکيو ويو آهي. هن ناول ۾ آيل واقعا ۽ ڪردار حقيقي واقعن ۽ ڪردارن کان متاثر ضرور آهن پر انهن واقعن ۽ ڪردارن جو هوبهو بيان ڪونهن. ناول ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ ادبي وڌاءَ به هوندو پر اهو حقيقتن جي ويجهو آهي. ناول جي ڪردارن جي حقيقي زندگيءَ ۾ ڪنهن سان مشابهت فقط اتفاقي هوندي.
هي ناول سنڌين جي هڪ عظيم جدوجهد کي ادبي رنگ ۾ پيش ڪرڻ جي هڪ ننڍڙي ڪوشش آهي. اميد ته پڙهندڙن کي پسند ايندو. توهان جي راءِ ٻڌڻ لاءِ منهنجو ذهن ۽ دل هميشه کليل رهندا.

[b]جاويد سومرو
[/b]لنڊن
8 فيبروري 2011ع

1

سانوڻ جي مند جا آخري ڏينهن هئا ۽ سرءَ جي اچڻ جا اهڃاڻ اڃا تازه مس شروع ٿيا هئا. شهر ۾ سڄو ڏينهن سخت گرمي جاندار ۽ غير جاندار، هر شئي کي پئي ساڙيندي آهي پر سج لهڻ کان گهڻي دير پوءِ رات جو فرحت ڏيندڙ احساس جاڳندو آ ۽ انهي احساس سان گڏ شهر ۾ زندگي پڻ موٽي ايندي آهي. سنڌ جي هن حصي ۾ گرمي اهڙي ٿئي جو سال جا گهٽ ۾ گهٽ پنج ڇهه مهينا منجهند جو ائين محسوس ٿيندو آهي ڄڻ شهر جي رهواسين، انسانن توڙي جانورن ۽ پکي پکڻن سميت، زندگي بذات خود به سج جي تپش برداشت نه ڪري سگهندي آهي ۽ وڃي ڪنهن گهاٽي نم جي وڻ هيٺان آرامي ٿيندي آهي. منجهس چرپر وري تڏهن پيدا ٿيندي آهي جڏهن سج سڄو ڏينهن پنهنجي عظمت جي ثابتي ڏيڻ کان پوءِ ڌرتيءَ جي هن حصي کان لنگهي وڃي ڪنهن ٻيءَ ڀر نڪرندو آهي. نظر کٽڻ تائين پکڙيل ميدانن جي پرينءَ ڀر جڏهن سج لهي ويندو آهي تڏهن دل کي وڻندڙ شام شهر تي ڇانئجي ويندي آهي.
شهر جي وچ مان وهندڙ ڪينال جي ڪپرن تي گهاٽن وڻن ۾ سڄي ڏينهن جي ٿڪل پکين جون ٻوليون هوريان هوريان غائب ٿي وينديون آهن. انهيءَ سانت ۾ ڪنهن ڪنهن مهل، ڪنهن رولاڪ پکيءَ جي پنهنجي آکيري جي ڳولا ۾ آخري صدا بلند ٿيندي آهي، جيڪا ڏيڏرن، تڏين ۽ ٻين جيت جڻن جي سڄي رات جاري رهندڙ آوازن سان ملي هڪ پراسرار تاثر پيدا ڪندي آهي.
هن مند ۾ ڪينال جو پاڻي گهٽجڻ شروع ٿيندو آهي، پر پوءِ به مستيءَ ۾ وهندڙ پاڻي پٿر ۽ مٽيءَ جي ٺهيل ڪنارن سان ٽڪرائجي، هڪ اونهو سڪون ڏيندڙ جلترنگ پيدا ڪندو آهي. جڏهن سانوڻ جي مند پنهنجي عروج تي هوندي آهي ۽ ٽپهريءَ جو ڀانئجي ته ڪانءَ جي اک پئي نڪري تڏهن ڪينال جي گجگوڙ ڪندڙ پاڻيءَ جي ته ڳالهه ئي الڳ هوندي آهي. شينهن جيان گجندڙ پاڻيءَ جا ڇنڊا ڪينال جي باغن ۾ دور دور تائين ويٺل ماڻهن کي پيا پسائيندا آهن. پُل وٽ بيهي جي ڪينال جي وهڪري کي ڏسجي ته جهڙو دهشت ورايو وڃي.
ڪينال کان ٿورو پرڀرو شهر تي نظر وجهبي ته لڳندو شهر تي مٽي ۽ دونهين جي هڪ سنهڙي چادر چڙهيل آهي. ڪڏهن تيز طوفاني هوائن هلڻ سبب اها چادر اڃا به وڌيڪ گهري ٿي ويندي آهي ۽ وڻن ۾ لڪل پکي خبر ناهي ڪهڙي سبب ڪري هڪ اڻڏٺي ڊپ ۾ وڪوڙجي ويندا آهن. ڄڻ ته کين انهن واقعن جي اڳواٽ خبر پئجيو وڃي جيڪي اڃا ٿيا به نه هوندا آهن. شايد پکين کي اها ڏات قدرت عطا ڪئي آهي.
سانوڻ جي پڇاڙيءَ وارن ڏينهن جو به پنهنجو هڪ حسن آهي. انهن جو احساس عجيب آهي. سخت گرميءَ جي ساڙيل انسانن کي الائجي ڇو بهارجي اچڻ جو پيغام ملندو آ. اهو سوچي دل ۾ هڪ خوشيءَ جو احساس اڀرندو آهي ته سيارو اجهو شروع ٿيو ۽ ڄاڻ ڏينهن آيا جڏهن باهه جي مچ چوڌاري ويهي راتين جو دير تائين ڪچهريون ڪبيون ۽ چانهه جا دور هلندا. سوڙين ۾ لڪي آکاڻيون ٻڌبيون ۽ مڱيرا کائبا. ڪڏهن ڪڏهن جهڙالي ۽ وسندڙ مينهن ۾ گرم ڪپڙا پائي دوستن جي محفل ۾ وڃبو ۽ بدمست ٿبو.
پر هيل هي سانوڻ هڪ اڻکٽ ڏهڪاءُ کڻي آيو آهي. هڪ اهڙو ڏهڪاءُ جنهن شهر جي رهواسين کي پکين جيان هڪ اڻ ڏٺي ڊپ ۾ وڪوڙي ڇڏيو آهي. راتيون اهڙيون ٿي ويون آهن جن ۾ ڊيڄاريندڙ صدائون ٿيون بلند ٿين.
حسين ۽ نور اهڙين ئي صدائن جا آواز ٻڌي بيهي رهيا هئا. هو وچ شهر کان لڳ ڀڳ هڪ ميل پنڌ ڪري پهتا هئا. شهر کان نڪرندي هنن ڪينال جي پل پار ڪئي. جنهن کان پوءِ سڙڪ تي روشني تمام گهٽ هئي ۽ ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو لنگهيا پئي، گاڏين جي اچ وڃ به نالي ماتر هئي.
ٻنهي روڊ جي ڪناري تي بيهي صورتحال جو جائزو وٺڻ جي ڪوشش ڪئي، پر اڃا کين ڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه پئي آئي. اڃا تائين هو رڳو ٿوري ٿوري دير کان بعد بلند ٿيندڙ آهون ٻڌي رهيا هئا. دانهن ۽ صدائن جي وچ ۾، ڌاري ٻوليءَ ۾ ڪن ماڻهن جي ڳالهائڻ ۽ ٽهڪن جا آواز به ٻڌڻ ۾ پئي آيا. هوا جي لهرن تي تري ايندڙ آواز ڪنهن وقت چٽا پئي ٿيا ته ڪنهن وقت مورڳو غائب ٿيو پئي ويا. کين انهن آوازن ۾ اهڙا آواز به ٻڌڻ ۾ پئي آيا جن مان معلوم ٿي رهيو هو ته چمڙي جي ڪنهن پٽي سان لڳاتار ڪنهن جسم تي وار ڪيا پيا وڃن ۽ هر وار سان گڏ ڪا دٻيل دانهن بلند پئي ٿئي.
حسين ۽ نور جي جسم مان سيسراٽي نڪري وئي. ٻئي شهر جي پوليس ٿاڻي کان ٿورڙي پنڌ تي بيٺا هئا. سندن هٿن ۾ انهن ساٿين لاءِ ماني، سگريٽ ۽ ٻيو سامان هيو جن گرفتاريون ڏنيون هيون.
حسين اڃا سوچي ئي رهيو هو ته ڇا ڪجي، ته اوچتو چمڙي جي پٽي جي انساني جسم تي برسات وري شروع ٿي وئي. ”ڪون هين وه جو تمهين گرفتاريان دلوارهي هين؟“ چمڙي جي وسڪاري ۾ ڪنهن پڇيو. جواب ۾ فقط هڪڙو نعرو بلند ٿيو، ”مارشل لا مرده باد“. سوال پڇندڙ آواز هاڻ ڪچين گارين ۾ تبديل ٿي ويو هو” اي ڪتي دي پتر ڪڇ نهين بتاوڻ گي- بند ڪردو انهان نون،“
ٿاڻي مان اذيت سبب ڪنجهندڙ آواز، ۽ ماڻهن جي پاڻ ۾ ڳالهائڻ جا آواز اچي رهيا هئا. هاڻ دانهون بند ٿي ويون هيون، ٿوريءَ دير ۾ ائين لڳو ته ڪي ماڻهو گاڏين ۾ سوار ٿي رهيا آهن، ۽ پوءِ گاڏين جي انجڻين جي گرڙاٽ سان گڏ انهن جون بتيون به روشن ٿيون.
”اسان کي ٿورو پرڀرو بيهي انتظار ڪرڻ گهرجي،“ اوچتو حسين کي نور جو آواز ڪنن تي پيو.
”هان! ها، ها- ٺيڪ ٿو چئين،“ حسين وراڻيو ۽ پوءِ ٻئي آهستي آهستي روڊ کان پري، وڻن جي اوٽ ۾ بيهي رهيا. ٿوري جهٽ کان پوءِ هڪ جيپ نظر آئي جنهن ۾ چار فوجي آفيسر ويٺا هئا. سندن پويان هڪ فوجي ٽرڪ هئي جنهن ۾ ويهارو کن فوجي جوان مڪمل چوڪس پوزيشن ۾ ويٺل هئا. ٽرڪ تي مشين گن لڳل هئي جنهن سان گڏ گولين جو هڪ ڊگهو پٽو چمڪي رهيو هو. هڪ فوجي جوان ٽرڪ جي وچ ۾ بيٺل پوزيشن ۾ هو. سندس اڌ ڌڙ ٽرڪ جي ڇت کان ٻاهر نڪتل هو، سندس آڱر مشين گن جي گهوڙي تي بلڪل تيار حالت ۾ رکيل هئي. گاڏين جي رواني ٿي وڃڻ کان پوءِ به ڪيتري دير تائين ٻئي ڄڻا چپ چاپ بيٺا تڪڙا تڪڙا ساهه کڻندا رهيا. آخر حسين سانت کي ٽوڙيو. ”منهنجو خيال آ هاڻ پاڻ هلون. اندر هلي ساٿين جو حال احوال وٺون ۽ کين سامان پڄايون، دير تمام گهڻي ٿي وئي آهي.“
ٻنهي وڌيڪ هڪ لفظ به نه ڳالهايو. سندن اندر ۾ ڪاوڙ، ڏک ۽ بي وسيءَ جو هڪ گڏيل احساس هو. حسين کي لڳو ته ڪا شئي سندس نڙيءَ ۾ اٽڪي پئي آهي. سندس اکين ۾ آلاڻ هئي.
حسين ۽ نور ٿاڻي جي چوڌاري ڏنل ڀت جي دروازي ڏانهن ننڍڙن قدمن سان وڌندا رهيا. سندن ڪنن تي دور ويندڙ ٽرڪن جو ڪمزور آواز اڃا تائين پهچي رهيو هو. ڪنهن ڪنهن مهل اذيتون سهندڙ ساٿين جي ماحول ۾ رهجي ويل ڪا آخري دانهن سوين ميلن جو سفر ڪري پڙاڏي جي صورت ۾ موٽي ٿي آئي.
ٻئي جيئن ئي ٿاڻي جي حدن ۾ داخل ٿيا ته دروازي تي بيٺل سپاهيءَ سان سندن نظرون مليون. سپاهي نظرون چورائي ويو. ٿاڻي جا ڪيترا سپاهي هاڻ کين سڃاڻي ويا هئا ۽ کين خبر هئي ته هي روز ايندڙ نوجوان آهن. جيتوڻيڪ ڪي سپاهي ان خوف جو اظهار ڪنداهئا ته ڪنهن ڏينهن سندن نوڪري نه هلي وڃي. پر پوءِ به هنن ڪڏهن کين سياسي قيدين لاءِ سامان سرڙو آڻڻ، ۽ ساڻن ملاقاتن ڪرڻ کان نه روڪيو هو. تن ڏينهن ۾ فوجي حڪمرانن پاران سياسي قيدين جون ملاقاتون مڪمل طرح بند رکڻ جا پروانا جاري ڪيا ويا هئا. ٿاڻي جو اڪثر عملو انهن حڪمن جي باوجود سياسي قيدين لاءِ همدرديءَ جو جذبو رکندو هو. جان محمد جاني سپاهي ته چوندو هو ته، ”عوام جي اڳواڻ کي رات جي ڪاري پيٽ ۾، ڪوڙي ڪيس ۾ اڙائي ڦاسي ڏيڻ ۽ ملڪ مٿان ظالم فوجي آمريت مڙهڻ ڪهڙو قانوني آ جو اسان توهان جي ملاقات ڪرائي غير قانوني ڪم ٿا ڪيون؟“ هو چوندو هو، ”اسان پوليس وارا به ظالم آهيون پر پوءِ به اسان ڏوهارين کي لتر هڻندا آهيون، هي صاحب ته مورڳو بي ڏوهي پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن، شاگردن، هارين ۽ مزدورن تي پيا سچو پتر وسائين. سندن ڏوهه اهو آهي جو چون ٿا ته فوج سرحدن جي حفاظت ڪري ۽ ملڪ جي واڳ چونڊيل نمائندن جي هٿ ۾ ڏني وڃي.“
”ڪير آهيو.... ڪاڏي پيا وڃو؟“ اوچتو ڪنهن سپاهيءَ نور ۽ حسين کي هڪل ڪئي. ٻئي بيهي رهيا. سپاهي ڊوڙندو سندن ويجهو آيو ۽ سهڪندي سهڪندي کانئن پڇيائين، ”بنا اجازت ڪاڏي پيا وڃو؟“
”اسان گرفتار دوستن لاءِ ماني آندي آهي،“ نور کيس جواب ڏنو.
”پر ملاقات بند آ. توهان اول ايس ايڇ او صاحب کان اجازت وٺو. ڏسو نه ٿا فوجي آفيسر اسان مٿان ڏمريا پيا آهن، چون ٿا اسان قيدين سان نرمي پيا ڪيون.“ سپاهيءَ پنهنجي اڀ ساهي ٺيڪ ڪندي چيو.
”پر اسان ته هنن همراهن سان روز ملڻ ايندا آهيون پوءِ اڄ ڇا ٿيو آهي؟“ حسين چيو.
”سائين مون کي علم ڪونهي پر مان ائين توهان کي ملاقات ڪرڻ نه ڇڏيندس پهرين انسپيڪٽر صاحب سان ملو،“ سپاهيءَ بيزاريءَ مان وراڻيو.
حسين ۽ نور چند سيڪنڊن لاءِ هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ نور سپاهيءَ کي چيو، ”هل ڀلا اسان کي انسپيڪٽر جي ڪمري تائين وٺي هل ته هلي ساڻس ڳالهايون.“ هڪ ڪمري جي دروازي تي هلي سپاهي بيهي رهيو ۽ اشارو ڪري چيائين ”هي آهي انسپيڪٽر صاحب جو ڪمرو“.
حسين ۽ نور ڇٽ ۽ پردو پري ڪري اندر نهاريو ۽ ڪرسيءَ تي ويٺل ٽن ڦولن واري هڪ ٿلهي متاري انسپيڪٽر کان پڇيائون ته هو اندر اچن. انسپيڪٽر کين ڪنڌ جي اشاري سان اندر اچڻ جي اجازت ڏني.
جيئن ئي ٻئي انسپيڪٽر جي ويجهو پهتا، انسپيڪٽر رڙ ڪندي کين چيو، ”ڇو اسان جي نوڪرين جي ڪڍ پيا آهيو. ميان پاڻ ته مرندؤ اسان کي به مارائيندؤ.“
”سائين اسان ته رڳو ماني کڻي آيا آهيون. ڏئي هليا وينداسي“ حسين پنهنجي ڊپ کي لڪائيندي چيو.
انسپيڪٽر حسين کي چتائي ڏٺو، ڪجهه دير سوچيندو رهيو ۽ آخر چيائين، ”اسان کي چريو ٿا سمجهو ڇا؟“
” مون کي خبر آهي ته توهان رڳو ماني کڻي نٿا اچو ٻيا ڪي نياپا سنيها به آڻيو ٿا. اڙي ٻڌايو ته صحيح توهان وٽ پئسا ڪٿان ٿا اچن جو روز همراهن لاءِ ماني ٿا آڻيو؟ توهان پڪ انهن ماڻهن سان رابطي ۾ آهيو جيڪي هيءَ گرفتارين جي مهم پيا هلائين. توهان کي به ويهاري ڇڏيون ٿاڻي تي، چار لتر لڳنوَ ته سڀني جا نالا ۽ ايڊريسون ڏيندؤ.“
حسين جي اندر ۾ وري خوف ڪر کنيو. ٿاڻي جي ڊگهي راهداري جي ٻنهي پاسن تي ننڍا ننڍا ڪمرا ٺهيل هئا جن جي ٻاهران ڪانن جا ڇٽ لڳل هئا. ڦڪي رنگ تي نيري ڪناري وارين انهن ڀتين جي پڇاڙيءَ ۾ لاڪ اپ هيو، جتان سور ۾ پاهه ساٿين جي ڪنجهڻ ڪرڪڻ جا آواز هاڻ بند ٿي ويا هئا ۽ منجهائن ئي ڪنهن سور جي شدت گهٽائڻ لاءِ شيخ اياز جو گيت ”رات آئي وئي تون نه آئين ڪهي“ جهونگارڻ شروع ڪيو هو.
”اسان تي مارو آ فوجين جو ته ماڻهو هٿ ڪيو جيڪي تحريڪ پيا هلائين ۽ توهان آهيو جو اسان جي نوڪرين جي پٺيان پيل آهيو.“ انسپيڪٽر چيو.
انسپيڪٽر جون ڳالهيون ٻڌي حسين جي نرڙ تي پگهر جون بوندون اچي ويون. هن ڪنڌ ورائي نور ڏانهن ته ڪو نه ڏٺو پر کيس پڪ هئي ته نور به خطري کي محسوس ڪندو هوندو.
ٻئي انسپيڪٽر جون ڳالهيون ٻڌي چپ چاپ بيٺا رهيا، ”ڪير آن تون، نالو ڇا ٿئي؟ آخر انسپيڪٽر ڳالهايو.
”سائين مان نور آهيان ۽ هي حسين.“
انسپيڪٽر ڪجهه گهڙيون ٻنهي کي ڏسندو رهيو ۽ آخر رڙ ڪري سپاهيءَ کي سڏ ڪيائين ۽ کيس چيو ”هنن کي لاڪ اپ تي وٺي وڃ، ۽ سامان همراهن کي ڏياري جلد واپس موڪلي ڇڏين.“ سپاهي هنن ڏانهن بغير نهارڻ جي چيو، ”هلو جلدي ڪيو صاحب“
ٻئي ڄڻا سپاهيءَ جي پويان پويان هلندي، ڪمرن واري راهداري مان ٿيندا لاڪ اپ جي در وٽ پهتا. لاڪ اپ مان شيخ اياز جي گيت جي جهونگار اڃان پئي آئي، جنهن سان ڪنهن ڪنهن مهل سور ۾ پاهه ڪنهن قيديءَ جي ٿڌي ساهه کڻڻ جو آواز پڻ گڏجي پئي ويو.
لاڪ اپ جي دروازي تي ٻنهي کي ڏسي اصغر اٿي آيو ۽ اچي هٿ ڏنائين. اصغر ۽ محمد علي اڄ ئي گرفتاري ڏني هئي ۽ ٻنهي مٿان ٻين همراهن سان گڏ ٿاڻن تي فوجين تشدد ڪيو هو.
نور تڙ تڪڙ ۾ اصغر کان حال احوال معلوم ڪيو ۽ کيس ٻاهر جي احوال کان آگاهه ڪيو. اصغر کيس ٻڌايو ته ”اڄ فوجي ڏاڍا ڪاوڙيل هئا. هنن پئي چيو ته مهينو گذري ويو آهي، هزارين ماڻهو سنڌ ۾ گرفتار ڪيا ويا آهن. مارڪٽ جو سلسلو جاري آهي پر جمهوريت جي بحاليءَ جي تحريڪ ختم ئي نه ٿي ٿئي، سو ڇو؟“
اصغر کين ٻڌايو ته هڪ فوجي آفيسر کانئن پڇي پيو ته ڪير آهن اهي ماڻهو جيڪي، هارين، مزورن ۽ شاگردن کي گڏ ڪري پيا گرفتاريون ڏيارين ۽ پاڻ پڪڙ ۾ ئي نٿا اچن!
اصغر کين ٻڌايو ته جيئن جيئن تحريڪ زور پئي وٺي، سرڪاري عملدارن جي ڪاوڙ وڌندي پئي وڃي ۽ لڳي ٿو ته اڃان وڌيڪ سختيون ڪندا، تنهن ڪري، ٻاهر جيڪي ساٿي آهن انهنکي چئو ته وڌيڪ رازداري ۽ احتياط ڪن.
”صاحب ڳالهيون ختم ڪيو ۽ هلو ملاقات ختم ڪيو. سامان ڏيو همراهن کي بس گهڻيون ڳالهيون ٿيون“. اوچتو سپاهيءَ کين پويان اچي سندن ڳالهين جو سلسلو بند ڪرايو.
حسين ۽ نور، اصغر ۽ ٻين ساٿين کان موڪلايو ۽ واپس وريا، کين ساٿين جي همٿ ۽ حوصلي ۾ ڪا ڪمزوري نظر نه آئي. حسين سوچيو ته جيڪڏهن ساٿي ائين اڏول بيٺا رهيا، ته اهو ڏينهن پري نه آهي جڏهن ملڪ فوجي حڪمرانن جي چنبي مان آزاد ٿيندو.
ٻئي ڄڻا ڳورن قدمن سان موٽن پيا، کين رکي رکي ننڍڙي لاڪ اپ ۾ ويهارو کن ساٿين جي اذيتون ڏنل جسمن جي تصوير سامهون تري پئي آئي پر ان تصوير ۾ شيخ اياز جي گيت جي لفظن جو رنگ ڏاڍو سهڻو پئي لڳو.
ٿڌڙي رات ۾ ٿڌي مٽيءَ تي ننڍا ننڍا قدم کڻندي ٻئي جڏهن شهر ڏانهن موٽيا ته هوا تي تري ايندڙ گيت جا لفظ به سندن پويان پويان ايندي پئي محسوس ٿيا.
”مان وڃان مان وڃان ڪيئن ڀيرو ڀڃان.
سج ويندو لهي، پير ويندا ڊهي،
ماڪ ۾ مينڌرا ڪاڪ روئندي رهي
رات آئي وئي تون نه آئين ڪهي،
ماڪ ۾ مينڌرا ڪاڪ روئندي رهي......

***

تازي برسات پوڻ کان پوءِ ڳوٺ جو رنگ ئي عجيب ٿي پيو هو. هر هڪ وڻ، هر هڪ ول، کيت، فصل، باغ، باغن ۾ زيتونن جا وڻ، سوڙهيون گهٽيون، ڪچڙا ۽ اڌ پڪا گهر، ٻنين جي وچ ۾ ٺهيل جهوپڙا ۽ پکي، پکڻ سڀ ڌوتل پوتل پئي لڳا. ماڻهو ته ٺهيو پر پکي، جانور وڻ ٽڻ ۽ هر شيءِ خوشيءَ ۾ جهومندڙ ۽ هشاش بشاش هئي. وڏڦڙي سڄي ڳوٺ جي زمين کي پُسائي ڇڏيو هو ۽ زمين نئين ڪنوار جيان، مينهن جي ميلاپ کان پوءِ اهڙي ته سڳنڌ پکيڙي جو ميلن تائين جڏهن ڪنهن ساهه ٿي کنيو ته ان سڳنڌ منجهس زندگيءَ سان بي پناهه محبت جو احساس پئي جاڳايو. زندگيءَ جي ڏوجهرن، غربت ۽ ڏهڪاءُ جي ماريل ماڻهن ۾ جيئري رهڻ ۽ ان سڳنڌ کي هميشه هميشه لاءِ پنهنجي ساهه سان اندر ۾ اوتيندو رهڻ جي هڪ لازوال تمنا پئي پيدا ٿي.
جڏهن ياسمين ڳوٺ کان ميل کن اولهه طرف ٺهيل پڪي سڙڪ تي بس مان لٿي ته، اڃا صبح جا نو پئي ٿيا. سج چڱو مٿي چڙهي آيو هو، پر سج جي گرمي اڃا بيزار ڪندڙ نه پئي لڳي، ڳوٺ جي مٿان ماڪ جي هڪ چادر چڙهيل هئي، جنهن مان سج جي روشني لنگهي جڏهن گهاٽن ساون فصلن مٿان پئي پئي ته ائين پئي لڳو ڄڻ انڊلٺ جا ست رنگ زمين تي لهي آيا هجن.
ياسمين بس مان لهڻ کان پوءِ تڪڙيون تڪڙيون وکون کڻندي ڳوٺ ڏانهن وڌندي وئي. سانورڙي رنگ، چنڱيرڙن ڪپڙن، اکين تي گول شيشن واري نظر جي عينڪ، مٿي تي چادر ۽ ڪلهي تي لڙڪندڙ ڪاري ٿيلهي مان صاف پئي لڳو ته هوءَ شهر جي رهواسي آ. پر سندس اعتماد، اکين ۾ گهري سنجيدگي، وقار ۽ چهري تي موجود اطمينان مان اهو به ظاهر هو ته هي پنڌ ڪي هن لاءِ نوان ڪونهن، ڳوٺ ڏانهن وڌندي ڪچي سڙڪ جي آلي چيڪي مٽي سندس پيرن ۾ پاتل بوٽ جي هيٺان ائين چرپر پئي ڪئي ڄڻ ڪو فنڪار ڪنڀر پنهنجي خيال کي صورت ڏيڻ لاءِ چيڪي مٽي ڳوهيندو هجي.
ياسمين سڄي واٽ ان بابت سوچيندي پئي آئي ته اڄ جڏهن ڳوٺ ۾ عورتن جو ننڍڙو ميڙاڪو ٿيندو ته کيس ساڻن ڪهڙن موضوعن تي ڳالهائڻ گهرجي. هوءَ پنهنجي سوچن ۾ ئي اهڙا جملا جوڙيندي پئي آئي، جيڪي ڳوٺ جون مايون سولائيءَ سان سمجهن ۽ کين اهي ڳالهيون اوپريون نه لڳن. هن سوچيو ته هوءَ کين اڄ سڄيءَ سنڌ ۽ ملڪ ۾ هلندڙ اُن تحريڪ بابت ٻڌائيندي جيڪا سياسي ڪارڪن، مزور، هاري، شاگرد، دانشور ۽ سماج جا ٻيا طبقا جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ هلائي رهيا آهن. هن سوچيو ته تحريڪ دوران ڪارڪنن تي ٿيندڙ ڏاڍاين بابت به کين ٻڌائيندي .
انهن ئي ڳالهين تي سوچيندي ياسمين، غلام محمد جي گهر وٽ پهتي. غلام محمد ڳوٺ ۾ هارپو ڪندو آهي ۽ سندس زال رضيا ۽ پاڻ ٻئي سياسي ڪارڪن آهن. ڳوٺ ۾ عورتن جا ميڙاڪا گهڻو ڪري غلام محمد جي گهر ۾ ئي ٿيندا آهن، جڏهن ته مردن جا ميڙاڪا غلام محمد جي اوطاق تي رکبا آهن. ياسمين جڏهن دروازو کڙڪايو ته غلام محمد جي ستن سالن جي پٽ سرمد اچي در کوليو ۽ ياسمين کي ڏسندي ئي مشڪي چيائين، ”ادي امان پاڙي اوڙي جي ادين کي وٺڻ وئي آهي ۽ مون کي چئي وئي آهي ته توکي گهر ۾ ويهاري پوءِ اسڪول هليو وڃان.“ ياسمين گهر ۾ داخل ٿي، هن لاءِ گهر ۾ ڪا به شيءِ اوپري نه هئي، سو وڃي کٽ تي ٿيلهو ۽ چادر رکيائين ۽ پوءِ وڃي رڌڻي ۾ چانهن لاءِ کير چلهي تي رکيائين. جيستائين چانهن تيار ٿي ته رضيا به اچي پڳي پوءِ ٻئي اچي ڪچهرين ۾ لڳيون. چانهن پيئندي رضيا کيس ٻڌايو ته هوءَ ڳوٺ جي سمورين ڀينرن کي وڃي وري يادگيرو ڪرائي آئي آهي سو ڄاڻ ٿيون اچن.
چانهن پي ٻنهي گهر جي دالي ۾ پيل کٽن تي رلهيون وڇايون ۽ ياسمين ڪجهه ڇاپيل پنا پنهنجي ٿيلهي مان ڪڍي کٽ تي رکيا. ٻئي ڄڻيون اِن ڪم مان وانديون ٿيون ته دروازو کڙڪيو ۽ رضيا جهٽ ڪري وڃي در کوليو. ڳوٺ جون ٽي عورتون گهر ۾ داخل ٿيون ته ياسمين وڌي وڃي کين هٿ ڏنو، ۽ وٺي اچي کٽن تي ويهاريو، ايتري ۾ رضيا رڌڻي مان ٽي ڪوپ چانهن کڻي آئي. چانهن جي ڪوپ تي اڃان ڳالهيون شروع مس ٿيون ته وري دروازو کڙڪيو ۽ ٻه ٻيون عورتون گهر ۾ داخل ٿيون ۽ پوءِ ٿوري ٿوري دير ۾ اهو سلسلو هلندو رهيو. اڌ ڪلاڪ کن ۾ رضيا جي گهر ۾ ويهارو کن عورتون گڏ ٿي ويون. انهن ۾ ڪي نوجوان ڇوڪريون هيون ته ڪي وري ٻارن ٻچن واريون پڪي عمر جون، پر سڀني جي ڳالهين مان ائين پئي لڳو ته هو عمرين جي فرق جي باوجود پنهنجي پنهنجي وس آهر ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ چاهين ٿيون.
”اديون هاڻي اسان پنهنجي گڏجاڻي شروع ٿيون ڪيون.“ رضيا سڀني عورتن جي ٿانيڪي ٿي ويهي رهڻ کان پوءِ اعلان ڪيو. رضيا جي اِن جملي کان پوءِ جيڪي عورتون پاڻ ۾ ڳالهين ۾ رڌل هيون انهن رضيا ڏانهن ڌيان ڏنو ۽ سندن چهرن تي هڪدم سنجيدگيءَ جا آثار پڌرا ٿي پيا. رضيا کين ٻڌايو ته اڄ سندن گڏجاڻيءَ ۾ ياسمين پڻ شريڪ ٿي آهي، جيڪا کين سنڌ ۾ هلندڙ جدجهد بابت تفصيل سان ٻڌائيندي. تنهن کان بعد رضيا، ياسمين ڏانهن نهاريو ۽ کيس پنهنجي ڳالهه رکڻ لاءِ چيائين.
ياسمين کنگهڪر ڪري ڳلو صاف ڪيو، پنهنجي اشهد آڱر سان عينڪ ٺيڪ ڪئي ۽ پوءِ ويٺل عورتن تي اڇاتري نظر وجهي، پر اعتماد طريقي سان ڳالهائڻ شروع ڪيائين، ”اديون توهان هن ڳوٺ جون باشعور عورتون آهيو، توهان سڀني کي خبر هوندي ته ملڪ مٿان سالن کان مڙهيل فوجي حڪومت جي قهري ڪوٽ کي ڊاهڻ لاءِ سياسي جماعتن، عوام جي مختلف طبقن، شاگردن، هارين، مزدورن، وڪيلن ۽ بي شمار ٻين ماڻهن تحريڪ شروع ڪئي آهي، جنهن ۾ ماڻهو پنهنجي احتجاج کي ظاهر ڪرڻ لاءِ پاڻ کي رضاڪارانه گرفتارين لاءِ پيش ڪري رهيا آهن“، ياسمين جملو پورو ڪري ٿوري دير لاءِ ويٺل عورتن مٿان نظر وڌي جيڪي ڏاڍي غور سان کيس ٻڌي رهيون هيون.
”هن ملڪ جي ماڻهن جو اهو حق آ“، ياسمين پنهنجي بيان جو سلسلو جاري رکيو، ”ته اهي پنهنجي ووٽ سان حڪومت جنهن جماعت يا ليڊر کي ڏيڻ چاهين تنهن کي ڏين. هن ملڪ کي جڏهن وجود ۾ آندو ويو هو ان وقت ملڪ جي اڳواڻن اها ڳالهه پڌري ڪئي هئي ته ملڪ ۾ حڪمراني جو طريقيڪار جمهوري هوندو ۽ نه ڪي آمريت وارو، پر فوج پنهنجن مڪروهه مفادن ۽ غير ملڪي آقائن جي خوشنودي حاصل ڪرڻ لاءِ ملڪ مٿان سالن کان آمريت مڙهي رکي آهي.“ ياسمين وري چند لمحن لاءِ خاموش ٿي ۽ محسوس ڪيو ته ويٺل مائن ۾ ڪجهه بيزاري پيدا پئي ٿئي. ڪجهه عورتن هيڏانهن هوڏانهن ڏسڻ شروع ڪيو هو. ياسمين محسوس ڪيو ته جمهوريت جي ڳالهه ته ڀلي پر شايد ڳوٺاڻي عورتن کي اهو سمجهه ۾ نه پئي آيو ته ڀلا جي ملڪ ۾ فوج جي حڪومت آ ته ان ۾ ڪهڙي اربع خطا، ان جو هنن جي زندگيءَ سان ڪهڙو واسطو؟
”ملڪ ۾غربت پنهنجي انتها کي پهچي وئي آ،“ ياسمين وري پنهنجي ڳالهه جاري رکي. ”فوج جي پاليسين سبب لکين ماڻهو بيروزگار ٿي ويا آهن. سنڌ جي حصي جو پاڻي سنڌ کي نه پيو ملي. وڏي صوبي جي فوج ۾ اڪثريت سبب سمورا فيصلا ان جي فائدي ۾ پيا ڪيا وڃن ۽ اسان جي پاڻيءَ تي ڌاڙي سبب اسان جون ٻنيون ۽ باغ سڪي رڃ ٿي ويا آهن.“
ياسمين هاڻ محسوس ڪيو ته ويٺل عورتن کي سندس ڳالهه سمجهه ۾ آئي هئي. ”فوج سنڌ جي ماڻهن جا سمورا حق غصب ڪري ڇڏيا آهن ۽ فوج سنڌ ۾ غدار وڏيرن جي ذريعي ماڻهن مٿان ڏهڪاءُ مڙهي ڇڏيو آهي. سنڌ جي ضلعن کي غدار وڏيرن جي جاگير طور سندن وچ ۾ ورهائي ڏنو آهي.“
ياسمين کين چيو ته ڪچهري هلندي جي کين ڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه اچي يا هو ڪو سوال پڇڻ چاهين ته پڇي سگهن ٿيون.
”ادي ڳالهه ته تون ٺيڪ ٿي ڪرين“، ويٺل عورتن ۾ صغرا به هئي، جنهن ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”پر فوج ته ڏاڍي آ، اسين غريب مسڪين ماڻهو ڇا ٿا ڪري سگهون؟ مون ته ٻڌو آ ته دادوءَ واري پاسي ڪن ماڻهن فوج خلاف جلوس ڪڍيو، ته فوج کين گولين جو کاڄ بڻايو.“
صغرا جي ڳالهه تي رضيا جي گهر ۾ ويٺل عورتن ۾ سانت ٿي وئي، کين هڪ اڻ ڏٺي ڊپ جو احساس ٿيو. ڪيترين عورتن ڪنڌ ڌوڻي صغرا جي ڳالهه جي منظوري ڏني. خديجه چيو، ”ادي ياسمين ڳالهيون ته تنهنجيون ڏکيون ٿيون لڳن. اسان ته پيٽ پالڻ ۾ هلاک آهيون، فوج سان ڪهڙو مهاڏو اٽڪائي سگهنداسون.“ عورتن جون ڳالهيون ٻڌي رضيا جي منهن تي ٿوري مايوسي جا آثار ظاهر ٿيا.
هن اک ٽيڏي ڪري ياسمين کي ڏٺو، جنهن اعتماد ۽ خاموشيءَ سان ويٺي پئي عورتن جون ڳالهيون ٻڌيون، رضيا کي ياسمين جي منهن تي اهو اعتماد ڏسي حيرت ٿي، سندس ذهن ۾ خيال آيو ته ڇا هن کي ڪنهن طرح جي مايوسي نه پئي ٿئي جو چپ چاپ ۽ گهري سڪون سان ٿي ويٺي ڳالهيون ٻڌي.
ويٺل عورتون پنهنجا انومان ظاهر ڪري خاموش ٿيون ته ياسمين وري پنهنجي اشهد آڱر سان عينڪ ٺيڪ ڪري تمام سنجيدگيءَ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو ”ادي صغرا جي ڳالهه ٺيڪ آ ته دادو، موري، خيرپور ناٿن شاهه، لاکاٽ ۽ سنڌ جي ٻين ڪيترن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ فوج مسڪين، غريب، هٿين خالي، هارين، پورهيتن، شاگردن ۽ عورتن مٿان گوليون وسايون آهن. اسان جا ڪيترا ماڻهو شهيد ڪيا ويا آهن. جيل جمهوريت جي جدوجهد ڪندڙ ماڻهن سان ڀرجي ويا آهن ۽ ٿاڻن ۾ اسان جي ڀائرن، پٽن ۽ ورن مٿان تشدد جي حد ٿي وئي آهي.“ ياسمين جهٽ پل لاءِ چپ ٿي وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”پر ڇا فوج پوءِ به عوام جي طاقت کي شڪست ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿي آ؟ ڇا ماڻهو سچ چوڻ ۽ پنهنجي حق جي ڳالهه چوڻ کان هٽيا آهن؟
ادي خديجه چيو ته اسان پاڻ پالڻ ۾ هلاک آهيون ته فوج سان ڪهڙو مهاڏو اٽڪائبو؟ پر اديون فوج سان اهي ماڻهو ئي مهاڏو اٽڪائي سگهن ٿا ۽ اٽڪائيندا جن جي پيٽ جو ٽڪر کسيو ويو آ. پيٽ ڀريل، وڏيرا، ڪامورا ۽ فوج سان ٻٽ جاگيردار ڀلا ڇو جان جوکي جو ڪم ڪندا؟“
ياسمين جي سنهڙن چپن مان هاڻ لفظ اُلا ٿي پئي نڪتا،” فوج ڀلي ڪيڏي به طاقتور هجي پر عوام جي طاقت ۽ عوام جي ٻڌيءَ جي طاقت اڳيان اها حقير آ، ڀلا جي عوام جي ٻڌي جي طاقت کان ڊنل نه هجي ها ته هٿين خالي، اسان جي ڀائرن مٿان گوليون وسائي ها ڇا؟“ ياسمين اڱڻ ۾ ويٺل عورتن ڏانهن نهاريندي سوال ڪيو. ويٺل عورتن ڪو جواب ته نه ڏنو پر سندن اکين مان محسوس پئي ٿيو ته سوين سوال آهن سندن ذهنن ۾.
سندن منهن جي تاثر مان پئي لڳو ته هنن جي دل چوي پئي ته ياسمين سچ پئي چئي پر ذهن کين ٻڌائي رهيو هو ته هو ڪيڏي نه وڏي غلطي ڪري رهيون هيون.
” پيٽ بُکايل ۽ ظلم جا شڪار ماڻهو ئي دنيا جي سڀ کان وڏي طاقت آهن،“ ياسمين پنهنجي عينڪ ٺيڪ ڪري ڳالهائڻ جو سلسلو جاري رکيو، ”اسان مٿان ظلم اُن وقت به جاري آ، جڏهن اسان سسي لڪايو، گهر ۾ ويٺا آهيون، اسان جي بنيادي حقن جي ڀڃڪڙي ان وقت به جاري آ جڏهن اسان جلوس نه ٿا ڪڍون، اسان جي ٻارن کي ٻن وقتن جي ماني، تعليم ۽ صحت جهڙين بنيادي ضرورتن کان اُن وقت به محروم رکيو ٿو وڃي، جڏهن اسان اُف به نه ٿا ڪڇون، ته پوءِ ڀلا ڇو نه پنهنجن انهن حقن جي حاصلات لاءِ متحد ٿيون، ٻڌي ڪري ڊگهي جدوجهد ڪيون ۽ هڪڙو ڀيرو فقط هڪڙو ڀيرو اُن لذت کان آشنا ٿيون، جيڪا ظالم کي اکين ۾ اکيون وجهي سچ چوڻ سان حاصل ٿئي ٿي.“ ياسمين پنهنجو جملو پورو ڪري ويٺل عورتن مٿان اڇاتري نظر وڌي. کيس محسوس ٿيو ته انهن عورتن ۾ سمورن ڊپن ۽ وسوسن جي باوجود هاڻ اعتماد پڻ هو.
”ادي ياسمين تنهنجون ڳالهيون دل سان لڳن ٿيون، اسان کي ضرور ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ گهرجي پر ڇا ڪريون، ڪيئن ڪريون؟“ هاڻ سوال ڪرڻ جو وارو سڪينا جو هو.
”ادي سڪينا تمام گهڻيون شيون آهن جيڪي اسين عورتون ڪري سگهون ٿيون.“ياسمين جواب ڏيڻ شروع ڪيو. ”سڀ کان اول اها ڳالهه ته اسان جي گهرن جا مرد جڏهن حق ۽ انصاف جي رستي تي هلن ته سندن مدد ڪيون، کين روڪڻ جي بجاءِ انهن کي همٿ ٻڌرايون، هو جڏهن جيلن ۾ وڃن ته روئڻ ۽ رڙيون ڪرڻ بدران ان ڳالهه تي فخر ڪريون.
ٻيو ته عورتن جي تنظيم ۾ سرگرم ٿيون، ميڙن، جلسن ۽ جلوسن ۾ پنهنجو ڪردار نڀايون، نه صرف پاڻ تبديلي ۽ سٺي معاشري جي اڏاوت بابت پرايون پر پنهنجن ٻارن کي به ان علم بابت ٻڌايون. سو اهڙيون سوين ڳالهيون آهن، جيڪي عورتون ڪري سگهن ٿيون،“ ياسمين انهن ڳالهين کان پوءِ لکيل پنا هڪ هڪ ڪري عورتن ۾ ورهائڻ شروع ڪيا جيڪي هوءَ پاڻ سان گڏ کڻي آئي هئي. ”ادي اڄ آءٌ هي پمفليٽ کڻي آئي آهيان جن ۾ سنڌ ۾ ماڻهن سان ٿيندڙ ڏاڍاين جا وڌيڪ تفصيل آهن. توهان هي پڙهو، انهن تي پاڻ ۾ ڪچهري ڪيو ۽ آءٌ وري ٻن هفتن کان پوءِ هن ڳوٺ ۾ اينديس ۽ وري ويهي پاڻ ڪچهري ڪنديونسين.“ اهو چئي ياسمين کٽ تان اٿي ۽ رضيا کي چيائين، ”ادي هاڻ آءٌ هلان ٿي ، توهان ڀلي ڪچهري جاري رکو، مون کي شهر ۾ هڪڙي ٻئي ڪچهري ۾ به وڃڻو آهي.“
پوءِ سڀني عورتن کان ياسمين موڪلايو ۽ گهر کان نڪري، ٻنين جي وچ ۾ ٺهيل ڪچي رستي تي وڏن وڏن قدمن سان پنڌ شروع ڪيائين. سج بلڪل سندس مٿان هو، گرميءَ ۾ واڌارو ٿي ويو هو، ياسمين جي نرڙ مٿان پگهر جون هلڪيون بوندون هيون. سندس اندر ۾ خوشي هئي. کيس محسوس پئي ٿيو ته هن هڪ وڏي مقصد لاءِ جيڪو پنڌ ڪيو هو اهو اجايو نه ويو ۽ کيس اهو سوچي اڃا وڌيڪ سٺو پئي لڳو ته جڏهن هوءَ حسين سان ملي کيس اڄ جي ڪچهريءَ بابت ٻڌائيندي ته هو ڪيڏو نه خوش ٿيندو.
حسين جي ياد ايندي ئي سندس چپن تي مرڪ تري آئي. پڪي سڙڪ تي پڄي ياسمين ڪنڌ ورائي پوئتي ڏٺو، ڳوٺ جا گهر ۽ گهٽيون پري کان ڪنهن مصور جو تخيل پئي لڳا ۽ سائي زمين سج جي روشنيءَ ۾ ٻهڪي پئي.

***

2

حسين پروگرام مطابق وقت تي پهتو هو ۽ اچي روڊ جي ڪُنڊ تي ٺهيل ننڍڙي هوٽل ۾ ويهي رهيو هو. کيس خبر نه هئي ته هو ڪيڏانهن ويندو. هن کي ڪالهه مراد اچي ٻڌايو هو ته ڊاڪٽر احمد سندس لاءِ نياپو ڏنو آهي ته هو شام جو ڇهين لڳي اچي هن هوٽل تي ويهي رهي. حسين ڇڳل پٽي جي واچ قميض جي کيسي مان ڪڍي وقت ڏٺو، ڇهه لڳي ست منٽ ٿيا هئا، حسين جي اها واچ به عجيب هئي. هو سدائين ان کي کيسي ۾ رکندو هو. اصل ۾ ڪنهن وقت هو ان کي پنهنجي ڪرائيءَ تي ٻڌندو هو، پر جڏهن کان سندس پٽو ڇڄي پيو هو تڏهن کان هو ان کي کيسي ۾ رکندو آهي ۽ دوستن کي چيو هئائين ته جڏهن واچ جو سيل ختم ٿيندو تڏهن هو ان کي ڦٽي ڪري ڇڏيندو.
روڊ تان چرڙاٽ ڪري مٽي اڏائيندي ۽ دونهون ڇڏيندي جڏهن هڪ رڪشا گذري ته حسين جي خيالن جو سلسلو ٽٽو.
حُسين کي هوٽل تي ويٺي ويهه منٽ کن گذري ويا هئا ۽ ان دوران هو هڪ ڪوپ چانهه جو پي چڪو هو. کيس هوٽل تي ويٺي ويٺي اهو خيال تنگ ڪري رهيو هو ته جي ساٿين کيس گرفتاري لاءِ چيو ته هو گهر ڇا ٻڌائيندو. کيس اندازو هو ته سندس ماءُ کي شديد صدمو رسندو ۽ ڏاڍي تڪليف ٿيندس پر ساڳي وقت هو ان ڳالهه جي به اهميت سمجهي سگهيو ٿي ته تحريڪن ۾ تڪليفون اينديون آهن. آزاديءَ خاطر ماڻهو جانيون به قربان ڪندا آهن . کيس انهن سڀني ماڻهن جي قربانين جا واقعا ياد اچڻ لڳا جن جي باري ۾ هن ڪتابن ۾ پڙهيو هو يا وري ساٿين کان قصا ٻڌا هئائين. کيس مارڪس، لينن، هوچي منهه، مائوزي تنگ، چي گويرا، فيڊل ڪاسترو سميت ٻين انيڪ آزادي پسند اڳواڻن ۽ ڪارڪنن جا نالا سندس ذهن تي تري آيا جن مقصد خاطر بي شمار قربانيون ڏنيون ۽ آخرڪار ڪامياب ٿيا.
”حُسين ڪهڙا حال ٿي؟“ اوچتو مراد جي آواز تي حُسين ڇرڪي مٿي نهاريو. مراد کي ڏسي سندس چپن تي مرڪ تري آئي. ”ڏي خبر هتي ويهبو يا ڪيڏانهن ٻئي پاسي هلبو؟“ حسين مراد کان پڇيو.
”هلبو ته ڪنهن ٻئي پاسي، پر اهو ٻڌاءِ تون ڪنهن کي اڄ جي گڏجاڻيءَ بابت ٻڌايو ته ڪونهي؟.“ مراد پڇيو.
”نه“، حسين وراڻيو، ”پر اهو تون ڇو ٿو پڇين؟“
”يار اصل ۾ اڄ ڪلهه خفيه وارا نوس نوس ڪندا ٿا وتن شهر ۾ ۽ توکي ته خبر آهي ته فوج ڪيڏا مخبر ڀرتي ڪيا آهن. هن تحريڪ ۾ رازداريءَ جي تمام سخت ضرورت آهي. اسان يا اسان جا ساٿي جي پڪڙجي پيا ته تحريڪ کي ڏاڍو ڌڪ رسندو.“ حسين کي مراد جي ان ڳالهه ٿورو خراب لڳي. هن دل ۾ سوچيو ته هو تحريڪ ۾ رازداري جي اهميت کان چڱيءَ طرح واقف آهي سو اهو ڪيئن پئي ٿي سگهيو ته هن ڪنهن سان ان باري ۾ ڳالهايو هجي ها؟ پر وري کيس خيال آيو ته مراد جو به ڏوهه ڪونهي، سمورا ساٿي هڪ جيترا ذميوار ٿي نٿا سگهن سو هو به خبردار ڪري، پنهنجو فرض پيو پورو ڪري.
”چڱو ساٿي آءٌ هاڻ هلڻ شروع ٿو ڪريان ۽ تون آهستي آهستي منهنجي پويان هلندو اچ“. مراد اهو چئي هوٽل مان نڪري ويو ۽ آهستي آهستي روڊ جي ٻئي پاسي تي هڪ گهٽيءَ ۾ داخل ٿي ويو.
حُسين چانهه واري کي پئسا ڏنا ۽ پوءِ مراد جي پويان ڪجهه وٿيءَ سان هلڻ لڳو. مراد پر اعتماد قدمن سان مختلف گهٽين مان هلندو وڃي هڪ گهر جي سامهون بيٺو ۽ گهٽيءَ جي ٻنهي پاسن ڏانهن ڏسي اها پڪ ڪيائين ته سواءِ حُسين جي ٻيو ڪنهن کيس نه پئي ڏٺو. مراد گهر جي دروازي کي هلڪو کڙڪايو ۽ انتظار ڪرڻ لڳو. ايتري ۾ حسين به اچي کيس پڳو. اندران در کلڻ جو آواز آيو. ٻنهي وري گهٽيءَ ۾ نظر ڊوڙائي پڪ ڪئي ته ڪو به گهٽيءَ ۾ ڪونهي ۽ کين ڪنهن به ناهي ڏٺو، پڪ ڪري هو گهر ۾ داخل ٿي ويا.
حسين هن گهر ۾ پهريون ڀيرو آيو هو. گهر جو دروازو اڱڻ ۾ کلندو هو ۽ وڏي اڱڻ کان پوءِ هڪ وڏو ڪمرو هو ۽ ڪمري جي پويان وري ٻه ننڍا ڪمرا هئا. گهرجي اڱڻ جي کاٻي پاسي رڌڻو ۽ غسل خانو ٺهيل هو.
سج لهي چڪو هو، بس آسمان تي هلڪي روشني باقي آخري پساهن ۾ هئي. گهر جي ٻاهران پپل جي وڻ ۾ پکين اچي پنهنجا ديرا ڄمايا هئا. اڱڻ ۾ ٻه کٽون ۽ ٽي چار ڪرسيون رکيل هيون. مراد ۽ حُسين جڏهن گهر ۾ داخل ٿيا ته کٽن ۽ ڪرسين تي ويٺل ساٿين سندن آڌر ڀاءُ ڪيو.
مرڪزي اڳواڻن محمد بخش، ڊاڪٽر احمد، هاري اڳواڻ غلام محمد، شاگرد اڳواڻ حميد ۽ سلطان ۽ هڪ ٻيو ساٿي پهرين ئي گهر ۾ موجود هئا. سڀني جي ويهڻ کان پوءِ تعارف ٿيو، تڏهن حسين کي خبر پئي ته جيڪو اڻ سڃاتل ساٿي اتي ويٺل هو اهو سنيل ڪمار هو. سنيل ڪراچيءَ مان آيل هو ۽ هو پارٽيءَ جو مرڪزي اڳواڻ هو.
شروعاتي عليڪ سليڪ کان پوءِ سنيل ڪمار کين ٻڌايو ته جمهوري تحريڪ جي اتحاد جي مرڪزي قيادت فيصلو ڪيو آهي ته گرفتارين، جلسن جلوسن، مظاهرن ۽ پروپيگنڊا جي ٻين طريقن ۾ واڌارو ڪيو ويندو ڇو جو قيادت جي خيال ۾ فوجي حڪومت ڪمزور ٿي آهي ۽ هن وقت جيڪڏهن دٻاءَ ۾ اضافو ڪيو ويندو ته شايد فوجي جنرلن کي جمهوريت بحال ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري سگهجي.
ڊاڪٽر احمد، جيڪو سنڌ جي هن ضلعي ۾ تحريڪ جو اڳواڻ هو، ان اهو سڀ ويٺي غور سان ٻڌو. هو ننڍي قد جو ۽ انتهائي صاف سٿرو نظر ايندڙ شخص هو. مٿي تي ٿورا وار وڃي بچيا هئس ۽ نرڙ تي وار کسي وڃڻ سبب ٻه وڏا پولار ٺهي پيا هئس، جيڪي سندس شخصيت کي وڌيڪ پروقار بڻائي رهيا هئا. اکين تي نظر جي مستطيل شيشن واري عينڪ ۽ نهٺي آواز سبب سندس شخصيت پراسرار پئي لڳي ۽ هو پهرين نظر ۾ ڊاڪٽر گهٽ ۽ سرڪاري ڪامورو وڌيڪ پئي لڳو. ڊاڪٽر احمد، سنيل ڪمار جي ڳالهه پوري ٿيڻ کان پوءِ موجود سڀني ساٿين ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ هوريان هوريان ڳالهائڻ شروع ڪيائين:
”ساٿيو اڄ جي اسان جي هيءَ گڏجاڻي تمام رازداريءَ ۾ رهڻ گهرجي. سڄي سنڌ ۾ تحريڪ پئي هلي ۽ ان جي قيادت بظاهر ته جمهوريت جو اتحاد ڪري رهيو آهي پر ان جي اصل قوت عوام جو خود رو جذبو ۽ فوجي حڪومت سان نفرت آ، ٻيو ان جي قيادت پاڻ ۽ پنهنجي تحريڪ ڪري رهي آهي، سو ان ڪري اهو تمام ضروري آ ته اسان تمام هوشياري ۽ رازداريءَ سان ڪم ڪريون، عوام جي جذبن کي سمجهون، کين رهنمائي به مهيا ڪيون پر ساڳئي وقت ساڻن گڏ هلون. اسان جيڪي ماڻهو هتي ويٺا آهيون، اهي ان حساب سان اهم آهيون جو اسان تحريڪ هلايون پيا سو اسان مان هر هڪ ماڻهو قيمتي آ ۽ گرفتار ٿيڻ نه گهرجي.“
ڊاڪٽر احمد جي ڳالهه ٻڌي حُسين کي اهو اعتماد ٿيو ته في الحال سندس گرفتاريءَ جو وقت ناهي آيو، پر کيس ڪم جي سلسلي ۾ اهم ذميواري ملي سگهي ٿي.
”پاڻ مرڪزي قيادت جي فيصلي تحت تحريڪ ۾ تيزي پيدا ڪنداسون.“ ڊاڪٽر احمد پنهنجي ڳالهه جاري رکي ”ان سلسلي ۾ اسان کي وڌيڪ ساٿي کپن جيڪي گرفتاريون ڏيندا. وڌيڪ ساٿي کپن جيڪي جلسا جلوس، مظاهرا ڪندا ۽ عوام کي روڊن تي آڻيندا.“ ڊاڪٽر احمد ٿوري دير لاءِ خاموش ٿيو.
”اسان ڳوٺن ۾ هارين کي پڻ تيار ڪيو آ ته اهي گرفتاريون ڏيڻ لاءِ ذهني طور تي تيار رهن،“ هاري اڳواڻ غلام محمد چيو. ڊگهي قد، چچين اکين ۽ وڌيل ڏاڙهي واري غلام محمد کي ڏسي ڪو چئي نٿو سگهي ته سندس اندر ۾ ڪيڏي باهه ۽ ولولو آ. هارين جي ميڙاڪن ۾ جڏهن هو تقرير ڪندو آ ته ڄڻ جلسي ۾ هڪ حيرت انگيز جوش پيدا ٿي ويندو آ.
”پاڻ هاري ساٿين جي هڪ لسٽ ٺاهي آهي، اهي سمورا گرفتارين ڏيڻ لاءِ تيار آهن ۽ پارٽي سندن گهرو حالتن کي به جاچي ڏٺو آ، سمورا ساٿي گرفتاري ڏئي سگهن ٿا ۽ سندن گرفتاري سبب انهن جي گهرٻار تي ڪو تمام وڏو اثر نه پوندو،“ غلام محمد پنهنجي ڳالهه جاري رکي. ”پر مسئلو اهو آهي ته اسان جا ساٿي ته گرفتاريون ڏيڻ لاءِ تيار آهن پر جمهوري اتحاد جي ٻين جماعتن جا وڃن ٿا ماڻهو کٽندا. ايستائين جو سڀ کان وڏي سياسي جماعت به کٽي وئي آهي.“ غلام محمد چيو، ”تنهن ڪري پاڻ کي به احتياط ڪرڻو پوندو، پاڻ ڪجهه ڏينهن اڪيلي سر گرفتاريون ڏينداسون پر جي پوءِ به ٻيون جماعتون ڪارڪن گرفتارين لاءِ نه آڻي سگهيون ته پوءِ پاڻ به مجبورن پنهنجن ساٿين جون گرفتاريون روڪي ڇڏينداسون.“ غلام محمد پنهنجي ڳالهه پوري ڪئي.
محمد بخش، جيڪو هينئر تائين خاموش ويٺي ساٿيءَ کي ٻڌي رهيو هو، تنهن تجويز ڏني ته پاڻ ٻين معاملن تي فيصلا ڪجهه دير بعد ڪيون، پهرين پرڏيهي ريڊيو اسٽيشن تان خبرون ٻڌون.
تن ڏينهن ۾ ملڪي ٽيلي وزن توڙي ريڊيو ملڪ ۾ هلندڙ تحريڪ ۽ فوجي ڪاررواين بابت ڪا به خبر نه ڏيندا هئا. هر روز پهرين خبر ۽ پوءِ هر هڪ خبر يا ته ملڪ جي مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ۽ صدر جي سرگرمين بابت هوندي هئي، سندس اسلام، ملڪ، افغانستان ۽ ڪشمير لاءِ ڏنل قربانين بابت هوندي هئي يا وري افغانستان ۾ ”ڪافر“ سوويت يونين جي فوجن خلاف ”اسلام جي هر اول“ دستي، يعني افغان مجاهدن جي عظيم ترين فتحن بابت يا ڪشمير ۾ ”ڪافر“ هندوستاني فوج خلاف هلندڙ ”حريت پسند“ تحريڪ ۾ هندو ڪافرن جا ڏند کٽا ڪرڻ وارن مجاهدن جي جاهه و جلال بابت هوندي هئي.
ڪڏهن ڪڏهن ڪي بين الاقوامي خبرون پڻ سرڪاري ميڊيا تي اينديون هيون. اخبارن ۽ رسالن مٿان سخت مارشلائي سينسر شپ لاڳو ٿيل هو. ڪي ته اخبارون هيون ئي جنرل صاحب جون لاڏليون ۽ سڄو وقت پيون جنرل صاحب جي ثنا خواني ڪنديون هيون ۽ جمهوري تحريڪ کي دهشتگرديءَ جي خاني ۾ فٽ ڪنديون هيون، پر ٻيون وري جيڪي ان وقت حق ۽ سچ ڇاپڻ جون ڪوششون ڪنديون هيون، تن مٿان سخت سينسر هو. ڪڏهن ڪڏهن ته اهي اخبارون ذري گهٽ سڄيون جو سڄيون خالي ڇپبيون هيون جو اخبار جي ڪاپي تيار ٿيڻ کان پوءِ سينسر لاڳو ڪندڙ عملدار خبرون ڪاپيءَ تان هٽائي ڇڏيندا هئا، ان ڪري اخبار جا مالڪ ائين جو ائين ڇاپي ڇڏيندا هئا. جيئن عام پڙهندڙن کي خبر پوي ته اخبار اهي سموريون خبرون ڇاپڻ چاهي پئي پر سينسر سبب اهي هٽائي ڇڏيون ويون آهن. اهڙين ئي حالتن سبب تن ڏينهن ۾ ماڻهو ملڪ جي حالتن بابت ڪنهن قدر باخبر رهڻ لاءِ پرڏيهي ريڊيو اسٽيشن تان خبرون ٻڌندا هئا.
ساٿي محمد بخش جي تجويز ٻڌي ويٺل سمورن ساٿين چيو ٺيڪ آ پهرين خبرون ٿا ٻڌون پوءِ باقي فيصلا ڪبا. محمد بخش کٽ تي ويٺي ويهاڻي جي هيٺان نيشنل ڪمپنيءَ جو ننڍڙو ٽه بينڊيو ريڊيو ڪڍيو، جنهن تي ناسي رنگ جو چمڙي جو پوش چڙهيل هو. کرڙ کرڙ آواز جي وچ ۾ ڪافي ڏکيائيءَ سان آخر محمد بخش کي اها ڄاتل سڃاتل ڌن ٻڌڻ ۾ آئي جيڪا اُن ريڊيو اسٽيشن جي سڃاڻپ هئي. سمورن ساٿين ڏاڍي غور سان ويٺي خبرون ٻڌيون، خبرون پڙهندڙ همراهن سڄي دنيا بابت مختلف خبرون ٻڌائڻ کان پوءِ مس وڃي پاڪستان جو ذڪر ڪيو.
خبرن ۾ ٻڌايو ويو ته ملڪ ۾ تحريڪ زور شور سان جاري آ، پنجاب صوبي جي گادي واري شهر لاهور ۾ وڪيلن عدالتن جو بائيڪاٽ ڪري جلوس ڪڍيو، جنهن مٿان پوليس ڏنڊا وسايا ۽ آنسو گئس جو استعمال ڪيو، جڏهن ته سنڌ جي هڪ شهر ۾ فوج هڪ جلوس تي گوليون هلايون، جنهن ۾ گهٽ ۾ گهٽ اٺ ماڻهو مارجي ويا آهن. جنهن بعد جمهوريت جي اتحاد سوڳ جي ڏينهن جو اعلان ڪيو آهي.
خبرون ٻڌي سمورن ساٿين جي چهرن تي ڏک جا آثار تري آيا. خبرون ختم ٿيڻ کان پوءِ به ڪجهه وقت تائين ڪنهن هڪ اکر به نه ڪڇيو، رات جي وقت ۾ تارن ڀريل آسمان هيٺان، کٽن ۽ ڪرسين جي ويٺل ماڻهن جي خاموشي ڊيڄاريندڙ پئي محسوس ٿي. ان خاموشيءَ جي وچ ۾ ڪنهن ڪنهن وقت پاڙي جي ڪنهن گهر مان ڪنهن ٻار جي روئڻ، ڪن عورتن جي پاڻ ۾ ڳالهائڻ، ڪنهن مرد پاران دڙڪي ڏيڻ يا وري باورچي خاني مان ٿانون جي ٽڪرائڻ ۽ ڪُني ۾ ڏوئي جي هلڻ جا آواز ٿي آيا. رات جي ماني جي تياري پاڙي ۾ هلي پئي ۽ مصالحن ۽ رڌ پچاءَ جي خوشبو هوا تي سوار ٿي هن ميٽنگ تائين پهچي پئي.
اوچتو ڊاڪٽر احمد جو آواز گونجيو ”ساٿيو، فوج اسان جي ماڻهن سان ڏاڍايون ڪندي بلڪل نٿي ڪيٻائي، پنجاب ۾ به ڪنهن سطح تي تحريڪ هلي پئي پر اُتي گولي هلائڻ جي جرئت نه ڪري سگهي آ، پر سنڌ ۾ کيس ڪنهن به طرح جي لڳي ٿو جهل پل ڪونهي.“
غلام محمد هڪ وڏي گار ڏيندي چيو فوجي جنرلن بنگال ۾ معصوم ماڻهن مٿان گوليون وسايون، نتيجي ۾ ملڪ ٽوڙايائون، وري بلوچستان جي عوام خلاف آپريشن ڪيو ۽ بلوچن کي غدار سڏيائون ۽ هاڻ هو سنڌين خلاف آپريشن ڪري رهيا آهن. جيتوڻيڪ جو جمهوريت جي بحالي جي تحريڪ نه صرف سڄي ملڪ ۾ پئي هلي پر ان کي نالو به پاڪستان بچائڻ جي تحريڪ جو نالو ڏنو ويو آهي.“
غلام محمد جي ڳالهه پوري ٿيڻ کان پوءِ ڊاڪٽر احمد پنهنجي اکين تان عينڪ لاٿي ۽ ان جا شيشا صاف ڪيا ۽ ڳالهائڻ شروع ڪيو. ”ساٿيو- فوج پاران هي زيادتيون اسان جي حقن ۽ جمهوريت جي تحريڪ کي دٻائي نه ٿيون سگهن. اسان کي خبر آهي ته آزادي ۽ حقن لاءِ قربانيون ڏيڻيون پونديون آهن، جن لاءِ اسان تيار آهيون. اسان کي پنهنجي قوم جي اڪثريت يعني هاري ۽ مزدور ماڻهن کي پڻ هڪ وڏي جدوجهد لاءِ تيار ڪرڻو آهي،“ ڊاڪٽر احمد هڪ ساعت لاءِ خاموش ٿيو ۽ ويٺل ساٿين مٿان اڇاتري نظر وجهي وري پنهنجي ڳالهه جاري رکي. ”اسان جي پارٽي جو اڳواڻ ڪيترن سالن کان جيل ۾ قيد آهي، سندس ڏوهه اهو آ جو هو جمهوريت ۽ سنڌ جي حقن جي ڳالهه ٿو ڪري. پر ساٿيو اسان جي اڳواڻ ساٿي جيل مان به اهو پيغام ڏنو آ ته هڪ ڊگهي جدوجهد لاءِ عوام کي تيار ڪيو وڃي. هيءَ جمهوري تحريڪ، صرف جمهوريت جي بحاليءَ تائين آهي، ان ۾ اسان پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪنداسون. پر اسان جي اصل منزل اڃا ڪا ٻي آ ۽ ان تائين پهچڻ تائين جدوجهد جاري رهندي. ساٿيو في الحال پاڻ کي ٻه ٽي ڪم ڪرڻا آهن. هڪ هي ته ڪو ساٿي ان شهر وڃي جتي فوج گوليون هلايون آهن ۽ اتي صورتحال جو جائزو وٺي اچي ، ٻيو هي ته سوڳ جي ڏينهن جي تياريءَ لاءِ هڪ ڪميٽي جوڙي وڃي، جيڪا سموريون تياريون ڪري، جن ۾ چاڪنگ، پوسٽر هڻڻ، بيان جاري ڪرڻ ۽ مختلف تعلقن ۾ وڃي ماڻهن کي ضلعي ۾ وڏي مظاهري ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ تيار ڪرڻ وغيره شامل هجي ۽ ٽيون هي ڪم ڪرڻو آ ته ڪو ساٿي ڀر واري ڳوٺ مان وڃي ساٿي ڪريم کي گرفتاريءَ لاءِ وٺي اچي. سڀاڻي سندس گرفتاريءَ جو وارو آ.“ ڊاڪٽر احمد پنهنجي ڳالهه پوري ڪري ساٿين ڏانهن سوال ڀريل نظرن سان ڏٺو.
حُسين جيڪو هينئر تائين خاموش هو، ۽ ويٺي سموريون ڳالهيون غور سان پئي ٻڌائين، تنهن چيو ته هو سوڳ ڪميٽيءَ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ به تيار آ ۽ جي ضرورت هجي ته ڀر واري ڳوٺ مان ساٿي ڪريم کي به وٺي اچي سگهي ٿو.
گڏجاڻي ختم ٿيڻ کان پهرين فيصلو ٿيو ته حميد ان شهر ويندو ساٿين سان ملڻ جتي فوج گولي هلائي ماڻهو شهيد ڪيا آهن، جڏهن ته مراد، سلطان، محمد بخش ۽ غلام محمد سوڳ ڪميٽيءَ ۾ هوندا ۽ ان ڪميٽيءَ جو صدر ڀائو سليمان هوندو، جيڪو هن گڏجاڻي ۾ ته شريڪ ڪونهي پر کيس بعد ۾ اطلاع ڏنو ويندو. حسين تي ذميواري رکي وئي ته هو ڀر واري ڳوٺ مان وڃي ڪريم کي وٺي ايندو ۽ پوءِ سوڳ ڪميٽيءَ وارن سان گڏجي ڪم ڪندو.
رات ٿي وئي هئي. صبح جو سڀني ساٿين کي ڪيترا ڪم ڪرڻا هئا. ٻاهران آيل سنيل ڪمار کي ٻئي ضلعي ڏانهن روانو ٿيڻو هو ۽ غلام محمد کي به پنهنجي ڳوٺ رات وچ ۾ پهچڻو هو، سو سڀني ڀاڪر پائي موڪلايو. هڪ هڪ ساٿي الڳ الڳ ٿي روانو پئي ٿيو، تمام احتياط سان پهرين ڏسي پڪ ٿي ڪيائون ته جاءِ مان نڪرندي کين ڪو مشڪوڪ ماڻهو ته نه پيو ڏسي ۽ پوءِ وڏا وڏا قدم کڻندي گهٽين ۾ غائب ٿي پئي ويا.
حُسين جڏهن جاءِ مان نڪتو ته سندس اندر ۾ هڪ اڻ تڻ هئي. سندس ذهن ۾ اُن خبر جا لفظ پڙاڏو ٿي پئي گونجيا جنهن ۾ ٻڌايو ويو ته جلوس مٿان فوج فائرنگ ڪري اٺ ماڻهو ماري ڇڏيا. هو سوچي رهيو هو ته جلدي صبح ٿئي ته جيئن هو ڀر واري ڳوٺ روانو ٿئي ۽ ساٿيءَ کي گرفتاري لاءِ وٺي اچي. کيس لڳي پيو ته تحريڪ ۾ سرگرم ٿي شايد هو انهن ماڻهن جو ڪجهه قرض چڪائي سگهي جيڪي جمهوريت جي راهه ۾ ماريا ويا هئا.
تڪڙا تڪڙا قدم کڻندو حسين گهر ڏانهن روانو ٿيو ۽ رات جو اونداهين گهٽين ۾ هلندي کيس هڪ لمحي لاءِ اوچتو ياسمين جو خيال آيو.

***

ياسمين جڏهن عورتن جي ميڙاڪي مان ٿي شهر پهتي ته شام ٿي چڪي هئي. شهر ۾ گرم ڏينهن جي پڄاڻيءَ تي وري زندگيءَ جي رونق واپس اچڻ لڳي هئي. رستن تي هلندڙ گاڏيون، روڊن کي روشن ڪندڙ بلب ۽ ٽيوب لائيٽون، گهٽين ۾ ٻارن جون رانديون ۽ رستن تي ماڻهن جي اچ وڃ سڀ وڻندڙ پئي لڳا.
ياسمين بس اسٽاپ تان رڪشا ۾ سوار ٿي، پر پنهنجي گهر وڃڻ بدران خبر ناهي ڇو کيس حُسين جي گهر وڃڻ جو خيال آيو. هن رڪشاواري کي حسين جي گهر جي ايڊريس ڏني. رڪشا وارو زوڪٽ ڪندي ٻڌايل ايڊريس ڏانهن روانو ٿي ويو. ياسمين پنهنجن سوچن ۾ گم هئي ته اوچتو کيس محسوس ٿيو ته رڪشا وارو آئيني مان کيس ٿوري ٿوري دير ۾ ڏسي رهيو آهي. وڏين مڇن واري رڪشا ڊرائيور جو ائين چتائي ڏسڻ ياسمين کي خراب لڳو پر هوءَ ڪجهه ڪري نه سگهي. هن پنهنجو رئو ٺيڪ ڪيو ۽ پنهنجون اکيون ٻئي پاسي ڦيري ڇڏيون.
ياسمين جڏهن حُسين جي گهر پهتي ته هو اڃان گهر نه پڳو هو. حُسين جي ماءُ ياسمين کي چڱي طرح سڃاڻندي هئي. هن ياسمين کي کيڪاريو ۽ کيس ڪمري ۾ ويهاري چانهه آڻي ڏني.
”ماسي حسين ڪڏهن ايندو؟“ آخر جڏهن حسين جي ماءُ اچي ويٺي ته ياسمين کانئس پڇيو.
” پٽ توکي ته خبر آهي حسين جي، الائي ڪهڙن ڏکين ڪمن ۾ ڦاٿل آ، نه سندس اچڻ جي وقت جي خبر نه سندس وڃڻ جي، مان ته ڏاڍي پريشان آهيان.“ حسين جي ماءُ ڳالهائڻ شروع ڪيو ته سندس چهري تي ڏک ۽ پريشانيءَ جا آثار تمام واضح هئا. ”بابا توکي ته خبر آ، ملڪ ۾ ڪهڙيون حالتون آهن، پوليس ۽ فوج ٿي نوس نوس ڪندي وتي. خدا ته ڪري خير، پر جي کيس ڪجهه ٿي پيو ته پوءِ اسان جو ڪير آ، جيڪو پوليس ۽ ٿاڻا ڪندو.“ حسين جي ماءُ ڪجهه ساعتن لاءِ چپ ٿي ته ياسمين کيس دل جاءِ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي.
”ماسي الله خير ڪندو. حسين اهڙي ڪنهن ڳالهه ۾ ناهي جو کيس ڪا تڪليف پهچي.“
”پٽ ملڪ ۾ ماڻهو بي گناهه ٿا ٻڌا وڃن. فوج کين شڪ ۾ به کنڀي ٿي وڃي ۽ تو خبرن ۾ ٻڌو ته هوندو اڄ ئي ڪنهن شهر ۾ فوج فائرنگ ڪري اٺ ماڻهو ماري ڇڏيا آهن. پوءِ ڪيئن پريشان نه ٿيان؟“
”پر ماسي اڄ جا نوجوان باشعور به آهن، ملڪ ۾ جڏهن اهڙو عذاب هجي، بي گناهه ماڻهن مٿان فوج ظلم ڪري ملڪ مٿان مارشل لا مڙهي وڃي ۽ قومن جا حق غصب ڪيا وڃن، ته پوءِ نوجوانن کي ڪجهه نه ڪجهه ته ڪرڻو ئي پوندو آهي؟ جدوجهد ڀلا نه ته ڪير ڪندو؟“ ياسمين آخر پنهنجن اصل خيالن ۽ جذبن کي لڪائي نه سگهي.
حُسين جي ماءُ کي اهي ڳالهيون ٻڌي ٿورو خراب لڳو. ”پر پٽ جمهوريت وڃي پوي کڏ ۾، اهي سياستدانن جا ڪم آهن، توهان ۽ اسان عام غريب مسڪين ماڻهو آهيون اهي ڪي فوج سان وڙهي سگهندا ڇا؟“
”ها ماسي اسان جهڙا غريب مسڪين ماڻهو ئي حقن لاءِ وڙهندا آهن. دنيا ۾ ڪيترن ملڪن ۾ ائين ٿيو آهي. چين، روس، ويٽ نام ۽ ٻين ڪيترن ملڪن ۾ غريب هارين، مزورن، شاگردن ۽ وچين طبقي جي ماڻهن ويڙهيون ڪيون آهن ۽ ظالم فوج، سرمائيدارن ۽ وڏيرن مٿان فتحون حاصل ڪيون آهن. سو اسان به ڪري سگهون ٿا. هن ملڪ ۾ به اهي سرمائيدار، جاگيردار ۽ وڏيرا ڪو نه وڙهندا. سندن پيٽ ته ڀريل آهن. اهي اسان جهڙا عام ماڻهو هوندا آهن جيڪي دنيا ۾ تبديليون ۽ انقلاب آڻيندا آهن.“ ياسمين جي منهن تي ڳاڙهاڻ تري آئي هئي. سندس آواز ۾ لرزش پيدا ٿي وئي هئي ۽ اکين ۾ آلاڻ صاف ظاهر هئي.
حسين جي ماءُ کيس ويٺي غور سان ٻڌو ۽ سوچيائين ته هي نوجوان ويچارا ڪيترا نه ڀليل آهن. کين ڪيئن نه ان ڳالهه جي پڪ ڪرائي وئي آهي ته هنن جي ئي محنت ۽ لڙائي سان ڪا تبديلي ايندي ۽ پوءِ هي اهي ماڻهو هوندا جيڪي ان تبديليءَ جو لاڀ به حاصل ڪندا.
”پٽ اهي جذباتي ڳالهيون آهن، اسان جي ملڪ ۾ اهڙي ڪا تبديلي نه ايندي. توهان جا ليڊر ئي خسيس آهن، ڀلا توهان جو ليڊر به توهان کي ته چوي ٿو ته وڃي فوج سان وڙهو پر سندس پنهنجا ٻار ته مزن ۾ ٿا رهن، توهان به سٺو ڄاڻو ته پڙهو، لکو ۽ چڱيون نوڪريون ڪيو، هروڀرو پنهنجون زندگيون خراب نه ڪيو.“ حسين جي ماءُ نصيحت ڀري انداز ۾ ياسمين کي چيو. ياسمين سوچي رهي هئي ته ويچاري پراڻن خيالن جي آ. کيس ڪهڙي خبر ته عوام جي طاقت دنيا ۾ ڇا ڇا ڪيو آ؟ ياسمين کي اهو پڻ ذهن ۾ آيو ته حسين سندس وڏو پٽ آ، کيس سندس زندگي ۽ مستقبل جو ضرور الڪو هوندو ۽ ماءُ جي پيار ۾ هوءَ ظاهر آ ته ائين ئي سوچيندي.
ياسمين جي خيالن جو سلسلو جاري هو ته دروازو کڙڪيو. حُسين جي ماءُ دروازو کوليو ته حسين گهر ۾ گهڙي آيو. کيس سندس ماءُ ٻڌايو ته اندر ڪمري ۾ ياسمين ويٺي آ.
حسين کي عجيب لڳو، پر کيس خوشي به پئي ٿي. هو سوچي پيو ته اڄ ياسمين اچڻي ته نه هئي پوءِ ڇو آئي؟
حُسين ڪمري ۾ داخل ئي ٿيو ته ٻنهي جي چپن تي مرڪ تري آئي، هن وڃي ياسمين کي کيڪاريو، پوءِ پڇيائينس ته ”سڀ ڪجهه ٺيڪ ته آهي نه، هوءَ اوچتو ڪيئن آئي آهي؟“
”ها سڀ ٺيڪ آ،“ ياسمين چيو، ”بس توسان ڪجهه ڳالهيون ڪرڻيون هيون سو سوچيم ملندي وڃان.“
”ٺيڪ آ، ويهه آرام سان چانهن پي، آءٌ هٿ منهن ڌوئي وٺان ته پوءِ ڳالهايون ٿا.“ حسين پنهنجي ڳالهه پوري ڪري غسل خاني ۾ هليو ويو. خبر ناهي ڇو هو ياسمين سان نظرون ملائڻ کان لنوائي رهيو هو. ياسمين، حسين کي غسل خاني ڏانهن ويندي ڪجهه گهڙيون ڏسندي رهي ۽ پوءِ وري پنهنجي چانهن جون سرڪيون ڀرڻ لڳي.
حسين جي ماءُ ڪمري ۾ آئي ۽ ياسمين کي چيائين ”پٽ آءٌ وڃان ٿي بورچي خاني ۾ رات جي ماني تيار ڪرڻ تون ويهجانءِ ۽ ماني کائي پوءِ وڃجان.“
ياسمين ٻڏتر ۾ هئي، هن نه ها ڪئي ۽ نه ئي نه ڪري سگهي. جنهن جو مطلب حسين جي ماءُ ها سمجهو ۽ پوءِ هوءَ بورچي خاني ۾ هلي وئي.
ياسمين کي ڏاڍو سٺو لڳو. هن کي محسوس ٿيو ته حسين جي ماءُ کي سندس لاءِ دل ۾ ڪيڏو پيار آ. کيس محسوس ٿيو ته هوءَ عورت تمام بهادر ۽ سخت محنت ڪندڙ آ ۽ ان سبب ڪري ئي اهڙيون عورتون انقلاب لاءِ اهم ثابت ٿي سگهن ٿيون.
”ها، سو تو چيو پئي ته ڪي ڳالهيون ڪرڻيون آهن، هاڻ ٻڌاءِ ڪهڙيون ڳالهيون آهن؟“ حُسين ياسمين جي ڀر واري صوفي تي وهندي کانئس پڇيو.
ياسمين چند لمحن لاءِ سندس اکين ۾ ڏٺو، جن ۾ کيس شرارت پئي نظر آئي. ”ٻڌ. آءٌ اڄ ڀر واري ڳوٺ وئي هيس، جتي عورتن جو ميڙاڪو هو. ڏاڍي سٺي گڏجاڻي ٿي ۽ ڪيتريون ڀينرون ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وينديون.“
”زبردست“ حسين جواب ڏنو ۽ سندس اکين ۾ چمڪ تري آئي، ”اهو تو ڏاڍو اهم ڪيو آهي، آءٌ چوندس ته وري جلد ئي ان ڳوٺ ۾ گڏجاڻي رکرايو ۽ ڪجهه وڌيڪ اديون شهر مان وٺي وڃ ته جيئن ڳوٺ جي ڀينرن کي احساس ٿئي ته هنن سان ان جدوجهد ۾ ٻيون ڪيتريون ئي ڀينرون شريڪ آهن.“
ياسمين کي حسين جا چيل جملا ڏاڍا سٺا پئي لڳا، سندس اکيون ٻهڪن پيون ۽ جسم ۾ سيسراٽ محسوس ڪيائين. کيس اندر ۾ هڪ عجيب خوشي هئي ته هو سندس ڪم کي ساراهي رهيو هو. هوءَ گڏجاڻيءَ بابت به کيس ٻڌائڻ پئي چاهي، پر هوءَ حُسين کي پنهنجي دل جو هڪ احوال به ٻڌائڻ چاهي پئي. کيس دل جي ڳالهه ٻڌائڻ جو خيال ايندي ئي ياسمين جي دل جي ڌڙڪڻ جي رفتار اوچتو تيز ٿي وئي. هن کي لڳو ته هوءَ هڪ خواب ڏسي رهي آهي. ياسمين ۽ حسين ڪيتري عرصي کان گڏ ڪم ڪندي هڪ ٻئي جا سٺا دوست ته ٿي ويا هئا، پر کيس ان ڳالهه جي پڪ نه هئي ته جڏهن هوءَ پنهنجي اندر جي ڳالهه زبان تي آڻيندي ته حُسين کي ڪيئن محسوس ٿيندو ۽ هو ڪهڙو ردعمل ظاهر ڪندو. ان ئي بي يقيني جي حالت ۾ ياسمين جي نرڙ تي پگهر جون هلڪيون بوندون تري آيون. سندس زندگيءَ ۾ هي پهريون ڀيرو هو جو هوءَ هڪ اڻ ڏٺي ۽ مٺي خوف مان گذري رهي هئي ۽ سندس دل ايڏي تيز ڌڙڪي رهي هئي جو کيس ان جو آواز به ٻڌڻ ۾ پئي آيو.
حسين کي ماحول ڪجهه بدليل بدليل محسوس ٿيو، کيس لڳو ته ياسمين ڪجهه چوڻ ٿي چاهي ۽ هن کي اندروني طور ان ڳالهه جو احساس به هو ته هوءَ ڇا ٿي چوڻ چاهي پر هن ياسمين جي حالت مان ڪجهه وڌيڪ دير لاءِ مزو ماڻڻ پئي چاهيو سو کانئس شرارتي انداز ۾ پڇيائين ”ها ته اها ڪهڙي ٻي ڳالهه آ جيڪا تو ڪرڻ چاهي پئي؟“
ياسمين کي هاڻ پنهنجي ڪنڌ جا وار اڀا ٿيندي محسوس ٿيا. کيس جسم ۾ هڪ ڇڪ پئي محسوس ٿي، هن پنهنجي سڄي طاقت ۽ همٿ گڏ ڪري، حسين جي اکين ۾ ڏٺو. سندس دل ايڏو تيز ڌڙڪڻ لڳي جو هن محسوس ڪيو ته جيڪڏهن ڪجهه دير وڌيڪ ٿي ته دل ٽپو ڏئي سيني مان ٻاهر نڪري ايندي. خبر ناهي هن کي اها بجلي ۽ طاقت ڪٿان آئي جو هن اوچتو حسين جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ پڪڙيو ۽ هڪ ئي ساهي ۾ چئي ڏنو ”حسين اڄ جي رات آءٌ تو وٽ رهڻ آئي آهيان.“
ماحول ۾ سانت ڇانئجي وئي، حسين کي ڪجهه گهڙين لاءِ يقين ئي نه آيو ته هن ڇا ٻڌو، کيس ان ڳالهه جو ته اندازو هو ته ياسمين کيس پسند ڪندي آ ۽ شايد هوءَ ان جو اظهار ئي ڪرڻ چاهيندي هوندي، پر هن سوچيو به نه هو ته ياسمين اڄ جي رات وٽس گذارڻ آئي هوندي. هو ياسمين جي اکين ۾ وائڙن وانگر ڏسي رهيو هو ۽ اندر ئي اندر ۾ سندس همٿ ۽ بهادريءَ تي رشڪ ڪري رهيو هو. کيس خيال آيو ته هوءَ ڪيڏي نه همٿ ڀري ڇوڪري آ؟ ڪيڏو نه ڏکيو آ سندس معاشري ۾ اهو سڀ ڪجهه سوچڻ ۽ چوڻ جيڪو چند گهڙيون اڳ ياسمين چيو آ. حسين جي اکين ۾ سندس لاءِ پيار ۽ عزت جا اهڃاڻ تري آيا. هن ياسمين جو هٿ پڪڙيو، کيس پنهنجي چپن سان لاٿو ۽ سندس اکين ۾ نهاريندي چيو، ”ياسمين، منهنجي دل ۾ تنهنجي لاءِ بي انتها پيار آ. تون منهنجي سٺي دوست به آهين ۽ انقلابي ساٿي به پر منهنجو خيال آ ته تون پنهنجي گهر وڃ، منهنجي گهر رهڻ جو تنهنجو فيصلو اسان لاءِ سٺو ثابت نه ٿيندو.“ حسين اهو چئي ته ويو، پر خبر نه آهي ڇو هن کي پنهنجي چيل ڳالهه تي پورو يقين نه هو. هن جي ذهن ۾ هڪڙو خيال آيو پئي ته ڀلي رهي، پر کيس محسوس پئي ٿيو ته شايد اهو ٻنهي جي نقصان ۾ ويندو. هن کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته هو پنهنجي ماءُ کي ڇا چوندو ۽ سڀاڻي ساٿين کي ڪهڙو منهن ڏيکاريندو. کيس اهو سڀ ڪجهه تمام ڏکيو ۽ غير مناسب پئي لڳو. کيس خيال آيو ته هو هڪ جدوجهد جي وچ ۾ آهن. سو في الحال پنهنجن ذاتي مزن بابت سوچڻ ڄڻ گناهه هجي. پر سندس ذهن جي اونهائي ۾ هڪ سوال اڀريو ته ڇا واقعي ائين هو؟ يا هو ياسمين کي هڪ ساٿي ۽ دوست طور ته پسند پيو ڪري پر کيس جسماني طرح پرڪشش نه پيو محسوس ڪري؟ يا وري کيس اهو سڀ ڪجهه تمام ڏکيو پئي محسوس ٿيو ۽ کيس ايتري همٿ نه هئي ۽ هن کي محسوس پئي ٿيو ته هو ڪنهن اڻ ڏٺي امڪاني مصيبت ۾ ڦاسي پوندو.
”پر آخر آءٌ ڇو ڪو نه ٿي تو وٽ رهي سگهان؟“ ياسمين جي سوال تي حسين جي سوچن جو سلسلو ٽٽو، هن وراڻيو، ”ان ڪري جو منهنجي ماءُ ڇا سوچيندي ۽ تنهنجي گهر وارن کي جي خبر پئي ته اهي ڇا سوچيندا ۽ ساٿين کي خبر پئي ته کين ڪيڏو خراب لڳندو؟ تون ٻڌاءِ پارٽيءَ ۾ پنهنجي ساک ڪيڏي خراب ٿيندي؟ ٻڌ ياسمين اسان جي رشتي لاءِ ضروري ته ناهي ته تون مون وٽ رات گذارين؟“
”نه ضروري ته نه آهي، بس منهنجي دل چوي پئي ته توسان کوڙ ساريون ڪچهريون ڪيان، تنهنجي وڌيڪ ويجهو اچان.“
”منهنجي دل به چوي ٿي ته توسان وقت گذاريان. پر ڏس پاڻ هن وقت اهو سڀ نه ٿا ڪري سگهون، ڪنهن ٻئي ڀيري، تون ناراض نه ٿجان.“
”آئون ناراض نه ٿيندس، پر آءٌ اڄ رات گهر نه ٿي وڃي سگهان، ڇو جو آءٌ گهر چئي آئي آهيان ته آءٌ ڀر واري ڳوٺ ۾ رات ترسنديس. جي تون پنهنجي گهر ۾ نٿو رکين ته پوءِ مون کي ثريا جي گهر ڇڏي اچ. ياسمين ٿورو خفي ٿيندي چيو، کيس ڪاوڙ به اچي رهي هئي پر هوءَ حسين جي صورتحال به سمجهي پئي سگهي.“
حسين کي کيس پاڻ وٽ نه ترسائڻ جو ڏک پئي ٿيو پر هو فيصلو ڪري چڪو هو ته ائين نٿو ڪري سگهي. ”ٺيڪ آهي. هل ته توکي ثريا جي گهر ڇڏي اچان، رات ڪافي ٿي وئي آ.“
ٻئي جڏهن گهران نڪرڻ لاءِ تيار ٿيا ته حسين جي ماءُ ياسمين کان پڇيو ”پٽ ماني نه کائيندينءَ؟“
”نه ماسي مون کي ڪٿي پهچڻو آ، دير پئي ٿئي، ماني وري ڪنهن ٻئي ڀيري.“ ياسمين جملو پورو ڪندي ڪندي دروازي مان نڪري وئي ۽ حسين به ساڻس پويان ٻاهر آيو. رات واقعي گهڻي ٿي وئي هئي. ٻنهي کي ڳالهين ۾ احساس ئي نه رهيو هو. ٻاهر نڪرڻ سان کين محسوس ٿيو ته رات ۾ ٿڌڪار هو. حسين روڊ تي هڪ رڪشا کي روڪيو ۽ ٻئي ان ۾ سوار ٿي ويا. رڪشو زوڪٽ ڪندو ثريا جي پاڙي ڏانهن روانو ٿيو.

***

سمونڊ سنڌيءَ جي اوطاق تي اڄ هڪڙي هنگامي گڏجاڻي رکيل هئي. سندس جماعت جا ڏهاڪو کن ڪارڪن اوطاق تي گڏ ٿيا هئا. لٽي ڪپڙي ۽ ڳالهه ٻولهه مان سمورا همراهه ڪاليجي شاگرد پئي لڳا. اوطاق ۾ سگريٽن جو دونهون ڀريل هو ۽ ٽيبل تي ٻه پستول رکيا هئا. ڪجهه همراهن ويٺي چانهه جون سرڪيون ڀريون، جڏهن ته ڪي وري اوطاق ۾ رکيل کٽ تي ڄنگهون مٿي رکيو آرام سان ويٺا هئا.
”ڪامريڊ دوستو اڄ اسان هڪڙي اهم معاملي تي حال احوال ڪرڻ لاءِ گڏ ٿيا آهيون.“ سمونڊ سنڌيءَ گڏجاڻيءَ ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو. ”توهان کي خبر آهي ته ملڪ ۾ ۽ خاص طور تي سنڌ ۾ نام نهاد جمهوريت جي تحريڪ پئي هلي. جنهن ۾ سنڌي ماڻهن کان قربانيون ڏياريون پيون وڃن.“ سمونڊ ڪجهه ساعتن لاءِ گڏجاڻي ۾ ويٺل همراهن تي اڇاتري نظر وڌي ۽ وري پنهنجي ڳالهه جاري رکي. ”اسان هن تحريڪ ۽ ان کي هلائيندڙن جي اصليت کان واقف آهيون. هيءَ تحريڪ پنجاب جي اشاري تي پئي هلي ۽ پاڪستان کي بچائڻ جي تحريڪ آ، جڏهن ته اسان ان کي ٽوڙڻ ٿا چاهيون. تنهنڪري اسان جي جماعت سمجهي ٿي ته اها سنڌ جي مفادن جي خلاف تحريڪ آ ۽ اسان کي نه رڳو ان ۾ شامل ناهي ٿيڻو پر ان کي هلڻ کان روڪڻ جي ڪوشش به ڪرڻي آ.“ سمونڊ جي ڳالهه ٻڌي گڏجاڻيءَ ۾ ڄڻ هرڪو ماڻهو سوچ ۾ پئجي ويو.
”پر ڪامريڊ پاڻ سنڌ جي حقن جي ڳالهه ٿا ڪيون، سنڌين سان جدوجهد ۾ گڏ هلڻ جي ڳالهه ٿا ڪريون سو اهو ڪيئن ممڪن آ ته جڏهن سنڌي ماڻهو فوج خلاف جدوجهد ۾ مصروف هجن ۽ گولين جو کاڄ بڻبا هجن ته اسان خاموش تماشائي بڻيا رهون يا مورڳو ماڻهن کي تحريڪ هلائڻ کان ئي روڪيون.“ ڪامريڊ سڪندر گڏجاڻيءَ ۾ پنهنجي ڳالهه رکي.
ڪامريڊ سمونڊ کي سڪندر جي ڳالهه ٿورو اڻ وڻندڙ لڳي. سمونڊ وراڻيو، ”ڪامريڊ ڳالهيون ٿوريون پيچيده آهن. بظاهر تنهنجي ڳالهه درست آ ته سنڌ جي ماڻهن کان الڳ ڪيئن رهجي، پر سوچ ته اسان جي جدوجهد هن ملڪ کي ٽوڙڻ لاءِ آهي ڇو جو سنڌ جي سمورن ڏکن ۽ زيادتين جو سبب هي ملڪ آ ۽ جي اهو ٽٽو ته پاڻ سڀ آزاد هونداسون. هاڻ جيڪي به قوتون ملڪ کي بچائڻ جي ڳالهه ٿيون ڪن اهي پنهنجون دشمن آهن پوءِ ڀلي اهي سنڌي جماعتون هجن يا رستو ڀليل عام سنڌي ماڻهو هجن.“ سمونڊ پنهنجو دليل جاري رکندي چيو ”هيءَ تحريڪ پنجاب جي مفاد ۾ آ. اسان جي رهبر جو به اهوئي چوڻ آهي ته اسان جمهوريت جي تحريڪ ۾ شامل نه ٿا ٿي سگهون. هاڻ ڪامريڊ سڪندر تون ٻڌاءِ ته تنهنجي سوچ ٺيڪ هوندي يا رهبر جي؟“ ته سمونڊ پنهنجي ڳالهه پوري ڪري پراعتماد نظرن سان سڪندر ڏانهن نهاريو. سڪندر جي ذهن ۾ ڪيئي سوال هئا، ڪئي انومان هئا پر هو خاموش رهيو. هن پاڻ ۾ ايتري سگهه محسوس نه ڪئي ته پنهنجي رهبر جي سوچ بابت ڪو سوال اٿاري سگهي.“
” ٺيڪ آ ڪامريڊ پاڻ تحريڪ ۾ نه هونداسون پر اسان جي ڪامريڊن کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ گڏجاڻي ۾ ويٺل قربان پهلوان سوال ڪيو. قربان پوري ساري قد جو جانٺو جوان هو ۽ سندس منهن تي سنهڙن چپن جي مٿان گهرا ڪارا شهپر هئا. ڳالهائڻ ۾ نهٺو پئي لڳو پر سندس اکين ۾ شوهه تمام واضح هو. ڪن ماڻهن جو چوڻ آهي ته هو ڏوهن ۾ به ملوث رهيو آ پر اڃان کيس ڪنهن به ڏوهه ۾ جهليو نه ويو هو.
”پنهنجي اڳواڻن جو حڪم آ ته ماڻهن کي سمجهايون ته جمهوريت جي تحريڪ سنڌ جي خلاف آ، ان ڪري ان ۾ حصو نه وٺن.“ سمونڊ جواب ڏنو .
”پر ڪامريڊ ماڻهن جي تمام وڏي اڪثريت تحريڪ جو ساٿ پئي ڏئي، هو هزارن جي انگ ۾ جلوسن ۾ شامل ٿا ٿين، سنڌي ماڻهن جي مرڻ سبب سڄي سنڌ ۾ ڪاوڙ ۽ ڏک جو احساس آ، ماڻهو فوج جي خلاف مرڻ مارائڻ لاءِ تيار آهن، اهڙي حالت ۾ کين ڪيئن چئجي ته هو فوج خلاف تحريڪ ۾ شامل نه ٿين؟“ قربان پهلوان پنهنجي ڳالهه پوري ڪئي ته سندس آواز ۾ لرزش اچي وئي هئي. گڏجاڻيءَ ۾ ويٺل ڪامريڊن مان ڪن سندس حمايت ۾ ڪنڌ پئي ڌوڻيا، ٻيا وري اهڙا هئا جن جي چهرن جي تاثر مان محسوس پئي ٿيو ته هو کيس جذباتي ۽ بي وقوف سمجهي رهيا آهن.
ڪامريڊ سمونڊ ويٺي سڀني جو جائزو ورتو. ”پيارا جذباتي ٿيڻ جي ڳالهه ڪونهي. سنڌي ماڻهو اُن ڪري پيا وڙهن جو ڪي سياسي ڌريون پنهنجن مفادن خاطر کين استعمال ويٺيون ڪن.“ ڪامريڊ سمونڊ چيو. ” پاڻ کي سنڌي ماڻهن کي استعمال ٿيڻ کان بچائڻو آهي.“
”پر اهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي، اسان سنڌي ماڻهن کي ڪيئن ٿا روڪي سگهون.“ سڪندر سوال ڪيو.
”هڪ ته اسان ماڻهن ۾ پمفليٽ ورهايون،“ سمونڊ ڳالهه جاري رکي، ”ٻيو بيان جاري ڪيون ۽ ٽيون انهن ڪارڪنن کي پادر هڻي چپ ڪرايون جيڪي ماڻهن کي غلط رستي تي پيا هلائين. اسان جو فرض ٿو بڻجي ته هر ان تحريڪ کي روڪيون جيڪا ملڪ کي بچائڻ جي ڪوشش ڪري ۽ سنڌي ماڻهن کي مارائي.“ سمونڊ سنڌي جا جذباتي دليل ٻڌي گڏجاڻيءَ ۾ ويٺل سمورا ڪامريڊ خاموش ٿي ويا.
ڪن جي چهرن مان پئي لڳو ته هو ڪي سوال اٿارڻ پيا چاهين پر منجهن جرئت نه ٿي سگهي.
ڪجهه ساعتن جي خاموشيءَ کان پوءِ رمضان دودي آخر چپ چوريا ”ڪامريڊ پوءِ ڪهڙي حڪمت عملي آهي، پاڻ ڇا ڪيون؟“ سمونڊ سنڌيءَ جي چپن تي هاڻ مرڪ تري آئي هئي. کيس محسوس ٿيو ته هو پنهنجي ڳالهه تي گڏجاڻيءَ کي متفق ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو آهي. هن هاڻ رازدارانه انداز ۾ هوريان هوريان ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”ڪامريڊ ساٿيو سڀ کان پهرين ته پاڻ کي اڄ ئي بيان جاري ڪرڻا آهن جن ۾ عوام کي اپيل ڪبي ته هو نام نهاد جمهوريت جي پاڪستان بچايو تحريڪ کان پاسو ڪن ۽ اهو پڻ عوام کي ٻڌايو ويندو ته اها تحريڪ پنجاب جا ايجنٽ پيا هلائين. ٻيو ته ٽن ڏينهن کان پوءِ شهر ۾ جيڪو ڪوڙي جمهوريت جي حق ۾ جلوس نڪرڻو آ، ان مٿان حملو ڪبو ته جيئن پنجاب جا ايجنٽ ڪامياب نه ٿي سگهن.“ سمونڊ هڪڙي لمحي لاءِ چپ ٿيو ۽ پوءِ قربان پهلوان ڏانهن مخاطب ٿيندي چيائين، ”ڪامريڊ جلوس ڪڍندڙن مٿان حملي جي اڳواڻي تون ڪندين، توسان رمضان دودو ۽ ٻيا ساٿي گڏ هوندا.“ ان بعد سمونڊ، سڪندر ڏانهن نهاريو جيڪو اڃا تائين خاموش ويٺو هو. ”ڪامريڊ سڪندر تون شهر ۾ جمهوريت جي حق ۾ لڳل پوسٽرن ۽ بينرن کي لاهڻ جي اڳواڻي ڪندين ۽ توسان چار ٻيا ڪامريڊ گڏ هوندا.“ سمونڊ پنهنجي ڳالهه پوري ڪئي.
گڏجاڻي ۾ ويٺل سمورا ماڻهو هاڻ پنهنجي پنهنجي ڪم کان واقف ٿي ويا هئا. خاص طور تي رمضان دودي ۽ قربان پهلوان کي پاڻ مٿان وڏي ذميواري جو احساس هو. ڪمن جي ورهاست کان پوءِ گڏجاڻي ته پوري ٿي وئي هئي پر چانهن ۽ سگريٽن جو سلسلو جاري رهيو. سڪندر موڪلائي روانو ٿي ويو. جڏهن ته رمضان وري ٽيبل تي رکيل پستول کنيو، ان جو ميگزين ڪڍي گوليون ڳڻيون ۽ وري ميگزين واپس پستول ۾ وجهي، پستول ور ۾ هڻي موڪلائڻ لاءِ اٿي بيٺو. قربان پهلوان به ساڻس گڏ اوطاق مان نڪري ويو.

***

3

ننڍڙي ڪمري جي دروازي جي وٿين مان سج جا ڪرڻا جڏهن حسين جي چهري تي پيا ته سندس اک کلي وئي. اڌ سجاڳي ۽ اڌ ننڊ جي ڪيفيت ۾ کيس پهريون خيال ياسمين جو آيو. سندس جسم جو ڇهاءُ کيس اڃان محسوس پئي ٿيو. رات گهڻي دير تائين ياسمين جو خيال کيس ننڊ ڪرڻ کان روڪيندو رهيو هو ۽ پوءِ جڏهن ننڊ آيس به ته ياسمين سندس سپنن ۾ موجود هئي. هو سندس خيال تي کلي ويٺو. اڃان تائين حسين کي اهو يقين نه پئي آيو ته ڪلهه رات ياسمين وٽس رهڻ پئي چاهيو. اوچتو حسين جي ذهن جي پردي تي ماڻهن جا انبوهه اڀريا. عورتون، مرد، ٻار، پوڙها، لٺيون، ڳوڙها، گوليون، ڌماڪا، بندوقون، بوٽ، ڌاٻڙ، ڌاٻڙ، ڌاٻڙ...... حسين ٽپ ڏئي بستري مان اٿي ويٺو. کيس اوچتي بي قراري ٿي. سڌو غسل خاني ۾ گهڙيو ۽ پاڻيءَ جا ڇنڊا منهن تي هنيائين. غسل خاني مان هٿ منهن ڌوئي. چانهه جو ڪوپ وٺي اچي ڪرسيءَ تي ويٺو. ذهن ۾ خيالن جي اچ وڃ جاري هئس ته اوچتو نظر ڇڳل پٽي واري واچ تي پيس جيڪا ٽيبل تي رکيل هئي. پوڻا اٺ ٿيا هئا. کيس ياد آيو ته هن کي ڀر واري شهر مان وڃي ساٿي ڪريم کي گرفتاري ڏيڻ لاءِ وٺي اچڻو آهي. حسين کي نور به ياد آيو ۽ کيس خيال آيو ته هو پهرين وڃي ساٿي ڪريم کي وٺي ايندو ۽ پوءِ گرفتاريءَ کان پوءِ نور سان گڏجي وڃي هوٽل تي ويهندا ۽ ساٿين سان ڪچهري ڪندا.
حُسين تڙ تڪڙ ۾ وهنجي، نيرن ڪري بس اسٽاپ ڏانهن روانو ٿيو جتان کيس ڀر واري شهر وڃڻو هو. پنڌ ڪندي شهر جي رستن تان گذرندي حسين کي محسوس ٿيو ته شهر ۾ ڪارن، موٽرن، رڪشن، ٽانگن ۽ ماڻهن جي اچ وڃ عام رواجي نموني جاري هئي. کيس هڪڙي لمحي لاءِ خيال آيو ته جيتوڻيڪ ماڻهن جو هڪ چڱو تعداد فوج خلاف جدوجهد ۾ شامل آ،. پر کيس پوءِ به لڳو پئي ته جيئن ڀرپور نموني سان سڄي ملڪ جي ماڻهن کي ٻي هر شئي ڇڏي جدوجهد ۾ شامل ٿيڻ گهرجي هو اهڙي طريقي سان ڪونهن. ”ڀلا جڏهن ايترا ماڻهو فوج جي گولين جو کاڄ بڻجن ۽ ماڻهن مٿان ظلم جي حد ٿي وڃي پوءِ به هي ماڻهو اهڙا بي حس رهن اهو ڇو ٿو ٿئي.“ حسين سوچيو ”شايد ان جو سبب متان اهو هجي ته سياسي ڪارڪن اڃان پنهنجو ڪردار ڀرپور نموني ادا نه پيا ڪن، يا وري شايد ماڻهن کي گمراهه ڪرڻ وارين جماعتن جو اثر عوام مٿان تمام گهڻو آ، يا وري عوام کي ان جي پرواهه ئي ڪونهي ۽ رڳو سياسي جماعتون پيون واويلا ڪن؟
حُسين جڏهن بس اسٽاپ تي پهتو ته ويگن اڃا خالي هئي ۽ صرف چند سيٽن تي ماڻهو پنهنجا رومال، ڪتاب يا سگريٽ جا پڪيٽ رکي ويا هئا. جن جو مطلب اهو هو ته اهي سيٽون والارجي ويون آهن پر همراهه آس پاس ۾ ڪنهن چانهن جي دوڪان يا وري ڪمند جي جوس جي کوکي تي ويٺا آهن يا وري پاسي ۾ بيهي سگريٽ يا ٻيڙي پيا ڇڪن. حسين به هڪڙي خالي سيٽ تي پنهنجو ڪتاب رکي سيٽ کي والاري ڇڏيو ۽ پاڻ پاسي ۾ بيهي آسپاس جو واءُ سواءُ وٺڻ لڳو. بس اسٽاپ تي ڪافي رش هئي. صبح جو وقت هئو ۽ بسون ۽ ويگنون پسگردائيءَ جي ڳوٺن ۽ شهرن جي مسافرن سان سٿيون پيون هيون. عورتن، مردن، ٻارن، پوڙهن ۽ جوانن جا انبوهه هئا جيڪي ڌڌڙ اڏائيندڙ بسن ۽ ويگنن مان لهن ۽ چڙهن پيا. مسافرن مان ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ تندرست، هشاش بشاش ۽ مڇي مانيءَ وارا پئي لڳا نه ته اڪثريت ماڻهن جي ڏٻري، ڪمزور، بيمار ۽ پريشان پئي لڳي. اڌ اگهاڙا ٻار، پيرين اگهاڙين عورتن جي سينن سان چنبڙيل هئا، جيڪي ڏٻرن مردن پويان ڏاڍي نهٺائي سان هلنديون پئي آيون.
حسين جي دل ۾ سٽ اڀري. ”اسان انقلابي آهيون، ۽ هنن ماڻهن جي آزاديءَ لاءِ پيا وڙهون.“ هن سوچيو، ”جمهوريت ته هڪ رستو آ ان انقلاب ڏانهن وڌڻ جو جنهن جو بنياد مارڪس ۽ لينن رکيو ۽ جنهن کي مائوزي تنگ ۽ هوچي منهه اڳتي وڌايو. اسان کي جدوجهد تيز ڪرڻ کپي.“ حسين کي اهو خيال ايندي ئي خون جي گردش ۾ تيزي محسوس ٿي. هن کي لڳو ته هو هڪڙي عظيم مقصد خاطر پنهنجي زندگي کي وقف ڪري رهيو آهي.
”هلو هلو بابا، چڙهو ويگن تي ويهو ته روانا ٿيون.“ اوچتو ويگن جي ڪلينر جي اعلان سبب حسين خيالن جي سلسلي مان واپس وريو. ويگن ۾ ماڻهن ويهڻ شروع ڪري ڏنو هو. سو حسين به وڃي پنهنجو ڪتاب کڻي سيٽ تي ويٺو. بظاهر ته ويگن ڀريل هئي پر ڪلينر اڃا ٻين مسافرن لاءِ واڪا ڪري رهيو هو. هڪ ٻن مسافرن کيس ناراض ٿيندي چيو ته ويگن ڀريل آ، هاڻ کڻي هل. ”ڇا ٻين مسافرن کي اسان جي ڪڇ ۾ ويهاريندين؟“
پر ڪلينر کي انهن طعنن جي ڄڻ ته ڪا پرواهه ئي نه هئي ۽ لڳي پيو ته هو روز اهڙن بد دماغ مسافرن سان پيو ملندو آ. ڪلينر مسافرن جا واڪا هڪ ڪن مان ٻڌي ٻئي ڪن مان ڪڍي ڇڏيا پر پنهنجا واڪا جاري رکيا. انهيءَ وچ ۾ ڊرائيور ويگن کي اڳتي پوئتي ڪندو رهيو جڏهن ته ڪلينر ويگن جي در تي زور زور سان هٿ هڻي واڪا ڪندو رهيو ته روڪ، استاد روڪ! ڄڻ ته جيڪڏهن ڪلينر رڙيون نه ڪري ته جيڪر ڊرائيور ويگن ڪاهيو هليو وڃي. جيتوڻيڪ گذريل پنجويهن منٽن کان مسافر ويگن ۾ سوار هئا ۽ ڪلينر جي روڪ استاد روڪ لڳي پئي هئي. آخر خدا خدا ڪري ڪلينر ٽي مسافر ٻيا ويگن ۾ ويهاريا ۽ سڀني ماڻهن لاءِ سوڙهه ڪري ڇڏيائين پوءِ وڃي کيس آرام پهتو، جنهن بعد هن دروازي ۽ سيٽ جي وچ واري وٿيءَ ۾ پاڻ کي ڦاسائي، ويگن جو در ڇڪي بند ڪيو ۽ مٿي تي ويڙهيل مفلر لاهي جهولي ۾ رکندي ڊرائيور کي چيو ”استاد هليو هل هاڻي.“ ڪلينر جي چهري تي هاڻ اطمينان نظر آيو ۽ هن کاٻي ڪن ۾ اٽڪايل ٻيڙي ڪڍي اُن کي دکايو. حسين کي اهو سڀ ڪجهه ڏاڍو دلچسپ پئي لڳو. ڪيترا مسافر ان سڄي طريقي تي ڪاوڙيا پر حسين ان کي هڪ مشاهدي جي نظر سان پئي ڏٺو، کيس لڳي پيو ته جڏهن هو ملڪ ۾ انقلاب آڻيندا ته پوءِ سموريون شيون تبديل ٿينديون ۽ ان مان هڪ نئين قوم جنم وٺندي جنهن جا رويا، طريقا ۽ سوچ جا انداز سڀ مختلف ۽ بهتر هوندا.
ويگن شهر مان نڪري پنهنجي منزل ڏانهن روان دوان هئي. دريءَ مان کيس ٻنهي پاسن کان اونچا اونچا وڻ ۽ نظر کٽڻ تائين سر سبز ٻنيون پئي نظر آيون. سج به مٿي چڙهي آيو هو، جنهن سبب گرميءَ جو احساس پڻ ٿئي پيو. پر دريءَ مان ايندڙ تيز هوا حُسين کي فرحت پئي ڏئي ۽ سندس وڏا وار تيز هوا ۾ سندس چهري تي وکرجي ويا هئا. خبر ناهي ڇو اها ساعت کيس ڏاڍي رومانوي پئي لڳي. ۽ کيس اوچتو ان غزل جا لفظ ذهن تي تري آيا جيڪو هو رات ٻڌندي ٻڌندي سمهي پيو هو.

”کٹھن ہے راہ گذر، تھوڑے دور ساتھ چلو
بہت کڑا ہے سفر تھوڑے دور ساتھ چلو
تمام عمر کہاں کوئی ساے دیتا ہے،
میں جانتا ہوں مگر، تھوڑے دور ساتھ چلو.“

شهر جي ٻاهران شاخ جي ڀرسان ننڍڙي باغ ۽ گهاٽن ساون وڻن جي وچ ۾ جهانزيب جي اوطاق هئي، جتي حُسين کي پهچڻو هو، هو ويگن مان لهڻ کان پوءِ دز ۽ مٽيءَ سان سٿيل رستا ۽ گهٽيون لتاڙيندو اچي جهانزيب جي اوطاق تي پهتو، ۽ اتي ويٺل همراهن کان جهانزيب جو پڇيائين. اوطاق تي موجود همراهن حُسين کي کيڪاريو ، کيس ويهاريو ۽ هڪڙي ٻار کي جهانزيب جي گهر موڪليائون ته کيس وڃي ٻڌائي ته سندس مهمان آيو آ. حسين اوطاق جي ٻاهران شاخ جي ڀر ۾ ڪرسي تي ٿي ويٺو ته کيس شهر جي وٺ وٺان ۽ گاڏين ۽ رڪشائن جي شور ۽ گهمسان کان ٻاهر نڪري سڪون جو احساس ٿيو. هو شاخ ۾ وهندڙ ميٽاڻي پاڻيءَ کي ڏسي رهيو هو ۽ سندس ذهن ڪجهه ساعتن لاءِ ٻيو سڀ وساري صرف ان اونهي سڪون جو مزو وٺي رهيو هو جيڪو هن خوبصورت منظر سبب کيس ملي رهيو هو. حسين کي ويٺي اڃان ڏهه پندرهن منٽ مس گذريا هوندا ته کيس پري کان جهانزيب جو خوشيءَ ۾ ٻهڪندڙ چهرو نظر آيو. حسين ۽ جهانزيب ڏڍا سٺا دوست آهن. پارٽيءَ جا لڳ ڀڳ هڪ جهڙا سٺا ڪارڪن آهن ۽ سندن وچ ۾ دوستي ٻارن جي هڪ گڏجاڻيءَ کان شروع ٿي هئي.
جهانزيب اچي حسين سان ڀاڪر پائي مليو ۽ پوءِ جڏهن ٻنهي گرمجوشيءَ سان هٿ ملايو ته حسين کي جهانزيب جي گرفت ڏاڍي پرخلوص ۽ مضبوط لڳي. جهانزيب ڪيترا ڀيرا حسين کي سندس ڳوٺ اچڻ لاءِ دعوت ڏني هئي پر هو اچي نه سگهيو هو. اڄ حسين جي اچڻ تي جهانزيب کي حيرت به هئي ته خوشي به. ”ڪر خبر حسين اوچتو ڪيئن اچڻ ٿيو؟ اطلاع به نه ڪيو اٿئي، پر هاڻ آيو آهين ته منجهند جي ماني کائي وڃجان.“ جهانزيب ڏاڍي پاٻوهه مان سڀ ڪجهه هڪ ساهي چئي ويو.
”يار ڪجهه سنگت جو ڪم آ، ان سلسلي ۾ آيو آهيان. تو وٽ ڪجهه دير ويهندس، چانهه پيئنداسون پر مانيءَ جي تڪليف نه ڪر، وري موٽي وڃڻو آهي.“ حسين چيو.
”چانهه به پيئون ٿا ۽ سنگت جو ڪم به ڪيون ٿا پر آرام ڪر. ماني کائي پوءِ وڃ.“
”نه جهانزيب اصل ۾ هتي هڪڙو ساٿي رهندو آ ڪريم، آءٌ ان کي وٺڻ آيو آهيان. سنگت فيصلو ڪيو آ ته کيس جمهوري تحريڪ ۾ اڄ گرفتاري ڏيڻي آ. سو آءٌ کيس وٺي واپس ورندس ۽ شام جو پنجين وڳي کيس گرفتاري ڏيڻي آ.“
جهانزيب کي هاڻ معاملي جي سمجهه آئي، ”ٺيڪ آ، آءٌ ننڍي ڀاءُ جي هٿان چانهن ٿو موڪليان ۽ پاڻ وڃي ڪريم کي وٺي ٿو اچان.“
”ٺيڪ آ،“ حسين وراڻيو. حسين جهانزيب کي ويندي ڏسي مسڪرائڻ لڳو. سندس ڀرسان اتان جو هڪ ٻيو ساٿي ويٺو هو. ٻنهي عليڪ سليڪ کان پوءِ حالتن بابت ڳالهائڻ شروع ڪيو ته ٿوري دير ۾ ئي جهانزيب جو ننڍڙو ڀاءُ چانهن جو ڪوپ کڻي ايندو نظر آيو. سندس ڪوپ کڻي اچڻ هڪ معجزي کان گهٽ نه هو. ٻنهي هٿن ۾ ساسر پڪڙي، ڪوپ کي کڙڪائيندو، کڙڪائيندو، چانهه ڇلڪائيندو ۽ سڄي واٽ ڪوپ ۾ نظر وجهيو ڄڻ ته سرڪس جي رسيءَ تي هلندي هلندي جهانزيب جو ڀاءُ حسين تائين پهتو هو.
”ادا چانهه پئو“، ننڍڙي ڏاڍي عزت سان چانهه جو ڪوپ حسين ڏانهن وڌائيندي چيو. حسين مشڪندي کانئس چانهه جو ڪوپ وٺي کيس مصيبت مان آجو ڪيو ۽ پيار سان سندس مٿي تي هٿ رکيائين . هو خوشيءَ مان ٺينگ ڏيندو، ڊوڙندو نظرن کان غائب ٿي ويو. حسين چانهه جي ڪوپ مان سرڪ ڀري، وري اوطاق تي ويٺل همراهن سان ڳالهين جو سلسلو شروع ڪيو. هو ويٺلن مان گهڻن کي نه سڃاڻيندو هو، ان ڪري ساڻن حال احوال به ڏاڍي احتياط سان پئي ڪيائين. حسين کين پنهنجي اچڻ جو سبب به نه ٻڌايو، پر مجموعي سياسي صورتحال تي هو انهن سان هڪ عام ماڻهوءَ جي حيثيت سان ڪچهري ڪندو رهيو.
لڳ ڀڳ مني ڪلاڪ کان پوءِ جهانزيب ۽ ڪريم به پنهنجي ٿيلهي سان گڏ اچي اوطاق تي پهتا. حسين وڌي وڃي ڪريم سان هٿ ملايو ۽ هوريان سان ٻنهي کي چيائين ته هو اوطاق تي ويٺل همراهن جي سامهون گرفتاري متعلق حال احوال نه ڪن.
جهانزيب ۽ ڪريم ڳالهه کي سمجهيو ۽ اچي سڀ وري ڪرسين ۽ کٽن تي ويٺا.
حسين اڌ ڪلاڪ کن ويهڻ کان پوءِ جهانزيب ۽ ٻين کان موڪلايو جنهن بعد ڪريم ۽ هو بس اسٽاپ ڏانهن روانا ٿيا جتان کين ضلعي جي وڏي شهر واپس اچڻ لاءِ بس ملڻي هئي.
ڊاڪٽر احمد، حسين کي سمجهايو هو ته ڪريم کي هوٽل تي ماني کارائي، پوءِ شام جو پنجين وڳي کيس شهر جي چوڪ وٽ ان هنڌ وٺي اچي جتان کيس گرفتاري ڏيڻي آهي. ان ماڳ تي کيس گرفتاري ڏيڻ وارا هڪ يا ٻه ٻيا ساٿي به ملندا ۽ پوءِ سڀ گڏجي، گلن جا هار پائي، فوجي حڪومت جي خلاف ۽ جمهوريت جي حق ۾ نعرا هڻندا، جلوس جي شڪل ۾ سول نافرماني جي تحريڪ جي تحت گرفتاري پيش ڪندا.
حسين سڄي صورتحال ڪريم کي سمجهائي ۽ کيس اهو به ٻڌايو ته گرفتاري کان بعد کيس سندس روزاني استعمال جو سامان ۽ سندس ٿيلهو پهچايو ويندو.
ٻئي ڳالهيون ڪندا ۽ تڪڙيون تڪڙيون وکون کڻندا اچي بس اسٽاپ تي پهتا، ۽ شهر ڏانهن ويندڙ بس ۾ سوار ٿيا. ڪريم جي چهري تي پريشانيءَ جا آثار هئا. هو جيتوڻيڪ گرفتاري پيش ڪرڻ لاءِ رضامند هو ۽ پارٽيءَ کي ڪيترا دفعا چيو هئائين ته گرفتاريءَ لاءِ تيار آ، پر هاڻ جڏهن وقت اچي پڳو هو ته کيس اڻ ڏٺل آئيندي بابت اَنومانُ جاڳي پيا هئا. ڪريم پنهنجي گرفتاريءَ جو پنهنجي گهر وارن کي به نه ٻڌايو هو سو کيس اها اڻ تڻ به هئي ته جڏهن سندس گهر وارن کي معلوم ٿيندو ته هو ڪيترو نه پريشان ٿيندا. حسين سندس ذهن ته پڙهي نه پئي سگهيو پر سندس چهري جي تاثر مان اهو سمجهي ٿي سگهيو ته هو دليون پيو هڻي. ”ڪريم ڇا پيو سوچين؟“ حسين کانئس پڇيو.
”ڪجهه به نه“ ڪريم وراڻيو.
”ٻڌ ساٿي، جيڪڏهن ڪو مسئلو آهي يا گرفتاري نٿو ڏيڻ چاهين ته هاڻي ٻڌاءِ“
”نه نه، اهڙي ڳالهه ڪونهي مان گرفتاري ڏيندس. پر صورتحال خبر ناهي ڇا ٿئي. ان بابت ته انسان سوچيندو آ نه؟“ ڪريم چيو.
حسين سندس ڳالهه ٻڌي ٿوري دير لاءِ سندس اکين ۾ ڏسندو رهيو پوءِ ڪنڌ ورائي بس جي دريءَ مان ٻاهر پري پري تائين سرسبز ٻنين ڏانهن ڏسڻ لڳو. سندس ذهن ۾ ڪيئي خيال گردش ڪري رهيا هئا.
هن گذريل ڏينهن جي ساٿين جي ميٽنگ بابت سوچيو جنهن ۾ هن پاڻ به پئي اڻ ڏٺل مستقبل بابت سوچيو، ۽ کيس پنهنجي گهر وارن جي پريشانين جون سوچون پئي آيون.
هن کي پنهنجي ننڍپڻ جا خيال پڻ آيا جڏهن هو اٺن سالن جو هو ۽ کيس سندس نانو چوندو هو ته، ”بابا جلدي وڏو ٿي ۽ پنهنجي ماءُ کي ڪمائي کاراءِ، تون ئي ته گهر جو وڏو آهين.“ کيس سندس ماءُ جا راتين جو لڪي لڪي ڳوڙها وهائڻ پڻ ياد آيا جيڪي هوءَسندس ڳڻتيءَ ۾ وهائيندي هئي. حسين جي ماءُ کي سدائين اهو کٽڪو هوندو هو ته هو گرفتار ٿي ويندو يا کيس ڪا گولي لڳي ويندي. حسين سدائين پنهنجي ماءُ کي چوندو هو ته ”امان مون کي ڪجهه به نه ٿيندو.“ ۽ پوءِ کلندو کلندو گهر کان نڪري ويندو هو. پر کيس خبر هئي ته سندس ماءُ هر وقت الڪي ۾ هوندي هئي ۽ جيستائين هو رات جو گهر واپس نه ورندو هو تيستائين ويٺي سندس انتظار ڪندي هئي.
هڪ پل لاءِ حسين جي ذهن ۾ ياسمين جو خيال آيو، سندس سڳنڌ بس جي دريءَ مان ايندڙ تازي هوا مان کيس پنهنجن حواسن ۾ محسوس ٿيو ۽ چهري تي لڳندڙ هوا ۾ کيس محسوس ٿيو ته ياسمين جا وار سندس چهري تي ناچ ڪري رهيا آهن. گذريل رات ياسمين کي پاڻ وٽ نه رهائڻ تي حسين کي ندامت جو احساس به ٿي رهيو هو. ”ويچاريءَ جو دل ٽٽي پيو هوندو، کيس ڪيڏو ڏک ٿيو هوندو؟“حسين کي خيال آيو. پر پوءِ هن پنهنجي ئي خيال جي نفي ڪئي، ”ڀلا آخر آءٌ ڇا ڪريان ها؟ ڪيئن ممڪن هو ته کيس پاڻ وٽ ترسايان ها؟“ هن پاڻ کان ئي سوال ڪيو، ”نه مون بلڪل ٺيڪ ڪيو.“
حسين کي اوچتو ان شهر جو خيال آيو جتي ڪالهه فوج جلوس تي فائرنگ ڪري ڪيترا ماڻهو شهيد ۽ ڦٽي ڪري وڌا هئا. ان خيال سان حسين پنهنجي رت جي وهڪري ۾ تيزي محسوس ڪئي. سندس چهري جي تاثرن ۾ سختي پيدا ٿي وئي. ”هي وقت جدوجهد جو آ، پنهنجي قوم ۽ ماڻهن سان ڪلهو ڪلهي ۾ هلائي ملڻ جو آ، پيار محبت جهڙيون شيون اجايون آهن.“ حسين ڄڻ پاڻ کي ڪو نڪتو مڃائڻ لاءِ خود ڪلامي ڪئي.
”ڀائو، حسين مون سان گڏ ٻيو ڪير گرفتاري ڏيندو؟“ اوچتو ڪريم کانئس سوال ڪيو.
”ڀائو ڪريم في الحال مون کي خبر ڪونهي پر شهر هلي خبر پوندي.“ حسين جواب ڏنو، ”منهنجو خيال آ ته ٻيو همراهه جمهوري اتحاد جي ڪنهن ٻئي جماعت جو هوندو.“
”ڀلا جيل ۾ اسان جي سار سنڀال ته لهندؤ نه؟“ ڪريم پڇيو.
حسين مشڪي سندس هٿ تي هٿ رکيو ڄڻ ته کيس سار سنڀال جي پڪ ڏياري پر زبان سان ڪجهه نه ڪڇيو.
حسين ۽ ڪريم جڏهن شهر پهتا ته ان وقت منجهند جا ٽي ٿيڻ وارا هئا. گرفتاريءَ جو وقت پنج وڳا هو ۽ ٻنهي کي بک به ڏاڍي لڳي هئي. حسين، ڪريم کي وٺي اچي هڪڙي هوٽل تي ويهاريو. منجهند جي سخت گرميءَ سبب روڊن ۽ رستن تي ماڻهو توڙي سواريون ايڪڙ ٻيڪڙ هيون ۽ هوٽل تي به صرف ڪي ٻه چار ماڻهو ويٺا هئا. حسين ۽ ڪريم اُتي ماني کاڌي، حسين کي شام جي گرفتاريءَ جي اڻ تڻ هئي ۽ کيس ساٿين سان ڳجهي جاءِ تي ملي کين اطلاع پڻ ڏيڻو هو ته هو ڪريم کي وٺي آيو آهي. هن ڪريم کي چيو ته هو ويهي انتظار ڪري هوٽل تي تيستائين هو واپس ٿو اچي. حسين هوٽل مان نڪري تڪڙيون تڪڙيون وکون کڻندو ساٿين واري جاءِ ڏانهن روانو ٿي ويو. جڏهن هو ڳجهي جاءِ تي پهتو ته اتي ڊاڪٽر احمد ۽ ڪجهه ٻيا ساٿي موجود هئا. هن کين ٻڌايو ته ڪريم هوٽل تي ويٺو آهي. کيس سڀ ڪجهه سمجهائي ڇڏيو آهي ۽ گرفتاري کان ڪجهه وقت پهرين ذميوار ساٿي ساڻس ملي کيس ساڻ ڪري پوءِ گرفتاريءَ واري هنڌ وٺي اچن. حسين جو ڪم هاڻ پورو ٿيو هيو ۽ وڌيڪ ذميواري ٻين ساٿين جي هئي. کيس هاڻ شام جو پنجين وڳي کان اول گرفتاريءَ واري هنڌ تي پهچي جلوس ۾ شامل ٿيڻو هو. جتان پوءِ گرفتاري ڏيڻ وارا ساٿي ڳچيءَ ۾ گلن جا هار پائي فوجي حڪومت خلاف نعرا هڻندي گرفتاري پيش ڪندا. حسين پنهنجي کيسي مان واچ ڪڍي ڏٺي اڃا گرفتاري جي وقت ۾ ڪلاڪ هو. هو تڪڙو تڪڙو پنهنجي گهر ڏانهن روانو ٿي ويو.

***

سمونڊ سنڌيءَ جي اوطاق تي ٿيل گڏجاڻيءَ مان سڪندر ان ڳالهه سان متفق ٿي نڪري ته آيو هو ته هو وڃي جمهوري تحريڪ وارن جا پوسٽر، بينر ۽ جهنڊا شهر جي مختلف هنڌن تان لاهيندو پر کيس اها ڳالهه مناسب نه پئي لڳي. هو مونجهاري جو شڪار هو. هن کي ان ڳالهه تي ته يقين هو ته ملڪ جو ٽٽڻ قوم جي مفاد ۾ آهي ۽ غلاميءَ مان ڇوٽڪاري جو واحد ذريعو قومپرست انقلاب ئي آهي، پر سڪندر ان ڳالهه سان سهمت نه پئي ٿي سگهيو ته سنڌين جي جمهوري تحريڪ کي روڪڻ جي ڪوشش ڪجي، يا ان خلاف ڪوششون ڪجن ۽ ان تحريڪ هلائيندڙن کي تشدد جي وسيلي روڪجي.
سڪندر انهي ٻڏتر ۾ شهر جي مختلف رستن تي هلندو رهيو.
کيس اهو پڻ خيال آيو ته هو هڪ جماعت جو ڪارڪن آهي ۽ هن لاءِ تنظيم جي فيصلن جي پابندي ڪرڻ لازم آهي. ”پر ڇا اسان تي هر فيصلي جي پابندي ڪرڻ فرض آ، جيتوڻيڪ اهو فيصلو غلط به محسوس ٿيندو هجي؟“ سڪندر سوچيو، ”پر شايد اهو غلط نه هجي ۽ صرف منهنجي ننڍڙي جذباتي ذهن کي غلط لڳندو هجي، پر اصل ۾ قوم جي مفاد ۾ ئي هجي. نه ائين ناهي، منهنجو ذهن ننڍڙو سهي، پر هي جي لکين ماڻهو سڄيءَ سنڌ ۾ رستن تي آهن، پنهنجون جانيون پيا ڏين اهي سڀ غلط ته نه ٿا ٿي سگهن؟ جمهوريت جي تحريڪ ڀلا غلط ڪيئن ٿي ٿي سگهي؟ ملڪ ڪو تڪڙو ته ٽٽڻ وارو آهي ڪو نه، پوءِ ڇو ڀلا ان وقت تائين آمريت کي برداشت ڪجي.“ سڪندر جو ذهن خيالن جو ميدانِ جنگ ٿي چڪو هو. هن کي خيال آيو ته سندس جماعت ۽ جمهوري تحريڪ جي سڀ کان وڏي جماعت، جيڪا ملڪ جي سڀ کان وڌيڪ مقبول سياسي جماعت به آهي، هڪ ٻئي جي سخت خلاف آهن ۽ ٻنهي جماعتن جا اڳواڻ هڪ ٻئي مٿان سخت ڇوهه ڇنڊيندا رهندا آهن.
”ڀلا اسان جو جمهوري تحريڪ ۾ شامل نه هجڻ جو سبب اهو ته ڪونهي ته وڏي جمهوري تحريڪ جو فوجي حڪومت هٿان ڦاسي چاڙهيل محبوب اڳواڻ ۽ اسان جو قوم پرست اڳواڻ هڪ ٻئي جي سخت خلاف هئا، ۽ هاڻ ملڪ جي انهي سڀ کان وڌيڪ محبوب اڳواڻ جي ڌيءَ سان به اسان جي رهنما جي نه ٿي لڳي؟“ سڪندر جو ذهن اڃان به وڌيڪ پيچيده ۽ ڏکين سوالن ۾ منجهي پيو هو. هو اهو سڀ سوچيندو اچي شهر جي مکيه روڊ تي پهتو هو، جتي کيس جمهوري تحريڪ جو هڪ وڏو پوسٽر لڳل نظر آيو. هن کي خيال آيو ته پنهنجي ذميواري مطابق ان پوسٽر کي ڦاڙي ڇڏي. پوسٽر تي لکيل هو ته جمهوري تحريڪ ملڪ کي بچائڻ لاءِ آهي، جمهوريت ۽ بنيادي انساني حقن لاءِ آهي ۽ اها دهشتگرد ۽ وڳوڙي تحريڪ نه آهي جيئن فوجي حڪمران کيس سڏي رهيا آهن، سڪندر کي ملڪ بچائڻ وارا جملا پڙهي ڏاڍي ڪاوڙ آئي، کيس محسوس ٿيو ته سمونڊ سنڌيءَ شايد صحيح پئي چيو ته اها پنجاب جي اشاري تي پئي هلي. هن وڌي پوسٽر کي ڦاڙي ڇڏڻ پئي چاهيو، پر کيس ڪنهن خيال اهو ڪرڻ کان روڪيو. هن کي اهو پڻ ياد آيو ته کيس سندس هڪ ڪامريڊ دوست محمد جميل ٻڌايو هو ته سنڌ ۾ ڪيترن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ سندن جماعت جا ڪارڪن ۽ حمايتي مرڪزي اڳواڻن جي خواهشن جي برخلاف جمهوري تحريڪ ۾ حصو وٺي رهيا آهن، ۽ جلسن جلوسن ۾ شامل ٿا ٿين.
سڪندر کي اوچتو خيال آيو ته ڪنهن فيصلي تي پهچڻ کان پهرين هو به وڌيڪ مطالعو ۽ مشاهدو ڪندو. هن لڳل پوسٽر تي پڙهيو ته اڄ پنجين وڳي شهر جي مکيه چوڪ تي جمهوري ڪارڪن گرفتاري ڏيندا ۽ جلوس ۾ شرڪت جي عام ماڻهن کي اپيل ڪئي وئي هئي.
سڪندر جا قدم ڪنهن اڻ ڄاتل ڇڪ سبب شهر جي مکيه چوڪ ڏانهن روانا ٿي ويا.

***

ياسمين جڏهن ثريا جي گهر جو دروازو آهستگيءَ سان کڙڪايو ته سندس دل ان وقت زور زور سان ڌڙڪي رهي هئي. رات ڪافي گذري چڪي هئي ۽ گهٽيءَ ۾ مڪمل سانت هئي. رات جو پهريون پهر ذري گهٽ پورو اچي ٿيو هو ۽ گهٽيءَ ۾ بجليءَ جي ٿنڀي تي لڳل بلب جي ميرانجهڙي هلڪي روشنيءَ ۾ کيس رڳو هڪ رولاڪ ڪتو نالي جي ڀرسان ويٺل نظر آيو.
سندس ذهن ۾ ڏک ۽ پشيمانيءَ جا گڏيل جذبا اڀري رهيا هئا. کيس ڏک ان ڳالهه جو هو جو کيس حسين مان ان روئي جي اميد نه هئي. کيس حسين تي ڪاوڙ به اچي رهي هئي. هوءَ سوچي پئي ته جيڪڏهن منجهس ايتري جرئت نه هئي ته پوءِ ڇو هن کيس ايڏي ويجهڙائي جو احساس ڏياريو هو. کيس خيال آيو ته جيڪڏهن هو ساڻس پيار نه به پيو ڪري تڏهن به ان ۾ ڪهڙي اربع خطا هئي ته هوءَ سندس گهر ۾ رهي پوي ها! انهن خيالن سان گڏ ياسمين کي ان ڳالهه جي پشيماني به هئي ته آخر هن اهڙو قدم کنيو ئي ڇو؟
ڇو هن بغير سوچڻ سمجهڻ جي وڃي حسين سان اهو سڄو دل جو حال اوريو جنهن سبب هاڻ کيس دلي تڪليف پهتي آ؟“
”ڪير آ؟“ اوچتو ياسمين کي گهر اندران ثريا جي ماءُ جو آواز آيو. ياسمين ۽ ثريا ڪيتري وقت کان سنگتياڻيون هيون سو ثريا جي ماءُ کيس چڱيءَ ريت سڃاڻي پئي.
”ماسي مان آهيان- ياسمين، ثريا آهي گهر ۾؟“ ياسمين آهستگيءَ سان جواب ڏنو.
”بابا، ياسمين، تون آهين، خير ته آهي؟“ ثريا جي ماءُ جملو پورو ڪندي دروازو کوليو ۽ ياسمين گهر ۾ داخل ٿي وئي. ”ها ماسي خير آ، ڪجهه ڪتاب وٺڻا هئا ثريا کان جيڪي سڀاڻي هڪڙي گڏجاڻيءَ ۾ کڻي وڃڻا آهن، ان ڪري هن وقت آئي آهيان.“ ياسمين کيس بهانو بڻائيندي جواب ڏنو.
ثريا جي ماءُ کي سندس ههڙي وقت تي اچڻ وڻيو ته ڪو نه پر هن کڻي ماٺ ڪئي ۽ ياسمين تڪڙيون تڪڙيون وکون کڻندي ثريا جي ڪمري ۾ هلي وئي. ثريا ان وقت پنهنجي بستري تي ليٽي ڪو ڪتاب پڙهي رهي هئي. سندس ڪمرو ننڍڙو ۽ ڪافي بي ترتيب هو. ڪمري ۾ هڪڙي ننڍڙي ٽيبل ۽ هڪڙي ڪاٺيءَ جي ننڍڙي ڪرسي پيل هئي. ان کانسواءِ هڪ ڪپڙن جي الماري ۽ ڪتابن جي هڪ ننڍڙي دري پڻ هئي. پر هر شيءِ بي ترتيب هئي. ٽيبل تي ڪتاب وکريل هئا. جڏهن ته ڪپڙن جي الماڙي جو در کليل هو ۽ ڪيترا ڪپڙا ڏاڍي اڍنگي انداز ۾ ان ۾ سٿيل هئا.
ڪمري جي هڪ پاسي ۾ ثريا جي کٽ ۽ بسترو هو ۽ ان ئي پاسي جي ڀت تي هڪ بلب لڳل هو. ڪمري جي ڀتين جو پلستر ڪيترن هنڌن تان سم ۽ ڪلر سبب ڇڻي ويو هو ۽ مٽيءَ ۽ پلستر جا ڪي ذرڙا ڪمري ۾ بستري ۽ ٽيبل کان وٺي هر هنڌ نظر اچي رهيا هيا.
ثريا هيٺين وچين طبقي جي خاندان سان تعلق رکندي هئي ۽ هاري مزدور انقلاب ۾ انتهائي پختگي سان يقين هوس ۽ هوءَ ننڍي قد ۽ سنهڙي جسم جي معمولي شڪل صورت جي ڇوڪري هئي پر سندس انقلابي تعليم کيس ڪڏهن به احساس ڪمتريءَ جو شڪار ٿيڻ نه ڏنو هو.
”ياسمين، تون هن مهل..... خير ته آهي؟“ ياسمين جي ڪمري ۾ داخل ٿيڻ تي ثريا حيران ٿيندي پڇيس.
”ها، خير آ، پريشان نه ٿي. ويهان ته حال احوال ڏيانءِ ٿي.“ ياسمين اهو چوندي پنهنجو ٿيلهو لاهي ٽيبل تي رکيو ۽ سينڊل لاهي بستري تي چڙهي ويهي رهي. ”ٻڌ ثريا وڃي چانهه جو پاڻي رکي اچ ته ڪچهري ڪيون.“ ياسمين جي چوڻ تي ثريا رڌڻي ۾ هلي وئي ۽ چانهه جو پاڻي رکي تڪڙي موٽي آئي. ”ها هاڻ ڪر خبر چار.“
”ثريا توکي آءٌ ڪي ڳالهيون ٻڌايان ٿي پر ان شرط تي ته اهي مري به ويندينءَ ته ڪنهن سان نه ڪندينءَ“ ياسمين ثريا جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ وٺندي کيس چيو.
”چري پاڻ دوست آهيون. تون مون تي مڪمل اعتماد ڪري سگهين ٿي. جيڪي تنهنجا راز هوندا اهي راز ئي رهندا ۽ آءٌ سوچي به نه ٿي سگهان ته اهي ڪنهن سان ونڊيان.“ ثريا ياسمين جي اکين ۾ ڏسندي کيس پيار ڀرين نظرن سان پڪ ڏياري.
”آءٌ حسين جي گهر وئي هيس اڄ شام ۽ رات وٽس رهڻ پئي چاهيم.“ ياسمين ثريا جي چهري تان نظر هٽائڻ بنا چئي ڏنو.
”ڇا! تون حسين وٽ رات رهڻ پئي چاهين!“
ثريا ذري گهٽ رڙ ڪندي پڇيو، ”تون چري ته نه آهين، اسان جي معاشري ۾ ائين ٿيندو آ ڇا؟ توکي خبر آ اهو ڪيڏو نه وڏو گناهه تصور ڪيو ويندو آ اسان جي سماج ۾. هڪڙو منٽ بيهه. آءٌ چانهه کڻي اچان پوءِ ٿي تنهنجي ڳالهه ٻڌان، اها ته ڏاڍي دلچسپ ڪهاڻي آ.“ اهو چوندي ثريا وري رڌڻي ڏانهن رواني ٿي وئي.
ياسمين، ثريا کي ايترو حيران ٿيندي ڏسي دل ئي دل ۾ خوش ٿي رهي هئي، کيس محسوس ٿي رهيو هو ته هن ڪيڏو نه غير معمولي ڪم ڪرڻ پئي چاهيو، جنهن جي رڳو تصور سان ئي گهڻين ڇوڪرين جون وايون بتال ٿيو وڃن. ياسمين پنهنجي همٿ ۽ آزادي پسند رويي تي اڃان خوش ئي ٿئي پئي جو ثريا چانهه جا ٻه ڪوپ کڻي واپس اچي وئي، ”هاڻ ٻڌاءِ تو ڇا پئي چيو؟“ ثريا چانهه جا ڪوپ ٽيبل تي رکندي چيو.
”مون اهو پئي چيو ته آءٌ حسين سان محبت ٿي ڪيان. سندس ذهني ۽ جسماني قربت ٿي چاهيان ۽ ان ڪري اڄ آءٌ سندس گهر ويس ۽ کيس چيم ته رات آءٌ تو وٽ رهڻ آئي آهيان. پر هو ان لاءِ تيار نه هو ۽ مون کي پاڻ وٽ رهائڻ جي بجاءِ، هتي تو وٽ ڇڏي ويو آهي. آءٌ چونديس هو تمام خراب ۽ ڪمينو آ جو منهنجن جذبن جو خيال نه ڪيائين.“
”تنهنجي جذبن جو خيال نه ڪيائين؟ تون بي وقوف ته ڪو نه آهين؟ هو ڪمينو نه بلڪه هڪ چڱو انسان ۽ سٺو دوست آ جو توکي هت ڇڏي ويو آ. خبر اٿئي تنهنجي ان قدم جو نتيجو ڇا ٿي پئي سگهيو؟“ ثريا حيران ۽ پريشان ٿيندي پڇيو.
”مون کي نتيجي جي پرواهه ڪو نه هئي ۽ نه ئي آهي. آءٌ صرف اهو ٿي ڄاڻان ته جيڪڏهن توهان ڪنهن سان محبت ڪيو ته پوءِ کيس حاصل به ڪيو ۽ سندس قربت جو لازوال سرور به ماڻيو.“
”ٺيڪ آ ٺيڪ آ فلاسفر پر ان جون به ڪي حدون آهن. پر اسان جي سماج ۾ قربت جي سرور کان پهرين توکي قبر جو مزو به ملي سگهي ٿو.“
”محبت جي قربت جي سرور کان پوءِ جي کڻي قبر جو مزو به ملي ته ڪنهن ڪافر کي ان جي پرواهه ؟“ ياسمين هڪ عجيب بي پرواهه انداز سان جواب ڏنو. جنهن تي ثريا سندس چهرو ئي تڪيندي رهجي وئي ۽ ياسمين، ثريا کي اهڙين وائڙپ واري نظرن سان ڏٺو ته زور زور سان کلڻ لڳي. ”اڙي آهستي کل نه ته امان اچي پادر هڻندي،“ ثريا، ياسمين کي سرٻاٽن ۾ تنبيهه ڪندي چيو.
ياسمين تڪڙ ۾ پنهنجا ٻئي هٿ وات تي رکي پنهنجي کل کي دٻائڻ جي ڪوشش ڪئي پر سندس اکين ۾ عجيب شوخي هئي.
”ٻڌ ياسمين آءٌ تنهنجي ڳالهه سمجهان ٿي، ۽ شايد اهو چاهيندي به هجان پر چري اسان جي سماج ۾ توکي خبر آ، ڇوڪرين تي ڪيتريون ذميواريون ۽ پابنديون آهن؟ ايستائين جو پوري خاندان جي عزت بچائي رکڻ جي ذميواري به ڇوڪرين تي آهي.“ ثريا سنجيده ٿيندي چيو، ”اهو ڏاڍو سٺو ٿيو جو حسين تنهنجي بي وقوفي جي موٽ بي وقوفي سان نه ڏني، نه ته خبر ناهي ڪهڙا مسئلا پيدا ٿي پون ها.“
ياسمين کي هاڻ صورتحال جي نزاڪت جو ڪجهه ڪجهه احساس ٿئي پيو پر پوءِ به هن کي ان ڳالهه تي چڙ قائم هئي ته عورتن کي مردن جي ٺاهيل سمورن قانونن ۽ رسمن کي چپ چاپ برداشت ڪندو نه رهڻ گهرجي، خاص طور تي اهڙين عورتن کي جيڪي هن معاشري کي گندو ۽ غير منصفاڻو سمجهن ٿيون ۽ ان کي تبديل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ۾ رڌل آهن.
”ٻڌ ياسمين گهڻي دير ٿي وئي آ هاڻ سمهڻ گهرجي، صبح جو وري ڪيترا ڪم ڪرڻا آهن.“ ثريا پنهنجو جملو پورو ڪرڻ کان اول ئي کٽ جي ڀرسان لڳل بٽڻ مٿي ڪري، بلب وسائي ڇڏيو.
گهپ اونڌائين ڪمري مان سندن ڳالهائڻ جو هلڪو هلڪو آواز ڪجهه دير اڃان به وڌيڪ جاري رهيو.

***

4

دروازي جي کڙڪي تي حسين جي ماءُ دروازو کوليو ته حسين اندر داخل ٿيو. سندس چهري تي هميشه جيان مرڪ هئي. پر پنهنجي ماءُ جو چهرو اداس ۽ اکيون ڳاڙهيون ڏسي سندس چهري تان مرڪ اڏامي وئي.
”ڇو امان تنهنجون اکيون ڳاڙهيون ٿيون لڳن. طبيعت ته ٺيڪ آ تنهنجي؟“ حسين پنهنجي ماءُ جي اکين ۾ نهاريندي پڇيو.
”ها- ٺيڪ آهيان،“ سندس ماءُ منهه ڦيريندي رکائي سان جواب ڏنو.
”پوءِ تنهنجو منهن ڇو لٿل آ، ڪا پريشاني آ؟“
” نه پريشاني ڪونهي. تون صبح کان ڪاڏي ويو هئين“
”مان ڀر واري شهر ويو هوس، دوستن سان ملڻو هو.“ حسين جواب ڏنو.
”ڀلا تنهنجا اهي ڪم ڪڏهن ختم ٿيندا يا نه؟ توکي خبر آ زمانو ڪيڏو خراب آ، اڃان ڪالهه ئي فوجين فائرنگ ڪري ڪيترا ماڻهو ماري ڇڏيا آهن. روز گرفتاريون پيون ٿين. تون ڇو ٿو ڪنهن مصيبت ۾ پوڻ چاهين؟ اسان جو ڇا ٿيندو ابا؟ توکي خبر آ مان تنهنجي ڪري ڪيڏي پريشان ٿي رهان. ڇڏي ڏي اهي پنهنجون سرگرميون.“ حسين جي ماءُ ڏک وچان کيس چيو.
”امان، ته اها ڳالهه آ توهان منهنجي ڪري ويٺا پريشان ٿيو. پر مان توهان کي ٻڌايو آ ته مون کي ڪجهه نه ٿيندو، آءٌ محتاط آهيان ۽ ڪجهه اهڙو ته ڪيان به نٿو ته پوءِ آخر مون کي ڇو ڪوئي نقصان رسندو؟“
”تون ڪجهه ڪرين ئي نٿو!؟“ حسين جي ماءُ ناراض ٿيندي چيو؟ ”اڃان ڀلا ڇا ڪندين. ڇا مون کي خبر ڪونهي ته سڄو ڏينهن ۽ سڄي سڄي رات توهان ڇا ڪندا وتندا آهيو، سڄو وقت باهه سان ٿا کيڏو، اڃان چوين ٿو ته ڪجهه ڪيان ئي نٿو.“
حسين کي پنهنجي ماءُ جي ڳالهين تي کل اچي وئي، خاص طرح سان باهه سان کيڏڻ جي تصور تي. هن کيس ڀاڪر پائيندي چيو، ”امان توکي ته فخر ڪرڻ گهرجي. اسان ظلم ۽ ڏاڍ خلاف وڙهون پيا، تنهنجي مذهب ۾ به ته اهو فرمان آهي نه!“
”چڱو چڱو، ظلم خلاف پيا وڙهو، پوءِ ڀلا توهان جي ليڊرن جا ٻار ڇو ڪو نه ٿا وڙهن انهي ظلم خلاف؟ ٻين جي ٻارن کي باهه ڏانهن ڌڪڻ سولو آهي.“ حسين جي ماءُ خفي ٿيندي چيو.
”ڀلا جيستائين جيئرا ۽ آزاد آهيون تيستائين چانهه ملندي يا نه؟ امان صبح کان چانهه نه پيتي آ خبر ناهي سڀاڻي وري ملي يا نه ملي.“ حسين ماءُ کي تنگ ڪندي چيو.
سندس ماءُ جي اکين ۾ آلاڻ هئي. پر هوءَ وڌيڪ ڪجهه چوڻ بنا رڌڻي ۾ هلي وئي ۽ حسين وهنجڻ لاءِ غسل خاني جو رخ ڪيو.

***

شهر جي مرڪزي روڊ سان لڳو لڳ گلن واري گهٽي آ، جتي گلن ۽ پئسن جا هار وڪڻندڙن جا ڪيترائي دوڪان ۽ کوکا ٺهيل آهن. گلن واري گهٽيءَ جو ڍنگ نرالو آ، سڄي شهر ۾ گندگي جا ڍير هوندا، ناليون ۽ گٽر ٽٽل هوندا، سندن پاڻي گهٽين ۽ رستن تي جمع هوندو پر گلن وارن دوڪانن ۽ کوکن جو نظارو سدائين وڻندڙ ۽ سڳنڌ سان واسيل هوندو آهي. انهن دوڪانن جا ڌڻي شام جو پنهنجن دوڪانن جي چوڌاري ڇڻڪار ڪري دز مٽيءَ کي ماحول ۾ اڏامڻ کان روڪيندا آهن ۽ پنهنجن دوڪانن تي هر طرف پکڙيل گلاب، موتئي، گيندي، سورج مکي ۽ ٻين ڪيترن قسمن جي گلن تي پاڻي وسائي کين تازو توانو ۽ خوبصورت بڻائي رکندا آهن. انهن ئي دوڪانن تي نوٽن جا هار به ملندا آهن جن تي رپئي کان وٺي پنج سئو رپين تائين جا نوٽ ڏاڍي ڪاريگري ۽ خوبصورتي سان لڳايا ويندا آهن.
ان گهٽيءَ کان گذرندڙ واٽهڙن لاءِ اهو منظر ڏاڍو ڇڪيندڙ هوندو آ، آلي مٽيءَ مان اٿندڙ خوشبو، گلاب ۽ موتئي جي لازوال خوشبوءَ سان ملي جنهن سڳنڌ کي جنم ڏيندي آهي ان جو شايد ڪو نالو ته ڪونهي پر اها سرهاڻ شهر جو هر واسي ڄاڻي ٿو. شايد اها سنڌ جي خوشبو آ، سنڌ جي هر وستيءَ جي خوشبو آ ۽ هر وستيءَ ۾ وسندڙ گلن واري گهٽيءَ جي خوشبو آهي.
جڏهن کان جمهوري تحريڪ زور ورتو آ ۽ گرفتارين جو سلسلو شروع ٿيو آ، هر شام سوين ماڻهو گلن واري گهٽيءَ سان لڳ شهر جي مرڪزي روڊ ۽ چوڪ تي اچي گڏ ٿا ٿين، جتان پوءِ جمهوري ڪارڪن گرفتاريون ٿا ڏين. سڄي علائقي ۾ پوليس جون ڪيتريون گاڏيون ناڪابندي ڪيو بيٺيون هونديون آهن. ڪڏهن ڪڏهن پوليس سان گڏ فوج به اچي ٿي، ۽ ذري گهٽ هر شام جو پوليس ۽ عام ماڻهن جي وچ ۾ چڪريون به ٿين ٿيون. ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا گولا هلن ٿا. هٿين خالي، شهري ڳوڙها گئس ۽ فائرنگ کان بچڻ لاءِ گهٽين ۾ پناهه وٺن ٿا. پوليس جا باوردي سپاهي ۽ سول ڊريس ۾ پوليس جي خفيه جا سپاهي ماڻهن کي ڊوڙائين ٿا ۽ مٿن ڏنڊا وسائيندي، ڪن کي گرفتار ڪري ٿا وڃن. اهو روز جو معمول ٿي ويو آ ۽ گلن جي دوڪانن وارا همراهه ان سڄي ڪارروائيءَ جي وچ ۾ بي يارو مددگار موجود رهن ٿا. ڪي ته ويچارا مورڳو دوڪان بند ڪري، پاڻيءَ جون بالٽيون ڀري، انهن ۾ ڪپڙا آلا ڪيو بيٺا هوندا آهن، ۽ جيئن ئي ڳوڙها گئس هلندي آ، ۽ ماڻهو ڳوڙها ۽ سنگهه وهائيندا، کنگهندا ۽ ٿڙندا ٿاٻڙندا گهٽيءَ ۾ پناهه وٺندا آهن ته اهي همراهه سندن اکين ۽ منهن تي آلا ڪپڙا رکي سندن لاءِ ان عذاب جي شدت ڪجهه گهٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن.
حسين جڏهن شام جو پنجين ڌاري گلن واري گهٽيءَ مان ٿيندو شهر جي چوڪ ڀرسان پهتو ته کيس اندازو ٿيو ته اڄ صورتحال روز جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ سخت آ. چوڪ جي هر پاسي کان پوليس جي وڏي نفري موجود هئي ۽ گڏوگڏ فوجين جون ٻه ٽرڪون به بيٺل هيون، فوجي پنهنجون رائفلون بلڪل تيار ڪيو بيٺا هئا ۽ سندن آفيسرن جي چهرن مان وحشت بکي رهي هئي. حسين کي اندر ۾ خطري جو احساس ٿيو. کيس اوچتو ساٿي ڪريم جو خيال آيو جنهنکي هو اڄ ڀر واري شهر مان گرفتاري ڏيارڻ لاءِ وٺي آيو هو. هن کي هڪڙي پل لاءِ پنهنجي شخصيت جو پڻ احساس ٿيو ۽ کيس لڳو ته هو ڪيڏو نه اهم ۽ عظيم ڪم ڪري رهيو آهي. حسين سوچيو ته هو چوڪ جي آس پاس ۾ گڏ ٿيندڙ ماڻهن جي وچ ۾ بيٺو آهي پر ڪنهن کي خبر ڪونهي ته هو هن سڄي تحريڪ کي هلائڻ ۾ ٻين هزارين ماڻهن سان گڏ اهم ذميواريون پوريون ڪري رهيو آهي. تحريڪ جي ذميوارين جو خيال ايندي ئي کيس نور جو خيال آيو. ”نور ڪٿي آهي، اڃان مون سان مليو ڇو ڪونهي؟“ هن سوچيو حسين فيصلو ڪيو ته اڄ گرفتاريون ٿيڻ کان بعد، هو نور سان ملندو ۽ ساڻس ڪيترن اهم مسئلن تي ڳالهه ٻولهه ڪندو. حسين ۽ نور سٺا دوست به آهن پر سندن وچ ۾ ڪيترين ئي ڳالهين تي اختلاف به رهندا آهن. خاص ڪري هن کي نور جي اها ڳالهه بلڪل نه وڻندي آ ته هو هر ڳالهه تي ڳت ڏئي بيهي رهندو آ. حسين کي ياد آيو ته هڪ ڀيري هن نور کي چيو هو ته جيڪا ڳالهه کيس پارٽي پاران ٻڌائي وڃي يا چئي وڃي ضروري ناهي ته ان تي اکيون ٻوٽي يقين ڪيو وڃي. حسين کيس چيو ته هر انسان وٽ دماغ آهي، ان ڪري سمورين شين تي سوچڻ گهرجي ۽ سوال ڪرڻ گهرجي نه ڪي هر ٻڌايل ڳالهه تي انڌو عقيدو رکيو وڃي. اها ڳالهه ٻڌي نور ساڻس چڙي پيو هو ۽ کيس چيو هئائين ته هو پارٽيءَ جو سچو ڪارڪن ڪونهي ۽ هو پارٽي جي فيصلن تي شڪ ٿو ڪري. ”انقلاب شڪ ڪرڻ سان نه ايندا آهن. ڪارڪنن کي فيصلن تي عمل ڪرڻ گهرجي ۽ بس.“ نور کيس خفي ٿيندي چيو هو. حسين ساڻس ان معاملي تي وڌيڪ بحث نه ڪيو هو، پر هن کي خبر هئي ته اهو رويو پارٽين ۾ ڊڪٽيٽر شپ ۽ شخصيت پرستيءَ کي جنم ڏيندو آهي ۽ انقلاب، خاص طور تي هڪ اهڙي انقلاب طرف نه وٺي ويندو آهي، جيڪو سائنسي بنيادن تي ٻڌل هجي ۽ جنهن ۾ هڪ جمهوري، آزاد ۽ منصفاڻو سماج جوڙڻ جي صلاحيت هجي.
حسين سوچي ئي رهيو هو جو سندس ڌيان چوڪ طرف ويو جتي اوچتو پوليس وارن ۽ فوجين پوزيشنون وٺڻ شروع ڪيون ۽ سمورا ماڻهو روڊ جي اولهندي پاسي واري گهٽي ڏانهن نهارڻ لڳا، جتان ٻه نوجوان اجرڪ ۽ سنڌي ٽوپيون پايو، ڳلي ۾ هار وجهيو ۽ هٿن ۾ فوجي آمر خلاف لکيل نعرن جون تختيون کنيون گرفتارين لاءِ ظاهر ٿيا.
ڏسندي ڏسندي مختلف گهٽين مان سوين ماڻهو نڪري آيا، ڪيترن کي هٿن ۾ جهنڊا ۽ تختيون هيون، چوڌاري اڀ ڏاريندڙ نعرا گونجڻ لڳا، ”جيڪو فوجين جو يار آ سو غدار آ، غدار آ، جيڪو مارشل لا جو يار آ، غدار آ، غدار آ، جمهوريت بحال ڪيو،سياسي قيدي آزاد ڪيو. ...“ ۽ ٻيا ڪيترائي قسمين قسمين نعرا فضا ۾ بلند ٿيا.
سوين ماڻهو هاڻ هڪ ننڍڙي جلوس جيان ٿي پيا هئا جيڪو گرفتاري ڏيندڙ ڪارڪنن جي پويان پويان پوليس ۽ فوج جي جٿن ڏانهن وڌي رهيو هو.
حسين کي ماڻهن جي هجوم ۾ نظر نه پئي آيو ته گرفتاري ڏيندڙ ساٿي ڪيئن آهن، هو کين ڏسڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. هن نعرا پئي هنيا. جوش ۾ سندس نڙي خشڪ ٿي وئي هئي. کيس پنهنجين رڳن ۾ خون تيزيءَ سان گردش ڪندي محسوس ٿيو ۽ سندس دل ايڏي تيز تيز ڌڙڪي رهي هئي جو هو ان جو آواز پاڻ به ٻڌي پئي سگهيو.
هو نعرا هڻندو جلوس سان گڏ هلي رهيو هو، ماڻهن جي انبوهه کي چيريندو هو اڳتي وڌي رهيو هو، هن چاهيو پئي ته هو سڀني کان اڳتي پهچي ۽ بس آخري دفعو ساٿي ڪريم کي گرفتاري ڏيندي ڏسي. حسين کي لڳو ته بس هو ٻن ٽن منٽن جي ٻي ڪوشش سان جلوس ۾ سڀني کان اڳيان پهچي ويندو پر سندس قدم اوچتو ڄڻ ته بيهجي ويا. کيس جلوس مان گوليون هلڻ جا آواز آيا، ٻن فائرن جا هن آواز ٻڌا پر پوءِِ جلوس ۾ ٿرٿلو مچي ويو، جيڪي ماڻهو گرفتاريون ڏيندڙ ساٿين جي پويان پويان پوليس طرف وڌي رهيا هئا، انهن واپس گهٽين ڏانهن ڊوڙڻ شروع ڪيو. حسين اڃان بيٺو ئي هو ته جلوس طرف کيس وڌيڪ فائرنگ جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا ”ٺا-ٺا-ٺا“ هن کي ڪجهه سمجهه ۾ نه پئي آيو. کيس اڃا تائين اندازو نه هو ته فائرنگ ڪهڙي پاسي ڏانهن پئي ٿئي ۽ ڪير پيو ڪري. هاڻ فائرنگ ۾ اڃا واڌ آئي. پوليس وارن به جلوس واري پاسي ڏانهن گوليون هلائڻ شروع ڪيون هيون. حسين کي حالتن جي خرابي جو اندازو ٿيڻ شروع ٿيو، هن اڳتي وڌڻ جو خيال ڇڏي پوئتي ڊوڙڻ شروع ڪيو. هڪ زوردار ٺڪاءُ ٿيو ۽ سندس پيرن ۾ ڳوڙها گئس جو هڪ شيل اچي ڪريو. شيل مان تيز سرمائي دونهون تيزيءَ سان نڪري هر طرف پکڙجي ويو. سندس نڪ مان سنگهه وهڻ لڳي، اکيون سڙي رهيون هئس. منجهائن پاڻي وهي رهيو هو. ماڻهن جو انبوهه پنهنجو سربچائڻ خاطر ڊوڙي رهيو هو. هڪ همراهه اچي زور سان حسين سان ٽڪرايو، حسين کان ذري گهٽ رڙ نڪري وئي. همراهه اچي حسين جي نڪ ۾ لڳو هو ۽ حسين جي نڪ مان رت وهڻ شروع ٿي ويئي. يڪدم وري پوليس جي فائرنگ شروع ٿي وئي هئي. حسين ڪنڌ ورائي پوئتي ڏٺو ۽ پوليس جي ٽرڪ پاڻ ڏانهن ايندي ڏسي ڊوڙندو هڪ گهٽيءَ ۾ داخل ٿي ويو. سندس پير هڪ ناليءَ ۾ اٽڪيو ۽ هو منهن ڀر وڃي زمين تي ڪريو. سندس مٿي تي ڌڪ لڳو جنهن سبب هاڻ سندس نڪ ۽ مٿي مان خون وهڻ لڳو هو. حسين تي بيهوشي طاري پئي ٿئي ۽ سندس اکيون بند پئي ٿيون. هو هاڻ گهٽيءَ ۾ اچي ويو هو تنهن ڪري کيس اهو اطمينان هو ته پوليس جي گوليءَ جو نشانو ته نه ٿيندو. هن زمين تي منهن ڀر پئي پئي روڊ ڏانهن نهاريو. جتان پوليس جي ڊاٽسن گاڏي زوڪٽ ڪندي پئي وئي. بي هوشي طاري ٿيڻ کان چند ساعتون اول گاڏي جي پوئين حصي ۾ هن ڏٺو ته پوليس وارا گاڏيءَ جي سيٽن تي ويٺا هئا ۽ سندن پيرن ۾ گرفتاري ڏيندڙ ٻه ساٿي ويٺل هئا جن کي سپاهي وارن کان جهليون ويٺا هئا. انهن ۾ هڪ ڪريم هو ته ٻيو نور.

***

حُسين کي جڏهن هوش آيو ته هو هڪ ڪمري ۾ کٽ تي ليٽيو پيو هو. سندس مٿي تي پٽي ٻڌل هئي ۽ نڪ تي ڪو آلو ڪپڙو محسوس ڪيائين. سندس مٿي ۾ شديد سور هو ۽ اکيون اڃا به پيون سَڙِنِسِ. هي هڪ ننڍڙو ڪمرو هو جنهن ۾ سامهون دروازي سان گڏ هڪڙي دري هئي. ڪمري جي ڀتين تي بلو رنگ ڏنل هو جن تي هندو ديوين ۽ ديوتائن جون تصويرون لڳل هيون. ڇت پڪين سرن جي ٺهيل هئي جن کي وڏن لوهي ٽيئرن ۽ گيڊرن سان مضبوط بڻايو ويو هو. ڪمري ۾ هڪ عجيب قسم جي خوشبوءَ هئي. جهڙي اگر بتين جي ٻرڻ سبب پيدا ٿيندي آهي. حسين جنهن کٽ تي ليٽيو پيو هو ان جي ساڄي طرف ٻه صوفا پيا هئا ۽ انهن جي سامهون هڪڙي ميز تي چانهه جا ٻه ڪوپ رکيل هئا جڏهن ته صوفن تي ٻه نوجوان پاڻ ۾ هوريان هوريان آواز ۾ ڳالهيون ڪري رهيا هئا. حسين پاڻ کي هڪ اجنبي ڪمري ۾ ٻن اجنبي نوجوانن جي موجودگيءَ ۾ ستل ڏسي حيران ٿيو ۽ اٿڻ جي ڪوشش ڪيائين پر مٿو ڦرندو محسوس ٿيس ۽ وري ڦهه ٿي ڪري پيو.
”ادا، ستو پيو هج، تڪڙ نه ڪر، ٿوري دير آرام ڪندين ته بهتر محسوس ڪندين، توکي مٿي تي زوردار ڌڪ لڳو آ“ نوجوانن مان هڪڙي حسين کي چيو.
”توهان جي مهرباني ڀائو. پر توهان ڪير آهيو ۽ آئون هتي ڪيئن پهتو آهيان؟“ حسين کانئس سوال ڪيو.
”توهان جلوس جي دوران شايد زخمي ٿي ڪري پيا هئا اسان جي گهٽيءَ ۾ ،جتان توهان کي سڪندر ۽ آءٌ کڻي آيا آهيون. بيهوشيءَ جي حالت ۾ هئا توهان ۽ سڪندر چيو ته توهان کي ائين رستي تي ڇڏي وڃڻ مناسب نه ٿيندو.“ نوجوان ٻئي نوجوان طرف اشارو ڪندي چيو. ”ڪامريڊ مان سڪندر آهيان، جلوس ۾ شريڪ ته ڪو نه هوس پر ڏسڻ آيو هوس ته اوچتو فائرنگ ۽ ڳوڙها گئس هلي ۽ ان ڀڄ ڀڄان ۾ توهان کي بي هوش ڏٺم.“ هاڻ ٻئي نوجوان ڳالهائڻ شروع ڪيو جنهن پنهنجو نالو سڪندر ٻڌايو، ”هي منهنجو دوست ڊاڪٽر رام داس آهي هن گهر ۾ رهندو آ. مون توهان کي بي هوش ڏٺو ته رام کي پاڻ سان گڏ وٺي توهان کي کڻي گهر آياسون ۽ پوءِ رام توهان جي زخم تي ملم پٽي ڪئي.“
حسين کي ٻنهي نوجوانن پاران ايڏي انسانيت جي عمل تي سندن لاءِ بي انتها عزت جاڳي ۽ سندن تمام گهڻا ٿورا مڃيائين.
”ڪا ڳالهه ناهي ڪامريڊ، سنڌي ماڻهن جي مدد ڪرڻ اسان جو فرض آهي، حالانڪه اسان کي توهان جي جمهوري تحريڪ سان شديد اختلاف آ پر پوءِ به سنڌيءَ جي حيثيت ۾ مدد ڪرڻ اسان جو فرض آ.“ سڪندر جي ڳالهه ٻڌي چند گهڙين لاءِ حسين ڪجهه سوچيندو رهيو. پوءِ مشڪي ڏنائين ۽ چيائين، ”سڪندر يار سلامت، صحبت باقي، اڄ جي لاءِ توهان ٻنهي جي تمام گهڻي مهرباني باقي رهيو سوال جمهوري تحريڪ جو، سو مون کي اميد آ ته وري، ضرور ملنداسون ته پوءِ ان تي به دل کولي ڳالهائينداسون.“
”توهان جو نالو ڇاهي ادا؟“ رام داس سوال ڪيو.
”مان حُسين آهيان“ حسين جواب ڏنو ۽ پنهنجي سموري سگهه سهيڙي هڪ دفعو وري اٿڻ جي ڪوشش ڪيائين، کيس مٿي ۾ تمام گهڻو سور پئي ٿيو پر آهستي آهستي ڪوشش ڪري حسين اٿي ويهي رهيو.
رام داس هن لاءِ چانهه جو ڪوپ کڻي آيو ۽ گڏوگڏ کيس سور جون گوريون به آڻي ڏنائين. حسين گوريون کاڌيون ۽ پوءِ گرم گرم چانهه جون سرڪيون ڀرڻ لڳو. هن ٻنهي نوجوانن جو غور سان پئي جائزو ورتو. کيس لڳو ته سڪندر جي اندر ۾ ڪا اڻ تڻ آهي ۽ هو ساڻس ڳالهيون ڪرڻ ٿو چاهي. کوڙ ساريون ڳالهيون. سڪندر هڪ سنهڙو ۽ ننڍي قدبت وارو نوجوان هو جنهن جون اکيون گهريون ناسي هيون، ۽ سندس ننڍي چهري تي هلڪيون مڇون چڱيون پئي لڳيون. سندس ڳالهائڻ جي رفتار تيز هئي ۽ ڳالهائيندي ڪي ڪي لفظ اڌورا ادا پئي ڪيائين. سندس ڳالهائڻ جو انداز ائين هو ڄڻ هن کي پنهنجا جملا پورا ڪرڻ جي تڪڙ هجي. الائي ڇو سڪندر، حسين کي اجنبي نه پئي لڳو. کيس محسوس ٿيو ته شايد هو سڪندر کي پراڻو سڃاڻيندو هجي. رام داس ڪلين شيو نوجوان هو. رنگ جو صاف ۽ سندس وار ننڍا ڪٽيل هئا. سندس نقش تکا هئا. سنهيون ڀرون، ننڍيون اکيون، سنها گلابي چپ ۽ نڪتل کاڏي.
رام داس کي ڏسي ائين پئي محسوس ٿيندو، ڄڻ سندس هر هڪ قدم ۽ عمل توريل تڪيل هجي. هو ڪافي ذهين پر گهٽ ڳالهائو پئي لڳو. سندس اکين ۾ ذهانت هئي.
.ادا سڪندر ۽ رام داس هاڻ مون کي اجازت ڏيو، رات ٿي وئي آ ۽ صبح کان ڪافي ٿڪجي پيو آهيان، هاڻ گهر وڃي آرام ٿو ڪيان،“ ائين چوندو حسين آهستي آهستي اٿي بيٺو. رام داس جيڪي سور جون گوريون ڏنيون هئس انهن پنهنجو اثر ڏيکاريو هو ۽ هن سور جي شدت ڪجهه گهٽ محسوس ڪئي.
”پر ان کان پهرين جو آءٌ توهان کان موڪلايان اهو ٻڌايو ته وري پاڻ ڪڏهن ملنداسون؟“ حسين ٻنهي طرف نهاريندي پڇيو.
”ڪامريڊ حسين پاڻ سڀاڻي به ملي سگهون ٿا“ سڪندر وراڻيو.
”نه سڀاڻي نه، هڪڙو ڏينهن آرام ڪيان، پوءِ پرينهه ملون، شام جو ڇهين بجي، شهباز هوٽل تي؟“ حسين چيو.
”ٺيڪ آهي، پرينهن ڇهين وڳي شهباز تي.“ سڪندر وراڻيو.
حسين ٻنهي سان هٿ ملايو، هڪ ڀيرو وري سندن ٿورا مڃيا ۽ اوطاق مان ٻاهر نڪري ويو.
رات ٿي وئي هئي، کيس لڳو ته هن کي ڌڪ لڳڻ کان پوءِ ٽي چار ڪلاڪ گذري ويا آهن. هو آهستي آهستي گهر ڏانهن وڌندو رهيو. کيس اوچتو پوليس جي ڊاٽسن ۾ ويٺل ڪريم ۽ نور جا چهرا سامهون ڦري آيا، جن کي پوليس وارا وارن کان جهليو سوگهو ڪيو ويٺا هئا. سندن حالت تي حسين کي ڏک پئي ٿيو. هو سوچي پيو ته نور کي اڄ گرفتاري ته نه ڏيڻي هئي پوءِ اهو اوچتو ڪيئن ٿيو؟ حسين کي خيال آيو ته نور ساڻس هميشه گڏ هوندو هو ۽ هو گرفتار ٿيندڙ ساٿين جي پرگهور گڏوگڏ لهندا هئا هاڻ ته هو اڪيلو ٿي پوندو.
حسين جي ذهن ۾ اهي به سوال پئي اٿيا ته جلوس مان فائرنگ ڪنهن ڪئي. جمهوري تحريڪ ته پرامن تحريڪ آهي، پوءِ اها فائرنگ ڪنهن ڪئي ۽ ڇو ڪئي؟
شهر جي گهٽين مان ٿيندو حسين جڏهن گهر پهتو ته دروازي تي کيس پنهنجي ماءُ جو خيال آيو. هن کي اندازو هو ته سندس مٿي تي پٽي ۽ سندس هي حال ڏسي کيس ضرور صدمو ٿيندو. هن سوچيو ”خير آ اڄ ٿورو ڪوڙ کان ڪم وٺبو.“

***

ثريا جي ماءُ صبح جو سوير اچي ياسمين ۽ ثريا کي ننڊ مان اٿاريو ۽ کين چانهه آڻي ڏني. ٻنهي جي رات دير تائين ڪچهري هلندي رهي هئي ان ڪري سندن ننڊ اڃا پوري نه ٿي هئي، ۽ سندن اکيون اڃا ننڊاکڙيون هيون. ٻئي بستري مان اٿي ويٺيون ۽ گرم گرم چانهه جون سرڪيون ڀرڻ لڳيون پر سندن ذهنن ۾ رات جي ڪچهريءَ جا پڙاڏا اڃان گونجن پيا.
ثريا آخر اٿي رڌڻي ۾ هلي وئي ۽ ياسمين کي چيائين ته هوءَ وڃي ٿي نيرن ٺاهي تيستائين ڀلي هٿ منهن ڌوئي وٺ.
ياسمين کيس مشڪندي هاڪار ڪئي.
ياسمين کي ڪالهه ڳوٺ ۾ ڪيل ڀينرن جي ڪچهري ياد آئي، حسين سان گهاريل گهڙيون ياد آيس ۽ هاڻ هوءَ پنهنجي همٿ تي پاڻ به حيرت ڪري رهي هئي. پر هوءَ اڃا تائين ان سوال تي پئي سوچي ته حسين سندس دل ڇو ٽوڙيو، ”ڇا حسين ڪنهن ٻئي کي ٿو پسند ڪري؟ ڇا حسين سائره کي ٿو پسند ڪري؟“ هن کي اوچتو سائره جو خيال آيو. سائره سندس دوست آهي. هو ساڳي اسڪول جون شاگردياڻيون آهن. ٻئي هڪ ٻئي جو ڪافي خيال رکنديون آهن ۽ جمهوري تحريڪ ۾ به گڏ آهن، پر سائره ايتري سرگرم يا ذميوار ڪونهي جيتري ياسمين آهي. سائره بس ڪجهه گڏجاڻين وغيره ۾ ايندي آ، ڪي ڪتاب پڙهندي آ، پر کيس وڌيڪ شوق لکڻ، پڙهڻ، شاعري ڪرڻ ۽ هار سينگار سان آهي.
هوءَ ڊگهي قد ۽ سنهڙي چيلهه واري هڪ خوبصورت ڇوڪري آ، جنهن جي سنهڙن نقشن ۽ وڏين گهرين اکين ٿي جديد طرز تي تراشيل وار ڏاڍا دلڪش لڳندا آهن. سائره هميشه سٺا جديد سلائي وارا ڪپڙا ۽ سينڊل پائيندي آهي ۽ سندس جسم مان هميشه اوچي پرفيوم جي خوشبو ايندي رهندي آهي. سائره جتي به هوندي آ، توجهه جو مرڪز بڻجي ويندي آ ۽ کيس تعريفي نظرون ڪڏهن لڪ ڇپ ۾ ته ڪڏهن سئون سڌو گهورينديون آهن، ڊگهيون پلڪون کڻي جڏهن هوءَ ويندي آ پنهنجي وڏين ناسي اکين سان ڪنهن نوجوان طرف نظر وجهندي آ ته ڄڻ ان نوجوان جو ساهه مٺ ۾ اچي ويندو آ. سندس خوبصورت رسيل گلابي چپ ڏسي انهن کي چپن سان ڇهڻ جي لازوال خواهش هر دل ۾ اڀرندي آ. سائره جي ڳلي ۾ پهريل سنهڙو خوبصورت نيڪلس، جنهن تي دل جو نشان ٺهيل آ، هميشه سندس ڇاتين تي راند کيڏندو رهندو آهي، ڪڏهن ڪڏهن اهو نيڪلس سندس گولائين جي وچ ۾ اٽڪي پوندو آ، پر سائره پنهنجي ترنگ ۾ ان کي ڪڍڻ جي تڪليف به گوارا نه ڪندي آهي.
ياسمين کي دل ئي دل ۾ سائره سان ٿورو ساڙ ٿيندو هو. خاص طور تي ان ڏينهن کان جڏهن سائره کيس ٻڌايو ته هن حسين کي هڪ شعر لکي موڪليو آ، جيڪو حسين کي ڏاڍو وڻيو هو. پوءِ سائره پنهنجي ڊائري مان اهو شعر ياسمين کي ٻڌايو
”میرے مخروطی انگلیاں کرچياں چنتی ہيں،
لیکن وه اتنے زخمی نہيں جتنی اس وقت ہوئيں
جب انہون نے مرے دل کی کرچياں چن کر، کتابوں میں محفوظ کرلين“
”ياسمين تون اڃان کٽ تي ويٺي آهين؟ ادي مان نيرن تيار ڪري آئي آهيان. جلدي وڃي هٿ منهن ڌوئي اچ ته نيرن ڪيون.“ ثريا جي آواز تي ياسمين جي خيالن جو سلسلو ٽٽو. ياسمين غسل خاني ۾ داخل ٿي وئي ته ثريا ڪمري ۾ رکيل ننڍڙي ميز تي تريل بيدا ۽ گهه ۾ ٺاهيل ڪڻڪ جون مانيون اچي رکيون. ٻنهي نيرن ڪئي ۽ پوءِ ياسمين ثريا ۽ سندس ماءُ کان موڪلائي پنهنجي گهر لاءِ رواني ٿي وئي. ياسمين جڏهن گهر پهتي ته گهر ۾ صرف سندس ماءُ هئي، باقي سندس ڀيڻ، ڀاءُ اسڪول ويل هئا، جڏهن ته سندس والد پڻ نوڪري تي ويل هو.
ياسمين ڀيڻ ڀائرن ۾ سڀ کان وڏي آهي. کيس هڪ ننڍو ڀاءُ منظور احمد آهي، جيڪو ستين جماعت جو شاگرد آ، جڏهن ته سندس ڀيڻ نورين اڃان پنجين جماعت جي شاگردياڻي آهي. سڀ کان وڏي هئڻ سبب ياسمين کي گهر ۾ ڪي آزاديون ۽ سهوليتون به آهن پر گڏوگڏ کيس پاڻ مٿان ذميوارين جو اندازو به آهي.
ياسمين جو پيءُ چاچو غلام اڪبر ننڍو سرڪاري ملازم آهي ۽ سندس پگهار مان گهر جو خرچ مڙئي ڇڪي تاڻي پورو ٿيندو آهي. پر جيئن جيئن ٻار وڏا پيا ٿينس، سندن ضرورتون ۽ تعليمي خرچ وڌندا پيا وڃن ته چاچي غلام اڪبر جي پريشاني ۾ به اضافو ٿيندو پيو وڃي. چاچي غلام اڪبر جي خواهش آهي ته ياسمين ڊاڪٽري پڙهي ۽ ڊاڪٽر ٿي گهر جي خرچ پکي ۾ مدد ڪري. گڏوگڏ هو ياسمين جي شادي ڪنهن چڱي هنڌ ڪرڻ جا خواب به پيو ڏسندو آهي. چاچي غلام اڪبر کي جيتوڻيڪ ياسمين تي مڪمل اعتماد آهي ۽ هو کيس سياسي سرگرمين کان روڪيندو به ڪونهي پر ياسمين جي تمام گهڻو سرگرم هجڻ تي ٿورو ٿورو فڪرمند به رهندو آهي.
کيس پاڙي اوڙي وارن جا ياسمين بابت ڪي ڪي جملا بلڪل زهر لڳندا آهن. چاچو غلام اڪبر پنهنجي پڙهڻ جي عادت سبب دنيا جهان جي علمن، فلسفن، مذهبن جي آغاز، انسان جي ارتقا، سماجي تبديلين، طبقن جي ڇڪتاڻ ۽ قومن جي ڇوٽڪارن جي تاريخ کان ڪافي حد تائين واقف آهي.
هن کي خبر آهي ته سنڌ جو معاشرو اڃان قبائلي ۽ جاگيرداري معاشرو آهي، سرمائيداري اڃا صرف پيدا ٿيڻ جي مرحلي ۾ آهي. کيس اندازو آهي ته عورتن جي آزاديءَ ۽ برابريءَ جو تصور جيستائين ڪنهن ٺوس شڪل ۾ سامهون اچي ان کي اڃا گهڻو وقت لڳندو. پر هو ان ڳالهه تي به پورو يقين رکندو هو ته معاشري جي ترقي لاءِ ضروري آهي ته فرد پنهنجو ڪردار ادا ڪن ۽ جنهن قسم جي معاشري کي اڏڻ چاهين ٿا يا جنهن قسم جي معاشري جي تمنا رکن ٿا، حالتن آهر ان معاشري جون خصلتون پاڻ ۾ پيدا ڪن ۽ انهن شخصي روين، قدرن ۽ معيارن جو عملي ثبوت ڏين جن جي هو ٻين کي تلقين ڪن ٿا. چاچي غلام اڪبر کي انهن ماڻهن تي انتهائي سخت ڪاوڙ ايندي هئي ۽ اهڙن ماڻهن سان سندس هر وقت پيو مهاڏو ٿيندو هو، جيڪي روين ۽ قدرن جي سڄو ڏينهن پيا تقريرون ۽ واعظ ڪندا هئا پر عملي طرح سندن ڪردار انهن جي بلڪل ابتڙ هوندو هو.
حسين ۽ چاچي غلام اڪبر جون پڻ ڊگهيون ڪچهريون ٿينديون رهنديون هيون ۽ هو انسانن جي انهي منافق رويي کان وٺي روس جي آڪٽوبر انقلاب تائين هر موضوع تي بحث ڪندا هئا.
”پٽ ياسمين اچي وئين؟ نيرن ڪندين؟“ ياسمين جي ماءُ کانئس گهر ۾ داخل ٿيڻ تي پڇيو.
”امان مان نيرن ڪري آئي آهيان، هاڻ ٿوري دير ڪمري ۾ آرام ٿي ڪريان پوءِ اچي ٿي منجهند جي ماني تيار ڪيان،“ ياسمين وراڻيو ۽ پنهنجي ڪمري ۾ هلي وئي. هن ٿيلهو ميز تي رکيو ۽ سينڊل لاهي پنهنجي بستري تي اکيون ٻوٽي سمهي پئي. خبر ناهي ڇو سندس زور زور سان روئڻ تي دل پئي ڪري. هوءَ اداس هئي. سندس ذهن ۾ مسلسل ڪالهه وارا سمورا واقعا گهمي رهيا هئا. هن کي حسين تي پڻ ڏاڍي ڪاوڙ پئي آئي پر ان کان وڌيڪ پاڻ تي ڪاوڙ اچي رهي هئس. هن کي پنهنجي رجيڪشن جو احساس ٿي رهيو هو. ياسمين اکيون ٻوٽي پاڻ کي پرسڪون ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هوءَ وڏا وڏا ساهه کڻي، اندروني طور تي پرسڪون ڪيفيت طاري ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي ۽ کيس اهو ياد نه رهيو ته ڪهڙي وقت سندس اک لڳي وئي.

***

5

حسين جي حالت ڏسي حسين جي ماءُ کان رڙ نڪري وئي”ائي ابا خير ته آهي، ڇا ٿيو توکي؟“
حسين پنهنجي معمول جي مرڪ چهري تي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي پر ناڪام ٿيو، ”امان ڪجهه نه، بس ٿاٻڙجي ڪري پيس جنهن سبب ڌڪ لڳو، اسپتال مان ملم پٽي ڪرائي آيو آهيان، خير آ، ڪا خاص ڳالهه ڪونهي.“
”ابا ڪهڙو خير آ، تنهنجي مٿي تي ايڏو ڌڪ لڳل آهي. ڪپڙا لٽا گپ ٿي ويا اٿي، ضرور ڪو جهيڙو جهٽو ڪيو اٿو يا پوليس وارن کان ڏنڊا لڳا اٿو.“ حسين جي ماءُ پريشان ٿيندي چيو.
”امان تون هروڀرو پريشان پئي ٿئين. توکي ڪيترا دفعا ٻڌايو اٿم ته مون کي ڪجهه نه ٿيندو. باقي هي هلڪڙا سلڪڙا ڌڪ ته زندگيءَ ۾ لڳندا ئي رهندا آهن. ڀلا جي گهر ۾ ويٺي مٿان پکو ڪري پوي ۽ مري وڃان ته ماڻهن سان اهڙا حادثا به ته ٿيندا آهن.“ حسين کلندي کلندي وراڻيو ۽ تڪڙو تڪڙو پنهنجي ڪمري ۾ هليو ويو.
حسين جي ماءُ جي اکين ۾ لڙڪ ڀرجي آيا هئا. هوءَ سمجهي نه پئي سگهي ته آخر هوءَ هن ڇوڪري کي ڪيئن سمجهائي.
حسين ڪپڙا لاهي ٽوال ٻڌي نڪري آيو ۽ سڌو غسل خاني ۾ داخل ٿي ويو پر ويندي ويندي رڙ ڪندي ماءُ کي چوندو ويو ته امان جيستائين آءُ وهنجي وٺان، ڀلا چانهه ته ٺاهي ڏيو نه.
حسين وهنجي تازو توانو ٿي گرما گرم چانهه پيتي ته سندس ڪجهه حالت ٺيڪ ٿي. حسين جو ننڍو ڀاءُ منصور ۽ سندس ڀيڻ آمنه به هاڻ اچي ساڻس ويٺا هئا ۽ سڀني ويٺي ڪچهري ڪئي.
”ادا، امان پئي چيو ته توهان پوليس جا ڏنڊا کائي آيا آهيو،“ آمنه حسين کان اوچتو پڇيو، سندس منهن تي شرارت ڀري مرڪ رقص ڪري رهي هئي.
” آمي اهڙي ڪا ڳالهه ڪونهي، تون خوش نه ٿي، تنهنجي اها خواهش ڪڏهن پوري نه ٿيندي.“ حسين سندس جملي جو جواب پنهنجي جوابي شرارتي جملي سان ڏنو.
”چڱو ڀلا جي پوليس وارن جا ڏنڊا نه لڳا هوندو، ته پوءِ مخالف سياسي پارٽيءَ وارن جا پٿر لڳا هوندوَ؟“ آمنه ڀاءُ کي وڌيڪ چيڙائيندي چيو.
”جي نه، اهڙو ڪجهه نه ٿيو آهي، بس موٽر سائيڪل جو ٽڪر ٿي پيو، جنهن جي ڪري مٿي تي ٿورو ڌڪ لڳو آ، پر تون فڪر نه ڪر ائين نه مرندس. تنهنجي جان کائي پوءِ مرندس.“ حسين جواب ڏنو.
جڏهن اهڙي ڪچهري هلندڙ هجي ته منصور ڪيئن ٿي چپ رهي سگهيو؟ ”ادا توهان جي تحريڪ ڀلا ڪيستائين هلندي، آخر ڇو ڪو نه ٿا توهان پاڪستان بچائڻ جي جان ڇڏيو ۽ سنڌ جي آزاديءَ جي نعري هيٺ متحد ٿيو.“ منصور چيو.
”يار هن وقت آءٌ ڏاڍو ٿڪل آهيان“، حسين جواب ڏنس، ”آءٌ ان موضوع تي هزار ڀيرا بحث ڪري چڪو آهيان وري توسان به ڪندس پر في الحال جي توکي سنڌ آزاد ڪرائڻ جي تڪڙ نه هجي ته مان چانهه پي وٺان.“ حسين کلندي جواب ڏنس، منصور ڪوئي جواب نه ڏئي سگهيو. آمنه زور زور سان ٽهڪ ڏيڻ لڳي.

***

ڪمري جي دروازي کي آمنه زور زور سان کڙڪائي رهي هئي ۽ سندس آواز حسين جي ڪنن تي خواب جيان محسوس ٿي رهيا هئا. ”ادا توهان سان ڪو ملڻ آيو آهي.“
حسين گهري ننڊ مان سجاڳ ٿيو هو، چند ساعتن لاءِ سندس حواس ڪم نه پيا ڪن. پر پوءِ کيس محسوس ٿيو ته سندس ڀيڻ کيس اٿارڻ جي ڪافي دير کان ڪوشش ڪري رهي هئي. حسين ڪلهه رات اهو سوچي ستو هيو ته اڄ هو مڪمل آرام ڪندو، کيس مٿي تي لڳل ڌڪ ۾ سور هو ۽ هو ڪيترن ڏينهن جي مسلسل ڪم کان ڪجهه ٿڪجي به پيو هو، سو اڄ جو ڏينهن هن پنهنجي پر ۾ آرام جو ڏينهن رکيو هو، پر شايد هاڻ کيس اهو ممڪن نه پئي لڳو.
”ها بابا اچان ٿو ٻاهر ڪير آيو آ؟“ حسين ستي ستي ئي آمنه کان پڇيو.
”خبر نه آهي، ادا پر چوي ٿو تمام ضروري ڪم آ“. آمنه کيس جواب ڏنو.
حسين اکيون مهٽيندي دروازو کوليو ۽ گهر کان ٻاهر نڪري ويو. سندس سامهون نور جو ننڍو ڀاءُ منظور بيٺل هو. نور جو ڀاءُ ننڍي قد جو مضبوط قدڪاٺ وارو نوجوان هو. چهري مان ارڏو لڳندو هو، پر اڄ سندس چهري تي مايوسي ۽ ڏک جون ريکائون ڏاڍيون واضع هيون.
”ادا، منظور خير ته آهي، ڏکوئيل ۽ پريشان پيو لڳين؟“ حسين کانئس پڇيو.
”توهان جو ڇا خيال آ ته جنهن جو ڀاءُ گرفتار ٿيو هجي ۽ مٿس ٿرڊ ڊگري جو تشدد ڪيو ويو هجي، اهو توهان سان کلندي ڪڏندي ملندو؟“ منظور تلخ لهجي ۾ سوال جو جواب سوال سان گڏ ڏنس. حسين سندس درد سمجهي سگهيو ٿي، پر کيس منظور جي ان ڳالهه سان پريشاني ٿيڻ لڳي ته نور تي تشدد ٿيو آهي. ”نه منظور منهنجو اهو مطلب بلڪل ڪونهي ته توهان کلندي ڪڏندي ملو، پر مون ته توهان کان پريشانيءَ جو سبب پڇڻ ٿي چاهيو، توهان ٿا چئو ته نور تي تشدد ٿيو آهي؟“ حسين کانئس پڇيو. پر منظور وڌيڪ ناراض ٿيندي جواب ڏنس ”نور توهان جي تحريڪ جو آهي. توهان سندس گرفتاري ڏياري آهي، اهو ته توهان جو فرض هو ته سندس پرگهور لهو يا اسان کان پيا پڇو؟“
”ادا منظور تحريڪ ضرور سندس پرگهور لهندي ۽ شايد ڪي ساٿي مليا به هجنس. آءٌ زخمي ٿي پيو هوس، سو سوچيو پئي ته ساڻس سڀاڻي ملندس ۽ مون کي خبر نه هئي ته مٿس تشدد ٿيو آ.“
”مان نور سان ڪلهه رات ئي مليو هوس، سندس گرفتاري کان بعد، جيئن ئي اسان کي خبر پئي،“ منظور چيو، ”کيس شهر جي ٿاڻي جي سوڙهي چاوڙيءَ ۾ سترهن قيدين سان گڏ رکيوويو هو، مون کيس ماني وغيره پهچائي هئي. پر جڏهن آءٌ ساڻس اڄ صبح جو ملڻ ويس ته سندس حالت ڏسي نه سگهيس،“ منظور جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا هئا.
حسين سندس اها حالت ڏسي وڌيڪ ڪو سوال پڇي نه سگهيو. بس هو چپ چاپ سندس اکين ۾ ڏسندو رهيو. منظور جي چهري تي تڪليف جا آثار هئا. حسين جي دل پئي چيو ته هو ترت ٿاڻي تي وڃي ۽ نور سان ملي. نور سان سندس دوستيءَ جو رنگ نرالو هو. هو ذري گهٽ هر معاملي تي اختلاف ڪندا هئا. ڇتا بحث ڪندا هئا. ڪيترا ڪيترا ڏينهن ڳالهائيندا به ڪو نه هئا، پر سندن دوستي به برقرار رهندي هئي. حسين کي نور ان ٻار جيان لڳندو هو، جنهن جو جسم ۽ طور طريقا ته وڏن ماڻهن جهڙا ٿي ويا هئا پر ذهني ۽ جذباتي طرح اڃا سندس ارتقا ڪنهن پٺئين مرحلي ۾ ڦاٿل هئي.
”هي ادا توهان لاءِ خط ڏنو آهي،“ منظور چند ڪاغذ حسين ڏانهن وڌائيندي چيو. ”اڄ جڏهن ساڻس ملڻ ويس ته هي خط توهان لاءِ ڏنائين ۽ چيائين ته سڀ کان پهرين اهو توهان تائين پهچايان.“
حسين هٿ وڌائي ڪاغذ منظور کان ورتا پر ڪجهه ڳالهائي نه سگهيو،سندس نڙي خشڪ ٿي وئي هئي. حسين کي لڳو ته هو ڳالهائيندو ته روئي ويهندو سو بس چپ رهيو.
منظور خط ڏئي روانو ٿي ويو. حسين کيس ڪيتري دير تائين ويندو ڏسندو رهيو.
حسين بس سانت ڪيو صوفي تي ويٺو رهيو ۽ پنهنجي مٺ ۾ ڀڪوڙيل ڪاغذن کي نهاريندو رهيو. سندس همٿ جواب ڏئي وئي هئي. هو چاهيندي به اهي ڪاغذ کولي نه پئي سگهيو.
کيس اندازو هو ته پوليس جو تشدد سهندڙ انسان جي خط ۾ ڇا هوندو. انسانن جي پوليس هٿان تذليل ۽ روح تائين زخمي ڪندڙ تشدد هن ملڪ ۾ ڪو لڪل معاملو نه آهي. وڏيرن ۽ فوج جي پٺڀرائيءَ سان خلق خدا سان پوليس جيڪي جٺيون ڪندي آهي، اهي ڪنهن مهذب انساني معاشري جو وهنوار نه پر اوائلي حيواني دور جو وهنوار لڳنديون آهن.
حسين کي خط پڙهڻ جي اڻ تڻ پڻ هئي، پر هو ان کي کولڻ کان ڊنل به هو. آخر هن پاڻ کي خط کولڻ لاءِ راضي ڪيو ۽ ڀنل اکين سان پڙهڻ شروع ڪيائين.
” پيارا ساٿي حسين، جيئي سنڌ جيئي پورهيت عوام
شهر جي هن پوليس لاڪ اپ جي ننڍڙي ڪوٺڙي مان جڏهن توکي هي سٽون لکي رهيو آهيان ته منهنجا هٿ ٿڙڪن پيا، اکيون سڄل آهن ۽ ويهي سگهڻ جي حالت ۾ نه آهيان. خط توهان کي لاڪ اپ جي ٿڌي زمين تي پيٽ ڀر ليٽي پيو لکان. منهنجا چتڙ خون سان ڀريل آهن، مٿان کَل لهي وئي اٿن ۽ ڪنهن قيدي ساٿيءَ جي گوڏ ٻڌي ليٽيو پيو آهيان، جو شلوار خون ۾ لت پت ٿي وئي آ.
پيارا ساٿي، ڪالهه مون کي گرفتاري نه ڏيڻي هئي، ۽ توهان جنهن ساٿي ڪريم کي وٺي آيا هئا ان سان گڏ جمهوري تحريڪ جي وڏي جماعت جي هڪ ساٿي کي گرفتاري ڏيڻي هئي. پر ان جماعت جو ڪو همراهه گرفتاريءَ لاءِ آيو ڪو نه، ان ڪري ساٿين مون کان پڇيو ته توهان گرفتاريءَ لاءِ تيار آهيو ۽ مون ها ڪئي. پيارا ساٿي، معاف ڪجو، مان توهان کي اڳواٽ ٻڌائي نه سگهيس ته آءُ گرفتاري ڏيڻ پيو وڃان. خير، توهان کي اهو ته معلوم هوندو ته جڏهن مون ۽ ڪريم گرفتاري ڏني ان وقت ڪن ماڻهن پوليس ۽ فوج جي گاڏين تي فائرنگ ڪئي. ان واقعي لاءِ نه پاڻ تيار هئاسون ۽ نه ئي انتظاميه، سو ڏاڍي ڀڄ ڀڄان ٿي وئي هئي ۽ انتظاميه ۾ پڻ افراتفري جو ماحول هو. پوليس اسان کي لتون، مڪون هڻندي سڌو فوجي ڇانوڻي وٺي وئي. مون کي ڇانوڻي پهچي اندازو ته ٿي ويو هو ته سرڪار ڏاڍي ناراض آ ۽ اسان تي تشدد ٿي سگهي ٿو، پر مون پاڻ کي دلاسو ڏنو ته متان صرف پڇا ڳاڇا لاءِ ڇانوڻي وٺي آيا هجن. ساٿي ڪريم ڏاڍو مايوس پئي لڳو. مون کيس همٿ ٻڌرائي، کيس چيو ته انقلابي ۽ جمهوري تحريڪن ۾ گرميون سختيون اينديون آهن، ۽ پاڻ هر حالت جو مقابلو ڪنداسون. ساٿي ڪريم چيو ته مون همٿ نه هاري آ، پر سندس تاثرن مان لڳو پئي ته هو ڪافي ڊنل آ.
اسان کي ڇانوڻي جي لاڪ اپ ۾ بند ڪري فوجي سپاهي هليا ويا پر ڪجهه دير کان بعد ٻه سپاهي آيا ۽ اسان کي لاڪ اپ مان ڪڍي، هڪ ڪمري ۾ وٺي ويا، جتي هڪ ميجر ويٺو هو. سندس چهري تي غضب جي ڪاوڙ هئي. اسان جيئن ئي اندر پهتاسون، ميجر رڙ ڪندي اسان جي سڄي قوم کي گار ڏيندي چيو ته توهان سنڌي، هندن جا اولاد آهيو ۽ سمورن سوالن جو سچ سچ جواب نه ڏنوَ ته توهان ٻنهي جي چتا کي هتي آفيس ۾ ساڙي ڇڏيندس.
سندس اهي جملا ٻڌي مون کان کل نڪري وئي، مون محسوس ڪيو ته فوجي ميس ۾ شايد انڊين فلمون ڏسڻ کان سواءِ کيس ڪو ڪم ڪونهي. چيو مانس ميجر صاحب جي توهان کان تاريخ وسري وئي هجي ته توهانکي ياد ڪرايان توهان سميت پاڪستان ۽ هندستان ۾ موجود لڳ ڀڳ سمورا انسان هندن جو ئي اولاد آهن ۽ سڀ بعد ۾ مسلمان ٿيا هئا ۽ جيڪڏهن سوال اهو هجي ته پراڻو مسلمان ڪير آ ته ان ۾ به منهنجا ابا ڏاڏا توهان جي ابن ڏاڏن کان پهرين مسلمان ٿيا هئا جو سنڌ باب الاسلام آ ۽ ننڍي کنڊ ۾ اسلام هتان کان ئي ٻين هنڌن تائين پکڙيو آ.
منهنجا اهي جملا ٻڌي ميجر صاحب جو منهن صفا ڳاڙهو ٿي ويو، مون محسوس ڪيو ته ساٿي ڪريم جي نرڙ تي پگهر جون بوندون تري آيون هيون. مون جنهن وقت ميجر کي اهي جملا پئي چيا ته اوچتو منهنجي نظر ميجر جي ڪرسيءَ جي پويان ڀت تي لڳل محمد علي جناح جي تصوير تي پئي. ”جناح صاحب ويچارو“ مون سوچيو، هنن فوجين کيس به شيرواني ۽ جناح ڪيپ ۾ قيد ڪري ڇڏيو آهي. هو هڪ جمهوريت پسند، سيڪيولر، آزاد خيالن جو انسان هو جن کي هنن اهڙو ته پڪو پاڪستاني سچو مسلمان ڪري ڇڏيو آ جو پاڻ به جي ويچارو پاڻ کي ڏسي ته جيڪر سڃاڻي نه سگهي.“
”پاڪستان جي بانيءَ جا ابا ڏاڏا به مسلمان نه هئا“ مون ميجر کي ٻڌايو. بس پوءِ ته سندس پارو آسمان تي پهچي ويو.” بڪواس بند ڪر ڪتي جا پٽ، هو رڙ ڪندي اٿي بيهي رهيو، ۽ ٻه ٽي چماٽون منهنجي منهن تي وهائي ڪڍيائين. مان وڃي ڀت سان لڳس. وات ۾ خون جو گرم ذائقو محسوس ڪيم، ميجر ڪاوڙ ۾ ڏڪي رهيو هو، سندس وات مان گڦ پئي ڳڙي، اکيون ڳاڙهيون، جهڙو رت جهڙيون ٿي ويون هئس ۽ کيس اڀ ساهي لڳي وئي هئي. پگهر ۾ شل ٿي ويو هو. ”تون ۽ توجهڙا انسان صرف جوتن جي زبان سمجهندا آهيو“، ميجر ڏڪندڙ جسم ۽ آواز ۾ چيو، ”توهان جهڙن جاهل ماڻهن سان ڳالهائڻ اجايو آ، صرف گوليءَ جو کاڄ بڻائڻ جي لائق آهيو، وٺي وڃو هنن کي انٽيروگيش روم ۾“ ميجر رڙ ڪندي حڪم ڏنو.
ٻه فوجي ڪمري ۾ داخل ٿيا ۽ ڪريم ۽ مون کي کنڀي ميجر جي ڪمري مان ٻاهر وٺي آيا. اسان ٻنهي جا هٿ هٿڪڙين سان پويان ٻڌل هئا. فوجي اسان کي آفيسرن جي ڪمرن جي راهداري جي آخر ۾ پهچي ساڄي پاسي ڦريا جتان ٿورو ئي اڳيان هڪڙو دروازو هو جنهن تي هڪ وڏو تالو لڳل هو. فوجين تالو کولي دروازي کي کوليو ته پريان هڪڙي ڏاڪڻ هئي جيڪا هيٺ پئي وئي. مون سمجهي ورتو ته اها ڏاڪڻ تهه خاني جي ڏاڪڻ آهي ۽ هيٺ ضرور ٽارچر سيل يا اذيتن ڏيڻ وارو ڪمرو هوندو. ڪريم جي منهن تي سخت ڏک ۽ خوف ڇانيل هو. مون کي لڳي پيو ته هو ويچارو بس ڄاڻ روئي ويٺو. مون ڪريم ڏانهن ڏسي مشڪيو پر مون کي محسوس ٿيو ته هو ڪوشش جي باوجود به مشڪي نه سگهيو. ساٿي ڪريم دل نه لاهجان، مون کيس آٿت ڏيندي چيو پر هن منهنجي ڳالهه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري ڇڏي. مون کي ٿورڙي پريشاني پئي ٿئي ته اڃا ته مٿس ڪو تشدد ئي نه ٿيو آهي ته سندس اها حالت آ، جي فوجين مٿس تشدد ڪيو ته پوءِ هو ويچارو ڪيئن منهن ڏيندو؟ مون اڃا اهو ئي سوچيو پئي جو فوجي اسان کي هيٺ تهه خاني ۾ وٺي آيا جتي روشني نالي ماتر هئي ۽ سم ۽ ڪلر جي بوءِ سان گڏوگڏ پيشاب ۽ پائخاني جي ڌپ به هر طرف پکڙيل هئي. منهنجو ساهه ٻوساٽجڻ لڳو. خيال آيو ته ڪاش منهنجي سنگهڻ جي صلاحيت عارضي طور تي ختم ٿي وڃي ته جيڪر مان هن ڌپ جي عذاب کان بچي سگهان.
فوجي اسان کي تهه خاني ۾ ٺهيل هڪڙي ڪوٺيءَ ۾ وٺي آيا جتي گهپ اوندهه هئي. هڪڙي فوجيءَ ماچيس جي تيلي ٻاري بجلي جو بٽڻ ڳوليو ۽ بلب ٻاري ڇڏيو. ٻه سو واٽ جو بلب ڪمري ۾ روشن ٿيو ته ڪمري جو ماحول آهستي آهستي واضع ٿيڻ لڳو. ڪمري جي وچ ۾ هڪ لوهي ڪرسي رکيل هئي جنهن تي ڪٽ چڙهي وئي هئي. ڪرسيءَ جي هٿن تي لوهي هٿڪڙيون لڳل هيون. ڪمري جي ڇت مان مختلف قسمن ۽ ماپن جون رسيون لڙڪي رهيون هيون جن سان لوهه ۽ ڪاٺيءَ جا مختلف اوزار ٻڌل هئا. اهي هٿڪڙيون ۽ ڏنڊا ٻيڙيون پئي لڳيون. مون سوچيو انسان کي جڏهن انهن هٿڪڙين يا ڏنڊا ٻيڙين سان ٻڌي مٿن تشدد ڪيو ويندو هوندو ته اذيت ڪيئن سهي سگهبي هوندي؟ يا ڏاڍ سهندڙ ماڻهو ڪيئن محسوس ڪندو هوندو يا ڪهڙي اها حد هوندي جڏهن انسان جو عزم جواب ڏئي ويندو هوندو ۽ هو ٽٽي پوندو هوندو؟ مون ڇت ۽ ڀتين تي پکڙيل خون جا ڦوهارا ڏٺا. مون سوچيو اهي ڪهڙا انسان هوندا جن ٻين انسانن جي جسمن تي اهڙا ايذاءَ ڏنا هوندا جو هنن جي جسمن مان خون جا ڦوهارا نڪري هر طرف پکڙجي ويا هوندا. مون کي شيخ اياز وري ياد آيو. هن چيو هو ”رت اڏي تان اڏيو سنڌ ڏسندي رهي، ماڪ ۾ مينڌرا ڪاڪ روئندي رهي.“ رت سان رڱيل هي ديوارون ڏسي مون سوچيو جن انسانن جو هي رت اڏيو هوندو انهن اذيت ڏيندڙن جي سامهون ڇاڇا نه اعتراف ڪيو هوندو ۽ ڪهڙا نه راز اوڳاڇيا ڪيا هوندا؟
پر ان سوچ جي گهرائيءَ ماپڻ سان گڏ ئي مون کي ڪي جواب به ملڻ شروع ٿي ويا. هڪ راز مون تي به کليو، اُن رات کان پهرين مون زباني ڪلامي ته ڪيترا دفعا اهو چيو هوندو پر اصل ۾ اهو راز منهنجي مٿان هن اونداهي ڪوٺيءَ ۾ بيٺي کليو ۽ اهو راز هو ته انسان جي عزم کان طاقتور دنيا جي ٻي ڪا طاقت ٿي نه ٿي سگهي. هي اذيتون، مارون، ڦٽڪا، گوليون، خون جا ڦوهارا سڀ انسان جي عزم جي سامهون بي معنيٰ ٿا ٿي وڃن. مون کي سمجهه ۾ اچڻ شروع ٿي ويو ته جن پنهنجي خون سان هنن ڀتين تي نقش چٽيا آهن انهن ڇا محسوس ڪيو هوندو. مون کي انهن پرعزم ماڻهن پاران اذيت ڏيندڙن تي ٺٺولين جا آواز صاف ٻڌڻ ۾ پئي آيا.
ساٿي، هن اونداهي ۽ بدبودار ڪوٺيءَ ۾ بيٺي بيٺي هڪ نئين نور جنم ورتو. منهنجي اکين جي سامهون هڪ وڏو، اوچو، پرعزم ۽ مضبوط نور اڀري آيو. ان نئين جنم جي احساس سان گڏ منهنجي چهري تي مشڪ تري آئي. مون کي ڏسي منهنجي ڀر ۾ بيٺل ڪريم به ڪجهه ڪجهه دل ٻڌڻ جي ڪوشش پئي ڪئي.
مون سندس هٿ پڪڙيو ۽ کيس چيو، ”ساٿي ڪريم لڳي ٿو ته پاڻ سان هتي ڪو چڱو ورتاءُ نه ڪيو ويندو. خبر ناهي ڪيترو وڙهن ۽ خبر ناهي ڪهڙيون اذيتون ڏين سو پاڻ کي مضبوط ٿيڻو پوندو. اهو ڏاڍ سهي به ساٿين ۽ تحريڪ جي باري ۾ فوجين کي ڪا به معلومات ڏيڻي ناهي.“ پر مون محسوس ڪيو ته ساٿي ڪريم منهنجي ڳالهه ٻڌي ته ضرور پر شايد هو ان سان سهمت نه پئي لڳو. چيائين ا دا نور مون کي ڪا خبر ته آهي ڪو نه، جي ٻڌائڻ به چاهيان ته ڇا ٻڌائيندس. هن چيو ته ڪوشش ڪري مضبوط ٿيندس ۽ کين ڪجهه نه ٻڌائيندس پر ٻيلي جي ٽٽي پوان ته معاف ڪجو. مون سندس اکين ۾ ڏٺو جن ۾ ڳوڙها بس پنبڻين تي اٽڪيل هئا. مان خاموش رهيس. اڃا اسان جي خاموشيءَ کي چند منٽ ئي مس گذريا هوندا جو ساڳيو ميجر، جنهن جي سيني تي لڳل نالي واري پٽيءَ تي سندس نالو عباس لکيل هو، اذيت خاني ۾ داخل ٿيو. سندس پويان ٻه ٻيا فوجي سپاهي به داخل ٿيا. ”هنن ڪافرن کي ڪو عقل آيو؟“ ميجر داخل ٿيندي ئي اندر موجود سپاهين کان پڇيو جيڪي ڄڻ ننڊ مان سجاڳ ٿيا هئا ۽ سجاڳ ٿيندي ئي کين سلوٽ هڻڻ ياد آيو هو. ”سر- اسان کانئن اڃان ڪجهه ناهي پڇيو،“ هڪ سپاهي جواب ڏنو.
”هنن حرامين کي هتي مهمان ڪري رهائڻو اٿو ڇا جو ڪجهه ناهي پڇيو.“ عباس رڙ ڪئي. سپاهي خاموش رهيا. ميجر اسان ڏانهن مخاطب ٿيو ”ڏسو! مان توهان سان اڃا تائين ڏاڍي شرافت سان پيش آيو آهيان. هاڻ جي ترت توهان پنهنجن ٻين غدارن جا نالا سندن ايڊريسون ۽ سندن ڏوهه نه باسيا ته پوءِ ڇت ۾ اونڌو ڪري ٽنگيا ويندئو“.
”اسان جا ٻيا ڪي به ساٿي ڪونهن سو انهن جي ايڊريسن ۽ ڏوهن جو سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي.“ مون ميجر کي جواب ڏنو. ”بڪواس بند ڪر ڪوڙي جا پٽ“، هو وري ڳاڙهو ٿي ويو ”ڇا تنهنجو خيال آ ته آءٌ تنهنجي ان ڳالهه تي يقين ڪندس ته توهان جا ڪي به ساٿي ڪونهن ۽ هيءَ نام نهاد جمهوري تحريڪ پاڻمرادو پئي هلي ۽ سڄي صوبي ۾ ماڻهو پاڻ گهرن مان نڪري اچي ٿا گرفتاريون ڏين ۽ جلسا جلوس ڪڍن ۽ فوج تي گوليون هلائين؟“
”نه پاڻمرادو نه ٿي هلي“ مون کيس چيو، ”ملڪ جون ڪئي اهم سياسي جماعتون گڏجي، جمهوري اتحاد جوڙي هيءَ تحريڪ هلائي رهيون آهن ۽ انهن سياسي جماعتن جي اڳواڻن جي اپيل تي ماڻهو جلوس ٿا ڪڍن ۽ گرفتاريون ٿا ڏين. انهن سياسي جماعتن جي اڳواڻن جا نالا ۽ ايڊريسون توهان کي خبر آهن، ڀلي وڃي کين گرفتار ڪيو.“
ميجر اهو جواب ٻڌي ٻه ٽي وڏيون گاريون وهائي ڪڍيون ۽ سپاهين کي چيائين ته ”ٽنگيو هنن ڪتي جي پٽن کي.“
پوءِ ته بس مڪن، چماٽن ۾ لتن جو وسڪارو شروع ٿي ويو. مان وڃي منهن ڀر ڪريس ۽ منهنجي نڪ ۽ وات مان خون وهڻ لڳو. زمين تي پئي ئي مون پاسي ۾ ڏٺو ته ڪريم سور ۾ ٻيڻو ٿي ويو هو ۽ ٻه فوجي سپاهي کيس ڳورن بوٽن سان ڪک ۾ ٿڏا هڻي رهيا هئا. منهنجي اکين آڏو اوندهه اچي وئي. ڪجهه گهڙين لاءِ مون کي لڳو ته آءٌ بي هوش ٿي ويو هوس. جڏهن ڪجهه هوش آيو ته محسوس ڪيم ته هو منهنجي ٻنهي پيرن کي رسيءَ سان ٻڌي رهيا هئا. اکيون کولي پاسي ۾ ڏٺم ته ڪريم اُتي ڪو نه هو. ڪنڌ ورايم ته ڏٺم ڪريم ڇت ۾ ابتو لٽڪيو پئي. سندس بت بلڪل سانت هو. ڪا چرپر منجهس محسوس نه پئي ٿي. ”ايڏو سڪون!“ مون سوچيو، ”ڪو ابتو ٽنگيل ماڻهو ايڏو پرسڪون ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟“ ڪجهه دير لاءِ خيال آيو ته مري ته نه ويو آ؟ پر پوءِ ان خيال کي ڇڏي ڏنم. هاڻ ابتي ٽنگجڻ جو وارو منهنجو هو. منهنجون ٻئي ڄنگهون ٻڌي، ٻن سپاهين ڇت مان لڙڪندڙ رسيءَ جي ٻئي ڇيڙي کي ڇڪڻ شروع ڪيو ۽ جيئن جيئن هو رسي ڇڪيندا پئي ويا، منهنجو جسم هوا ۾ کڄندو پئي ويو. سور جي سٽ منهنجي سڄي جسم مان اڀري. منهنجي نڪ مان خون وهڻ ته بند ٿي ويو هو پر نڪ جي ناليءَ ۾ خون ڄمي وڃڻ سبب ساهه کڻڻ ڏکيو ٿي پيو هو. فوجي سپاهين جي ڪوششن سان هاڻ منهنجو جسم به ڪريم جي جسم سان گڏ لڙڪي رهيو هو.
ميجر عباس وڌي اچي منهنجي لڙڪندڙ وجود جي ويجهو بيٺو، سندس چهرو، منهنجي چهري جي ويجهو هو. هو مون کي ابتو بيٺل پئي محسوس ٿيو. مان سندس ويجهو هوا ۾ لڙڪي رهيو هوس. هن مون کي وارن کان جهليو ۽ چيو، ”توکان وري به پڇان ٿو، جي نالا ۽ ايڊريسون شرافت سان نه ٻڌايئي ته پوءِ پنهنجي حياتي ۽ جسماني جوڙجڪ جي نقصان جو تون پاڻ ذميوار هوندين.“
”ميجر صاحب نالو نور اٿم، سيوا منڊلي ۾ رهندو آهيان، پيءُ پرائمري ماستر آ ۽ هن همراهه ڪريم سان گرفتاري واري هنڌ مليو آهيان، “ کيس جواب ڏنم.
”حراميءَ جا پٽ،“ هن مون کي وري گار ڏني. هاڻ ته لڳي ٿو ڄڻ اهو ئي منهنجو نالو آ.
”مون تنهنجو نالو ۽ ايڊريس نه پڇي آ. پنهنجي تنظيم جي لوڪل اڳواڻن جا نالا ٻڌاءِ انهن ماڻهن جا نالا ۽ ايڊريسون ٻڌاءِ جيڪي هن علائقي ۾ دهشت گردي ٿا منظم ڪن.“
”اهڙا ڪي به ماڻهو ڪونهن، ۽ جي آهن به ته آءٌ کين نه سڃاڻان.“
ميجر منهنجو جواب ٻڌي ڳالهايو ته نه پر اسان جي ڀرسان بيٺل ڏنڊا بردار سپاهين ڏانهن نهاريو ۽ اکين سان ئي کين ڪو پيغام ڏنائين. چئني سپاهين حڪم جي بجا آوري ڪندي اسان مٿان ڏنڊن سان حملو ڪري ڏنو. ڏنڊن جي وسڪاري سان سڄو جسم ائين پيو محسوس ٿئي ڄڻ گرم ٽانڊن مٿان رکيو ويو هجي. جسم جي جنهن عضوي تي ڏنڊو پئي لڳو ته محسوس ائين پئي ٿيو ڄڻ ان عضوي کي ڪٽي ڌار ڪيو ويو هجي. صرف چند منٽن ۾ پوري جسم جو ڪو اهڙو حصو نه رهيو هو جيڪو لڇندو نه هجي. رت ٺينڊيون ڪري نڪ، وات ۽ مٿي مان پئي وهيو. سلوار ۽ قميص خون ۾ آلا ٿي ويا هئا. مون تي بي هوشي طاري ٿيندي پئي وئي. انتهائي ڪمزوريءَ جو احساس غنودگيءَ جو سبب پئي بڻيو. بس بيهوش ٿيڻ کان ڪجهه گهڙيون پهرين مون آخري ڀيرو ڪنڌ ورائي ساٿي ڪريم ڏانهن ڏٺو، سندس پيشانيءَ تان خون ٽمي، تهه خاني جي بدبودار زمين ۾ جذب پئي ٿيو. هن هڪ لمحي لاءِ اکيون کوليون ۽ منهنجين اکين بند ٿيڻ کان اول مون سندس اکين ۾ جهاتي پاتي. ساٿي ڪريم جي اکين ۾ هاڻ نه پريشاني هئي، نه ڊپ ۽ نه ئي مايوسي، سندس اکين ۾ هڪ گهري سانت هئي. اهڙي سانت جيڪا عزم مان جنم وٺندي آهي.“
”مون کي هوش آيو ته فوجي ٽرڪ ۾ پيو هوس، ۽ منهنجي ڀرسان ڪريم تقريبا بيهوش حالت ۾ ۽ سور ۾ پاهه، ڪنجهي پيو. ٽرڪ جي سيٽن تي فوجي سپاهي ويٺا هئا ۽ انهن مان ڪي سگريٽ پيا ويٺا ڇڪن ته ڪي وري بي مطلب ٻاهر ويٺا نهارين. ڪريم ۽ مان فوجين جي پيرن ۾ ٽرڪ جي لوهي چادر تي سامان جي ڳنڍڙين جيان پيا هئا سون ۽ گاڏيءَ جي لوڏن سبب جسم تي لڳل زخم وڌيڪ لڇي رهيا هئا. خون ڄمي ويو هو ان ڪري وهي نه پيو پر ان جي آلاڻ جسم، اکين ۽ وات ۾ اڃان محسوس پئي ٿي.
”ڪاڏي پيا وٺي وڃن اسان کي؟“ مون سوچيو، ”ڇا وڌيڪ پڇا ڳاڇا لاءِ وڏي ڇانوڻي پيا منتقل ڪن يا وري شهر کان ٻاهر وٺي وڃي جعلي مقابلي ۾ ماري ڇڏيندا؟“ پر منهنجا انومان غلط ثابت ٿيا ۽ فوجي ٽرڪ اچي شهر جي پوليس ٿاڻي ٻاهران بيٺي.
فوجين اسان کي ڄنگهن ٻانهن کان کنڀي ٽرڪ مان هيٺ لاٿو ۽ کڻي اچي ٿاڻي جي لاڪ اپ ۾ بند ڪيو. لاڪ اپ ۾ ڪيترا ٻيا قيدي به موجود هئا. جن اسان جي اها حالت ڏسي اسان کي سهارو ڏنو ۽ جاءِ ڪري اسان کي ليٽايو. مان ۽ ڪريم اڌ غنودگي ۽ اڌ سجاڳي جي حالت ۾ هئاسون. لاڪ اپ ۾ ڪنهن اچي اسان کي پاڻي پياريو ته وري ڪنهن ڪپڙو آلو ڪري اسان جي زخمن تي رکيو. جهٽ پل لاءِ غنودگي طاري ٿي وئي. ساٿي، هن حالت ۾ مون کي امان ڏاڍي ياد آئي. مان پاڻ کي اٺن سالن جو ڇوڪرو محسوس ڪيو ۽ ياد آيو ته ڪيئن اسڪول وڃڻ کان پهرين امان پنهنجن هٿن سان مکڻ ۽ ماني کارائيندي هئي ۽ گهران نڪرڻ کان پهرين الائي ڪهڙيون ڪهڙيون دعائون پڙهي شوڪارا هڻندي هئي ته جيئن مون کي ڪو ڪوسو واءُ نه لڳي. آءٌ کلندو ڪڏندو گهران نڪري ويندو هوس. اهو منظر منهنجي زندگيءَ جو خوبصورت ترين منظر آ. اذيت جي هن گهڙيءَ ۾ به ماءُ جي محبت جي ڇهاءُ منهنجي تڪليف گهٽ پئي ڪئي. منهنجو اهو منظر گهڻي دير تائين هلي نه سگهيو جو هڪ پوليس واري اچي مون کي غنودگيءَ مان سجاڳ ڪيو ۽ چيو ته ايس ايڇ او صاحب وٽ تنهنجي پيشي آ.
لاڪ اپ ۾ بند قيدين مون کي وري سهارو ڏئي اٿاريو ۽ پوليس جي ٻن سپاهين بغلن کان کنڀي اچي ايس ايڇ او جانب جي ڪمري ۾ بيهاريو. ڪمري ۾ ايس ايڇ او کان علاوه ميجر عباس پڻ موجود هو.
جانب مون ڏانهن ڏسي، پنهنجي چهري تي پريشاني جا آثار آڻيندي چيو ”نور ڇو ٿو پاڻ تي ظلم ڪرين بابا؟ اڙي ميجر صاحب جيڪو توکان پڇي ٿو کڻي کيس ٻڌاءِ. ڇو ٿو جوانيءَ ۾ مارون کائي معذور ٿين؟“
”سائين مان ڇا ٻڌايان؟“ مون جانب کي چيو، ”جنهن شئي جو مون کي علم ڪونهي ان جي باري ۾ ڇا ٻڌايان؟“
”ڏس ڏاهو ٿي، سچي ڪر، پوليس جي مار ڏاڍي خراب آ.“
”سائين جي ڪا خبر هجي ها ته ضرور توهان کي ٻڌايان ها.“ مون کيس جواب ڏنو.
”ايس ايڇ او صاحب هن مادر چوت سان ڳالهين ۾ وقت وڃائڻ اجايو آهي.“ ميجر عباس، جانب سان مخاطب ٿيندي چيو، ”آءٌ هي توهان جي حوالي ڪري ٿو وڃان سڀاڻي تائين مون کي سڄي معلومات گهرجي. توهان کي جيڪي وڻي طريقو استعمال ڪيو.“ ميجر عباس پنهنجو فرمان جاري ڪري اٿي بيٺو ۽ ٿاڻي مان روانو ٿي ويو. جانب ٿڙندو ٿاٻڙندو ميجر عباس جي پويان پويان کيس ٻاهر تائين ڇڏڻ ويو ۽ جڏهن واپس آيو ته کيس پوري طرح اندازو هو ته سندس ٿاڻي تان بدلي ان صورت ۾ ئي رڪجي سگهي ٿي جڏهن هو مون کان سڀ ڪجهه سچ سچ باسرائي وٺندو.
”نور صاحب ڇا ارادا آهن سڀ ڪجهه باسبو يا پنهنجو ۽ اسان جو وڌيڪ وقت وڃائيندين؟“ ايس ايڇ او جانب طنزيه انداز ۾ منهنجين اکين ۾ اکيون وجهي سوال ڪيو.
”مان ته ڪنهن جو وقت نٿو وڃائڻ چاهيان، پر مون وٽ توهان کي ٻڌائڻ لاءِ ڪجهه به ڪونهي.“
”بڪواس. اڙي پوليس وارن کي سڀ خبر پوندي آهي ته ڪير ڪوڙو آ ۽ ڪير سچو آ، تون سراسر ڪوڙ پيو ڳالهائين.“
”ايس ايڇ او صاحب مان بلڪل ڪوڙ نه پيو ڳالهايان. مون کي ڪا خبر ڪونهي ۽ توهان جي چواڻي جي پوليس وارن کي سڀ خبر پوندي آهي ته پوءِ توهان ئي ميجر عباس کي سندس بي وقوف سوالن جا جواب ڏيو.“
منهنجي ان جواب تي ايس ايڇ او جانب سخت طيش ۾ اچي ويو. هن رڙ ڪري ٻن چئن سپاهين کي سڏ ڪيو. رات جي هن گهڙيءَ ۾ سندس سپاهي به ننڊاکڙا هئا. جن اچڻ ۾ ٻه ٽي منٽ لڳايا ۽ پوءِ اکيون مهٽيندا، ٽوپيون، بيلٽ ۽ پنهنجون قميصون ٺيڪ ڪندا ايس ايڇ او جي ڪمري ۾ داخل ٿيا. ۽ جيتري دير ۾ سپاهي سجاڳ ٿي پهتا، جانب ڪچين گارين ۾ فصاحت ۽ بلاغت جا درياهه وهائي ڇڏيا.
”اڙي هي ڪتي جو پٽ سمجهي ٿو ته اسان چوتيا آهيون، هن جي بڪواس سمجهي نٿا سگهون. ٻه اکر ڇا پڙهي ٿا وڃن هنن لوسين جو دماغ ئي خراب ٿيو وڃي،“ جانب سڄي ڪٿا وائڙن سپاهين جي سامهون بيان ڪري ڇڏي جيڪي ڪڏهن جانب ڏي پيا نهارين ته ڪڏهن مون ڏانهن.
جانب سپاهين جي وائڙپ ڏسي کين پٽي گار ڏني ۽ چيو ته ”نڀاڳا هن گڏهه کي ٿرڊ ڊگري ڪري سڀ ڪجه باسرايوس وٺي وڃو هن کي هتان.“ سپاهين کي ڪجهه سمجهه ۾ آيو ڪجهه نه، پر هو مون کي ڇڪيندا، پٽيندا، چماٽون هڻندا ايس ايڇ او جي ڪمري کان ٻاهر گهلي آيا. مون به کين گاريون ڏنيون جنهن تي هنن جي ٺونشن جو وسڪارو اڃان تيز ٿي ويو.
هو مون کي ڪٽيندا ٿاڻي جي پاسي ۾ ٺهيل هڪ ڪوٺيءَ ۾ وٺي آيا. هن ڪوٺڙيءَ ۾ عجيب طرح جي بوءِ هر طرف پکڙيل هئي. اهڙي بوءِ جنهن کي آءٌ ڪو نانءُ ته نه ٿو ڏئي سگهان پر اهڙي هئي جنهن کي سنگهي انسان کي قبر جو گمان ٿئي.
”اڙي لاهه سلوار ڪتي جا پٽ، باوردي سپاهين تي هٿ ٿو کڻين!“ هڪڙي سپاهي مون کي چماٽ هڻندي حڪم ڏنو.
مون سپاهيءَ جي حڪم جي تعميل ڪرڻ مناسب نه سمجهيو سو چپ چاپ بيٺو رهيس. مون کي هن وقت اهو اطمينان محسوس ٿيو ته گهٽ ۾ گهٽ هينئر ڪريم تي تشدد نه پيو ٿئي. ”اڙي هن نواب جي سلوار لاهيوس،“ سپاهي هاڻ پنهنجن ٻين سپاهين کي حڪم ڏنو جيڪي شايد کانئس رئينڪ ۾ گهٽ هئا. ٻن سپاهين اچي مون کي ٻانهن کان پڪڙيو. جڏهن ته ٽئين سٽ ڏئي منهنجي سوار لاهي ڇڏي. منهنجون ڄنگهون ڪمزوري ۽ سور سبب ٿڙڪي رهيون هيون ۽ غنودگي طاري ٿيندي پئي وئي. پر ساٿي اڄ ايترو تشدد برداشت ڪرڻ کان بعد مون کي پهريون ڀيرو احساس ٿيو ته انسان جي سهپ جي صلاحيت جو ڪو انت ڪونهي. انسان جيڪڏهن اندر ۾ ارڏي ٿيڻ جو پڪو فيصلو ڪري ورتو ته پوءِ کيس تشدد سان جهڪائڻ يا ٽوڙڻ ناممڪن آهي. ٻن سپاهين منهنجا هٿ پير سوگها ڪري ڪوٺڙيءَ جي وچ تي پيل ٽيبل تي ليٽائي ڇڏيو جڏهن ته ٽيون سپاهي چمڙي جو ٺهيل هڪ ننڍڙو هنٽر کڻي آيو جنهن کي ”سچو پتر“ پيا چون.
”اڙي هنن سچوپتر وڏن وڏن چورن ڌاڙيلن کي سڌو ڪري ڇڏيو تون ڇاهين سنگل پاسري؟“ سچو پتر واري همراهه پاڻ پڏائيندي چيو، ”هاڻ سڀ سچ سچ ٻڌاءِ.“
”ڇا ٻڌايان؟“ مون کانئس پڇيو.
”جيڪو ايس ايڇ او صاحب پڇڻ پيو چاهي،“ سپاهي چيو.
”مون کان ته ايس ايڇ او صاحب ڪجهه پڇيو ئي ڪو نه هو“ مون کين جواب ڏنو. جواب ٻڌي چارئي سپاهي وائڙا ٿي بيهي رهيا.
”اڙي نيازي، جانب صاحب کان پڇي اچ ته هن نموني کان ڇا باسرائڻو آ“ سينيئر سپاهيءَ ٻئي همراهه کي هدايت جاري ڪئي. نيازي نالي هي سپاهي ٻڏتر ۾ هو. کيس سمجهه ۾ نه پيو اچي ته ڪيئن ايس ايڇ او صاحب کان وري پڇڻ وڃي. دل ٻڌي آخر هو ايس ايڇ او کان پڇڻ لاءِ روانو ٿيو. آءٌ اڃان ٽيبل تي اوگهاڙو، منهن ڀر ليٽيو پيو هوس ۽ هن ٿوري جهٽ ۾ به جڏهن منهنجي جسم تي تشدد نه پئي ٿيو، مون کي آرام جو احساس پئي ٿيو ۽ مورڳو ننڊ پئي آئي. خبر ناهي ته اها ننڊ هئي يا بيهوشي، اوچتو ڪوٺڙيءَ جو در انتهائي زور سان کليو، اهڙو جو مون کي محسوس ٿيو ته دروازو پنهنجين انجيسن مان نڪري آيو هوندو. ساڻ ئي جانب پنهنجي عملي کي گاريون ڏيندي داخل ٿيو ۽ سندس پويان نيازيءَ جي سائين جي سائين ڪندو داخل ٿيو. ”اڙي حرامي توهان کي دماغ آهي يا مٿي ۾ ميڄالي جي جاءِ تي گنهه ڀريل اٿو؟“ جانب گجگوڙ ڪئي ”هڪ معمولي ڇوري کان به ڪجهه باسرائي نٿا سگهو؟“
”پر سائين ڇا باسرائيون؟ توهان ڪجهه ٻڌايوئي ڪونهي.“ سپاهي ڏاڍي آهستگيءَ سان جواب ڏنو. جانب ڏانهنس مخاطب ٿيندي چيو، ”جمعدار سبحان هن کان پڇي ڏيو ته جمهوري تحريڪ جي قيادت ڪير ٿا ڪن، ڪٿان ٿي تحريڪ هلي ۽ کين پئسا ڪير ٿو ڏي؟“ جانب ڪجهه ٿڌو ٿيندي چيو.
”سائين مٺا ائين چئو نه،“ جمعدار سبحان ايفيشنٽ ٿيندي جواب ڏنو ”هاڻي ٿا سڀ ڪجهه باسرايونس، توهان هلي آرام ڪيو.“ جانب ڀڻ ڀڻ ڪندو ڪوٺڙيءَ مان نڪري ويو. جمعدار سبحان هاڻ پنهنجو ڌيان مون ڏانهن ڏنو ۽ پنهنجي آواز ۾ رعب پيدا ڪندي چيو ”اڙي سڀ ڪجهه سچي ڪر، هي تحريڪ ڪير پيا هلائين ۽ انهن جون ايڊريسون ۽ ٺڪاڻا ڪهڙا آهن؟ جلدي ٻڌاءِ نه ته اڄ صفا اڦٽ ماري ڇڏينداسون ئي.“
مان هنن جي ساڳي ساڳي بڪواس ٻڌي تنگ ٿي ويو هوس. سو جواب ڏنو مان ته، ”بابا اهڙا چوتيا سوال بند ڪيو ۽ جيڪا مار ڏيڻي اٿو ڏئي جان ڇڏايو. اجايو ويٺا دهمان ٻڌو.“
ساٿي، منهنجي اِن جواب کان بعد پوليس وارن منهنجن چتڙن تي سچو پترن جو وسڪارو شروع ڪري ڏنو. پهرين پنجن ستن ڌڪن تي جان ڏاريندڙ سور ٿيو، هر ڌڪ سان محسوس پئي ٿيو ته چتڙ تان کله پٽجي پئي آئي پر پوءِ منهنجو هيٺيون جسم پوري طرح سُن ٿي ويو. چيلهه کان هيٺ جي جسم جو احساس به مري ويو. مون کي ياد ناهي پوءِ هو ڪيتري دير تائين منهنجي مٿان سچو وسائيندا رهيا. مان هڪ ڀيرو وري بي هوش ٿيندو پئي ويس. پر مڪمل بي هوشي طاري ٿيڻ کان پهرين مون کي اها پريشاني تنگ ڪرڻ لڳي ته ڇا هن تشدد سبب مان مڙسيءَ کان ته نه وهجي ويندس؟

***

6

پيارا ساٿي، جڏهن ٻيهر هوش آيو ته مان چاوڙيءَ ۾ اونڌي منهه ستو پيو هوس، ٿورو پرڀرو ڪريم به ليٽيو پيو هو. صبح جي هلڪي هلڪي روشني ظاهر ٿيڻ شروع ٿي هئي. جسم سور ۾ تڙپي رهيو هو. رات ڪنهن وقت جڏهن پوليس وارا ماري ماري ٿڪجي پيا هئا ته اچي، چاوڙيءَ ۾ ڦٽو ڪري ويا هئا. جتي ٻين باندين اسان جا خون ۾ ٻڏل ڪپڙا لاهي پنهنجا ڪپڙا پهرايا ۽ اسان جا زخم پاڻيءَ سان صاف ڪيا هئا. هيءَ رات هڪ ڀوائتي خواب جيان هئي، ان جا نقش شايد سڄي زندگي منهنجي ذهن ۽ جسم تي هڪ داغ وانگر رهندا. ساٿي، هن ڏکي گهڙيءَ ۾ مون توکي ڏاڍو ياد ڪيو ۽ جي ٿي سگهي ته اچي مون وٽان ٿي وڃ، تنهنجو نور“.
نور جو خط پڙهندي حسين جون اکيون ڀرجي آيون. سندس آواز بند ٿي ويو ۽ نڙيءَ ۾ ڄڻ ڪا شئي اٽڪي پئي هئس. هو بي وسيءَ جي حالت ۾ خالي نظرن سان ڪيتري دير پنهنجي ڪمري جي ڀتين کي گهوريندو رهيو. کيس سمجهه ۾ نه پئي آيو ته ڇا ڪري. هن کي عجيب عجيب خيال ذهن ۾ اڀرڻ لڳا. سندس دل پئي چوي ته زور زور سان رڙيون ڪري، پر هو رڙيون ڪرڻ جي به سگهه نه پيو محسوس ڪري. حسين کي نور ۽ ڪريم جا بدن پنهنجي ڪمري ۾ لڙڪندي نظر آيا. سندن ٽمندڙ خون پنهنجي اکين مان وهندي محسوس ڪيائين.
حسين پنهنجي قميص سان پنهنجا ڳوڙها صاف ڪري ڏٺا. پر ڳوڙهن جو رنگ ڳاڙهو نه هو. حسين کي پنهنجي بي وسيءَ تي سخت ڪاوڙ پئي آئي. ”نه! آءٌ بي وس نه آهيان“، حسين سوچيو ”اسان بي وس نه آهيون، اسان طاقتور آهيون. نور ۽ ڪريم طاقتور آهن. بي وس اهي آهن جيڪي سمورين طاقتن ۽ ڏاڍائين جي باوجود نور ۽ ڪريم جي عزم جي سامهون بي وس آهن.“
حسين کي انهن سوچن طاقت ڏني. هن جي ڳالهائڻ جي سگهه موٽي آئي ۽ هاڻ چٽيءَ طرح سوچڻ لڳو.
حسين تڙ تڪڙ ۾ تيار ٿيو ۽ گهر مان ڪري پوليس ٿاڻي ڏانهن روانو ٿي ويو. هو جلد از جلد ٿاڻي تي پڄي نور ۽ ڪريم جو حال معلوم ڪرڻ پيو چاهي. ٿاڻي کان ڪجهه فاصلي تي بيهي حسين پهرين صورتحال جو جائزو ورتو. ٿاڻي جي عمارت کان حسين کي سدائين خوف محسوس ٿيندو هو. ٿاڻي جو ماحول، ٿاڻي جي بوءِ، ٿاڻي تي ويٺل پوليس وارا، ماڻهن جا چيچلائيندڙ چهرا، پوليس وارن جا ملعون ٻوٿ، سگريٽن جا سوٽا، قيدين جي ڏتڙيل حالت، سڀ ڪجهه هن کي ڊيڄاريندڙ لڳندو هو. پر اڄ حسين انهن مان ڪنهن شيءِ کان ڊنل نه هو. نور جي خط حسين کي هڪ نئين بهادري ڏني هئي.
هن ڏٺو ته ٿاڻي تي اڄ معمول کان وڌيڪ رش هئي. ماڻهو آيا پئي ويا پئي ۽ چاوڙيءَ جي ٻاهران ڪيترا قيدي پنهنجن مٽن مائٽن ۽ دوستن سان ملاقات ڪري رهيا هئا.
حسين پڻ وڌندو ٿاڻي ۾ داخل ٿيو. اڃان هن هڪ قدم ٿاڻي جي حد ۾ داخل ڪيو ئي مس ته ڪنهن کيس هڪل ڪئي. ”صاحب ڪاڏي ٿو وڃين؟“
حسين ڪنڌ ورائي ڏٺو ته هڪ سپاهي ٿاڻي جي گيٽ جي پاسي ۾ ڪرسي تي ويٺو هو ۽ سندس هٿن ۾ ڪاغذ قلم هو.
”منهنجو هڪڙو مائٽ گرفتار ٿيو آ، ان سان ملڻ آيو آهيان.“ مون جواب ڏنو.
”ڪهڙو تنهنجو مائٽ، نالو ڇا اٿس؟“
”نور، سائين“
”نور! اڙي اهو ته دهشت گرد آ.“
نه سائين هو ويچارو ته پرائمري ماستر جو پٽ آ.“
”چڱو چڱو مون کي سبق نه پڙهاءِ. ملاقات بند آ.“
”پر سائين هي ٻيا ماڻهو ته ملن پيا.“
”سائو هلائي جي ملاقات ڪرڻي اٿي.“
”سائو؟ سائو ڇا هي سائين؟“
”سائو قائداعظم“
”سائو قائداعظم؟ سائين توهان جي ڳالهه سمجهه ۾ نه ٿي اچي صاف ٻڌايو ڇا ٿا چوڻ چاهيو؟“
”اڙي ڪهڙي جهان ۾ رهندو آهين؟ سائي جي به خبر نه اٿئي. سائو قائداعظم معنيٰ ڏهين جو نوٽ“
”حسين کي هاڻ پوليس واري جي ڳالهه سمجهه ۾ آئي. هن پنهنجن کيسن ۾ هٿ وجهي ڳولها ڦولها ڪئي پر سندس کيسي مان رڳو اٺ رپيا ئي نڪتا.
”سائين مون وٽ اٺ رپيا ئي آهن. ڏهه ڪونهن. منهنجي ملاقات ضروري آ. جي ڪرائين ته توهان جي مهرباني ٿيندي.“ حسين ڏاڍي نوڙت سان پوليس واري کي عرض ڪيو.
”اڙي جي کيسي ۾ پئسو ڪونهيوَ ته پوءِ ملاقاتن لاءِ ڇوٿا سيڙجي نڪرو؟“ سپاهي ناراض ٿيندي چيو، ”هاڻ اورتي ڪر پئسا ۽ جلدي ملاقات ڪري هل.“
حسين کي ملاقات جي اجازت ملي ته هو جلدي ٿاڻي ۾ داخل ٿي ويو ۽ سڌو وڃي چاوڙيءَ جي گيڻ تي بيٺو. اندران پيشاب ۽ پگهر جي سخت بوءِ پئي آئي. پهرين نظر ۾ هن کي لڳو ڄڻ هو جانورن جي پڃري جي ٻاهران بيٺو هجي. اندر هڪ انتهائي سوڙهي ڪوٺيءَ ۾ ويهارو کن ماڻهو ڏاڍي بي درديءَ سان واڙيا پيا هئا. اونداهي ڪوٺيءَ ۾ حسين کي نور ۽ ڪريم ته نظر ئي نه آيا. هن چاوڙيءَ جي شيخن واري دروازي وٽ پهچي پڇيو ته نور اندر آهي؟ اندران ڪنهن قيدي رڙ ڪري چيو، ”ها ڀائو آهي هڪڙو منٽ ترس.“ حسين غور سان اندر جهاتي پاتي. اندر قيدين ۾ چرپر ٿيڻ شروع ٿي. ڪي قيدي جيڪي شيخن جي ويجهو ويهي ٻاهر جي هوا جهٽي رهيا هئا انهن جاءِ خالي ڪئي، پريان وڌيڪ چرپر ٿي ۽ پوءِ حسين جيڪو منظر ڏٺو ان سندس جسم ڪانڊاري ڇڏيو.
هن ڏٺو ته نور جو بدن اگهاڙو هو، کيس هڪ ننڍڙو انگوشو ٻڌل هو. جسم تي بي شمار ڳاڙها ۽ نيرا نشان هئس. چپ ڦاٽل، اکيون سوڄ جي ڪري بلڪل نظر نه پئي آيس ۽ وار خون ڄمي وڃڻ سبب سندس مٿي سان چنبڙي ويا هئا. هو هڪ زخمي شينهن وانگر بانبڙا پائيندو اچي شيخن تائين پهتو.
حسين بلڪل بي سڌ، وائڙين اکين سان نور کي ڏسندو رهيو، نور شيخن وٽ پهچي پنهنجا هٿ شيخن ۾ وڌا ۽ پوءِ آهستي آهستي ٿڙڪندڙ ڄنگهن ۽ ڪنبدڙ ٻانهن سان پنهنجن ڀڳل پيرن تي اُٿي بيٺو.
نور جي اٿي بيهڻ کان پوءِ حسين کيس پهريون ڀيرو غور سان ڏٺو، سندن نظرون مليون ۽ سڄل منهن، ذري گهٽ بند اکين، ڳاڙهن ۽ نيرن نشانن جي پويان حسين کي نور جي چهري تي عجيب مرڪ نظر آئي. اهڙي مرڪ جنهن هزارين لفظ ڳالهايا. جنهن سوين سنيها ڏنا. حسين ان مرڪ کي ڪو نانءُ ڏيڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. اهڙو نانءُ جيڪو ان مرڪ جي شايان شان هجي. ”فاتح، مرڪ.“ اوچتو حسين کي پنهنجي ڳولها جي منزل ملي. ”ها- اها فاتح مرڪ هئي. اهڙي مرڪ جيڪا سوين ڪوٽن کي نيست و نابود ڪرڻ جي سگهه رکي ٿي. جيڪا بي وسي ۾ به ظلم کي بي وس ڪري ڇڏي فاتح مرڪ“.
حسين ۽ نور شيخن جي ٻنهي پاسي بيٺا هڪ ٻئي کي ڏسندا رهيا. حسين کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته نور سان ڇا ڳالهائي. ڳالهه ڪٿان شروع ڪري. ڪيئن کانئس پڇي ته هو ڪيئن آهي؟ ”ساٿي فڪر جي ڪا ڳالهه ڪونهي“، آخر نور آهستي آهستي ٽٽل اکرن سان ڳالهايو، ”ٻاهر ساٿين کي چئجو ته جدوجهد جاري رکن. کين چئجو ته اسان ٺيڪ آهيون، ٻه چار ڏينهن ٿاڻي جو عذاب هوندو، پوءِ جيل اماڻي ڇڏيندا. جتي حالتون بهتر آهن ۽ اتي سوين ساٿي ۽ ٻيا ڪارڪن گڏ هوندا.“
حسين کيس ڪو جواب ڏئي نه سگهيو.پنهنجا هٿ نور جي هٿن تي رکيائين، جيڪي شيخن کي پڪڙي بيٺا هئا. حسين ساڻس کوڙ ڳالهيون ڪرڻ پئي چاهيون، پر هو ڪجهه چئي نه سگهيو. هن فقط نور جي اکين ۾ نهاريو، نور جي هٿن کي پنهنجن هٿن سان مضبوط جهليائين ۽ واپس ورڻ کان پهرين فقط هڪڙو جملو چيائين ”نور پنهنجو خيال رکجانءِ.“

***

ياسمين جي اک وري ان وقت کلي جڏهن سندس ماءُ اچي دروازو کڙڪايو ۽ کيس چيو ”پٽ منجهند ٿي وئي آ، ماني تيار آ، اچي مانجهاندو ڪر.“ ياسمين ٽپ ڏئي اٿي ويٺي، کيس پشيماني پئي ٿئي ته هن ماءُ کي چيو هو ته اٿي ماني پچائيندي پر پوءِ ننڊ مان سجاڳ ئي نه ٿي.
”امان اچان ٿي.“ ياسمين ماءُ کي وراڻيو.
ياسمين جو ڪمرو هميشه ڏاڍي سليقي سان ٺهيل هوند آ. سندس ڪتابن جي الماڙي ۾ ادب ۽ سياست کان وٺي سائنس ۽ مذهبن جي ارتقا سميت ڪيترن موضوعن تي ڪتاب ڏاڍي طريقي سان رکيل هوندا آهن. سندس ڪمري ۾ هڪ ڪپڙن لٽن جي الماڙي کانسواءِ هڪ ميز ڪرسي پڻ آهي. جنهن تي به ڪتاب ۽ لکيل، اڻ لکيل ڪاغذ پيل آهن.
ياسمين کي خيال آيو ته اڄ هوءَ منجهند جي مانيءَ کان بعد، ڳوٺ ۾ ٿيل عورتن جي ميڙاڪي جي رپورٽ تيار ڪندي جنهن کان پوءِ هوءَ سائره سان ملندي. ياسمين کي دل ۾ اڻ تڻ هئي. هوءَ معلوم ڪرڻ پئي چاهي ته حسين بابت سائره ڪيئن ٿي محسوس ڪري ۽ ڇا حسين به کيس پسند ڪري ٿو؟
خيالن جو اهو سلسلو ياسمين کي ڏاڍو تنگ پيو ڪري. هوءَ ان انداز ۾ سوچڻ نه پئي چاهي ۽ سائره سان ملي کانئس حسين بابت معلوم ڪرڻ جو تصور کيس پاڻ کي ڪمتر ڪرڻ جي برابر پيو محسوس ٿئي. ”نه – آئون سائره سان ملنديس ضرور پر حسين بابت ڳالهه نه ڪنديس.“ ياسمين سوچيو، ”آءٌ مريو ٿوروئي ٿي وڃان حسين لاءِ جو پاڻ کي گهٽ ڪيان.“ ياسمين اهو سوچي ڪمري کان نڪري آئي ۽ رڌڻي ۾ وڃي ماءُ سان ڳالهيون ڪرڻ لڳي. ”امان تو مون کي سوير ڇو ڪو نه اٿاريو؟ مون توکي چيو هو ته منجهند جي ماني مان پچائينديس.“ ياسمين ماءُ کان پڇيو.
”پٽ تون گهري ننڊ ۾ هُئين ۽ ٿڪل هُئين،. سو سوچيم ڀلي ننڊ ڪري. ڀلا ماني پچائڻ ۾ ڪهڙي دير.“
”چڱو ڀلا ٺيڪ آ، هاڻ ماني لڳايون ڄاڻ بابا، منظور ۽ نورين آيا.“ ياسمين اهو چوندي پليٽون کڻي رڌڻي مان نڪري وئي ۽ وڃي دالي ۾ وڇايل دسترخوان تي رکيون. سندس ماءُ به ماني کڻي جهٽ ۾ اچي وئي. انهيءَ وچ ۾ ياسمين جو پيءُ ۽ ڀاءُ ڀيڻ پڻ اچي ويا ۽ سڀني گڏجي ماني کاڌي.
ياسمين مانجهاندي کان پوءِ تيار ٿي سائره جي گهر رواني ٿي وئي. سائره ۽ ياسمين جڏهن به ملنديون هيون ڏاڍي پيار سان ملنديون هيون پر انهن جي وچ ۾ بحث به ڏاڍا تيز ترار ٿيندا هئا. سندن وچ ۾ خاص طرح اختلاف جو سبب اهو هوندو هو جو ياسمين چاهيندي هئي ته سائره تنظيمي ڪم ۾ سرگرم ٿئي، وڌيڪ گڏجاڻين ۾ اچي، ٻين عورتن سان ملي کين انقلاب ڏانهن راغب ڪري ۽ هار سينگار تي گهٽ ڌيان ڏي. جڏهن ته سائره کيس سمجهائيندي هئي ته زندگي هڪ ڀيرو ٿي ملي، ان جو پورو لطف وٺجي. تنظيمي ڪم به ضرور ڪجي پر هار سينگار به ضروري آ. سائره جو خيال هو ته سڄو وقت رڳو اهڙي انقلاب جي نظر نٿو ڪري سگهجي جيڪو خبر ناهي اچي يا نه اچي ۽ جي اچي به ته الائي ڪڏهن. سو ڪهڙو فائدو جو پنهنجي زندگي وڃائي آخر ۾ پڇتائجي؟.
ٻئي سنگتياڻيون ننڍي هوندي کان گڏ گڏ رهيون آهن، پرائمري اسڪول کان وٺي گڏ ۽ ٻنهي جي وچ ۾ ننڍڙا ننڍڙا اختلاف به سدائين رهيا آهن. پر هاڻ ڳالهه ڪجهه مختلف هئي. هاڻ ڳالهه هئي پيار جي. ياسمين جي دل ۾ حسين لاءِ الاهي پيار هو ۽ هوءَ سمجهي پئي ته حسين به کيس پسند ڪري ٿو پر سائره الائي ڪٿان وچ ۾ اچي وئي هئي. ياسمين کي خوف هو ته متان سائره ناز نخرن ۽ ادائن سان حسين کي موهي نه وٺي. هيءَ اها لڙائي هئي جيڪا ياسمين هارائڻ نه پئي چاهي. هن ڊوڙ ۾ شڪست سندس انا کي ڏاڍو ڌڪ رسائيندي. محبت انسان کان اهڙا ڪم ڪرائيندي آهي جيڪي عام حالتن ۾ ڪندي جيڪر انسان کي ڏاڍو معيوب لڳن. پر پوءِ به ياسمين جون ڪي اخلاقي حدون هيون جيڪي هن جي خيال ۾ هوءَ اورانگهي نه سگهندي.
ياسمين جڏهن سائره جي گهر پهتي ته کيس سائره جي ماءُ ٻڌايو ته هوءَ پنهنجي ڪمري ۾ آهي. ياسمين سندس ڪمري ۾ داخل ٿي ته ان وقت سائره آئيني جي سامهون بيٺي ڊانس پئي ڪيو ۽ ٽيپ رڪارڊ تي گانا پئي هليا. هميشه جيان سائره خوش ۽ خوبصورت پئي لڳي. سندس ڪمري ۾ خوشبوئن جو واسو هو ۽ هوءَ تنگ ڪپڙن ۽ الجهيل وارن سان ڏاڍي دلڪش پئي لڳي.
گاني جي ڌن تي ڊانس جا اسٽيپ کڻندي سائره پڇيو ”ياسمين ڪيئن آهين؟
”آءٌ ٺيڪ آهيان، تون ٻڌاءِ ڇا پيو ٿئي؟“
يار آءٌ ڏاڍي مزي ۾ آهيان، خوش آهيان ۽ ڏسين پئي ڊانس پيو ٿئي. اچ ياسمين تون به شريڪ ٿي وڃ.“ سائره کيس دعوت ڏيندي چيو.
”ادي ڊانس مون کان پڄي ڪو نه، هاڻ اهو مڇيءَ وانگر ٿڙڪڻ بند ڪر ۽ اچي ويهه ته ڳالهيون ڪيون.“
سائره وڃي ڪيسٽ پليئر بند ڪيو ۽ اچي ياسمين جي سامهون ڪرسيءَ تي ويٺي. شوخ نظرون ۽ شرارتي مرڪ چپن تي آڻيندي ياسمين کي چيو، ”چڱو ڀلا بند ڪيوسون ٿڙڪڻ هاڻ ٻڌاءِ ڪهڙيون خبرون چارون آهن؟“
”خبر چار خبر آهي، توسان ڪجهه ڏينهن کان ملي ڪو نه هئس سوچيم ته توسان ملي اچان ۽ توکي جمعي تي ٿيندڙ گڏجاڻيءَ جي دعوت پڻ ڏيان.“ ياسمين چيو.
”اڇا- جمعي تي گڏجاڻي آ، مان ڪوشش ڪنديس ته اچان.“ سائره چيو.
”ڪوشش نه، توکي اچڻو پوندو. تون نٽائي ٿي وڃين.“
”اڇا بابا اينديس.“
”ڀلا اڄڪلهه پڙهي ڇا پئين؟“ ياسمين کانئس پڇيو.
”ياسمين آءٌ پڙهان پئي بانو قدسيه جو ”راجه گِڌ“
”سائره وري اهي رومانوي اجايا ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيا اٿئي. مون جيڪا توکي هوچي منهه جي ڪهاڻي ڏني هئي اها نه پڙهيئي ڇا؟“
”هوچي منهه جي ڪهاڻي بور ڪندڙ هئي، چري تون راجه گِڌ پڙهي ته ڏس. سيميءَ جو ڪردار ته پڙهه. بانو قدسيه ڪمال جو ڪردار تخليق ڪيو آ.“
”ها اهو ڪردار تخليق ئي آهي، هڪ تخيل آهي. حقيقت نه آهي. هوچي منهه حقيقت آهي ۽ اها حقيقت ئي اسان جي آجپي جي راهه ڏيندي.“ ياسمين ٿورو خفي ٿيندي چيو.
” ڏس تون ناراض نه ٿي. مون هوچي منهه جي ڪهاڻي پڙهي پوري ڪئي هئي پوءِ راجه گِڌ شروع ڪيو. مون کي خبر آ ته هوچي منهه ڪهڙين سخت حالتن ۾ انقلاب جي قيادت ڪئي، پر يار ادب به ته انسان جي آجپي لاءِ اهم آهي نه؟ جيئن هوچي منهه جي ڪهاڻي اسان کي آجپي جي راهه ٿي ڏسي تيئن خوبصورت ادب به ته اسان جي روح جي آجپي جي راهه ٿو ڏيکاري نه.“ سائره سنجيده ٿيندي چيس، ”چڱو ڀلا هاڻ ڇڏ اِن بحٿ کي ويهه ته چانهه کڻي اچان.“
سائره چانهه ٺاهڻ لاءِ ڪمري کان ٻاهر هلي وئي ته ياسمين اٿي وڃي ٽيبل تي پيل ناول جا ورق اٿلائڻ لڳي. کيس ڪنهن ڪنهن مهل سائره جا دليل ڏاڍا مضبوط محسوس ٿيندا هئا، هن کي به لڳندو هو ته واقعي انسان زندگي هڪ ڀيرو ماڻي ٿو پوءِ ڀلا ان کي رڳو تڪليفن ۽ ڊوڙ ڊڪ ۾ گذارڻ درست ٿيندو؟ پر اهڙن خيالن کي ياسمين پاڻ ئي پنهنجي ذهن مان تڙي ڇڏيندي هئي. ”ها اهو صحيح آهي ته زندگي هڪ ڀيرو ٿي ملي، پر اسان جي وطن ۾ ڪروڙين ماڻهن جي زندگي زهر ته اڳ ۾ ئي آهي، ڌارين جي ڦرلٽ ۽ پنهنجن وڏيرن ۽ جاگيردارن جون زيادتيون ۽ ڌارين سان ڀاڱي ڀائيواري ته سنڌ جي اڪثريت جي زندگي موت کان به بدتر پهرين ئي ڪري ڇڏي آهي.“ هوءَ سوچيندي هئي، ”پوءِ ڀلا جي اسان تبديليءَ لاءِ ڊڪ ڊوڙ نه ڪيون ۽ پاڻ کي تڪليفون نه به ڏيڻ چاهيون، تڏهن به ڀلا هنن ظلمن جي هوندي ڪهڙو خوش رهي سگهجي ٿو؟“
ياسمين پنهنجي آس پاس ڪيترا انسان ڏٺا آهن جيڪي ڪو به قومي ڪم ڪو نه ڪندا آهن پر پوءِ به سندن زندگيون خوشيءَ کان خالي آهن. هو انهن مادي شين جي حاصلات ۾ سرگردان رهندا آهن جن کي حاصل ڪرڻ سندن لاءِ ممڪن ئي نه هوندو آهي. ”هڪ اهڙي سماج ۾ جتي عام انسان کي صحت، تعليم، خوراڪ ۽ ڪپڙي لٽي جون سهوليتون نه هجن ۽ سندن قومي ۽ جمهوري حقن تي ڌاڙا لڳل هجن، جتي ڪڇڻ تي جيل ۽ ڦٽڪا ملن ۽ جتي عورت جانورن جهڙي ورتاءَ جو نشانو بڻيل هجي، ڪاري ڪري ذليل ۽ خوار ڪئي وڃي ۽ ماڻهن جي اڪثريت وڏيرن ۽ پيرن جي سامهون چيچلائي چيچلائي دم ڏيندي هجي. اُتي حقيقي خوشي ڪيئن ممڪن آهي؟“ هوءَ سوچيندي هئي .
”ياسمين جي تون پڙهڻ چاهين ته ڀلي ناول کڻي وڃ،“ سائره ڪمري ۾ داخل ٿيندي ياسمين کي چيو جيڪا ناول هٿ ۾ کنيو، الائي ڪهڙن خيالن ۾ گم هئي. سائره جي اوچتو ڪمري ۾ اچڻ تي، ياسمين ٿورو ڇرڪي ۽ ڳالهه نٽائيندي چيائين ”نه، بس مون ته فقط ڪجهه ورق پئي اٿلايا، نه ته اهڙا ناول مون کي ڪو خاص پسند ڪونهن.“
”ڀلي تنهنجي مرضي، پر انسان کي هر طرح جون لکڻيون پڙهڻ گهرجن، پاڻ کي محدود ڪرڻ سان ذهن محدود ٿيندو آهي.“ سائره دليل ڏيندي چيو.
”ها ادي في الحال اسان جو ذهن محدود ئي ٺيڪ آهي. غلام قومن کي صرف آزادي ۽ ڇوٽڪاري تائين ئي ذهن کي محدود ڪرڻ گهرجي،“ ياسمين چيو:
”پر ياسمين ڇوٽڪاري ۽ آزاديءَ جي دڳ کي به تلاش ڪرڻ لاءِ انسان کي گهڻ طرفي مطالعي جي ضرورت هوندي آهي نه؟ ۽ ادب ته انساني اڌمن، امنگن، خواهشن، نظرين، حاصلاتن، اڻ پورين اميدن ۽ گهٽجي ويل صدائن جي ڀرپور ترجماني ٿو ڪري. ان کي پڙهڻ کان سواءِ انساني روح ۽ انسان جو اندر ته بکيو ئي رهجي ويندو. پوءِ بکيو روح ڀلا ڪهڙي آزادي ۽ ڪهڙو ڇوٽڪارو ماڻي سگهندو؟“ سائره سنجيده ٿيندي ياسمين کي دليل ڏنو.
ياسمين سندس دليل جي پختگي ۽ لفظن جي چونڊ تي دل ئي دل ۾ ڪافي متاثر ٿي. وٽس سائره کي ڏيڻ لاءِ اهڙو ڀرپور جواب موجود ڪونه هو. ”چڱو سائره اهي بحث ته هلندا رهندا، اهو ٻڌاءِ ته تنهنجي حسين سان ملاقات ٿي؟“ ياسمين آخر پاڻ کي اهو سوال پڇڻ کان روڪي نه سگهي. پر سوال پڇڻ سان ئي کيس احساس ٿيو ته هن کي اهو پڇڻ نه گهرجي ها. سائره ان مان الائي ڪهڙو مطلب وٺندي؟ ياسمين سوچيو.
سندس سوال پڇڻ شرط سائره جي چپن تي شرارت ڀري مرڪ پکڙجي وئي. هوءَ ياسمين جي اکين ۾ اکيون وجهي کيس جانچڻ جي ڪوشش پئي ڪري، پر ياسمين سائره کان نظرون چورائڻ جي ڪوشش ۾ رڌل هئي. ”هون! ڇا ڳالهه آهي ياسمين، اوچتو حسين جو خيال آيو اٿي ۽ ان بابت وري پڇين به مون کان ٿي؟ جيستائين مون کي خبر آهي ته توهان جي دوستي ڏاڍي پڪي آهي پوءِ ڇا توکي خبر ڪونهي ته هو ڪنهن سان ملي ٿو ۽ ڪنهن سان نه؟“، سائره کلندي ۽ کيس چيڙائيندي چيو.
ياسمين اندر ۾ پشيمان پئي ٿئي. سندس نظرون ڪمري ۾ چوطرف پئي ڦريون ۽ هوءَ پنهنجي رئي جي ڪُنڊ کي پنهنجي آڱر تي ويڙهي ۽ کولي رهي هئي، ” نه سائره مون بس ائين ئي پڇيو، تو ٻڌايو پئي نه ته تو هن ڏانهن پنهنجو شعر لکي موڪليو هو، سو سوچيم پئي ته ڇا ان کان پوءِ ڪا ملاقات ٿي؟“ ياسمين چيو،
”اڙي يار پنهنجي اهڙي قسمت ڪٿي جو هن سان ايترو جلدي ملاقات ٿئي. اهي توهان جا ڀاڳ جو جڏهن دل چوي ته هو توهان جي خدمت ۾ حاضر ٿيو وڃي.“ سائره کيس وڌيڪ چيڙائيندي ۽ بي نيازي سان پنهنجن ڪلهن کي جهٽڪو ڏيندي چيس.
”چڱو هاڻ بڪواس بند ڪر، حرامزادي، سدائين اهڙيون ڳالهيون سجهنئي.“ ياسمين ناراضگي جو ناٽڪ ڪندي چيو. ٻئي زور زور سان ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳيون.

***

هن شهر ۾ ڪلهه گولي هلي هئي. فوج جمهوريت جي لاءِ مظاهرو ڪندڙن مٿان سڌيون گوليون هلايون جنهن ۾ اٺ ماڻهو شهيد ويا ۽ پنجاهه کن ڦٽجي پيا. ملڪ ۾ ان قتلام جي ٽي وي ۽ ريڊيو تي ڪا خبر نه هئي. اخبارن کي خبر ڇاپڻ جي اجازت نه ڏني وئي پر ماڻهو اها ڏکوئيندڙ خبر پرڏيهي ريڊيو تي ٻڌي چڪا هئا.
حميد جڏهن شهر جي بس اسٽاپ تي لٿو ته کيس ائين لڳو ڄڻ شهر ۾ راڪاس گهمي ويو هجي. هر طرف خاموشي، دڪان، هوٽل ۽ شئي شگل جا گاڏا ۽ مانڊڻيون مڪمل طرح بند. روڊ ۽ گهٽيون ويران ۽ ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهن کان سواءِ ڄڻڪ سڄو شهر خالي. روڊ تي فقط فوجين جون وڏيون خاڪي ٽرڪون بيٺل ۽ انهن تي مکيا چکيا فوجي جوان، خونخوار هٿيارن سان ليس، بلڪل تيار پوزيشن ۾ ويٺل. فوجن جون ٽرڪون ۽ هيلمٽ پاتل فوجي ڏسي، حميد کي لڳو ته ڄڻڪ هو سنڌ جي شهر ۾ نه بلڪه ڪنهن مفتوح علائقي ۾ آيو هجي، جتي بس ڏهڪاءُ جو راڄ هجي ۽ آبادي پنهنجا گهر ٻار مال متاع ڇڏي جهنگلن ۽ جبلن ڏانهن فرار ٿي وئي هجي.
حميد کي ياد آيو ته جڏهن پهرين هو هن شهر جي بس اسٽاپ تي لهندو هو ته ڏهاڪو کن ٽانگا ۽ رڪشائون ايندڙ مسافرن ڏانهن ائين ڌوڪي پوندا هئا ڄڻ سندن وچ ۾ مسافرن کي زوري پنهنجي سواري ۾ ويهارڻ جي گوءِ لڳل هجي. هر ٽانگي ۽ رڪشا وارو ڪوشش ڪندو هو ته مسافر سندس سواري استعمال ڪري. ٽانگي وارن جي هوڪرن ۽ رڪشائن جي زوڪٽ ۾ ائين ڌڌڙ اٿندي هئي. ڄڻڪ بس اسٽاپ ڏاندن جي گوءِ جو ميدان هجي. گوڙ ۾ ڪا ڳالهه ٻڌڻ ۾ ئي نه ايندي هئي.
۽ اڄ! اهڙي خاموشي جو ڀانئجي ته انسان کي پنهنجن ساهن کڻڻ ۽ دل جي ڌڙڪڻ جو آواز به صاف ٻڌڻ ۾ اچي. اڄ کيس چانهه جا هٽ، پڪوڙن ۽ مٺائين وارن جا دوڪان، ڇولن وارن جا گاڏا ۽ فقيرن جون قطارون ڪجهه به نظر نه پئي آيو. سڀ هن شهر کي ڄڻ ويران ڪري ويا هجن. ۽ ٻار ڪيڏانهن هليا ويا آهن؟ شهر جي رستن تي ٻارن جا ميڙاڪا هوندا هئا. رڙيون ڪندڙ، سنگهون وهائيندڙ هڪ ٻئي پٺيان ڊوڙون پائيندڙ، چدي راند ۽ اٽي ڏڪر کيڏندڙ، هڪ ٻئي کي بي معنيٰ سمجهي ڪچيون گاريون ڏيندڙ ٻار. اهي سڀ ڪيڏانهن هليا ويا آهن؟
حميد احتياط سان هر طرف ڏسندو شهر جي گهٽين مان ٿيندو ربنواز جي گهر ڏانهن روانو ٿيو. ربنواز هن شهر ۾ تحريڪ جو اڳواڻ آهي پر هو انتهائي روپوشي ۽ رازداريءَ سان جمهوري تحريڪ کي منظم ڪرڻ جي ڪم ۾ رڌل آهي. کيس هر قدم سوچي سمجهي کڻڻو پوندو آهي، ڇو جو جيڪڏهن سندس جمهوري سرگرمين جي ٻڙڪ به سرڪار تائين پهتي ته هو نه رڳو گرفتار ٿي جيل حوالي ٿيندو پر سندس سرڪاري نوڪري به ويندي. ربنواز جو اصلي نالو سواءِ ڪجهه ماڻهن جي، تحريڪ ۾ ڪنهن کي به خبر ڪونهي بلڪل ائين جيئن ڊاڪٽر احمد جو اصل نالو ڪنهن کي معلوم ڪونهي. تحريڪ جا سرگرم اڳواڻ انتهائي رازداريءَ سبب پنهنجن فرضي نالن سان ڪم ڪندا آهن.
حميد شهر جي مختلف روڊن ۽ گهٽين مان ٿيندو اچي ربنواز جي گهر جي گهٽيءَ تائين پهتو. هن پهرين سڀني طرفن ۾ نهاريو، ڪجهه دير انتظار ڪري پڪ ڪئي ته سندس پويان ڪو ڪڍ لڳل ڪونهي ۽ کيس ڪو به نه پيو ڏسي، جنهن بعد هن وڃي ربنواز جو دروازو کڙڪايو. جهٽ پل ۾ ربنواز اوطاق جو دروازو کوليو ۽ ٻئي اندر داخل ٿي ويا. ٻنهي جي چهرن تي نهايت سنجيدگي ۽ ڏک جا پاڇولا تري رهيا هئا. جنهن شهر ۾ فقط هڪ ڏينهن اڳ بي گناهه، هٿين خالي ماڻهن جا لاش ائين بي درديءَ سان ڪيرايا ويا هجن اتان جا رهواسي ڀلا ڪهڙو خوش هوندا.
ربنواز، حميد کي اوطاق ۾ ويهاري گهر هليو ويو ۽ ڪجهه دير بعد منجهند جي ماني کڻي اچي حميد سان ويٺو ته حميد کانئس واقعي جي پوري تفصيل پڇي.
”ساٿي، ماڻهن جو اهڙو جوش ۽ سندن اهڙي غير معمولي بي ڊپائي مون پنهنجي زندگي ۾ اول نه ڏٺي ۽ نه ٻڌي،“ ربنواز آهستگيءَ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو.
”توهان کي خبر آهي ته ڪالهه جنرل ضياءَ هتي اچڻو هو سو جمهوري اتحاد مارشلا خلاف احتجاج ۽ مظاهري جو سڏ ڏنو هو. شهر ۾ تمام گهڻي پوليس ۽ فوج موجود هئي ۽ هتان جي فوجي ڪمانڊر اهو اعلان ڪيو هو ته شهر ۾ جنرل صاحب جي اچڻ وقت نه احتجاج ڪرڻ ڏنو ويندو ۽ نه جلسو جلوس، پر ڀلا جمهوري تحريڪ جا ڪارڪن ۽ عوام ڪٿي مڙڻ وارا هئا. اسان سڄي شهر ۾ پوسٽر هنيا، چاڪنگ ڪرائي ۽ زباني طرح سموري عوام کي اپيل ڪئي ته هو جنرل ضياءَ جي خلاف ڀرپور مظاهرو ڪري اهو ثابت ڪن ته هتان جو عوام مارشل لا نٿو چاهي ۽ هو پنهنجي محبوب وزيراعظم جي قاتل کي ڀليڪار نه چوندو.
جنرل جي هيلي ڪاپٽر پهچڻ کان ٻه اڍائي ڪلاڪ پهرين شهر جو چوڪ پوري طرح فوج ۽ پوليس جي گهيري ۾ هو ڇو جو اسان اعلان ڪيو هو ته مظاهرو چوڪ تي ٿيندو. پر اصل ۾ احتجاج فوجي ڇانوڻي تي ئي رٿيو ويو هو. اسان سمورن ڪارڪنن، ميمبرن، همدردن ۽ ٻئي عوام کي ذاتي طور زباني طرح پهرين ئي آگاهه ڪيو هو ته جيتوڻيڪ مظاهري جي جاءِ پوسٽرن ۾ شهر جو چوڪ ٻڌائي وئي آهي پر اصل ۾ احتجاج ٿيندو ڇانوڻيءَ جي ٻاهران جتي، جنرل ڪاڻو اچي پيو. اها اسان جي فوج کي ڀنڀلائڻ جي حڪمت عملي هئي. جنرل جي اچڻ کان پهرين، لِڪ ڇپ ۾ سوين ماڻهو ڇانوڻيءَ جي پسگردائي ۾ جمع ٿيڻ شروع ٿي ويا، وٽن احتجاجي پلي ڪارڊ به هئا ته بينر به، پر سڀ ڪجهه لڪل هو. بس عوام کي انتظار هو جنرل ضياءَ جي اچڻ جو.
ڇانوڻيءَ ۾ به فوج وڏي تعداد ۾ موجود هئي ۽ سپاهي ٻاهر پهري تي به بيٺل هئا، سندن ٽرڪون به بيٺل هيون. پر جيئن ته کين وهم گمان ۾ به نه هو ته هتي احتجاج ٿيندو، تنهنڪري هو بلڪل ڦڙت ۽ تياريءَ ۾ نه هئا ۽ هنن ڇانوڻيءَ جي پسگردائي ۾ آهستي آهستي گڏ ٿيندڙ ماڻهن ڏانهن ڌيان ئي نه ڏنو، انهن ماڻهن مان ڪن سان گڏهه هئا جن کي ڏسي لڳو پئي ته هو ڇانوڻيءَ سان لڳ وهندڙ شاخ مان گڏهن کي وهنجارڻ آيا آهن، ڪي انگوڇن ۽ پوتڙن ۾ هئا جيڪي علائقي جا هاري ٿي لڳا ته ڪي وري اهڙا شاگرد پئي لڳا جيڪي اسڪول جا پيرڊ گسائي اچي وڻن هيٺان ويهي ٻيڙيون ۽ سگريٽ ڇڪيندا آهن، پر هي سڀ همراهه بس هڪ نعري جي انتظار ۾ هئا.
اوچتو آسمان ۾ گرڙ گرڙ شروع ٿي وئي ۽ جنرل ضياءَ الحق جو هيلي ڪاپٽر ظاهر ٿيو. هيلي ڪاپٽر آهستي آهستي هيٺ ٿيندو ويو ۽ هيلي پيڊ کان ڪجهه پرڀرو فوج جو مقامي ڪمانڊر، سول ۽ فوجي آفيسر، وڏيرا، ڪامورا سڀ قطار ۾ اٽينشن جي پوزيشن ۾ بيٺا هئا.
ڇانوڻيءَ جي مين گيٽ کان ٿورو پرڀرو اوچتو هڪ تحريڪي ڪارڪن احتجاجي جهنڊو کڻي ظاهر ٿيو ۽ هڪ زوردار نعرو هنيو، ”جمهوريت- بحال ڪيو“ ۽ پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي ڪيترائي ماڻهو آس پاس کان ظاهر ٿيا، وڻن تان لٿا، شاخ مان نڪتا ۽ ٻنين مان ڊوڙندا آيا، هنن پنهنجن ورن مان جهنڊا، بينر ۽ پلي ڪارڊ ڪڍيا ۽ فضا بس نعرن سان گونجڻ لڳي. ”جيڪو مارشل لا جو يار آ، غدار آ غدار آ. جيڪو فوجين جو يار آ ، غدار آ غدار آ، جمهوريت بحال ڪيو، جنرل ضياءَ تي لعنت بيشمار!“
ماڻهو تمام گهڻا جذباتي هئا. هنن جيئن ڏٺو ته جنرل ضياءَ جو هيلي ڪاپٽر زمين تي لهڻ وارو آهي تيئن هنن هيلي ڪاپٽر کي ڀونڊا ڏيڻ شروع ڪيا. ڄڻڪ ڀونڊا نه هجن پٿر ۽ پادر هجن جيڪي هزارين فوٽ مٿي اڏامندڙ هيليڪاپٽر کي نه بلڪه جيئري جاڳندي انسان کي هنيا پيا وڃن. مڇريل ماڻهن جو اوچتو مظاهرو ڏسي پهرين فوجي بتال ٿي ويا. پر پوءِ هنن هڪدم پنهنجون صفون ٻڌيون. پوليس جون به ڪجهه گاڏيون اچي ڇانوڻي وٽ پڳيون. فوجين ۽ پوليس وارن هاڻ مظاهرو ڪندڙن طرف پنهنجون بندوقون سڌيون ڪيون، ۽ کين هليو وڃڻ جو حڪم ڏنو.
پر احتجاج ڪندڙن بندوقن کي ليکي ۾ ئي نه آندو. هنن پنهنجا پلي ڪارڊ سڌا ڪيا، بينر اڀا ڪيا ۽ گڏهن مٿان وڏن اکرن ۾ ”ضياءُ الحق“ لکيل پوسٽر چنبڙائي ڇانوڻيءَ ڏانهن روانا ڪري ڇڏيا. ڇانوڻي وارو علائقو جنگ جو ميدان ٿي ويو هو. عجيب نظارو هو. هڪ پاسي باوردي ۽ چست فوجي بندوقون سڌيون ڪيو بيٺا هئا، انهن کان ڪجهه اڳيان ڦلهڙي پوليس جي قطار هئي ۽ سندن سامهون هينگون ڪندڙ گڏهه ڪڏي رهيا هئا جن مٿان ضياءُ الحق لکيل هو. پوزيون هڻندڙ انهن گڏهن جي پويان احتجاجي مظاهرو ڪندڙ عوام هو، جيڪو اڀ ڏاريندڙ نعرا هڻي رهيو هو. ڇانوڻيءَ اندر، فوج جو ڪمانڊر ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو هو. سندس جنرل هيلي ڪاپٽر مان لهي ٿڌي ۽ صاف ڪمري ۾ آرام سان چانهه پي رهيو هو.
پر ڪمانڊر، برگيڊيئر عاطف اندر ئي اندر ۾ وڍ ويٺي کاڌا. هن پنهنجي نائب کي آهستگيءَ سان حڪم ڏنو ته ٻاهر وڃي صورتحال تي ڪنٽرول ڪري.
”عاطف يه باهر ڪيا هور رها هي، ڪون لوگ هين؟“ اوچتو جنرل ضياءَ پنهنجي ڪمانڊر کان سوال ڪيو. ڪمانڊر صاحب جو هيٺان مٿان پئي پگهر وهيو، کيس سمجهه ۾ نه پئي آيو ته پنهنجي باس کي ڪهڙو جواب ڏئي. ”سر ڪڇ بدتميز اور ملڪ دشمن لوگ هين“ ڪمانڊر جنرل ضياءَ کي جواب ڏنو ”آپ بي فڪر رهين ايوري ٿنگ ول بي انڊر ڪنٽرول، سر.“
جنرل ضياءَ پنهنجي ڪمانڊر جي اکين ۾ گهوري ڏٺو جيڪو جنرل جي گهور کان لنوائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. هو اڄ پنهنجي جنرل جي اچڻ جي ڏينهن تي، پنهنجي در تي احتجاج نه روڪي سگهيو هو ان تي کيس سخت پشيماني ۽ شديد ڪاوڙ اچي رهي هئي. هن لاءِ پنهنجي ستاويهن سالن جي فوجي زندگي ۾ اڄ سڀ کان وڌيڪ بي عزتيءَ جو ڏينهن هو ۽ پنهنجي بي عزتيءَ تي هو دل ئي دل ۾ ٻاهر بيٺل گندن ۽ غدار ماڻهن مان ڪئي سون کي گوليون هڻي ماري چڪو هو.
پر ٻاهر نظارو ڪجهه ٻيو هو. احتجاج جو هي نرالو رنگ هو. فوجين پوليس وارن کي حڪم ڏنو ته هو گڏهن کي سوگهو ڪن ۽ مٿن ”ضياءُ الحق“ جي نالي جا پوسٽر هٽائين، سو ڦيڦا پوليس وارا ميدان ۾ گڏهن کي پڪڙڻ ۾ مشغول هئا. گڏهن کي به مستي سجهي هئي سو هينگون ڪندا پئي پوليس وارن سان کيڏيا. گڏوگڏ عوام جو احتجاج ۽ نعري بازي به جاري هئي ۽ ماڻهن جو انگ وڃي پيو وڌندو.
”مين چاهتا هون ڪي باهر احتجاج ڪرني والي عوام سي خود جا ڪي ملون اور ان ڪي مسائل پوڇون.“ اوچتو جنرل ضياءَ ڪمري ۾ ويٺي ويٺي برگيڊيئر عاطف کي چيو.
برگيڊيئر جو ساهه خشڪ ٿي ويو. کيس سمجهه ۾ نه پئي آيو ته سندس جنرل کي هي ڪهڙو ڀوت سوار ٿيو آ؟ ڇو کيس عوامي ليڊر ٿيڻ جي تمنا جاڳي آ ۽ سا به اهڙي وقت ۽ هنڌ جيڪو تپيل تئي وانگر تتل آهي ۽ جيڪو هر شئي کي ڀسم ڪري سگهي ٿو.
”سر اس وقت يه شايد مناسب نه هو، باهر جمع لوگ ملڪ دشمن اور دهشتگرد هين ان سي بات ڪرني ڪا ڪوئي فائده نهين. آپ اگر چاهين گي تو هم معزز لوگون سي آپ کي ملاقات ارينج ڪرلين گي.“ برگيڊيئر جنرل ضياءَ کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي.
پر طاقت جو نشو به عجيب شيءِ آهي. انسان کي پاڻ تي اهڙو ڪوڙو اعتماد ٿي پوندو آ جو کيس لڳندو آ ته هو جيڪو ڪرڻ چاهي ڪري سگهي ٿو، سندس هڪ نظر، هڪ لفظ ۽ ڀرون جو هڪ اشارو اڇلون کائيندڙ سامونڊي لهرن جا رستا موڙي سگهي ٿو. حڪمرانن جي چوڌاري چمچن جون قطارون کين سندن مافوق الفطرت طاقت هجڻ جو اهڙو يقين ڪرائين ٿيون جو هو واقعي پنهنجي هڪ خيالي دنيا ۾ ئي رهن ٿا. جنرل ضياءَ کي پڻ اڄ ڪوڙي خود اعتماديءَ جو دورو پيو هو يا جيئن سنڌي ۾ چوندا آهن ته، ڳوهه کي موت کڻي ته شهر جو رخ ڪري، سو جنرل ضياءَ پنهنجي آواز ۾ هاڻ حڪم جو عنصر پيدا ڪندي چيو، ”عاطف مين اس طرح ڪي ڪئي حالات سي نمٽ چڪا هون، مين جا ڪي بات ڪرون گا، ان مظاهرين سي، آخر هم پاڪستان ڪا استحڪام اور اسلام ڪي سربلندي چاهتي هين تو ڦر به لوگ همين ڪيون نهين سنين گي؟“ ائين چوندي جنرل ضياءَ اُٿي بيٺو ۽ گڏوگڏ ڪمري ۾ ويٺل سمورا آفيسر، ڪامورا، وڏيرا پڻ ٿڙندا ٿاٻڙندا اٿي بيٺا.
برگيڊيئر عاطف جو ساهه مڪمل طور ڇڏائي ويو هو. سندس منهن اڇو ٿي ويو ۽ دل ئي دل ۾ هن کي جيڪي آيتون ۽ انترمنتر ياد هئا سڀني جو ورد شروع ڪري ڏنائين. کيس خبر هئي ته اڄ هو اهڙو خوار خراب ٿيندو جهڙو ڪڏهن نه ٿيو.
”اوکی سر. آپ دو منٹ تشريف رکھيں ميں حالات کا جائزه ليکر آتا ہون“ برگيڊيئر عاطف پاڻ سنڀاليندي آخري ڪوشش ڪئي، پر جنرل ضياءَ سندس ڳالهه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪندي ڪمري مان نڪري چڪو هو. جنرل جيئن ڪمري مان ٻاهر نڪتو، کيس سلوٽن جو وسڪارو شروع ٿي ويو، برگيڊيئر تڪڙا تڪڙا قدم کڻندو اچي سندس پويان ٿيو. فوج جا ڪمانڊو، اسپيشل گروپ جا سندس باڊي گارڊ ۽ پوليس جي نفري کين چوڌاري حفاظت ڪندي ڇانوڻيءَ جي مين گيٽ ڏانهن رواني ٿي وئي. ٻاهر مظاهرو ڪندڙن جو فوج ۽ پوليس سان دنگل جاري هو.
احتجاجي ماڻهو تکي نعري بازي ڪري رهيا هئا پر پوليس وارن هاڻ گڏهن کي قابو ڪري ورتو هو ۽ مٿن ”ضياءُ الحق“ جي نالي وارا پوسٽر هٽائي ڇڏيا هئا.
فوجي اڃا بندوقون سڌيون ڪيو بيٺا هئا. اوچتو مظاهرو ڪندڙن پري کان گيٽ مان جنرل ضياءَ ۽ ٻين آفيسرن کي ٻاهر ايندي ڏٺو. جلوس ۾ سانت اچي وئي. اهڙي سانت جيڪا طوفان جي اچڻ جو سنيهو ڏيندي آ. جلوس جي ماڻهن کي پنهنجين اکين تي يقين نه پئي آيو ته آيا هو واقعي جنرل ضياءَ آهي يا ڪو ٻهروپيو، اهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي ته جنرل ضياءَ پاڻ مظاهري دوران اچي نڪري، کين يقين نه پئي آيو. ضياءَ الحق منجهن اهڙي سانت ڏٺي ته کيس پنهنجي آفاقي طاقت تي يقين اڃا پختو ٿيو. هن ڳلو صاف ڪيو ۽ ڳالهائڻ شروع ڪيو. ”ميري هم وطنو....“
پر بس هو صرف اهي ٽي لفظ ئي ڳالهائي سگهيو. جنرل جي انهن ٽن لفظن سان احتجاج ڪندڙن تي اها ڳالهه واشگاف ٿي ته سندن سامهون بيٺل شخص ٻهروپيو نه بلڪه پاڻ جنرل آهي. پوءِ ته بس جلوس ۾ هوڪرا پئجي ويا. نعرن ۾ اوچتو تيزي اچي وئي. ”جيڪو ضياءَ جو يار آ، غدار آ غدار آ. جيڪو ڪاڻي جو يار آ، غدار آ غدار آ، جيڪو مارشل لا جو يار آ، غدار آ غدار آ، جمهوريت بحال ڪيو، فوج تي لعنت بي شمار، آمريڪا مرده باد.“ ماڻهو نعرا هڻندي، هوڪرا ڪندي جهمريون هڻڻ لڳا.
ضياءَ الحق هڪ دفعو کين وري مخاطب ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي پر هن اڃا وات کوليو ئي مس ته جلوس ۾ انگوڇن ۽ پوتڙن وارن همراهن پنهنجا انگوڇا ۽ پوتڙا کولي، پنهنجون شرم گاهون وائکيون ڪري جهمريون شروع ڪري ڏنيون ”ضياءَ ڪتو مرده باد، آمريڪامرده باد، جمهوريت، بحال ڪيو.“
ماڻهن جو جوش ۽ ولولو ڏسڻ جهڙو هو. ائين پئي محسوس ٿيو ڄڻ سنڌو پنهنجا بند ٽوڙي، ڪچي ۾ ڪاهي پيو هجي ۽ صدين کان خاموش ڪارونجهر ڦاٽ کاڌو هجي. ماڻهن جو انبوهه هر خوف کان آزاد ٿي ويو هو، کين جنرل، سندس فوج، سنگينون بندوقن جا نال، گولين جا چمڪندڙ پٽا، فوجي رعب ۽ دٻدٻو سڀ نيچ ۽ حقير پئي لڳا. هو اندر جي خوف کي هڪ طوق جيان ڳچيءَ مان لاهي ڦٽو ڪري چڪا هئا. هنن هڪ لمحي لاءِ بنا ڏهڪاءَ جي آزاد فضا ۾ ڪي ساهه کنيا هئا ۽ هو انهن چند ساهن جي سرور ۾ اهڙا مدهوش ٿي چڪا هئا جو کين هر ظلم جي مورت پيرن هيٺان لتاڙجندي پئي محسوس ٿي. هنن پرجوش ماڻهن هڪ ڀيرو، فقط هڪ ڀيرو ڏاڍي ۽ ظالم سان اکيون اکين ۾ وجهي کيس ڪمزور ۽ گيدي چوڻ جو مزو ماڻيو هو ۽ کين محسوس ٿيو هو ته سندن ڏوجهرن ۾ چيٿاڙيل زندگي سڦل ٿي وئي هئي. چند ساعتن ۾ هنن هڪ مڪمل، آزاد ۽ بي نياز زندگي گذاري ورتي هئي. هاڻ جي زندگي نه رهي ته کين ڪو اُلڪو تشنگي نه رهندو.
زوردار ٺڪاءَ ٿيو ۽ ڪنهن جو نعرو ٿڙڪندڙ چپن ۾ اٽڪي پيو. جسم زمين تي ڪريو پر جهنڊو فضا ۾ بلند ٿيو. ڪنهن ڪريل جسم کي ٻانهن ۾ کنيون ۽ اٽڪيل نعري کي چمي ڏئي اکين سان لاتو.
فوجين جو هڪ جٿو جنرل ضياءَ کي حفاظت ڏيندي ڇانوڻي ۾ اندر وٺي وڃي چڪو هو ۽ گيٽ وٽ عاطف ڪنبندڙ هٿن ۾ پستول جهليو بيٺو هو جنهن مان هن هينئر فائر ڪيو هو. جلوس هاڻ مڇر جي ويو هو، سندس اڀ ڏاريندڙ نعرن ۾ اڃا تيزي اچي وئي هئي ۽ ماڻهو فوج طرف الرون ڪندي وڌندا ويا.
برگيڊيئر عاطف هڪ ٻيو فائر ڪيو ۽ هڪ ٻيو ساٿي ڪريو، سندس جاءِ وٺڻ لاءِ ڪيترا وڌي آيا. پوئين صفن ۾ موجود ساٿين فوجين ۽ پوليس تي پٿر اڇلائڻ شروع ڪيا، ڪن پنهنجن بينرن مان ڏنڊا ڪڍي، سپاهين تي وسڪارو ڪري ڏنو.
”سبق سکائو ان حرامزادون ڪو،“ برگيڊير عاطف جو آواز گونجيو ۽ گڏوگڏ مشين گنن جا منهن کلي ويا. مشين گنون پٽن جا پٽا کائي ويون. ٺڪائن جو اڻ کٽ سلسلو، گولين جو وسڪارو، بارود جي ڌپ چوطرف ۽ دونهين ۽ مٽي جا ڪڪر. هٿين خالي انسانن جا سينا. ساٿي ڪرندا ويا ۽ سندن جاءِ تي ٻيا ساٿي نعرا هڻندا وڌندا رهيا. جوڌن آڏو ڄڻ هيءَ راند هئي. نه ته ڀلا ائين ڪو مقتل ڏانهن وڃي سگهي ٿو؟
جيڪي ساٿي زخمي پئي ٿيا ٻيا انهن کي پنهنجن ڪلهن تي کڻي اسپتالن ڏانهن ڊوڙندا پئي ويا. مڇريل ماڻهن جو انبوهه ڇانوڻيءَ ڏانهن وڌندو رهيو. فوج جي صفن ۾ ڪنبڻي مچي وئي هئي. پهرين برگيڊيئر عاطف پويان پير ڪيا. پوءِ سندس نائبن جا چهرا غائب ٿيا ۽ آهستي آهستي پٿرن جي وسڪاري جي وچ ۾ فوجين ۽ پوليس جون ٽرڪون غائب ٿي ويون.
ڇانوڻي جي پسگردائي جو ميدان، مياڻيءَ جو ميدان ٿي ويو هو. ڳاڙها جهنڊا، ڳاڙهي رت ۾ رنڱجي اڃا وڌيڪ ڳاڙها ٿي ويا هئا. ڪيترن ساٿين جا بي جان جسم ڏاڍي سڪون سان مقتل گاهه ۾ رکيا هئا. جڏهن ته زخمين کي آهستي آهستي اسپتالن ڏانهن پهچايو پئي ويو. سول اسپتال جون ڪجهه ايمبولينسون پڻ اچي ويون هيون ۽ سڄو علائقو هڪ عارضي اسپتال جو منظر پئي لڳو.
هر طرف جهنڊا، بينر، پلي ڪارڊ ۽ لاش پيل هئا. ڪي زخمي پنهنجن ڦٽن تي هٿ رکيو، سور ۾ ٻيڻا ٿيو، اسپتال جي عملي جو انتظار ڪري رهيا هئا ته ڪي وري گولين جو کاڄ ٿيڻ کان بچي وڃڻ وارن کان پنهنجن زخمن تي انگوڇن ۽ قميضن سان پٽي ٻڌرائي رهيا هئا ته جيئن سندن وهندڙ خون بند ٿي وڃي. نما شام مهل جڏهن پاڇا پوري طرح لڙي چڪا هئا ۽ آسمان تي ڳاڙهاڻ جو ڏيک پڌرو هو تڏهن ميدان تان آخري لاش کي نيو ويو.“

***

7

آفيسر ميس ۾ ٺهيل ڪمانڊر جي ڪمري ۾ جنرل محمد ضياءَ الحق باهه وانگر تپيو ويٺو هو. سندس اکيون تيزيءَ سان چوطرف ڦري رهيون هيون ۽ هو بار بار پنهنجين سنهڙين مڇن تي ائين هٿ ڦيري رهيو هو ڄڻ ان ڳالهه جي پڪ ڪندو هي ته اهي اڃا اتي موجود آهن يا نه. سندس فوجي لڪڻ هڪ هٿ مان ٻئي ۾ پئي منتقل ٿيو يا وري ڪڏهن سندس بغل ۾ پئي هليو ويو.
اوچتو جنرل ضياءَ پنهنجي بغل مان لڪڻ ڪڍي پنهنجي ٻئي هٿ جي تري تي آهستي آهستي هڻڻ شروع ڪيو ۽ هڪ ڀرون مٿي ڇڪيندي برگيڊيئر عاطف ڏانهن نهاريو.
برگيڊيئر پنهنجي جنرل جي نهار سهي نه سگهيو ۽ ڪنڌ کڻي هيٺ ڪيائين.
ڪمري ۾ سمورا فوجي آفيسر، ڪامورا، پوليس جا آفيسر ۽ تر جا وڏيرا ڪنڌ هيٺ ڪيو اهڙو خاموش ويٺا هئا ڄڻ ڪنهن جي مرتئي تي آيا هجن ۽ سندن سامهون جنرل ضياءَ نه پر سندس لاش رکيو هجي.
”تم لوگون کی میا کيوں مرگئی ہے؟“
نيٺ جنرل پاڻ ئي رڙ ڪئي، ” یہ سب کيا بدتميزی ہی، عاطف، تيری بولتی کیوں بندہی؟“
”سر.....دراصل“ ، عاطف جيڪو اندر ۾ انتهائي بي عزتيءَ جي احساس سان ويٺو هو تنهن ڪنڌ مٿي ڪرڻ کان سواءِ آهستي آهستي ڳالهائڻ شروع ڪيو،”ہم اس احتجاج کے لئے بلکل تیار نہيں تھے...“
”وه تو مجهے بهے نظر آرہا تھا، بیوقوف.“جنرل ضياءَ عاطف جو جملو اڌ ۾ ڪٽيندي کيس چهڪ ڏنو، ”لیکن یہ لوگ يہان تک پھنچے کیسے اور کس کے آدمی ہیں؟“
”سائين يه دوسري وڏيري ڪي آدمي ٿي، جو آپ ڪي خلاف هي.“ ٽپ ڏئي وڏيري جمن خان، برگيڊيئر عاطف کان پهرين جواب ڏنو.
وڏيري کي چمچه گيري جي روايت برقرار رکندي اميد هئي ته هو هن موقعي تي به جنرل صاحب جي نظرن ۾ ڪجهه وڌيڪ مارڪون ٺاهيندو، پر جنرل هن وقت ڪنهن به رک رکاءَ يا اخلاقيات کي برقرار رکڻ جي موڊ ۾ نه هو. وڏيري جمن خان کي ڪاوڙيل نظرن سان جنرل چند ساعتن لاءِ ڏٺو ۽ پوءِ يڪدم ڦاٽ کاڌائين، ”تم سي ڪسي ني پوچها سويلين جاهل؟ اتني تميز نهين که جب دو افسر بات ڪر رهي هون تو چمچون ڪو منهه بند رکنا چاهئي. نڪل جائو يهان سي.“ جنرل ضياءَ کي خبر ناهي اڄ الائي ڇا ٿي ويو هو! هو عام طرح ڏاڍو ٿڌو ۽ قربائتو هوندو هو ۽ ڪاوڙ ته ڪو کيس ورلي ايندي هئي، پر اڄ سندس جهڙي گڦ پئي ڳڙي. اهڙي ته ڪڏهن عاطف به نه ڏٺي هئي.
وڏيري جمن خان پنهنجي عزت سڀني جي سامهون ٽڪي جهڙي ٿي وڃڻ کان پوءِ به هار نه مڃي ۽ وڏي نوڙت سان ٻانهون ٻڌي جنرل کي عرض ڪيائين، ”سائين، صدر صاحب معاف کرو، غلطی ہوگئی، آگے سے بيچ میں نہيں بولين گی ميں تو صرف....“
جنرل، وڏيري جمن جي ڳالهه وري ڪٽيندي کيس چيو، ”اچھا چپ کرو.... اور یہ تم ہاتھ جوڑ کر کيوں کھڑے ہو؟ ملتے ہو تب بھی ہاتھ جوڑ کر، بنیوں کی اولاد. نکلو يہاں سے“
برگيڊيئر عاطف محسوس ڪيو ته جنرل ڏاڍو تپيل آ، ساڻس هن وقت ڪنهن جو به ڳالهائڻ مناسب ڪونهي سو هن وڏيري جمن کي اک سان هليو وڃڻ جو اشارو ڪيو. وڏيرو پنهنجي ٽوپي سنڀاليندو. ڪنڌ هيٺ ڪري ميس مان نڪري ويو.
”جي. عاطف صاحب بتائیں یہ سب کيون ہوا اور کس نے کيا. ”را“ کي ایجنٹ کيا يہاں بھی گهس آئے ہيں؟” جنرل ضياءَ وڏيري جمن جي ڪمري مان نڪري وڃڻ کان پوءِ وري عاطف ڏانهن ڦرندي پڇيو.
“سر- يہاں بھی ہيں کچھ ملک دشمن عناصر اور انہيں کچھ مقامی وڈيرون کی پشت پناہي بھی حاصل ہی . ليکن سر.... بہت جلد ہم ان کا قلعہ قمع کر ديں گی. آج جو ہوا وه فِر کبھی نہ ہوگا، آئی وِل میک شور آف ديٹ”. برگيڊيئر عاطف پنهنجي باس کي ٿڌو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
‘‘ليکن مجھی سمجھ میں نہيں آر ہا يہ کون لوگ ہيں جو نظام مصطفيٰ کی مخالف ہیں.’’ جنرل ضياءَ پنهنجي چهري تي اچرج جو تاثر پيدا ڪندي چيو، ‘‘ميں تو اسلام کی سربلندي کے لئے کام کر رہا ہوں، ملک سے گندے اور غير اسلامی قوانين کا خاتمہ کر کے ان کی جگھ پر اسلامی قوانين نافذ کر رہا ہوں اور یہ لوگ ہيں جو خود کو باب الاسلام کی لوگ کہتے ہيں، وه ايک مسلمان حکمران کو اپنے گندی گندی چيزيں دکھا رہي ہيں.؟’’
برگيڊيئر عاطف پنهنجي جنرل جا فيلسوفاڻا خيال ٻڌي خاموش رهيو ۽ ها ڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندو رهيو.
”خير... عاطف آئي ايم آف ناؤ. ميرے پنڈے میں ایک میٹنگ ہی۔ لیکن ڈہ واٹ ایور اِٹ ٹیکس ٹو اسٹاپ دس نان سینس دو دِن میں مجھی رپورٹ بھیجو کے یہ ڈراما کیا تھا اور گرفتار کرو ‘‘را’’ کے ایجنٹون کو جو پاکستان کو غیر مستحکم کر رہی ہیں“، جنرل ضياءَ حڪم جاري ڪندو اٿي بيٺو، سمورا ماڻهو به سندس پويان اٿي بيٺا ۽ ٻاهر هيلي پيڊ ڏانهن روانا ٿي ويا، جتي جنرل صاحب جو هيلي ڪاپٽر تيار بيٺو هو.

***

هڪ هڪ ڪري سمورا ساٿي ڳجهي جاءِ تي پهچي ويا هئا. اڄ پارٽيءَ جي اهم گڏجاڻي هئي. ٻن ڏينهن کان پوءِ جيڪو احتجاج ۽ ڦيٿا روڪ هڙتال ٿيڻي هئي ان جي رٿابندي ۽ ڪمن جي ورڇ اڄ جي گڏجاڻيءَ ۾ ٿيڻي هئي.
ڀائو سليمان، جيڪو احتجاج ڪميٽيءَ جو صدر هو، سو ڪنهن گهري سوچ ۾ هو ۽ ويٺي سگريٽ جا سوٽا هنيائين. تنظيم جي ضلعي اڳواڻ ڊاڪٽر احمد نيٺ گڏجاڻيءَ جي شروعات ڪئي ۽ پهرين ساٿي حميد کان سندس دوري جي رپورٽ پڇيائون. حميد ڪالهه ئي ان شهر مان واپس وريو هو جتي فوج احتجاج ڪندڙن تي فائرنگ ڪري اٺن ڪارڪنن کي شهيد ۽ ڪيترن کي زخمي ڪري ڇڏيو هو. حميد گڏجاڻيءَ کي سڄي پيرائتي رپورٽ ٻڌائي.
گڏجاڻيءَ ۾ ڏک ۽ ڪاوڙ ڇانئجي وئي. ساٿي حميد جي رپورٽ کان بعد، حُسين گڏجاڻيءَ کي نور ۽ ڪريم سان ملاقات ۽ سندن مٿان ٿيل تشدد جي ڄاڻ ڏني.
”اسان جي ساٿين تي وحشياڻو تشدد ٿيو آهي. اها انتهائي ڏک جي ڳالهه آهي. پر اسان کي معلوم ڪرڻ گهرجي ته فوج ۽ پوليس تي گرفتارين وقت فائرنگ ڪنهن ڪئي؟ ڊاڪٽر احمد چيو، ”هيءَ جمهوري تحريڪ پرامن آهي پر ڪي ماڻهو ان کي تشدد جو رنگ ڏئي رهيا آهن.“
ڊاڪٽر احمد جي ڳالهه جو جواب ڪنهن وٽ به نه هو. ڀائو سليمان نيٺ پنهنجو سگريٽ وسايو ۽ ڳالهائڻ شروع ڪيائين. ”ساٿيو فوج مٿان جنهن به فائرنگ ڪئي ان تحريڪ کي ڪو فائدو نه رسايو بلڪه ان سان نقصان ئي ٿيندو ۽ فوج کي وڌيڪ موقعو ملندو ته اسان جي پرامن جمهوري تحريڪ کي طاقت سان ڪچلي.
خير ان کي معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي ته ڪير آهن اهي ماڻهو جيڪي تحريڪ کي نقصان رسائڻ جي ڪوشش پيا ڪن. في الحال پاڻ کي فوج پاران ساٿين کي شهيد ڪرڻ ۽ بي گناهه ماڻهن تي تشدد خلاف ڀرپور احتجاج جي تياري ڪرڻي آهي.“ ڀائو سليمان چيو.
”ساٿيو. هن ڀيري احتجاج اهڙو هجي جو فوجي ايوانن ۾ ٿرٿلو مچي وڃي ۽ اسان کي اهڙي تدبير ڪرڻ گهرجي جو سڄي ضلعي ۾ مڪمل ڦيٿا روڪ هڙتال هجي.“ ڊاڪٽر احمد راءِ ڏني.
”اسين ٽرانسپورٽ ۽ دوڪاندارن جي ايسوسيئيشن سان ڳالهائينداسون ۽ کين پنهنجا ڪاروبار بند رکڻ تي راضي ڪنداسون،“ مراد چيو
”پر رڳو ساڻن ڳالهائڻ ئي ڪافي ڪونهي.“ حسين چيو، ”اسان کي ڪي اهڙا اپاءَ پڻ ڪرڻا پوندا جن جي ڪري ٽرانسپورٽ هلي نه سگهي.“
”ڇا مطلب آهي توهان جو؟“ ڊاڪٽر احمد سوال ڪيو.
”ڊاڪٽر پاڻ ڪا هڪ اڌ سرڪاري بس ساڙيون، بجلي سپلاءِ ڪندڙ لائين کي نقصان پهچايون، اسڪولن جي تالن کي خراب ڪري ڇڏيون جو اهي کلي نه سگهن ۽ اسڪولن ۾ پڙهائي ٿي نه سگهي. ۽ ٻن چئن هنڌن تي ٽائرن وغيره کي باهيون ڏيون ته جيڪي ماڻهو پنهنجا ڪاروبار بند نه به ڪرڻ چاهيندا هجن اهي بند ڪرڻ تي مجبورٿين.“ حسين جواب ڏنو.
ڀاءُ سليمان ڄڻڪ ڪنهن سوچ مان نڪتو ۽ سوال ڪيائين، ”پر انهن عملن سان عوام اسان جي خلاف ته ڪو نه ٿيندو؟ پاڻ پرامن تحريڪ جا حامي آهيون، پوءِ انهن عملن جو مطلب ڪهڙو ورتو ويندو؟“
”ڀائو سليمان عوام جي اڪثريت اسان جي تحريڪ جي حمايت ڪندڙ آهي پر ڪي ماڻهو آهن جيڪي فوج جا حمايتي ۽ جمهوريت جا مخالف آهن انهن کي ڪنهن به صورت ۾ پاڻ ڏانهن ڪري نٿو سگهجي، انهن کي پنهنجا ڌنڌا ڌاڙي بند رکڻ لاءِ اهي طريقا تمام ضروري آهن. جيستائين پرامن هجڻ جو تعلق آهي ته اسين پرامن ئي رهنداسون. اسان ڪنهن جي خلاف تشدد ته ڪو نه پيا ڪيون.“ مراد چهري تي مرڪ آڻيندي ۽ ڀائو سليمان کي اک ڀڃندي چيو.
”ٺيڪ آهي.“ ڀائو سليمان رضامندي ڏيکاري. ”مراد ۽ سلطان دوڪاندارن ۽ ٽرانسپورٽ جي ايسوسيئيشن سان ملندا، حميد ۽ محمد بخش سڀاڻي رات ڪجهه ٻين ساٿين کي ساڻ ڪري هڪ ٻن سرڪاري بسن کي باهه ڏيندا، ساٿي حسين، ساٿي دلدار کي ساڻ ڪري سڀاڻي رات بجلي جي سپلاءِ لائين کي ناڪاره ڪندو. جنهن بعد سوڳ ڪميٽيءَ جا سمورا ساٿي ڳجهي جاءِ تي اچي گڏبا، جتي ننڍڙا ڪوڪا ڪاٺيءَ جي ٽڪرن تي هڻي انهن کي شهر ۾ ايندڙ ويندڙ رستن تي اڇلائي ايندا ته جيئن جيڪڏهن ڪا گاڏي نڪري به ته ان جا ٽائر پنڪچر ٿي وڃن ۽ هلي نه سگهي. ان سان گڏوگڏ ساٿي حسين وڃي شهر جي اسڪولن جي تالن ۾ کونئر يا ايلفي وجهي انهن کي ناڪاره بڻائيندو ۽ مراد ۽ سلطان پوسٽر لکي ٻين ساٿين ۽ همدردن کي ڏيندا ته اهي سڄي شهر ۾ چنبڙائي عام ماڻهن کي احتجاج ۽ ڦيٿا روڪ هڙتال کان باخبر ڪن.“
صورتحال جي حال احوال ۽ ذميوارين جي ورهاست کان پوءِ گڏجاڻي پوري ٿي ۽ سمورا ساٿي ڳجهي جاءِ مان هڪ هڪ ڪري روانا ٿي ويا.

***

”ميري مخرو طي انگليان ڪرچيان چنتي هين.“
رات ڪافي گذري وئي هئي، هر طرف سانت هئي، بس ڪنهن ڪنهن وقت هوا جو جهوٽو وڻن جي پنن سان راند کيڏندي، سرڙاٽ پيدا پيو ڪري. حسين پنهنجي ڪمري ۾ ڪرسيءَ تي ويٺو ڪتاب پڙهي رهيو هو ۽ سندس ميز تي ڪتاب ۽ ڪاغذ وکريل هئا.
هو سڄي ڏينهن جي سرگرمين کان پوءِ ٿڪجي پيو هو پر رات جو گهر جي ڇت تي ٺهيل پنهنجي ننڍڙي ڪمري ۾ ويهي ڪتاب پڙهڻ کيس ڏاڍو سٺو لڳندو هو. هينئر جڏهن هو ڪامريڊ لينن جي چونڊ لکڻين جو ڪتاب پڙهي رهيو هو ته اوچتو کيس ڪتاب جي وچ ۾ پيل ٻيڻو ٿيل ڪاغذ مليو ۽ جيئن ئي ان کي کوليائين ته سندس نظر پهرين سٽ تي پئي، ”ميري مخروطي انگليان کرچيان چنتي هين.“
شعر جي هيٺان سائره جو نالو پڙهي کيس ياد آيو ته هي ڪتاب هن سائره کي پڙهڻ لاءِ ڏنو هو. شعر جي هيٺان جتي سائره جو نالو لکيل هو ان سان لڳو لڳ سائره جا چپ به ڇاپيل هئا، جيڪي لپ اسٽڪ لڳل چپن سان ڪاغذ تي گهري چمي ڏيڻ سان ڇاپجي پوندا آهن. جيتوڻيڪ حسين ڪمري ۾ اڪيلو هو پر هن يڪدم پنهنجي چوڌاري ڏٺو ته کيس ڪو ڏسي ته نه پيو. سندس دل جو ڌڙڪو تيز ٿي ويو، اوچتو حسين کي سڄو ڪمرو سائره جي خوشبوءِ سان واسيل لڳو. هن دريءَ کان ٻاهر ڏٺو. گهري سانتيڪي رات ۾، تارن ڀريل آسمان ڏاڍو دلڪش هو. ٿڌڙي هير ۽ چانڊوڪي ۾ سائره جي خوشبوءِ جو واسو ۽ حسين جي هٿ ۾ سائره جي خوبصورت ڀريل چپن جو لازوال عڪس، حسين لاءِ سندس رومانوي تخيل جو ڄڻ ڇيهه هو. هن هڪ ڀيرو وري شعر پڙهيو ۽ جيئن جيئن حسين شعر جي اکرن کي پڙهي رهيو هو تيئن تيئن سائره جو ڪمري ۾ موجودگي جو احساس پختو پئي ٿيندو ويس.
هو انهن احساسن کي امر بڻائڻ پيو چاهي. هن سائره جي چپن کي ڏٺو. ڳاڙها، وڻندڙ چپ هاڻ ٿڙڪڻ لڳا هئا. ڪنهن طلسم منجهن جان وجهي ڇڏي هئي. حسين کي اهي چپ پنهنجن چپن جيان اڃائتا لڳا. ڄڻڪ ٿر ۾ وسڪاري کان پهرين ڪنهن ناريءَ جا چپ.
حسين انهن چپن جي تاس اجهائڻ ٿي چاهي. هو پنهنجا چپ هوريان هوريان، اوڃايل چپن جي ويجهو کڻي آيو. سندس اکيون پاڻمرادو بند ٿي ويون. هن کي سائره جي خوشبو اڃان ويجهو محسوس ٿي ۽ پوءِ هن پنهنجا چپ سائره جي چپن تي رکي ڇڏيا. حسين ڪا مهل پنهنجي ڪرسيءَ تي اکيون بند ڪيو بي سڌ ويٺو رهيو. سندس اکيون وري ان وقت کليون جڏهن اسر مهل گيت ڳائيندڙ پکين جي ٻولين کيس جاڳايو.
حسين دريءَ مان ٻاهر نهاريو، رات جي ڪاراڻ بس تمام ٿورڙي گهٽ ٿي هئي. صبح ۾ اڃان ڪجهه ڪلاڪ باقي هئا. حسين کي ياد آيو ته هن کي اڄ ڪيترا ڪم ڪرڻا آهن ۽ کيس سائره سان به ملڻو آهي سو هو ڪجهه ڪلاڪ ننڊ ڪرڻ جو سوچي بستري ۾ هليو ويو.

***

حسين جڏهن سائره جي گهر جو دروازو کڙڪايو ته اندران توقع جي خلاف سائره جو ئي آواز کيس ٻڌڻ ۾ آيو، ”ڪير آهي؟“
”مان آهيان. حسين“
ڪجهه لمحن جي خاموشي، وري هلڪو آواز، ”توهان!“ وري ڪجهه لمحن لاءِ خاموشي، آهستي دروازي جو ڪڙو کلڻ جو آواز ۽ پوءِ دروازي جو هڪڙو تاڪ ٿورو کليو، وٿي مان سائره جو ٻهڪندڙ چهرو ۽ شرارتي اکيون ظاهر ٿيون. اڇن ڪپڙن ۽ کليل وارن سان، بغير چادر يا رئي جي سائره سدائين جيان ڏاڍي سهڻي ۽ پرڪشش لڳي رهي هئي. حسين جون نظرون سندس اکين تان ترڪنديون، گلابي چپن تان ٿينديون ڀٽڪنديون ويون. اوچتو هن پاڻ کي سنڀاليو.
”سائره، توهان ڪتاب ڏئي وڃڻ لاءِ چيو هو، سو سوچيم هينئر ڪجهه وقت آهي ته توهان کي ڏيندو وڃان- ۽ ها، توهان جو شعر مون پڙهيو خوبصورت هو،“ حسين سندس اکين ۾ ڏسندي چيو .
”توهان جي مهرباني جو آيا ۽ شعر پسند ڪيو ڪهڙو ڪتاب آندو اٿو؟“
”هي هڪڙو مختصر ويٽنامي ناول آهي. ڳاڙهو لالٽين،“ حسين ڪتاب سائره ڏانهن وڌائيندي چيو.
”مهرباني“ سائره ڪتاب وٺندي چيو، ”ٻڌو توهان گهر اچو، چانهه وغيره پي وڃون.“
”نه مون کي ڪجهه ڪم آهن، پوءِ ڪنهن ٻئي ڀيري“.
”توهان سدائين جلدي ۾ هوندا آهيو، اچو ٿوري دير، امان به گهر ۾ ڪونهي، پاڙي ۾ ويل آهي.“ سائره معنيٰ ڀري نظرن سان حسين کي چيو.
خالي گهر ۾ سائره سان اڪيلو هجڻ جي خيال حسين کي بي تاب ڪري ڇڏيو. سندس دل ڄڻڪ اندر ۾ ڦٿڪڻ لڳي. هن ڪجهه پلن لاءِ سائره جي اکين ۾ نهاريو ۽ بغير ڪجهه سوچڻ سمجهڻ جي گهر جي چانئٺ ٽپي گهر ۾ داخل ٿي ويو. سائره پويان در بند ڪري ڇڏيو. حسين جي ذهن ۾ خيالن جي جنگ شروع ٿي وئي. کيس سمجهه ۾ نه پئي آيو ته هو گهر ۾ داخل ٿيڻ جو قدم کڻي درست پيو ڪري يا غلط.. هو بند ٿيل دروازي کي ٽيڪ ڏئي بيٺو رهيو ۽ سندس دل ۽ دماغ ۾ گهمسان جي جنگ هلندي رهي. ڪلهه رات کان سندس ذهن ۾ سائره جو واسو هو، هو گهڻي ڪوشش کان پوءِ به کيس ذهن مان ڪڍي نه سگهيو هو، پر هينئر جڏهن هوءَ پنهنجين سمورين رعنائين سان سندس سامهون بيٺل هئي ته حسين جي همٿ جواب ڏئي وئي هئي.
”ڇا ڳالهه آ حسين، توهان دروازي تي ڇو بيهي رهيا آهيو؟، سائره حسين جو هٿ پڪڙيندي پڇيو.
حسين جو ساهه ئي ڄڻ ڇڏائي ويو. هن پنهنجي هٿ ڏانهن ڏٺو، جنهن مٿان هاڻ سنهڙين آڱرين ۽ سينگاريل ننهن واري نرم هٿ جي گرفت هئي. ٻئي لمحي هن سائره جي اکين ۾ ڏٺو. سائره ٿوري حيرت، ٿوري شرارت ۽ ڪجهه شرم وچان حسين کي نهاري رهي هئي. سندس چپ هلڪا هلڪا ٿڙڪي رهيا هئا ۽ زور زور سان کڄندڙ ساهن سبب سندس ڇاتي بي تاب هئي. حسين سائره جي اکين ۾ پسيل سنيهو چٽيءَ طرح پڙهي ٿي سگهيو پر پنهنجن عملن تي سندس اختيار نه رهيو هو. ڪيتري دير کان ٻنهي هڪ اکر به نه ڪڇيو هو، حسين پنهنجو هٿ سائره جي هٿ مان ڇڏائڻ جي ڪوشش نه ڪئي پر پنهنجو ٻيو هٿ کڻي سائره جي کليل ۽ وچڙيل وارن سان کيڏڻ لڳو. سائره جي ساهن جي رفتار اڃا تيز ٿي وئي ۽ هوءَ حسين جي بنهه ويجهو ڇڪجي آئي. ايترو ويجهو جو سندس پرفيوم ۽ پگهر جي گڏيل خوشبو حسين کي مدهوش پئي ڪيو ۽ پوءِ ڪيترن لمحن تائين اها مدهوشي ڇانيل رهي.

***

سمونڊ سنڌيءَ جي اوطاق تي اڄ وري گڏجاڻي هئي. گڏجاڻيءَ ۾ سڪندر، قربان پهلوان، رمضان دودو ۽ ڪي ٻيا ڪارڪن شريڪ ٿيا هئا. اوطاق ۾ سگريٽن ۽ چانهن جا دور هلندي، سمونڊ پنهنجن ساٿين سان ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”ڪامريڊو هاڻ وقت اچي ويو آهي ته پاڻ پاڪستان پرستن کي سندن ڪڌن ڪمن ڪرڻ کان روڪيون.“
”ها ڪامريڊ هاڻ گهڻي ٿي وئي. هي پنجاب جا ايجنٽ هروڀرو سنڌي معصوم ماڻهن کي پيا مارائين.“ رمضان دودي، سمونڊ سنڌي جي ڳالهه سان سهمت ٿيندي چيو، ”تازو خيرپور ناٿن شاهه ۾ اجايو جلوس ڪڍي ڪيترا ماڻهو مارايا اٿن، هاڻ وري هتي سڀاڻي جلوس پيا ڪڍن.“
”پاڻ سندن جلوس ناڪام بڻائينداسون،“ اوچتو سمونڊ فيصلو ٻڌايو.
”ڪامريڊ اهو درست نه ٿيندو. اطلاع آهي ته سڀاڻي ڦيٿا روڪ هڙتال ۽ جلوس آهي، ۽ اهو سنڌين جي قتل عام خلاف پيو ٿئي ان کي ناڪام ڪرڻ جي ڪوش درست نه ٿيندي.“ سڪندر، سمونڊ سنڌي جي ڳالهه کي رد ڪندي چيو. سمونڊ کي سندس دليل تي سخت ڪاوڙ آئي پر هن پاڻ تي ضبط ڪيو. هو چند گهڙين لاءِ خاموش رهيو. پوءِ سڪندر سان مخاطب ٿيندي چيائين، ”ڪامريڊ سڪندر تنظيم جو فيصلو آهي ته ان قسم جي جلسن کي ٿيڻ نه ڏجي ۽ انهن جي خلاف عام راءِ ٺاهجي، عام سنڌين کي ان پنجابي تحريڪ جي باري ۾ ٻڌائجي ۽ جي توکي تنظيم جو فيصلو قبول ناهي ته تنظيم ڇڏي وڃي سگهين ٿو. باقي جي تنظيم ۾ رهڻ چاهين ٿو ته پوءِ سمورن فيصلن جي پوئيواري ڪرڻي پوندئي.“
سڪندر ڪجهه چوڻ ٿي چاهيو پر هن پنهنجي زبان بند رکڻ ۾ ئي بهتري سمجهي. سمونڊ سنڌيءَ جي چهري مان ڪاوڙ بکي پئي. جيتوڻيڪ هن پنهنجي آواز تي ڪنٽرول رکيو هو پر سندس آواز ۾ آيل لرزش پڌرو پئي ڪري ته هو پاڻ تي قابو رکڻ لاءِ ڪيڏي نه ڪوشش ڪري رهيو آهي. گڏجاڻيءَ ۾ ماحول ڏاڍو ڇڪتاڻ وارو ٿي ويو هو ۽ سمورن ماڻهن تي خاموشي ڇانئجي وئي.
سمونڊ سنڌيءَ پنهنجن ساهن ۽ بلڊ پريشر تي ڪجهه ڪنٽرول ڪرڻ کان پوءِ هوريان هوريان وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”ساٿيو، سڀاڻي واري هڙتال ۽ جلوس کي پاڻ ناڪام ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪنداسون.... اڄ سڄي شهر ۾ پوسٽر ۽ شيٽون هڻبيون ته ان پنجاب جي ايجنٽ تحريڪ سان سنڌي ماڻهن جو ڪو واسطو ڪونهي.“ سمونڊ سنڌيءَ چيو، ”پاڻ کي هڪ جٿو به تيار ڪرڻو آهي جيڪو سڀاڻي جلوس ڪڍندڙن تي حملو ڪندو، ۽ کين پاڪستان بچائڻ جي سازش جو سبق سيکاريندو.“
گڏجاڻيءَ ۾ ويٺل همراهه اهڙو ڪڇن جهڙي ڀت، بس سڀ هڪ ٻئي کي خاموشيءَ ۽ سوچ وچان ڏسي رهيا هئا. آخر رمضان ڳالهايو، ”ڪامريڊ، اسين جيڪي هن گڏجاڻيءَ ۾ شريڪ آهيون اهي سڀ سڀاڻي جي حمله ڪميٽيءَ ۾ شامل هونداسون ۽ پاڻ پاسي وارن ڪجهه ڳوٺن مان ڪي هٿيار بند ساٿي پڻ گهرائي وٺنداسون. سنڌ دشمنن کي سڀاڻي مزو چکائبو.“
”ساٿيو پاڻ ان عزم سان ئي ڪاميابي ماڻي سگهنداسون،“ قربان پهلوان پرجوش ٿيندي چيو.
سڪندر بس خاموش ويٺو رهيو، هن جي ذهن ۾ آنڌ مانڌ هئي پر هو چپ ڪيو ويٺو رهيو. سڪندر کي خبر هئي ته هن گڏجاڻيءَ ۾ سندس ڳالهه جو ڪو فرق ته نه پوندو پر الٽو کيس دشمن جو حمايتي ۽ ايجنٽ سمجهندا.
”ڪامريڊ سڪندر توهان، نذير ۽ غلام محمد ٽئي اڄ شيٽون لکي شهر ۾ لڳائيندا ۽ سڀاڻي صبح جو منهنجي اوطاق تي گڏ ٿجو جتان پاڻ نام نهاد جمهوري تحريڪ مان هوا ڪڍنداسون. ڪامريڊ رمضان دودا ۽ قربان پهلوان توهان ڀرپاسي وارن ڳوٺن مان وڃي ٻين ڪامريڊن کي وٺي اچو. پاڻ سڀاڻي جو ڏينهن پنجاب سامراج جي ايجنٽن جو آخري ڏينهن ڪرڻ ٿا چاهيون.“ سمونڊ سنڌي پنهنجي هٿ سان مڪ ٺاهي هوا ۾ هڻندي، نهايت جذباتي انداز ۾ چيو. گڏجاڻيءَ ۾ هڪ جوش اچي ويو هو، ويٺل همراهن کي پنهنجي منزل ويجهي ٿيندي محسوس پئي ٿي. سگريٽن جي دونهين سان سڪندر جو ساهه پئي ٻوساٽيو، هن جلد گڏجاڻي ختم ٿيڻ جي دعا پئي گهري. سندس دعا شايد اگهي، ”ڪامريڊ ساٿيو..... پاڻ هاڻ موڪلايون.... ۽ وڃي پنهنجن ڪمن سان لڳئون،“ سمونڊ سنڌيءَ چيو، سڀاڻي جو ڏينهن اهم هوندو. هوريان هوريان سمورا همراهه موڪلائيندا روانا ٿيندا ويا. سڪندر هميشه جيان منجهيل خيالن سان گڏجاڻيءَ مان اٿيو پر سندس ذهن ۾ هڪڙي ڳالهه بلڪل واضع هئي ۽ اها اِها ته ڀل کيس پنجاب جو ايجنٽ سمجهيو وڃي پر هو سڀاڻي نڪرندڙ جلوس کي ناڪام ٿيڻ کان بچائڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪندو. هن کي احساس هو ته کيس سمورا اپاءَ تڪڙا وٺڻا آهن.

***

مختصر زندگيءَ جا هي پل مختصر ترين هئا. بس ڪجهه ساعتن ۾ اهو سڀ ڪجهه ٿي ويو هو،ڄڻڪ هڪ اک ڇنڀ يا هڪ ويرم، هڪ اڌمو يا هڪ ساهه. سرءُ ۾ هڪ پَنَ جو وڻ مان ٽٽي زمين تي ڪرڻ يا طوفان جو هڪ جهوٽو، يا مرڻ کان پهرين جا اهي کن پل جڏهن سڄي زندگيءَ جي ڪهاڻي ذهن تي تري اچي. بس هڪ خوبصورت خواب.
حسين انهن پلن کي ڪو نالو نه پئي ڏئي سگهيو. هو سائره جي گهران نڪتو ته سندس پير زمين تي ڄڻ هوا ئي نه بلڪه ڪڪرن تي تري رهيا هئا. هو پنهنجي آسپاس کان بلڪل بي خبر هو. کيس پنهنجي پسگردائي جو ڪو احساس نه هو. سندس اندر جرڪي اٿيو هو. هو پنهنجي هجڻ يا نه هجڻ جي باري ۾ به پڪ سان نه پئي چئي سگهيو.
”آءٌ ڪير آهيان؟“ حسين سوچيو، ”آءٌ آهيان يا صرف ڪنهن جي خواب جو حصو آهيان؟“ سندس زندگيءَ ۾ اهڙو ڪو تجربو نه رهيو هو جنهن سان هو پنهنجي اڄ جي لقاءَ کي ڀيٽي سگهي. اڄ هن لاءِ سڀ کان مختلف هو. هو خوش هو، پر ساڳئي وقت خبر ناهي ڇو نراس به هو. هن جي جسم جو وار وار لذت جي احساس سان ٽمٽار هو پر سندس روح تي ٻوجهه هو. ”منهنجو اندر ڇو پيو ڦٿڪي؟“ حسين پاڻ کان سوال ڪيو. ”مون زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو ڪنهن جي قربت، ڪنهن سان ملي هڪ ٿي وڃڻ، ان جي ساهن کي محسوس ڪرڻ ۽ ڪنهن کي پنهنجي ٻانهن ۾ وٺڻ جو لطف ماڻيو آهي، پوءِ ڇو مان جرم جي احساس ۾ وڪوڙيل آهيان؟“
”ڇا اهو احساس ان پالنا ۽ ذهني اوسر مان ٿو جنم وٺي جيڪا ٻن انسانن جي ميلاپ ۽ ويجهڙائي کي سماجي ۽ مذهبي بنيادن تي پاپ جي طور تي سيکاري ۽ سمجهائي ٿي؟ يا وري اهو احساس ان جڙتو اخلاقيات جي پيداوار آهي ته غلام قومن جي فردن تي ڪنهن به طرح جي لذت ۽ خوشي حرام آهي؟“ حسين جو ذهن اڃان انهن سوالن جا جواب نه پئي ڏئي سگهيو. پر کيس هڪڙي ڳالهه جي پڪ هئي ته سندس زندگي هاڻ ڪڏهن ساڳي نه رهندي. هن کي احساس ٿيو ته انهن ڪجهه گهڙين سندس زندگيءَ ۾ وڏي آنڌمانڌ آڻي ڇڏي آهي ۽ هو سمجهي سگهيو ٿي ته اهي گهڙيون، اهي قربت جا پل، ڪنهن کي سڄو سارو پنهنجي وجود سان هڪ ڪري ڇڏڻ واريون ساعتون تمام مضبوط ٿين ٿيون ۽ انهن پلن ۾ انسان سمورن ٻين خيالن، سوچن، ڏوجهرن، مايوسين، ظلمن، نتيجن ۽ وفائن کان بي نياز ٿيو وڃي.
”شهزادا خيال ڪر.“ اوچتي رڙ تي حسين جي خيالن جو سلسلو ٽٽو. هن ڪنڌ ورائي ڏٺو ته هڪ ٽانگو ذري گهٽ اچي کيس لڳو هو ۽ ٽانگي وارو رڙ ڪري کيس خبردار ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو، ”صاحب پاڻ سنڀال، وچ روڊ ورتيون ٿو وڃين، بابا پاسي تي هل.“
حسين پاڻ سنڀاليندي روڊ جي هڪ پاسي تي هليو ويو. سندس چهري تي مرڪ تري آئي هئي. هن سوچيو ته سائره جي خيالن مان في الحال نڪري کيس تنظيمي ڪمن تي ڌيان ڏيڻ گهرجي. هن کي ياد آيو ته کيس اڄ شهر جي مختلف اسڪولن ۾ وڃي اسڪولن جي تالن ۾ ايلفي وجهڻي آهي ته جيئن صبح جو جيڪڏهن اسڪولن جي انتظاميه ڪلاس کولڻ به چاهي ته چاٻيون تالن ۾ وجهي نه سگهجن ۽ مجبوراً ڪلاسن کي بند رکيو وڃي. جيتوڻيڪ رٿابندي موجب جمهوريت جي اتحاد جون شاگرد تنظيمون سڀاڻي اسڪولن ۽ ڪاليجن جو بائيڪاٽ ڪرائينديون، پر ان کان پوءِ به فيصلو ڪيو ويو هو ته تالا خراب ڪبا ته جيئن اسڪولن کي بند رکڻ کي يقيني بڻائي سگهجي. حسين رستي تان هڪڙي اسٽور تان ايلفي جا ڪجهه پاڪيٽ خريد ڪيا ۽ پوءِ سڀ کان پهرين پنهنجي ويجهي اسڪول ڏانهن روانو ٿي ويو.
هن ڏاڍي احتياط سان اسڪول جي ڀت ٽپي ۽ پوءِ اندر لڪ ڇپ ۾ هر ڪلاس جي تالي ۾ ايلفي جا ڪجهه قطرا اوتيندو ويو. کيس اهو ڪم ڏاڍو خطرناڪ پئي محسوس ٿيو. هن کي لڳو ته جيڪڏهن پڪڙجي پيو ته ساڻس ڏاڍي جٺ ٿيندي. پر کيس ان ڪم ۾ خوف جي عنصر سبب مزو پڻ اچي رهيو هو. اڄ جي ڪم سبب ئي هن پيرن ۾ راند وارو بوٽ پاتو هو ته جيئن ڀڄڻ ۾ کيس سهولت ٿئي.
حسين ٽن اسڪولن ۾ اها ڪارروائي ڪاميابي سان ڪرڻ کان پوءِ شهر جي سڀ کان وڏي ۽ سخت اسڪول وٽ پهتو. هن پهرين چئني پاسن ڏانهن نهاريو پوءِ وڏي لوهي دروازي کي هلڪو ڌڪو ڏنائين ته دروازو کلي ويو. حسين اسڪول اندر داخل ٿي ويو.
اسڪول ۾ شام جو شاگرد رانديون کيڏندا آهن ان ڪري هتي سدائين ڇوڪرا ۽ چوڪيدار موجود هوندا آهن. اسڪول جي عمارت تمام وڏي ۽ خوبصورت آهي جيڪا پٿرن ۽ سرن سان تعمير ٿيل آهي. ڪلاسن جي عمارتن جي چوڌاري ۽ انهن وچ ۾ باغ آهن جن ۾ تمام گهاٽا ۽ ساوا وڻ اسڪول جي ماحول کي ڏاڍو سهڻو ۽ سرسبز ڪن ٿا. اسڪول جي عمارت جي پويان هڪڙو وڏو ميدان آهي جنهن ۾ سوين شاگرد مختلف رانديون کيڏي رهيا هئا. حسين اسڪول جي چوڌاري پهرين هڪ چڪر لڳايو ۽ پوءِ گرائونڊ فلور جي ڪلاسن جي تالن ۾ ايلفي وجهڻ شروع ڪيائين .هو هوريان هوريان وڏي احتياط سان تالن ۾ ايلفي وجهندو پئي ويو. کيس اندازو هو ته اسڪول تمام وڏو آهي ۽ کيس ڪافي وقت لڳي سگهي ٿو، تنهن ڪري هن کي پنهنجي ڪارروائي جي رفتار تيز ڪرڻي پوندي. حسين کي ڪلاسن جا تالا خراب ڪندي خيال آيو ته ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي جو کين هڪ ڏينهن لاءِ تعليم روڪرائڻ لاءِ هي طريقو اختيار ڪرڻو پيو آهي؟ ”تعليم ته انسان کي شعور ٿي ڏئي پوءِ ڇا هتي پڙهندڙن کي اهو شعور حاصل ڪونهي ته قوم مٿان جبر، ظلم ۽ مارشل لا کي هٽائڻ لاءِ جدوجهد جو ساٿ ڏيڻ ڪيڏو نه اهم ۽ ضروري آهي؟“ حسين سوچيو. هن گرائونڊ فلور جي تالن کي ناڪاره ڪرڻ کان بعد اسڪول جي مٿين منزل جو رخ ڪيو. اسڪول جي ڪاٺيءَ جي ڏاڪڻ چڙهي جڏهن هو مٿين منزل تي پهتو ته سڀ کان پهرين سامهون کيس فزڪس جي ليبارٽري نظر آئي. حسين ليبارٽريءَ جي تالي ۾ اڃا ايلفيءَ جا ڪجهه قطرا مس وڌا هوندا ته کيس ڪنهن هڪل ڪئي، ”ڪير آن، ڇا پيو ڪرين؟“
حسين آواز واري پاسي ڏانهن ڪنڌ ورائي ڏٺو ته سامهون واري بلاڪ جي پهرين منزل تي چوڪيدار بيٺل هو جيڪو کيس هڪلون ڪري رهيو.
حسين اندازو لڳايو ته چوڪيدار اڃان پري آهي ۽ کيس سامهون واري عمارت مان لهي هن عمارت ۾ اچڻ ۾ وقت لڳندو. هن چوڪيدار کي ڏٺو اڻڏٺو ڪندي تڪڙ تڪڙ ۾ ڪلاسن جي تالن ۾ ايلفي اوتڻ شروع ڪري ڏني. چوڪيدار کيس وري هڪل ڪئي، ”اڙي ڪير آهين مان چوانءِ ٿو بيهه اتي، اهو ڇا ٿو ڪرين تالن کي؟“ چوڪيدار هاڻ زور زور سان واڪا ڪرڻ شروع ڪيا هئا ۽ گڏوگڏ ڪهاڙي اڀي ڪري ڊوڙندو ڏاڪڻ طرف روانو ٿي ويو.
حسين کي خطري جو احساس هو پر هو ڪم به پورو ڪرڻ پيو چاهي. هن چوڪيدار کي سامهون واري بلاڪ مان نڪري هن بلاڪ ۾ ايندي ڏٺو ته تڪڙ ۾ پوئين ڏاڪڻ کان هيٺ لهي ويو ۽ وڻن جي اوٽ وٺندي ڪلاسن جي ان بلاڪ ۾ داخل ٿي ويو جتان چند منٽ پهرين چوڪيدار کيس هڪلون ڪري رهيو هو. هن پهرين هيٺين منزل جي ڪلاسن جي تالن کي خراب ڪيو ۽ پوءِ ڊوڙندو پهرين منزل تي پهچي ويو ۽ تالن ۾ ايلفي وجهڻ شروع ڪيائين.
ان وچ ۾ چوڪيدار ڊوڙندو سهڪندو جڏهن ان هنڌ پهتو جتي هن حسين کي ڪارروائي ڪندي ڏٺو هئائين ته کيس پنهنجين اکين تي يقين نه پئي آيو. هاڻ چوڪيدار حسين کي سامهون واري بلڊنگ ۾ تالن سان هٿ چراند ڪندي ڏسي پئي سگهيو. چوڪيدار ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو. سندس سڄو جسم ڏڪي رهيو هو ۽ هن زور زور سان رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون. ”چور چور چور. وٺوس هن مادر..... کي ڪلاسن جي تالن سان الائي ڇا پيو ڪري....“
چوڪيدار جون رڙيون ٻڌي اسڪول جي ميدان ۾ راند کيڏندڙ شاگردن به پنهنجي راند اڌ ۾ ڇڏي چوڪيدار طرف ڊوڙڻ شروع ڪيو.
حسين کي هاڻ اهو ممڪن نه پئي لڳو ته هو سڄي اسڪول جي تالن کي خراب ڪري سگهندو ۽ کيس سمجهه ۾ اچي ويو هو ته هت وڌيڪ بيهڻ سندس لاءِ تمام وڏي مصيبت پيدا ڪري ڇڏيندو. حسين باقي بچيل ايلفي وڻن ۾ اڇلائي ۽ عمارت سان لڳو لڳ پاڻيءَ جي پائيپ کي پڪڙي هيٺ لهي آيو. پر ان وقت تائين چوڪيدار به سامهون واري عمارت مان لهي هن طرف ڪهاڙي اڀي ڪيو ڊوڙندو پئي آيو.” بيهه ڙي ڪتي جا پٽ“ چوڪيدار رڙ ڪئي.
حسين نه بيهڻ وارو هو نه بيٺو. کيس ائين پئي محسوس ٿيو ته سندس پيرن ۾ ڄڻ اسپرنگ لڳي ويا آهن. هن سوچيو جي جان پياري اٿي ته عليءَ جو نالو وٺي ائين ڀڄ جيئن زندگيءَ ۾ ڪڏهن نه ڀڳو هئين. حسين سوچيو ته هو ڪلاسن واري بلاڪ مان نڪري شاگردن جي ميدان مان ٿيندو اسڪول جي پوئين ڀت ٽپي پاڙي جي گهٽين ۾ غائب ٿي ويندو. اهو سوچي هن ميدان طرف ڊوڙڻ شروع ڪيو. سندس پويان چوڪيدار هڪڙو هٿ لهندڙ گوڏ ۾ ۽ ٻئي سان ڪهاڙي اڀي ڪيو ڊوڙندو پئي آيو. حسين، چوڪيدار جون گاريون ۽ چور چور جا واڪا صاف ٻڌي پئي سگهيو.
حسين جي اڄ ڪا قسمت ئي خراب هئي. هو اڃان ميدان جي وچ ڌاري مس پڳو هو جو ڏٺائين ته پريان شاگردن جو هڪ اٽالو به چور چور ڪندو سندس پويان لڳي ويو هو. هن وچ ۾ بيهي پوئتي نهاريو ته هاڻ چوڪيدار سان گڏوگڏ ڪيئي شاگرد پڻ حسين طرف چور چور جا آواز بلند ڪندا ڊوڙندا پئي آيا. حسين کي اڄ پادر بلڪل سامهون نظر ٿي آيا. هن سوچيو ته جي اڄ بچو ته نئون ڄائو. سيڪنڊ جي ڪنهن حصي ۾ حسين پنهنجي سڄي طاقت جمع ڪئي، پوءِ هن ٻنهي طرفن کان ايندڙ انبوهن جي ويجهي پهچڻ کان پهرين، ٽئين طرف پنهنجي پوري رفتار سان ڊوڙڻ شروع ڪيو. کيس محسوس پئي ٿيو ته سندس پير زمين تي ڪونهن بلڪه هوا ۾ پيا اڏامن، حسين کي پنهنجي رفتار ۽ جذبي تي پاڻ حيرت پئي ٿئي. ”موت ائين ڏسي ته انسان ڪجهه به ڪري سگهي ٿو،“ حسين سوچيو. هن کي خيال آيو ته اسڪول جي هڪ پاسي کان ڊوڙندو سامهون واري گيٽ طرف وڌندو ۽ پوءِ اسڪول مان نڪري روڊ پار ڪري سامهون سول اسپتال جي ڀت ٽپي اسپتال ۾ گم ٿي ويندو. سندس آخري اميد اها هئي ته سندس پويان لڳل، هنبوڇيون هڻندڙ اٽالو سندس پويان ئي ڊوڙندو اچي، ائين نه ٿئي جو انهن مان ڪي وري پريان ڦري اسڪول جي مين گيٽ طرف اچي وڃن، ان صورت ۾ منجهس نه ڊوڙڻ جي سگهه هوندي نه ڪو ٻيو رستو ۽ پوءِ هو ائين ڪٽبو جيئن اٺ پتڻ تي. حسين ذري گهٽ اکيون بند ڪري ڊوڙندو رهيو ۽ کيس محسوس پئي ٿيو ته پويان ايندڙ اٽالو کيس ويجهو ٿيندو پئي ويو. پويان لڳل ڇوڪرا هوڪرا ڪندا، مٿس پٿر، بال، بيٽون، هاڪيون ۽ وڪيٽون اڇلائيندا، رونشي ۾ ڊوڙندا پئي آيا. حسين گوهيون ڏيندو، پٺيءَ ۽ ڄنگهن تي پٿر ۽ هاڪيون سهندو ڊوڙندو رهيو تان جو اسڪول جو چڪر لڳائي مين گيٽ واري رستي تي اچي پڳو. کيس اهو ڏسي ڪجهه اطمينان ٿيو ته رستو صاف هو پر سندس پويان لڳل انبوهه هاڻ بنهه ويجهو اچي پڳو هوس. هن زندگي ۽ ذليل ٿيڻ جي وچ ۾ گهٽجندڙ فرق محسوس ڪندي آخري دفعو زور سان رڙ ڪري پاڻ کي هڪ آخري ڊوڙ لاءِ تيار ڪيو ۽ وڄ وانگر هوا ۾ اڏامندو لوهي گيٽ وٽ پڳو جيڪا بند هئي بس ان جو ننڍڙو در کليل هو جنهن مان هڪ وقت ۾ فقط هڪڙو شخص ئي لنگهي ٿي سگهيو. پر ان کان پهرين جو هو ٻاهر نڪري اوچتو گيٽ مان هڪ پوڙهي مائيءَ کي اندر داخل ٿيندي ڏٺائين. حسين وٽ سوچڻ جو وقت ڪو نه هو، هن محسوس ڪيو ته جنهن رفتار سان هو ڊوڙي رهيو هو جيڪڏهن پوڙهيءَ سان ٽڪرايو ته هوءَ بچي نه سگهندي. هن بجليءَ جي تيزي سان ڊوڙندي ڊوڙندي بس دروازي کان نڪرڻ کان صرف اڌ سيڪنڊ پهرين پنهنجي جسم کي ڦيرائي پاسيرو ڪيو ۽ ساڳي ئي سيڪنڊ ۾ جيئن ئي عورت اسڪول ۾ داخل ٿي، حسين اک ڇنڀ ۾ دروازي کان ٻاهري نڪري ويو. سندس هر ممڪن ڪوشش جي باوجود به پوڙهي سندس هڪ ٻانهن سان ٽڪرائجي ڪري پئي. ” پٽيا ماريا..... ساهه ڪڍي ڇڏيئي.... ريل ٿي ڇٽئي ڇا؟“ حسين پوڙهيءَ جا آخري لفظ ٻڌا. سندس ڪرڻ هڪ طرح سان حسين لاءِ فائديمند ثابت ٿيو جو سندس پويان ايندڙ انبوهه ڪجهه دير لاءِ ڍرو ٿيو ۽ حسين موقعي جو فائدو وٺندي روڊ ٽپي اسپتال جي ڀت ٽپي اسپتال جي هڪڙي وارڊ ۾ گهڙي ويو.
حسين پگهر ۾ شل ٿي ويو هو ۽ سندس انگ انگ ٿڙڪي رهيو هو. کيس دل جو آواز ڪنن ۾ وڄندو پئي محسوس ٿيو ۽ سندس ڄنگهون انتهائي ڪمزوري محسوس ڪري رهيون هيون. هن کي لڳي پيو ته جيڪڏهن هو وڌيڪ دير تائين بيٺو رهيو ته ڦهڪو ڏئي ڪري پوندو.
هو وارڊ جي هڪڙي بينچ تي ويهي رهيو. وارڊ ۾ معمول جي اسپتالي ڌپ سندس ساهه ڪڍي رهي هئي ۽ ڪي مريض کيس ڏاڍي حيرت سان ڏسي رهيا هئا پر هن سڀني کي ڏٺو اڻڏٺو ڪري ڪجهه دير تائين بينچ تي آرام ڪيو. جڏهن هو ڪجهه سامت ۾ آيو ته بينچ تان اٿيو ۽ اسپتال جي باغ ۾ ٺهيل ڪينٽين ۾ وڃي ويٺو ۽ بيري کي چانهه آڻڻ لاءِ چيائين.
”ڇا ته ڏينهن هو؟“ حسين سوچيو ۽ سندس چهري تي مرڪ پکڙجي وئي، ”فقط چند ڪلاڪن جي وٿيءَ سان مون پنهنجي زندگي جا سڀ کان خوبصورت پل ڪنهن جي نرم ٻانهن ۾ گذاريا ۽ وري ذلت جي پاتال ۾ ڪرندي ڪرندي بچي نڪتو آهيان.“
”زندگيءَ جي چٿر ۽ غير يقيني، ابتڙن جو ميلاپ، شخصيت جا انيڪ روپ، نازڪ، نفيس ۽ ڪمزور ڪندڙ جذبا ۽ وري جبل جو عزم ۽ موت سان اکيون اکين ۾ ملائڻ جي تمنا، زندگي ڪيڏي نه پيچيده ۽ گهڻ رخي آهي. ان هڪ پل ۾ جڏهن آءٌ سائره جي ساهن مان خوشبو اوتي رهيو هوس، مون پاڻ کي ڏاڍو ڪمزور ڄاتو هو ۽ مون فقط اهو پل ئي زندگي ڀانئي هئي ۽ وري ڪهاڙيءَ مان سر بچائي ڀڄڻ وقت مون فقط ان پل کي ئي زندگي ڀانيو هو. بس اهو پل هو جيڪو زندگي بخشيندڙ هو ۽ مون سوچيو هو ”هيءَ زندگي مون کي ملي پوءِ ڀلي ڪجهه ملي يا نه.“ انسان ايڏو بدلجندڙ ڪيئن آهي؟ ايڏيون انيڪ سوچون ۽ ايڏيون هڪ ٻئي کان مختلف، پوءِ ڪنهن کي درست ڀانئجي ۽ ڪنهن کي غلط؟ شايد انهن سمورين متضاد سوچن جو ميلاپ ئي انسان آهي. ۽ شايد آخري تجزئي ۾ انسان بابت فيصلو ان بنياد تي ئي ٿيندو ته انهن سمورين متضاد ۽ لامحدود سوچن جي وهڪري مان اهي ڪهڙيون ڌارائون هيون جن کي انسان پنهنجي زندگيءَ جو حصو بڻايو ۽ انهن جي بنياد تي پنهنجي شخصيت جوڙي. عمل ئي اهو عڪس آهي، جيڪو چونڊيل سوچن جي نمائندگي ڪري ٿو.“
”سائين چانهه،“ بيرو چانهه کڻي آيو. حسين ڪينٽين جي باغ ۾ چانهه جو سرڪيون ڀريندي سوچيو ته کيس هڪ ڪلاڪ کان پوءِ شهباز هوٽل تي سڪندر سان ملڻو آهي.

***

8

جيتوڻيڪ سج جا پاڇا لڙي چڪا هئا، پر گرميءَ ۾ اڃا ڪا خاص گهٽتائي نه آئي هئي. روڊن تي ٽريفڪ ۾ واڌارو اچي ويو هو. شهر جا مرد وهنجي سهنجي گهڻو ڪري هن وقت گهرن مان نڪري اچي چانهن جي هوٽلن ۽ جوسن جي دوڪانن تي ويهندا آهن ۽ سندن ڪچهريءَ جو سڀ کان پسنديده موضوع سياست هوندو آهي.
پڪوڙن ۽ جليبين وارن به پنهنجي لوهي تين جي هيٺان باهيون ٻاريون هيون ۽ سندن تين ۾ پراڻو مٽي گاڏڙ تيل ٽچڪڻ شروع ٿيو هو. هي وقت فقيرن جي ٽولين جي پڻ ڪمائي جو وقت هوندو آهي. ورهين کان ڄاتل سڃاتل فقير ۽ فقيرياڻيون پنهنجا دٻا ۽ ڪشڪول کڻي ڪم جي سنبت ڪندا آهن. شهر جي پسگردائي ۾ اچي ديرو ڄمائيندڙ باگڙي پڻ پنهنجين عورتن کي ٻار هنجن ۾ ڏئي ڪم تي موڪليندا آهن. گهڻن فقيرن ۽ فقيرياڻين جي هيءَ ٻئي شفٽ هوندي آهي، سندن پهرين شفٽ صبح جو سوير شروع ٿيندي آهي، جڏهن بيشمار فقير روڊن، رستن، بس اڏن، ريل اسٽيشن ۽ بازارن ۾ پکڙجي ويندا آهن.
باگڙي عورتون وهنجي سهنجي سرخي پوڊر لڳائي، پنهنجا ميرا، ڦاٽل ڪپڙن پهريل اڌ اگهاڙا ٻار کڻي نڪرنديون آهن. هر دوڪان، هوٽل ۽ ڪئبن تي هي فقيرياڻيون خيرات گهرنديون وينديون آهن ۽ شرارتي دوڪاندار ڪڏهن کين خيرات ڏيندا آهن ته ڪڏهن ساڻن عشق پچائيندا آهن. ڪي کين ڇڙٻ ڏيندا آهن ته ڪي وري وڏين ڏاڙهين وارا مولوي حضرات ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيري، ڪنن کي هٿ لاهي توبهه ڪندا آهن ته ”معاشرو ڪهڙو نه خراب ٿي ويو آهي جو ڏينهن ڏٺي هي خدا ڳاريون ويٺيون ديندار ماڻهن سان چنچلائيون ڪن.“ اهڙن وقتن تي هي بزرگوار جنرل ضياءَ الحق کي دعائون ڏيندا آهن جنهن ملڪ مان بدعتون ختم ڪرڻ ۽ نظام مصطفيٰ جي نفاذ جو بابرڪت ڪم شروع ڪيو آهي.
شهر جي مصروف چوڪ تي الشهباز هوٽل آهي، جيڪو سياسي، ادبي ۽ سماجي سرگرمين جو مرڪز ٿي ويو آهي. مختلف خيالن، سوچن ۽ فڪري لاڙن جا ماڻهو اچي هت گڏ ٿيندا آهن، جتي سندن وچ ۾ زبردست نظرياتي بحث ٿيندا آهن. هوٽل جا مالڪ ۽ عملو اهڙن سياسي پهلوانن مان هونءَ ته تنگ آ پر سندن روزي روٽي به انهن جڳادرين جي سبب پئي هلي. هوٽل تي شهر جي سرگرم ماڻهن جي گهڻي اچ وڃ سبب هتي ”خفيه “ وارن جي اچ وڃ به جام آهي. حالت اها جو هاڻ خفيه وارا تقريبن سمورن سياسي جيوڙن کي سڃاڻي ويا آهن ۽ سياسي ۽ سماجي ڪارڪن وري ڪلف وارا اڇا وڳا اوڍيل خفيه وارن کي پڻ سڃاڻي ويا آهن. ان سبب ڪري جمهوري تحريڪ جي ڪارڪنن کي عوامي هنڌن تي تمام گهڻو احتياط کان ڪم وٺڻو پوندو آهي ۽ جيئن ئي کين ڪنهن تي شڪ پوندو آهي ته يا ته هو الله نبي ۽ عشق محبت جون ڳالهيون ڪرڻ لڳندا آهن يا وري هوٽل مان نڪري وڃي ڪنهن ٻئي هنڌ ويهندا آهن. حسين کي ته هوٽل جي ڪجهه بيرن تي پڻ شڪ آهي ته اهي خفيه وارن لاءِ ڪم ٿا ڪن.
سڪندر جڏهن الشهباز تي پهتو ته هوٽل ۾ چهل پهل شروع ٿي وئي هئي پر ڪافي ميزون خالي هيون. سڪندر هوٽل جي ڪنڊ ۾ پيل هڪ ميز جي ڪرسيءَ تي ويهي رهيو ته بيري سندس سامهون اچي پاڻي جو جڳ ۽ گلاس رکيو ”سائين ڇا پيئندا؟“
”ٿوري دير ترس هڪڙو همراهه اچڻو آ،“ سڪندر پنهنجي واچ ڏسندي بيري کي جواب ڏنو. ڇهن ۾ پنج منٽ هئا ۽ سڪندر ۽ حسين ڇهين وڳي جو وقت رکيو هو. سڪندر ٿورو بي چين هو. هن کي محسوس پئي ٿيو ته هو شايد ڪو غلط ڪم ڪري رهيو آهي. سڪندر پنهنجي تنظيم ۽ نظرئي سان وفادار هو ۽ کيس ان ڳالهه تي پورو ويساهه هو ته سنڌ جي جياپي جو رستو سنڌ جي آزادي ئي آهي، پر هو ان پاليسيءَ سان به متفق ٿيڻ لاءِ تيار نه هو ته جڏهن سنڌي ماڻهو ماريا وڃن، سندن خلاف فوجي ڪارروائي هلندڙ هجي اهڙي وقت سندس تنظيم انهيءَ قتل عام خلاف ٿيندڙ احتجاج کي نه صرف روڪڻ جي ڪوشش ڪري، بلڪه احتجاج ڪندڙن مٿان حملن جا منصوبا ٺاهي. هو انهن حملن کي روڪڻ لاءِ ڪجهه ڪرڻ پيو چاهي پر کيس سمجههه ۾ نه پئي آيو ته ڪيئن تنظيم سان دغا ڪرڻ کان سواءِ هو اهو ڪم ڪري.
”ڪامريڊ جيئي سنڌ.“ سڪندر جيئن مٿي نهاريو ته حسين سندس سامهون بيٺو هو، ”ڏاڍو سٺو ٿيو توهان پوري وقت تي پهچي ويا. ڇا احوال آ؟ حسين سامهون واري ڪرسيءَ تي ويهندي چيو.
”مان ٺيڪ آهيان. توهين ٻڌايو ڪيئن پيون هلن احتجاج جون تياريون؟“
حسين يڪدم پاڻ کي سنڀالي محتاط ٿي ويو ۽ ويهڻ کان پهرين چوڌاري ڏسي پڪ ڪيائين ته هوٽل ۾ ڪو شڪي ماڻهو ته موجود ڪونهي ۽ ڪو سندن ويجهو ويهي ڳالهيون ته نه پيو ٻڌي. پڪ ڪرڻ کان پوءِ حسين ميز تي اڳتي جهڪندي ڏاڍو آهستگيءَ سان کيس وراڻيو. ”ڪامريڊ تياريون هلن پيون احتجاج ڀرپور ٿيندو.“
”حسين توهان کي خبر آهي ته آءٌ ٻئي تنظيم سان واسطو رکان ٿو ۽ توهان جي نظرئي ۽ تحريڪ سان متفق نه آهيان ۽ خبر اٿم ته توهان جي تحريڪ جو ڪو فائدو به ٿيڻو نه آهي پر مان ائين به نٿو چاهيان ته پنجابي فوج هٿان سنڌين جي قتلام خلاف احتجاج به نه ڪجي،“ سڪندر پڻ ڏاڍو آهستگيءَ سان حسين کي چيو.
”ها ڪامريڊ مون کي اندازو آهي، پر سوال اهو آهي ته توهان کي احتجاج کان ڪير ٿو منع ڪري؟ هي تحريڪ ڪن تنظيمن جي نه بلڪه سڄي سنڌي قوم جي تحريڪ آهي ۽ ان ۾ توهان پنهنجو ڪردار نڀائي سگهو ٿا.“ حسين چيو.
”حسين اها ڳالهه ايڏي سادي ڪونهي جهڙي ريت توهان پيش پيا ڪيو. اسان جي تنظيم جو هڪ اصولي موقف آهي ته پاڪستان بچائڻ جي هر عمل جي مزاحمت ڪبي ۽ توهان جي تحريڪ جو بنيادي نعرو ئي پاڪستان بچايو تحريڪ آهي پوءِ اسان ڪيئن ان جو حصو ٿي ٿا سگهون؟“
”پر پاڪستان بچايو ته هڪ سياسي نعرو آهي جنهن جو مقصد هي آهي ته فوجي جنتا جي عملن سبب ملڪ ٽٽي پيو ۽ اهو نعرو ان ڪري آهي ته جيئن ملڪ جي سمورين قوتن کي گڏ ڪري سگهجي ۽ ٻيو ته فوجي جنتا کي هن تحريڪ کي ملڪ دشمن قرار ڏيڻ جو قانوني جواز نه ملجي. ان نعري جو عملي مقصد اهو ٿوروئي آهي ته تحريڪ لازمي طور تي پاڪستان کي بچائي سگهندي يا جي فوجي جنتا جي ڪرتوتن سبب ٽٽي ٿو ته ڪو ان کي روڪي سگهجي ٿو. سياسي نعرا ته حڪمت عمليءَ جو حصو هوندا آهن. ان کان سواءِ ڀلا جي جمهوري تحريڪ نه هلندي ته پاڪستان ڪهڙو سڀاڻي ٽٽي پوندو؟ ڇو ان وقت تائين وڏيرن ۽ ملن کي ڇڏجي ته سنڌي عوام جي ڪوڙي نمائندگي ڪن ۽ کين غلط نظرين تحت استعمال ڪن. قوم جي فوج خلاف تحريڪ ته خودرو (پاڻ مرادو) آهي، اسين ته ساڻس گڏ پيا هلون ۽ کيس قيادت پيا مهيا ڪيون ته جيئن قوم کان ڪٽجي الڳ ٿي نه وڃون.“ حسين پنهنجا دليل ڏيندي ڏاڍيان ڳالهائڻ لڳو هو. کيس اوچتو احساس ٿيو ۽ هو چپ ٿيندي چوڌاري ڏسڻ لڳو.
”ها، آءٌ تنهنجين ڪجهه ڳالهين سان متفق آهيان ان سبب ئي توسان ملڻ جو پروگرام ٺاهيو هو،“ سڪندر چيو، ”پر ادا ٻڌو، آءٌ توهان کي هڪڙي خبر پڻ ڏيڻ چاهيان ٿو، توهان غور سان ٻڌو ۽ پوءِ ان بابت ڪجهه ڪرڻ جو سوچيو.“
حسين هڪدم اڃان وڌيڪ سنجيده ۽ محتاط ٿي ويو، ”ڇا ڳالهه آ ڀائو، ڇا ٿا ٻڌائڻ چاهيو؟“
”غور سان ٻڌو.... توهان جيڪو سڀاڻي جلوس پيا ڪڍو ۽ احتجاج پيا ڪيو ان کي اسان جي تنظيم ناڪام ڪرڻ ٿي چاهي ۽ تنظيم جلوس مٿان حملو ڪرڻ جي سٽ سٽي آ،“ سڪندر ڏاڍي رازداريءَ سان هوريان هوريان پئي ڳالهايو، ”هي ڪم جيڪو آءٌ ڪيان پيو اهو منهنجي لاءِ به مصيبت کڙي ڪري سگهي ٿو، پر توهان کي ٻڌائڻ مناسب سمجهيم، سڀاڻي اسان جا ڪامريڊ ساٿي جلوس مٿان اناج منڊيءَ وٽ حملو ڪندا، سو توهان تيار رهجو.“
حسين سندس چهري جا تاثرات پڙهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. کيس غور سان ويٺي ٻڌائين. پر سندس ذهن ۾ اهو شڪ به اڀريو ته متان سڪندر ساڻس ڪوڙ ڳالهائي خوف پيدا ڪرڻ چاهيندو هجي، هو آهي ته آخر مخالف پارٽيءَ جو نه؟
”توهان پنهنجي تنظيم جي اندروني رٿابنديءَ کان مون کي ڇو پيا آگاهه ڪيو؟“ حسين کانئس سوال ڪيو. ”حسين مون تي شڪ نه ڪر، مون توکي فقط ان ڪري ٻڌايو جو آءٌ نٿو چاهيان ته هي احتجاج ناڪام ٿئي ۽ پنجابي فوج سنڌين تي چٿرون ڪري.“
”ٺيڪ آ سڪندر.... معاف ڪجانءِ ادا توتي شڪ ڪيم پر تون سمجهي سگهين ٿو ته اڄ ڪلهه جي حالتن ۾ اهو فيصلو ڪرڻ ته ڪنهن جي ڳالهه جو يقين ڪجي ۽ ڪنهن تي نه ڪجي، ڏاڍو ڏکيو آ. خير توهان جي مهرباني. هاڻ پاڻ موڪلايون، اسان کي سڀاڻي جي تياري لاءِ ڪيترا ڪم ڪرڻا آهن ۽ هڪڙي ڪم جو واڌارو هاڻ تو به ڪري ڇڏيو آ.“
حسين ۽ سڪندر اٿي بيٺا ۽ ٻنهي کلندي هڪ ٻئي کان موڪلايو.

***

سائره پنهنجي پلنگ تي ڪا مهل ليٽي رهي. وهاڻي تي سندس وار وکريل هئا، هن جون اکيون بند هيون، بستري جي چادر مروڙجي سروڙجي وئي هئس ۽ سندس رئو پيرانديءَ کان زمين تي پيو هوس. هوءَ هر شئي کان بي نياز، هڪ اونهي سرور جي احساس سان مدهوش هئي. هوءَ پنهنجن سوچن ۾ اڃان حسين جي سامهون هئي،سندس آڳر مان اوچتو سندس ماءُ جو آواز آيو. جيڪا پاڙي مان موٽي آئي هئي ۽ لڳي پيو ته رڌ پچاءَ جي تياري شروع ڪئي هئائين.
سائره نه چاهيندي به بستري تان اٿي کڙي ٿي، ڪپڙا ٺيڪ ڪيائين، بسترو درست ڪيائين ۽ پوءِ رئو پائيندي ڪمري مان نڪري آئي. هن ڏٺو سندس ماءُ رڌڻي ۾ بيٺي رڌ پچاءَ جو سامان ٺيڪ ڪري رهي هئي. سائره وڃي پويان پنهنجي ماءُ کي ڀاڪر پاتو. ۽ ڳراٽڙي ڏنائين. هوءَ اڄ ڏاڍو خوش هئي ۽ پنهنجي اندر جو احوال ونڊڻ لاءِ آتي هئي پر کيس اها همت نه پئي ٿئي جو ڪا ڳالهه پنهنجي ماءُ سان ڪري سگهي.
”سائره پٽ.... ڏاڍو پيار پيو اچئي ماءُ تي. خير ته آهي؟“ سندس ماءُ مشڪندي چيس.
”امان خير آهي. ڀلا ماءُ سان پيار جي اظهار جو مطلب اهو آهي ڇا ته خير ڪونهي؟“
”نه ائين ته مون نه چيو پر اوچتو اهڙو پيار ! لڳي پيو منهنجي ڌيءَ ڏاڍي خوش آهي.“
”ها امان، خوش آهيان... زندگي سهڻي پئي لڳي. لڳي ٿو هي سفر هروڀرو به ڪنڊن ۽ پٿرن جي رستن تي هلڻ جو نالو ڪونهي.“
”ها هي رستو رڳو ڪنڊا ۽ پٿر ڪونهي پٽ پر رستي جي چوڌاري ڪنڊا ۽ پٿر ضرور آهن. ٿوري غلطي ٿي، ڪو رستو ڀليو ته پوءِ بس ڪنڊا ۽ پٿر ئي هوندا آهن. زندگيءَ جو خيال رکجانءِ منهنجي مٺڙي!“
”امان..... منهنجي پياري امان، مان زندگي جو پورو خيال رکنديس.“ سائره ماءُ کي زور سان ڀاڪر پائيندي چيو، ”ٻڌ امان مان ياسمين سان ملي اچان ٿي.“
سائره جڏهن ياسمين جي گهر پهتي ته ياسمين پنهنجي ميز تي جهڪيل هئي ۽ ويٺي ڪجهه لکيائين سائره سندس ڪمري جو دروازو کولي اندر داخل ٿي ته ياسمين پنهنجي لکڻ جو ڪم ڇڏي کيس کيڪاريو.
سائره جو چهرو ٻهڪي رهيو هو، خوشي سندس چهري مان بکي پئي. هوءَ ڏاڍي ترنگ ۾ نظر پئي آئي. هن جي دل پئي چوي ته هو حسين بابت ڪنهن سان ڳالهائي.
”سائره اڄ ته ڏاڍي خوش پئي نظر اچين؟“ياسمين سندس اکين ۾ اکيون وجهندي پڇيس.
”ها.... ياسمين اڄ مان ڏاڍي خوش آهيان، ۽ اهڙي خوشيءَ جي ويل سوچيم توسان ملان. توسان دل جو حال اوريان، تون ئي منهنجي سڀ کان ويجهي ۽ پياري دوست آهين.“ سائره ياسمين کي چيو ۽ اهي لفظ چوندي سندس اکين ۾ آلاڻ اچي وئي هئي.
ياسمين ڏاڍي پيار مان وڃي سائره جي هٿن کي جهليو. کيس وٺي اچي کٽ تي ويهاريائين“ منهنجي پياري سائره آءٌ تنهنجي دوست آهيان ۽ هميشه رهنديس ۽ جڏهن به توکي دل جو حال اورڻو هجي يا ڪو ڪم هجي تون مون کي بلڪل پنهنجي ڀيڻ جيان سمجهندي ڪنهن به وقت چئي سگهين ٿي. چڱو هاڻ ٻڌاءِ ته ان خوشيءَ جو سبب ڪهڙو آهي؟“
”يار... سمجهه ۾ نٿو اچي ڪيئن ٻڌايان. خبر نه آهي تون ڇا سوچيندينءَ؟“
”اڙي بابا. کڻي هاڻ ٻڌاءِ اهڙو تو ڇا ڪيو آهي، جو توکي خوف آ ته آءٌ الائي ڇا سوچينديس.“
”ياسمين..... هو تنهنجو دوست آهي نه حسين...“
”ها ڇا هي ان کي....“ ياسمين بي تاب ٿيندي چيو.
” هو اڄ منهنجي گهر آيو.... اصل ۾ اسان.... ڪيئن چوان؟“
”سائره چئو ڇا اصل ۾ توهان...؟ ايڏو منجهي ڇو پئي آهين؟“ ياسمين وڌيڪ اٻهرو ٿيندي پڇيس. سندس ذهن ۾خطري جي گهنٽي وڄڻ شروع ٿي وئي هئي. پر پوءِ به هو ڪنهن نتيجي تي پهچڻ کان پهرين سائره جي واتان ٻڌڻ پئي چاهي.
”اصل ۾، “ سائره اٽڪندي اٽڪندي وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”توکي خبر آهي ته هو مون کي سٺو لڳندو هو.... مون کيس پنهنجي شاعري به موڪلي هئي.. هو اڄ منهنجي گهر آيو. ۽ .... هو ۽ مان ڏاڍو.... ويجهو ٿي وياسون.“
ياسمين جو ڄڻ ساهه بند ٿي ويو. سندس چهري تي گهرا مايوسي، ڏک ۽ نفرت جا پاڇا تري آيا. هو ٽڪٽڪي ٻڌي سائره جي چهري کي ڏسي رهي هئي جيڪا اکيون هيٺ ڪيو ياسمين سان ڳالهائي رهي هئي. ياسمين جي دل پئي چوي ته هو زوردار رڙ ڪري، سائره کي چوي ته بڪواس بند ڪر. هن سوچيو، ”هي ڪهڙي دوست آهي جنهن کي اهو اندازو به نه ٿيو ته آءٌ حسين کي ڪيڏو چاهيان ٿي؟“ پر ياسمين جو آواز نه پئي نڪتو. هوءَ بس خالي نظرن سان سائره کي گهوري رهي هئي. سندس ذهن انتهائي منجهي پيو هو، چهري تي سندس ڏک ڏاڍو چٽو هو. هن سائره خلاف پنهنجي ذهن ۾ اڀرندڙ نفرت جي خيالن تي قابو ڪري ورتو هو، پر حسين مٿان ڪاوڙ ۽ پنهنجي اندر جي تڪليف کي لڪائي نه سگهي هئي. هن کي ائين لڳو ڄڻ تهه سياري ۾ مٿان ڪنهن ٿڌي پاڻيءَ جي بالٽي اوتي ڇڏي هجيس.
”ٻڌ ياسمين، هو ڏاڍو سٺو آهي، خيال ڪندڙ ۽ فضيلت وارو،“ سائره هاڻ اکيون مٿي ڪري ياسمين کي چيو، پر سندس چهري تي نظر پوندي ئي سائره چپ ٿي وئي. اڻوڻندڙ تاثر ياسمين جي چهري تان ختم نه ٿي سگهيو هو.
”ڇا ڳالهه آ ياسمين، تنهنجو چهرو ڇو بدليل بدليل آ. ڇا توکي اها ڳالهه نه وڻي آ؟“ سائره پڇيو.
” نه اها ڳالهه ڪونهي... سٺو ٿيو جنهن جي توکي تمنا هئي تنهن کي حاصل ڪيئي. شعرن موڪلڻ ۽ ڪتابن گهرائڻ جو ڪجهه ته فائدو ٿيو توکي.“ ياسمين جي لفظن ۾ لڪل طنز صاف ظاهر پئي ٿي. سائره جي چهري تان خوشيءَ جا رنگ آهستي آهستي غائب ٿي ويا. هوءَ ياسمين کي اداس نظرن سان ڏسندي رهي، سندس اندر ريگستان ٿي محسوس ٿيو. اوچتو هن کي پاڻ تي ڪاوڙ آئي. هن کي لڳو ته هن ياسمين سان بي واجبي ڪئي آهي. هڪ اهڙي دوست سان ويساهه گهاتي ڪئي اٿئين، جنهن کي هوءَ پنهنجي ڀيڻ جهڙو سمجهندي هئي. سائره کي ياسمين جي اکين ۾ اهڙي پيڙا نظر آئي جنهن جي گهور کي هوءَ برداشت نه پئي ڪري سگهي.“ آءٌ ڇا ڪيان؟ هڪ طرف هيءَ منهنجي مٺي دوست آهي ۽ ٻئي طرف منهنجو پيار؟“ سائره سوچيو.
ياسمين بس چپ چاپ سائره کي ڏسندي رهي. هن کي پنهنجو وجود انتهائي ننڍڙو ۽ ڪمزور پئي محسوس ٿيو. هن سوچيو ته حسين سان پنهنجي پيار جو اظهار ڪري هن ڪيڏي نه غلطي ڪئي هئي. ڪيڏو نه هو بي ايمان آهي، منهنجي قربت کي هن هزار بهانا ڪري ٺڪرائي ڇڏيو هو ۽ سائره جي سامهون سندس ڪو بهانو نه هليو. ڪمينو انسان! ياسمين جي ذهن ۾ خيالن ۽ جذبن جي هڪ وڏي ويڙهاند هلندڙ هئي. ڇا پيار بي معنيٰ آهي، ۽ جسمن جي ڪشش ئي سڀ ڪجهه؟ مون ساڻس ايڏو پيار ڪيو، سندس ايڏو خيال ڪيو، سمورين ريتن رسمن کي ٽوڙيو ۽ پنهنجي دل کولي هن جي سامهون رکي ۽ هو منهنجن جذبن ۽ امنگن کي لتاڙيندو ائين اڳتي وڌي ويو ڄڻ انهن جي ڪا اهميت ئي نه هجي.“ ياسمين سوچيو.
”ياسمين.... ٻڌ مان....“
”سائره بس ڇڏ ان ڳالهه کي پاڻ بعد ۾ ڳالهائينداسون.“ ياسمين سائره جي ڳالهه اڌ ۾ ڪٽيندي چيو.
سائره ڪجهه چوڻ جي ڪوشش ڪئي پر ياسمين جي عينڪ پويان سندس چمڪندڙ اکين ۾ آلاڻ کي محسوس ڪندي هن ڪجهه به چوڻ جي همٿ نه ڪئي ۽ بس پنهنجو ٿيلهو کڻي، ياسمين جي ڪمري مان نڪري وئي.
پنهنجي ننڍڙي ڪمري جي ميز تي مٿو رکي ياسمين ڪيتري دير تائين روئيندي رهي. سندس روئڻ اهڙو خاموش هئو جهڙو کوهه. اونهو، خطرناڪ پر خاموش. هن کي پنهنجي پيار جي نه ملڻ جو ڏک ته ضرور هو پر ان کان وڌيڪ کيس ان ڳالهه تي ڪاوڙ هئي ته هن ڇو حسين جهڙي ماڻهوءَ سان پيار جو ناتو ڳنڍڻ جي ڪوشش ڪئي؟ ”ڇو ائين ٿيندو آهي ته جنهن کي توهان ايڏي شدت سان چاهيندا آهيو سو توهان جي ڀرسان هوندي به توهان جو ٿي نه سگهندو آهي؟“ ياسمين سوچيو، ”پر هو ته منهنجي دل جي ڳالهه به سمجهي پيو، اسان ايڏا سٺا دوست آهيون؟ مون ساڻس پنهنجي دل جو احوال به اوريو، ڇا انهن سمورين ڳالهين کان پوءِ به هو سمجهي نه ٿي سگهيو ته مون کان وڌيڪ کيس ٻيو ڪو به چاهي نه ٿو سگهي؟“
”ڇا حسين سائره کي ان ڪري پسند ڪيو جو هوءَ شايد مون کان وڌيڪ خوبصورت آهي؟ پر آءٌ به خوبصورت آهيان، سائره کان وڌيڪ ذهين آهيان، ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته حُسين ۽ مان وڌيڪ پختا ۽ سرگرم انقلابي ساٿي آهيون. اسان جي وچ ۾ هڪ اهڙو رشتو آهي جيڪو ٻين سمورن رشتن کان وڌيڪ مضبوط ۽ گهرو آهي... پيار فاني آهي، وقتي آهي، ڪجهه مهينن، سالن ۽ ڏهاڪن ۾ اهو ٻن انسانن جي وچ مان غائب ٿيو وڃي پر انقلاب جو رشتو، ڌرتيءَ کي بدلائڻ جي تمنا جو رشتو، انسانن کي پيڙا ۽ ظلم کان ڇوٽڪارو ڏيارڻ جي عزم جو رشتو سڀ کان مضبوط آهي. اهو رشتو اسان جو انهن ماڻهن سان پڻ آهي جن کي اسان نه ڪڏهن ڏٺو ۽ نه ڪڏهن ٻڌو. دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ موجود هڪ خوبصورت مستقبل جو خواب ڏسندڙ ماڻهن سان اسان جو هي رشتو آهي. هي لافاني ۽ لازوال رشتو منهنجي ۽ حسين جي وچ ۾ آهي ۽ رهندو پوءِ ڇو مان پاڻ کي پيار جهڙي ڪمزور رشتي سبب تڪليف پهچايان؟ نه. آءٌ بلڪل ٺيڪ آهيان. آءُ هرگز نه روئينديس. هن ڏک کي پنهنجي طاقت ۾ بدلائينديس. حسين جي پيار جي تڙپ ڏکوئيندڙ ته هوندي پر آءٌ ان کي پاڻ تي حاوي ٿيڻ نه ڏينديس.“ ياسمين هڪ نئين سوچ جي گرمي پنهنجي اندر ۾ محسوس ڪري رهي هئي. هن اکيون اگهيون پر اهي اڃا ڳاڙهيون هيون. هن پنهنجي عينڪ صاف ڪري اکين تي پاتي ۽ ڀر واري آئيني ۾ پاڻ کي ڏٺو، کيس هڪ خوبصورت ۽ بااعتماد ڇوڪري سامهون بيٺي مشڪندي نظر آئي.
”ياسمين.... تون ناراض آهين؟“ اوچتو سائره جي آواز تي سندس خيالن جو سلسلو ٽٽو، ”ٻڌ مان ٿوري جهٽ توسان ويهان؟“ سائره سندس ڪمري جي در وٽ بيٺي هئي.
”اچ اندر اچ سائره. تون ڪا پرائي آهين جو پڇين ٿي؟“ ياسمين کيس ڏسي مرڪيو. سائره وڌي اچي ياسمين کي ڀاڪر پاتو ۽ چيائين، ”يار مون کي معاف ڪر. مون کي اندازو ئي نه ٿيو ته ڪو تون کيس چاهين ٿي. مون سمجهيو توهان سٺا دوست آهيو، تنظيمي ساٿي آهيو پر توهان جي دلين ۾ هڪ ٻئي لاءِ پيار جا جذبا پڻ آهن، اهو آئون سمجهي نه سگهيس. بي وقوف آهيان نه! پر منهنجي مٺي ڀيڻ مون کي معاف ڪر، آئون توهان جي وچ ۾ هرگز نه اينديس.“ ياسمين، سائره جو هٿ پڪڙي کيس پنهنجي ڪرسيءَ تي ويهاريو. سندس ذهن هاڻ صاف ٿي چڪو هو ۽ کيس پنهنجي اندر ۾ هڪ نئين طاقت پئي محسوس ٿي. اها طاقت جيڪا هڪ ڏکئي فيصلي ڪرڻ کان پوءِ محسوس ٿيندي آهي. اها طاقت جيڪا دل ۽ ذهن کي آزاد ڪرڻ ۽ هڪ اعليٰ مقصد لاءِ هر قرباني ڏيڻ لاءِ تيار ٿيڻ کان پوءِ انسان کي اندر ۾ محسوس ٿيندي آهي. ياسمين، سائره جي سامهون پنهنجن پٻن تي ويٺي ۽ سندس هٿ اڃا هٿن ۾ هئا. هن سائره جي اکين ۾ چند ساعتن لاءِ ڏاڍي گهرائي سان ڏٺو ۽ چيائينس، ”توکي معافي گهرڻ جي ڪا ضرورت ڪونهي، تو ڪو گناهه نه ڪيو آ، ڀلا پيار تي ڪو زور ٿوروئي آ، جي توهان ٻئي هڪ ٻئي کي چاهيو ٿا ته پوءِ وچ مان ته مون کي نڪري وڃڻ گهرجي نه؟ الائي ڇو مون اها ڳالهه سمجهڻ ۾ دير ڪئي؟“
”نه ياسمين توهان هڪ ٻئي لاءِ آهيو... آئون چري آهيان، بس هن وهڪري ۾ وهي ويس.“ سائره چيو، ”کيس مان چونديس ته مان هن سان پيار نه ٿي ڪيان. هن کي تنهنجي جذبن جو قدر ڪرڻ گهرجي.“
”تون بلڪل ائين نه ڪندينءَ. آئون پيار جي خيرات جي قائل نه آهيان. جي هن جي دل تنهنجي لاءِ بي تاب آهي ته مون کي سندس دل جي ڪا ضرورت ڪونهي. آئون انهن معمولي شين کان اتم آهيان. سائره پليز ڪا بي وقوفي نه ڪجانءِ.“
”هيءَ خيرات جي ڳالهه ڪونهي،“ سائره وراڻيو، ”انصاف جي ڳالهه آهي. تون ڪجهه به چوين، آئون هاڻ ڪڏهن به حسين کي چاهي نٿي سگهان، آئون اهو بار کڻي ساڻس قربت نٿي ڪري سگهان ته مون پنهنجي سڀني کان پياري دوست جي محبت کسي آ.“
” پر چري جيڪا محبت هئي ڪو نه ان جي کسجڻ جو سوال ئي ڪهڙو؟ ٺيڪ آهي شايد مون کي هن بابت ڪي جذبا هوندا پر محبت جا رشتا هڪ طرفا ته نه هوندا آهن نه،“ ياسمين چيو.
”تون ڇا به چوين... مون فيصلو ڪري ڇڏيو آهي. ڀلي تون کيس چاهين يا نه پر آءٌ سندس چاهت کي پنهنجي زندگيءَ مان ميٽي ڇڏينديس بلڪل ائين جيئن پرفيوم جي خوشبو ٻئي ڏينهن تائين غائب ٿيو وڃي،“ سائره اک ڀڃندي چيو.
”چڱو فلاسافر صاحبه،... بس ڪر هاڻي. اهي اردو جا ناول پڙهي تون به انهن جي ڪنهن ڪردار جيان ٿي ڳالهائين. لڳي ٿو عشق لا حاصل جي لذت کان خوب واقف ٿي وئي آهين.“ ٻنهي جي چپن تي ٽهڪ پکڙجي ويا.

***

حسين جلد کان جلد سوڳ ڪميٽي جي صدر ڀائو سليمان سان ملڻ پيو چاهي. کيس جڏهن کان سڪندر اطلاع ڏنو ته سندس جماعت سڀاڻي جي احتجاجي جلوس تي حملي ڪرڻ جي رٿابندي ڪئي آهي، حسين ڪجهه پريشان ٿي ويو آهي. کيس ڳڻتي هئي ته جي جلوس دوران حملو ٿيو ۽ جمهوري تحريڪ جا ڪارڪن تيار نه هوندا ته نه صرف جلوس ناڪام ٿيندو پر فوج جي اختياري وارن کي سنڌين مٿان ٺٺول ڪرڻ جو سبب پڻ ملي ويندو. حسين، ڀائو سليمان جي گهر ويو پر هو گهر ۾ ڪو نه هئو. وقت گذرندو پئي ويو ۽ اڄ رات ۾ اڃا ڪيترا ڪم هئا جيڪي حسين ۽ سندس ساٿين کي ڪرڻا هئا. هن کيسي مان واچ ڪڍي وقت ڏٺو. شام جا سوا ست ٿي ويا هئا. هن سوچيو ته هاڻ واحد حل آهي ڳجهي جاءِ تي وڃي ساٿين سان احوال ڪرڻ . حسين آهستگي سان اچي ڳجهي جاءِ جو دروازو کڙڪايو. ٻه دفعا آهستي آهستي ۽ پوءِ ٽي دفعا تڪڙو تڪڙو. دروازو کڙڪائڻ جو اهو اُهو طريقو هو جنهن کان بعد ئي اندر موجود ساٿي دروازو کوليندا آهن. حسين ٿوري جهٽ انتظار ڪيو، ۽ پوءِ آهستگيءَ سان اندران دروازي جو ڪڙو کلڻ جو آواز آيو. هوريان هوريان دروازو کليو ته حسين کي اندران ساٿي سلطان جو چهرو نظر آيو. سلطان دروازي مان ٻاهر نڪري چوڌاري جهاتي پاتي ۽ پوءِ حسين کي اشاري سان اندر اچڻ لاءِ چيائين. حسين گهر ۾ داخل ٿيو ته سلطان ساڻس خيرعافيت ڪئي.
”سلطان ڀائو سليمان جي ڪا خبر چار يا ڊاڪٽر احمد بابت ڪا خبر،“ حسين اندر داخل ٿيندي ئي پڇيو.
”ٻنهي جي ڪا خبر ڪونهي، پر اڄ ايندا، اٺين وڳي تائين“ سلطان وراڻيو.
حسين بي چين ٿي رهيو هو، کيس ساڍي ستين وڳي ساٿي دلدار کي ساڻ ڪري شهر کي بجلي پهچائيندڙ سپلاءِ لائين کي ناڪارا بڻائڻو هو. ”ٻڌو، ساٿي سلطان،“ حسين سلطان کي چيو، ”مون کي پڪي خبر پئي آهي ته سڀاڻي پنهنجي جلوس تي جمهوري تحريڪ جي مخالف جماعت وارا اناج منڊي وٽ حملي جي رٿابندي پيا ڪن. اهو تمام ضروري آهي ته پاڻ ان لاءِ تيار هجون ۽ اسان جي ساٿين جي هڪ جٿي وٽ هٿيار ۽ ڏنڊا وغيره هئڻ گهرجن. اهو اطلاع عام حمايتين ۽ ڪارڪنن تائين پهچڻ نه گهرجي نه ته خوف پيدا ٿي سگهي ٿو پر پاڻ کي تياري مڪمل ڪرڻي آهي. آءٌ وڃان ٿو هڪڙي ڪم سان ۽ رات جو واپس ايندس پر ان وچ ۾ ڀائو سليمان ۽ ڊاڪٽر احمد اچن ته کين منهنجو اهو نياپو توهان پهچائجو.“ حسين، سلطان کي نياپو ڏئي دلدار جي گهر ڏانهن روانو ٿي ويو. کين اڄ اهڙو ڪم ڪرڻو آهي جيڪو ٻنهي اڄ کان پهرين نه ڪيو هو.
حسين، دلدار کي سائيڪل تي کڻي شهر کان ٻاهر نڪري آيو هو. کين شهر کي بجلي سپلاءِ ڪندڙ ٽرانسميشن لائين کي ناڪاره بڻائڻو هو. ۽ ترڪيب اها هئي ته هڪ ڊگهي لوهي زنجير کي رسي سان ٻڌي ٽرانسميشن لائين جي تارن تي اڇلائبو ۽ رسيءَ کي ڇڪبو ته جيئن لوهي زنجير تارن ۾ وچڙي وڃي. لوهي زنجير کي پوءِ جڏهن سٽ ڏبي ته اها مختلف تارن سان ٽڪرائيندي جنهن سبب بجلي جون تارون ڌماڪي سان ٽُٽُي پونديون ۽ بجليءَ جي سپلاءِ بند ٿي ويندي.
ان ڪم لاءِ ساٿي دلدار جي چونڊ ان ڪري ڪئي وئي هئي جو هو هميشه دشمن سان وڙهڻ ۽ گوريلا جنگ لاءِ تيار رهندو هو. سندس ان سلسلي ۾ ڊگها بحث پڻ ٿيندا هئا. دلدار چي گويرا کان انتهائي حد تائين متاثر هو ۽ سندس خواهش هئي ته هو پڻ هڪ ڏينهن قوم دشمنن سان وڙهندي وڙهندي جان ڏئي.
دلدار انتهائي سنجيدو ۽ اونهو انسان هو. سندس حسين سان ڏاڍي سنگت هئي. حسين پڻ گوريلا جنگ جي رومانويت جو گهائيل هو پر سندس خيال هو ته سنڌ ۾ في الحال حالتون اهڙيون ناهن جو ڪنهن به مسلح لڙائيءَ جي ڳالهه ڪجي. هن جي خيال ۾ هن مرحلي تي مسلح جنگ جي ڳالهه ڪرڻ قوم کي هروڀرو ڪچلائڻ جي برابر هوندو. پر دلدار کي حسين جي ان ڳالهه سان سهمتي نه هئي، هو چوندو هو ته جڏهن ٿوري پيماني تي ئي صحيح، لڙائي شروع ٿيندي ته قوم جو نوجوان طبقو، سياسي تحريڪن تي اعتماد ڪندو ۽ آهستي آهستي ان جنگ جو حصو بڻبو. دلدار موجب جيڪڏهن سازگار حالتن جو انتظار ڪبو ته اهي ڪڏهن به پاڻمرادو ڪو نه پيدا ٿينديون. اختلافن جي باوجود حسين ۽ دلدار هڪ ٻئي جي تمام گهڻي عزت ڪندا هئا ۽ کين اميد هئي ته هڪ نه هڪ ڏينهن ٻيو سندس موقف کي ضرور تسليم ڪندو.
پر اڄ هو ٻئي هڪڙ اهم مهم تي هئا. کين اندازو هو ته شهر ۽ ان جي پسگردائي ۾ پوليس ۽ فوج جي خفيه جا ماڻهو نوس نوس ڪندا وتندا آهن ۽ جيڪڏهن ڪنهن کي مٿن شڪ پيو ۽ کين سوگهو ڪيو ويو ته پوءِ ٻئي ويا ڪاٺ ۾، ملڪ دشمن سرگرمين ۾ ملوث هجڻ جي الزام هيٺ.
شهر کان ٻاهر نڪري پهرين ٻئي روڊ ڇڏي پاسي وارين ٻنين ۾ لهي ويا. جڏهن کين پڪ ٿي ته هاڻ روڊ تان کين ڪو به ڏسي نه ٿو سگهي ته پوءِ هنن سائيڪل کي هڪڙي وڻ جي اوٽ ۾ لڪايو ۽ هڪڙي وڏي ٽوڪريءَ مان ڊگهي رسي ۽ زنجير ڪڍيو. هنن سودي سامان خريد ڪرڻ واري هڪ وڏي ڇليءَ ۾ زنجير ۽ رسي لڪائي هئي ۽ مٿان پٽاٽن ۽ بصرن سان ڇليءَ کي ڀري ڇڏيو هو. بصر ۽ پٽاٽا هنن واپس ڇليءَ ۾ ڀري ڇڏيا.
دلدار وڏي شوق سان زنجير کي رسي ٻڌڻ جي ڪم ۾ مشغول هو. سندس ڦڙتيءَ مان لڳو پئي ته هو اهڙن ئي ڪمن لاءِ ئي پيدا ٿيو آ. حسين کيس ڏاڍي دلچسپيءَ سان ڏسي رهيو هو. دلدار جون ننڍڙيون سنهيون اکيون مقصديت جي احساس سان چمڪي رهيون هيون. حسين کي دلدار هميشه هڪ اهڙو شخص لڳندو هو جيڪو صرف ڪتابن ۾ هوندو آهي. مضبوط، ايماندار، واعدي جو پڪو، بي لوث ۽ سر جي بازي لڳائيندڙ.
”حسين اسان جو رسي ۽ زنجير جو هٿيار هاڻ تيار آهي، توهان سائيڪل کڻي روڊ تي پهچو مان جلدي ۾ ڪارروائي پوري ڪيان ته پوءِ نڪري هلون،“ دلدار صلاح ڏني.
حسين کيس اشاري سان هاڪار ڪئي ۽ پوءِ سائيڪل کڻي سڙڪ ڏانهن روانو ٿي ويو. دلدار سندس پويان رسي کي گهليندو پئي آيو. ٻنهي سڙڪ جي ويجهو اچي جائزو ورتو. کين پري پري تائين ڪو به نظر نه پئي آيو. حسين سڙڪ جي ڪناري تي سائيڪل تي سوار رهيو، جڏهن ته دلدار پرڀرو وڃي بجليءَ جي ٿنڀي جي ڀرسان بيهي زنجير کي ڦيرائڻ لڳو. هن زنجير کي بجلي جي تارن جي مٿان گذارڻ لاءِ، زنجير کي زور سان اڇلائڻ ٿي چاهيو، ان ڪري هن ان کي ڪيترا دفعا ڦيرايو ۽ پوءِ مٿي تارن طرف اڇلايائين. زنجير هوا ۾ بلند ٿيو پر تارن مٿان گذرڻ بدران وري ساڳي پاسي ڦهڪو ڪري اچي دلدار جي پيرن وٽ ڪريو. حسين ۽ دلدار کان ٽهڪ نڪري ويو.
”دلدار ٿورو طاقت استعمال ڪر ۽ جلدي ڪارروائي پوري ڪر ته نڪري هلون.“ حسين چيس.
دلدار بغير ڪو جواب ڏيڻ جي پنهنجي ڪم ۾ وري جنبي ويو. هو هاڻ بجلي جي ٿنڀي کان ٿورو اڃا پرڀرو بيٺو ۽ زنجير جي وڌيڪ حصي کي هوا ۾ گول گول ڦيرائڻ لڳو. هن پنهنجي سموري طاقت سهيڙي زنجير کي زور سان مٿي اڇلائيو. هن ڀيري زنجير رسي کي ڇڪيندو تارن کان مٿان گزري وڃي ٻئي طرف ڪريو. دلدار هاڻ رسي کي آهستي آهستي ڇڪڻ شروع ڪيو ۽ جيئن جيئن هو رسي ڇڪيندو ٿي ويو، رسي سان ٻڌل زنجير تارن جي ٻئي پاسي کان مٿي کڄندو ٿي ويو. آخر زنجير تارن جي ٻنهي طرفن کان لڙڪي رهيو هو. حسين کي صورتحال جي نزاڪت ۽ خطري سبب ٿورو خوف پئي محسوس ٿيو، سندس دل جي رفتار تيز ٿي وئي هئي پر هن مهم کي پورو ڪندي کيس هڪ اڻ ڄاتل خوشي به محسوس ٿي رهي هئي. سندس خوشي بلڪل اهڙي هئي جهڙي هن سائره جي چپن جي پهرين ڇهاءَ سان محسوس ڪئي هئي. ان وقت به سندس دل تيزيءَ سان ڌڙڪي رهي هئي، کيس هلڪو خوف پڻ هو پر هن ان احساس کي وڌيڪ دير تائين محسوس ڪرڻ پئي چاهيو.
پري کان موٽر سائيڪل جو آواز ٻڌڻ تي حسين، دلدار کي خبردار ڪيو، .”ساٿي ڪا موٽر سائيڪل پئي اچي جلدي ڪيو ته نڪري هلون هتان.“
دلدار کيس هاڪار ڪئي ۽ رسيءَ کي زور سان ڇڪيو پر زنجير تارن ۾ بغير ڪو ڌماڪو يا شارٽ سرڪٽ ڪرڻ جي اچي واپس دلدار جي پيرن ۾ ڪريو.
ٻنهي مايوس نظرن سان هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو. حسين کيس رڙڪندي چيو، ”ساٿي بس وڌيڪ ڪوشش نه ڪيو، هلو ته نڪري هلون ڪا موٽر سائيڪل هن پاسي اچي رهي آهي. دلدار، حسين جي رڙ ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري زنجير کي هڪ دفعو وري هوا ۾ ڦيرائڻ شروع ڪيو، زنجير کي ڇهه ست دفعا ڦيرائي تارن طرف مٿي اڇلايو ته زنجيررسيءَ کي ڇڪيندو، تارون ٽپي وري وڃي ٻئي پاسي ڪريو.
اوچتو حسين پري کان ڏٺو ته موٽر سائيڪل تي ٻه پوليس وارا سوار سندن واري پاسي اچي رهيا آهن. حسين جو ذري گهٽ ساهه سڪي ويو، کيس لڳو ته جي هن معمولي ڪم ڪندي هو گرفتار ٿيا ته سندن گرفتاري پڻ اجائي هوندي. ”دلدار، ساٿي جلدي اچو هتان نڪرون پوليس وارا پيا اچن...“ حسين وري رڙ ڪئي. پر ان دوران پوليس وارن جي موٽر سائيڪل اچي پڳي هئي.
دلدار رسي کي ڇڪيندو، سائيڪل طرف ڊوڙڻ شروع ڪيو ۽ سائڪل جي پوئين ڪيريئر تي ٽپ ڏئي ويهڻ کان چند سيڪنڊ پهرين هن رسيءَ کي هڪ دفعو وري زور سان سٽ ڏني جنهن سبب زنجير هڪ ئي وقت ٽن چئن تارن سان ٽڪرايو ۽ تارن مان زوردار چڻنگون نڪتيون. تارن جي چڻنگن سبب ڪي تارون ٽُٽُي ڪريون ۽ اک ڇنڀ ۾ سڄو علائقو اونداهيءَ ۾ غائب ٿي ويو. دلدار هاڻ سائيڪل جي پوئين ڪيريئر تي ويهي رهيو هو ۽ حسين پنهنجي سموري طاقت سان سائيڪل جا پيڊل تيز تيز هلائي رهيو هو. سندس سڄو جسم پگهرجي ويو هو ۽ هو سهڪي رهيو هو. پر وڄ جي تيزيءَ سان سندس ڄنگهون پيڊلن کي ڦيرائي رهيون هيون.
پوليس وارن جي موٽر سائيڪل بجليءَ جي تارن مان نڪرندڙ چڻنگن ۽ ٺڪائن سبب ڪجهه ڍري ٿي پر جيئن سپاهين کي اندازو ٿيو ته اها ڪارروائي ڄاڻي واڻي ٿي آهي ته هنن سامهون سائيڪل تي ويندڙ نوجوانن کي هڪلان ڪرڻ شروع ڪيون. پوليس وارن کين رڙيون ڪندي بيهڻ جو حڪم ڏنو پر حسين ڪٿي هو هن حالت ۾ بيهڻ وارو. هن سڙڪ ڇڏي ٻنيءَ جي ڪناري سائيڪل ڊوڙائڻ شروع ڪئي. سپاهي ڪجهه دير تائين سندن پويان رڙيون ڪندا رهيا ۽ پوءِ هنن جڏهن ڏٺو ته ڇوڪرا بيهڻ جو نالو ئي نٿا وٺن ته هڪ پوليس واري سندن پويان پستول جو فائر ڪيو.
حسين کي لڳو ته جي اڄ بچيا ته نوان ڄاوا. هو هن وقت ڪنهن به صورت ۾ گرفتار ٿيڻ نه پيو چاهي. کيس دلدار پڻ چيو ته سائيڪل ڀڄائڻ کان سواءِ ڪو رستو ڪونهي. پر حسين کي اندازو هو ته هو موٽر سائيڪل کان تيز نٿا هلي سگهن. حسين ٻنين ۾ سائيڪل ڊوڙائيندي ٿڪجي به تمام گهڻو پيو هو. پر سندس پويان موٽر سائيڪل تي پوليس لڳل هئي ۽ هيڊ لائيٽ جي روشني ويجهي ايندي پئي وين. حسين کي ٻنيءَ جي وچ ۾ پاڻيءَ جي هڪ موري نظر آئي. حسين سوچيو ته هو پوليس وارن جي سامهون جي ڀڄندا رهيا ته يا ته پڪڙيا ويندا يا کين ڪا گولي اچي لڳندي. ”ساٿي پاڻ ائين سائيڪل تي شايد ڀڄي نه سگهون. منهنجي صلاح آهي ته هن موريءَ هيٺان لڪي پوليس جي وڃڻ جو انتظار ڪيون.“ حسين صلاح ڏني.
دلدار ان صلاح سان پوريءَ طرح راضي ته نه هو پر کيس اهو اندازو به هو ته شايد سائيڪل تي هتان نڪري وڃڻ ڏکيو هجي، سو هن به حسين جي صلاح مڃي. ٻنهي سائيڪل ليٽائي موريءَ هيٺان ڪئي ۽ پوءِ پاڻ به گهپ اوندهه ۾ موري هيٺان ٿڌي مٽيءَ تي پٺيءَ ڀر ليٽي پيا. سندن ساهه زور زور سان هلي رهيا هئا. موٽر سائيڪل جي بتي به اچي سندن بلڪل ويجهو پڳي ۽ هو هاڻ سپاهين جا آواز به ٻڌي پئي سگهيا.
”هنن جي رن کي.... ڪاڏي ڀڄي ويا؟“ هڪڙي سپاهي چيو.
”لڳي ٿو اوندهه ۾ ڪيڏانهن نڪري ويا آهن. پر ڪاڏي ويندا. سائيڪل تي ڪيترو پري وڃي سگهندا مادر .....؟“ٻئي چيو.
”دماغ ته ڪتي جي پٽن جو خراب ڏسو، روڊ تي بيهي ٿا بجليءَ جا ٿنڀا اوڏائين.“
”هل سڌو اهو ٻنون ورتيون هل. انهيءَ پاسي ڀڳا هئا.“ پوئين سپاهيءَ ڊرائيور کي چيو ۽ موٽر سائيڪل موري ٽپي سڌو ڌوڪيندي وئي.
حسين ۽ دلدار ڇپ هنيون موريءَ هيٺان سندن ڳالهيون ٻڌي رهيا هئا. هڪڙي وقت ته گاريون ٻڌي حسين کان کل نڪرندي نڪرندي رهجي وئي هئي. موٽر سائيڪل جي هلي وڃڻ کان پوءِ به ڪيتري دير تائين ٻئي موري هيٺان چپ چاپ ليٽيا رهيا ۽ کين جڏهن پڪ ٿي ته چڱي فاصلي تائين ڪو به موجود ڪونهي، تڏهن هو هوريان هوريان موريءَ هيٺان نڪري آيا ۽ پنهنجي سائيڪل ڪڍيائون. ”شڪر آهي بچي وياسون. هلو هاڻ پاڻ واپس سڙڪ طرف هلون ۽ وڃي سنگت سان حال احوال ڪيون.“ حسين چيو.
”حسين آءٌ توسان شهر تائين هلندس پر اتان پاڻ موڪلائينداسون. مون کي جيڪو ڪم ڪرڻو هو سو مون ڪيو باقي نظرياتي سياست وڃي توهان پاڻ ڪيو،“ دلدار کلندي حسين کي چيو.
ٻئي رات جي اونداهي ۽ چپ چپات ۾ سڙڪ طرف روانا ٿي ويا. هلڪي هلڪي وڻندڙ هوا ۾ حسين کي فرحت محسوس ٿي رهي هئي. سندس دل پئي چوي ته جيڪر کيس واندڪائي هجي ۽ هو وڃي تارن ڀري خوبصورت آڪاش هيٺان ويهي سائره سان ڪچهري ڪري ۽ سندس رهاڻ ۾ مدهوش ٿئي.
پر واندڪائي جو خيال ايندي ئي کيس پنهنجو اڳيون ڪم ياد آيو. هن کي ڳجهي جاءِ تي وڃي ڦيٿا روڪ هڙتال ڪامياب ڪرائڻ لاءِ ڪوڪن لڳل ڪاٺوڙا تيار ڪرڻا هئا. هن کيسي ۾ هٿ وجهي پنهنجي واچ ڪڍي وقت ڏٺو. رات جا ساڍا نو ٿيا هئا.

***

9

سڄو شهر اونداهيءَ ۾ ٻڏل هو. سڙڪن ۽ گهٽين ۾ دوڪانن ۽ گهرن مان ميڻ بتين، لال ٽينن، گولن ۽ ڏيئن جي هلڪي روشني، شهر ۾ زندگيءَ جو احساس جاڳائي رهي هئي. شهر ۾ چوٻول هو ته ڪن ماڻهن شهر کي بجلي پهچائيندڙ ٽرانسميشن لائين کي بم سان اڏائي ڇڏيو. جڏهن ته بس اسٽاپ تي ڪجهه سرڪاري بسن کي باهيون ڏنيون ويون آهن. شهر جا ماڻهو دل ئي دل ۾ خوش هئا ۽ کين اندازو هو ته فوج پاران ماريل بي گناهه سنڌين جي احتجاج ۾ سڀاڻي ڪامياب احتجاج ٿيندو. پر منجهن خوف جو احساس به واسو ڪري ويو هو. شهر ۾ فوج ۽ پوليس جو گشت تمام گهڻو وڌي ويو هو. هر چونڪ ۽ روڊ تي فوج جون گاڏيون گشت ڪري رهيون هيون، جڏهن ته شهر جي ڪيترن پاڙن ۾ فوج جون چوڪيون قائم ڪري مسلح فوجين کي لڳايو ويو هو.
ماڻهن پرڏيهي ريڊيو جي خبرن مان نه صرف پنهنجي شهر ۾ ٿيندڙ ڪاررواين بابت ڄاڻ حاصل ڪئي هئي پر کين اها پڻ خبر پئي ته سموري صوبي ۾ احتجاجن جو اعلان ڪيو ويو آهي ۽ پاڪستان جي ٻين ڪيترن علائقن ۾ به جمهوريت جي حامين پاران سنڌ ۾ ٿيل قتلام خلاف احتجاج ٿي رهيو آهي. هڪ خبر ۾ اهو پڻ ٻڌايو ويو ته چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ملڪ ۾ عام چونڊون ڪرائڻ جو هڪ ڀيرو وري اعلان ڪيو آهي.
ڳجهي جاءِ تي سوڳ ڪميٽيءَ جا سمورا ساٿي گڏ ٿيا هئا. ڪمري ۾ ٻرندڙ ميڻ بتين جي روشنيءَ ۾ سمورن ساٿين جا چهرا ڏاڍا پراسرار لڳي رهيا هئا.
ڀائو سليمان هميشه جيان سگريٽ جا ڪش هڻندي وڏي گهري سوچ ۾ ٻڏل ٿي لڳو. جڏهن ته نوجوان ڪارڪنن جي چهرن تي مستي ۽ جوش نچي رهيو هو. ساٿي سلطان وڃي سمورن ساٿين لاءِ گرما گرم چانهه ٺاهي آيو هو. ساٿي حميد رات جي مانيءَ جي تياريءَ ۾ رڌل هو.
گڏجاڻيءَ جي شروعات ٿي ته ڀائو سليمان سڀ کان پهرين ساٿين کي ٻڌايو ته سڀاڻي جي جلوس مٿان جمهوري تحريڪ جي مخالفن پاران حملي جي اطلاع کان بعد، هٿياربند ساٿين جا ٽي جٿا تيار ڪيا ويا آهن، جيڪي جلوس جي اڳيان، وچ ۾ ۽ پويان هلندا ۽ ڪنهن به حملي جي صورت ۾ ان کي پختي موٽ ڏيندا.
حسين کي ان فيصلي تي خوشي ۽ اطمينان ٿيو. ان کان پوءِ حسين ساٿي دلدار سان گڏ ڪيل ڪارروائي کان گڏجاڻيءَ کي آگاهه ڪيو ، جنهن بعد حميد ۽ محمد بخش بس اسٽاپ تي بيٺل سرڪاري بسن کي باهيون ڏيڻ جي رپورٽ ڏني.
”ساٿيو- پاڻ سڀاڻي جي احتجاج لاءِ جيڪي ممڪن ٿي سگهيو ٿي سمورا اپاءَ ورتا آهن. هاڻ پاڻ کي مڪمل ڦيٿا روڪ لاءِ هڪ آخري ڪم ڪرڻو آهي. پاڻ ڪوڪن لڳل ڪاٺوڙا ٺاهي سڄي شهر جي ايندڙ ويندڙ رستن تي راتو رات اڇلائي اينداسون پر اهو ڪم ڏاڍي هوشياريءَ سان ڪرڻو آهي. سڄي شهر ۾ پوليس ۽ فوج جا وڏا اٽالا هر وقت گشت ڪري رهيا آهن.“ ڀائو سليمان گهري سوچ مان نڪرندي چيو.
سوڳ ڪميٽيءَ جي ڪارڪنن کي ان بابت اول ئي اطلاع هو ته کين ڇا ڪرڻوآهي. گڏجاڻي جي ختم ٿيڻ کان بعد ڀائو سليمان روانو ٿي ويو. ڀائو سليمان اهڙي شخصيت جو مالڪ آهي جنهن بابت اهو اندازو لڳائڻ سدائين ڏکيو هوندو آهي ته هو ڪهڙي ڳالهه تي خوش ٿيندو ۽ ڪهڙي تي ناخوش؟ سمورا ساٿي سندس تمام گهڻي عزت ڪندا آهن ۽ هو سمورن سان پنهنجن ٻچن وانگر پيار ڪندو آهي. پر هو ڪڏهن ڪڏهن اها ڳالهه وساري ويهندو آهي ته پنهنجن تنظمي ساٿين سان پيو ڳالهائي نه ڪي پنهنجن ٻارن سان. سندس پيار اهڙو آهي جو ڪو به ساٿي سندس ڇڙٻن تي ڪاوڙبو ڪونهي، بلڪه کلي ويهندا آهن. ڀائو سليمان سرڪاري ملازم آهي ۽ سندس وڏي ڪٽنب جو واحد ذريعو معاش سندس سرڪاري نوڪري آهي، پر هو هڪ اڻ ڏٺي منصفاڻي سماج کي قائم ڪرڻ لاءِ پنهنجو سڀ ڪجهه داءُ تي لڳائڻ لاءِ تيار رهندو آهي. حسين کي هو هميشه چيني ڪتابن ۾ پڙهيل انقلابي اڳواڻن جهڙو لڳندو هو. ڏسڻ ۾ سادو ۽ نهٺو پر اندران ذهين، گهرو، جذباتي ۽ ارڏو، ٿورن لفظن ۾ گهڻو چوڻ وارو پر جتي چوڻ ضروري هجي، اتي ڪنهن به صورت ۾ زبان بند نه رکڻ وارو.
ڀائو سليمان جي روانو ٿي وڃڻ کان پوءِ ڄڻڪ نوجوان ڪارڪنن ۾ هڪدم موج مستي اچي وئي. هنن مان ڪن سگريٽ دکايا، ڪي کٽ تي ليٽي چيلهه سڌي ڪرڻ لڳا ته ڪن وري ريڊيو تي آڪاش واڻي کان نشر ٿيندڙ گانا ٻڌڻ شروع ڪيا.
سلطان وڃي فوٽو فريمن ۾ استعمال ٿيندڙ سنهي ڪاٺيءَ جي پٽين جو هڪڙو بنڊل ۽ ڪوڪن جو ٿيلهو کڻي آيو ۽ سڀ ٿوري جهٽ ۾ ڪم ۾ جنبي ويا. هنن ڪاٺيءَ جي پٽين کي ٽن ٽن انچن جيترو ڪٽيو ۽ پوءِ ان ۾ ٽن طرفن کان هڪ هڪ انچ ڊگها ڪوڪا ٺوڪيندا ويا. ڪوڪا ڪاٺيءَ جي هڪ پاسي کان وڃي ٻئي پاسي کان نڪري ٿي آيا، ائين ٽنهي پاسن کان ڪوڪن جو چنهبون نڪتل ٿي بيٺيون. ڪوڪن لڳل انهن ڪاٺوڙن کي جڏهن روڊ تي ڦٽو ڪبو آهي ته اهي جنهن به پاسي تي ڪرندا، هڪ ڪوڪو مٿي اُڀو ٿي بيهندو ۽ جڏهن ان مٿان ڪنهن به گاڏيءَ جو ٽائر پوندو ته ڪوڪو ٽائر ۾ ٽنبجي ويندو. هنن ڪاٺوڙن جو مقصد اهو هو ته جيڪڏهن سمورن اپائن کان پوءِ به ڪي گاڏيون روڊن تي نڪرن ٿيون ته انهن جا ٽائر برسٽ ڪري ڇڏجن جيئن اهي هلڻ لائق نه رهن. ميرانجهڙي ميڻ بتين جي ٽمڪندڙ ميرانجهڙي روشنيءَ ۾ هي ڪوڪن وارا ڪاٺوڙا ٺاهڻ جو ڪم رات جو ٽين وڳي تائين هليو. جنهن بعد سمورن ساٿين ٻن ٻن جي ٽولي ٺاهي ڪاٺوڙا ورهائي کنيا ۽ شهر جا علائقا به طئي ڪيائون ته ڪهڙن رستن تي ڪهڙي ٽولي ڪوڪا وڇائيندي.
حسين هڪ ٿيلهي ڀري ڪاٺوڙن جي کنئين ۽ محمد بخش کي ساڻ ڪري پنهنجي ذميواريءَ ۾ کنيل علائقي ڏانهن روانو ٿي ويو. هي اڄوڪي ڏينهن جي سندس آخري ذميواري هئي ۽ کيس سڀاڻي وري ڪيترن همدردن کي ساڻ ڪري احتجاجي مظاهري ۾ پهچڻو آهي. محمد بخش سان اونداهن رستن تي هلندي، حسين کي نور ياد آيو، گهڻو ڪري اهڙن ڪمن ۾ نور هن سان گڏ هوندو هو، پر اڄ ٿاڻي جي لاڪ اپ ۾ خبر ناهي هو ڪهڙي حالت ۾ هجي؟

***

حسين ڇرڪ ڀري ننڊ مان سجاڳ ٿيو. وهاڻي جي هيٺان واچ ڪڍي اڌ کليل اکين سان وقت ڏٺائين، صبح جا نو لڳي ڏهه منٽ ٿيا هئا. کيس ڪجهه اطمينان مليو ۽ هن اکيون بند ڪري جسم کي هڪ ڀيرو وري ڍرو ڇڏي ڏنو. حُسين ڇرڪ ڀري اٿڻ کان پهرين خواب پئي ڏٺو ته سندس اک نه کلي آ ۽ هو اڄ جي احتجاج ۾ شامل ٿي نه سگهيو آهي، ان خواب ايندي ئي ڄڻ بجليءَ جي جهٽڪي کيس ننڊ مان سجاڳ ڪري ڇڏيو هو. جلوس يارهين وڳي کان شروع ٿيندو، تنهن ڪري وٽس اڃا ڪافي وقت هو. هن پنهنجي لاڳاپي وارن سمورن ساٿين ۽ همدردن کي شهر جي چوڪ وٽ ٺهيل باغ ۾ گڏ ٿيڻ لاءِ چيو هو.
هاڻ جڏهن هو گهري سڪون جي حالت ۾ اکيون بند ڪيو پنهنجي بستري تي ليٽيو پيو هو ته کيس پنهنجي ماءُ جو خيال آيو. اڄ رات صبح اسر ويل جڏهن حُسين، محمد بخش سان گڏ پنهنجي علائقي جي روڊن تي ڪوڪا ڦٽا ڪري گهر پهتو هو ته سندس ماءُ دروازو کوليو. هن ماءُ کي ڏسي مرڪڻ جي ڪوشش ڪئي پر سندس امڙ سڏڪا روڪي نه سگهي.
”ڇا ٿيو امان، ڇو پئي روئين؟“ حسين ائين پڇيو ڄڻ سندس روئڻ جي سبب کان اڻڄاڻ هجي، حالانڪه هاڻوڪن ڏينهن ۾ سندس ماءُ جي وڏي ۾ وڏي تڪليف جو سبب هو پاڻ پئي بڻيو.
”ڪجهه نه.... بس قسمت تي ٿي روئان پٽ، تون وڃي سمهه.“ سندس ماءُ رئي سان اکيون اگهندي کيس چيو.
”امان... مهرباني ڪري روءُ ته نه!“ حسين پنهنجي امڙ کي ڀاڪر پائيندي چيو، ”مون توکي ڪيترا ڀيرا سمجهايو آهي ته مون کي ڪجهه نه ٿيندو... تون مون بابت پريشان نه ٿيندي ڪر..... ڏس هن مهل تائين جاڳين ويٺي. روئي روئي ڪهڙي حالت ڪري ڇڏي اٿئي پنهنجي...؟“
”بابا مون توکي ته ڪجهه نه چيو.... ڄاڻان ٿي تون منهنجي ڳالهه نه ڪڏهن ٻڌي آ ۽ نه ٻڌندين، پر ماءُ جي دل کي ڪير سمجهائي،“ حسين جي ماءُ چيو ۽ وري رئي جي پلاند سان ڳوڙها اگهيائين.
”امان ڏسين ٿي ملڪ تي ڪهڙو عذاب نازل ٿيل آ، ڀلا جي اسين ڪجهه نه ڪنداسون ته ڪير ان عذاب مان جان ڇڏائيندو؟“ حسين چيو، ”انهن نوجوانن جون به مائرون هونديون، ڀيڻون هونديون، زالون ۽ ٻار هوندا جن کي ظالمن گولين جو کاڄ بڻايو آهي. ڀلا تون چاهين ٿي ته قوم مٿان اهڙي ويل ۾تنهنجو پٽ بس خاموش تماشائي رهي؟“
”خبر اٿم ته تنهنجي سوچ تي منهنجن ڳوڙهن جو ڪو اثر نه ٿيندو پر اهو به سوچيندو آهين ته جي توکي ڪجهه ٿي وڃي ته اسان جو ڇا ٿيندو؟“
”امان مون کي ڪجهه نه ٿيندو... ۽ جي ٿيو به ته شهيد جي ماءُ سڏرائيندينءَ!“ حسين مرڪندي چيو،
”چڱو هاڻ اهڙيون وايون نه ڪڍ، وڃي سمهه، ذري گهٽ صبح ٿي ويو آهي.“ حسين جي ماءُ پنهنجا ڳوڙها اگهندي ڪمري ۾ هلي وئي ته حسين به وڃي پنهنجي بستري تي ڦهه ٿيو. هو سڄي ڏينهن ۾ ڏاڍو ٿڪجي پيو هو. کيس جلد ننڊ اچي وئي. صبح جو اک کليس ته رات جون ڳالهيون ذهن تي تري آيون هئس. ”هاڻ امان کي ڪيئن سمجهايان ته انقلاب قربانيون گهرندا آهن ۽ هر قرباني ڏيندڙ ڪنهن نه ڪنهن جو پٽ ۽ ڌيءَ به هوندا آهن.“ حسين ليٽي ليٽي سوچيو. هن سوچيو ته اڄوڪي جلوس ۽ احتجاج کان پوءِ هو ڪجهه ڏينهن گهر ۾ ماءُ وٽ رهندو ۽ گهر ۾ وقت گذارڻ سبب سندس امڙ کي ڪجهه سڪون ملندو. في الحال کيس جلوس ۾ وڃڻو هو سو هو جلدي جلدي تيار ٿي گهر مان نڪرڻ وارو هو ته سندس امڙ اچي کيس امام ضامن ٻڌو ۽ خبر ناهي عربي ۾ ڇا ڇا پڙهي کيس شوڪارا هنيا. حسين کيس ڏسي کلندو رهيو.
پوڻي يارنهن وڳي حُسين جڏهن باغ ۾ پهتو ته چند ساٿي پهرين ئي اتي موجود هئا. هنن اکين ئي اکين ۾ عليڪ سليڪ ڪئي ڇو جو سڀني ساٿين کي چيل هو ته هو پري پري رهندا ۽ هڪ ٻئي سان نه ڳالهائيندا ۽ نه ئي ملندا ته جيئن مٿن پوليس ۽ خفيه وارن جو شڪ نه ٿئي.
شهر جي مرڪزي چوڪ جي ڀرسان ٺهيل هن باغ ۾ هر وقت ماڻهن جو چڱو تعداد موجود رهندو آهي پر اڄ اهو انگ اڃا وڌيڪ هو. جمهوري تحريڪ جا حامي ۽ ڪارڪن پري پري جي علائقن کان ڪهي اچي هتي گڏ ٿيا هئا. ڪن ساٿين سوير اچي جهنڊا، بينر، پلي ڪارڊ ۽ ڏنڊا باغ جي وڻن ۽ ٻوٽن ۾ لڪائي ڇڏيا هئا ۽ طئي ڪيل پروگرام مطابق جڏهن اڳواڻ جٿو اچي نعرا هڻندو ته سمورا ڪارڪن تڙ تڪڙ ۾ اهي جهنڊا ۽ بينر وغيره کڻي اچي جلوس ۾ شامل ٿي ويندا. حسين کي اها پڻ خبر هئي ته ڪيترن ساٿين وٽ اڄ هٿيار پڻ هوندا ڇو جو امڪان هو ته متان جمهوري تحريڪ جي مخالفن پاران حملو ڪيو وڃي.
شهر جي باغ جي پسگردائيءَ وارو علائقو فوجي ڇانوڻيءَ جو ڏيک ڏئي رهيو هو. سون جي تعداد ۾ چوڪس فوجي ۽ پوليس وارا علائقي کي گهيرو ڪيو بيٺا هئا ۽ امڪان اهو پئي لڳو ته جلوس ۽ جلسو ڪرڻ شايد کين نه ڏنو وڃي.
يارنهن لڳي ڏهن منٽن تي هاري اڳواڻ غلام محمد ۽ شاگرد اڳواڻ مراد جي اڳواڻيءَ ۾ اڳواڻ جٿي چوڪ جي وچ ۾ بيهي جمهوريت جا جهنڊا کوليا ۽ نعرا هڻڻ شروع ڪيا. بس ڏسندي ئي ڏسندي سوين ماڻهو باغ مان جهنڊا، بينر ۽ پلي ڪارڊ کڻندا، نعرا هڻندا جلوس ۾ پهچي ويا. ڪي ڪارڪن ۽ همدرد ڀرپاسي وارين گهٽين ۽ روڊن تان نڪري آيا ته وري ڪي سڙڪ تي ٺهيل لاتعداد هوٽلن ۽ چانهه جي ڪئبنن مان نڪرندا ڊوڙندا اچي جلوس ۾ شامل ٿيا. اک ڇنڀ ۾ ماڻهن جو ايڏو تعداد چوڪ تي نڪري آيو جو پوليس ۽ فوج پڻ حيران پئي لڳي. سڄو علائقو جمهوريت جي حق ۾ ۽ مارشل لا جي خلاف نعرن سان گونجڻ لڳو ۽ جمهوري اتحاد جي مختلف پارٽين جا سوين ڳاڙها، ڪارا ۽ساوا جهنڊا فضا ۾ بلند ٿي ويا هئا. مراد نعرا هڻائي رهيو هو ۽ جلوس هوريان هوريان هلڻ شروع ڪيو، پر جلوس اڃان ٿورو اڳتي ئي وڌيو هوندو جو پوليس جي وڏي اٽالي جلوس جو رستو روڪي ڇڏيو. فوج جا مکيا چکيا آفيسر ۽ جوان پوليس جي سپاهين ۽ گاڏين کان پويان، پنهنجين ٽرڪن ۽ جيپن تي سوار ويٺا، سمورو لقاءَ ڏسي رهيا هئا. فوج عام طرح پوليس جي مدد لاءِ موجود رهندي آهي پر جلسن جلوسن کي منهن ڏيڻ لاءِ پهرين پوليس کي اڳيان ڌڪيو ويندو آهي ۽ پوليس جا ڪي ”شاهه کان وڌيڪ شاهه جا وفادار“ آفيسر، جمهوري تحريڪ جي ڪارڪنن سان وڏيون جٺيون ڪندا آهن. اڄ به پوليس جي اڳواڻي ايس پي لوڌي ڪري رهيو هو جنهن پاران سنڌي ڪارڪنن سان ڪيل ڏاڍائين جون ڪهاڻيون هر طرف پکڙجي ويون آهن. ”خبردار.... توهان کي اطلاع ٿو ڏجي ته هي مظاهرو غيرقانوني آهي، جي توهان پرامن طريقي سان منتشر نه ٿيا ته پوليس کي پنهنجي ڪارروائي ڪرڻي پوندي“. ايس پي لوڌي مظاهرو ڪندڙن کي ميگا فون تي وارننگ ڏني.
مظاهري ۾ ان وارننگ سان جوش اڃا وڌي ويو ۽ جمهوريت جا حامي وڌيڪ پرجوش نعرا هڻندا پوليس جي سامهون بيٺل قطار ڏانهن وڌندا رهيا. ايس پي لوڌي هاڻ پوليس جي اٽالي پويان وڃي بيٺو ۽ سپاهين پنهنجون رائفلون ۽ ڳوڙها گئس واريون بندوقون سڌيون ڪيون. جلوس وڃي پوليس جي قطار جي سامهون ٿيو. جلوس جي اڳيان هلندڙ مراد ۽ ساٿي محمد بخش پوليس وارن کي رڙ ڪندي چيو ته هو اڳيان پري ٿي وڃن، هي جلوس پرامن آهي ۽ شهر جي رستن تي پرامن مظاهرو ڪرڻ کان پوءِ منتشر ٿي ويندو پر ان وقت تائين ايس پي جلوس مٿان لاٺي چارج ڪرڻ جو حڪم ڏئي چڪو هو. سوين سپاهين اک ڇنڀ ۾ جلوس مٿان ڏنڊن جو وسڪارو ڪري ڏنو ۽ ٻن سپاهين جلوس مٿان ڳوڙها گئس جا شيل فائر ڪيا. ڪن سپاهين رائفلن سان هوائي فائر پڻ شروع ڪري ڏنا، جلوس ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو. ڪن ڪارڪنن پوليس جي گهيري کي ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڏسندي ڏسندي سندن مٿا ۽ جسم خون جا ڦوهارا بڻجي ويا. ”مارشل لا مرده باد، جنرل ضياءَ مرده باد، جمهوريت بحال ڪيو“. نعرا فضا ۾ گونجندا رهيا ۽ ڳاڙهي خون سان ملي رنگين ٿي ويا.
فوجي آفيسرن پڻ پنهنجن سپاهين کي ڪارروائي جي تياريءَ جو حڪم ڏنو. صورتحال ڏسي جلوس هاڻ ٽولين ۾ ورهائجي ويو هو. نوجوانن جي ٽولين گهٽين ۾ پناهه ورتي ۽ آس پاس جي عمارتن جي وٽ وٺي بيهي رهيون هيون ۽ ڪيترن هاڻ پوليس ۽ فوج مٿان پٿر اڇلائڻ شروع ڪيا. ڳوڙها گيس جي شيلن جو وسڪارو جاري رهيو ۽ نوجوانن پاران پٿرن وسائڻ جو سلسلو به بند نه ٿيو. پوليس جي گهٽ سپاهين کي سڌين گولين هلائڻ جو حڪم ڏنو ويو. شهر جو مرڪزي علائقو جنگ جو ميدان ٿي ويو. سڄو علائقو خوفناڪ ٺڪائن سان گونجي رهيو هو. جلوس ۾ شريڪ ماڻهن جو وڏو انگ هاڻ گهٽين ۽ باغ جي پوئين رستن کان ٿيندو غائب ٿي ويو هو پر ڪيترا ماڻهو اڃا پوليس سان چڪريون جاري رکيو ويٺا هئا.
حُسين جي نظر سڪندر تي پئي جنهن کي ايس پي لوڌي وارن کان جهليو زمين تي ڪيرائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. حسين، ساٿي محمد بخش کي پڻ ڏٺو جنهن کي پوليس وارا لتون هڻندا پوليس جي گاڏي ۾ دسي رهيا هئا. حسين ڪيترن ٻين ساٿين کي زخمي ٿيندي ڏٺو ۽ هن ڏٺو ته وچ چوڪ تي ٻه انساني جسم بي حرڪت پيا هئا. سندن گرم خون روڊ جي گرم ڏامر تي چٽ چٽيا هئا.
جهٽ پل ۾ شهر قبرستان وانگر خاموش ٿي ويو هو. هر شئي بند هئي. دوڪان، آفيسون، هوٽل، ڪئبنون، جوس جا دوڪان، ٽريفڪ سڀ ڪجهه بند هو. فقيرن جون ٽوليون پڻ نظر نه پئي آيون. بس شهر ۾ فقط آوارا ڪتا آزاديءَ سان گهمي ڦري رهيا هئا. لاش ۽ ڪيترا زخمي پوليس کنڀي اچي سول اسپتال ۾ ڦٽا ڪيا.

***

سينٽرل جيل سکر جي ملاقاتي ڄاريءَ جي پرين ڀر سوين قيدي هئا ۽ اورين ڀر سوين ملاقاتين ۽ قيدين وچ ۾ ٿيندڙ ڳالهه ٻولهه سمجهڻ هڪ معجزي کان گهٽ ڪونهي. سوين ماڻهو تمام ويجها ويجها بيٺي هڪ ٻئي سان هڪ ئي وقت ۾ واڪا ڪري ڳالهائيندا آهن، ۽ ملاقات جي جاءِ تي اهڙو چوٻول هوندو آ جو سامهون واري جي ڳالهه سمجهڻ ڏاڍو ڏکيو ٿيو پوي. ماڻهو اٽي کي گهوٻاٽو ئي سمجهندو آهي. ملاقاتي، پنهنجو آواز پنهنجن قيدي ساٿين، دوستن يا مٽن مائٽن تائين پهچائڻ لاءِ رڙيون ڪري ڳالهائيندا آهن تڏهن به سامهون واري کي اڌو گابري ڳالهه مس سمجهه ۾ ايندي آهي. آوازن، شڪايتن، پيغامن، دلاسن ۽ طعنن جو هڪ اهڙو اڻکٽ سلسلو هوندو آ جو ماڻهو ڀانئي ته هو جانورن جي پڙيءَ ۾ بيٺو هوڪرا ٻڌي. جيل ۾ هر قسم جي قيدين سان ملاقاتي اچن ٿا. قاتلن، رهزنن، چورن، ڳنڍيڇوڙن کان وٺي، ڪاروڪاري ۾ واڙيل، بي گناهه ٻڌل، وڏيرن ۽ پوليس جي ستايلن ۽ سياسي ۽ قومي ڪارڪنن تائين، هر قسم جي قيدي کي ملاقات جو اوسيئڙو رهندو آهي.
قيدين سان ملاقات جو هي وقت فقط قيدين لاءِ ئي خوشيءَ جو سبب ڪونهي، پر جيل جي سپرنٽڊنٽ کان وٺي، هڪ قول لڳل سپاهيءَ تائين آهي ڇاڪاڻ ته هر هڪ جي روزي روٽي ۽ گهرو ونهوار هلائڻ جو سبب پڻ آهي. هر قيدي لاءِ سندس ملاقاتي ماني، ميوو، صابڻ، سگريٽ ۽ نشو پتو وغيره کنيون ايندا آهن پر سامان جو لڳ ڀڳ اڌ حصو هڪ اڻ لکيل قانون تحت جيل جي عملدارن ۽ پوليس ۾ ورهائجيو وڃي. جيل جا سپاهي، نه صرف ملاقاتن ڪرائڻ جا پئسا وٺن پر جن شين جي جيل ۾ اچڻ تي مڪمل قانوني بندش آهي، انهن کي سرنديءَ وارن قيدين تائين پهچائڻ لاءِ ريٽ پڻ مقرر آهي.
ڪو قيدي اڃا جي وڌيڪ پئسي ڏوڪڙ وارو هجي يا سندس پٺ تي ڪي وڏا بااثر ماڻهو هجن ته پوءِ کيس پنهنجن ملاقاتين سان ملڻ لاءِ شيخن ۽ ڄارين جي خواريءَ کي به ڏسڻو ڪو نه پوي ۽ هو سڌو سنئون ماڙيءَ ۾ سپرنٽينڊنٽ يا وري جيلر جي ڪمري ۾ آرام سان ويهي جيترو وقت چاهي ڪچهريون ڪري سگهي ٿو بلڪه آيل قيدين جي کاڌي پيتي جو پڻ خيال رکي سگهي ٿو. بس ان وي آءِ پي سروس جي کيس پئسي يا ڪنهن ٻي صورت ۾ رقم چڪائڻي پوي ٿي.
حسين پڻ اڄ ملاقاتين ۾ شامل هو. سندس شهر کان ڏيڍ ٻن ڪلاڪن ۾ بس سکر پهچندي آهي ان ڪري هو صبح جو سوير ئي اچي بس ۾ سوار ٿيو هو. هن جي ڪيترن ڏينهن کان نور ۽ ٻين ساٿين سان ملاقات جي دل پئي ڪري. کيس خبر پئي هئي ته نور سميت ٻين سوين ساٿين کي سکر سينٽرل جيل منتقل ڪيو ويو آهي پر هو جلسن، جلوسن ۽ ٻين تنظيمي ڪمن ۾ اهڙو رڌل هو جو کيس ساڻن ملڻ لاءِ وقت ئي ملي نه سگهيو هو. پر هاڻ عيد ۾ وڃي باقي ڪجهه ڏينهن بچيا هئا سو هو سنگت ساٿ لاءِ ٿورو سامان، ڪي سنيها ۽ ڪجهه سوکڙيون پاکڙيون کڻي اچي جيل تي پڳو هو. کيس اڻ تڻ هئي ته هو سنگت سان ملي حال احوال ڪري. ملاقاتين جي انبوهه ۾ بيٺي کيس اڌ ڪلاڪ گذريو هوندو جو هن پري کان ڪريم، نور، فدا حسين ۽ ٻين ساٿين جا چهرا ڏٺا. سندن چهرن تي مرڪ ۽ اطمينان هو ۽ هو ڌوتل پوتل ۽ هشاش بشاش پئي لڳا. نور جي چهري تي ان پيڙا جا نشان هاڻ نظر نٿي آيا جيڪا هن مٿس تشدد کان بعد پوليس لاڪ اپ ۾ ڏٺي هئي. ”جيئي سنڌ“ نور پري کان رڙ ڪري حسين کي ڀليڪار ڪيو. حسين ماڻهن جي هجوم مان ٿيندو اچي ڄاريءَ وٽ پهتو، هن هٿ وڌائي ڄاريءَ تي رکيو ۽ ساٿين سندس هٿ سان هٿ ملائي کيڪاريو.
” نور ڪيئن آهين، سنگت جو ڇا حال آ؟“ حسين پڇيو. نور کي گوڙ ۾ آواز ته ٻڌڻ ۾ ڪونه آيو پر هن محسوس ڪيو ته حسين کانئس سنگت جو حال احوال پڇي رهيو آهي. هن وراڻيو، ”سنگت ٺيڪ آ، صورتحال جيل ۾ ڪجهه بهتر آ.“ نور ڏاڍيان ڳالهائيندي چيو. ”جي؟“ حسين پڇڻ جي ڪوشش ڪئي.
”مون چيو صورتحال بهتر آ،“ نور جملو ننڍو ڪندي جواب ڏنو. حسين کي ڪجهه سمجهه ۾ آيو ڪجهه نه. هن وراڻيو، ”ٺيڪ آ.“
”گهڻا سياسي قيدي آهن جيل ۾،“ حسين پڇيو ،
”خبر نه آهي چون ٿا ڇهه ست مهينا اڃان نه ڇڏيندا،“ نور جواب ڏنو.
”مون پڇيو گهڻا قيدي آهن.“ نور زور سان ڳالهائيندي پڇيو.
”ها، الله ڀلي ڪندو. توهان ڪيئن آهيو، ٻاهر ساٿي ڪيئن آهن، تحريڪ جو ڪهڙو حال آ؟“
”ٺيڪ آ، ڏاڍو سٺو ٿيو، خوشي ٿي توهان جو حال معلوم ڪري.“
”ساٿي مون پڇيو تحريڪ ڪيئن پئي هلي؟“
”ڇا؟“
”تحريڪ، تحريڪ ڪيئن پئي هلي؟“
”تحريڪ زبردست پئي هلي. سڄي سنڌ ۾ احتجاج ۽ مظاهرا آهن، سول نافرمانيءَ جي جدوجهد ۾ پوري سنڌ ۽ ملڪ ۾ هزارين ڪارڪنن ۽ همدردن گرفتاريون ڏنيون آهن، سرڪار جا جيل ڀرجي ويا آهن پر عوام جي همت ۽ جذبي ۾ گهٽتائي نه آئي آهي. فوجي جنتا اڳئين سال چونڊون ڪرائڻ جو اعلان پڻ ڪيو آهي ۽ سياسي قيدين کي آزاد ڪرڻ جي آڇ به ڏني آ،“ حسين ذري گهٽ واڪا ڪندي ملاقات جي ڄاري وٽان هڪ ننڍڙي تقرير ڪري ڇڏي. قيدي ساٿين کي ڪجهه ٻڌڻ ۾ آيو ڪجهه نه پر کين اهو احساس ٿيو ته ٻاهر ساٿين جمهوري تحريڪ کي ڪمزور ٿيڻ نه ڏنو آهي.
حسين، ڪريم، فدا حسين ۽ ٻين ساٿين سان پڻ حال احوال ڪيو ۽ کين ٻڌايو ته هو ڪجهه سامان جيل جي ماڙيءَ تي ڇڏيون پيو وڃي جيڪو هو وصول ڪري وٺن. حسين ساٿين کان موڪلايو ۽ کين ڪي سنيها ڏنا. واپسي وقت نور پنهنجي کيسي مان چند ڪاغذ گول گول مروڙي حسين کي ڏنا. حسين ڏٺو ته سندس اکين ۾ بي پناهه قرب هو. حسين مروڙيل ڪاغذ وٺي کيسي ۾ وجهي ڇڏيا ۽ کانئن موڪلائي بس اسٽاپ ڏانهن روانو ٿي ويو.

***

هارن وڄائيندي، ڌڌڙ اڏائيندي ۽ لتا منگيشڪر جا پراڻا گانا سرڙاٽي آواز ۾ وڄائيندي، جڏهن سکر بس اسٽاپ کان بس رواني ٿي ته سج لٿي جو وقت ٿيڻ وارو هو، دري کان ٻاهر ميلن ۾ پکڙيل ٻنيون، ٻنين ۾ ٺهيل ڪچا، ڪکاوان گهر، گهرن ۾ ٻڌل ٻڪريون، سڙڪ سان لڳو لڳ آباد ٿيل ڳوٺ ۽ ڳوٺن ۾ چانهه جا هوٽل، سگريٽن جون مانڊڻيون، سيڌي سامان جا دوڪان، دوڪانن تان شيون خريد ڪندڙ اڌ اگهاڙا ٻار، ٻارن سان گڏ سندن سار سنڀال رکندڙ ٻن چوٽين واريون سندن وڏڙيون ڀينرون.... چانهه جي هوٽلن تي جاري سياسي معرڪا، جهريون پيل چهرن وارا سنڌي سگهڙ، سگهڙن جون محفلون، محفلن ۾ سندن پن جون ٻيڙيون ڇڪڻ.... اهو سڀ ڪجهه حسين کي ڏاڍو موهيندڙ لڳندو آهي. کيس اهو خالص سنڌ جي علامت ۽ ان جي زندهه قوم هجڻ جو ثبوت لڳندو آهي. هن پنهنجي ننڍي عمر ۾ جيترو پڙهيو ۽ تجربو حاصل ڪيو هو ان جي بنياد تي هو چئي سگهيو ٿي ته هي اهو ماحول هو جيڪو صدين کان ائين جو ائين رهيو آهي. جيتوڻيڪ ان ۾ ڪي سطحي تبديليون ضرور ٿيون آهن پر بنيادي ماحول ۽ ڪم ڪار جي وهنوار ۾ ڪو وڏو فرق نه آيو هو. هن سوچيو ته صوفين ۽ امن جي پانڌيئڙن جي ڌرتي اڄ رتو رت ٿيل آهي پر سنڌ اڄ به پنهنجي اصل ۾ ڪا وڏي تبديلي نه آندي آ. سندس ذهن منجهيل هو ته ڇا ڪا تبديلي نه اچڻ قوم لاءِ سٺو سوڻ آهي يا وري ان سبب کيس ڇيهو رسندو؟
حسين جي ذهن ۾ سوالن ۽ انهن جي اڌوگابرن جو ابن ۽ وري ٻين نون ۽ وڌيڪ پيچيده سوالن جي اڀرڻ جو سلسلو جاري رهندو هو. حسين ڪڏهن منجهي پوندو هو ته جيڪي جواب کيس سندس سوالن جا پنهنجي ذهن کان يا ٻين ساٿين کان ملن ٿا اهي درست ۽ عمل جوڳا آهن يا نه؟ هو سدائين سوچيندو هو ته سنڌ وطن جو ڇا ٿيندو؟ ان جو مستقبل ڪيئن هوندو ۽ اهو ڪهڙو رستو آهي جيڪو سندس قوم لاءِ آجپي جو ثابت ٿئي، کيس ملڪ ۾ جاري مختلف نظرين ۽ سوچن جي وچ ۾ هلندڙ جنگاڻ جو علم هو، پر هو هر سوچ، نظرئي ۽ سماجي نظام بابت ۽ وري انهن سوچن، نظرين ۽ سماجي نظامن کي اڏڻ جي اڳواڻي ڪندڙن جي شخصيتن جي تضادن ۽ انهن جي اڳواڻيءَ جي صلاحيتن بابت هميشه ٻڏتر جو شڪار رهندو هو. پر جيئن ته هو انتهائي حد تائين اميد ڀريو رهڻ جو عادي هو، ان ڪري هميشه سمورن مونجهارن کان پوءِ به کيس اها سوچ همت ڏيندي هئي ته جيڪڏهن قوم جو پڙهيل ڳڙهيل ۽ متحرڪ طبقو، قوم جي ڀلائيءَ جو جذبو دل ۾ رکي پاڻ پتوڙيندو رهندو ته ان جي سامهون نظرياتي ۽ ذهني مونجهارن کان ڇوٽڪاري جا رستا کلندا ويندا. کيس ان ڳالهه تي پورو ويساهه هو ته عمل، علم ۽ وري عمل ۽ هر عمل جي جاچ ۽ هر علم تي سوال ۽ وري انهن سوالن جي کوجنا.... اهو ئي رستو آهي جيڪو قوم کي ڇوٽڪاري ڏانهن وٺي ويندو.
حُسين کي جمهوريت جي عمل تي پڻ پورو ويساهه هو. هو دوستن کي چوندو هو ته ملڪ ۾ ڀلي قسمين قسمين سماجن ۽ نظامن جي اڏجڻ جو بحث هلندو رهي پر هڪڙي ڳالهه پختي طرح دل سان سانڍجي ته انهن نظامن جي حاصلات جو رستو جمهوريت کان ٿيندو وڃي ٿو. ”جديد جمهوريت جيڪا فرد جي آزاديءَ جي ضمانت ڏئي ۽ عوام کي حڪومت ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ جو حق ڏئي اها وطن جي ڪيترن ڏوجهرن کي دور ڪري سگهي ٿي.“
حسين سوچن جي ان وهڪري ۾ هو ته کيس نور جا ڏنل مروڙيل ڪاغذ ياد آيا . هن قميص جي پاسي واري کيسي ۾ هٿ وجهي ڪاغذ ڪڍي ورتا. نور پاران هي کيس لکيل ٻيو خط هو:
”پيارا ساٿي جيئي سنڌ.
گهڻا ڏينهن گذري ويا آهن، پنهنجي ملاقات ۽ منهن سامهون ڪچهري ٿي نه سگهي آ سو سوچيم ته توهان کي وڌيڪ احوال کان آگاهه ڪيان. توهان پوليس لاڪ اپ تي اچي اسان جي حالت ته ڏسي ويا هئا پر ان کان پوءِ پوليس ۽ فوجي انتظاميه کي جڏهن اهو اندازو ٿيو ته اسان مٿان انتهائي تشدد کان پوءِ به ڪجهه حاصل ڪري نه سگهيا آهن ته هنن ٻين ڪيترن سياسي قيدين سان گڏ مون کي به سکر سينٽرل جيل روانو ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. ٻئي ڏينهن اسان کي قيدين واري بس ۾ واڙي هو سکر جيل تي کڻي آيا. جيل جو جهان ڏاڍو عجيب ۽ تڪليف پهچائيندڙ آهي. هتي قيدين سان ۽ خاص ڪري عام قيدين سان انتهائي غير انساني سلوڪ ڪيو ٿو وڃي. اسان جيئن ته سياسي قيدي هئاسون ۽ سون جي تعداد ۾ هئاسون تنهن ڪري اسان سان رويو ڪجهه مختلف هو. عام طرح جڏهن قيدين کي هڪڙي جيل مان ٻئي جيل منتقل ڪيو ويندو آ ته سڀ کان پهرين جيئن ئي قيدي مين دروازي کان ماڙيءَ ۾ داخل ٿيندا آهن ته مٿن ڏنڊن، مڪن، لتن ۽ گارين سان آڌر ڀاءُ ڪيو ويندو آ. پوليس جا سپاهي کين ڪٽيندا ويندا آهن ۽ کين ڪنڌ هيٺ رکڻ جو حڪم ڏيندا آهن. کين حڪم ڏنو ويندو آهي ته هو جوڙي جوڙي ٺاهي، ڀت سان لڳي ڪنڌ هيٺ ڪري ويهن ۽ هن جانورن جهڙي سلوڪ تي ٻڙڪ به ٻاهر نه ڪڍن. جنهن چون چران ڪئي ته مٿس ڏنڊن جو وسڪارو اڃا تيز ڪيو ويندو آهي.
ساٿي، آءٌ ان ورتاءَ لاءِ تيار هوس پر جيل جي انتظاميه اسان مٿان اهو تشدد نه ڪيو جو اسان سياسي قيدي هئاسون، پر هنن سڀ کان پهرين اسان کي جوڙي جوڙي ڪري ويهاريو ۽ اسان جي نالن کي درج ڪيو. پوليس وارن اسان جي تلاشي ورتي ۽ پوءِ قطارن ۾ بيهاري، اسان کي پنهنجين پنهنجين بيرڪن ۾ وٺي ويا. منهنجي بيرڪ ۾ ويهارو کن ماڻهو هئا جيڪي سمورا سياسي قيدي هئا ۽ انهن مان ڪيترا پنهنجا ساٿي ۽ دوست آهن. فوجي ڪيمپ ۽ پوليس پاران تشدد کان پوءِ هيترن سارن دوستن جا چهرا ڏسڻ تي جيڪا خوشي مون کي ملي اها بيان ڪرڻ به ڏکيو آهي. ساٿين وڏي قرب ۽ پيار سان اسان کي ڀليڪار ڪيو ۽ جيل جي قاعدن ۽ رهڻي ڪهڻي کان آگاهه ڪيو. مون کي ائين لڳو ڄڻ مان جيل ۾ نه پر پنهنجي گهر آيو آهيان. توهان ساٿي منٺار کي سڃاڻو ٿا. هو ڄڻڪ جيل ۾ اسان جي نانڙي آ. سمورا ڪم سندس مشوري سان ٿين. جي ڪن معاملن تي ساٿي قيدين جي وچ ۾ ڪا ناراضگي يا اختلاف ٿين ته ساٿي منٺار ئي سندن وچ ۾ ٽياڪڙ جو ڪردار ادا ڪندو آهي. هو سمورن ساٿين کي سمجهائي، منجهن اختلافن کي دور ڪندو آهي. ساٿي منٺار ڏاڍو عجيب ۽ ارڏو ماڻهو آ، لڳندو آ ته هن پنهنجن سمورن جبلتن تي ڪنٽرول حاصل ڪري ورتو آ. کيس مون ڪڏهن ڪاوڙ ۾ نه ڏٺو آ، سندس چپن تي مرڪ سدائين مشڪريون ڪندي رهندي آ ۽ ان سڀ جي باوجود هو جيل ۾ مطالعو به جام ڪندو رهندو آهي. ڏسبو ته ڪڏهن ڪتاب ٿو پڙهي، ڪڏهن سنگت جا فيصلا ويٺو ڪري ۽ وري ڪڏهن بورچيءَ ۾ سڀني لاءِ کاڌو پيو تيار ڪري. جيل ۾ رڌڻي کي بورچي سڏين. سچ پچ ساٿي منٺار جيل جي ناني آ. سندس هئڻ اسان لاءِ وڏي آٿت جو سبب آهي. جيل ڪهاڻين سان ڀريل جاءِ آ. هر قيدي هڪڙي ڪهاڻي آ، ڪاش مون وٽ وڌيڪ وقت هجي ته آءٌ توهان کي قيدي ساٿين جي زندگين جون ڪهاڻيون لکان ها.... سندن وفائين، جفائن ۽ مٿن ٿيل ڏاڍائين ۽ انهن پاران ڪيل ڪلورن جا قصا ٻڌايان ها. جي زندگي رهي ته اهي قصا توهان کي ضرور ٻڌائبا.جيل ۾ ٻن قسمن جا قيدي ٿين. هڪڙا پڪا قيدي ٻيا ڪچا قيدي، پڪا قيدي گهڻو ڪري اهي آهن جيڪي ڪورٽن کان سزائون حاصل ڪري چڪا آهن ۽ سندن اپيلن ٽپيلن جا سلسلا پيا هلن. ڪچا قيدي اهي آهن جن کي اڃا سزائون نه مليون آهن پر کين ضمانتون به ڪونهن ۽ اهڙا قيدي سالن جا سال پيا تاريخن تي ڪورٽن ۾ شنوائين تي وڃن ۽ عمريون جيلن ۾ گهارن.
اسين پڻ سڀ ڪچا قيدي آهيون ۽ خبر ناهي اسان سان ڇا ٿيڻو آ، بس انتظار ۽ اميد تي دنيا قائم آهي.
جيل ۾ قيدين جي رهڻ جي بيرڪن کي به ٻن حصن ۾ ورهايو ويو آهي. هڪ آهي ڪارو چڪر ۽ ٻيو اڇو چڪر. ڪاري چڪر جي بيرڪن ۾ پڪا قيدي رهن جڏهن ته اڇي چڪر جي بيرڪن ۾ گهڻو ڪري ڪچا قيدي. اسان ۽ لڳ ڀڳ سمورا سياسي قيدي اڇي چڪر ۾ آهيون. اسان کان جيل انتظاميه ڪم ته نه وٺي پر اسان پاڻ ۾ ڪم ورهائي کڻندا آهيون. مثال طور ڪجهه ساٿي بيرڪ جي سمورن قيدين لاءِ ماني رڌين ته ڪي وري ڪپڙن ڌوئڻ جي ذميواري پوري ڪن. ڪي بيرڪ جي صفائي ڪن ته ٻين تي وري ٿانون وغيره ڌوئڻ جو ڪم رکيل هوندو آهي. سچ پچ جيل ۾ ساٿين جي وچ ۾ اهڙو پيار هوندو آهي جو ماڻهو ڀانئي ته سدائين گڏ رهي. اسان هتي تعليمي سرگرميون به جاري رکيو اچون. ڪن ساٿين جيل مان اندران پنهنجا امتحان ڏنا آهن. ان کانسواءِ تنظيمي مطالعو ۽ اسٽڊي سرڪل وغيره به هلائيندا آهيون ۽ ڪڏهن سينيئر ساٿي ليڪچر ڏيڻ جو بندوبست به ڪندا آهن.
سکر جيل ڏاڍو وڏو جيل آهي ۽ هتي سڄي صوبي بلڪه سڄي ملڪ مان قيدي آندا ويندا آهن. آءٌ ڪيترن سياسي قيدين سان مليو آهيان جن تي فوجي حڪومت جي ڪارندن انتهائي سخت ۽ ظالماڻو تشدد ڪيو آهي. ٻين ڪارڪنن تي ٿيل تشدد جو احوال ٻڌي مون کي پاڻ مٿان ٿيل تشدد ڏاڍو معمولي لڳندو آهي ۽ هنن سمورن معصوم ماڻهن جو ڏوهه ڪهڙو هو؟ صرف اهو ته هنن چاهيو پئي ته ملڪ ۾ جمهوريت بحال ڪيو ۽ فوج وڃي سرحدن جي حفاظت ڪري، جيڪو سندس بنيادي ڪم آهي، ۽ جنهن ۾ هو اڄ تائين ڪامياب ٿي نه سگهيا آهن. ساٿي، جيل جي انهن سمورن پاسن جي باوجود جيل آخرڪار جيل آهي. انسان بندش ۾ آهي. هن ديو جهڙي چار ديواريءَ ۾ بند آهي. ڪڏهن ڪڏهن دل ڏاڍو اداس ٿيندي آ. شدت سان تمنا ٿيندي آهي ته آزاد فضا ۾ ساهه کڻان، پنهنجي مرضيءَ سان جاڳان، ڪڏهن دوستن سان اوطاق ۾ ويهي ڪچهري ڪيان، ۽ ڪڏهن دل گهرئي محبوب جو ديدار ڪيان، ڪڏهن دل چوندي آهي ته امڙ جي هٿن جي ماني کانوان، ۽ ڪنهن شام مينهوڳي ۾ مدهوش ٿيان، انسان جو روح آزاد پکيئڙي جيان آهي، کيس سون جي پڃري ۾ به بند ڪيو وڃي ته به هو آزاديءَ جي ڪوشش ڪندي زخمي ٿي پوندو. سوچيندو آهيان ته اسين جيڪي هيترن سارن دوستن سان گڏ آهيون ۽ هڪ عظيم مقصد اسان جي جدوجهد کي طاقت ٿو ڏئي انهن جي اهڙي حالت آهي ته هي جيڪي ٻيا قيدي آهن ۽ جن جي زندگي جانورن کان به بدتر ٿي گذري انهن مٿان ڇا گذرندو هوندو؟
ساٿي هي ظلم، هي ناحق، هي بربريت، هي انسان سوز معاشرو ضرور بدلبو... ان اميد تي پنهنجو پورو يقين آهي. سدائين گڏ.
تنهنجو نور.
***

10

عيد سدائين حُسين کي مونجهاري جو شڪار ڪندي آهي. هن کي سمجهه ۾ نه ايندو آ ته هو ان ڏينهن کي ڪيئن گذاري، صبح جو سوير اٿي نه سگهندو آ ان ڪري عيد نماز پڙهندو ڪونهي، عيد ڏينهن نوان ڪپڙا پائڻ هن کي اصل نه ڀانئين ۽ کيس اهڙا ڪي مٽ مائٽ آهن ڪونه، جن سان ملڻ لاءِ هو آتو هجي. سو سندس لاءِ عيد، آرام ڪرڻ جو هڪ بهترين ڏينهن آهي ۽ هن عيد تي پڻ اهو ئي پئي ڪيائين.
پنهنجي ڪمري ۾ ويٺي ڪجهه پڙهيائين پئي، ته دروازو کليو ۽ سندس سامهون ياسمين ۽ سائره بيٺيون هيون.
حسين کين ڏسي اچرج ۾ پئجي ويو. ٻنهي مان ڪنهن جي به اچڻ جو ڪو پروگرام ڪو نه هو، ۽ نه ئي هن توقع پئي ڪئي ته هو ڪو عيد ڏينهن ساڻس ملڻ اينديون. پر هاڻ کين سامهون ڏسي هو ڪجهه لمحن لاءِ فيصلو نه پيو ڪري سگهي ته سندن اچڻ تي خوش ٿئي يا سندس آرام ۾ خلل پوڻ تي افسوس ڪري.؟
”ڇو حسين ائين حيرت سان پيو ڏسين، اسين ڪو ڀوت آهيون ڇا؟“ سائره کلندي پنهنجي خاص انداز سان هوا ۾ هٿ لهرائيندي حسين کان پڇيو.
”نه ..... نه سائره اهڙي ڳالهه ڪونهي، اصل ۾ توهان جي اچڻ جو ڪو پروگرام ڪو نه هو نه، سو توهان کي اوچتو ڏسي ٿوري حيرت ٿي اٿم“ حسين پاڻ سنڀاليندي چيو، ”اچو ويهو.“
ياسمين بلڪل خاموش هئي. سندس عينڪ پٺيان اکيون اداس پئي لڳيون پر منجهن سانت هئي. جڏهن ٻئي ڪرسين تي ويهي رهيون ته حسين کانئن چانهه جو پڇيو.
”ها، چانهه پيئنديون سين، “ سائره وراڻيو.
حسين بغير وڌيڪ ڪجهه چوڻ جي ڪمري مان نڪري ويو.
”سائره پاڻ ٻنهي هتي اچي غلط ڪيو. تون ڀلي اچين ها مون کي اجايو گهلي آندو اٿئي.“ ياسمين، سائره کي ڏسندي چيو. سائره اچڻ سان ئي حسين جي ڪتابن کي اٿلائڻ پٿلائڻ شروع ڪري ڏنو هو. هن ڪتاب مان نظرون هٽائڻ کان سواءِ ئي ڏاڍي لاپرواهيءَ سان جواب ڏنس، ”يار، هڪڙو ته توجهڙا ماڻهو مون کي سمجهه ۾ ايندا ڪونهن. تون هن کي چاهين ٿي، شايد هو به توکي پسند ٿو ڪري، آءٌ وچ ۾ هروڀرو اچي وئي آهيان، سو اڄ ڳالهيون صاف ٿا ڪريون ڀلا پاڻ دوست ته آهيون نه؟ پوءِ ڳالهائڻ ۾ ڪهڙو حرج؟“
”نه سائره ڳالهه ايتري سادي ڪونهي، تون وچ ۾ نه آئي آهين. هو مون سان پيار نٿو ڪري، منهنجي بي پناهه عزت ٿو ڪري ۽ مون کي هڪ انقلابي ساٿي جو درجو ڏئي ٿو پر چاهي هو توکي ٿو، منهنجو خيال آهي ته تون به کيس پسند ڪرين ٿي، نه ته سندس ايترو ويجهو نه وڃين ها.“
”آءٌ کيس پسند ڪريان ٿي، پر آءٌ ڪنهن ٻئي کي به پسند ڪري سگهان ٿي. مان عظيم ۽ لافاني محبتون ڪرڻ جي قابل ناهيان. منهنجي محبت دنياوي محبت آهي، جيڪا هڪ شخص جي نه ملڻ تي ٻئي کي حاصل ڪري سگهي ٿي، “ سائره، ياسمين کي سمجهائيندي چيو، ”منهنجو پيار ايڏو سيريئس ڪونهي، جهڙو تنهنجو.“
”چري پيار پيار هوندو آهي،“ ياسمين وراڻيو، ”اهو فاني ۽ لافاني جي چڪر ۾ نه پوندو آهي. سيرئيس ۽ غير سيريئس پيار نه هوندو آهي. هر پيار ٽٽڻ تي تڪليف ٿيندي آهي.“
”ڪنهنجون پيا گلائون ڪيو؟“ حسين ڪمري ۾ داخل ٿيندي چيو، ٻنهي کيس ڏسي مرڪيو. ”تنهنجون پيا گلائون ڪيون،“ سائره حسين کي چيو.
”بڪواس بند ڪر سائره“ ياسمين سائره کي چپ ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي.
”ٿئي ڇا پيو، ڪجهه مون کي به ته خبر پوي؟“ حسين سوال ڪيو.
”حسين، ياسمين ڏاڍي اداس آهي، سندس دل هڪڙي بدتميز ٽوڙيو آ، ڏس اسان سڀ دوست آهيون ۽ هر ذاتي معاملي تي پاڻ کُلي ڳالهائيندا آهيون، ان ڪري توکي پئي ٻڌايان“ سائره چيو.
”ڪهڙِي بدتميز سندس دل ٽوڙيو آهي؟“ حسين اڻ ڄاڻ ٿيندي پڇيو.
”ڪنهن کي به سڄو جهان نه ٿو ملي، ڪنهن کي ڌرتي ته وري ڪنهن کي آسمان نٿو ملي... اهائي زندگي آهي سو ان تي شڪايت ڇا جي؟“ هاڻ ياسمين جي اندر اڌمو کاڌو هو. سندس عينڪ پٺيان اکيون ڀرجي آيون هيون. ياسمين پنهنجي هيٺين چپ کي چڪ هڻي پنهنجن اڌمن تي قابو رکڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. ٽنهي جي زبانن مان ٻڙڪ به ٻاهر نه ٿي آئي. سائره اکيون جهڪايو ويٺي هئي جڏهن ته حسين خالي خالي نگاهن سان ڪڏهن ياسمين کي ٿي نهاريو ته ڪڏهن سائره کي. سندس اندر به اڌمن سان ٽمٽار ٿي ويو هو. هن کي ياسمين لاءِ کوڙ سارو پيار ۽ عزت هئي. سندن دوستي مثالي هئي ۽ هو کيس ڪڏهن به ڏکويل ڏسڻ نه چاهيندو هو پر هاڻ جڏهن ياسمين تمام گهڻو ڏکويل هئي ته حسين کي احساس ٿي رهيو هو ته سندس تڪليف جو سبب هو پاڻ ئي بڻيو آهي.
”حسين تو ياسمين سان ڏاڍائي ڪئي آهي.“ نيٺ سائره ڳالهايو، ”تو سندس دل ٽوڙيو آهي. ۽ مان سمجهان ٿي ته توهان هڪ ٻئي لاءِ ئي آهيو ”ان ڪري مان وچ مان نڪري وڃڻ ٿي چاهيان“ .سائره اداس ٿيندي چيو.
ياسمين جو صبر ٽٽي پيو، سندس اکين مان وهندڙ ڳوڙها، ڳلن تان گسڪندا کاڏي وٽان ٽمڻ لڳا. حسين هڪ اکر ڪڇڻ کانسواءِ پنهنجي کيسي مان رومال ڪڍي کيس ڏنو. ياسمين مٿو ڌوڻي رومال وٺڻ کان نَهَڪَر ڪئي. پر سائره ٽپ ڏئي حسين کان رومال کسيو ۽ اٿي اچي پهرين ياسمين جي عينڪ لاهي پاسي تي رکي ۽ پوءِ سندس ڳوڙهن کي اگهيو.” منهنجي پياري ياسمين پليز رؤ نه. تون ايڏي زبردست، مضبوط ۽ پراعتماد ڇوڪري آهين، توکي ڪنهن جي لاءِ به ائين روئڻ نه جڳائي.“ سائره چيو.
ياسمين زوريءَ جي مرڪ چپن تي آندي، سائره جي هٿ مان رومال ورتو ۽ کيس چيو، ”اڇا بابا ڪو نه ٿي روئان. بس ڪي ڪي اڌما ڏاڍا طاقتور ٿيندا آهن، ويهه هاڻ، مان ٺيڪ آهيان.“
”ياسمين مون کي معاف ڪجو، جي توهان کي منهنجي ڪري ڏک پهتو آهي،“ حسين جيڪو هن مهل تائين چپ چاپ ويٺو ٻنهي سنگتياڻين کي ڏسي رهيو هو، تنهن هوريان هوريان ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”پر مون توهان جي دل نه ٽوڙي آهي. مون ڪڏهن به ڪو ڪوڙو واعدو، دلاسو يا پيار جو اقرار نه ڪيو آهي ته پوءِ بي وفائي ڪرڻ جو سوال ڪيئن ٿو پيدا ٿئي؟“
”پر توهان کي خبر هئي ته ياسمين توهان سان پيار ٿي ڪري،“ سائره چيو.
”ها خبر هئي پر ان جو مطلب اهو ته ڪونهي ته جيڪو توهان سان پيار ڪري توهان به لازمي طرح ان سان پيار ڪيو. سائره توسان به ڪيترا نوجوان پيار ڪندا هوندا، پوءِ ڇا تون سڀني سان پيار ڪندينءَ؟“ حسين سوال ڪيو.
”ياسمين ”ڪيترا“ ناهي، ياسمين هڪڙي آهي ۽ هن کي ضرور تو ڪو اهڙو ڏيک ڏنو هوندو جنهن سبب سندس دل ۾ تنهنجي لاءِ پيار جاڳيو هوندو.“ سائره وراڻيو.
”ٿي سگهي ٿو مون ڄاڻائي اڻ ڄاڻائي ۾ اهڙو ورتاءَ رکيو هجي جنهن سان کيس ائين محسوس ٿيو هجي. پر يار اسان جي عمر ۾ انسان جا پيار طرف رويا بالغ ٿوروئي هوندا آهن. هن عمر ۾ ته دل هڪ آزاد پکيءَ وانگر هوندي آهي جيڪا هڪ وڻ کان اڏامي ٻئي تي ويهندي آهي ۽ وري اتان اڏامي ٽئين تي،“ حسين چيو.
”خدا جي واسطي بند ڪيو پنهنجا اهي اجايا دليل“، اوچتو رڙ ڪندي ياسمين اٿي بيهي رهي، ”توهان جون ڳالهيون مون کي وڌيڪ تڪليف ٿيون ڏين، منهنجي غلطي هئي، مون مڃيو. بس مهرباني ڪري ان قصي کي هاڻ ختم ڪيو.“
حسين ۽ سائره ٻئي خاموش ٿي ويا. حسين کي ماحول جي ڇڪتاڻ ڏاڍي اڻوڻندڙ پئي لڳي. هو دل ئي دل ۾ لڄي به ٿي رهيو هو ته هن جي ڪري سندس هڪڙي دوست کي تڪليف پهتي آهي پر هن کي سائره تي ڪاوڙ پڻ اچي رهي هئي جيڪا رات وچ ۾ ”باد و بي ميار“ ٿيڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. هن سوچيو، ”ڇا اها سائره ڪونه هئي جنهن کيس پنهنجي شاعريءَ، ڪتابن ۽ ادائن سان موهيو ۽ سندس مدهوش ڪندڙ بدن جو سرت چکايو؟ ۽ ڇا کيس پنهنجي سنگتياڻيءَ جي جذبن جي ڄاڻ ڪو نه هئي جو هاڻ ويٺي کيس گناهه گار ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري؟“
پر حسين هڪ اکر نه ڪڇيو. هن نه ٿي چاهيو ته سندس جملا تير ۽ ڀالا ٿي ياسمين جي دل کي وڌيڪ زخمي ڪن. هن سوچيو ته ٻنهي سان ڪنهن ٻئي وقت هو الڳ الڳ ملي سموريون ڳالهيون ڪندو. ”ٻڌو هاڻ ٽريجڊي سين گهڻو ٿي ويو. عيد جو ڏينهن آهي، توهان ان ڳالهه تي ئي کڻي خوش ٿيو ته پاڻ دوست ته آهيون نه. توهان ويهي منهنجي گلا ڪيو ته مان وڃي ٿو چانهه کڻي اچان،“ حسين اهو چوندو ڪمري مان نڪري ويو.
چانهه، بسڪٽ ۽ مٺائي وغيره جڏهن کڻي حسين ڪمري ۾ واپس آيو ته ان وقت تائين ٻنهي ڇوڪرين جو موڊ ڪافي حد تائين خوشگوار ٿي چڪو هو، ”لڳي ٿو منهنجي گلا مان توهان ٻنهي کي ڪافي خوشي نصيب ٿي آهي،“ حسين چانهه جو ٽري ميز تي رکندي چرچو ڪيو. ٽئي زور زور سان کلڻ لڳا.
” ڇا ڪيون جيستائين ٻن چئن جي پاڙ نه پٽيون، سڪون ئي نه ملندو آهي.“ سائره پڻ ساڳي انداز ۾ وراڻيو.
”توهان جهڙين عورتن ئي مردن جون پاڙون پٽي آباديءَ تي ڪنٽرول ڪيو آهي.“ حسين کلندي جواب ڏنو.
”اڇا ٻڌ، حسين، هي ڪارڊ ياسمين پاران تنهنجي لاءِ ڇڏيون پيا وڃون. پڙهجانءِ ۽ ان کي سمجهڻ جي ڪوشش پڻ ڪجانءِ“، سائره پنهنجي بيگ مان هڪ اڇو لفافو ڪڍي حسين جي ڪتابن واري ميز تي رکيو. هن حسين سان اکيون نه ملايون، بس چپ چاپ پنهنجي ڪوپ مان چانهه جون گرم گرم سرڪيون ڀريندي رهي.

***

رات جو دير سان ،جڏهن ڏينهن جا سمورا آواز غائب ٿي ويا هئا ۽ خاموشيءَ جو پڙاڏو ڏاڍو رومانوي پئي لڳو، حسين ياسمين جي ڏنل ڪارڊ کي کوليو، ڪاري رنگ جي هن عام عيد ڪارڊ تي ڳاڙهي گلاب جا ٻه گل ڇاپيل هئا. اندر جي عبارت لاءِ ياسمين ڪرشن چندر جو سهارو ورتو هو.
”پيارا حسين،
زندگيءَ ۾ ڪي اهڙا به انسان ملندا آهن جيڪي دل جي تارن کي ڇيڙي ويندا آهن. سندن موجودگي موسيقيءَ جيان محسوس ٿيندي آهي.
حسين تنهنجي موجودگي منهنجي لاءِ اهڙي آهي پر شايد تنهنجي لاءِ منهنجو وجود ايترو اهم ڪونهي.
جي ڀانئين ته منهنجو وجود تنهنجي لاءِ جلترنگ پيدا ڪري سگهندو، ته موٽي اچج.... انتظار ڪنديس.
پر جي موٽي نه به آئين ته به پاڻ هڪ عظيم مقصد جي پانڌيئڙن طور هميشه هڪ ٻئي کي پيار ڪندا رهنداسون.
ياسمين“
ڪارڊ پڙهي حسين جي چهري تي تڪليف جون ريکائون نروار ٿيون هيون. هن هڪ اونهو ٿڌو ساهه کنيو ۽ ڪارڊ لفافي ۾ وجهڻ لڳو ته هڪڙو ڀڪوڙيل ڪاغذ لفافي مان ترڪي سندس پيرن ۾ اچي ڪريو. هن ڪاغذ کڻي کوليو. سندس سامهون سائره جا هٿ اکر هئا.
”ميري مخروطي انگليان ڪرچيان چنتي هين،
ليڪن وه اتني زخمي نهين،
جتني اس وقت هوئين جب انهون ني
ميري دل ڪي ڪرچيان چن ڪر، ڪتابون ۾ محفوظ ڪرلين“
حسين مون کي معاف ڪجانءِ ڪڏهن ڪڏهن اندر جي پشيمانيءَ کان آجو ٿيڻ لاءِ محبت به قربان ڪرڻي پوندي آهي... تنهنجي سائره.“

***

ايس پي لوڌيءَ جي حڪم تي سڪندر ۽ محمد بخش کي پوليس ٿاڻي تي آڻڻ بدران کين پوليس لائين جي هڪڙي ڪواٽر تي آندو ويو هو. سندن مٿا ڦاٽل ۽ منهن سڄيل هئا. جلوس مان گرفتار ٿيڻ کان پوءِ مٿن ڪئي ڪلاڪ تشدد ڪيو ويو هو. ايس پي کانئن پڇا ڳاڇا ۽ تشدد جي بذات خود نگراني ڪئي هئي ۽ هو کانئن معلوم پيو ڪرڻ چاهي ته ”ملڪ دشمنن“ جا ليڊر ڪٿي لڪل آهن ۽ کين تحريڪ هلائڻ جا پئسا ڪير ٿو ڏي.؟
”توهان پنهنجن ساٿين جا نالا ٻڌايو ۽ قبول ڪيو ته انڊيا جي پئسن تي هي تحريڪ پئي هلي ته توهان کي ڇڏڻ لاءِ تيار آهيون، نه ته ٽيپ توهان جي نصيب ۾ لکيل آهي،“ ايس پي ٻنهي کي مخاطب ٿيندي چيو هو.
”ايس پي صاحب اسان کي ٽيپ جون ڌمڪيون نه ڏي، باقي توکي ٻڌائي چڪا آهيون ته هيءَ عوامي جذبي سبب اڀريل تحريڪ آهي، انڊيا سان ان جو ڪو تعلق ڪونهي ۽ ڪي به ملڪ دشمن ماڻهو ڪونهن جن جا نالا توهان کي ٻڌايون،“ محمد بخش کيس جواب ڏنو.
”ڪوڙا ڪوڙي جا پٽ، “ لوڌيءَ رڙ ڪئي، ”اڙي تون ڇا ٿو چئين؟“ ايس پي سڪندر کي مخاطب ٿيندي چيو.
سڪندر کي سمجهه ۾ پئي آيو ته صورتحال تي کلي يا روئي؟ ڇا ته ستم ظريفي هئي. سڪندر ۽ سندس جماعت جمهوري تحريڪ جي ان ڪري مخالف هئي جو سندن بقول اها تحريڪ پاڪستان کي بچائڻ لاءِ هئي ۽ هتي سرڪار نامدار پاران ڏنڊي جو زيپٽ هو ته انهن ماڻهن جا نالا ڏسيو جيڪي ملڪ دشمن آهن ۽ هيءَ تحريڪ پيا هلائين. ”ايس پي صاحب مان جمهوري تحريڪ جو ڪارڪن يا حمايتي ڪو نه هوس ۽ نه انهن کي سڃاڻان، صرف جلوس ڏسڻ آيو هوس پر توهان جي ڪرتوتن مون کي هن تحريڪ جي ڪارڪن ٿيڻ ۾ مدد ڏني آهي. جيڪا ڳالهه مان بحثن ۾ سمجهي نه سگهان ها، توهان جي ٻن ٽن ڪلاڪن جي ميزبانيءَ ۾ سمجهي ويو آهيان. هاڻ ڀل جان وڃي پر توهان سامهون نه جهڪبو،“ سڪندر ڏاڍي پر اعتماد لهجي ۾ جواب ڏنو. محمد بخش دل ئي دل ۾ سڪندر جي اعتماد جي ساراهه ڪري رهيو هو ۽ سندس چپن تي مرڪ هئي.
پوليس ٻنهي همراهن کي ڏنڊن، لتن، مڪن ۽ سچو پترن سان ڪٽي ڪٽي ٿڪجي پئي هئي پر هنن ٻڙڪ ٻاهر نه ڪڍي. سڪندر ۽ محمد بخش جا الف اگهاڙا بدن پوليس ڪوارٽر جي پٿرائين فرش تي جڏهن بي سڌ ۽ بي هوش ٿي ويا ته پوليس وارن سگريٽ ڇڪڻ جي وٿي ورتي.
انسپيڪٽر ٻنهي جي جاچ رپورٽ فون تي ايس پي کي ڏني ۽ ايس پي کيس حڪم ڏنو ته سڀاڻي چالان ڪري کين جيل اماڻي ڇڏيو ۽ سندن ڪيس فوجي عدالت ۾ موڪلي ڏيو.

****

سرڪٽ هائوس بيد مشڪ ۽ نم جي چهچ ساون وڻن جي وچ ۾ ڳاڙهي سرن سان ٺهيل هڪ رعبدار عمارت آهي. ڪو وقت هو جڏهن هن عمارت ۾ ملڪ جو چونڊيل وزيراعظم ۽ ٻيا اعليٰ عملدار اچي رهندا هئا پر اڄ هن عمارت ۾ ضلعي جو فوجي ايڊمنسٽريٽر برگيڊيئر صاحب رهي ٿو، جڏهن ته ٻين فوجي آفيسرن جي رهائش ۽ فوجي ڪورٽ پڻ هت قائم آهي.
سرڪٽ هائوس جي پسگردائيءَ وارو سمورو علائقو فوجي ڇانوڻيءَ جو ڏيک ڏيندو آهي. عام ماڻهو ته اِن عمارت جي پاسي کان لنگهندي به ڪيٻائيندا هئا. چؤطرف فوجي جوان ائين پهرو ڏيندا هئا ڄڻ سرڪٽ هائوس تي ڪنهن وقت به ڪو حملو ٿي پئي سگهيو.
فوجي عدالت جو جج ڪرنل زمان الله هو، جنهن بابت مشهور هو ته ڏاڍو سخت آ. اڄ ڪرنل زمان الله جي ئي فوجي عدالت ۾ سڪندر ۽ محمد بخش کي پيش ڪيو پيو وڃي.
ٻنهي کي پوليس جو وڏو اٽالو کڻي اچي سرڪٽ هائوس پڳو هو. محمد بخش ۽ سڪندر جو منهن اڃان سڄيل هو، سندن چهري تي ڌڪن جا نشان هئا ۽ اڃان کين هلڻ ۾ سخت تڪليف پئي ٿئي. ٻنهي کي ٻن ٻن سپاهين اچي عدالت ۾ ملزمن جي ڪٽهري ۾ ويهاريو هو. کين هٿ ڪڙيون ۽ ڏنڊا ٻيڙيون لڳل هيون. ٻنهي جو سياسي طرح ته هڪ ٻئي سان ڪو تعلق نه هو پر سندن وچ ۾ تشدد سهڻ جو هڪ رشتو قائم ٿي ويو هو. پوليس کين هڪ ٻئي سان ڳالهائڻ کان روڪيو پئي پر هو چند لفظن سان ئي هڪ ٻئي کي آٿت ڏئي رهيا هئا.
”سب کڙي هو جائين،“ هڪ فوجي سپاهي جج ڪرنل زمان جي اچڻ تي رڙ ڪندي چيو، فوجي عدالت جي ڪمري ۾ ويٺل ٻيا ماڻهو ته اٿي بيٺا پر سڪندر ۽ محمد بخش ويٺا ئي رهيا. هونءَ به منجهن اٿڻ جي سگهه به ڪو نه هئي. سندن ڀر ۾ ويٺل چئن پوليس وارن کين کنڀي اٿاريو.
”مقدمي ڪي ڪارروائي شروع ڪي جائي“ ڪرنل زمان حڪم جاري ڪيو.
سرڪاري وڪيل انتهائي ڦڙتي ڏيکاريندي وڌي آيو ۽ اچي جج جي سامهون بيان شروع ڪيائين.
”سر- هي ٻئي ملزم خطرناڪ دهشتگرد آهن. هندوستان جي پئسي تي پاڪستان جي سرزمين کي نقصان ٿا پهچائڻ چاهين. کين اُن وقت گرفتار ڪيو ويو جڏهن هو مارشل لا جي قانون جي ڀڃڪڙي ڪندي جلوس ڪڍي رهيا هئا ۽ ان کان پهرين هنن سرڪاري ملڪيتن جي ڀنڃ ڊاهه ڪئي ۽ پاڪستان جي جهنڊي کي باهه ڏني“ سرڪاري وڪيل پنهنجي بيان جو ٿلهه ٻڌو.
”سڀ ڪوڙ“، اوچتي محمد بخش هڪل ڪئي. فوجي عدالت جي ڪمري ۾ چؤٻول مچي ويو.“ اسان نه هندوستان کان پئسا ٿا وٺون، نه پاڪستان جا دشمن آهيون ۽ نه ئي وري پاڪستان جو جهنڊو ساڙيو اٿئون. باقي مارشل لا پاڻ غيرقانوني آ، ته اُن جي حڪمن کي مڃڻ لاءِ اسان تيار نه آهيون“ محمد بخش ڪمري ۾ چؤٻول دوران رڙيون ڪندي پنهنجي ڳالهه چئي.
”تم چپ رهو، جب تم سي پوچها جائي تب بات ڪرو“ ڪرنل زمان چيو، ”ورنه عدالت سي نڪال دونگا.“
”سر- توهان ٻڌو هي پاڻ ٿو چوي ته قانون کي نٿا مڃون، اُن کان وڏو ٻيو ڪهڙو ثبوت هجي. هي پنهنجي جرم جو اعتراف ٿو ڪري.“
سڪندر چپ ڪيو ويٺي پيو سڄو تماشو ڏسي. کيس سمجهه ۾ نه پئي آيو ته هو فوجي جج کي ڇا چوي. هو پاڪستان جو دشمن ته هو پر کيس اُن ڏوهه ۾ ته جهليو نه ويو هو. کيس نه صرف جلوس ڏسڻ جي ڏوهه ۾ پڪڙي مٿس تشدد ڪيو ويو ۽ هن ڪورٽ ۾ آندو ويو آهي. ۽ هو جن کي پاڪستان بچائيندڙ ۽ پنجاب جا ايجنٽ چوندا رهيا آهن، انهن مٿان پنجاب جي نوڪر شاهي ۽ فوج ملڪ دشمنيءَ جي فتوائون ڏئي رهي آهي. سڪندر سوچيو ته هو چپ ئي رهندو ۽ جي ڪرنل کانئس ڪي سوال ڪيا ته هو صاف صاف کيس ٻڌائيندو ته هن جو تحريڪ سان ڪو واسطو ڪو نه هو پر هاڻ هنن جي طلم ۽ ڏاڍائي سبب هو پنهنجي قوم جو ساٿ ڏيندو ۽ پنهنجي وس آهر آمريت جي ظلم خلاف احتجاج ڪندو.
”توهان ٻئي پنهنجي جرم جو اعتراف ڪيو ٿا ته مارشل لا قانون جي ڀڃڪڙي ڪئي ۽ جلوس ڪڍي ڀڃ ڊاهه ڪئي؟“ ڪرنل زمان ٻنهي ڏانهن سڌو سنئون مخاطب ٿيندي پڇيو؟
”فوجي حڪومت مرده باد، فوجي هٿ ٺوڪي عدالت مرده باد...“ اوچتو محمد بخش ڦاٽ کاڌو. محمد بخش جي نعريبازي سبب ٻن سپاهين وڃي کيس سوگهو ڪيو. هڪ فوجي پڻ اچي کيس ڳلي کان جهليو. سڪندر اهو سڄو حال ڏسي مايوس پئي لڳو، کيس ڀؤُ هيو ته محمد بخش جي ان روئي سبب فوجي جج کين سخت سزا ڏيندو.
محمد بخش جڏهن نعريبازي بند ڪئي ۽ پوليس وارن کيس سوگهو ڪري سندس وات بند ڪيو ته سڪندر ڳالهائڻ شروع ڪيو. ”سائين مان هن جمهوري تحريڪ جو حصو نه هوس ۽ جلوس ڏسڻ آيو هوس پر پوليس ۽ فوج اسان کي پڪڙي تشد ڪيو آهي، اسان کي غير انساني روئي جو شڪار بڻايو آهي. محمد بخش ۽ جلوس ۾ شامل ٻين ماڻهن مان ڪنهن به پاڪستان جي خلاف ڪا ڳالهه نه ڪئي آهي ۽ نه ئي سرڪاري ملڪيتن کي نقصان پهچايو آهي ته پوءِ اهڙن الزامن مڙهڻ جو مطلب ڪهڙو آهي؟“
”سائين هي ڪوڙا آهن. پوليس جي اهلڪارن ۽ هنن جي اعترافي بيانن مان اها ڳالهه ثابت ٿي ٿئي ته هي وڳوڙي آهن، کين سخت سزا ڏني وڃي.“ سرڪاري وڪيل چيو.
جج ٻنهي ملزمن ڏانهن ڏٺو، سندن سڄل جسم کي نظر انداز ڪندي چيائين، ”توهان کي پنهنجي صفائيءَ ۾ ڪجهه چوڻو آهي؟“
پر جواب ڏيڻ جي بجاءِ، محمد بخش اوچتو هيٺ جهڪيو، ۽ وڄ وانگر پنهنجو ميرو ۽ ڀڳل سينڊل لاهي، ڪرنل زمان کي ڇڪي ڪڍيو.
فوجي عدالت ۾ موجود ماڻهن کان رڙ نڪري وئي. هڪ فوجي سپاهيءَ بندوق جو ڪنداڪ ٺڪاءَ ڪري محمد بخش جي مٿي تي هنيو، محمد بخش سور ۾ ٻيڻو ٿي ويو ۽ وڃي ڦهڪو ڪيائين.
ڪرنل زمان ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو هو، هو پنهنجي ڪرسيءَ تان اٿي بيهي رهيو هو ۽ سندس سڄو بدن لرزش ۾ هو. هن چند منٽن ۾ پنهنجي جسم ۽ جذبن تي قابو ڪيو. پنهنجي يونيفارم کي غليظ جوتي جي مٽيءَ کان پاڪ ڪيو ۽ پوءِ ڳلوص اف ڪندي چيائين، ”هي عدالت ملزم محمد بخش ۽ سڪندر کي ملڪ جي قانونن جي ڀڃڪڙي، غيرقانوني جلوس ڪڍڻ ۽ سرڪاري ملڪيتن کي نقصان پهچائڻ جو مجرم قرار ڏي ٿي جنهن تحت ٻنهي کي هڪ هڪ سال جي سخت پورهئي سان ٽيپ ڏني وڃي ٿي. جڏهن ته ملزم محمد بخش کي عدالت جي توهين جي ڏوهه ۾ پندرهن ڦٽڪن جي سزا پڻ ٻڌائي ٿي.“
حسين جي اک تڏهن کلي جڏهن هن محسوس ڪيو ته سندس گهر جو دروازو ڪو ايڏي زور زور سان کڙڪائي رهيو هو ڄن ڪو کيس ڀڃندو هجي. گهٽيءَ مان ماڻهن جي ڳالهائڻ جا آواز پڻ آيا جڏهن ته هو گهٽيءَ مان گاڏين جي انجڻن جي گرڙ گرڙ به صاف ٻڌي پئي سگهيو. حسين کي ٿوريءَ جهٽ لاءِ ڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي پر اوچتو کيس صورتحال سمجهه ۾ اچڻ شروع ٿي وئي هئي.“ ڇا پو.“
کيس اندازو ٿيو ته سندس گهر تي ڇاپو پيو آهي. ٻاهر پوليس ۽ فوج بيٺل آهي، هن سوچيو. حسين ٽپ ڏئي اٿيو، وقت ڏٺائين صبح جا چار ٿي رهيا هئا. هن جلدي ۾ پنهنجو ٻٽون کيسي ۾ وڌو ۽ چمپل پائي هيٺ لهي آيو. آڳر ۾ سندس ماءُ، ڀاءُ ۽ ڀيڻ انتهائي پريشانيءَ جي عالم ۾ هئا ۽ سندس ماءُ دروازي تان پڇي رهي هئي ته ٻاهر ڪير آ؟
” دروازو کوليو، توهان جي گهر جي تلاشي وٺڻي آهي، خبر پئي آ ته هڪ ڏوهاري رهيل آ.“ ٻاهران ڪنهن پوليس واري رعبدار آواز ۾ حڪم ڏنو.
حسين جي ماءُ خوف ۽ پريشانيءَ ۾ روئي رهي هئي. ”ادا هن گهر ۾ ڪو به ڏوهاري ڪونهي.“ سندس ماءُ جواب ڏنو.
”مهرباني ڪري دروازو کوليو نه ته اسان کي ڀڃڻو پوندو،“ ٻاهران آواز آيو. حسين کي ادنازو ٿي ويو ته هاڻ وٽس وڃائڻ لاءِ وقت ڪونهي. هن جلدي ۾ وڃي پنهنجي ماءُ کي ڀاڪر پاتو ۽ کيس ڏاڍي هوريان آواز ۾ چيو، ”امان مان هاڻ ڇت تان ڀت ٽپي نڪري وڃڻ جي ڪوشش ڪيان ٿو، جي بچي نڪري ويس ته توکي فون ڪري اطلاع ڏيندس پر جي سڀاڻي تائين فون نه ڪري سگهان ته شهر جي پوليس ٿاڻن يا وري مرده خانن ۾ وڃي مون کي تلاش ڪجو.“
”پٽ نه وڃ، پاڻ کي پوليس جي حوالي ڪر، تنهنجي ضمانت ڪرائينداسون. بابا ڀڄي وڃڻ جي ڪوشش نه ڪر هي ظالم توکي ماري ڇڏيندا..“ حسين جي ماءُ کيس روئيندي التجا ڪيو.
”امان مون کي ڪيترا ڪم ڪرڻا آهن. ٻاهر رهندس ته جمهوريت جي تحريڪ لاءِ ڪم ڪري سگهندس. ٻيو هي بدمعاش جي پڪڙي ويا ته سمورن اڳواڻن جي باري ۾ پڇندا ۽ خبر نه آهي ڪهڙو تشدد ڪن. امان، دل جاءِ ڪر... مون کي ڪجهه نه ٿيندو.“ حسين ڏکوئل اکين ۽ مشڪندڙ چپن سان چيو.
”جلدي دروازو کوليو نه ته هاڻ ڀڃون ٿا.“ دروازي جي ٻاهران آواز آيو.
حسين جلدي ۾ ماءُ کان موڪلايو، ڀاءُ کي ڀاڪر پائي کيس گهر جو خيال رکڻ لاءِ چيائين ۽ ڀيڻ کي نرڙ تي چمي ڏيندي، ڇت ڏانهن روانو ٿي ويو. حسين جڏهن پنهنجي گهر جي ڀت ٽپي پاڙي جي ڇت تي لٿو ته هن پنهنجي گهر جو دروازو کلڻ جو آواز ٻڌو، جنهن بعد هن ڪيترن بوٽن جي ڌاٻڙ ڌاٻڙ پنهنجي گهر ۾ داخل ٿيندي ٻڌي. حسين پاڙي واري گهرجي ڀت اڃان چڙهي رهيو هو ته يس ڪنهن هڪ ڪئي. ”اتي ئي بيهه رهه نه ته گولي هڻنداسون ئي.“
حسين سامهون ڏٺو سندس گهر جي ڀت تي هڪ سپاهي چڙهيو بيٺو هو ۽ سندس رائفل حسين طرف هئي. حسين چند گهڙين لاءِ ڍرو ٿيو ، پر پوءِ پاڙي واري گهر جي ڀت تان ٽپو ڏئي ڇڏيائين. هڪ زوردار ٺڪاءُ ٿيو ۽ کيس محسوس ٿيو ڄڻ گولي سندس وارن کي ڇهندي گذري وئي هجي. حسين وري ٻئي گهر جي ڇت تي ٽپي ويو. پر هاڻ پوليس جا به ڪيترا سپاهي فائرنگ ڪندا، ڀتيون ٽپندا سندس پويان اچي رهيا هئا. حسين انتهائي ڦڙتيءَ سان پاڙي جي ڇتين تان ٽپندو رهيو ۽ سندس پويان پوليس وارن جا هوڪرا ۽ گوليون به جاري رهيون. حسين جي گهر واريءَ گهٽيءَ جي پڇاڙيءَ ۾ مينهن جو واڙو آهي. هو تمام تيزي سان گهٽيءَ جي آخر ۾ پهچي ڀت تي چڙهيو ته هڪ گولي سندس ڀرسان اچي ڀت ۾ لڳي. هن بغير هڪ سيڪنڊ به وڃائڻ جي مينهن جي واڙي ۾ ٽپو ڏئي ڇڏيو. هن محسوس ڪيو ته هو وڃي پلال جي هڪ ٻنڊ تي ڪريو آهي. وڄ جي تيزيءَ سان هو اُٿيو ۽ واڙي جي ڀت ٽپي اونداهي گهٽيءَ ۾ پوري طاقت سان ڊوڙڻ لڳو. ڪجهه گهر پويان کيس سپاهين جون هڪلون ۽ وقفي وقفي سان ٿيندڙ فائرنگ جا آواز پڻ اچي رهيا هئا.
حسين کي اڄ پوليس جي ايڏي وڏي اٽالي جي گهيري مان نڪري وڃڻ تي اچرج ٿي رهيو هو، سندس ائين ڀڄي اچڻ کيس ڪنهن معجزي کان گهٽ نه پئي لڳو. هن ڊوڙندي ڊوڙندي پنهنجي امڙ، ڀيڻ، ڀاءُ، سائره ۽ ياسمين بابت سوچيو. هو سڄو ٿڙڪي رهيو هو، پگهر سندس سڄي جسم مان پئي وهيو پر کيس پنهنجي نڪري اچڻ تي خوشي پڻ هئي. هن پنهنجي منهن ڀُڻڪيو، ”امان تون فڪر نه ڪر... مون کي ڪجهه به نه ٿيندو.“ سندس چهري تي مرڪ تري آئي.
حسين جا ڊوڙندڙ قدم هاڻ شهر جي بس اسٽاپ طرف روانا هئا.
شهر جي خوبصورت ۽ سرسبز علائقي جي وچ ۾ ٺهيل وڏي ۽ رعبدار اسٽيڊيم جي پسگردائي واري علائقي ۾ اڄ تمام گهڻي فوج ۽ پوليس لڳل هئي. روڊن تي فوجي ٽرڪن ۽ جوانن جون قطارون موجود هيون، جڏهن ته پوليس جا وڏا اٽالا پڻ چوڪس حالت ۾ موجود هئا. اسٽيڊيم جي مين روڊ تان لنگهندڙ ماڻهن تي ڪرڙي نظر رکي پئي وئي. اسٽيڊيم ۾ داخل ٿيندڙ ماڻهن جي جهڙتي وٺي ۽ سندن سڃاڻپ ڪري پوءِ اندر ڇڏيو پئي ويو.
اسٽيڊيم ۾ ڪو ملاکڙو يا ڪوڏي ڪوڏي جي راند نه هئي پر اڄ فوجي عدالتن پاران ڏنل ڦٽڪن جي سزائن تي عمل ڪرائڻ جو ڏينهن هو. ملڪ ۾ فوجي حڪومت جڏهن کان اسلامي سزائن جي نالي ۾ سياسي ڪارڪنن ۽ ٻين عام ماڻهن کي ڦٽڪن جون سزائون ڏيڻ شروع ڪيون آهن ملڪ جا اسٽيڊيم گهڻو ڪري اذيت خانه بڻجي ويا آهن.
هر ڏهين پندرهين ڏينهن سڄي ملڪ جي اسٽيڊيمن ۾ ٽڪٽڪيون سجايون وينديون آهن، ۽ ماڻهن مٿان هنيانءُ ڏاريندڙ تشدد ڪيو ويندو آهي. خبر نه آهي ان تشدد سان سرڪار کي ڇا حاصل ٿيندو، ۽ ڪيئن اُن سان معاشرو سڌرڻ جو امڪان پيدا ٿيندو؟ هن وقت تائين جڏهن کان ڦٽڪن جي سزائن جو رواج شروع ڪيو ويو آهي، ملڪ ۾ سوين ماڻهن کي ڦٽڪا هنيا ويا آهن ۽ انهن ۾ اڪثريت سياسي ڪارڪنن ۽ جمهوريت جي حامين جي رهي آهي. فوجي آمر هنن سزائن کي سرعام ڏيڻ جو حڪم جاري ڪيو آهي جيئن عوام اُن مان عبرت حاصل ڪري ۽ منجهن خوف پيدا ڪيو وڃي ته هو فوجي جنرلن خلاف ٻڙڪ به ٻاهر ڪڍي نه سگهن. پر ماڻهوءَ به عجيب آهن، مٿن انهن ظلمن جو ڪو اثر ئي نٿو ٿئي. هو ٽڪٽڪين کي ائين ٿا ڀاڪر پائن ڄڻ ڪنهن محبوب سان پائيندا هجن. هر ڦٽڪو جڏهن سندن چتڙن تان کلهه ٿو لاهي ته هو جمهوريت جو نعرو ٿا هڻن. عجيب ديوانا آهن هي ماڻهو، سندن ديوانگي جنرل ضياءَ جون ننڊون حرام ڪري ڇڏيون آهن. خبر نه آهي جنرلن کي اها ننڍڙي ڳالهه سمجهه ۾ ڇو نه ٿي اچي ته هو جبر ۽ ظلم سان، عقوبت خانن ۽ ڦٽڪن سان نه ڪجهه حاصل ڪري سگهيا آهن ۽ نه ئي ڪري سگهندا. الٽو اڌ ملڪ وڃائي ويٺا ۽ موجوده ملڪ جي صوبن کي پڻ ملڪ کان ڌار ٿيڻ تي سوچڻ لاءِ مجبور ويٺا ڪن.
اسٽيڊيم جي وچ ۾ اڄ فقط هڪڙي ٽڪٽڪي کوڙي وئي هئي. ٽڪٽڪيءَ کان ٿوري مفاصلي تي چوڌاري ماڻهن جو هڪ چڱو خاصو تعداد گڏ ٿي ويو هو. ڪي ماڻهو ته فقط رونشو ڏسڻ آيا هئا پر ٻيا گهڻا ماڻهو وري سزائون سهندڙ جي دل جوئيءَ لاءِ ڪهي آيا هئا. ماڻهن جي چهرن تي انتظار ۽ اضطراب هو. ڪن ويٺي ٻيڙيون ڇڪيون ته ڪي وري پاڻ ۾ ڳالهائڻ ۾ مشغول هئا. سندن ڏٻرا چهرا، ڏرا ڏنل اکيون ۽ تن تي غريباڻا لٽا سندن حالتن جي گواهي ڏئي رهيا هئا. اسٽيڊيم کان ٻاهر، روڊ جي ٻئي ڀر ريلوي جي پل آهي جنهن تي به ماڻهن جو چڱو خاصو تعداد گڏ ٿي ويو هو. اسٽيڊيم ۽ ان جي پسگردائي وارو علائقو ڪنهن ميلي جو ڏيک ڏئي رهيو هو.
اوچتو اسٽيديم ۾ ٽڪٽڪيءَ جي چوڌاري بيٺل ماڻهن ۾ چرپر ٿي وئي. جيل جي هڪ گاڏي گڏ ٿيل ماڻهن جي ڀر سان اچي بيٺي هئي ۽ ماڻهن پري ٿي وچمان رستو ٺاهيو هو. چار سپاهي محمد بخش کي کنڀي گاڏيءَ مان لاهي آيا. محمد بخش جو چهرو اڃان تائين تشدد سبب سڄيل هو، سندس هٿ پويان ٻڌل هئا ۽ پيرن ۾ بيل ڪڙيون لڳل هئس. هو جسم ۾ سور ۽ ڦٽڪن جي باوجود ڏاڍي بااعتماد انداز سان هلندو رهيو. ٻن پوليس وارن اچي کيس ٽڪٽڪيءَ سان ٻڌو. ٽڪٽڪي ڪاٺيءَ جي ٺهيل اهڙي ڏاڪڻ سان مشابهه هوندي آهي، جنهن کي ڄڻ ته ٿورو هڪ طرف جهڪائي رکيو ويو هجي. جنهن شخص کي ڦٽڪن جي سزا ڏيڻي هوندي آهي اُن کي پهرين ٽڪٽڪيءَ سان ٻڌي پوءِ سندس چتڙن تي، رٻڙ ۽ ڪاٺيءَ جي ٺهيل، چهبڪ جهڙي، ڊگهي ڦٽڪي سان زوردار ڌڪ هنيا ويندا آهن. ڦٽڪا هڻڻ وارا به پوليس ۽ فوج جا خاص سپاهي هوندا آهن. جن کي اِن ڳالهه جي تربيت ڏنل هوندي آهي ته سزا ڏنل شخص کي ڪهڙي ريت ڦٽڪا هڻجن جو کيس گهڻي کان گهڻي اذيت پهچائي سگهجي.
پوليس وارن محمد بخش کي ٽڪٽڪيءَ سان پئي ٻڌو ۽ هو ڏاڍو اعتماد سان چوڌاري گڏ ٿيل ماڻهن ڏانهن ڏسي رهيو هو. پوليس وارن جڏهن کيس ٻڌي سوگهو ڪيو ۽ سندس شلوار لاهي کيس ڦٽڪن لاءِ تيار ڪيو ته جيل جي گاڏيءَ پويان بيٺل فوجي گاڏي مان هڪ سيڪنڊ ليفٽيننٽ ۽ هڪ فوجي جمعدار لٿا. جمعدار گاڏيءَ مان هڪ تازو، چلڪندڙ ڦٽڪو کڻي آيو. جڏهن ته سيڪنڊ ليفٽيننٽ ٽڪٽڪيءَ ۽ محمد بخش جو معائنو ڪيو.
جمعدار ٽڪٽڪيءَ پويان پوزيشن ورتي، سڄو هٿ پٺتي تائين کڻي ويو ۽ پوءِ الله اڪبر جو نعرو هڻي، ڦٽڪو محمد بخش جي چتڙن تي وهائي ڪڍيو، محمد بخش کان دانهه نڪرندي نڪرندي رهجي وئي. هن وات ڀڪوڙي فقط هڪ ”آهه“ ڪئي، اسٽيڊيم ۾ گڏ ٿيل ماڻهن ۾ سانت ڇانئجي وئي.
فوجي جمعدار پنهنجو هٿ پوريءَ طرح پوئتي ڇڪيو ۽ وري ڦٽڪو چتڙن تي وهائي ڪڍيو، محمد بخش سور ۾ ٻيڻو ٿي ويو، کيس محسوس ٿيو ته ڪنهن سندس پوئين حصي تي تيزاب هاري ڇڏيو آهي پر هن ٻڙڪ ٻاهر نه ڪڍي، چوٿين ڦتڪي تي هن جي زبان مان پاڻ مرادو نعرو بلند ٿيو، ”جمهوريت زندهه باد.“ ۽ پوءِ هر ڦٽڪي تي محمد بخش هڪ نعرو ٿي هنيو. ”آمريت مرده باد، جنرل ضياءُ مرده باد، فوجي جنتا مرده باد.“
ٽڪٽڪيءَ جي چوگرد ماڻهن جو انبوهه ڄڻڪ انهن نعرن تي ننڊ مان سجاڳ ٿيو هو. منجهن هڪ پاڻمرادو چرپر پيدا ٿي هئي. هنن جي جسمن ۽ خيالن جي بيٺل پاڻيءَ ۾ ڄڻڪ ڪنهن پٿر اڇلائي لهرون پيدا ڪري ڇڏيون هجن. ڄڻڪ سندن ڏٻرن هٿن ۽ نحيف زبانن ۾ يڪدم بجليءَ جي لهر پيدا ٿي هجي. ”جمهوريت زنده باد.“ انبوهه مان ڪنهن ڏاڍي هلڪي آواز ۾ نعري جو جواب ڏنو. سندس ساٿ هڪڙي ٻئي هلڪي نعرو ڏنو. ”مارشل لا مرده باد.“ محمد بخش کي جڏهن يارهون ڦٽڪو هنيو ويو ته سندس زبان مان فقط هڪڙي ”آهه“ ئي نڪري سگهي. پر انبوهه مان ڪنهن جذباتي ٿي زوردار نعرو هنيون. ”پاڪستان جو مطلب ڇا- ڦاسي، ڦٽڪا، مارشل لا.“
گڏ ٿيل ماڻهن ۾ هاڻ اوچتو جوش پيدا ٿي ويو هو. سندن ڏٻرا چهرا ۽ ڏرا ڏنل اکيون روشن ٿي ويون هيون. هاڻ هو روشنائي نه بلڪه هن غير انساني ۽ غير منصفاڻي سزا جي خلاف هن پاڻمرادو اڀرندڙ احتجاج جو حصو ٿي ويا هئا. سندن اکين ۾ هاڻ آگ هئي. محمد بخش جي جسم تي ڦٽڪا وسندا هئا، سندس انگ انگ سور ۾ لڇي پيو ۽ ڄنگهون ٿڙڪي رهيون هئس. سندس زبان تي اٽڪيل نعرا هئا ۽ فضا ۾ احتجاج جي گونج هئي. حسين شهر جي گهٽين ۽ رستن تان ڊوڙي ڊوڙي ٿڪجي پيو هو. اسر ويل جي ٿڌڙي هير پئي گهلي ۽ پکي پکڻن جون لاتيون شروع ٿي ويون هيون، پر سندس من نراس ۽ اوتاولو هو. هو ڊوڙندي ڊوڙندي شهر جي بس اسٽاپ تي پڄي ويو هو پر کيس سمجهه ۾ نه پئي آيو ته ڪيڏانهن وڃي؟ هن ڪجهه دير بس اسٽاپ تي هڪڙي بينچ تي ويهي ساهه پٽيو. صبح جي هن ويل بس اسٽاپ گهڻو تڻو خاموش ۽ ويران هوندو آهي، پر حسين کي خبر هئي ته شهر مان بسن جي روانگي ڪلاڪ کن ۾ شروع ٿي ويندي. حسين پنهنجي گهر وارن بابت ڏاڍو پريشان هو. هن سوچيو ته سندس ڀڄي وڃن کان پوءِ خبر نه آهي ته پوليس ۽ فوج سندس گهر وارن سان ڪهڙو ورتاءُ ڪندي. سندس ماءُ جا سڏڪا، ڀيڻ جا ڳوڙها ۽ ڀاءُ جي پريشاني ذهن تي تري رهي هئي. ”مان ڪيئن معلوم ڪيان ته منهنجي گهر وارن جي حالت ڪهڙي آهي!“ حسين سوچيو کيس خيال آيو ته پهرين هو شهر کان نڪري ڪنهن ٻئي شهر پهچي پوءِ پنهنجن گهر وارن سان رابطو ڪندو. حسين رات جي ڇاپي بابت پنهنجي تنظيم کي پڻ اطلاع ڏيڻ پيو چاهي، هن کي اندازو هو ته هاڻ هو ڳچ وقت تائين پنهنجي گهر موٽي نه سگهندو. هن شهر کي ڇڏڻ کان پهرين سائره ۽ ياسمين کي به چڱيءَ ريت خدا حافظ چوڻ ٿي چاهيو، پر اهو سڀ ڪجهه ڪرڻ لاءِ نه وٽس وقت هو ۽ نه ئي حالتون. حسين جيئن پئي سوچيو تيئن سندس ذهن وڃي پيو وڌيڪ منجهندو. هو اکيون بند ڪري بينچ تي ليٽي پيو ۽ ذهن مان سمورا خيال ڪڍي ٿڌڙي هير ۽ پکين جي ٻولين جو لطف وٺڻ لڳو، پر ڪجهه سيڪنڊن جي ذهني پولار کان وري خيال ۽ نقش سندس ذهن ۾ ڪهي آيا. گذريل ڪجهه مهينن جا واقعا ۽ حالتون سندس ذهن ۾ گردش ڪرڻ لڳا. حسين جو ساهه منجهڻ لڳو کيس لڳو ڪو سندس نڪ، وات ۽ ڳلي تي سوار هجي. هن ماڻهن جا انبوهه ڏٺا، نعرن جي گونج ٻڌي، مرد، ٻار، عورتون روڊن تي پيل لاش، زخمي ٿيل انسانيت، فوجين ۽ پوليس وارن جا خونن سان رنڱيل هٿ، ڦٽي ٿيل جسم، غدار وڏيرن جا ٽهڪ ڏٺا. سندس ذهن جي پردي تي ياسمين جون نراس اکيون ۽ سائره جا ڏڪندڙ چپ تري آيا. هن جي ڪنن تي آهون ۽ صدائون پهتيون ۽ انهن ۾ هن پنهنجي ماءُ جا سڏڪا ٻڌا.
سندس ساهه هاڻ ذري گهٽ بند ٿي ويو هو. هن کي فقط اوندهه نظڊر پئي آئي. پري پري تائين اوندهه ۽ قبرستان جهڙي خاموشي. حسين اوندهه ۾ دور تمام دور هڪڙي هلڪي روشني ڏٺي. اوچتو کيس اُن روشنيءَ ڏسندي محسوس ٿيو ته هو هاڻ وري ساهه کڻڻ لڳو آهي. سندس ذهن ۾ هڪ چمڪو ٿيو. ”لطيف“ هن جي سامهون هاڻ دور تمام دور نظر ايندڙ روشنيءَ جو رستو واضع ٿيڻ لڳو هو. ”چريا-لطيف سائين جي هوندي ڪو هن ڌرتيءَ تي اوندهه ٿي، ٿي سگهي؟“ حسين پاڻ کي چيو، حسين کي منزل ملي وئي هئي. هن بينچ تي ليٽي اکيون کوليون. آسمان سج جي پهرين ڪرڻن سان روشن ٿيڻ لڳو هو. بس اسٽاپ تي زندگي شروع ٿي وئي هئي. دوڪانن، مانڊڻين ۽ چانهه جي کوکن جي شروعات ٿي وئي هئي ۽ ڪلينرن اچي بسن ۽ ويگنن کي صاف ڪرڻ شروع ڪيو هو.
حسين پاڻ کي ڪجهه هلڪو پئي محسوس ڪيو، هو اٿيو ۽ اچي اُن بس ۾ سوار ٿيو جيڪا ڀٽ شاهه وڃن لاءِ سبنت ڪري رهي هئي.

تارن ڀريل آڪاش هيٺان، لطيف جي چائنٺ لڳ، يڪتاري جي تند مان جڏهن ڪارو ويس اوڍهيل فقيرن وائيءَ جا سر ٿي پکيڙيا ته حسين جو وار وار اڀو ٿي پئي ويو. هو انهن سرن ۾ اهڙو مدهوش هو ڄن مڌ جا مٽ پيتا هجائين. هر آلاپ سندس اندر ۾ لهي پئي ويو ۽ سندس اندر جرڪي پئي پيو، هو اندر ۾ هڪ عجيب خوشي محسوس ڪري رهيو هو ۽ گڏوگڏ کيس لڳو پئي ته هو سمورين پريشانين ۽ سوچن مان آجو ٿي ويو آهي. هن لاءِ زمان ۽ مڪان بي معنيٰ ٿي ويا هئا. حسين پاڻ کي اڄ جهڙو آزاد ۽ خوش پيو محسوس ڪري اهڙو هن پهرين ڪڏهن محسوس نه ڪيو هو.
رات جي ٽين پهر، جڏهن ماحول ۾ فقط خوشبوئن ۽ سُر جو واسو هو ۽ جڏهن حسين کي لڳي پيو ته هو لطيف سائين جي پيرانديءَ کان بيهه ساڻس چار اکر ڳالهائي سگهي ٿو ته هن دل ٻڌي ۽ اچي سندس پيرانديءَ کان بيٺو.
.سائين جي اجازت هجي ۽ جي توهان جي گهري سڪون ۾ خلل نه پوي ته چند ڳالهيون توهان سان ڪيان؟“ منهنجي دل ڏاڍي نراس هئي، هر قسم جي وسوسن ۾ ڦاٿل هئي، پر هينئر توهان جي در تي اچي ڏاڍي خوش ٿي آ. جي ڪن ڳالهين ڪرڻ جي اجازت ڏيندؤ ته اندر هلڪو ٿي پوندو ۽ منزل جو رستو نظر ايندو.“ حسين، لطيف سائين کي ڏاڍي عاجزي سان عرض ڪيو. هو چند گهڙين لاءِ خاموش رهيو. کيس جرئت نه پئي ٿئي ته بغير اجازت ڳالهائڻ شروع ڪري. ”حق موجود- بابا جيڪو گهرڻو ٿي گهر.“ اوچتو آواز حسين جي ڪنن تي پيو ۽ ڪو کيس پويان پٺي ٺپي رهيو هو. حسين ڪنڌ ورائي پوئتي ڏٺو هڪ پوڙهو، جهور فقير سندس پٺي ٺپي رهيو هو ۽ سندس اکين ۾ اجازت هئي. حسين فقير کي ڏسي مرڪيو ۽ ڪنڌ ورائي وري مرشد سان مخاطب ٿيو. ”ٻاجهارا سائين- تون سنڌ جي دل به آهين ته دماغ به. تون سنڌ جو يگانو شاعر ۽ فيلسفو به آهين ته هن ڌرتيءَ جي دردن جي دوا به. تو کان ڪجهه ڳجهو ڪونهي. سنڌ جن مِرُن جي ور چڙهيل آ ۽ جيئن هو تنهنجي هن نگريءَ کي ڏاڙهي رهيا آهن ۽ سندس انگ انگ لتاڙي رهيا آهن اُن تي تنهنجون اکيون به اليون هونديون. تنهنجي امن جي ڌرتيءَ تي، تنهنجي ٻوليءَ تي، تنهنجن ماروئڙن تي اڄ جيڪي ڪاهون آهن، انهن جو ماضيءَ ۾ مثال ڪو نه ٿو ملي. ڌرتي ڌڻين کي هر ڏينهن چيچلائين ٿا، سندن ڪڇڻ تي، تنهنجي وائي الاپڻ تي تنهنجي ٻولي ڳالهائڻ تي ۽ تنهنجي سڏ ڀرڻ تي کين غدار ڪوٺيو ٿو وڃي. جنهن سيني ۾ تنهنجا شعر رهندا هئا اُن سيني ۾ اڄ گوليون لاٿيون ٿيون وڃن. مورڙي ۽ مائي ڪولاچيءَ جي نگري تي اڄ مانگر مڇ چڙهي آيا آهن ۽ تنهنجي پوشاڪ تي ٺٺوليون ٿا ڪن. ڪالهه جنهن ملان کي تو پاراتا ڏنا هئا ۽ جن ملڪ منجهايا هئا اهي اڄ ملڪن جا هٺ ٺوڪيا وارث بڻجي، تنهنجي سوچ کي ئي تاراج ويٺا ڪن. تنهنجي سنڌ اڄ واڳن جي وات آ. هو تنهنجي چائنٺ تي به نفرت جا غليظ جهنڊا کوٽڻ ٿا چاهين. اي سنڌ جا سردار هي سڀ ڪلور ڪرائڻ ۾ ڪي اهڙا بدبخت به شامل آهن، جيڪي تنهنجي ٻولي ٿا ڳالهائين ۽ ڪي ته مورڳو تنهنجا شعر به پڙهن ٿا. هي اهي آهن جيڪي ڌارين سان ڌاڙي ۾ گڏ آهن. هنن کي تون نٿو کپين، تنهنجي نگري نٿي کپي، تنهنجي ٻولي به نه ٿي کپي، تنهنجو عقل ۽ فراست به نٿي کپي ۽ نه ئي تنهنجا پانڌيئڙا ٿا کپن. کين فقط پنهنجا ببڀ ٿا کپن. حرس ۽ لالچ جا هي پوڄاري پنهنجي ڌرتي ماءُ جو سودو ڪندي به نه ٿا ڪيٻائين. نوٽن ۽ محلن لاءِ هو ڏينهن رات پنهنجي ضمير ۽ تنهنجين وائين جو سودو ويٺا ڪن. آيتن جهڙي تنهنجن بيتن کي نيلام ويٺا ڪن. ملڪ ۾ انڌو ڪار ويٺا ڪن. پر اي مرشد سائين. بيشڪ تنهنجا سچا عاشق ۽ تنهنجن لفظن جا پوئلڳ به مرڻ وارا ڪونهن. تنهنجي ڪتاب جو بارود سندن هٿيار آ ۽ جيستائين سندن دلين ۾ تنهنجي شعر جي هڪ سٽ به جيئري آ، تنهنجي ڌرتيءَ کي مرڻ نه ڏيندا. توئي ته کين سيکاريو ته ڍالن کان بغير به جنگ جي ميدان ۾ ڀالا ڪئين اُڀا ڪبا آهن. هي تنهنجي سينا جا سپاهي ماري متارا ضرور ٿيندا.“
حسين اکيون کوليون، صبح جو سج پنهنجي پوري جاهه و جلال سان چمڪي رهيو هو. ڀٽ ڌڻيءَ جي مزار تي فقيرن جو راڳ ڪا مهل اڳ ئي ختم ٿي چڪو هو، ماڻهن جو تمام وڏو انگ مزار تي گڏ ٿي ويو هو. حسين آهستي آهستي لطيف سائين جي چانئٺ ڇڏي. ٻاهر روڊ تي اچي بس جو انتظار ڪرڻ لڳو. سندس اڳئين منزل مورڙي جو ماڳ ڪراچي هو.

بئڪ ٽائيٽل پيج

[img]https://i.imgur.com/EANzWoI.jpg[/img]