ناول

وجود

ناول وجود ۾ قبيلائي سردارن جي رهڻي ڪهڻي جو ذڪر ڪيو ويو آهي تہ قبيلائي رهڻيون ڪهڙيو ڪيئن آهن ۽ انهن ۾ قبيلائي جهيڙا ڪيئن پيا ٿين ۽ ان جو اصل ڪارڻ ڇا آهي وجھ ڪھڙي آهي. مطلب دشمنيون ڪو ٻيو نہ پر انھن سردارن اندر ويٺن ماڻھو ئي پيدا ڪن ٿا، جنھن جو اثر پوري قبيلي تي پوي ٿو ۽ پورو قبيلو رت ۾ رنگي وڃي ٿو.
ناول ۾ قومي ويڙھ وڙھندڙ مجاھدن جي بھادري، وفاداري ۽ پيار کي الڳ الڳ واضح ڪري ڏيکاريو ويو آھي. ناول پڙھڻ مھل شروعات کان وٺي آخر تائين ماڻھون ناول جي گھرائي ۾ گم ٿي وڃي ٿو.

4.5/5.0
589
151
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

حق ۽ واسطا محفوظ

BOOK NO: (282)

ڪتاب جو نالو: وجود
موضوع : ناول
ليکڪ: ذلفي زنئور
پهريون ڇاپو: آگسٽ 2020ع
ڇپيندڙ : ڪنول پبليڪيشن، قنبر
ڪنول پبليڪيشن/ پرنٽر & بڪ شاپ، سيد آرڪيڊ، گاڏي کاتو- حيدرآباد.
Cell: 0333-7523132

ملهه: 200 روپيه

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت 2020ع
www.sindhsalamat.com

WAJOOD
) Novel (
By: Zulfi zounr
Edition: 1st Agust 2020
Published By: Kanwal Publication، Kambar

ڪـتـاب مـلـڻ جـا هـنـڌ،

ڪنول پبليڪيشن& بڪ شاپ، سيد آرڪيڊ، گاڏي کاتو- حيدرآباد.
ڀٽائي بڪ اسٽور، ڪنگ پن بڪ هائوس پريس ڪلب، حيدرآباد.
ڪويتا ڪتاب گهر، حيدرآباد، ڪاٺيواڙ بڪ شاپ، اردو بزار ڪراچي
رابيل ڪتاب گهر، لاڙڪاڻو. المهراڻ ڪتاب گهر، سانگهڙ
سليمان برادرس، نواب شاهه. مدني بڪ اسٽور، دادو
سنڌيڪا ڪتاب گهر سکر، سارنگ ڪتاب گهر، سکر
ٿرڪتاب گهر، مٺي. خالد بجير، عمر ڪوٽ، سراج بڪ اسٽور، قنبر

ارپنا

انھن محبتن جي نانءِ
جيڪي اڻپوريون رھجي ويون!

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب” وجود“ اوهان اڳيان حاضر آهي. ھي ڪتاب نوجوان ڪھاڻيڪار ۽ ناول نگار ذلفي زنئور جو پھريون ناول آھي.
ناول وجود ۾ قبيلائي سردارن جي رهڻي ڪهڻي جو ذڪر ڪيو ويو آهي تہ قبيلائي رهڻيون ڪهڙيو ڪيئن آهن ۽ انهن ۾ قبيلائي جهيڙا ڪيئن پيا ٿين ۽ ان جو اصل ڪارڻ ڇا آهي وجھ ڪھڙي آهي. مطلب دشمنيون ڪو ٻيو نہ پر انھن سردارن اندر ويٺن ماڻھو ئي پيدا ڪن ٿا، جنھن جو اثر پوري قبيلي تي پوي ٿو ۽ پورو قبيلو رت ۾ رنگي وڃي ٿو.
ناول ۾ قومي ويڙھ وڙھندڙ مجاھدن جي بھادري، وفاداري ۽ پيار کي الڳ الڳ واضح ڪري ڏيکاريو ويو آھي. ناول پڙھڻ مھل شروعات کان وٺي آخر تائين ماڻھون ناول جي گھرائي ۾ گم ٿي وڃي ٿو.

هي ڪتاب ڪنول پبليڪيشن پاران 2020ع ۾ ڇپايو ويو آھي. ٿورائتا آهيون ڪنول پبليڪيشن جي سرواڻ سعيد سومري جا جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي، مھربانيون ذلفي زنئور جون جنھن ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

مھاڳ

توھان ان شئي جي ڪمپلين ٿا ڪيو، يا رد ٿا ڪيو، جنھن شئي کي توھان پرکي ٿا وٺو ۽ اھو توھان جو بنيادي حق آھي.
سنڌي ۾ چند ناول ڇڏي ڪري باقي موجوده دور ۾ جيڪو ناول ڇپيو آھي، اھو طويل، فضول، لفاظي ۽ لٻاڙي آھي! رڳو پنن ۽ پيجن جي پوراءَ کان سواءِ ناول ۾ پڙھڻ لاءِ اھڙو ڪجهه به ڪونھي جو پڙھندڙ جو ڌيان ڇڪائي سگھي. اھڙو ناول پڙھڻ وقت جو ذيان ئي چئي سگھجي ٿو.
مون پنھنجي ناول ’’وجود‘‘ ۾ انھي روايت کي ٽوڙڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي آھي! مون ڪوشش ڪئي آھي ته، ناول ايڏي روانگي سان لکان جو پڙھندڙ جو ناول تان ڌيان نه ھٽي، ناول سان گڏو گڏ ھلندو ھلي، نه ھو ويھي ڏند ڪرٽي ۽ نه ئي وري اوٻاسيون ويٺو ڏئي.
اصل ۾ ناول اھو نه ٿو چئجي، جنھن جو فضول ڦھلاءُ ڪجي، محض پنا ۽ پيج ويھي پورا ڪجن! ناول اھو جنھن کي سميٽجي، مون پنھنجي ناول کي شروع کان آخر تائين سميٽيو ۽ سھيڙيو آھي!
جڏھن مون ناول جو پھريون حصو ڪنھن دوست کي پڙھي ٻڌايو ته، ان چيو، ’’لکڻي مان مونکي ناول نه ٿو لڳي، ناول مطلب فضول وضاحتون، اجائي ڊيگهه ڊگھي لٻاڙ...... تو ناول ايڏو روانگي سان لکيو آھي جو اول حصي ۾ ئي ناول ڪلائيميڪس کي وڃي پڳو آھي! مونکي نه ٿو لڳي، اڳتي تون ناول جي ھڪ سٽ به لکي سگھندين!‘‘
چيم، ’’مزو تڏھن آھي، جڏھن ناول جو ھر حصو ڪلائيميڪس جي سٽن کي ڇھي!‘‘
ھا، باقي ناول لکڻ مھل مون پنھنجو رت ست ضرور سڪايو آھي. مان پنھنجي ناول مان ڪا خاص اميد نه ٿو رکان، پر گھڻي اميد ٿو رکان!
باقي اھڙو ناول لکڻ بلڪل ڏکيو نه ھو، جنهن ۾ ھڪ برگر فيملي گھر جي دسترخوان تي گڏ ٿئي ٿي. طرح طرح جا لذيذ کاڌا موجود آھن، ڀڳل گوشت، خوشبودار چانور، قسمن قسمن جا فروٽ، جوس شربت وغيره وغيره ۽ پوءِ مھمانن ۽ ميزبانن جي وچ ۾ گفتگو ھلي ٿي، مھمان حجاب ٿا ڪن ۽ ميزبان گھڙي گھڙي صلاحون ٿو ڪري، ’’سائين! ڪجهه گوشت وٺو، ڀلا ھي فروٽ کائو!‘ مھمان حجاب ٿو ڏسي، ’’نه سائين! مون گھڻو کاڌو آھي، پيٽ ڀرجي ويو آھي... ‘‘
’’پوءِ ڀلا جوس يا شربت وٺو....‘‘
ان قسم جي ناول جا ڏھ پيج رڳو لذيذ کاڌي تي گفتو ڪندي پورا ٿي ٿا وڃن! ۽ ناولسٽ اھو لفاظي، لٻاڙي ناول لکيو، دنيا مٿان ٿورو الڳ ڪيو ويٺو آھي، ته مار! مون واھ جو ناول لکيو آھي!
جئين ھڪ ڊائريڪٽر ڪنھن پٺاڻ کي چيو،’’منھنجي فلم لاءِ ناول لکي ڏي. ناول تي مان پنھنجي فلم ڊائريڪشن ڏيندس.‘‘
پٺاڻ 333 پيجن تي ناول لکيو، ناول کي عنوان ڏنائين ’’ گھوڙو ڪئين ڊوڙي ٿو!‘‘ ناول جي پھرين صفحي تي پھرين سٽ ھئي، گھوڙو ڪئين ڊوڙي ٿو ۽ باقي 333 پيجن تي لکيل ھو ٽڪا ٽڪ، ٽڪا ٽڪ، ٽڪا ٽڪ، ٽڪا ٽڪ ......
مون پنھنجي ناول وجود ۾ ان گھوڙي جي ٽڪا ٽڪ واري روايت کي ٽوڙيو آھي ۽ مان اميد ٿو ڪيان ته، ھي ناول توھان کي ضرور پسند ايندو. وڌيڪ توھان پڙھندڙن جي راءِ جو منتظر رھندس
آخر ۾ مان ڪنول پبليڪيشن جي پوري سٿ جو بيحد ٿورائتو آھيان، جن منھنجو پھريون ڪھاڻي ڪتاب ’’ورھ جا روڳ‘‘2020ع ڇاپي پڌرو ڪيو ۽ ھاڻ منھنجو ناول ’’وجود‘‘ توھان جي ھٿن تائين پھچايو آھي!

ذلفي زنئور
دادو
03108990959

(1)

پٿريلي ميدان تي ماڻھن جو ھجوم گڏ ٿيڻ لڳو ھو.
ھجوم ۾ عام ماڻهو گھٽ باغي گروپ جا ھٿيار بند وڌيڪ ھا.
ھي ميڙاڪو ڳوٺ جي الھندي پاسي کان پھاڙي جي ڀر ۾ گڏ ٿيڻ لڳو ھو. سڀ اھو ڏسڻ لاءِ گڏ ٿيا ھا ته نوجوان ۽ مينگل خان جي ڀيڻ لاءِ ڪھڙو فيصلو ٿيڻ وارو آھي؟
نوجوان، جيڪو اتحادي لشڪر وارن جي قبيلي مان آھي، اتحادي لشڪر اڪثريت ۾ آھي. بنسبت باغي گروپ جي.
سڄو ھجوم گول دائري ۾ گڏ ٿيڻ لڳو، دائري اندر مينگل خان جي ڀيڻ صبا ۽ نوجوان جا ٻئي ھٿ پٺيان کان ٻڌا ويا ھا. ٻنھين کي گوڏن ڀر زمين تي ويھاريو ويو ھو، ٻنھين جو گناهه اھو ھو ته ھي قبيلي جي رواجن کي ٽوڙي پيار ۾ پناهه ڳولڻ جي خطا ڪئي ھئي.
ٻنھين ڄڻن کي باغي گروپ جي ڪجهه ويڙھاڪ نوجوانن پڪڙي وڌو ھو، ھاڻ ان جو فيصلو ٿيڻو آھي.
فيصلو قوم جي سردار ھشمت خان کي ڪرڻو آھي، سردار ھشمت خان جي ساڄي ڀر ۾ رستم خان ويٺو ھو، جيڪو ننڍي ڀاءُ شھيد مردان خان جي پڳ جو وارث آھي. سردار ھشمت خان جي کاٻي ڀر کان مينگل خان ويٺل آھي ۽ سردار ھشمت خان جي ساڄي ڀر کان رستم خان سان گڏ قبيلي جا ٻيا به سردار موجود ھا.
ھي نه ڪو جرڳو ھو، نه ئي وري ڪو فيصلو ٿيڻو ھو، ھي جرڳو ھتان جي ريتن رواجن تحت ٿيڻو ھو. ڌر به ساڳي، ملزم به ساڳيو.
ھتي پيار محبت جي ڪا معنا ناھي، ھتي ھلندا آھن قبيلائي اصول! ھي ڪو پھريون جرڳو ناھي، جنھن جو انجام جدا ٿئي ھا، اھو ئي روايتي انجام، جئين پيڙھين کان ٿيندو آيو آھي.
ھاڻ چؤطرف خاموشي ۽ بي چيني ڦھلجي چڪي ھئي، سڀئي اچرج ۾ پيل ۽ حيران چھرا ھا. ڀيڙ جي صفن ۾ خاموش تماشائي مينگل خان پنھنجي ڀيڻ کي ڏسي رھيو ھو، جيڪا جلد مقتل گاھ ۾ قتل ٿيڻ واري ھئي.سڄي ڀـيڙ کي ڇڏي صبا جا نيڻ به پنھنجي ڀاءُ مينگل خان کي تڪيندا رھيا ھا.
سردار ھشمت خان قبيلي جي اصولن ۽ سردارن جي گڏيل راءِ سان اھو فيصلو ڏنو ته، مينگل خان جي ڀيڻ قبيلي جي اصولن خلاف بغاوت ڪندي مخالف قبيلي جي نوجوان سان پيار ڪرڻ جو گناهه ڪيو آھي، جيڪي قبيلي وارا اسان جي پيڙھين جا دشمن رھيا آھن، اھي اسان جي قبيلي وارن جا سر ڪٽيندا آيا آھن ۽ ڪٽيندا رھن ٿا پر بلوچ قوم جا اصول ناھن مٽيا، انھي قبيلي وارن سان سمجھوتو سج کي کاري ھيٺان رکڻ ٿيندو!
ھن قوم جي اصولن آڏو رشتا ڪا به معنا نه ٿا رکن، پوءِ اھو رشتو ڀاءُ جو ھجي، ڀيڻ جو ھجي، ڌيءَ جو ھجي، پٽ جو ھجي، يا پيءُ جو ھجي، ھتي ته مينگل خان جي ڀيڻ بغاوت ڪئي آھي، پر جي سردار ھشمت خان جي پنھنجي سڳي ڌيءَ به ھجي ھا ته به، ھشمت خان جو فيصلو ساڳيو ھجي ھا.
ھن گناهه جي ڪا معافي ڪونھي، گنھگار لاءِ صرف سزا آھي ۽ سزا آھي سزاءِ موت!
مان حڪم ٿو ڏيان ٻنھين گنھگارن جا سر ڌڙ کان ڌار ڪيا وڃن، ۽ پوءِ ٻئي وجود بنا ڪفن جي زمين اندر دفن ڪيا وڃن.
جڏھن سردار ھشمت خان قتل جو حڪم ڏنو ته، نوجوان جي نرڙ تان پگھر ڦڙ ڦڙ ڪري ٽمڻ لڳو. سڄي ڀيڙ ۾ خاموشي ڦھلجي وئي، ڄڻ سڀني کي نانگ سنگھي ويو ھجي، سڀني جون اکيون اچرج ۾ ڦاٽي ٻاھر نڪتيون.
ڀيڙ کي چيري ھڪ جلاد نمودار ٿيو، جنھن جي ھٿ ۾ تيز ڌار تلوار ھئي. صبا جا نيڻ اڃان به ڀاءُ مينگل خان کي تڪي رھيا ھا، جنھن جي نيڻن ۾ ھزارين سوال ھا، ھر ھڪ سوال سمنڊ جي لھرن مثل ھو، جنھن جو ڪو موھ، انت نه ھو. ھڪ ڀاءُ پنھنجي ڀيڻ جي نماڻين اکڙين مان سارا سوال پڙھي ورتا ھا، من اندر ۾ ھڪ ئي ورلاپ ھو.
ڀاءُ ته ڀيڻن جا سھارا ھوندا آھن....
ڀاءُ ته ڀيڻن جا سھارا ھوندا آھن!!
ھن جي اکين مان سمنڊ اٿلي پيو، ھن پنھنجو ڪنڌ جھڪائي ڇڏيو.
ھڪ زوردار وار ٿيو. نوجوان جو سر ڌڙ کان ڌار ٿي پٽ تي ڪريو. مينگل خان ڇرڪي ڪنڌ مٿي کنيو.
ٻيو وار ٿيو.
صبا جو سر ڌڙ کان ڌار ٿي مٽي کي چمي ورتو. ٻي ساھيءَ سر بولاٽي کائي سڌو ٿيو. سر جو رخ اڃان به ڀاءُ طرف ھو، ھن جا نيڻ اڃان به کليل ھا، جيڪي ڀاءُ ڏانھن تڪي رھيا ھا، نيٺ نيڻن جون پنبڻيون آھستي آھستي ڍريون ٿيڻ لڳيون، تان جو ٻئي نيڻ ٻوٽجي ويا.
پريان سج لالاڻ جون چاپڙيون لاھي جبلن جي اوٽ کان لڪي رھيو ھو.
مينگل خان جي من اندر قيامت برپا ٿي، من سڄو ماتم ڪدا بڻجي پيو ھو. ھن من اندر ۾ عجيب ڪَرڀ کي ڀوڳيو!
جلاد ٻئي سر وارن مان پڪڙي مٿي کنيا. سرن کي ھوا ۾ چؤطرف ڦيرڻ لڳو، سڄي ڀيڙ جا اچرج ۾ دوڏا نڪري آيا.
اھو ھڪ عبرت جو مقام ھو.
ھي مينگل خان جي زندگي جو ھڪ ٻيو وڏو الميو ھو .

(2)

22 سالن جي عمر ۾ مينگل خان ھر ويڙهه وڙھڻ لڳو ھو. ھاڻ ويڙھاڪ باغين وقت جي سرڪار سان به مھاڏو اٽڪائي وڌو ھو. سرڪار خلاف کليل بغاوت جو اعلان ڪري ڇڏيو ھو.
ھاڻ ويڙھاڪ باغين جي ٻه طرفا لڙائي شروع ٿي چڪي ھئي. ھڪ لڙائي مخالف قبيلي جي اتحادي لشڪر سان ۽ ٻي لڙائي وقت جي سرڪار سان.
اھو اتفاق ھو يا معجزو جڏھن سردار ھشمت خان سرڪاري اھلڪارن جي وڏي گھيري مان بچي نڪتو ھو.اھو گھيراءُ مخالف ڌر جي مخبري ھئي، جڏھن سردار ھشمت خان ويڙھاڪ باغين سان گڏ ھڪ اسڪول ۾ ٻارڙن جي تقريب ۾ شامل ٿيو ھو.
ويڙھاڪ باغين ۽ سرڪاري اھلڪارن ۾ اھا ويڙھ الاھي دير تائين ھلي ھئي، ٻنھين پاسن کان ڪئين ڪلاڪ فائرنگ ھلي. سرڪاري اھلڪار اسڪول جي چؤطرف مورچا بند ٿي چڪا ھا.
گولين جي ڏي وٺ ۾ اسڪول جي ٻارڙن ۾ افراتفري ڦھلجي چڪي ھئي، انھي فائرنگ ۾ اسڪول جا ڪيترا ئي معصوم ٻارڙا گولين جو کاڄ بڻيا ھا، سپاھين جي رائفلن جون ٻرندڙ گوليون معصوم ٻارڙن جي جسمن کي چيرينديون رھيون ھيون، چؤطرف رت ۾ لت پت معصوم ٻارڙن جا لاش ڌرتي مٿان ائين وکريا پيا ھا ڄڻ گلاب جي گلن جون پتڙيون....
انھي تقريب ۾ سردار ھشمت کان سان گڏ مينگل خان ۽ ڀائٽيو رستم خان به موجود ھو. ھي ٻئي سردار ھشمت خان جو ساڄو ۽ کاٻو بازو ٿي وڙھيا. ٻنهي ھڪ ٻئي جي ڪڍ ڪڍ اھلڪارن مٿان ٿي گوليون وسايون.
سردار ھشمت خان کي اوڏي مھل ھنن بھادرن جا پيءُ سردار مردان خان ۽ خداداد خان ياد اچي ويا، جيڪي ھر ويڙهه ۾ قدم قدم گڏ ھلندا ھا، دشمن تي گولين جي ائين برسات ڪندا ھا، جئين بارش کان اول وسندڙ تيز ڳڙو.
ڊگھي ويڙهه کان پوءِ مينگل خان سردار ھشمت خان کي رستم خان سان گڏ اتان ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. رستم خان مينگل خان جي گولين جي بوڇاڙ ۾ مين گيٽ کان جيپ ڪڍي فرار ٿي ويو
سرڪاري اھلڪار اڃان به مورچا بند فائرنگ ڪري رھيا ھا. سردار ھشمت خان ته مينگل خان جي مدد سان رستم خان سان اتان نڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ، پر سردار ھشمت خان جو ساڄو بازو رحيم يار خان اڃان به سرڪاري اھلڪارن جي گھيري ۾ ھو، ھي اسڪول جي ديوار کان اڙ وٺي فائرنگ ڪري رھيو ھو. اسڪول جي ويرانڊي کان مينـگل خان اھلڪارن مٿان گوليون وسائي رھيو ھو. ڪجهه ٻيا به ويڙھاڪ مختلفن رخن کان فائرنگ ڪري رھيا ھا. ٻه ٽي اھلڪار اسڪول جي پٺين ديوار ٽپي اندر داخل ٿيا.
مينگل خان جي نظر ترنت انھن اھلڪارن مٿان پئي، جيڪي رحيم يار خان طرف وڌي رھيا ھا، اھي سپاھي جيڪي اول ديوار ٽپي چڪا ھا، انھن ٽنھين سپاھين ديوار جي اوٽ ۾ ويٺل رحيم يار خان تي سڌي فائرنگ شروع ڪئي. ٻرندڙ گوليون رحيم يار خان جي ٻنھين ٽنگن ۾ وسڻ لڳيون، ھن جون ٻئي ٽنگون چچرجي چڪيون ھيون.
مينگل خان ورانڊي مان نڪري ٽنھين اھلڪارن تي گوليون وسايون.ٽنھين سپاھين کي ساهه جي ساھي تي گوليون چڀنديون ويون، ھڪ سپاھي کي لوندڙي واري گولي لڳي. ٻي ساھيءَ ۾ ٻي سپاھي کي ڪنڌ ۾ گولي لڳي، ۽ ٽئين سپاھي کي لڳاتار چار گوليون ڀڄندي پٺ ۾ لڳيون، ٽئي سپاھي ڍير ٿي ڪِري پيا.
مينگل خان اڳتي وڌي رحيم يار خان کي ڪلھن جو سھارو ڏنو، ھن جون ٻئي ٻانھون پنھنجي ڳچي ۾ وڌيون. سھارو ڏئي اسڪول جي پٺ کان بيٺل جيپ ۾ ويھاريو. جيپ اسٽارٽ ٿي ۽ مين گيٽ کان زوزٽ ڪري ٻاھر نڪتي. مورچا بند سپاھين جيپ مٿان فائرنگ ڪرڻ شروع ڪئي پر جيپ پوئتي ڌوڙ اڏائيندي واءُ مينھن ٿي وئي.

ھاڻ جيپ گھڻو اڳتي نڪري چڪي ھئي ، تيز رفتار ڊوڙندڙ جيپ ۾ مينگل خان پٺ تي ڪنڌ ورايو.
’’چاچا! گھٻرائڻ جي ڳالهه ناھي، پاڻ جلد پنھنجي پناهه گاهه تي پھچي ويندا سين، توھان بس ڪجهه حوصلو رکجو!‘‘
رحيم يار خان تڪليف جي شدت کان مينگل خان ڏي ڏٺو. شبيهه ۽ بھادري ۾ ھوبھو دوست خداداد خان لڳو.
رحيم يار خان جي اکين مان ڳوڙھا ڳڙي پيا، ھي ڳوڙھا تڪليف جي شدت کان نه ڳڙيا ھا ، ھي فخر جا ڳوڙھا ھئا.
رحيم يار خان تڪليف جي شدت ۾ ڳالھايو؛
’’پٽ! تو پنھنجي جان جوکم ۾ وجھي منھنجي جان بچائي آھي .... ھي جان تنھنجي امانت...! ڄاڻان ٿو، ھي جان ناڪارا ٿي چڪي آھي، جيڪا ھاڻ ڪنھنجي به ڪم جي نه رھي آھي ، پر مون وٽ ٻيا ڪي لفظ ڪونھن!‘‘
مينگل خان موڙ کان جيپ کي تيز ٽرن ڏيندي چيو،
’’چاچا! توھان وڏا آھيو، وڏن مٿان ڪي احسان ناھن ڪبا، اِھو منھنجو فرض ھو، توھان آرام سان ٽيڪ ڏيو. پاڻ جلد پنھنجي ٺڪاڻي تي پھچڻ وارا آھيون ، سڀ ڪجهه ٺيڪ ٿي ويندو...‘‘
جيپ پھاڙي موڙ کان ٽرن ڪڍي ھيٺ لٿي. رحيم يار خان وڏي تڪيلف جي حالت ۾ ٻيھر ڳالھايو.
’’پٽ! زندگيءِ ۾ اگر ڪو ڪم پوي ته ياد ضرور ڪجانءِ...‘‘
ھاڻ جيپ پنھنجي ٺڪاڻي طرف مڙي چڪي ھئي، جيڪو ڪجهه پنڌ نظر جي دوري تي ھو.
’’ حاضر چاچا سائين!‘‘
مينگل خان وراڻي ڏني .

(3)

ان سرڪاري اھلڪارن جي حملي کان پوءِ سردار ھشمت خان پھاڙي علائقن جي غارن ۾ ويڙھاڪ باغين کي ھڪ شاندار خطاب ڪيو.
’’پيارا ساٿيو!
ھاڻ اسان ويڙهه ٻن طرفن کان وڙھي رھيا آھيون، ھڪ ويڙهه مخالف قبيلي جي اتحادين سان، ٻي ويڙهه وقت جي سرڪار سان. اتحادي جيڪي اسان جا پيڙھن کان دشمن رھيا آھن، ھي قبيلائي تڪرار اڄ جا ناھن، پيڙھن کان ھلندا پيا اچن، ۽ نسلن تائين اِھا ويڙهه باقي رھڻي آھي. اسان جي قوم جا ھزارين سِر ڪٽيا آھن، ڪِريا آھن پر جُھڪيا ناھن! اسان اھا ئي پنھنجن وڏڙن جي روايت نڀائيندا پيا اچون. ھڪ قدم دشمن جو اسان ڏي وڌي ٿو ته، ٻه قدم اسان جا دشمن ڏانھن وڌن ٿا. ھتي جياپي جي جنگ فقط ۽ فقط دشمن جو ڪنڌ ڪپڻ سان آھي، ٽيون ڪو به دڳ ڪونھي!
اسين نه ڪانئر آھيون، نه بزدل، اسان جا وڏا پنھنجي قوم، پنھنجي ڌرتي، پنھنجي بقا ۽ آزادي لاءِ سر سسين کان ڌار ڪيا ۽ اسان جي وڏن جا سر سسين کان ڌار ٿي ڌوڙ به ٿيا. نه ھو جھڪيا، نه ھو ڀڳا، ھو وڙھيا آخري دم تائين، ھن جنگ جو ڪو به انت ڪونھي، ڪا به ساھي ڪانھي، اسان جو مقصد مسلسل ويڙهه آھي، آزادي تائين ويڙهه .ھتي جيئڻ جو حق صرف ان کي آھي جيڪو مرڻ ۽ مارڻ ٿو ڄاڻي، باقي ڪانئر پنھنجي موت پاڻ مري ويندو.
گدڙ جي سئو سال حياتي کان شينھن جي ھڪ ڏينھن جي حياتي بھتر آھي....‘‘
سردار ھشمت خان جي ھي تقرير انتھائي جذباتي ۽ جوشيلي ھئي. سڀ چپ چاپ ائين ٻڌڻ لڳا، ڄڻ ناگ سنگھي ويو ھجي. سڀني باغين جو جوش روح ۾ ڦوڪجي ويو، ھاڻ ھي مارڻ مرڻ لاءِ تيار ھا.
سردار ھشمت خان اڳتي چيو:
’’ته پوءِ ساٿيو! توھان پنھنجي ڌرتي، پنھنجي قوم، پنھنجي آزادي لاءِ مارڻ ۽ مرڻ لاءِ تيار آھيو!؟‘‘
سڀني باغين جوش ۽ جذبي سان يڪ راءِ آواز بلند ڪيو.
’’ اسان مارڻ مرڻ لاءِ تيار آھيون...‘‘
باغين جي ھٿيارن جا منھن ھوا طرف کڄا. سردار ھشمت خان ھڪ نظر باغين تي وڌي، ھنن جو جوش جبلن جو لائو بڻجي چڪو ھو.
سردار ھشمت خان ٻيھر باغين سان مخاطب ٿيو.
’’ اسان وقت جي سرڪار سان کليل بغاوت جو اعلان ٿا ڪيون،
آزادي تائين جنگ!‘‘
ھن پنھنجو ساڄو ھٿ مٿي کنيو، ٻن آڱرين سان وڪٽري جو نشان ڏسيو. سڀني باغين جوش ۾ ھٿيارن جا منھن ھوا ۾ کولي ڇڏيا .

(4)

ٻن ڏينھن کان پوءِ باغي ويڙھاڪن جي ھڪ مخبر سردار ھشمت خان کي پڪي خبر ڏني ته، سرڪاري اھلڪارن جون چند گاڏيون اتر طرف کان ڇانوڻين طرف وڌي رھيون آھن. پيچرا اڻانگا آھن ۽ منزل پري آھي، گاڏين کي ڇانوڻين تائين پھچندي پھچندي ٻه ڏينھن لڳي ويندا.‘‘
سردار ھشمت خان اھلڪارن مٿان حملي جي پوري پلاننگ جوڙي ورتي، باغي ويڙھاڪن جا ٻه جٿا جوڙيا. ھڪ جٿي جو اڳواڻ رستم خان کي بڻايو، جنھن کي ڏکڻ کان وڌڻ جي پلاننگ سمجھائي. ٻي جٿي جو اڳواڻ مينگل خان کي بڻايو، مينگل خان کي اوڀر کان وڌڻ جو حڪم ڏنو ۽ پوءِ سردار ھشمت خان ٻنھي جٿن سان مخاطب ٿيو.
’’ساٿيو! نه دشمن تي رحم ڪيو، نه دشمن کان رحم جي اميد رکو. جوش کان اول پنھنجي طاقت گڏ ڪيو، سئو ڪانئرن تي ھڪ بھادر ڳرو آ، سئو بھادرن تي ھڪ مڪار! ويڙهه جا اصول مٽجي چڪا آھن، جوش کان ھوش بھتر آھي.
دشمن مٿان ائين ڪڙڪي پئو جئين وڄ... مرڻ کان مارڻ ڄاڻو ... نه ڊڄو، نه جھڪو، نه ڀڄو، وڙھو پنھنجي بقا لاءِ، وڙھو پنھنجي مانَ، شانَ لاءِ .... وڙھو ، پنھنجي ڌرتي لاءِ... وڙھو، پنھنجي آزادي لاءِ...
اھي قومون فنا ٿي ويون، جن قومن ذاتي مفادات تي ضمير وڪڻيا، يا جيڪي جھڪا، ڊنا، ڀڳا يا ذلت کي سَٺو، انھن قومن جي سڃاڻ تاريخ جي پنن تان مٽجي چڪي! وڃو، دشمن جي پيرن ھيٺان ڌرتي ٽامو بڻائي ڇڏيو، وڌو ۽ اڳتي وڌندا رھو.‘‘

۽ پوءِ ٻئي جٿا ترنت منزل طرف گھوڙا ڪاھي روانا ٿي ويا.
ھي پوري پلاننگ سان اڳتي وڌڻ لڳا. ھڪ ڏيـنھن اول انھن پھاڙين وٽ پھتا، جتان سرڪاري اھلڪارن جو لنگهه ھو. ٻن پھاڙن جي درميان اھو واحد لنگهه ھو، جتان سرڪاري اھلڪارن جون گاڏيون لنگھڻيون ھيون. ھنن گھوڙن کي پھاڙين جي پٺين ڀر کان وڻن ٻوٽن جي لامن سان ٻڌي ڇڏيو ۽ پھاڙيون چڙھي لنگهه کان مورچا بند ٿي ويٺا.
اھو سج به لھي چڪو ھو.
ٻئي ڏينھن ٻن پھرن جو نيڻن جي نھار تائين ڪجهه سرڪاري اھلڪارن جون گاڏيون اڳتي وڌندي نظر آيون. جيڪي پٿريلي پيچرن تي ٿڙنديون ٿاٻڙجنديون لڏنديون لمنديون آھستي آھستي اڳتي وڌي رھيون ھيون.
باغي ويڙھاڪ حملي لاءِ تيار ويٺا ھئا، پر سرڪاري اھلڪارن جون گاڏيون گولي جي مار کان اڃان گھڻو پرڀريون ھيون. گاڏين جي رفتار گھڻي گھٽ ھئي، ذري گھٽ ھڪ ڪلاڪ جي وٿي کانپوءِ گاڏيون باغين جي ٽارگيٽ جي قريب پھتيون.
سرڪاري اھلڪار باغين جي حملي کان بلڪل بي خبر ھئا. ھاڻ اھلڪارن جون گاڏيون ٻن پھاڙن جي وچين پيچري ۾ داخل ٿي چڪيون ھيون. ھاڻ ھي باغين جي گولين جي مار ۾ اچي چڪا ھا.
ٻنھين طرفن کان اھلڪارن جي گاڏين تي اوچتو گوليون وسڻ لڳيون، گولين جي بوڇاڙ شروع ٿي چڪي ھئي. سڀئي اھلڪار ششدر ۽ وائڙا ٿي ويا. پنھنجي بچاءَ جو اھلڪارن وٽ ڪو دڳ نه ھو، گولين جي بوڇاڙ شروع ٿي وئي، اڌ ڪلاڪ مسلسل گوليون بنا ساھيءَ جي وسڻ لڳيون. گھڻا اھلڪار ته گاڏين ۾ ئي دم ٽوڙي چڪا ھئا. ڪجهه اھلڪار جيڪي ششدر ٿي ويا ھئا، گاڏين مان ٽپ ڏئي ھيٺ لٿا، پنھنجي بچاءَ لاءِ ڪا اَڙ ڳولڻ لڳا، ڪنھن ٽڪري جو پاسو ڳولڻ لڳا، ڪا اَڙ نه ملڻ ڪري اھلڪار ٻڪرين وانگي پھاڙي تي چڙھڻ لڳا.
گوليون مسلسل وسي رھيون ھيون، ھر گولي پنھنجي پنھنجي ٽارگيٽ تي وسي ٿي، اھي اھلڪار جبل جي چاڙھين تان بلاٽيون کائيندا ھيٺ ٿي ڪريا.
گولين جو وسڪارو اڃان به جاري ھو. سڀني گاڏين کي باهه وڪوڙي چڪي ھئي، اڃان به گولين جي بوڇاڙ ھئي. ائين لڳو ٿي، باغين ڪل اسلحو استعمال ڪري ڇڏيو ھجي، پر اھو گولين جو چوٿون حصو به، ضايع نه ٿيو ھو.
مردھ جسمن جا ڍير لڳي ويا، ھاڻ باغين جون گوليون مرده جسمن ۾ چڀڻ لڳيون ھيون، اھلڪارن جي مرده جسمن ۾ گوليون جو دونھون ٻري ٻري ٿي نڪتو.

اِها ويڙهه ڊگهي عرصي تائين هلي.
لڙائي انتھائي زور وٺي چڪي ھئي. ٻنھين طرفن کان وقتن به وقتن ھڪ ٻئي مٿان حملا ٿيندا رھيا. سرڪاري اھلڪارن ڪافي ڇاپا ھنيا. گھڻا باغي ماريا. گھڻا باغي گرفتار به ڪيا.
بدلي ۾ ويڙھاڪ باغين به سرڪاري اھلڪارن جي مختلف ٺڪاڻن تي راڪيٽ لانچر بم گولن جا حملا ڪيا. الاھي سرڪاري اھلڪارن کي اجل جو شڪار بڻايو. ھي مرڻ مارڻ وارن مان ھئا، مڙڻ وارن مان نه!

ويڙهه مسلسل چار پنج سال جاري رھي، تان جو وقت جي سرڪار بيزار ٿي پئي. آھستا آھستا سرڪاري اھلڪار ڇانوڻيون ختم ڪري بيرڪن ڏانھن موٽڻ لڳا. ڊگھي ويڙهه کان پوءِ ويڙھاڪ باغي گھڻا طاقتور بڻجي چڪا ھا. ھاڻ اتحادين به اتفاقن ڪو اڙيو ٿڙيو باغين مٿان حملو ٿي ڪيو ۽ وري ڊگھي عرصي تائين خاموش ٿي، ٿي ويا. اتحادين کي سرڪار جي اھا مدد ملڻ بند ٿي چڪي ھئي ۽ ھاڻ ويڙھاڪ باغي گھڻا طاقتور بڻجي چڪا ھا .

(5)

ائين ئي مينگل خان جي زندگي وڙھندي جھڳڙندي گذري. ان واقعي کي 7 سال گذري چڪا ھا، تڏھن ھي 19 ورھين جو ھو.
ڊگھي ويڙهه کان پوءِ مرحوم بابا خداداد خان گھر موٽيو ھو. ان مھل سج چڙھي سوا نيزي تي بيٺو ھو. خداداد خان ڪمري ۾ ٽنگيل بندوقن کي ڏسڻ لڳو، جيڪي ابن ڏاڏن کان ھلنديون آيون آھن، جن کي اڃان به زنگ لڳو ناھي. ھي کٽ تان اٿيو ٻاھر آڳنڌ ۾ آيو.
گھر واري بشران ان مھل سانجھڻ گڏ ڪري چلهه ۾ ڪاٺيون ڦوڪي رھي ھئي، صبا ماءُ سان ماني ٽڪي ڪرڻ ۾ ھٿ ونڊائي رھي ھئي، ھڪ نظر پنھنجي ڌي صبا تي وڌي، ھي اڳتي وڌيو نلڪي تي وڃي منھن تي ٻه ڇنڊا پاڻي جا ھنيا. موٽي اچي ڌيءُ صبا جي سر تي ھٿ رکي پيار ڏنو ۽ پوءِ گھوڙن جي طبيلي ۾ ھليو ويو.
مينگل خان پنھنجي پيءُ کي گھوڙن جي طبيلي ۾ ويندو ڏٺو ته کٽ تان اٿي، پيءُ ڏانھن ھليو ويو.
ماڻھس سڏ ڪيس ته رڌڻي ۾ ويو. ڀيڻ جيڪا تئي تي ماني وجھي رھي ھئي، مذاق ۾ ڀيڻ جو ھٿ پڪڙي ھن جي ڳوھيل اٽي وارو ھٿ ورائي منھن تي مليو. صبا ڀاءُ تي ڪاوڙي ته ھن ھلڪو ٽھڪ ڏنو.
’’ امان! ڏس نه ادي ڪنوار لڳي ٿي نه!؟‘‘
صبا جو چھرو لڄ وچان لال ٿي ويو. ھن ڪاوڙ مان ڀاءُ کي پٺي تي مڪ وھائي ڪڍي.
’’ اڃان ٻار آھيو... شرارتن کان مڙو نه ٿا.‘‘ ماڻھس چيو.
ھي موٽي طبيلي ڏي وڃڻ لڳو.
ماڻھس ٻيھر چيو، ’’پٽ ويهه ته ...‘‘
’’نه، امان! عورتون عورتن سان ڪچھريون ڪن، مرد مردن سان...‘‘
ڀيڻ جي چھري تي ٻيھر ڳوھيل اٽو مَلي، تڪڙو اٿي طبيلي ڏي ھليو ويو. صبا ڀاءُ جا چٻارا ڪڍڻ لڳي.
ڀيڻ عمر ۾ چار سال ننڍي آھي، ماءُ ڀيڻ ٻئي ڄڻيون ماني ٽڪي ڪرڻ ۾ مشغول ٿي ويون.
مينگل خان پيءُ کي ڏٺو، جيڪو گھوڙن جي مالش ڪري رھيو ھو، مينگل خان تڪڙو تڪڙو اڳتي وڌڻ لڳو
’’پٽ!‘‘
مينگل خان کي ويجھو ايندي ڏسي خداداد خان چيو.
’’ھي جانور وفادار آھي، زمانن کان ھن جانور جنگن ۾ وڏو ساٿ ڏنو آھي، ھن به وڏا عذاب سٺا آھن، انسانن جي ڪٽجندڙ ھڏين وانگي، اھڙي دور ۾ به ھن جانور جي وڏي ضرورت آھي، جتي ڦور ويلر جيپون گاڏيون ھلڻ کان ھلاڪ ھونديون آھن، اتي ھي جانور پنھنجي سنبن جي ٽاپن سان دھشت ڦھلائيندو آھي.‘‘
خداداد خان گھوڙي جي پٺي تي ٺپڪي ڏني. گھوڙي ناسن مان ڦوڪارو ڪڍيو.
’’پٽ! وڃ پاڻي بالٽي ڀري آ، جانور اڃارو ٿو لڳي.‘‘
مينگل خان گھر جي آڳنڌ تي آيو. ماءُ ۽ ڀيڻ رڌڻي ۾ ساجھڻ گڏ ڪري رھيون ھيون، ھن ڀيڻ کي شرارتي نظرن سان ڏٺو، ڀيڻ جا چٻارا ڪڍيا ۽ نلڪي تان پاڻي جي بالٽي ڀري طبيلي ڏي وريو.
صبا ڀاءُ جي ماءُ سان شڪايت ڪرڻ لڳي.
ھن گھوڙن کي اچي پاڻي پيئارڻ شروع ڪيو. گھوڙن کي پاڻي پياري دنگ ڪيائين ته، خداداد خان ڳالھايو.
’’ٻُڌ پٽ! اسان جي زندگيءَ جو ھر قدم موت طرف وڌي ٿو، ڪو به پل زندگي جو آخري پل ٿي سگھي ٿو ۽ اسان جي موت جڏھن به آئي دشمن جي گولي يا تلوار سان ايندي، منھنجي پوري زندگي وڙھندي گذري آھي. اِها ويڙهه منھنجي وڏن کان تنھنجي وڏن تائين ھلندي آئي آھي ۽ نسل کان نسلن تائين اِها ويڙهه باقي رھڻي آھي، جنھن جو ڪو انت ڪونھي، ھتي ڀروسو ھٿيار بندوق تي نه ٿو ڪيو وڃي، اھو ھٿيار پنھنجي ھٿ ۾ آھي ته دشمن جي موت! ساڳيو ھٿيار دشمن جي ھٿ ۾ آھي ته پنھنجي موت! انھي ڪري ڀروسو ھٿيارن جو ناھي ھوندو، ڀروسو ھوندو آھي پنھنجي ٻانھن جي ٻل جو! جيڪو ڏاڍو سو گابو!!‘‘
خداداد جي ڳالھين ۾ سمجھاڻي سان گڏ نصيحت به ھئي. ھي مسلسل ڳالھائيندو رھيو، لفظ لفظ ۾ کنوڻ جا ٺڪا ھئا ۽ سمنڊ جيڏو گجگوڙ ......
مينگل خان صبر تحمل سان يڪو پيءُ کي ٻڌندو رھيو.
خداداد خان باغين جي بھادري ۽ قتل غارت جا وڌيڪ قصا کوليا. مينگل خان اڃان به پيءُ کي خاموشي سان ٻڌندو رھيو. نيٺ مينگل خان پيءُ کان پڇي ورتو. مينگل خان پيءُ کان اھو نه پڇيو ته ’’بابا! آخر ھي دشمني ڪڏھن ختم ٿيندي!؟‘‘
مينگل خان پڇيو، ’’بابا! ڀلا ويڙهه کان سواءِ ڪا ساھي!؟‘‘
مينگل خان ٻيھر ڳالهه جو رخ موڙيو. ’’بابا! منھنجي پڇڻ جو مطلب توھان ڪڏھن ڪنھن سان محبت ڪئي!؟‘‘
خداداد خان مرڪي پيو، پر ھن جو جواب اڃان ٻيو ھو. ’’ويڙهه ۾ منھنجي بندوق جي نال مان اڄ سوڌو ڌپ ناھي وئي ۽ منھنجي تلوار تان ڪڏھن رت سڪو ناھي، زندگي ڪڏھن محبت ڪرڻ جو موقعو ئي ڪونه ڏنو.‘‘
ھڪ ساھي کان پوءِ خداداد خان ٻيھر ڳالھايو.
’’ پر پٽ جي زندگي موقعو ڏئي ته، تون محبت ضرور ڪجان!‘‘
مينگل خان جي اکين مان ڳوڙھا ڇلڪندي ڇلڪندي رھجي ويا.
ھي ڳالھائيندا ڳالھائيندا گھر جي آڳنڌ ۾ پھتا.
بشران ۽ صبا سانجھڻ گڏ ڪري ڪمري اندر ماني رکڻ لڳيون ھيون. ٻئي ھلندا اچي کٽن تي ويٺا. خداداد خان جي ھڪ دفعو ٻيھر نظر ديوارن تي ٽنگيل بندوقن تي پئي. وري مينگل خان سان مخاطب ٿيو.
’’پٽ! موت مقرر آھي، پوءِ اھا ويڙهه ۾ اچي يا بيماري جي بستري تي، پر موت جو ڪو ٽائيم مقرر ڪونھي، موت ننڍي يا وڏي مان ڪنھن جي به اول چونڊ ڪري سگھي ٿي، جنھن جي ڪنھن کي ڪل ڪانھي!ھا پر جيڪر مان ڪٿي ويڙهه ۾ وڙھندي ماريو وڃان ته پنھنجي ماءُ ڀيڻ جو خيال رکجان...‘‘
بشران ۽ صبا ھنن آڏو ماني رکڻ لڳيون.
مينگل خان پيءُ کي غور سان ڏسڻ لڳو. پنھنجي پيءُ کي پختي ارادي وارو مرد مجاھد ڀانيو، ھن جا ارادا اٽل ھا، پھاڙ جيڏا اٽل!
اڃان ھي کٽ تي ماني کائڻ وارا ھا ته، اوڏي مھل گھوڙي سوار باغي تيز رفتار گھر ۾ داخل ٿيو. اُهو ٽپ ڏئي گھوڙي تان لٿو ۽ تڪڙو تڪڙو گھر اندر ھليو آيو. ان کان اول خداداد خان ڳالھائي ھا، ھن ڳالھايو.
’’ خداداد خان! خبر ملي آھي ته ايران کان ايندڙ مسافر بس تي اتحادين حملو ڪيو آھي. سردار مردان خان سان گڏ اسان جا ڪجهه باغي ويڙھاڪ اتحادين يرغمال بڻائي ورتا آھن. ھو باغين کي قيد ڪري جابلو پٽي وارو دڳ وٺي ٻيلي طرف نڪتا آھن. اڃان ھو گھڻو پري ڪونه نڪتا ھوندا، ڇو جو ھي واقعو اڌ ڪلاڪ اڳ پيش آيو آھي. اڃان ھو پھاڙي پٽي واري پيچري تي ھوندا. ان پيچري کان جھنگ ذري گھٽ 25 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آھي، ھو پھاڙي پيچرو اڪري جھنگ ۾ داخل ٿي ويندا. ان کان اڳتي اسان جون جيپون وڃي ڪونه سگھنديون. انھي ڪري اسان کي جلدي ويڙھاڪ باغي وٺي اتر طرف کان ھنن جو پيڇو ڪرڻو پوندو، ھوڏانھن سردار ھشمت خان اڳي ئي ويڙھاڪ گھوڙي سوار موڪلي چڪو آھي، ھو ڏکڻ کان وڌي چڪا آھن، اسان کي ڪجهه ويڙھاڪ وٺي ھتان ترنت نڪرڻو پوندو، دير نه ڪيو تياري ڪيو!‘‘
خداداد خان اٿي کڙو ٿيو. ھن سڄو جسم ھٿيارن سان ليس ڪري ورتو. ھڪ نظر گھر ڀاتين تي وڌي. ڌيءُ صبا کي پيار ڏنو. گھر واري بشران کي ڏٺو، ھوءَ خاموش بيٺي رھي. ھن بشران سان ڪجهه ڪونه ڳالھايو. بشران خاموش نظرن سان پنھنجي ور کي ڏسندي رھي. ھن پٽ مينگل خان کي آخري سلام ورايو. تکو تکو در کان ٻاھر نڪتو، مينگل خان به پٺيان قدم قدم تڪڙو تڪڙو ھلندو آيو.
خداداد خان ٽپ ڏئي جيپ ۾ ويٺو مينگل خان گڏ جيپ ۾ چڙھڻ جي ڪئي. خداداد خان پٽ جا ٻئي ڪلھا لوڏيا.
’’ نه پٽ! تون ماءُ ۽ ڀيڻ جو خيال رکندين...‘‘
جيپ اسٽراٽ ٿي زوزٽ ڪندي مين گيٽ کان ٻاھر نڪري وئي. مينگل خان گھر جي آڳنڌ تي بيٺو ڏسندو ئي رھجي ويو.
رستي ۾ ئي خداداد خان ساٿيءَ کان پڇي ورتو.
’’ مورچي تي پنھنجا ھمراهه تيار آھن!؟‘‘
’’جي! ھو اڳي ئي تيار آھن، رڳو پنھنجي پھچڻ جي دير آ.‘‘ ساٿي باغي جواب ڏنو.
جيپ پٿريلي زمين تي تيز تيز ڊوڙڻ لڳي. ور وڪڙ اڙانگا دڳ لنگھي اچي مورچي وٽ پھتي. اتي ويڙھاڪ باغي اڳي ئي الرٽ ھا ، خداداد خان پنھنجي جيپ کي بنا بريڪ ھڻڻ جي ويڙھاڪ باغين کي ڪڍ ھلڻ جو اشارو ڏنو.
ھاڻ ٽي جيپون پٿريلي زمين تي تيز تيز ڊوڙڻ لڳيون ھيون
ڪيڏي مھل برابر ته ڪيڏي مھل ھڪ جيپ ٻي جيپ کان اڳ ٿي ڪڍيو. تيز رفتار جيپ ۾ خداداد خان ساٿي کان ٻيھر پڇيو، ’’اندازن دشمن ڪيتري دوري تي ھوندو!؟‘‘
’’مشڪل سان چار پنج ڪلوميٽر جي دوري تي...‘‘ ساٿي باغي وراڻي ڏني.
جيپن جي رفتار وڌيڪ تيز ٿي.
ھوڏانھن ڏکڻ کان گھوڙن جي رفتار طوفان جي مقابلي ۾ ھئي، ھو دشمن کي گولي جي مار تائين ويجھو اچي پڳا ھا، ٻن طرفن خان گولين جو سلسلو شروع ٿي چڪو ھو. تيز رفتار جيپن کي زور دار بريڪون لڳيون پھاڙي پيچري تان ٽائرن ھيٺان سنھا ٿلھا پٿر ٿڙندا ٿاٻڙندا ھيٺ کاھي ۾ ڪرڻ لڳا، سڀئي ٽپ ڏئي جيپن مان لھڻ لڳا.
خداداد خان ڏور نظر ڊوڙائي اتحادي گھڻو پرتي گولي جي مار کان ٿوڙا وٿورڪا الھندي طرف وڌي رھيا ھا. جن مٿان گھوڙي سوار باغي گوليون وسائي رھيا ھا. جوابي ڪاروائي ۾ اتحادي به فائرنگ ڪري رھيا ھا.
خداداد خان چيو، ’’تڪڙا اڳتي وڌو، اسان جلد دشمن کي ويجھو پھچي وينداسين، ڇو جو دشمن جو پنڌ ڍرو پئجي چڪو آھي، اسان جا قيدي باغي شديد زخمي حالت ۾ آھن، ھو گھڻو تيز ھلڻ جي حالت ۾ ناھن.‘‘
ھي سڀ اڳتي تيزي سان وڌڻ لڳا.
ھاڻ ٻن طرفن کان باغي ويڙھاڪ وڌي رھيا ھا، فائرنگ جو سلسلو جاري ھو، ھي تيز تيز اڳتي وڌڻ لڳا، ھي به دشمن کي ويجھو اچي پھتا، ھاڻ ٽن طرفن کان فائرنگ ٿيڻ لڳي.
ٻئي ويڙھاڪ باغي ٽولا فائرنگ ڪندا اڳتي وڌندا رھيا، ھي وڌندا وڌندا اچي ھڪ پيچري تي گڏيا.ڪجهه پيادا ڪجهه گھوڙي سوار مسلسل فائرنگ ھلندي رھي. ھاڻ ھي اتحادين کي ايترو ويجھو اچي رسيا جو دشمن گولي جي مار تي ھو. ھاڻ ٽنھين رخن کان ھٿيارن جا منھن کليل ھا. ھڪ کان ھڪ گھڙي سوار ويڙھاڪ ڪرندو رھيو ۽ پيادا باغي گولين جو کاڄ ٿيڻ لڳا
خداداد خان ۽ ويڙھاڪ باغي ويتر پريشان ٿيڻ لڳا، جيترو ھي اڳتي وڌيا ٿي، دشمن جي گھيري ۾ ويتر گھيرجندا ويا ٿي، ھر موڙ مورچي کان پوءِ ويڙھاڪ باغين مٿان مختلفن مورچن مختلف رخن کان فائرنگ ٿيڻ لڳي. ويڙھاڪ باغين جا اڌ کان مٿي گھوڙا ۽ گھوڙي سوار ڪرندا رھيا ۽ مرندا رھيا.
ھنن جي علم ۾ ئي نه ھو ته اتحادين اڳي ئي ڊگھين ڊگھين وٿين تي پنھنجا اتحادي ويڙھاڪ مورچا بند ڪري ويھاري ڇڏيا ھا، جيڪي مختلف مورچن تان باغين مٿان حملو ٿي ڪيو. اڌ کان مٿي پيادا ۽ گھوڙي سوار باغي هلاڪ ٿي ويا، ھاڻ باقي چند باغي ويڙھاڪ وڙھي رھيا ھا. دشمن لشڪر ھنن کي مڪمل گھيري ورتو ھو.
خداداد خان چند باغين سان وڙھي رھيو ھو، جيڪي به ھڪ ھڪ ٿي دشمن جي گولي جو شڪار ٿي رھيو ھو. باقي ڪجهه باغي بچيا، ھنن ھٿيار ڦٽا ڪيا.
دشمن خداداد خان ۽ چند باغين کي گرفتار ڪري ورتو. ھنن سڀني جا ھٿ ٻڌا ۽ پوءِ تشدد ڪندا ٻيلي ۾ لھي ويا.
ڊگھي ھل ھلان کان پوءِ ٻيلي کان پرتي پھاڙي جبلن جي ڀر ۾ ايڪڙ ٻه ايڪڙ جي ايراضي ۾ ھڪ جيل نما قلعو نظر آيو، جنھن کي چؤطرف ديوار ڏنل ھئي، ان ديوار کي کار دار تارون لڳل ھيون. اتحادي باغي قيدين کي وٺي ان قلعي جي ويجھو پھتا.جتي ڪجهه ھٿيار بند مين گيٽ تي پھريدار بيٺل ھا.جئين ھي قلعي جي در وٽ پھتا، ھٿيار بندن مين گيٽ کولي ڇڏيو. ھي قيدي باغين کي وٺي قلعي اندر داخل ٿي ويا.پھريدارن مين گيٽ بند ڪري ڇڏيو
ھي سڀ اڳتي وڌڻ لڳا، قلعي اندر وڏي چھل پھل ھئي، سڀ اتحادي پنھنجي پنھنجي ڪرت سان لڳل ھا. سڀئي ھنن کي گھورڻ لڳا، ھي اڃان اڳتي وڌندا رھيا. ھر طرف کان اسلحي جا انبار لڳل ھا، قلعو نه ھو ڄڻ اسلحي جو گدام ھو. راڪيٽ لانچر بم گولا ڪلاشنڪوف رڳو بارود ئي بارود... بس ھڪ تيلي جي ضرورت ھئي ۽ سڄو قلعو دڦ!
سڀئي وڏي احتياط سان پنھنجي ڪم ۾ رڌل ھا، ڄڻ ڪنھن فيڪٽري جا ملازم مزدور ھجن.
اتحادي باغي قيدين کي وٺي سامھون قطار تي ٺھيل انھن ڪمرن طرف وڌڻ لڳا، جن ڪمرن کي لوھي شيخن جا در دريون لڳل ھيون، اھي ڪمرا ننڍن ننڍن ست ڏاڪن کان مٿي ٺھيل ھا. باقي قيدي باغين کي ويڙھاڪن ست ڏاڪا ھيٺ گوڏن ڀر زمين تي ويھاري ڇڏيو. جن جي ڪنڌن مٿان اتي موجود ويڙھاڪن تلوارون تاڻي ورتيون. ھنن پنھنجا ڪنڌ جھڪائي ڇڏيا.
اتحادي ويڙھاڪ سردار مردان خان ۽ خداداد خان کي وٺي ست ڏاڪا مٿي چڙھي ويا. گھڻي تشدد جي ڪري سردار مردان خان جي ڪنن جي پاپڙين کان رت اڃان به، ٽيپا ٽيپا ڪري ٽمي رھيو ھو. خداداد خان جو سڄو چھرو رت ۾ لت پت ھو.
باقي قيدي به گھڻي تشدد جي ڪري اڌ مري حالت جھڙا ٿي پيا ھا. جن جي ڪنڌن مٿان اڃان به، ويڙھاڪ تلوارون تاڻيو بيٺا ھا.
اوچتو مين گيٽ کان ڦور ويل زوزٽ ڪندي اندر داخل ٿي. سردار صحبت خان سان گڏ سڀ ھٿياربند گاڏي تان ٽپ ڏئي لٿا ۽ تڪڙا تڪڙا اڳتي وڌڻ لڳا، اڳتي اچي ست ڏاڪا مٿي چڙھڻ لڳا. سردار صحبت خان، خداداد خان ۽ سردار مردان خان جي مٿان اچي بيٺو.
ھن ڳالھايو؛ ’’ڀليڪار ....! ‘‘
سردار مردان خان ۽ خداداد خان مٿي سر کڻي سردار صحبت خان کي ڏٺو. سردار صحبت خان ڳالھائڻ لڳو.
’’مونکي يقين نه ٿو اچي، ڪڏھن ائين ملاقات به ٿيندي. عجيب تقدير جو تماشو آ، منھنجا دشمن منھنجي سامھون گوڏن ڀر ويٺل آھن ۽ تلوارون ڪنڌن مٿان ٽنگيل آھن.
اھو ته، طئه آ توھان سڀني جو موت مقرر ٿي چڪو، ھاڻ ته صلح جو به چانس ڪونھي، صلح ڪجي به ته ڇا تي ڪجي، توھان ته ھيڻا ڪمزور ٿي پيا آھيو ۽ سردار صحبت خان ھيڻن ڪمزورن سان صلح ناھي ڪندو...‘‘
سردار مردان خان مٿي سر کڻي چيو،
’’صحبت خان! صلح جي دعوت ڪڏھن اسان به، توکي ڪونه ڏني! اسان کي موت جو خوف ھن مھل به ناھي، توڙي جو اسان باندي آھيون، اسان کي ڪنڌن مٿان تاڻيل تلوارن سان سودو منظور آ ... وڍي ڇڏ سڀ سر! ھي سر ڪنھن جي آڏو ڪڏھن به، جھڪيا ناھن...‘‘
ھيٺ ويٺل باغين پنھنجا ڪنڌ تلوارن آڏو تاڻي ورتا.
سردار صحبت خان انھن باغين ڏي ڏٺو ۽ چيو،
’’بلڪل سردار مردان خان! توھان جا حوصلا بلند آھن پر ....‘‘
وچ ۾ خداداد خان ڳالھايو.
’’پر ... مان ٿو ٻڌايانءِ صحبت خان! اسان جا سر وڍجڻ کان پوءِ به، دشمني جاري رھندي، ھي دشمني ختم ٿيڻي ڪونھي! ڇو ته ھن دشمني جو ڪو ڪارڻ ڪونھي، جنھن ڪارڻ تي صلح ٿي سگھي... اِها دشمني ڇا تان شروع ٿي، نه تون ٿو ڄاڻين نه مان! نه تنھنجن وڏڙن کي خبر ھئي نه منھنجن وڏن کي! ھاڻ ٻڌ! اسان وٽ سر تي جون سرڻ تان قتل ٿيا آھن... بھانا پڳن تي ھليا ويا. ذري ذري تان قتل ٿيا آھن. مال جي ٻَڌي ڇُوڙي تان قتل ٿيا آھن. ٻارن جي کيڏڻ وڙھڻ تان قتل ٿيا آھن. زن زيور تان قتل ٿيا آھن.... مال ملڪيت تان قتل ٿيا آھن ... ڌن دولت تان قتل ٿيا آھن ..ننگن دڳن تان قتل ٿيا آھن... ذات پات تان قتل ٿيا آھن ... اوچ نيچ تان قتل ٿيا آھن ...کنگھڻ کڙڪڻ تان قتل ٿيا آھن ....گار شار تان قتل ٿيا آھن ... ڳالھائڻ ٻولھائڻ تان قتل ٿيا آھن....
ائين ھزارين قتل ٿي چڪا آھن، جن قتل جو حساب تنھنجي منھنجي ڪلھن تي ويٺل فرشتن وٽ به ڪونھي، ته صلح جو باقي ڪارڻ ئي ڪونه ٿو بچي.... سردار صحبت خان! پنھنجي دشمني جو ڪارڻ فقط انا ۽ ضد آھي!‘‘
سردار صحبت خان يڪو خداداد خان کي ٻڌندو رھيو ۽ پوءِ خداداد خان جي سامھون اوڪڙو ٿي ويٺو، ھن جي چھري مٿان ھٿ مليو. ھٿ رت سان رنڱجي ويس ۽ پوءِ چيو،
’’خداداد خان! اھو ته مان به ڄاڻان ٿو، خدا پاڻ لھي اچي صلح ڪرائڻ، تڏھن به ھن ٻن قبيلن جي درميان صلح ممڪن ڪونھي! پر ھن دشمني ۾ ڏھ ماڻهون منھنجا مرندا ته، پنج توھان جا ماريندس... ائين مرندي ماريندي توھان جو پورو قبيلو مارجي ويندو. تڏھن به مون وٽ اڌ لشڪر رھجي ويندو، ڇو جو مان توھان کان طاقت ۾ گھڻو آھيان. بس! توھان سڀني جا جلد سر ڪٽيا ويندا. سڀ پنھنجي موت جو انتظار ڪيو...‘‘
اھيو چئي سردار صحبت خان تڪڙو تڪڙو ست ڏاڪا لھي وڃي گاڏي ۾ ويٺو. گاڏي اسٽراٽ ٿي ۽ مين گيٽ کان زوزٽ ڪندين آئوٽ ٿي وئي ....

ڪجهه ھفتن کان پوءِ اتحادين ويڙھاڪن باغي قيدين جا سر ڪٽي ھڪ سفيد چادر ۾ ويڙھي، سردار ھشمت خان ڏانھن سوکڙي ڪري موڪليا ھا.
سفيد چادر رت سان رنڱيل ھئي، جڏھن چادر جي ڳنڍ کولي وئي ته ويڙھاڪ باغين جا ڪٽيل سر مليا. جنھن ۾ ھڪ سر سردار مردان خان جو ۽ ٻيو سر خداداد خان جو ھو.
سردار ھشمت خان پنھنجا ھوش وڃائي ويٺو، تيش ۾ تپي چھرو لال ٿي ويو، اکين ۾ لالاڻ لھي آئي، ائين جئين جبلن تان لائو ٻري ٻري ڪرندو آھي. سردار ھشمت خان بدلجي جي باھ ۾ پڄرڻ لڳو ھو پر اھو منظر مينگل خان لاءِ انتھائي اذيتناڪ ھو. 19 ورھين جي ڄمار ۾ ئي مينگل خان پنھنجي پيءُ جو ڪٽيل سر ڏٺو ھو.
تڏھن ئي سردار ھشمت خان باغي ويڙھاڪن کي حڪم ڏئي ڇڏيو ھو ته، سردار مردان خان ۽ خداداد خان جي خون جو پلئه ڪرڻو آھي.. دشمن کي ڳولي ڳولي هلاڪ ڪيو!
باغي ويڙھاڪ دشمن جي چئوڏس ڳولا ڪرڻ لڳا، جيڪو جتي ٿي مليو، انھي کي اتي هلاڪ ڪيو ٿي ويو. باغي مسلسل دشمنن جون هلاڪتون ڪندا رھيا، پر اڃان به باغي مُک جوابدارن کي ڳولڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگھيا ھا.

ھي مسلسل چار پنج سال انھن جي ڳولا ڪندا رھيا. اتحادين لاءِ زمين تنگ ڪري ڇڏي ھئي، نيٺ ھو تنگ ٿي انھي ڳالهه تي راضي ٿيا ته، ھاڻ صلح ڪجي!
مخالف قبيلي جي سردار صحبت خان، سردار ھشمت خان کي صلح جي آڇ ڪئي، پر شرط اِها رکي ته ٻنھين ڌرين جا سردار فيصلو نبيريندا. پوءِ جيڪو ڏوهه ڏنڊ چٽي پئي، ھو ڀرڻ لاءِ تيار آھن. اھو فيصلو به الڳ جاءِ تي رکيو ويندو، جيڪا حد نه سردار ھشمت خان جي ھوندي، نه سردار صحبت خان جي. اھا جاءِ بلڪل الڳ ھوندي. ان فيصلي ۾ موجود نه سردار ھشمت خان ھوندو، نه سردار صحبت خان. ھي فيصلو ٻنھين ڌرين جا سردار نبيريندا.
سردار ھشمت خان، سردار صحبت خان جي اھا آڇ قبولي ورتي، پاڻ اِها شرط رکي ته، ڌر جا سڀ ماڻهو موجود ھوندا، جن سردار مردان خان ۽ خداداد خان جو قتل ڪيو آھي، اول ھو پنھنجو گناهه قبول ڪندا ۽ پوءِ انھن کان ساک پت تي اھو قبول ڪرائي وٺبو ته، سمجھوتي کان پوءِ ڪا به ڌر ٻيھر اڳرائي نه ڪندي. شرطن تي ٻنھين ڌرين اتفاق ڪيو.

۽ پوءِ ڪجهه ڏينھن ۾ ئي ھڪ عليحده جاءِ تي فيصلو رکيو ويو. ٻنھين ڌرين جا تمام سردار ۽ ھٿيار بند انھي جاءِ تي گڏ ٿيا. فيصلي جو توڙ سردار صحبت خان جي ماڻھن مٿان ڏوهه ڏنڊ ڀري ڏيڻ تي ختم ٿيو.

جيڪو فيصلو سردار صحبت خان جي ڌر جي سردارن گڏيل راءِ سان قبولي ورتو. انھي صلح جي خوشي ۾ سردار ھشمت خان جي طرف کان وڏي پارٽي جو احتمام ٿيو، ڪڪڙ ڪباب ڇيلا تيار ڪيا ويا. صلح جي خوشيءَ ۾ مخالف قبيلي جي سردارن ۽ ھٿياربندن گوشت ڍئو ڪري کاڌو. پارٽي ختم ٿيڻ کان پوءِ ٻنھين ڌرين کي واپس ورڻو ھو. رات ڪافي ٿي چڪي ھئي، مخالف سردارن ۽ ويڙھاڪن کي ننڊ جا جھوٽا اچڻ لڳا. ھي سڀ نشي جي حالت ۾ غش ٿيڻ لڳا، تان جو سڀ نشي جي حالت ۾ ڍير ٿي ڪري پيا، ۽ ھاڻ نيم بيھوشي جي حالت ۾ سڀ ننڊ پئجي چڪا ھا.
سردار ھشمت خان جي پلاننگ ڪامياب ٿي. دشمن کي ھڪ ئي جاءِ تي گڏ ڪري ورتو، ۽ پوءِ سردار ھشمت خان جي باغي ويڙھاڪن سڀني کي موت جي ننڊ سمھاري ڇڏيو.
ٻئي صبح سردار ھشمت خان انھن لاشن جا سر وڍي ٻورين ۾ بند ڪري سردار صحبت خان ڏانھن اٺن تي روانا ڪيا.
سردار صحبت خان جا اھي سڀ خاص ۽ اھم ويڙھاڪ قتل ٿي چڪا ھا، ھن جي اڌ طاقت ٽٽي پئي ھئي، سردار صحبت خان لاشن جا ڍير ڏسي تيش ۾ اچي ويو.
ھن سردار ھشمت خان ڏي دوکي بازي ڪرڻ تي دشمني جو پيغام موڪليو.
سردار ھشمت خان جواب ڏياري موڪليو،
’’پلاند پراڻا ناھن ٿيندا. رھي ڳالهه دوکي جي، ھي خونن جو پلاند رھيل ھو، ڪو ڍور ڍڳي جو حساب رھيل نه ھو، جو ڏوھ ڏنڊ چٽين تي فيصلي جو نبيرو ٿي وڃي ھا، ۽ دوکي باز سان دوکو ئي ڪبو آھي، منھنجي چال ڪامياب ٿي، سڀئي دشمن مون ھڪ جاءِ تي گڏ ڪيا، جئين انھن کي موت جي ننڊ سمھاري سگھان ۽ مان ڪامياب ٿيس، ڪجهه گھاوَ اھڙا گھرا ٿيندا آھن، جو سالن کان پوءِ به ڀرجي ناھن سگھندا، ھاڻ حساب برابر ٿيو!‘‘
۽ پوءِ ھڪ دفعو ٻيھر دشمني ڪر کنيو! سردار ھشمت خان چيو، ’’مينگل خان‘ مون ادا مردان خان ۽ خداداد خان جو بدلو وٺي ڇڏيو!‘‘
مينگل خان جي زخمن تان ڪچيون ڪڙيون لھي پيون ھيون، ٻيھر زخم تازا ٿي پيا ھا، اھو مينگل خان جي زندگي جو نه وسرندڙ واقعو ھو .

(6)

۽ ھاڻ ڀيڻ صبا جو سر ڌڙ کان ڌار ٿيو ھو، جلاد جسمن مٿان ڪفن چاڙھي ڇڏيو ھو، سڄو ميڙ ھاڻ موٽڻ لڳو ھو. ھلڪڙي ميرانجھڻي شروع ٿي چڪي ھئي، مينگل خان اڃان به پنھنجو سر جھڪايو ويٺو رھيو ھو.
سردار ھشمت خان وڌي مينـگل خان جي ڪلھن تي ھٿ رکيو. مينگل خان ھڪ نظر مٿي نھاريو.سردار ھشمت خان ڳالھايو.
’’مينگل خان!وضاحت ڪرڻ جي نه مونکي ضرورت آ، نه ٻڌڻ جي توکي! اصولن مٿان ڪڏھن ڪڏھن رت جا رشتا ڀي قربان ڪرڻا پوندا آھن. مان ڄاڻان ٿو تون گھڻو دکدائڪ آھين، تنھنجا ڏک ونڊڻ جھڙا ناھن، پر مان اميد ٿو ڪيان، ھن واقعي کي وساري، صدمن کي سھي، تون جلد موٽي ايندين. تيسيتائين تون اسان جي گھر جي عورتن جو ۽ پنھنجي گھر جي عورتن جو خيال رکندين. ھي زمينون، جاگيرون پيو سنڀالجان، جيسيتائين تون پنھنجو پاڻ کي سنڀالي وٺين.‘‘
مينگل خان سردار ھشمت خان کي يڪو ٻڌندو رھيو، پر ڳالھايو ڪجهه به ڪونه!
رستم خان اڳتي وڌي مينگل خان کي ڀاڪر وڌو. ھن جون پٺيون ٺپيون ۽ پوءِ چيو
’’مينگل خان! مھلون مڙسن تي اينديون آھن، پھاڙن جا ڳاٽ ھميشھ اوچا رھيا آھن، نه ھو ڪڏھن جھريا آھن، نه جھڪيا آھن!‘‘
رستم خان مينگل خان کي آٿت ڏئي ھڪ دفعو ٻيھر ڪلھا ٺپيا ۽ پوءِ سردار ھشمت خان سان گڏ اڳتي وڌي ويو. پر ان ويل ھي پھاڙ نه جھڪيو ھو، نه جُھريو ھو، اڌ مان ڏري پيو ھو!
سردار ھشمت خان ھلندي وراڻيو،’’رستم خان! ھي انتھائي ڏکوئيندڙ واقعو ھو، جنھن جو مونکي بيحد افسوس آھي، مينگل خان اسان جي طاقت آھي، اسان پنھنجي ئي طاقت کي ھيڻو ڪمزور ڪري وڌو آھي. خير!‘‘
ھڪ ساھيءَ کان پوءِ وري سردار ھشمت خان ڳالھايو.
’’ادا ننڍي کي زبان ڏني ھئي، ان جو وقت قريب اچي چڪو آھي پر فل الحال ڪجهه مھينا انتظار ڪرڻو پوندو، تنھنجي شادي صاحبا سان ڪرائيندس، منھنجي نياڻي سان نڪاح وجھڻ ۾ تون راضي ته آھين نه!؟‘‘
رستم خان ان مھل ڪا خوشي ظاھر ڪانه ڪئي، پر رضامندي ڏيکاري.

۽ ڪجهه ڏينھن کان پوءِ آمنا بيگم شھر لٽڻ لڳي ھئي، سردار ھشمت خان چيو ھو
’’آمنا بيگم، ڌي کي ڏاج ۾ اٺ لڏي ڏيندين ڇا!؟‘‘
’’ڇو نه ھڪڙي ڌيءَ آھي، ٻيو اسان کي ڪھڙو اولاد آ.. باقي ملڪيت ڪنھن لاءِ گڏ ڪئي آھي.‘‘ آمنا بيگم چيو ھو.
ھوءَ نوڪر چاڪرن تي حڪم ھلائڻ لڳي ھئي، ھيءَ شئي ڪونھي، ھو شئي ڪونھي، ھڪ شئي پھچي ٿي ته، ٻي شئي کٽي پئي آ، شھر مان نه وڃان ته اڌ پورو سامان کٽل ھوندو.
ان ڏينھن به آمنا بيگم پاڻ وئي ھئي شھر، ڌيءَ جو ڏاج وٺڻ. گھر ۾ ھڪ ٻه نوڪر چاڪر ۽ ھڪ ٻه نوڪرياڻي ھئي. انھي ڏينھن رستم خان گھر آيو ھو، نوڪر چاڪرن ۽ گھر جي ٻانھين رستم خان کي سلام ورايو ھو.
ھي سڌو صاحبا جي ڪمري ۾ ھليو ويو ھو. اوڏي مھل صاحبا آئيني آڏو ھار سينگار ڪري رھي ھئي، ھي ڦري سامھون اچي بيٺو ھو. صاحبا اوچتو رستم خان کي سامھون ڏسي، شرم وچان گھٻرائجي وئي ھئي.
’’ڀلا چنڊ کي سينگار جي ڪھڙي ضرورت!‘‘ رستم خان جي واتان بي اختيار لفظ نڪتا.
’’رستم خان! تون ھتي اچانڪ! امان ته شھر وئي آھي سامان وٺڻ....‘‘ صاحبا ڳالهه لنوائي وئي ھئي.
’’مان چاچيءَ سان نه، توسان ملڻ آيو آھيان، سڪ ستايو تڏھن ھليو آيس..‘‘
صاحبا وڌي رستم خان جي سامھون ٿي بيٺي.
’’ پر ھاڻ ته ھونئن به تنھنجي ٿيڻ واري آھيان، ايڏو اتاولو ڇو ٿو ٿين، ڪجهه صبر ڪر!‘‘
رستم خان صاحبا جي ٻانھن ۾ ھٿ وجھي ڇڪي سيني سان لاتو، اکيون اکين ۾ وڌيون.
’’سئوٽِ! جنگ ۽ محبت ۾ صبر ناھي ڪبو.‘‘
رستم خان جھڪي صاحبا جا چپ چمي ورتا، صاحبا جا جذبات اڀامڻ لڳا، ساھن وچ ۾ جنگ ڇڙي پئي، اھا جنگ جيڪا ڪڏھن به فتح نه ٿي ڪري سگھجي، ڪڏھن به نه! ۽ پوءِ ٻئي محبت جي دريا مان تڙڳي نڪتا ھا.
رستم خان ڪمري مان نڪري ٻاھر ھليو ويو.

ٽي چار مھينا گذري چڪا ھا، رستم خان جي شادي جون تياريون زور شور تي ھيون. گھر ۾ خوشي وارو ماحول ھو، عورتن ۾ عورتاڻا قصا چوٽ چڙھيل ھا، پر صاحبا جو ڄڻ مينگل خان ۾ ساهه اٽڪيل ھو، عورتن کان وڌ مينگل خان سان گڏ وقت گذارڻ لڳي.
ھڪ دفعو صاحبا انگل ڪندي مينگل خان کان پڇي ورتو، ’’منھنجي اکين ۾ ڏس، مان توکي ڪيتري ٿي وڻان!؟‘‘
ان مھل مينگل خان جا گھرا ڦٽ اٿلي پيا ھا، ھي خاموش رھيو، ڪو جواب ڪونه ڏنو. صاحبا وڌيڪ اسرار ڪرڻ لڳي. اوڏي مھل ماڻھس آمنا بيگم اڳتي وڌي آئي. مينگل خان کي چيو، ’’پٽ! تو صاحبا کي سر تي چاڙھي ڇڏيو آھي، تڏھن مغز خراب ٿي ويو اٿس.‘‘
صاحبا ماءُ کان پڇي ورتو،’’ امان! مينگل خان ڌاريو آھي ڇا!؟‘‘
’’ڌيءَ! مان ائين نه ٿي چوان، مينگل خان ڌاريو آ، مينگل خان ھن گھر جو ڀاتي آھي پر غريب کي ڪو ٽائيم ڇڏ به ته سھي، ڪو ٻيو ڪم ڪار به ڪري، رڳو توسان ويٺو رھي ڀلا!‘‘
’’چاچي! صاحبا آسمان تان تارا لاھي اچڻ لاءِ چوي ته، تارا ٽوڙي صاحبا جي دامن ۾ رکي ڇڏيان، مونکي ھن جا انگل پيارا آھن.‘‘
مينگل خان وچ ۾ ورندي ڏني، صاحبا پيار پاٻوهه مان چتائي مينگل خان کي ڏسڻ لڳي.
’’بس پٽ! توھان ٻئي مونکان زور آھيو.‘‘
اھيو چئي آمنا بيگم اڳتي وڌي وئي

ٽن چئن مھينن کان پوءِ ٻيھر رستم خان گھر آيو ھو، گھر ۾ خوشي جو ماحول ھو، سڀ پنھنجي پنھنجي ڪم ڪار سان رڌل ھا. ھي سڌو صاحبا جي ڪمري طرف وڌڻ لڳو، ھي در وٽ پھتو ته اندر ڪمري ۾ نظر ڪئي، صاحبا مينگل خان سان حجتون کيچلون ڪري رھي ھئي. ھي در جي اوٽ بيھي رھيو، ۽ ڳالھيون ٻڌڻ لڳو.
صاحبا چيو، ’’مينگل! ڏس اڄ مان ھار سينگار ۾ ڪيڏي سھڻي ٿي لڳان...؟‘‘
’’ڪوهه ڪاف جي پري.....‘‘ مينگل خان چيو.
ھن ٻانھن جون چوڙيون کنڪايون.
’’ سچي ٻڌاءِ سونھن ٿيون!؟‘‘ ھن چوڙين جي کنڪن جي آواز تي ڌيان ڏنو.
’’دشمن کي گولي سان مارڻ جي ضرورت نه پوندي...‘‘
شرم کان صاحبا جو چھرو ست رنگو ٿي پيو.
’’ ٺھيو ايڏي ڪوڙي تعريف به نه ڪر!‘‘
’’قسمت کي به توسان ريس ٿي پئي آھي، ڪوڙي تعريف ڪھڙي! ‘‘ مينگل خان ٺهه پهه جواب ڏنو.

رستم خان در تان موٽڻ لڳو ته، مينگل خان، رستم خان کي ڏسي ورتو.
’’رستم خان! اچو اندر اچو، مان وڃان ٿو....‘‘
رستم خان وڌي اڳتي آيو.
’’ نه مينگل خان! تون صحي جاءِ تي آھين، مان غلط جاءِ تي غلط ٽائيم تي پھتو آھيان!....‘‘
مينگل خان ڳالھائڻ جي ڪئي. رستم خان ٻيھر ڳالھايو.
’’مينگل خان! ھونئن به چاچا سائين عورتن جا ڪم ڪار توکي سونپي ڇڏيا آھن، اسان جو عورتن سان ڪھڙو ڪم....!‘‘
مينگل خان کي رستم خان جي ڳالهه ناگوارا لڳي، پر ڪڇيو ڪجهه ڪونه ، خاموش رھيو. رستم خان جي دل ۾ وھم وسوسا گھر ڪري ويا.
جڏھن ديوار ۾ ڏار پوندي آھي ته ، ديوار ڊھي پوندي آھي پر جڏھن دلين ۾ ڏار پوندي آھي ته ، ديوار ٺھي پوندي آھي. رستم خان جي دل ۾ نفرت ۽ ڪروڌ جي ديوار ٺھي پئي ھئي.
ھي واپس موٽيو ۽ تڪڙو تڪڙو گھر کان ٻاھر نڪري ويو. صاحبا حيران نظرن سان رستم خان کي ويندو ڏسندي رھي.

ڪجهه ڏينھن کان پوءِ ھڪ ڏينھن صاحبا کي ٽي چار دفعا الٽي لڳي. گھر ۾ اِها ڳالهه ھڪ نوڪرياڻيءَ کان ٻي نوڪرياڻي جي ڪنن تائين پڳي. عورتن ۾ سس پس ٿيڻ لڳي. ان ڳالهه جي خبر ماڻھس آمنا بيگم کي پئي.
گھر جي ديوارن کي ڪن لڳي چڪا ھئا، انھي سس پس جي ھوا گھر جون ديوارون ٽپي مردن جي ڪنن تائين پھتي. عشق ۽ مُشق لڪائڻ سان لڪندو ناهي. سردار ھشمت خان کي خبر پئي ته ڌيءَ صاحبا ڳورھاري آھي.سردار ھشمت خان جي پيرن ھيٺان زمين کسڪي وئي، ھي پنھنجا ھوش حواس وڃائي ويٺو. ان کان اڳ جو سردار ھشمت خان ڪو فيصلو ڏئي ھا، رستم خان وڌي اڳتي آيو ۽ سردار ھشمت خان سان مخاطب ٿيو.
’’چاچا! ڳالھائڻ لاءِ ھاڻ ڪجهه بچيو ئي ناھي، اسان جي عزت مٿان داغ لڳي چڪو آھي، اھو داغ ھاڻ صاحبا جي رت سان ڌوپبو! ... مون پنھنجي ھٿيار ۾ صاحبا جي موت جي گولي ڀري ورتي آھي، ھاڻ توھان جي فيصلي جو منتظر آھيان...‘‘
سردار ھشمت خان ڳالھين دوران يڪو اڳتي پوئتي ھلندو رھيو، دير تائين خاموش رھيو ۽ پوءِ ڳالھايو.
’’ رستم خان اھو گولي تي ڇڏيل ھوندو آھي ته ھو ڪنھن جي موت جي چونڊ ٿي ڪري.‘‘
۽ پوءِ سردار ھشمت خان پنھنجو منھن ڦيري ڇڏيو. رستم خان ھٿيار بند وٺي بندوق ۾ گولي ڀري نڪتو.
آمنا بيگم، صاحبا جي قتل ٿيڻ واري خبر مينگل خان تائين پھچائي ڇڏي،، اِها خبر آمنا بيگم جي خاص نوڪر وڏي راز داري سان آمنا بيگم کي ٻڌائي ھئي.
ان کان اول جو صاحبا رستم خان جي گوليءَ جو کاڄ بڻجي ھا، مينگل خان پنھنجي پالتو گھوڙي تي صاحبا کي کڻي ريگستان طرف روانو ٿي ويو.

(7)

رستم خان گھر پھتو ته، عورتن ۾ خوف وارو ماحول ھو.
گھران ھن کي صاحبا ۽ مينگل خان جي ڀڄي وڃڻ واري خبر پئي. رستم خان تپي سڄو باهه ٿي ويو. اوڏي مھل ويڙھاڪ گھوڙي سوار پاڻ سان وٺي ريگستان طرف روانو ٿيو پر مينگل خان گھڻو اڳي نڪري چڪو ھو.
جڏھن رستم خان ويڙھاڪ باغين سان ريگستان پھتو ته، ان مھل ريگستان ۾ تيز طوفان وارو ماحول شروع ٿي چڪو ھو. چؤطرف ريگستان ۾ رڳو مٽي ڌوڙ ٿي اڏامي، ويڙھاڪ باغين جا گھوڙا تيز طوفان جي ضد ۾ اچي ويا. گھوڙا بتال ۽ وائڙا ٿيڻ لڳا، طوفان جو زور اڃان وڌي رھيو ھو، تيز طوفان ۾ ويڙھاڪ باغين جا گھوڙا ٽڙ پکڙ ٿيڻ لڳا. ھر ھڪ سوار ٻئي سوار کان وڃائجڻ لڳو، ھڪ سوار ٻئي سوار کي نظر نه ٿي آيو، گھوڙا گھڻا بدحواس ۽ بي حال ٿي چڪا ھا. طوفان ڪئين ڪلاڪ جاري رھيو، ڪٿي ڪٿي سوار گڏ ٿي وري ٽٽا ٿي، وري ڪيڏي ڪيڏي مھل پاڻ ۾ گڏيا ٿي، تيز ھوا ڪنن جا پردا ٿي ڦاڙيا. چئو ڏس ڌنڌ ڦھليل ھئي، طوفان ڪئين ڪلاڪ جاري رھيو.
گھڻي دير کان پوءِ نيٺ طوفان جو ڪجهه ڪجهه زور ٽٽڻ لڳو ھو، ريگستان ۾ ويڙھاڪ سوار ھڪ ھڪ ٿي گڏ ٿيڻ لڳو.
ھاڻ طوفان جو زور گھڻو ٽٽي چڪو ھو، سڀئي ويڙھاڪ ٻيھر ھڪ جاءِ تي گڏ ٿيڻ لڳا.
رستم خان ويڙھاڪن سان مخاطب ٿيو.
’’ دوستو‘ ھن مھل اسان اڳتي وڌڻ جي حالت ۾ نه آھيون، پر موٽڻ مڙسن جو وڙ ناھي، مينگل خان گھڻو دور ڪونه ويو ھوندو ۽ ھو ڪنھن دشمن وٽ پناهه به ڪونه وٺي سگھندو، اسان ڪڍ نڪرنداسين، ريگستان کان اڳتي ھر وستي، واھڙ، ننڍو وڏو ڳوٺ لتاڙيندا سين، ھو اسان کان گھڻو لڪي، ڀڄي ڪونه سگھندو. اسان کي ھمت ۽ حوصلي سان اڳتي وڌڻو آھي، منزل ڏور ناھي، اسان مينگل خان کي ضرور ڳولي لھندا سين.‘‘

پريان سج جبلن جي اوٽ کان لڪي رھيو ھو. مينگل خان اڳتي ندي پار ڪرڻ لڳو ھو. ندي جي ڪپ لھي ٻه ٻڪ پاڻي پيتو ۽ گھوڙي کي پاڻي پياريو. گھوڙي جي واڳ وٺي آھسته آھسته ٻئي پنڌ ندي جو ڪپ چڙھڻ لڳا. ندي جي مٿين ڪپ تي پھچي، مينگل خان گھوڙي کي کبڙ جي ٽاري سان ٻڌي ڇڏيو، پاڻ ھڪ وڏي پٿر جي ٽيڪ ڏئي ويھي رھيو، ڀر ۾ ئي صاحبا پلٿي کوڙي ويھي رھي، ٻئي گھڻو ٿڪجي چڪا ھا، سڄي ڏينھن جي بک اڃ نڍال ڪري ڇڏيو ھو.
’’ٿڪجي ته ناھين پئي نه،‘‘ مينگل خان صاحبا ڏي لوڻو ورائي پڇيو؟
’’نه تازي تواني آھيان...‘‘ صاحبا جھٽ ۾ وراڻي ڏني. ھڪ ساھي کان پوءِ ٻنھين کان ٿڪل ٽھڪ نڪري ويو. مينگل خان پنھنجي پوري زندگيءَ ۾ شايد پھريون دفعو کليو ھو.
صاحبا کي يڪ ٽڪ ڏسڻ لڳو.
’’ مرڪ ڪيڏي پياري ھوندي آھي، مون اڄ ڄاتو آھي!‘‘
صاحبا يڪ ٽڪ مينگل خان کي گھوريندي رھي. مينگل خان ٻئي ٻانھون سيراندي ڏئي، اکيون ٻوٽي ڇڏيون.
مٿي آسمان تي تارا ٽمٽمائي رھيا ھا، جيڪي صدين کان خاموش ظلم جبلتن نفرتن ۽ محبتن جا شاھد رھيا آھن، چؤطرف سناٽو ڇائنجي چڪو ھو.
صاحبا ڪڏھن سوچيو به نه ھو ته ، محلن جا مزي ڇڏي، ڪڏھن ائين برپٽ صحرائن ۾ رات گذرندي. ھن مينگل خان سان ڳالھايو.
’’ تون حقيقت ڄاڻي ٿو!؟‘‘
مينگل خان اکيون نه کوليون، صرف چپ چوريا.
’’نه...! ۽ مان ڄاڻڻ به نه ٿو چاھيان...‘‘
’’ڇو!؟‘‘ صاحبا ترنت سوال ڪيو.
مينگل خان اٿي ويٺو، رات جي تاريڪي ۾ صاحبا جي چھري کي ڏٺو، جيڪو نٻل ۽ گھڻو اداس ھو.
’’مونکي حقيقت سان ڪو مطلب ڪونھي، مون تي ھڪڙو قرض رھجي ويو آھي، جيڪو پورو ڪرڻو آ. تون دلجاءِ رک... توکي ڪجهه ٿيڻ ڪونه ڏيندس، ھي مينگل خان جو توسان واعدو آھي. ساھ جي آخري گھڙي تائين، تنھنجي ۽ تنھنجي جسم ۾ پلجندڙ وجود جي حفاظت ڪندس...ھاڻ تون بي فڪر ٿي سمھي رھ، صبح اڻڄاتل منزل طرف سفر ڪندا سين..‘‘

مٿي آسمان تي تارا ٽمٽمائي رھيا ھا، رات گھڻي ٿي چڪي ھئي، ٻئي ننڊ پجي چڪا ھا

رستم خان ندي پار ڪري گھڻو اڳتي ڏکڻ طرف وڌي چڪو ھو
رات ڪافي ٿي چڪي ھئي، سڀ ھاڻ بي حال ٿي چڪا ھا، پري پري تائين ڪا آبادي نظر نه ٿي آئي، رڳو جھنگ ۽ بر پٽ ھو، ھي مسلسل ھلندا رھيا. ڊگھي سفر کان پوءِ ڏور ھنن کي ٽمٽمائيندڙ روشني نظر اچڻ لڳي. ھاڻ ھي سڀ ان روشني طرف وڌڻ لڳا ھا، جڏھن ھي ٿڪجي ھارجي اتي پڳا ته، اھو ننڍڙو ڳوٺ ھو. پندرھن سورھن گھر، مناھان ڇپراوان گھر، ھر گھر ٻي گھر کان گھڻو دوري تي ھو، ھي ڳوٺ گھڻو وائکو ھو.
ھي وڌي اچي ھڪ گھر آڏو بيٺا. ان گھر جي اڳيان رڍن جي واڙي ھئي، جنھن کي چؤطرف لوڙھو ڏنل ھو. واڙي کان مٿين ڀر ڪشادو کليل منھائون ڇپر ھو، جتان ھڪ اڌڙوٽ متارو مڙس رڙھندو ھنن طرف ٿي آيو. ويجھو پھچي انھي شخص پڇيو.
’’ڪير آھيو جوان، ڪٿان پنڌ پيا آھيو، يا رستو ڀُليا آھيو!؟‘‘
رستم خان چيو.’’چاچا! منزل جي تلاش ۾ آھيون، فلحال ٿڪجي پيا آھيون. ھت رات گذارڻ ٿا چاھيون، رات ترسڻ کان پوءِ صبح سوير اسان ھليا وينداسين.‘‘
انھي شخص چيو. ’’ڀلي رات رھو، ٻي ڪا خدمت جيڪا توھان جي ڪري سگھان...‘‘
سڀئي انھي متاري مڙس کي ڏسڻ لڳا، ڄڻ اجھو اھو ھنن لاءِ ڪي طعام تيار ڪرڻ وارو ھو. رستم خان چيو، ’’چاچا! اسان بکارا آھيون، توھان اسان جي کاڌي لاءِ ڪجهه تيار ڪري سگھو ٿا، بدلي ۾ توھان کي سٺي رقم ملندي.‘‘
متارو شخص رستم خان کي ڏسڻ لڳو، ڄڻ جاچ لھندو ھجي ته ، ھن وٽ ڏيڻ لاءِ آھي ڇا ؟
رستم خان پنھنجي آڱر مان موتيءَ جي ٽڪ واري سوني منڊي لاھي انھي شخص کي ڏئي ڇڏي. متارو مڙس منڊي ھٿ ۾ ڪري غور سان ڏسڻ لڳو، ڄڻ اندازو ڪندو ھجي ته، گھڻي رقم لھڻي.
رستم خان چيو، ’’چاچا! ھيءَ منڊي تنھنجي ٽن رڍن جي قيمت ٿيندي.‘‘
متاري شخص سڀني تي ھڪ دفعو ٻيھر نظر ڪئي. دل ۾ سڀ ڳڻڻ لڳو ۽ پوءِ چيو.
’’ھن مھل مون وٽ ٻيو ڪجهه ناھي. توھان جي بک مٽائڻ لاءِ مان رڍ ذبح ڪري سگھان ٿو.‘‘
بي صبري مان سڀئي متاري مڙس کي چوڻ لڳا.
’’پوءِ جلدي ڪيو چاچا! بک تي اسان جي آنڊن منجهه وڍ پوڻ لڳا آھن.‘‘
۽ پوءِ سڀ بي حال پنھنجي پنھنجي جاءِ تي زمين تي ليٽي پيا.
متارو مڙس رڍن جي واڙي ۾ ھليو ويو. ھڪ رڍ پڪڙي رڍ ذبح ڪري ورتي. وڏو مچ ٻاريو. انھي مچ کي ٻه ٻشانگيون ڏنل ھيون. انھن ٻشانگين مٿان لوھي گزي رکي ڇڏي. ذبح ٿيل سڄو رڍ لوھي گزي مٿان پچڻ لاءِ رکي ڇڏيو.
گوشت پڪڻ لڳو، اھو شخص انھي گوشت مٿان لوڻ مرچ وجھي گوشت کي باھ جي مچ مٿان اپٽائڻ سپٽائڻ لڳو.
سڀني ويڙھاڪن جا وات پاڻي ٿيڻ لڳا، آنڊن ۾ وٽ پوڻ لڳا. ھي سڀ گوشت کي بکايل بگھڙن وانگي تڪي رھيا ھا. انھي کان اول جو گوشت مچ تي پچي لھي، ھنن جي دل ٿي چيو، گوشت ڪچو پٽي کائي ڇڏجي. نيٺ گوشت تيار ٿي چڪو، سڀ گوشت مٿان ٽٽي پيا. گوشت ائين کائڻ لڳا، ڄڻ زندگيءَ ۾ پھريون ۽ آخري دفعو گوشت کائيندا ھجن!
گوشت کائي ڍئو ڪيو. رات گھڻي لڙي چڪي ھئي. سڀ پٽن تي ليٽي پيا، ۽ پوءِ سڀ ننڊ جي آغوش ۾ ھليا ويا .

(8)

باک ڦٽي پکين جي لاتن تي مينگل خان جي اک کلي، رائيفل کڻي ڪلھي ۾ وڌي، صاحبا کي ننڊ مان ڌنڌوڙيو. کبڙي مان گھوڙي جو لغام ڇوڙي ورتو، صاحبا کي گھوڙي تي پٺيان ويھاري ندي ڪناري اڳتي وڌڻ لڳو. گھڻي سفر کان پوءِ ندي ڪناري کان ھيٺ وسندي بارش تي زمين ۾ ٻاجھري جو فصل نظر آيو. ھن اندازو ڪري ورتو ته، اڳتي آبادي آھي. ھي ٻاجھري جي فصل طرف وڌڻ لڳو، ھي گھڻو اڳتي وڌي آيو، ھاڻ ھي ٻاجھري جي فصل وٽان گھوڙي تان گذري رھيو ھو.
فصل وٽ ڪجهه ماڻهو ھڪ نوجوان سان وڙھيا ٿي، نوجوان گھڻو زخمي حالت ۾ ھو، مٿي تي ھٿيارن جا ڌڪ لڳڻ ڪري رت ٽمي لوندڙي کان ڳڙيو ٿي، ھو اڃان نوجوان سان وڙھي رھيا ھئا.
مينگل خان گھڻو ويجھو اچي پھتو، گھوڙي تان ٽپ ڏئي ھيٺ لٿو، ڪلھي مان رائيفل لاھي ھٿ ۾ جھلي ورتي، گھوڙي جي واڳ پڪڙي اڳتي وڌڻ لڳو. جيڪي ماڻهون نوجوان کي ماري رھيا ھئا، خوف کان ٻه قدم نوجوان کان پوئتي ھٽي بيٺا. مينگل خان کي دوڏا ڦوٽاري ڏسڻ لڳا. ڪجهه دوري تان مينگل خان چپ چاپ اڳتي وڌي ويو، پرتي نظر ڪئي، فصل کان اڳتي چار پنج ڪلوميٽرن تي ھڪ ڳوٺ نظر آيو. ھي گھوڙي تي ٻيھر سوار ٿيو ۽ چپ چاپ ڳوٺ طرف روانو ٿي ويو.
اھي ماڻهو ٻيھر نوجوان کي مارڻ ڪٽڻ لڳا.
ھاڻ ھي ڳوٺ کي ويجھو اچي رسيو ھو، نم جي ڇانوَ ۾ نلڪو لڳل ھو. ٻئي گھوڙي تان لٿا، نلڪي تان ھٿ منھن ڌوئي پاڻي پي ورتو، ڪجهه ساھي کان پوءِ ٻئي پنڌ ڳوٺ طرف وڌڻ لڳا.
ھاڻ ٻئي ڳوٺ ۾ داخل ٿي چڪا ھا، سامھون وڏو ڪاٺ جو در نظر آيو. مينگل خان گھوڙي کي در وٽ جھلي، در کڙڪايو، ڪو به ٻاھر ڪونه نڪتو، ڪجهه دير کان پوءِ ٻيھر در کڙڪايو.
ٿوڙي دير ۾ در کليو. اندران ھڪ اپسراءِ ظاھر ٿي. ھن ٻاھر غور سان ڏٺو. مرد سان گڏ ھڪ عورت ڀت جي اوٽ ڇانوَ ۾ بيٺل نظر آئي. اپسراءِ پڇيو ،
’’ڇا کپي؟‘‘
مينگل خان ڏٺو، ھوءَ حد کان وڌيڪ خوبصورت ھئي. ويڪرو منھن، سرمائي اکيون، جنھن منجهه ستن ئي آسمانن جا راز ڍڪيل ھا. پورو پنو نڪ، نڪ ۾ پاتل بُولي، کير جھڙا اڇڙا اجرا نازڪ ھٿ، ۽ جسم مٿان گاگھر جو ڍڪيل ويس ...
’’ڪنھن ۾ ڪم آ ؟‘‘ اپسراءِ ٻيھر پڇيو.
’’سائل آھيون... ماني ڳڀو ملي ويندو!؟‘‘
’’ترسو!‘‘ اپسراءِ اھو چئي در ٻيڪڙي اندر ھلي وئي. ڪجهه دير کان پوءِ موٽي اچي در کوليو. ھن جا ٻئي ھٿ خالي ھا.
اپسراءِ پڇيو ، ’’نالو ڇا اٿئي ؟‘‘
مينگل خان سوچڻ لڳو، ماني ڳڀي جو نالي سان ڪھڙو تعلق.
ھن وراڻيو.’’ مينگل خان‘‘
ھوءَ وري در بند ڪري موٽي وئي. ڪجهه دير کان پوءِ وري در کليو. ھن دفعي به ھن جي ھٿن ۾ ڪجهه ڪونه ھو، ٻئي ھٿ خالي ھئا. ھن صاحبا کي ويجھو اچڻ لاءِ سڏيو. صاحبا جو ھٿ جھلي ورتو.
’’ اچ اندر‘‘ صاحبا کي ڇڪي ورتو. پٺتي نھاريو.
’’ تون به گھوڙو ڪاھي اندر اچ.‘‘ ٽئي اڳتي وڌڻ لڳا.
’’ گھوڙي کي اندر مَنههَ جي ڇانو ۾ ٻڌي ڇڏ.‘‘
پٺتي ڏسڻ بنا اپسراءِ مينگل خان کي چيو.
مينگل خان مَنهه ۾ گھوڙي کي ٻڌو. جتي ٻه گھوڙا اول ئي ٻڌل ھا جيڪي گاھ کائي رھيا ھا. مينگل خان منههَ مان ٻاھر نڪتو.
اپسراءِ، صاحبا کي وٺي انھن ڪمرن طرف ھلي وئي، جن ڪمرن کي مٽيءَ جو راڳو ڏنل ھو. گھر جو آڳنڌ گھڻو ڪشادو ھو، گھر گھڻو مٿي ٽٻي تي اڏيل ھو. جتان ٻاھر پري پري تائين نظر ٿي پئي، اپسراءِ موٽي چار قدم اڳتي آئي. ھاڻ ھي مينگل خان جي اڳيان اڳيان ھلڻ لڳي ھئي. اندر ويرانڊي ۾ اچي ھڪ پيرسن جي کٽ مٿان بيھاريو.
مينگل خان جي پيرسن تي نظر پئي ته حيران رھجي ويو. ھن سلام ورايو.
’’اسلام عليڪم چاچا‘‘
’’وعيلڪم سلام ...‘‘
پيرسن وھاڻي جي ٽيڪ کان اٿڻ جي ڪئي. مينگل خان اڳتي وڌي ٻيھر پيرسن جو سر وھاڻيءَ جي ٽيڪ سان رکي ڇڏيو.
’’نه چاچا! توھان ليٽيا رھو.‘‘
اھو پيرسن ڪو ٻيو نه ھو، اھو پيرسن رحيم يار خان ھو. جنھن کي مينگل خان پھرين نظر ۾ ئي سڃاڻي ورتو ھو. رحيم يار خان اچرج ۾ مينگل خان کي ڏسندو رھيو.
’’ويهه پٽ!‘‘ مينگل خان ڀر واري کٽ تي صاحبا سان گڏ ويھي رھيو.
’’پٽ! تون ھتي منھنجي ڪراڙين اکڙين کي اعتبار نه ٿو اچي... خير سان پنڌ پيو آھين؟ ۽ ھي توسان گڏ ادڙي ڪير آھي؟‘‘
’’چاچا ھيءَ صاحبا آھي، سردار ھشمت خان جي ڌيءَ، مونکي پناھ ٿي گھرجي....‘‘
’’بلڪل تون سھي جڳهه تي پھتو آھين پٽ!‘‘
’’امان، وڃ مھمانن لاءِ ماني ٽڪي جو بندوبست ڪر، وڃ جلدي ڪر،،،، وڏي منزل ڪٽي آيا آھن،،،، بکارا ھوندا. ...
منھنجي ڌي زينت گل...‘‘
رحيم يار خان مينگل خان کي ڌيءَ جو نالو ڏسيو.
’’توھان ٿڪل آھيو، ڪجهه آرام ڪيو، جيسين ماني تيار ٿئي. باقي ڳالھيون بعد ۾ ....‘‘
اوڏي مھل اھو نوجوان اچي پھتو، جنھن سان ٻاجھري جي فصل تي ڪجهه ماڻهون ٿي وڙھيا. اچڻ ساڻ مينگل خان کي حيران نظرن سان ڏٺو. پيءُ کان پڇيو.
’’ بابا ھي ڪير آ، جيڪو گھر ۾ ھليو آيو آھي!؟‘‘
’’مينگل خان...‘‘ رحيم يار خان وراڻيو
ھي دل ۾ ڀڻڪيو، ’ڪانئر!‘
مينگل خان وڌي، ھن جا ڪلھا ٺپيا،
’’ بھادر آھين، نالو ڇا اٿئي ؟‘‘
’’بھرام خان منھنجو پٽ....‘‘ رحيم يار خان جواب ڏنو.
مينگل خان رحيم يار خان ڏي سواليا نظرن سان ڏٺو. رحيم يار خان ٻيھر ڳالھايو.
’’ اھو روز جو معمول آ، اول ائين نه ھو ، جڏھن مان پنھنجن پيرن تي بيٺل ھوندو ھوس. ھاڻ ھي نھتو ٿي پيو آھي، تڏھن ھو ڏاڍ مڙسي تي لھي آيا آھن...
اھا زمين مان پنھنجن وڏن کان ڪندو پيو اچان، خير ڇڏ انھي ڳالهه کي، ھو ھت توکي ضرور ڳولي لھندا، ڪجهه ڏينھن ترسي تون ھتان نڪري وڃ. منھنجي دوست درياء خان جي ڳوٺ، ھو توکي پناھ ڏيندو. ان کان اول جو سردار ھشمت خان جا ماڻهون توکي ھت ڳولي لھن!‘‘
’’نه چاچا! ھاڻ ته منھنجو ھتي رھڻ لازمي ٿي پيو آھي، ھاڻ بھرام خان اڪيلو ناھي، اھا زمين توھان جي وڏڙن جي آھي، ان تي حق صرف توھان جو آھي، ھاڻ دشمن کي جرئت نه ٿيندي ته ، ھو توھان جو حق ڦٻائي سگھي.‘‘
زينت گل کٽن تي جوار جي ماني لسي مکڻ رکڻ لڳي. مينگل خان زينت گل کي غور سان ڏسڻ لڳو ھو .

(9)

۽ پوء ٻئي ماني کائڻ لڳا. زينت گل مينگل خان کي گھورڻ لڳي، زينت گل مينگل خان تي موھت ٿي پئي ھئي.
سج لھي سانجھي ٿي، کليل آسمان ھيٺان آڳنڌ تي پنج کٽون رکيل ھيون، ٽي کٽون جدا. ھڪ کٽ رحيم يار خان جي، ان جي ڀر ۾ ٻي کٽ زينت گل جي، زينت گل جي ڀر ۾ صاحبا جي کٽ پيل ھئي، ٻه کٽون گھڻيون وٿيرڪيون پيل ھيون، جنھن تي بھرام خان ۽ مينگل خان ليٽيا پيا ھا. آسمان تي تارن جي جھرمٽ ھئي.
بھرام خان وھاڻي تان سر ورائيندي پڇيو، ’’مينگل خان پوءِ تو ڪھڙو فيصلو ڪيو آھي!؟‘‘
مينگل خان وھاڻي کي ٺوٺ جي ٽيڪ ڏئي چيو، ’’ھڪ ھڪاڻي ڪبي، ھو اسان کان ڏاڍا ناھن، تڏھن به نه مڙيا ته سڌيون گوليون ھلائبيون.‘‘
بھرام خان جو سينو چئوڻو ٿي پيو ھو. ھي دشمن جي باري ۾ دير تائين ڳالھائيندا رھيا، رات گھڻي پئجي چڪي ھئي، تان جو سڀ ننڊ پئجي ويا.
پر زينت گل جون اکيون اڃان به آسمان جي تارن ۾ اٽڪيل ھيون، ھن مينگل خان جي باري ۾ ھزارين خواب پئي اڻيا، ائين ڀايائين ڏور آسمان جي ستارن تان ڪو شھزادو لھي اڱڻ تي آيو آھي، جنھن جو ھن کي عرصي کان انتظار ھو.
ھڪ دفعو وھاڻي تان سر کڻي پرتي پيل کٽن ڏي نھاريو، وري ليٽي پئي، ھن جي اکڙين جي جاڳ ۾ مينگل خان آباد ھو. تان جو اسر ٿيوآذانون اچڻ لڳيون، باک ڦٽي، زينت گل جيڪا اڃان به جاڳي رھي ھئي، ھڪ دفعو وري پرتي کٽن تي نظر ڪئي، مينگل خان کٽ تي نظر نه آيو. ھوءَ ٿورڙو حيران پريشان ٿي، پرتي آڳنڌ تي نظر ڪئي. مينگل خان منههَ ۾ گھوڙي کي مالش ڪري رھيو ھو
ھوءَ مينگل خان طرف ھلي وئي. مينگل خان پٺتي ڏٺو، وري گھوڙي جي مالش ڪرڻ لڳو.
زينت گل ڳالھايو، ’’مينگل خان! خبر ناھي بي اختيار قدم توڏانھن ڇو ڇڪي آيا آھن، مان نه ٿي ڄاڻان، مان اھو به نه ٿي ڄاڻان دل تي وس ڇو نه ھوندو آ... مان اھو به نه ٿي ڄاڻان بنا دستڪ جي ڪو ماڻھو دل ۾ ڪئين گھڙي ايندو آھي، ۽ سالن کان دل جا بند تاڪ ڇو کلي پوندا آھن، مان نه ٿي ڄاڻان، مان ڪجهه به نه ٿي ڄاڻان !
مونکي رات سڄي ننڊ به نه آئي آ، تنھنجي سوچن ۾ سڄي رات جاڳ ۾ گذري آھي، الاءِ ڇو ھن بيوس دل تي ڪو وس نه ٿو ھلي، سمجھين ٿو نه منھنجي ڳالهه مينگل خان !؟‘‘
مينگل خان اڳتي وڌي زينت گل جي سامھون ٿي بيٺو. زينت گل کي غور سان ڏسڻ لڳو.
’’زينت گل! تون پنھنجي نانءُ جھڙي سھڻي آھين، جيڏي خوبصورت آھين، اوڏي سٻاجھڙي به آھين پر تقديرن جا فيصلا ڏاڍا اڙانگا ھوندا آھن، اسان تقدير جا محتاج آھيون، اسان کي تقدير سان سمجھوتو ڪرڻو ئي پوندو آھي نه ته تقدير ڏاڍو رواڙيندي آھي... منھنجي زندگي جي سفر ۾ رڳو ڪنڊا ۽ ڪاوا وڇايل آھن.. منھنجي زندگيءَ جو سفر اڙانگو آھي، تون ٿڪجي پوندين!‘‘
زينت گل مينگل خان جي ويجھو ٿي بيٺي.
’مينگل خان! مان تنھنجي زندگيءَ مان ڪنڊا ۽ ڪاوا ميڙي وٺندم ۽ قسم آ خدا جي ذات جو مرڻ تائين اف به نه ڪنديس.‘‘
مينگل خان، زينت گل جي نيڻن ۾ اٿاھ محبت کي پڙھي ورتو ھو. ’’زينت گل! ڪي ڪي ماڻھو ٻين جي زندگيءَ مان ڪنڊا ۽ ڪاوا ميڙي وٺندا آھن، پر پنھنجو دامن ڪنڊن ۽ ڪاون سان ڀري وٺندا آھن، ۽ پوء انھي جو پنھنجو ئي دامن سڄو ڇيھون ڇيھون ٿي پوندو آھي! ‘‘
’’جيڪو ڪجهه انسان چاھي ٿو، اھو ڪجهه انسان کي ملي پوي ته باقي ھن کي ٻيو ڇا کپي!‘‘
’’اسين سڀ تقدير جا ماريل آھيون!‘‘

بھرام خان جي اک کلي، ھُن پرتي نظر ڪري ڀيڻ کي ڏٺو، جيڪا مينگل خان سان ڳالھائي رھي ھئي يا لاحاصل محبت کي حاصل ڪرڻ لاءِ وس ڪري رھي ھئي.
ياد ٿي پويس اھا محبت، جيڪا ڪڏھن ھن ھڪ اپسرا سان ڪئي ھئي. جنھن کي ڪو وقت گذري چڪو ھو. جڏھن ھي گھوڙي تي سير سپاٽا ڪندي ھڪ ننڍڙي ڳوٺ وڃي پڳو ھو. اھو ڳوٺ ھڪ ڪالوني جو ڏيک ڏئي رھيو ھو. چاليهه پنجيتاليهه ننڍا وڏا پڪا گھر ھا، ھر گھر ٻئي گھر کان گھڻو وٿيرڪو ھو.
اتفاق سان ھي پھريون دفعو ھن ڳوٺ ۾ پڳو ھو، ھن چئوطرف نظر ڦيرائي، ھڪ گھر سڀني گھرن کان جدا ھڪ پھاڙ جي چوٽي تي اڏيل ھو، جيڪو سڀني کان وڌيڪ خوبصورت ۽ منفرد نظر ٿي آيو.
دل ۾ خواھش جاڳيس ته ان بنگلي کي ويجھي کان ڏسي، ھي گھوڙو ڪاھي بنگلي جي پٺ واري ڀر کان اڳتي وڌڻ لڳو. گھڻو اڳتي اچي ھڪ نظر ٻيھر بنگلي تي ڪئي، بنگلو اڃان به وڌيڪ خوبصورت نظر اچڻ لڳو ھو.
ھي گھوڙي تي پھاڙي جي چوٽي چڙھڻ لڳو. گھوڙو آھستا آھستا پھاڙي چڙھڻ لڳو. پھاڙي چڙھي نيٺ اچي بنگلي جي ڀر ۾ پڳو. ھن نظر ڪئي ڪجهه دوري تي پاڻي جي حوض ۾ ڪجهه سندريون ناز نخرا ڪندي وھنتيون پئي ۽ ڪجهه سندرين ھڪ اپسرا کي ان حوض جي ڪپ تي جسم مٿان ميٽ مليو ٿي، جيڪا سڀني جي آقازادي لڳي رھي ھئي، ھي وڌي اڳتي آيو. سڀئي ھن کي ڏسي ڪجهه حيران ٿيون، پر خوف زده صفا نه ٿيون.
ان شھزاديءَ پنھنجي جسم تان مليل ميٽ کي ھٿ جي آڱرين سان صاف ڪندي پڇيو، ’’شھزادا ڪير آھين ۽ ھتي ڪئين پڳو آھين !؟‘‘
بھرام خان جي يڪ ٽڪ نظر اپسراء تي کپي وئي. ھن جي جسم تان مليل ميٽ راڳڙا ڪري ڳڙي رھيو ھو، جئين ڪا ميڻ وگھرڻ لڳندي آھي. ھن جي پوري جسم جي بيھڪ غضبناڪ ھئي.
بھرام خان پھرين نظر ۾ ئي گھائل ٿي پيو. ھن جي دل مٿان قھري عشق ھٿوڙو وھائي ڪڍيو. بھرام خان ٽپ ڏئي گھوڙي تان لٿو، گھوڙي جي واڳ جھلي ورتي، وڌي اچي اپسرا جي صفا ويجھڙو ٿي بيٺو.
اپسرا چتائي بھرام خان کي ڏٺو، ھڪ مڪمل مرد، اھو مرد جنھن کي ھن پنھنجن خوابن ۾ سجائي رکيو ھو، انھن خوابن جي ڄڻ تابير ٿي پئي ھئس !ھڪ نظر ۾ ئي اپسرا بھرام خان تي فدا ٿي پئي.
اپسرا پڇيو، ’’شھزادا نالو ڇا اٿئي ؟‘‘
’’بھرام خان !‘‘ ھن وراڻي ڏني.
ٻي ساھيءَ ۾ ئي بھرام خان اپسرا کان پڇي ورتو، ’’اي حسن جي شھزادي! ڀلا تنھنجو نالو ؟‘‘
اپسرا حوض جو ڪپ لھي پاڻي ۾ ٽٻي پاتي، شفاف پاڻي سان چھرو ڌوپجي چٽو ٿي پيو، ڄڻ ڪنول جو گل نسري پاڻي مان ٻاھر نڪتو ھجي. ھن جو چھرو ڌوپجي سڄو جرڪي پيو ھو، جئين چوڏھين جو چنڊ !
بھرام خان پھريون دفعو ڏينھن وارو چنڊ ڏٺو ھو. ھن جي نظر سندري جي چھري مٿان ٽڪي رھي.
سندري ڳالھايو،’’نانوَ کي ڇڏ شھزادا! تون ھيسيتائين پڳو آھين، اھو به تنھنجو نصيب ! نه ته ايسيتائين پھچڻ لاءِ خبر ناھي ڪيترا سر ڌڙ کان ڌار ٿي ويا... جي پنھنجو سر پيارو اٿئي ته جنھن رستي سان آيو آھين، انھي رستي سان چپ چاپ موٽي وڃ، ڀلائي انھي ۾ اٿئي.‘‘
بھرام خان ٿڌو ساھ ڀريو.
’’ جان جو جوکم نه ھجي ته، عشق ڪرڻ جو مزو ڪھڙو! ڪانئر کي عشق ڪرڻ جو ڪو حق ڪونھي! مونسان ھلندين؟!‘‘
بھرام خان چيو !!
سڀ ساھيڙيون بھرام خان کي غور سان ڏسڻ لڳيون
انهن مان ھڪ ناز ڪندي چيو، ’’مونکي ڀڄائي ھلين ته، مان توسان ڀڄي ھلڻ لاء تيار آھيان شھزادا !‘‘سڀ ٽھڪ ڏئي کلڻ لڳيون.
ان شھزادي سڀني کي چپ ڪرايو ۽ پوء بھرام خان کي چيو،
’’جي تو ۾ ھمت آھي ته، مان توسان ھلڻ لاءِ تيار آھيان پر اڄ تائين منھنجي مٽ ڪو اھڙو مرد پيدا ٿيو ئي ناھي !جنھن ۾ ايتري جرئت ھجي جو مون کي پاڻ سان وٺي وڃي پر شايد توکي خبر ناھي ته، مان ڪير آھيان؟ منھنجو پيءُ سرڪاري ملازم آھي، مان آءِ جي صاحب جي ڌيءَ آھيان، چوويهه ڪلاڪ پھريدار مون مٿان پھرو ڏيندا آھن. ڪو پکي به مون مٿان پنھنجي پرن جي ڇانو ڪري اڏامندو آھي ته، اھو به ماريو ويندو آھي!
پر وري به مان توکي ھڪ موقعو ڏيان ٿي مرد آھين ته، ٻيھر مونسان اچي ملجان، منھنجي باغيچي ۾ سامھون نظر ڪر....‘‘
بھرام خان پھاڙي کان ھيٺ نظر ڪئي. ھڪ خوبصورت باغيچو نظر آيو ، جيڪو بنگلي کان ڪجهه دوري تي ھو.
’’اھو بابا سائين منھنجي ذاتي تفريح لاءِ جوڙايو آھي. اتي ڪو به پھريدار منھنجي پھري لاءِ موجود نه ھوندو آھي. مون سان منھنجون ساھيڙيون ھونديون آھن، ھاڻ تون موٽي وڃ، مون کي تنھنجو انتظار رھندو.‘‘
بھرام خان اپسرا جو چيلنج قبول ڪري ورتو. ھي گھوڙو ڪاھي موٽڻ لڳو. اپسرا، بھرام خان کي پٺيان آواز ڏنو. بھرام خان گھوڙي کي جھلي ورتو ۽ پٺتي ڏٺو.
اپسرا چيو، ’’منھنجو نالو گل بھار آھي.‘‘
دل ڌڪ ڌڪ ڪرڻ لڳس. دل ۾ نانءُ ورجايائين. ’’گل بھار....‘‘
سچ ۾ گل بھار نالي جھڙي گل بھار ھئي. بھرام خان بنگلي جي پٺ کان پھاڙي جي اوچائي لھندو واپس وريو.

پر بھرام خان اھا رات واپس ڪونه وريو، انھي ڪالوني کان ڪجهه دوري تي ھڪ پھاڙي جي ڀر ۾ گھوڙي ٻڌي رات ٽڪي پيو. لڙي رات تائين بھرام خان گل بھار جا سپنا پئي ڏٺا، ھوءَ جيڪا حد کان وڌيڪ خوبصورت ھئي، ھن جو ڳالھائڻ ٻولھائڻ، کلڻ مرڪڻ، ناز نخرا سڀ انداز دل تي تري ٿي آيا.
خيالن ۾ اھو بدن ھو جنھن بدن مٿان ميٽ جا راڳڙا ٿي گڙيا. جسم جي بناوٽ ڪنھن شاھڪار مصور جي ڪاريگري ھئي. انگن جو اڀار اٿاءُ غضبناڪ ھو. سڄو جسم نرم ملائم بخملي تول جھڙو ھو. زلفن مان ڪاريون گھٽائون ٿي وکريون. ھوءَ ڄڻ ڪا جنت جي حور ھئي. ھي ان حسن مٿان فدا ٿي پيو.
ڀورين اکڙين منجهه ھڪ ڪائنات سمايل ھئي، اھا ڪائنات جنھن ڪائنات منجهه رڳو محبت ئي محبت ھئي.
رات لڙندي ٿي وئي، ھن کي ملڻ جي تانگهه ٿي تڙپايو. تان جو صبح سج ڪني ڪڍي، ھي گھوڙو ڪاھي ڳوٺ طرف وڌڻ لڳو. جئين ڳوٺ کي ويجھو پڳو ته منظر ڪجهه ٻيو ھو.
ماڻھن جو ھجوم ھو.
ھي گھوڙو ڪاھي ھجوم ۾ داخل ٿي ويو.
انھن پاڻ ۾ ڳالھايو ٿي.
’’اھي سڀ دھشت گرد آھن، جن کي قانوني سزا بجاءِ سڀاڻ سڀني جي سامھون سري عام سزا ڏني ويندي ۽ شايد اھا سزا سزاء موت ھوندي.‘‘
بھرام خان ڏٺو، چار پنج ماڻھو ھا، جن جا پٺيان کان ھٿ ٻڌل ھا ۽ اکين مٿان ڪاريون پٽيون ٻڌل ھيون، جن کي ڪجهه سپاھي ماريندا ڪٽيندا ھجوم مان اڳتي ٿي وڌيا.
ھي ھجوم مان نڪري ان باغيچي طرف وڌڻ لڳو
ھلندو ھلندو اچي باغيچي کي ويجھو پھتو. انتھائي خوبصورت باغيچو ھو، جنھن ۾ ھر قسم جي ميوات جا وڻ پوکيل ھا. ھي باغيچي ۾ اندر داخل ٿي ويو. چئو طرف انھن ميوو جي وڻن تي نظر ٿي ڦيرائي، سامھون ڪجهه دوري تي ھڪ انب جي وڻ ۾ گل بھار جون ساھيڙيون گل بھار کي پينگهه تي لوڏيو ٿي. ھي گھوڙي تان لھي گھوڙي جي واڳ پڪڙي اڳتي وڌڻ لڳو.
گل بھار پينگهه تي لڏي ٿي، ھن جي اکين مٿان پوتي جي ڳنڍ ڏنل ھئي. ھن سان ساھيڙين ڳالھايو ٿي.
’’تون شرط ھاري ويندينءَ... ھو ڪونه ايندو... تون اکين تان پٽي کولي اول اسان کي ئي ڏسندينءَ، ھو ڪونه ايندو چرئي! ڇو ٿي ڪنھن اجنبي جو انتظار ڪرين؟!
اجنبي جو ڪھڙو اعتبار !اجنبي ھو، ويو پنھنجي ديس. ھاڻ اکين تان پٽي ھٽاءِ ....‘‘
جئين بھرام خان اڳتي وڌي آيو، سڀ ساھيڙيون خاموشيءَ سان ٻھ قدم پينگهه کان پٺتي ھٽي بيٺيون.
بھرام خان پينگهه ڇڪي گل بھار کي زوردار لوڏو ڏنو. انھي لوڏي ۾ گل بھار جي ڳلن کي ٿڌڙي ھوا ڇھي گذري. زلف ھوا ۾ لھرائڻ لڳا. پينگهه واپس وري ته بھرام خان پينگهه جھلي ورتي.
گل بھار ڳالھايو، ’’شھزادا تون اچي وئين!‘‘
بھرام خان، گل بھار جي اکين تان پٽي ڇوڙي ورتي.
’’جي شھزادي تو ڪئين ڄاتو ؟‘‘
’’تنھنجي قدمن جي آھٽ کي منھنجي دل جي ڌڙڪنن محسوس ڪري ورتو ھو، مونکي پڪ ھئي تون ضرور ايندين!‘‘
گل بھار چتائي بھرام خان کي ڏسڻ لڳي، ڄڻ ھن جي ڪل ڪائنات ھن جي نظرن آڏو ھئي.
بھرام خان جو ھٿ پڪڙي ورتو، سامھون ٿي بيٺي.
’’شھزادا ! مان ته ان ڏينھن ئي تنھنجي ٿي وئي ھئس، باقي ته تنھنجي تانگهه ۾ وقت پئي گذريو آھي. ھا مان توکي حاصل ڪرڻ ٿي چاھيان...ڇا تون مونکي وٺڻ آيو آھين شھزادا...!‘‘
بھرام خان گل بھار جا ڳل ھٿن ۾ جھلي ورتا.
’’ ھا شھزادي ھل ته ھلي پنھنجي دنيا آباد ڪيون، جتي تون ھجين ۽ ٻيو مان ھجان... جتي پيار ۽ محبت ڪرڻ وارن کان سواءِ ٻيو ڪير نه ھجي ... ھل ته ھلون انھي پار! ‘‘
’’پر اڄ نه ...! توسان واعدو آ... ھڪ ڏينھن توکي وٺڻ ضرور ايندس!‘‘
’’تون جنھن ڏينھن وٺڻ آئين، ان ڏينھن توسان ھلي ھلنديس... واعدو ڪر مون سان شھزادا، تون پڪ ايندين!؟‘‘
بھرام خان ڪجهه دير خاموش رھيو ۽ پوء چيو.
’واعدا قول قرار ڪوڙا ڪندا آھن. مان توسان محبت ڪرڻ لڳو آھيان ۽ محبت ڪن واعدن قول قرارن جي محتاج ناھي ھوندي شھزادي! پر مان ايترو امير ناھيان شھزادي! جو توکي اھي سڀ سک ڏئي سگھان، جن سکن جي تون هيراڪ آھين.. مان تنھنجا ڪھڙا خواب پورا ڪري سگھندس !‘‘
’’نه شهزادا...‘‘ گل بھار چيو، ’’ھي ڌن دولت مال ملڪيت سڀ بيڪار آھي. اصل ڌن دولت ته محبت آھي، جيڪا توکان ملي آھي. منھنجي خوابن جي تعبير تون آھين شھزادا ! وچن ڪر مون کي پنھنجي ڪنوار بڻائيندين....
مان تنھنجي ڪنوار بڻجڻ لاءِ تيار آھيان... وچن ڪر مون سان!
’’ھا، توکي حاصل ڪرڻ منھنجي زندگي جو مقصد بڻجي پيو آھي، تون منھنجي آھين فقط منھنجي....‘‘
’’پر جي تنھنجي نه بڻجي سگھيس ته شھزادا! پوءِ مان جيئي ڪونه سگھنديس...‘‘
گل بھار گھڻي اداس ٿي پئي.
’’الاءِ ڇو ، دل گواھي نه ٿي ڏئي ته مان تنھنجي بڻجي سگھنديس شھزادا ...! پر جي مان مري وڃان ته مون کي وساريندين ته نه، شھزادا!‘‘
بھرام خان گل بھار جي لبن تي ھٿ رکي ڇڏيو.
’’ چرئي نه ڪندي ڪر اداسي جون ڳالھيون، توسان وچن آهي، جي ائين ٿيو به ته، باقي زندگي تنھنجي يادن جي سھاري گذاري ڇڏيندس...‘‘
’’مان اھو نه ٿي چوان شھزادا...!‘‘ گل بھار روئي پئي.
بھرام خان ڇڪي گل بھار کي سيني سان لاتو. باقي ساھيڙيون ھٿن ۾ ھٿ ڏئي ھنن جي چوگرد ٻانھن جي زنجير جوڙي ورتي.
اھا زنجير جيڪا دنيا جي ڪا به طاقت اڄ سوڌو ٽوڙي ناھي سگھي.

ٻئي صبح بنگلي آڏو ماڻھن جو ھجوم ھو، ھي گھوڙو ڪاھي ماڻھن جي هجوم ۾ داخل ٿي ويو. ھن چوطرف نظر ڪئي، سامھون پنج ماڻھون صليب جھڙين ٿوڻين سان ٻڌل نظر آيس. جن کي اکين مٿان ڪاريون پٽيون ٻڌل ھيون. جن مٿان ڪجهه سپاھي بندوقون تاڻيو الرٽ بيٺل ھا. ماڻھن ۾ چوٻول ھو ته، آءِ جي صاحب دھشت گرد پڪڙيا آھن. جن جو عبرت ناڪ انجام ٿئڻو آھي
سڀ انھي انتظار ۾ ھا ته، آءِ جي صاحب دھشت گردن خلاف ڪھڙو حڪم جاري ٿو ڪري؟
ان مھل آءِ جي صاحب سخت فرمان جاري ڪيو ته، سڀني دھشتگردن کي سڌيون گوليون ھنيون وينديون. مونکي ھتان جو امن وڌيڪ عزيز آھي. ڪنھن به دھشت گرد ڦورو لٽيري کي بخشو نه ويندو، ان جي سزا فقط ۽ فقط موت آھي. مان قانون قائدن جو قائل آھيان.
ھتان جو امن اسان مٿان فرض آھي. ھن ڪالوني کي مون پاڻ جوڙيو آھي، ھن ڪالوني کي آباد ڪرڻ ۾ مونکي سال لڳا آھن. ائين ئي مان ھتان جو امن برباد ٿيڻ ڪونه ڏيندس. توھان سڀئي دلجاءِ رکو، جيڪو ٿيو وري نه ٿيندو.
مان انھن سان به دل جي گھراين سان ڏک ۾ برابر جو شريڪ آھيان، جن پنھنجن پيارن جي جان وڃائي ۽ پنھنجن پيارن جي وڇوڙي جي عذاب کي سَٺو آھي. ھتان جي ھر فرد جي جان مال جي ذميواري قانون جي آھي. مونکي دھشتگردن جي ساٿارين پاران جان مال جي ڌمڪي ملي آھي پر مونکي جان مال جي پرواھ ناھي، مان اصولن تي سودو ھر گز نه ڪندس. ھنن دھشت گردن لاءِ عبرتناڪ سزا آھي. ۽ اھا سزا آھي سزاء موت!
مان آڊر ٿو ڏيان شوٽ ھم !
جئين ئي آءِ جي صاحب حڪم جاري ڪيو. سپاھي لڳاتار دھشت گردن مٿان گوليون وسائڻ لڳا.
اھو منظر سڀني لاءِ عبرتناڪ ھو

بدلي ۾ ڪجهه ئي ڏينھن ۾ دھشت گردن آءِ جي صاحب جي ڌيءَ گل بھار کي اغوا ڪري ورتو ھو ۽ پوءِ ھن جو گلو ڪٽي لاش واپس روانو ڪيو ھو.

تڏھن بھرام خان گل بھار سان ملي بغير واپس موٽي ويو ھو.
ڪجهه ڏينھن کان پوءِ جڏھن بھرام خان کي گل بھار سان ملڻ جي تانگهه جاڳي، ھڪ دفعو ٻيھر ڳوٺ وريو پر ھن کي گل بھار جي ساھيڙين کان خبر ملي، ته گل بھار قتل ٿي وئي ...
سڀ قول قرار واعدا اڌورا رھجي ويا ھا.
ھن جي اکڙين مان لڙڪ زار قطار لڙي پيا.
اھا ھن جي لاحاصل محبت ھئي، جيڪا ھن کان اڄ به وسري ناھي !
ھن جي خيالن جي ڪڙي ٽٽي، ھن ھڪ نظر منههَ طرف ڪئي، ڀيڻ جيڪا اڃان به مينگل خان سان بيٺي ڳالھائي رھي ھئي.
بھرام خان کٽ تان اٿي منههَ طرف ھليو آيو.
بھرام خان ڀيڻ کي چيو، ’’ادي! ھونئن ته ڪڏھن ايسيتائين نه آئي آھين، گھوڙن کي گاهه به مان وجھان، پاڻي به مان پياريان، مينگل خان الاءِ ڪھڙو جادو ڪيو آ توتي، ايڏو سوير اچي مينگل خان جو پاسو ورتو اٿئي.... ! ھاڻ وڃ... ناشتي جو بندوبست ڪر، سج چڙھي آيو آ... ماريندينءَ سڀني کي بک ....!‘‘
زينت گل ھيڪر مينگل خان کي ڏٺو ۽ پوءِ ڀاءُ کي ڏسندي رڌڻي طرف ھلي وئي.
ھن پنھنجي ڀيڻ جي محبت کي پرکي ورتو ھو. بھرام خان ڄاڻي ورتو ھو ته، لاحاصلات محبت جو انجام ڏاڍو اذيتناڪ ۽ ڏکوئيندڙ ٿيندو آھي. ھن جي اکين ۾ نمي ڀرجي آئي ۽ پوءَ منھن پرتي ڪري اکين مان ڇلڪندڙ ڳوڙھن کي ھٿ جي تري سان اگهي ورتو.
مينگل خان سان مخاطب ٿيو،
’’مينگل خان! پوءِ اڄ جو ڇا پروگرام آھي !؟ ‘‘
’’ناشتو ڪري، ھلون ٿا زمين تي...‘‘ مينگل خان ورندي ڏني.

۽ پوء سڀ ناشتي تي گڏ ٿيا. ناشتو ڪري مينگل خان ۽ بھرام خان ھٿيار کڻي زمين طرف وڃڻ جي ڪئي ته رحيم يار خان ٻنھين کي فلحال روڪڻ جي ڪئي، پر ھي گھوڙن تي سوار ٿي زمين طرف نڪري ويا.
اھي ڳوٺاڻا ڦورو ٻاجھري جي فصل وٽ ھٿيارن سان گھمي ڦري رھيا ھا.
مينگل خان ڪجهه وٿيرڪو ھڪ ٿلھي ٻٻر جي ڇانوَ ۾ گھوڙو روڪي رائيفل لوڊ ڪري بيھي رھيو ۽ بھرام خان کي ھنن طرف موڪلي ڇڏيو، جيڪي ڪجهه پنڌ تي ئي ٻاجھري جي فصل وٽ بيٺل ھا. بھرام خان وڌي اڳتي آيو، انھن سڀني بھرام خان تي ھٿيار تاڻي ورتا، بھرام خان پرتي ٻٻر طرف مينگل خان ڏي ڏٺو. مينگل خان رائيفل لوڊ ڪري ورتي، ۽ پوءِ بھرام خان چيو،
’’توھان مونکي ماري سگھو ٿا، پر توھان مان ڪو ھڪ به ھتان بچي موٽي ڪونه ويندو.‘‘
انھن مان جيڪو ھڪ اک کان ڪاڻو ھو، ڪاڻي اک ثابتي اک کان به وڏي ۽ خوف ڏياريندڙ ھئي، انھي پرتي ٻٻر طرف نظر ڪئي. ساٿين کي وڙھڻ کان روڪي ورتو ۽ پوء بھرام خان کي چيو،
’’بھرام خان اڄ ته ھڪڙو ونگاري وٺي آيو آھين، پر جي ڏهه ونگاري ٻيا به وٺي اچين، تڏھن به توکي ٻاجھري جي فصل مان ھڪ سٽو ڪونه ملندو.‘‘
’’ھن مھل اسان وڙھڻ نه آيا آھيون، توکي چتاوني ٿا ڏيون، ٻن ٽن ڏينھن ۾ فصل پچي راس ٿيندو ۽ پوء اسان فصل ۾ لوڀ وجھندا سين. دم آھي ته اچي روڪجان !‘‘
بھرام خان پرتي مينگل خان ڏي نھاريو.
مينگل خان رائيفل جو گھوڙو چاڙھيو الرٽ بيٺو ھو.
بھرام خان چيو،
’’توھان ھڪ سٽي جي ڳالهه ٿا ڪيو، ھڪ سٽو ته ڇا توھان کي فصل جو ھڪ تيلو به نه ملندو، اھو بھرام خان جو ضد آ...وڃو.... توھان کي ٻن ٽن ڏينھن جي مھلت ملي!‘‘‘
۽ پوء بھرام خان موٽيو، ھي به واپس وريا. بھرام خان ۽ مينگل خان واپس گھر ڏانھن موٽيا.
ٻن پھرن جو ٽائيم ٿي چڪو ھو، ھي گھر ۾ داخل ٿيا.
بھرام خان اچي پيءُ جي کٽ سان ڀر ۾ ويٺو.
’’بابا! ٻن ڏينھن کان پوء ھڪ ھڪاڻي ڪبي، فلحال ھو به موٽي ويا آھن.‘‘
رحيم يار خان پٽ بھرام خان ڏي ڏٺو ۽ پوء مينگل خان سان مخاطب ٿيو،
’’نه پٽ! جلد بازي نه ڪريو، اھو مسئلو بعد ۾ حل ٿي سگھي ٿو...‘‘
’’نه چاچا‘‘ مينگل خان وراڻيو، ’’جيستائين مان ھنن کي ڀڄائي ڊوڙائي نه ٿو ڪڍان، تيستائين نه سک جو ساھ کڻندم، نه ھتان ڪاڏي ويندس. توھان بي فڪر رھو.‘‘
’’پٽ ! ڀئو انھن جو ناھي، انھن سان ته بعد ۾ به نبري سگھجي ٿو، مونکي ڀئو آھي سردار ھشمت خان جو، ھو ڪيڏي مھل به توکي ھت ڳولي اچي لھندا، تون مرد آھين منھن ڏئي سگھين ٿو، پر عورتن جو ڇا!؟ عقلمندي انھي ۾ آھي ته، سڀاڻي ئي ڌيءَ صاحبا کي دريا خان جي ڳوٺ ڇڏي پوءِ ڀلي موٽي اچ، درياء خان کي منھنجا سلام چئجان بس !‘‘
مينگل خان ڪجهه سوچ ويچار کان پوءِ چيو، ’’ٺيڪ آ چاچا! توھان سھي ٿا چئو !‘‘
ٻئي صبح سوير مينگل خان صاحبا کي وٺي گھوڙي تي سوار ٿي درياء خان جي ڳوٺ طرف روانو ٿي ويو .

(10)

اڌ ڏينھن جي سفر کان پوءِ ٽاڪ منجھندڙي جو، ھي ھڪ ننڍڙي ڳوٺ کي ويجھو اچي پھتا.
ڪچي رستي جي موڙ کان سرنھن جي ڇانوَ ۾ ھڪ ھاري پاڻيءَ جو مٽ رکيو ماني ٿي کاڌي. ڀر ۾ ننڍڙي 12 سالن جي عمر جي ڌيءَ ويٺي ھئي، جيڪا گھران ماني کڻي پھتي ھئي، جنھن سان ھن پيار ٿي ڪيو.
مينگل خان ڀر ۾ اچي سلام ورايو. ھاري جواب ڏنو.
’’ وسلام پٽ !ماني حاضر آھي...‘‘
’’بسم الله چاچا! توھان کائو. اسان کي ٻه ڍڪ پاڻي پياريو.‘‘
’’پٽ! مھمانن کي پاڻي پيار، منھنجي ڌي شھزادي!‘‘ ھاري چيو
صاحبا کي پيءُ جي شفقت ياد اچي وئي. ھن جون اکيون ڀرجي آيون. ھاري صاحبا ڏي ڏٺو، جيڪا ڪپڙن مان ئي شاھي گھراڻي جي ٿي لڳي. ھن پڇيو.
’’ پرديسي! ڪاڏي پنڌ پيو آھين!؟‘‘
مينگل خان وراڻيو، ’’چاچا درياء خان جي ڳوٺ وڃڻو آ، ڪو ڏس پتو!؟‘‘
ھن ٻڌايو، انھي ئي رستي سان اڳيان ڳوٺ آھي، وڌيڪ آسان ڪري ڇڏيان، رستي کان مٿي ھڪ واھ آھي، واھ وارو رستو وٺي اڳتي کاٻي ھٿ تي مڙي وڃجو، انھي کان اڳتي چوراھي تي ھڪ ڇپرائين ھوٽل آھي، اتان توھان ڪنھن کان به پڇندئو، توھان کي درياء خان جي گھر جو ڏس پتو ڏيندو.
ھي اٿي گھوڙي تي سوار ٿيا، موڪلايو ۽ اڳتي وڌي ويا.
ڪجهه پنڌ کان پوءِ انھي شاخ جي ڪڙ تي گھوڙو چڙھيو، ڪجهه پنڌ کان پوءِ گھوڙو کاٻي پاسي موڙيو، ٿورو اڳتي ڇپرائين ھوٽل نظر آئي، ميـنگل خان گھوڙي تان لٿو، گھوڙي جي واڳ پڪڙي ھوٽل طرف ھليو آيو
ڪجهه ڳوٺاڻا ھوٽل اندر چانهه پي رھيا ھا ۽ زماني جون ڪچھريون ڪري رھيا ھا. انھن ۾ گھڻا تر نوجوان ۽ ڪجهه پوڙھا ڪجهه ننڍا وڏا ٻار ھا، سڀئي ھن کي حيران نظرن سان ڏسڻ لڳا ، پريان بينچ تي ويٺل کاٻي ٽنگ کان منڊڙو مينگل خان کي تڪڻ لڳو
مينگل خان پڇيو، ھي درياء خان جو ڳوٺ آھي!؟
پرتي بينچ تي ويٺل اھو منڊڙو بينچ تان اٿي گوڏي تي ھٿ رکي منڊڪائيندو اڳتي وڌي آيو. ھن جي عمر 23،22 سال جي لڳ ڀڳ ھئي.
انھي ٻڌايو ’’ھا، ھي ڳوٺ درياء خان جو آھي، گھر ڏٺل آھي يا!؟‘‘
’’نه!‘‘ مينگل خان جواب ڏنو. ’’مان اجنبي آھيان، پھريون دفعو آيو آھيان.‘‘
’’گھر ڏيکاريان.‘‘ منڊڙي چيو.
’’جي ڏيکار...‘‘
’’اچ ڀلا! ‘‘ منڊڙو گوڏي تي کاٻو ھٿ رکي نوڙيل حالت ۾ اڳتي وڌڻ لڳو، مينگل خان گھوڙي جي واڳ پڪڙي پٺيان پنڌ پنڌ ھلڻ لڳو.
صاحبا گڏو گڏ ھلڻ لڳي، منڊڙو ھر ٻئي وک کان پوءِ صاحبا کي تڪڻ لڳو. وري مينگل خان سان ڳالھائڻ لڳو.
’’جوان ڪير آھين، نالو ڇا اٿئي، ڪھڙي ڪم سان پڳو آھين!؟‘‘ منڊڙو لاڳيتو ٻه ٽي سوال پڇي ويو.
’’پرديسي آھيان درياء خان ۾ ڪم آھي، بابا سائين جو دوست آ.‘‘ مينگل خان به ھڪ ساھي ۾ جواب ڏئي ڇڏيو
منڊڙي مينگل خان کي ڏٺو، وري صاحبا ڏي ٽيٽ نظر ڪئي، وري مينگل خان کي چيو ’’ھا، پر نالو ته ڪونه ٻڌايئه...‘‘
منڊڙو ڦري وري اڳيان ٿيو، ٺهه پهه مٿان وري پڇيو، گڏ زال اٿئي!؟
صاحبا کي منڊڙي تي ڪاوڙ لڳي، دل چيس ٻي ٽنگ به ڀڃي ڇڏيس، منڊڙو صاحبا کي ڏسڻ لڳو، ڪجهه ڪجهه شڪي ٿيو. مينگل خان ٻه قدم اڳتي وڌيو، ڪو جواب ڪونه ڏنو. منڊڙو وري گڏ گڏ ھلڻ لڳو.
’’ ھتي ماڻهو وڏا چغل خور اٿئي، خيال ڪجانءِ‘‘
ٽي چار قدم ھلڻ کان پوءِ منڊڙو منڊڪائيندي سامھون ٿي بيٺو. مينگل خان بيزار ٿيڻ لڳو ھو. رڳو گھر ڏسي، ته منڊڙي مان جان ڇٽي!
منڊڙي وري چيو، ’’تون مھمان آھين تڏھن توکي ٻڌايان ٿو، ٻڌايانءِ نه ٿو، خبردار ٿو ڪيان، ھتي سڄي رات بندوقن جا ٽاڪوڙا ھوندا آھن، عيد تي ايترا ٻار به ڦٽاڪا ڪونه ٿا ڦاڙن، متان رات جو ٻاھر نڪرين ... خيال ڪجانءِ...‘‘
منڊڙو پنھنجي پر ۾ مينگل خان کي ڊيڄارڻ لڳو. وري صاحبا کي ٽيٽ نظر سان ڏٺو.ھاڻ مينگل خان کي منڊڙي تي چڙ لڳڻ لڳي ھئي. دل چيس ھڪ چمبو وھائي ڪڍيس، پر خاموش رھيو.
منڊڙي مڙي مينگل خان ڏي ڏٺو. وري ڳالھايو.
’’پريان کجون ڏسين ٿو نه، اتي درياء خان جو گھر آھي، مسجد جي ڀر ۾، ھاڻ ماڻهو نماز پڙھن ئي ڪونه، سڄو ڏينھن ھوٽلون جوا ۽ شرطن تي ڪريا پيا آھن...‘‘
ھڪ نظر وري صاحبا کي ٽيٽ نظر سان ڏٺو. وري مينگل خان سان ڳالھايو.’’اچي پھتا آھيون گھٻراءِ نه!‘‘
مينگل خان پڇيو، ’’ڀلا ڪم ڪھڙو ڪندو آھين!؟‘‘
’’ٺڳيون!‘‘ وڏو ٽھڪ ڏئي کلي پيو.
’’ڀوڳ ٿو ڪيان، ڪم ڪار ڪونه ڪيان، ڪو چانهه پياري، ڪو ماني کارائي، ڪو ڏھ ويهه روپيا ڏئي ڇڏي، ڪڏھن ڪڏھن ڪجهه ناھي ملندو ته، ھلڪي ڦلڪي چوري ڪري وٺندو آھيان.‘‘
مينگل خان کي ھن تي بکيان ٿي لڳي. وري ٽھڪ ڏئي کلي پيو، ’’تون ڊڄ نه، تنھنجو ڪجهه ڪونه چورائيندس، تون الاءِ ڪير، توکي سڃاڻان ڇا! ڪھڙو تون ھتان جو آھين، جو وجهه ڏيندين...‘‘
صفا ٽھڪ ڏئي ٻڏي ويو .. مينگل خان صاحبا کي ڏٺو. صاحبا مرڪي پئي. ھن کي پھريون دفعو لڳو، رڳو مرڪ خوبصورت ناھي ھوندي، ڪا ڪا کل بري به ٿيندي آ!
’’اجھو گھر پھچي ويو.‘‘ منڊڙي چيو، پر ھي ويو ڪونه اتي بيٺو رھيو. مينگل خان در کڙڪايو، پٺتي ھٽي بيٺو، منڊڙو اڃان به بيٺو رھيو. مينگل خان کيسي ۾ ھٿ ھڻي ڪجهه پيسا ڪڍي منڊڙي جي تري تي رکي ڇڏيا. منڊڙو گوڏي تي ھٿ رکي منڊڪائيندو پٺ تي لوڻا ھڻندو واپس ھليو ويو.
اوچتو در کليو. تعارف ٿيو. مينگل خان درياء خان کي رحيم يار خان جا سلام پھچايا. ھي ٻئي گھر ۾ داخل ٿي ويا .

(11)

’’اچو پٽ!‘‘ درياء خان اڳيان ٿيو. مينگل خان ۽ صاحبا پٺيان پٺيان ھلڻ لڳا.
’’ ھي توھان کي پنھنجو ئي گھر آھي... پٽ! گھوڙي کي سامھون ڪنڊي جي ڇانوَ ۾ ٻڌي ڇڏ.‘‘
مينگل خان اڳتي وڌيو. گھوڙي کي ڪنڊي سان ٻڌي پٺتي موٽيو. درياء خان صاحبا سان ڳالھائيندو اڳتي گھر طرف ٿي وڌيو.
’’ پٽ! تون به منھنجو ٻچو آھين جئين مونکي سومل آھي..‘‘
سامھون سومل ھنن کي ڏسي اڳتي وڌي آئي. صاحبا کي ڳراٽڙي پاتي.
’’ ڀيڻ! ڀلي آئينءِ....‘‘
’’منھنجي ڌيءَ سومل...‘‘ درياء خان وراڻيو. ’’ڌيءَ تون ڀيڻ کي وٺي ڪمري ۾ ھل ،مينگل خان اچ پٽ! ھي پنھنجو ئي گھر آھي،‘‘
درياء خان، مينگل خان ۽ صاحبا کي گھر اندر کٽن تي ويھڻ جو چيو ۽ پوءِ ڌيءَ سومل کي مھمانن لاءِ ماني ٽڪي جو چيو. ھي ٿڪل گھڻا ھا. اول انھن جي خاطر خواھ ڪئي، ماني ٽڪي جو بندوبست ٿيو. سڀني ماني گڏجي کاڌي.
نيٺ سج لڙي اچي سانجھي ٿي، گھر جي آڳنڌ تي کٽون رکيون ويون. درياء خان اچي مينگل خان جي کٽ تي، مينگل خان سان گڏ ٿي ويٺو، ۽ مينگل خان سان حال احوال ٿي اوريا.
سومل صاحبا سان ڊگھي ڪچھري ڪئي نيٺ ننڊ پئجي وئي. صاحبا گھڻي ٿڪل ۽ نٻل حال ھئي. سوچي ٿي، ’’عجيب دستور آ دنيا جو، جيڪو وجود، ھن جي جسم ۾ پليو ٿي، انھيءَ اڃان دنيا ۾ اک ناھي کولي ۽ دشمني پالي ورتي آھي.‘‘
پرتي کٽ تي ھڪ نظر مينگل خان تي وڌي، جيڪو درياء خان سان اڃان به ڳالھائي رھيو ھو، ھن پنھنجي ديد تارن ۾ اٽڪائي ڇڏي ھئي. ياد پويس ٿي، مينگل خان جي چيل اھا ڳالهه، قسمت به توسان ريس ڪرڻ لڳي آھي، ھوءَ سوچي ٿي، قسمت ڪڏھن به ڪنھن سان ريس ناھي ڪئي، قسمت صرف تماشو ڪيو آھي ۽ ھن سان قسمت به عجيب تماشو ڪيو آھي!
ھن کي بچپن کان جواني تائين جا سڀ قصا ياد ٿا پون.
مينگل خان ڳالھائيندي ڳالھائيندي پرتي کٽ تي نظر ڪئي. صاحبا کي گھري سوچ ۾ ڏسي ميـنگل خان درياء خان سان مخاطب ٿيو. ’’چاچا! مان گھڻو ٿڪجي پيو آھيان، ڪو غلط صحي دڳ ٻڌائڻ وارو به منھنجي پٺيان نه رھيو آھي. بس! اڪيلو ئي دڳن تي ڊوڙان پيو، لڳي ٿو زمانن کان ڊوڙندو ھجان. بس! ھڪ صاحبا جو ساٿ بچيو آھي، سا به .....‘‘
ھيءُ خاموش ٿي ويو. اوڏي مھل مينگل خان کي پيءُ خدادا خان گھڻو ياد پيو، جنھن ھن کي زندگيءَ ۾ رڳو ڀروسو ڏنو ھو.
درياء خان مينگل خان جي چھري ڏي چتائي ڏٺو، ۽ پوءِ چيو، ’’مينگل خان! جيڪي ماڻهو جوکم کڻي حالات مطابق فيصلا ڪندا آھن، اھي فيصلا اڳتي ھلي، وقت صحي ثابت ڪندو آھي! مان نه ٿو چوان ته تو غلط ڪم ڪيو آھي، پر جوکم ضرور کنيو آھي! ۽ جوکم کڻڻ بھادرن جو ڪم ھوندو آھي، جھڙن تھڙن جو نه!
بلڪل تون بھادر آھين ... ھي گھر توکي پنھنجو آھي، جيترو رھڻ چاھين رھي سگھين ٿو...‘‘
ھڪ نظر پرتي صاحبا جي کٽ تي ڪئي، جيڪا پنھنجي عطيت ۾ اڃان به گم سم ھئي.
وڌيڪ چيو، ’’ڌيءَ صاحبا نه رڳو سردار ھشمت خان جي نياڻي آھي، پر منھنجي به نياڻي آھي پر سردار ھشمت خان چپ ڪري ويھڻ وارن مان نه آھي. تون دنيا جي ڪھڙي به ڪنڊ ۾ وڃي لڪ، ھو توکي ضرور ڳولي لھندو. ھو رڳو طاقتور ناھي، پر پوري قوم جو سردار به آھي. ڊڄان ٿو انھي ڏينھن کان، وڌيڪ رب پاڪ ڀلائي ڪندو... ھاڻ تون آرام ڪر .. رات به ڪافي پئجي چڪي آھي، وري صبح جو گڏ...‘‘
مينگل خان چيو، ’’نه چاچا! صبح ته مان واپس چاچا رحيم يار خان جي ڳوٺ ورندس. پوئتي گھڻا ڪم ڇڏي آيو آھيان، جيڪي نبيرڻا آھن، باقي تو وٽ صاحبا سام ھوندي.جڏھن وقت سوڙھو ڪيو ته تو وٽان پنھنجي سام وٺي ويندس.‘‘
’’چڱو پٽ! جئين تون مناسب سمجھين.‘‘ اھيو چئي درياء خان اٿيو ۽ پنھنجي کٽ تي اچي ليٽيو.
رات ڪافي پئجي چڪي ھئي. سڀ ننڊ جي آغوش ۾ ھليا ويا.
باک ڦٽي صبح ساجھر ئي مينگل خان درياء خان کان موڪلائي صاحبا کي آٿت ڏئي، واپس رحيم يار خان جي ڳوٺ طرف روانو ٿي ويو.

(12)

اھا رات ۽ ٻئي ڏينھن جي اوسيئڙي ۾ زينت گل سال صدين جي عذابن کي ڀوڳيو ھو. ٻيو صبح به سج چڙھي ٻن پھرن تي اچي بيٺو ھو، اڃان به ھن جي ديد ٻاھر اٽڪيل ھئي.
بھرام خان ڀيڻ جي حالت سمجھي ورتي ھئي، ھن ڄاڻي ورتو ھو، ھي لاحاصل محبت آھي ۽ لاحاصل محبت جو انجام ڏاڍو ڏکوئيندڙ ٿيندو آھي.
ھن دل ۾ دعا گھري، شال اڻپوريون محبتون سفل ٿي پون! ھي وڌي ڀيڻ جي ڀر ۾ ٿي ويٺو. زينت گل کي اڃان به آٿت نه ملي، من جي تانگهه اڃان به گھٽي نه ھئي.
ان ويل مينگل خان گھوڙي تي وريو ٿي. زينت گل جو ساھ سامت ۾ آيو. ھوءَ در طرف ڊوڙي. مينگل خان اڃان دور ھو. ھن اول ئي در جا تاڪ کولي ڇڏيا، ڄڻ عمرين کان بند پيل من جا تاڪ کلي پيا ھجن. در طرف ڊوڪڙي پاتي، ڊوڪڙي جي ڪري زينت گل ھلڪو ھلڪو سھڪي ٿي، اکڙين منجهه چاھت جي چمڪ موٽي آئي، من اندر ۾ محبت جو درياء اٿلي پيو ھو.
مينگل خان گھر ۾ داخل ٿيو، ٽپ ڏئي گھوڙي تان لٿو، زينت گل جي نيڻن ۾ نھاريو، ھن جي نيڻن منجهه چاھت جو سمنڊ ازل کان اٿليو ٿي ۽ پوءِ اڳتي وڌي گھوڙو مَنههَ ۾ ٻڌو. ٻئي آڳنڌ طرف وڌڻ لڳا، زينت گل جي چھري تي سڀ خوشيون موٽي آيون.
مينگل خان پھچڻ سان ئي رحيم يار خان کي سلام ورايو.
’’ اسلام عليڪم چاچا سائين!‘‘
’’وعليڪم سلام پٽ!‘‘ رحيم يار خان سلام جي وراڻي ڏني.
بھرام خان وڌي مينگل خان کي ڀاڪر پاتو.
ٻن پھرن جي ماني کاڌي، مينگل خان ڪجهه آرام ڪيو، ٿڪ ڀڳو.
بھرام خان چيو، ’’مينگل خان! وقت اچي ويو آھي دشمن سان ھڪ ھڪاڻي ڪجي. تياري وٺ ته ھلڻ جي ڪيون. سوير ئي زمين تان موٽيو آھيان. مون کي تنھنجو انتظار ھو. تون ٿڪل ھئين تڏھن تڪڙي ڳالهه ڪانه ڪڍيم. ھو فصل ۾ لوڀ وجھڻ لاءِ سوير ئي ڏاند گاڏيون ڪاھي پھتا آھن، ھو لوڀ پيا ڪن! ھاڻ اٿ ته ھلڻ جي ڪيون.‘‘
مينگل خان رائيفل کڻي ڪلھي ۾ وڌي، ٻئي گھوڙن تي سوار ٿيا ۽ پوءِ ٻئي گھوڙا ڪاھي ٻاجھري جي فصل طرف روانا ٿي ويا. ان مھل ڪجهه ماڻهون ٻاجھري لڻي ڏاند گاڏيون ڀري رھيا ھا ۽ ڪجهه ھٿيارن سان پھريدار گھوڙي سوار ھا. فصل جي ھڪ طرف کان مينگل خان وڌڻ لڳو ۽ فصل جي ٻي طرف کان بھرام خان ٻئي ڊوڙندڙ گھوڙن تان ڏاند گاڏين تي فائرنگ ڪرڻ لڳا. پريان گھوڙي سوار پھريدار به جوابي فائرنگ ڪرڻ لڳا.
ڪجهه ماڻهون ڏاند گاڏين جي اڙ ۾ لڪڻ لڳا، جن ڏاند گاڏين ۾ ڍڳا ٻڌل ھا، اھي ٽاهه کائي ڀڄڻ لڳا. بھرام خان ۽ مينگل خان فائرنگ ڪندا اڳتي وڌندا رھيا. پيادا پٺتي ڊوڙڻ لڳا، پھريدار گھوڙي سوار جوابي فائرنگ ڪرڻ لڳا، ڪجهه پيادا جيڪي ٻاجھري سان ڀريل ڏاند گاڏين جي اڙ ۾ وڃي لڪا ھا، مسلسل گوليون وسڻ ڪري ڏاند گاڏين جي اڙ مان نڪري پھريدار گھوڙي سوارن طرف ڊوڙڻ لڳا، ڊوڙندڙ پيادن تي بھرام خان ۽ مينگل خان گوليون وسائڻ لڳا، ڪجهه زخمي ٿيا ڪجهه ڪريا، وري اٿيا، وري اڳتي منڊڪائيندا منڊڪائيندا ڊوڙيا ٿي. پھريدار پنھنجي بچاءِ ۾ فائرنگ ڪرڻ لڳا ۽ انھن زخمين کي گھوڙن تي سوار ڪرڻ لڳا ۽ پاڻ پٺتي ھٽڻ لڳا.
فائرنگ جو سلسلو جاري رھيو، تان جو پھريدار زخمين کي گھوڙن تي کڻي گھڻو پٺتي موٽي ويا. ھاڻ ھو ٻاجھري سان ڀريل ڏاند گاڏيون ڇڏي واپس ڀڄي ويا. سج لھي سومھياڻي ٿي، بھرام خان ۽ مينگل خان گھر ڏانھن موٽيا.

پھريدار زخمين کي کڻي ڳوٺ جي ويجھو پھتا. رستم خان به جھر جھنگ جھاڳيندو پھريدارن جي ڳوٺ اچي پھتو ھو.
پھريدار زخمين کي گھوڙن تان لاھڻ لڳا، زخمين کي سھارو ڏئي کٽن مٿان ليٽايو ٿي. رستم خان باغي گھوڙي سوارن سان وڌي اڳتي آيو. فلحال ھو ھڪ دفعو ٻيھر دھلجي ويا، ھر ھڪ باغي گھوڙي سوار جي ھٿ ۾ ھٿيار ھو.
رستم خان وڌي ھنن کان پڇيو، ’’ماجرو ڇا آھي!؟‘‘
فلحال ته ھو ھنن کي ڏسي گھڻا وائڙا ۽ بتال ٿي ويا، دل ۾ خوف ورائي وين، سوچڻ لڳا، آخر ھي آھن ڪير، دشمن ته ناھن، ڪٿان آيا آھن!؟ ھي وڌيڪ حيران پريشان ٿي ويا. نيٺ انھن مان جيڪو اک کان ڪاڻو ھو. انھي ٻڌايو.
’’ رحيم يار خان جي ڳوٺ ڪجهه ڏينھن اول ھڪ نوجوان گھوڙي تي ھڪ عورت سان آيو ھو، جيڪو ھاڻ رحيم يار خان جو مددگار ٿي پيو آھي. ھي سڀ انھي جو نتيجو آھي.‘‘
رستم خان وڌيڪ پڪ ڪرڻ لڳو. ڪاڻي وڌيڪ ٻڌايو ، ھا اھو نوجوان رحيم يار خان جي گھر ۾ ئي ٽڪيل آھي. ھاڻ ھنن کي وڌيڪ پڪ ٿي ته ھي به ان نوجوان جي تلاش ۾ آھن!
سڀ وڌي اڳتي آيا، رستم خان جي ويجھو ٿي بيٺا. انھي ڪاڻي وڌيڪ ٻڌايو ، ’’توھان يقين ڪيو، اھو نوجوان رحيم يار خان جي گھر ۾ ئي ٽڪيل آھي، مان ڪوڙ نه ٿو ھڻان! رحيم يار خان جي گھر کي ڪاٺ جو در لڳل آھي، جيڪو گھر بلڪل سامھون آھي. توھان کي وڌيڪ مدد کپي ته اسان توھان جي مدد ڪرڻ لاءِ تيار آھيون.‘‘
سڀ وڌي اڳتي ٿي بيٺا. چوڻ لڳا، ’’ھا اسان توھان جي مدد ڪرڻ لاءِ تيار آھيون!‘‘
رستم خان سڀني ڏي ڏٺو ۽ پوءِ چيو، ’’نه مان ڪمزور ناھيان. توھان ڏس ڏنو، مون لاءِ ايترو ئي کوڙ آ، وڌيڪ مان پاڻ سنڀالي وٺندس.‘‘
سڀ پٺتي ھٽي بيھي رھيا.

رستم خان باغي ويڙھاڪ وٺي رحيم يار خان جي ڳوٺ طرف روانو ٿي ويو. ڪافي رات گذري چڪي ھئي، مينگل خان ۽ بھرام خان گھر جي آڳنڌ تي ھلي ڦري رھيا ھا. کٽ تي ستي رحيم يار خان ٻنھي کي ڏسي رھيو ھو. اچانڪ مينگل خان کي گھوڙن جي ٽاپن جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. ھن ٻاھر نظر ڪئي، ڪجهه گھوڙي سوار ھٿن ۾ ٻرندڙ ٽارچون ٻاريو گھر طرف وڌيا ٿي. ھن جھٽ ۾ کٽ تان رائيفل کڻي ورتي، رائيفل لوڊ ڪري ورتي، بھرام خان مينگل خان کي روڪي ورتو.
’’نه مينگل خان! جلد بازي نه ڪر، ھي دشمن نه ٿا ٿي سگھن. دشمن ۾ ايتري جرئت ناھي جو ھو در تائين اچي، ھو ڪانئر آ. پڪ سان ڳالهه ڪجهه ٻي آ، تون صبر ڪر مان جاچ لھي ٿو وٺان.‘‘
بھرام خان ھٿيار کڻي در طرف وڌيو.
رحيم يار خان سڀ سمجھي ورتو. ھن مينگل خان کي سڏي ورتو. مينگل خان وڌي ڀر ۾ بيٺو، در طرف رائيفل تاڻي ورتي.
’’ چاچا! مان ھنن کي گھر ۾ داخل ٿيڻ ڪونه ڏيندس. سڀني کي گولين سان ڀنڃي ڇڏيندس.‘‘
’’نه پٽ!‘‘ رحيم يار خان چيو، ’’جوش کان نه ھوش کان ڪم وٺ، ھي گھر آھي، جنگ جو ميدان ناھي، تون ڪمري ۾ ھليو وڃ، عقلمندي انھي ۾ آھي، وڌيڪ مان پاڻ سنڀالي ٿو وٺان. دير نه ڪر جلدي ڪر!‘‘
مينگل خان رائيفل جو گھوڙو لاھي ورتو ۽ تڪڙو تڪڙو ڪمري ۾ ھليو ويو.
ھن وري ڌيءُ زينت گل کي سڏي ورتو. زينت گل پريشان حال پيءُ جي سامھون ٿي بيٺي.
’’ جي بابا! حڪم ڪيو...‘‘
رحيم يار خان ڌيءَ زينت گل کي صرف ايترو چيو،
’’ ڌيءَ ھن جا ۽ ھن جي پيءُ جا مان احسان لاھي نه ٿو سگھان. دشمن در تي اچي پڳو آھي، توکي ھڪ ڌيءَ جو فرض نڀائڻو آھي، مان اھو به ڄاڻان ٿو، تون ھڪ باضمير پيءُ جي ڌيءَ آھين!‘‘
زينت گل بنا دير جي ان ڪمري ۾ ھلي وئي، جنھن ڪمري ۾ مينگل خان ھو.

بھرام خان بند در جي اندران پڇيو ’’ڪير!؟‘‘
’’رستم خان! رحيم يار خان جو مھمان در کول.‘‘
رستم خان ورندي ڏني.
در کليو سڀ ويڙھاڪ گھوڙن سوڌو اڱڻ تي چڙھي آيا. رستم خان ٽپ ڏئي گھوڙي تان لٿو. سڌو اچي رحيم يار خان جي کٽ مٿان بيٺو. کٽ جي ٻانھين تي لت رکي ڇڏي، ھن سلام نه ورايو، ڪروڌ ۾ ڳالھايو.
’’گستاخي معاف چاچا! مان مينگل خان جي تلاش ۾ آھيان ۽ مينگل خان جو ڏس تنھنجي گھر ۾ مليو آھي...‘‘
’’ته پوءِ دير ڇا جي!‘‘ رحيم يار خان جذباتي لھجي ۾ وراڻيو، ’’سڄو گھر پيو آ، ڳولي وٺ ‘‘.
’’اھو ته مان ھاڻ ڏسي ٿو وٺان، پر چاچا ڪجهه توھان جي علم ۾ به ته ھوندو!؟‘‘
’’بلڪل رستم خان، مينگل خان ڪجهه ڏينھن مون وٽ رھيو، شايد ھن کي منھنجي حال تي ترس اچي ويو، وڌيڪ رھڻ مناسب نه سمجھو ۽ پوءِ ھو درياء خان جي ڳوٺ نڪري ويو.‘‘
’’سچ ڳالھائڻ جي وجهه چاچا!؟‘‘ رستم خان ڌيرج سان پڇيو.
’’مون کي موت جو خوف ڪونھي! تون گھر جي تلاشي وٺين سگھين ٿو.‘‘
رستم خان کٽ تان پير ھٽايو. ٿوڙو اڳتي وڌيو. ٻه ڪمرا جاچا ۽ پوءِ بند ڪمري طرف وڌڻ لڳو. بند در وٽ پھچي، در کي لت ھنئي. در کليو زينت گل، مينگل خان جي ننگي جسم سان چھٽيل کٽ تي پنھنجا ذلف ورائي مٿان ستي پئي ھئي. در جي آواز تي زينت گل ڪنڌ ڦيرائي در طرف ڏٺو. سردار رستم خان جي نظر زينت گل تي پئي، ھن پنھنجو ڪنڌ ڦيري ڇڏيو.
ھي پٺتي موٽيو. رحيم يار خان کي سلام ورايو. بھرام خان آڳنڌ تي چڙھي آيو، رستم خان بھرام خان کي گھوريو. بھرام خان جي اکين ۾ ڪروڌ ڀرجي آيو. رستم خان گھوڙي تي ٻرانگهه ورائي، گھوڙا مڙيا، ۽ پوءِ رستم خان گھر کان ٻاھر نڪتو ۽ درياء خان جي ڳوٺ طرف روانو ٿي ويو.

مينگل خان، زينت گل جي ڀاڪر مان نڪري شلوار قميص پائي ورتي. کٽ جي ٻانھين تي رلي جي ھيٺان رائفل کڻي ڪلھي ۾ وڌي، ھڪ نظر زينت گل کي ڏٺو، جيڪا اڃان ننگي حالت ۾ بيٺل ھئي.
مينگل خان پنھنجي ڪلھي تان چادر لاھي، زينت گل جي جسم کي ويڙھي ڇڏي. ھي ھڪ قدم اڳتي وڌيو. زينت گل ڳالھايو.
’’مينگل خان! وڃين پيو!؟‘‘
’’جي!‘‘ مينگل خان وراڻي ڏني
زينت گل ڦري اڳيان ٿي بيٺي. ھڪ دفعو ٻيھر پنھنجي جسم تان چادر ھٽائي ڇڏي. مينگل خان جي نظر ھاڻ زينت گل جي پوري جسم تي ھئي. زينت گل صفا ويجھو ٿي، مينگل خان کي ھڪ دفعو ٻيھر پنھنجي ڇاتي سان لاتو، ڪي گھڙيون چھٽي رھي، مينگل خان جي ڇاتي کي چمي ورتو. ٻي ساھيءَ ڀاڪر ڪڍيو ٿورو پوئتي ھٽي بيٺي. مينگل خان جي اکين ۾ گھوريو ۽ پوءِ چيو
’’مينگل خان! بلوچ عورت جو به دستور رھيو آ، جيڪر ھن کي ڪو نامحرم مرد ھڪ دفعو به ڇھي وٺي ته ھوءَ عمر ڀر ان کي پنھنجو ور ڪري ڀائيندي آھي. تون ته منھنجي ننگي جسم سان الاھي دير تائين چھٽيو رھين، ڪي نه توکي مان پنھنجو ور ڀانيان!
وري تون موٽي نه موٽين، زينت گل توکي پنھنجي سينڌ ٿي ڏئي عمر ڀر تنھنجو انتظار ڪندي رھندي....‘‘
مينگل خان ٻاھر طرف وڌيو، ھڪ قدم اڳتي وڌي، وري پٺ تي ھٽيو. زينت گل جي صفا سامھون ٿي بيٺو، ھن زينت گل جي سرمئي نيڻن ۾ نھاريو، ھن کي زينت گل جي سرمائي اکڙين ۾ عمر ڀر جو اوسيئڙو نظر آيو.
مڙي در ڏانھن وڌيو. در جي چائنٺ تي پير رکيو. ھن کي پيءُ خداداد خان جا چيل لفظ ياد آيا. ’’مينگل خان! جِي زندگي موقعو ڏئي ته تون محبت ضرور ڪجانءِ!‘‘
ھن مڙي ٻيھر پٺتي ڏٺو، محسوس ڪيائين، ھن جي دل سيني مان نڪري زينت گل جي قدمن ۾ ڦٿڪڻ لڳي ھئي. مينگل خان در جي چائنٺ تان ئي وراڻيو،
’’ زينت گل! جي زندگي مھلت ڏني ته ضرور موٽي ايندس.‘‘
۽ پوءِ ھي تکو تکو گھر کان ٻاھر نڪتو. اچي رحيم يار خان جي کٽ وٽ بيٺو. رحيم يار خان ٻڌايو، رستم خان درياء خان جي ڳوٺ طرف وڃي چڪو آھي.
ھن رحيم يار خان کي آخري دفعا سلام ورايو.
’’چاچا! جيڪي چار پل گذريا، جيڪي چار داڻا کاڌا، مان زندگي ڀر توھان جو شڪر گذار رھندس.‘‘

۽ پوءِ ھن جو ھڪ قدم زمين تان کڄو، ٻيو قدم گھوڙي جي رقاب ۾ پيو، لانگ ورائي ۽ گھوڙو رات جي تاريڪي ۾ گھر جو آڳنڌ اڪري واءُ مينھن ٿي درياء خان جي ڳوٺ طرف ڊوڙڻ لڳو.
زينت گل ڪپڙا اوڍي ٻاھر نڪري آئي. ڀاءُ جي سامھون اچي بيٺي. ڀاءُ کي مينگل خان جي پارت ڪئي. بھرام خان ڀيڻ جي اکين ۾ ڏٺو. لفظ به نه ڳالھايو . اکيون ڇنڀيون ۽ کوليون پر ڀيڻ کي ڪو وچن ڪونه ڏنو، گھوڙي تي لانگ ورائي ۽ پوءِ مينگل خان جي ڪڍ گھوڙو ڊوڙائڻ لڳو .

(13)

رات جي تاريڪي ۾ مينگل خان گھوڙي کي ڊوڙائڻ لڳو ھو. مينگل خان درياء خان جي ڳوٺ سڀني کان اول پڳو. ھي اھو رستو وٺي آيو ھو، جيڪو درياء خان واپسي ۾ ڏسيو ھو.
سج اڀري ڏينھن ٿيو ھو، مينگل خان گھر پھتو، گھر ۾ مينگل خان درياء خان کان اجازت گھري.
’’ چاچا! توھان جا ٿورا توھان پناھ ڏني، حياتي رھي ته سڀ ٿورا لاھي وٺبا، دشمن کي ھتان جو ڏس ملي چڪو آھي، ھو به پھچڻ وارو ھوندو، انھي کان اڳ ھو پھچي، اجازت ڏيو ته، پنھنجي امانت وٺي ھتان نڪري وڃان! وري ملڻ يا نصيب‘‘
’’اجازت پٽ!‘‘ درياء خان بيٺي ئي ورندي ڏني، ۽ صاحبا جي مٿي تي ھٿ ڦيريو. وڌيڪ چيو، ’’پٽ مان توکي روڪي به نه ٿو سگھان، ڇو جو دشمن وڌيڪ طاقتور آھي، مان تنھنجي جان جوکم ۾ وجھڻ نه ٿو چاھيان، نه ته ڏکي مھل ۾ ائين درياء خان مھمان کي گھر مان وڃڻ جي اجازت ھرگز نه ڏئي ھا!‘‘
’’چاچا! توھان شرمسار ٿا ڪيو.‘‘ مينگل خان چيو، ’’توھان اھو ڪجهه ڪيو ، جيڪو توھان جي وس ۾ ھو، ھاڻ اجازت ڏيو ته نڪرڻ جي ڪيان!‘‘
’’چڱو پٽ! رب رکا! پر ھتان تو لوڻ جي کاڻين طرف نڪري وڃ اتان اڳتي پھاڙي ٽڪريون آھن، انھي کان اڳتي سنڌ آھي. توکي سنڌ ۾ محفوظ پناھ گاھ ملي ويندي، ھاڻ تون نڪرڻ جي ڪر الله واھي!‘‘
چاچا الله واھي مينگل خان صاحبا کي گھوڙي تي سوار ڪري دڳ وٺي لوڻياٺي کاڻين طرف روانو ٿيو، . مينگل خان جو گھوڙو اڃان ڳوٺ جي گھٽين کان ٻاھر نه نڪتو ھو، اڃان انھي چئو واٽي ڇپراھين ھوٽل کان گذريو ٿي ته، انھي منڊڙي مينگل خان کي ڏسي ورتو، رڙ ڪيائين.
’’ دوست! وڃين پيو چانهه پاڻي پيو وڃ...‘‘
مينگل خان جي ڪنن تائين منڊڙي جو آواز ڪونه پڳو، ۽ ھن جو گھوڙو دڳ تان ڌوڙ اڏائيندو اڳتي وڌي ويو. منڊڙو کسڪي اڳتي نڪري آيو ۽ يڪو پٺيان تڪيندو رھيو.
لڳ ڀڳ اڌ ڪلاڪ جي ساھي کان پوءِ انھي منهَه واري ھوٽل وٽ رستم خان جا گھوڙا پڳا. سڀئي گھوڙا انھي ھوٽل جي چؤطرف ڦرڻ لڳا.
رستم خان پڇيو، ’’ڪنھن ھتي گھوڙي سوار اجنبي کي ڏٺو!؟‘‘
منڊڙو سڄي ماجرا سمجھي ويو. ھي منڊڪائيندو منڊڪائيندو اڳتي وڌي آيو. بلڪل رستم خان جي سامھون ٿي بيٺو. ھن چيو، ’’ھا اھو نوجوان ھاڻ، ھاڻ گھوڙي تي زال کي وٺي سامھون واري دڳ سان ڀڄي ويو آھي...‘‘
رستم خان گھوڙي تان ئي منڊڙي کي ابتي چماٽ وھائي ڪڍي، منڊڙو چار پنج بلاٽيون کائي پٺ تي وڃي ڪريو. ھن جي ڪنن مان دونھان نڪرڻ لڳا. اکين آڏو ترورا اچي ويس. منڊڙي کي زندگيءَ ۾ پھريون دفعو ڏينھن جا تارا نظر آيا ھا.
رستم خان ويڙھاڪن سان انھي دڳ تي گھوڙا ڊوڙائڻ لڳو.
ٿوڙي دير کان پوءِ منڊڙو ڪجهه ھوش ۾ آيو. نظر ڪيائين ته ھڪ ٻيو گھوڙي سوار مٿان بيٺو آھي. ھي گيسيون پائي پوئتي ھٽيو. گھوڙي سوار پڇيو ’’ڪو گھوڙي سوار اجنبي نظر آيو!؟‘‘
منڊڙو گيسيون پائي ھٽڻ لڳو، خوف مان وراڻيائين،
’’ھا سڀ ايڏھين ويا اٿئي...‘‘
بھرام خان ان دڳ طرف گھوڙو موڙيو ۽ واءُ مينھن ٿي ويو.

ھاڻ ھڪ ئي رخ تي نظر جي دوري کان سڀ گھوڙا ڊوڙي رھيا ھا. رستم خان واٽ تان ئي ٻن گھوڙي سوارن کي پيغام ڏئي، چاچا ھشمت خان ڏانھن روانو ڪري ڇڏيو ھو.
گھوڙن جي رفتار وڌڻ لڳي ھئي، گھڻي منزل کان پوءِ رستم خان کي مينگل خان نظر آيو، جيڪو تيز رفتار گھوڙي تي اڳتي وڌي رھيو ھو. ھنن اڃان گھوڙن جي رفتار تيز ڪري ڇڏي، ھاڻ گھوڙن جي سنبن جي رفتار وقت جي رفتار پڪڙي ورتي ھئي.
رستم خان جا گھوڙا مينگل خان کان ھڪ ٻه ڪلوميٽر جي دوري تي ھا. مينگل خان پٺتي نھاريو، وڳ گھوڙن جو ڪڍ ھو.
مينگل خان گھوڙي جي رفتار تيز ڪري ڇڏي. ڪجهه فاصلي کان پوءِ لوڻياٺي کاڻين طرف وڌيو.
پٺيان رستم خان جا گھوڙا واءُ مينھن ھڪ ڪري ٿي اڳتي وڌيا. فائرنگ جو سلسلو شروع ٿي ويو. مينگل خان گھوڙو لوڻياٺي کاڻين ۾ لاٿو، ۽ اڳتي وڌڻ لڳو، اڃان گھڻو اڳتي وڌيو، نيٺ گھوڙي جي رفتار گھٽجڻ لڳي، گھوڙو سھڪڻ لڳو ھو، مينگل خان پٺ تي جوابي فائرنگ ڪندو رھيو.
رستم خان گھڻو ويجھو اچي پڳو ھو.
مينگل خان ٽپ ڏئي گھوڙي تان ھيٺ لٿو. صاحبا کي ٻانھن جو سھارو ڏئي گھوڙي تان ھيٺ لاٿو ۽ پوءِ گھوڙي جي واڳ ھٿن مان ڇوڙي ڇڏي. اڳتي وڌي ھڪ وڏي پٿر جي اڙ ۾ صاحبا کي لڪائي ڇڏيو ۽ پاڻ پٿر جي اوٽ وٺي دشمن تي گوليون وسائڻ لڳو.
ويڙھاڪ گھوڙن تان لھي ٽڪري جو گھيراء ڪرڻ لڳا، ھي سڀ اڳتي وڌندا رھيا ۽ مسلسل گوليون وسائيندا رھيا. مينگل خان پٿر جي اڙ کان جوابي فائرنگ ڪندو رھيو. ھاڻ مينگل خان چؤطرف ويڙھاڪن ۾ گھيرجي چڪو ھو. رستم خان فائرنگ ڪندو پٿر ڏانھن وڌندو رھيو. ھاڻ مينگل خان پٿر جي اڙ کان نڪري سامھون ٿي بيٺو.
اڳتي وڌندڙ رستم خان جي سيني تي رائفل تاڻي ورتي، ٻي ساھي فائر ڪيو. رستم خان جي کاٻي ڀر کان گولي ويڙھاڪ جو سينو پروڻ ڪندي گذري، ويڙھاڪ اتي ئي ڦھڪو ڪري ڪريو
رستم خان اڳتي وڌيو، فائر ڪيو، گولي مينگل خان جو سينو پروڻ ڪندي گذري. مينگل خان جھڪيو، ٻي گولي ھلي. مينگل خان جي سيني جي آر پار ٿي وئي، ھي رائيفل جي ٽيڪ سان زمين تي گوڏن ڀر جھڪي پيو. ٽئين گولي ھلي مينگل خان پٺ ڀر ڌرتيءَ تي ليٽي پيو.
رستم خان قدم قدم اڳتي وڌندو رھيو.
ھڪ طرف کان سردار ھشمت خان ويڙھاڪن سان پڳو، جيپ تان ٽپ ڏئي لٿو ۽ اڳتي وڌڻ لڳو.
ٻي طرف کان بھرام خان پڳو، ھي گھوڙي تان ٽپ ڏئي لٿو ۽ مينگل خان طرف وڌڻ لڳو

اوڏي مھل صاحبا پٿر جي اوٽ کان ٻاھر نڪتي، اڀ کي ڏاريندڙ رڙ ڪري چيو.
’’ منھنجو ڀاءُ ..... مينگل خان.... بي گناهه قتل ٿي ويو!‘‘
ھوءَ پنھنجو منھن مٿو پٽڻ لڳي .
رستم خان جا قدم رڪجي ويا. سڀ ڦري مينگل خان جي لاش مٿان اچي بيٺا.
صاحبا بي تحاشا ڏکوئيندڙ لھجي ۾ چوڻ لڳي.
’’ منھنجي ڀاءُ مينگل خان.... ڌرتي کي پنھنجي رت جو ريج ڏئي ھڪ ڀيڻ جو رھيل قرض ادا ڪيو ۽ ھاڻ ٻي ڀيڻ سان پنھنجو واعدو پورو ڪيو!‘‘
پنھنجي پيٽ تي ٻنھي ھٿن سان ڌڪ ھڻندي چيو،
’’منھنجي پيٽ ۾ پلجندڙ ھن وجود جو وارث رستم خان آھي!‘‘
ھن رستم خان ڏي آڱر سڌي ڪئي.
سڀ اچرج وچان رستم خان طرف ڏسڻ لڳا.
رستم خان شرم کان ڪنڌ جھڪائي ڇڏيو.
ڪجهه دير خاموش بيٺو رھيو ۽ پوءِ ٿڪل ٿڪل قدمن سان اڳتي وڌڻ لڳو. اڳتي اچي مينگل خان جي لاش اڳيان گوڏا ڀر ڪري پيو. اکڙين مان پاڻي زار قطار ٽمڻ لڳو ھو. ھن ڄاڻي ورتو، مينگل خان جي رائيفل مان جيڪا گولي کاٻي ڀر کان ويڙھاڪ کي لڳي ھئي، اھا گولي خود رستم خان جي سيني جي تاقب ھئي!
ھاڻ ھن سڀ ڄاڻي ورتو ھو. ھن ڄاڻي ورتو ھو ته، مينگل خان نه رڳو ھڪ ڀيڻ سان ڀاءُ ھجڻ جو فرض نڀايو، پر دوستي جو به ڀرم رکيو ھو!!
مٿي آسمان تي بادل ڀرجي آيا ھا، جيڪي ڄاڻ وسيا ٿي.موسم سوڳوار بڻجي پئي ھئي، ھوا ۾ نمي جي غمگيني ڇائجي چڪي ھئي.

بھرام خان واپس موٽيو، سج لڙي سانجھي ٿي، سفر ۾ ئي پڇاڙڪن تارن پساهه پورا ڪيا. تان جو باک ڦٽي، صبح ٿي.
زينت گل دڳن ۾ ديد وڇايو ويٺي رھي، بھرام خان وڌي ڀيڻ جي ڀر ۾ آيو، ڪنڌ جھڪائي بيھي رھيو.
زينت گل پڇيو،’’ ادا بھرام خان! مينگل خان ڪٿي آھي!؟‘‘
ھن ڪا ورندي ڪونه ڏني، خاموش ڪنڌ جھڪايو بيٺو رھيو.
زينت گل ٻيھر پڇيو، ’’ڀاءُ ٻڌاءِ! مينگل خان ڪٿي آھي!؟‘‘
ھن ڪا به ورندي ڪونه ڏني، اڃان به ڪنڌ جھڪايو بيٺو رھيو. زينت گل ٽيون دفعو پڇيو،
’’ ادا بھرام خان! مينگل خان ڪٿي آھي!!؟‘‘
ھن لرزندڙ چپ چوريا، ڳلي مان گھٽيل آواز نڪتو.
’’مينگل خان قتل ٿي ويو!‘‘
زينت گل ھٿن جون مٺون ڀڪوڙي ڇڏيون، اکيون پٿرائجي ويون، ساھ وڃي مٺن ۾ پيو ھو.آسمان جھڙين سرمائي اکڙين مان پاڻي ڦڙ ڦڙ ڪري ٽمڻ لڳو ھو ......

بئڪ ٽائيٽل پيج

[img]https://i.imgur.com/hbXFLBr.jpg[/img]