پيغامبر

تعارف

جبران خليل جبران 1883ع ۾ لبنان جي ٻهراڙيءَ ۾ ”الارزالخالد“ جي ڀرسان”بشريٰ“ ۾ جنم ورتو. ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾ وطن جا وڻ ڇڏي متحده امريڪا وڃي وسايائين.ڪجھ ورهيه اتي گذاري عربي زبان ۽ ادب جي تحصيل لاءِ بيروت آيو ۽”مدرسه حڪمت“۾ داخل ٿيو.
1903ع ۾ واپس آمريڪا ويو ۽ پنجن ورهين تائين اتي رهيو.انھيءَ وچ ۾ گھڻو وقت بوسٽن ۾ رهيو، جتي هن ڪجھ ڪتاب عربيءَ ۾ لکيا.
1908ع ۾ اشاراتي چترڪاري ۽ ٻين فنون لطيفه جي تڪميل ۽ يورپ جي وڏن وڏن شهرن جي سياحت لاءِ پيرس جو سفر ڪيائين ۽ 1912ع ۾ امريڪا واپس اچي نيويارڪ ۾ هميشه لاءِ رهائش اختيار ڪيائين. هاڻي جبران سموري دنيا جي اهلِ فن جي نگاهن جو مرڪز هو. سندس مشهور 8 عربي رچنائون آهن (جنهن ۾ عرب جي فيلسوفن جون تصويرون به آهن)
انهن کان سواءِ ڪجھ غيرفاني مقالا آهن جي مختلف وقتن تي شايع ٿي يورپ جي گھڻين ئي زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن.سندس انگريزي رچنائون آھن: (المجنون The Mad (Man، السباق (The Fore Sumer)، النبي (The Prophet)، رمل و زبد (Sand and foam) اھي چارئي ڪتاب عربيءَ ۾ شايع ٿي چڪا آھن.
جبران جو ھڪ ٻيو بي مثال ڪتاب ’الرسوم العشرون‘ (ويھن تصويرن جو البم) آھي.

منهنجو خيال

اديب جنهن معاشري ۾ پيدا ٿيندو آهي، ان معاشري جو پنهنجي دوربين ۽ خوردبين اکين سان معائنو ڪندو آهي، ۽ ان جي ذهن جي تجربيگاھه ۾ پوري طرح چڪاس ڪري، ان جي گھٽتائين ۽ زيادتين، برائين ۽ ڀلائي، بيماري ۽ تندرستيءَ کي پنهنجي ماهرانه راءِ سان، ماڻهن جي آڏو پيش ڪندو آهي. اهڙي اديب کي پنهنجي معاشري جو Specialist ڄاتو ويندو آهي.
اها حقيقت ھر ڪو مڃي چڪو آهي ته اديب معاشري جي معالج جي حيثيت رکي ٿو. پنهنجي معاشري جي هر اگھائيءَ جي نه صرف نشاندهي ئي ڪري، پر ان جو مثبت علاج پڻ تجويز ڪري ٿو.
جبران خليل جبران جنهن دور جي پيداوار آهي، جنهن معاشري ۾ هن پنهنجو ٻالاپڻ کان جوانيءَ تائين، جيڪو ڊگھو عرصو بسر ڪيو، ان عرصي دوران، هن پنهنجي معاشري کي پنهنجي حساس طبيعت سان محسوس ڪيو. سندس دور مذهبي ڪٽرپڻي جو دور هو، جنهن ۾ عيسائي مذهبي رکوال، عام ماڻهن جي هر چرپر کي، سندن هر پسند کي، اڃان به سندن هر آزاد سوچ کي، مذهب جي آڙ ۾ آڻي، ٿڏي ڇڏيندا هئا ۽ کين هميشه ڊپ ۽ خوف ۾ زندگي بسر ڪرڻ جي تلقين ڪندا هئا.
اهڙي معاشري ۾، جنهن ۾ رڳو خوف ئي خوف هجي، ماڻهو پنهنجي سمجھ ۽ سوچ آهر ،پنهنجي زندگيءَ کي بھتر کان بهتر ۽ بهترين ڪيئن ٿي بڻائي سگھيو. ان دور ۾ عيسائي ڪليسيا جي هٿ هيٺ حڪومتون هلنديون هيون ۽ اهي پڻ مذهبي اڳواڻن جي عقاب کان آجيون نه ٿي رھي سگھيون، جنھن ڪري ڪابه حڪومت چاهيندي به ماڻهن جي حقن جي حفاظت ڪري نه سگھندي هئي. جبران خليل ان کي پنهنجي وطن ۽ پنهنجي جنم ڀوجبران کي پنھنجي جنم ڀوميءَ سان بيحد لڳاءُ هو ۽ هن پنهنجي معاشري جي اوڻائين ۽ براين جي نشاندهي ڪرڻ شروع ڪري ڏني ۽ جيئن ته اها نشاندهي، ڪليسيائي قانون جي خلاف ڄاتي ٿي وئي، انڪري کيس ڪافر قرار ڏئي، ملڪ مان لوڌي ڪڍيو ويو،جنهن بعد هن ”خليل ڪافر“ نالي افسانو لکيو.
جلاوطني پنهنجي ليکي هڪ قيد آهي. اهڙو قيد، جنهن ۾ ماڻهو ظاهري طرح آزاد هجڻ جي باوجود، ڪڏهن به اوڏانهن وڃي نه ٿو سگھي، جنهن لاءِ هو زنده هجي. جنهن زمين جي مٽيءَ سان جڙيو هجي، ۽ جتي داڻو پاڻي کائي وڌيو ويجهيو هجي، جنهن ڌرتيءَ کي گلزار بنائڻ لاءِ پاڻ پتوڙيندو هجي، پنهنجي چاهت، پنهنجي خواب کي خوابن کان سواءِ پائي نه سگھي.
جبران پنهنجي جلاوطنيءَ جي دوران لکڻ بند نه ڪيو. سوچڻ ڇڏي نه ڏنو ، پنهنجي ديس جي معاشري جي هر برائيءَ جي نشاندهي ڪرڻ کان ڪين ڪيٻايائين. هن جون دوربين اکيون، آمريڪا ۾ ويهي لبنان جا نظارا ڏسنديون هيون ۽ پنهنجي جنم ڀوميءَ جي ماروئڙن تي مذهب جي آڙ ۾ وڙهندڙ هر ويل جو جائزو وٺندو رهيو. هن ايترو دور هوندي به پنهنجي مادر وطن ماڻهوئڙن جي اهنجن ۽ ايذائن کي پنهنجن لکڻين ۾ آڻيندو رهيو.
”بندي ٻيا قرار، اسان لوچيون لوھ ۾،
مٿي تن ترار، سدا ساميئڙن جي_ “
سندس لبنان لاءِ سوچ ۽ لوچ کائنس”تُنهنجو لبنان، منهنجو لبنان“ لکرائي.
ان جلاوطنيءَ جي دور ۾ به جو ڪجھ لکيائين، اهو ان ئي ٻوليءَ ۾ لکيو، جنهن ٻوليءَ ۾، ماءُ جي جهوليءَ ۾ لوليون ٻڌيون هئائين. جنهن سان کيس بيحد لڳاءُ هو. پر هن هڪڙو ناولٽ انگريزي ٻوليءَ ۾ لکيو، اهو آهي The Prophet دي پرافٽ نه صرف آمريڪا ۾ مشهور ٿيو، پر اهو دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ اوترو ئي مقبول ٿيو،جيترو انگريزيءَ ۾ ۽ آمريڪا ۾ _
هي ناولٽ هڪ طويل انٽرويو جيان آهي، جيڪو هڪ اهڙي ماهر کان ورتو ويو هجي جيڪو زندگيءَ جي هر شعبي تي مهارت رکندو هجي. هو هر ماڻهوءَ جي اهنجن، ايذائن، ڏکن ڏوجهرن، خوشين ، پيار ۽ چاهت، ويندي کاڌ خوراڪ، پهرڻ ۽ محبتن ۽ محنتن مان واقف هجي.
جبران هن ناولٽ ۾ محنت جي باري ۾ ٻڌائيندي چوي ٿو: ”محنت جي وسيلي زندگيءَ سان محبت ڪرڻ، ٻين لفظن ۾ زندگيءَ جي سڀ کان اونهن رازن تائين پهچڻ آهي. جيئن توهين پنهنجي دل جي تار ڪڍي ان مان ڪوئي ڪپڙو ٺاهيو ته اهو توهان جو محبوب پائي.“
هن ناولٽ ۾ جبران جي پنهنجي انهن احساسن جي اپٽار آهي جيڪي هو پنهنجي ديس واسين ۾ ڏسڻ پيو گھري. حقيقت ۾ جبران جون سڀ لکڻيون، چاهي اهي افسانه هجن، چاهي ناولٽ هجن، چاهي سندس شاعري هجي، ان ۾ فيلسوفياڻا نقطا آهن، جيڪي عام انسانن سان گھرو تعلق رکن ٿا.

[b]ستار پيرزادو
[/b]ڪراچي سنڌ.
18 نومبر 1984

ناول

---

جهاز جو اچڻ

مصطفيٰ، جيڪو پسنديده ۽ محبوب، جيڪو زماني جو چمڪندڙ صبح هو.
شهر فاليس ۾ پنهنجي جهاز جو ٻارنهن سال انتظار ڪندو رهيو. جنهن کي هڪ ڏينهن اچي، کيس هڪ ننڍي جزيري ۾ وٺي وڃڻو هو. ان ننڍي جزيري ۾، جيڪو سندس جنم ڀومي هو.
ٻارنهن سال، ڊسمبر جي ستين تاريخ ۽ اهي ڏينهن فصلن جي لبڻ جا هئا. هو شهر جي هر پهاڙ تي چڙهيو ۽ سمند ڏانهن نظر ڪيائين. سندس جهاز ڪوهيڙي ۾ ويڙهيل، هن ڏانهن اچي رهيو هو. سندس دل جا دروازا پاڻهي کلي پيا.
خوشيءَ جو هڪ ڦوهارو نڪتو ۽ تيزيءَ سان وهندو پوري سمنڊ تي ڇائنجي ويو.
هن اکيون بند ڪيون ۽ دل ۾ دعائون گھرڻ لڳو.
جيئن ئي هو پهاڙيءَ تان هيٺ لٿو. اداسيءَ هن کي وڪوڙي ڇڏيو. هن پنهنجي دل ۾ سوچيو: ”مان مطمئن ۽ بي غم ٿي ڪين وڃي سگھندس؟“ نه ! ڪڏهن به نه !!
مان پنهنجي دل تي پٿر رکي هي شهر ڪيئن ڇڏي سگھندس. ڏک جا ڏينهن، جيڪي مون هن شهر جي چوديواريءَ ۾ گھاريا، ڏاڍا ڊگھا هئا.
۽ هيکلائيءَ جون راتيون، جيڪي مون هن وسنديءَ ۾ گذاريون، ڏاڍيون ڊگھيون هيون.
۽ ڪير آهي جيڪو پنهنجي ڏک ۽ هيکلائيءَ کان جدا ٿيو ۽ سندس دل رنج ۽ مايوسيءَ کان نه ڌڙڪي هجي.
پنهنجي دل جي رت جا ڪيترا ڦڙا مون هن شهر جي گھٽين ۾ وهايا آهن.
۽ منهجي جگر جا ڪيترا ٽڪرا انگ اگهاڙا هنن پهاڙين ۾ گھمي رهيا آهن. مان پنهنجي روح تي بار رکئي بنا، پنهنجي دل ۾ سور محسوس ڪئي بنا کين ڪيئن ٿو ڇڏي سگھان؟
هي ڪو لباس ناهي، جيڪو اڄ مان پنهنجي جسم تان لاهي رهيو آهيان، پر منهنجي کل آهي، جنهن کي مون کي پنهنجي ٻنهي هٿن سان ڇڪي اڇلائڻو ٿو پوي.
اهو ڪو خيال به ناهي، جنهن کي مان ڇڏي رهيو آهيان. پر دل آهي جنهن کي بک پچايو آهي ۽ اڃ رَسُ پيدا ڪئي آهي.
پر هاڻ مان هتي تَرسي به نه ٿو سگھان.
سمنڊ، جيڪو هر شيءِ کي پنهنجي هنج ۾ ڇڪي وٺندو آهي، مون کي ڏسي رهيو آهي، ۽ مون لاءِ ان کانسواءِ ٻيو ڪو رستو به ناهي ته مان پنهنجا سڙھه کولي ڇڏيان.
انڪري جو منهنجو هتي رهڻ، جنهن رات جون گھڙيون، اُلن جيان ڀڙڪي رهيون هجن، هڪ جمود آهي، ڄڻ ڪوئي پاڻياٺ، ڄمي ۽ بلوري ٿي هڪ سانچي ۾ بند ٿي ويو هجي.
ڪاش! مان پنهنجي اوسي پاسي وارن کي ساڻ وٺي وڃي سگھان ها. پر ان جي ڪا ضرورت ڪانهي.
آواز، زبان ۽ چپن کي پاڻ سان گڏ وٺي نه ٿو وڃي سگھي. جيڪي کيس اڏامڻ لاءِ پَر عطا ڪندا آهن ۽ آسمان جا تارا اڪيلي لاهيندا آهن.
اهڙي طرح باز، جڏهن سج جي ساڙيندڙ ڪرڻن کي چيريندو اڏامندو آهي ته اڪيلو هوندو آهي. پنهنجي آکيري کي ساڻ کڻي نه ويندو آهي.
جڏهن مصطفيٰ جبل جي چوٽيءَ تي پهتو، ته هن سمنڊ تي ٻيهر نظر وڌي ته هن ڏٺو ته سندس جهاز هوريان هوريان بندرگاھه جي ويجهو ٿيندو ٿو وڃي ۽ سندس هڪ وطن جا ملاح، جهاز جي آڳل تي بيٺا آهن.
هن جي روح جي اختيار کين سڏيو ۽ چيو: اي موج جا شهسوار!
اي منهنجي ماءُ منهنجي وطن جا پهلوانو! مون مدتن کان توهان کي پنهنجي خوابن ۾، سمنڊ تي ترندي ڏٺو آهي ، هاڻ اوهان منهنجي سجاڳيءَ ۾ مون ڏانهن اچي رهيا آهيو.
ڏسو مان هلڻ لاءِ تيار آهيان ۽ منهنجو شوق پنهنجا سڙھه کولي هوا جي جهوٽن جو منتظر آهي. بس هڪ دم، آخري دَمُ مان ان خاموش فضا ۾ کڻان.
ان کان پوءِ مان اوهان ڏانهن هليو ايندس.
سمنڊ جو مسافر سمنڊ جي مسافرن ۾ شامل ٿي ويندو.
۽ تون اي وشال سمنڊ! اي خوابيده جي ماءُ! تون، تنهن جي ئي هنج ۾ نهرن ۽ دريائن کي اطمينان ۽ آزادي نصيب ٿيندي آهي. ٿورو ترس! هن نديءَ جون ڇوليون چند وکون وڌندي ۽ سندن نغمي جو هڪ پڙاڏو هن سر سبز واديءَ ۾ گوجندو، ته مان تو وٽ هليو ايندس.
هڪ اڻ کٽ ڦڙو هڪ اڻ کٽ سمنڊ ۾!
جڏهن هو اڳتي وڌيو ته هن پري کان ڏٺو ته مرد ۽ عورتون پنهنجا پنهنجا فصل ۽ گھاٽ ڇڏي، تکين تکين وکن سان شهر جي دروازي ڏانهن اچي رهياآهن.
هن ٻڌو هو ته کيس سندس نالو وٺي وٺي سڏي رهيا آهن. فصل فصل ۾ وڏي آواز، جهاز جي اچڻ جو اعلان ڪري رهيا آهن.
هن دل ۾ چيو: ڇا جدائيءَ جو ڏينهن ئي ميلاپ جو ڏينهن ٿيندو؟
۽ ڇا چيو ويندو ته منهنجي شام دراصل منهنجو صبح هو؟ ان شخص کي مان ڇا ڏئي سگھندس، جنهن منهنجي لاءِ پنهنجو هرُ پوک ۾ ڇڏي ڏٺو.
جنهن مون لاءِ شراب رچائڻ واري مشين جو ڦيٿو ڦيٿو هلائيندي هلائيندي جهلي ڇڏيو.
ڇا منهنجي دل هڪ ڀريل وڻ نه ٿو ٿي سگھي جيئن مان ان مان ميوا پٽي هنن ۾ ورهائي سگھان.
ڇا منهنجون تمنا ئون هڪ چشمي جيان ڦٽي نه ٿيون سگھن جيئن انهن مان پيالا ڀري وٺان؟
ڇا مان ستار آهيان،جو قدرت جو هٿ منهنجي تارن کي ڇيڙي ؟
يا بانسري آهيان، جو ان جا ساھه منهنجي سيني مان لنگھن؟ مان خاموشين جو ڍير آهيان.
ته اهو ڪهڙو خزانو آهي، جيڪو مون هنن جي تهن مان لڌو ۽ هاڻ ان کي اطمينان ۽ اعتماد سان ورهايان ؟
جيڪڏهن اڄوڪو ڏينهن جنهنجي فصل جي لوبَ جو ڏينهن آهي ته ڪهڙي پوک ۾ مون پنهنجو ٻج ڇٽيو هو ؟
۽ اهو ڪهڙو فصل هو، جيڪو منهنجي ذهن سان ملي ويو آهي ؟
جيڪڏهن پڪ ئي هيءَ اها گھڙي آهي. جڏهن مون کي پنهنجي ڏياٽي کڻڻي آهي ته ان ۾ روشن ٿيڻ وارو شعلو منهنجو شعلو نه هوندو.
۽ شايد مان پنهنجي خالي ۽ اونداهي ڏياٽي کڻندس.
رات جو پهريدار ان ۾ تيل وجهندو ۽ اهو ئي ان کي روشن به ڪندو.
اهي هيون اهي ڳالهيون جن کي مصطفيٰ لفظ ۽ بيان جو لباس پهرايو پر ڪيتريون ئي ڳالهيون سندس دل ۾ اڻ چيون رهجي ويون.
هو به پنهنجي اونهي راز تان پردو کڻي نه ٿي سگھيو. ۽ جڏهن هو شهر ۾ گھڙيو، ته سڀ شهر واسي کيس ملڻ آيا.
هو سڀ کيس هڪ آواز ٿي سڏي رهيا هئا.
شهر جا وڏا پوڙها هن ڏانهن وڌيا ۽ چيائونس:
”ايترو جلد اسان وٽان نه وڃ. تون اسان جي زندگيءَ جي تڙ تڪڙ ۾ آڌيءَ رات جو سج ٿي چمڪئين. ۽ تنهن جي جوانيءَ اسان کي ڪهڙا ڪهڙا خواب ڏسڻ سيکاريا.“
” تون اسان ۾ ڪو ڌاريو يا مهمان نه آهين. پر اسان جو پيارو پٽ آهين. جنهن تي اسان جا روح قربان آهن. اسان جي اکين کي پنهنجي حسين چهري جي ديدار جو اُڃو نه بڻاءِ.“
هاڻ پاڻي ڀرڻ واريون عورتون ۽ مرد هن ڏانهن وڌيا ۽ چيائون: ”سمنڊ جي لهرن کي پنهنجي ۽ اسان جي وچ ۾ نه آڻ. ۽ جيڪي مهينا ۽ سال تون اسان سا گڏجي گذاريا آهن انهن کي ”ياد“ نه بڻاءِ. تون هڪ روح جيان اسان جي چوڌاري ڦريو آهين.“
”تنهنجو پاڇو هڪ روشني آهي، جنهن اسان جي چهرن کي روشن ڪيو آهي.“
”اسان تو سان بي پناھه محبت ڪئي آهي. پر اسان جي محبت جي زبان هئي ۽ پردن ۾ لڪل هئي.“
”پر هاڻ اها توکي وڏي آواز سان سڏي رهي آهي. ۽ تنهن جي آڏو بي پرده بيهڻ ٿي گھري. ۽ هميشه کان ائين ٿيندو آهي ته محبت پنهنجي گهرائيءَ کان بي خبر رهندي آهي، اوستائين جو جدائيءَجي گھڙي اچي وڃي.“
ٻيا ماڻهو به آيا ۽ هن کي التجائون ڪرڻ لڳا. پر مصطفيٰ ماٺ رهيو.
ان کان پوءِ هن پنهنجو ڪنڌ جهڪايو ۽ جيڪي ماڻهو سندس ويجها بيٺا هئا انهن ڏٺو ته هن جي سيني تي ڳوڙها ڳڙي رهيا هئا.
ماڻهن جي ميڙ ۾ هو هليو. ايسين جو ميڙ عبادتگاھه جي آڏو هڪ وسيع ميدان ۾ پهچي ويو.
هيڪل} 1{ جي هڪ ڪنڊ مان هڪ ڪاهند } 2{ نڪتي جنهن جو نالو المترا هو.
هن المترا تي هڪ شفقت ڀري نظر وڌي. انڪري جو سڀ کان پهرئين هن ئي ايمان آندو هو.
ان وقت جڏهن هن کي شهر آئي هڪ ئي ڏينهن ٿيو هو. عورت، وڏي گرمجوشيءَ سان کيس سلام ڪيو ۽ چيائين: ”اي خدا جا موڪليل! اي منتها جي پويا ڊڪندڙ! تنهن جون نگاهون، پنهنجي جهاز جي تلاش ۾ آسمان جا تارا لاهينديون رهنديون آهن. ۽ هاڻ تنهنجو جهاز اچي ويو آهي ۽ تو کي وڃڻو ئي پوندو. تنهنجي دل پنهنجي يادن جي سرزمين جي لاءِ ڏاڍي بي چين آهي، جيڪو تنهنجي وڏين وڏين خواهشن جو وطن آهي.
اسان جي محبت توهان جي پيرن جو زنجير بڻجي نه سگھندي. نه ئي اسان جون ضرورتون تنهنجا قدم جهلي سگھنديون.
پر اسان چاهيون ٿا ته پنهنجي وڃڻ کان اڳ تون اسا سان ڪجهه ڳالهيون ڪرين.

1- هيڪل يهودين جي عبادتگاھه. 2- ڪاهند: هيڪل جي سنڀال ڪندڙ عورت.
پنهنجي ”حَقَ“ مان ڪجھ حصو اسان کي ڏي. اسان اهو پنهنجي اولاد کي ڏئي وينداسون، ۽ اهي پنهنجي اولاد کي ۽ اهڙي طرح اهو ڪڏهن به ختم نه ٿيندو.
ڇا توهان پنهنجي اڪيلائيءَ ۾ اسان جي دلين جي رکوالي نه ڪئي ؟ ۽ پنهنجي سجاڳيءَ ۾ اسان جي روئڻ ۽ ٽهڪن جا آواز نه ٻڌا جيڪي ننڊ ۾ اسان جي وات مان نڪرنداهئا؟ اسان توهان کي التجا ٿا ڪريون ته اسان جي روح جا اسرار اسان تي ظاهر ڪر ۽ اسان کي اهو سڀ ڪجھ ٻڌايو جيڪو توهان موت ۽ زندگيءَ جي وچ ۾ ڏٺو آهي.“
هن جواب ڏنو، ”اي المترا ۽ فاليس وارؤ! مان توهان سان ڇا ٿو ڳالهائي سگھان؟ مان جيڪڏهن چوندس ته ان شيءِ جي باري ۾ چوندس، جيڪا هاڻ به توهان جي روح ۾ ڇوليون هڻي رهي آهي.“

************

محبت

”اسان کي محبت جي باري ۾ ڪجھ ٻڌاءِ؟ ”المترا چيو. هن پنهنجو ڪنڌ مٿي ڪيو ۽ ماڻهن ڏانهن ڏٺائين.
ميڙ تي ماٺ مڙهجي وئي ۽ هن ڳُوڙهي آواز ۾ چيو:
”جڏهن محبت توهان کي سڏي ته ان جي پويان وڃو. ڀل ته ان جون راهون ڪٺن ۽ دشوار ڇونه هجن.
۽ جڏهن هوءَ توهان کي پنهنجن پيرن ۾ ويڙهي، ته خوشيءَ سان ويڙهجي وڃو. توڙي ان جي پيرن ۾ لڪل تلوار توهان کي زخمي به ڪري وجهي.
۽ جڏهن توهان سان ڳالهائي ته تعظيم ۾ ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو! توڙي هن جو آواز توهان جي خوابن کي ڊاهي به وجهي. جيئن اتر جي هوا باغ اجاڙي ڇڏيندي آهي.
”محبت اوهان جي مٿي تي تاج رکندي آهي ۽ توهان کي سوليءَ تي به چاڙهي ڇڏيندي آهي.
هوءَ توهان جي حياتيءَ جي وڻ جي ٿُڙ کي مظبوط به ڪندي آهي ۽ ان جي ٽارين کي ڇانگهيندي به آهي.
۽ جيئن هوءَ ان جي چوٽيءَ تي پهچي ان جي انتهائي نازڪ ۽ نرم پنن سان کيڏندي آهي ۽ اها سج جي هنج ۾ چمڪندي آهي.
اهڙي طرح هو ان جي پاڙن ۾ لهندي آهي جيڪي زمين سان چهٽيل آهين ۽ انهن کي ڌوڏي ڇڏيندي آهي. هوءَ اوهان کي اناج جي سٿين جيان پنهنجي هنج ۾ ڀڪوڙي ڇڏيندي آهي، ۽ توهان کي ظاهر ڪرڻ لاءِ ڇنڊيندي ۽ ٽوڪيندي آهي. وري هوءَ اوهان کي ڇڄ ۾ ڇنڊيندي آهي، ۽ ڇاڻ توهان کان جدا ٿي ويندو آهي. وري توهان کي جنڊ ۾ پيهي سنهڙو اٽو ٺاهيندي آهي. وري ان اٽي کي ايترو ڳوهيندي آهي جيئن ان ۾ لوچ پيدا ٿي وڃي. جيئن توهان الوهيت جي مقدس دسترخوان جي مقدس ماني بڻجي وڃو. محبت اهي سڀئي عمل توهان تي ڪندي آهي ته توهان پنهنجي دل جا راز پروڙي سگھو. ان سڃاڻ سان توهان زندگيءَ جو هڪ حصو بڻجي وڃو.
پر جيڪڏهن توهان ڊڄي ويؤ ۽ توهان صرف محبت جو سڪون ۽ محبت جي لذت ئي ڳولي ته بهتر اهو آهي ته پنهنجي اگھاڙپ کي لڪائي توهان محبت جي ڍير مان نڪري وڃو.
اهڙي ڄميل دنيا ڏانهن جيڪا موسمن کان خالي هجي. جتي توهان کلندؤ پر دل کولي کلي نه سگھندؤ. محبت پاڻ کانسواءِ ڪجھ نه ڏيندي.
۽ محبت پاڻ کان سواءِ توهان کان ڪجھ نه وٺندي آهي.
محبت ڪنهن تي قبضو نه ڄمائيندي آهي. نه ئي محبت تي ڪو قبضو ڪري سگھندو آهي. ڇو ته محبت جي لاءِ اهو ئي ڪافي آهي ته اها محبت آهي.
جڏهن توهين محبت ڪريو ته توهان کي اهو نه چوڻ گھرجي ته: ”خدا منهنجي دل ۾ آهي.“ پر اهو چئو ته: ”مان خدا جي دل ۾ آهيان.“
اهو نه ڄاڻو ته توهان جيڪڏهن چاهيو محبت جو منهن ڦيرائي ٿا سگھو.
محبت پاڻ اوهان جي رهنمائي ڪندي آهي، پر توهان کي پنهنجي اطاعت جي قابل سمجهي.
محبت پنهنجو پاڻ کانسواءِ ٻي ڪابه خواهش نه رکندي آهي.
بس جيڪڏهن توهان محبت ڪريو ۽ خواهشن کانسواءِ ڪابه راھ نه هجي ته توهان جي انهن خواهشن کي گھرجي ته اهي رجي، وهندڙ چشمو بڻجي وڃن. جيڪو رات جي خاموشين کي پنهنجا گيت ٻڌائيندو آهي.
انهنيءَ درد کي محسوس ڪريو جيڪو مدهوشيءَ جي لهرن ۾ ويڙهيل هوندو آهي.پنهنجي طور تي محبت کي سڃاڻو ۽ ان جا تير پنهنجي سيني تي سَهو! ۽ کل خوشيءَ سان پنهنجو رت وهڻ ڏيو.
سج جو پهريون ڪرڻو نڪرڻ مهل اهڙيءَ طرح سجاڳ ٿيو ته توهان جي دل شوق ۽ عشق جي پرن سان اڏامي رهيو هجي. ۽ محبت جي هڪ نئين ڏينهن جو، شڪر ۽ احسان جي جذبن سان استقبال ڪريو.
منجهند جو جڏهن توهان ننڊ جي هنج ۾ ويڙهيل هجو ته محبت جي نشي کان سرور اندوز ٿيندا رهو.
۽ شام جو جڏهن توهان پنهنجي گھر موٽي اچو ته محبت جي لاءِ ننهن کا چوٽيءَ تائين سپاهي بڻجي اچو.
وري رات جو جڏهن اوهين سمهڻ لڳو، ته توهان جي دل ۾ محبوب جي ياد هجي ۽ توهان جي چپن تي ان جي مدح ۽ وڏائيءَ جو گيت هجي!“

**************

شادي

المترا جا چپ چرپر ۾ آيا ۽ هن پڇيو : ”شاديءَ جي باري ۾ توهان جي ڪهڙي راءِ آهي؟ منهنجا آقا ؟“
هن جواب ڏنو: “توهان مرد ۽ عورت، گڏ پيدا ٿيا آهيو ۽ ابد تائين زندگي گڏجي گذاريندؤ. ۽ جڏهن موت جون سفيد ٻانهون توهان جي حياتيءَ جي خاڪ کي اڏائي ڇڏينديون، ان ويل به توهان گڏ رهندوء.
ها! توهان گڏ رهندؤ، ايستائين جو الله جي گنڀير حافظي ۾ به ! پر توهان کي پنهنجي وصل ۾ ڪجهه فعل به رکڻ گھرجي. جيئن آسمان جون هوائون توهان ٻنهي جي وچ ۾ ناچ ڪري سگھن.
توهان هڪٻئي سان ضرور محبت ڪريو، پر محبت کي زنجير نه بڻايو! توهان جي محبت ته هڪ سمنڊ هئڻ گھرجي. جيڪو توهان جي روحن جي ڪنارن جي وچ ۾ لهرون هڻندو رهي.
هڪٻئي جا پيالا ڀريو پر ٻَئي هڪ ئي پيالي ۾ نه پيو. هڪ ٻئي کي پنهنجوگرھه ڏيو پر ٻئي هڪ ئي ماني ملي نه کائو.
هڪٻئي سان گڏجي ڳايو، نچو ۽ خوشيون ماڻيو. پر هڪٻئي کان آزاد به نه رهو. جيئن سارنگيءَ جون تارون هڪ ئي گيت سان لڏنديون آهن پر هڪٻئي کان ڌار رهنديون آهن.
پنهنجي دل هڪٻئي کي ڏيو، پر ان کي مالڪ نه بڻايو! ان لاءِ ته فقط حياتيءَ جو هٿ ئي توهان جي دلين کي پنهنجي قبضي ۾ رکي سگھندو.
هڪٻئي سان گڏجي بيهو. پر هڪٻئي کان وڇڙي نه وڃو! انڪري ته ڪليسيا جا ٿنڀا هڪٻئي کان ڌار ڌار قائم رهندا آهن.
شاه بلوط ۽ ٻيا وڻ هڪٻئي جي ڇانءَ ۾ وڌندا ناهن.

****************

ٻار

هڪ عورت جيڪا ٻار کي سيني سان لايو بيٺي هئي، چيائين: ”اسان کي ٻارن جي باري ۾ ڪجھ ٻڌايو!“
مصطفيٰ چيو: ”توهان جا ٻار، توهان جا ناهن.اهي زندگيءَ جا پٽ ۽ ڌيئرون آهن. جڏهن زندگي پاڻ پنهنجي عشق ۾ بيقرار ٿيندي آهي، اهي توهان جي ذريعي زندگيءَ ڏانهن ايندا آهن. توهان مان ناهن ايندا. ۽ جيتوڻيڪ هو توهان جي هنج ۾ پلبا آهن پر اهي توهان جي ملڪيت نه هوندا آهن.
توهان کين پنهنجي محبت ڏيو، پر پنهنجا فڪر انهن تي نه مڙهيو. انڪري جو انهن جا پنهنجا فڪر آهن.
توهان هنن جي جسم کي گھر جون آسائشون پهچائي ٿا سگھو، سندن روح کي نه. انڪري جو انهن جا روح مستقبل جي گھرن ۾ رهندا آهن.
انهيءَ گھر ۾ اوهان وڃي نه ٿا سگھو. پنهنجي خواب ۾ به ان کي ڏسي نه ٿا سگھو.
توهان انهن جو مثال ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿا سگھو. پر انهن کي پنهنجو مثال بڻائي جي ڪوشش نه ڪجو. انڪري جو زندگي پوئين پير هلي نه سگھندي. نه ئي بتن سان گڏ رهي سگھندي آهي.
توهان سڀ ڪمانون آهيو، جن مان توهان جا ٻار زنده تيرن جيان نڪرندا آهن. ۽ الله ان نشانيءَ کي ڏسندو آهي جيڪو ابديت جي رستي تي هليو آهي. الله پنهنجي طاقت سان انهن ڪمانن کي ڇڪيندو آهي. جيئن ان جا تير تيز ۽ تمام پري وڃن.
بس توهان کل خوشيءَ سان ان آڏو جهڪي وڃو. انڪري ته جهڙي طرح هو اڏامندڙ تير سان محبت ڪندو آهي، اهڙي طرح هو مظبوط ڪمان سان به چاھه رکندو آهي.

عطا ۽ بخشش

وري هڪ دولتمند چيس: “ اسان کي عطا ۽ بخشش جي باري ۾ ڪجھ سمجهاءِ!“
مصطفيٰ وراڻيو: ”جڏهن توهان پنهنجي ئي ملڪيت ورهائيندا آهيو، ته اهڙو ڪوبه غلط ڪم نه ڪندا آهيو.
ها، جڏهن اوهان پنهنجي ذات مان ڪجھ ڏيندا آهيو تڏهن صحيح معنيٰ ۾ عطا ۽ بخشش ڪندا آهيو.
توهان جون ملڪيتون آهن ڇا؟ سواءِ انهن شين جي جيڪي توهان پاڻ وٽ رکندا آهيو، ۽ انهن جي حفاظت ڪندا آهيو، انهيءَ خوف کان ته توهان کي سڀاڻي انهيءَ جي ضرورت نه پئجي وڃي.
”۽ سڀاڻي؟“ سڀاڻي ان حرص جي ماريل ڪتي جي لاءِ ڪهڙو تحفو آڻيندو، جيڪو هڏن کي توريت ۾ لڪائي ڇڏيندو آهي. ۽ پاڻ مقدس شهرن جي زيارتن جي پويان پويان هليو ويندو آهي.“
”وري.... ڇا تنگيءَ جو خوف ئي پاڻ تنگي ناهي؟“
”اڃ جو خطرو... جڏهن کوھه پاڻيءَ سان ڀريل هجي، بجاءِ خود هڪ نه لهڻ واري اڃ آهي.“
ڪجھ اهڙا ماڻهو به آهن جيڪي گھٽ ڏيندا آهن.... جيتوڻيڪ انهيءَ وَٽ ڪافي هوندو آهي. اهڙا ماڻهو پنهنجي بخشش جو ڍنڍورو ڪرڻ لاءِ ڏيندا آهن ۽ سندن نفس جولڪل خواهشون، سندن عطين جي پاڪائيءَ کي داغدار ڪري ڇڏينديون آهن.
ٻيا وري اهڙا اهن جن وٽ ٿورو هوندو آهي ۽ اهي سڀ جو سڀ بخشش ۾ ڏئي ڇڏيندا آهن. هي اهي ماڻهو آهن جيڪي زندگي ۽ ان جي نيڪيءَ ۾ ايمان رکندا آهن ۽ انهن جا خزانا ڪڏهن خالي نه ٿيندا آهن.
ڪجھ اهڙا آهن جيڪي کل خوشيءَ سان ڏيندا آهن ۽ اها خوشي ئي سندن انعام آهي، ڪجھ اهڙا آهن جيڪي ڪجھ ڏيندا آهن ۽ ڏئي رنج ٿيندا آهن ۽ رنج سان سندن نفس جي تطهير ٿيندي آهي.
وري ڪي اهڙا آهن جيڪي ڏيندا آهن ۽ ڏيڻ ۾ نه ڏک محسوس ڪندا آهن نه ڪنهن خوشيءَ جو اظهارڪندا آهن ۽ نه ڪڏهن هي خيال سندن ذهن ۾ ايندو آهي ته سندن بخشش ڪو نيڪيءَ جو ڪم آهي.
اهي ماڻهو ڏيندا آهن ۽ سندن بخشش ايمان جي ان گل مثل هوندي آهي جنهن جي خوشبوءِ سان فضا مهڪي پوندي آهي.
اهڙن جي هٿ جي سخاوت مان الله جو ڪلمو جهلڪندو آهي ۽ انهن جي اکين جي پردن مان سندن مرڪون زمين تي ليئا پائينديون آهن.
گھرڻ وارن کي ڏيڻ بهتر آهي. پر ان کان بهتر اهو آهي ته ضرورتمندن کي سڃاڻي بنا گھر ئي سندن ضرورت پوري ڪري ڇڏجي.
سخاوت ڪرڻ واري کي سخاوت کان وڌيڪ لطف ضرورتمند کي ڳولڻ ۾ ملندوآهي.
ڇا اوهين سچ پچ ڪجھ بچائي رکي سگھو ٿا ؟
ضرور هڪ ڏينهن ايندو ته جيڪو ڪجھ توهان وٽ آهي اهو سڀ خرچ ٿي ويندو. ته پوءِ اڄ ئي ڇونه ڏئي ڇڏيو! بخشش ۽ عطا جي فرصت کي غنيمت ڄاڻو. ۽ ان کي پاڻ کانسواءِ ڪنهن جي ميراث نه بڻايو.
توهان اڪثر چوندا آهيو مان ضرور ڏيندس، پر صرف ان کي، جيڪو مستحق هوندو. پر اها ڳالھ نه تنهنجي باغ جا وڻ چوندا آهن ۽ نه ئي تنهنجي چراگاھه جا جانور . هو ڏيندا آهن ته زنده رهي سگھن. اهي جيڪڏهن نه ڏين ته فنا ٿي وڃن.
پڪ ئي پڪ جيڪو به رات ڏينهن کان پنهنجو حصو حاصل ٿو ڪري، اهو توهان کان به هر شيءِ حاصل ڪرڻ جو مستحق آهي.
وري جيڪو سمنڊ مان اڃ ٻجهائڻ جو حق ٿو رکي اهو توهان جي آبياريءَ مان به پنهنجو پيالو ڀرڻ جو حقدار آهي.
انهيءَ بدلي کان ڪهڙو وڏو بدلو ٿي ٿو سگھي، جنهن جو بنياد همت، يقين اڃان به احسان تي هجي؟
توهان ٽين اڪير آهيو جو ماڻهو توهان جي آڏو پنهنجو سينو کولي ڇڏين ۽ پنهنجي نفس جي عزت جي چهري تان پردو کڻن ته توهان سندن اقرار کي اگھاڙو ۽ هنن جي خودداريءَ کي بي نقاب ڏسو.
پهرين هي ڏسو، توهان ان جي لائق به آهيو ته توهان کي ڪنهن جو حاجت روا بڻايو وڃي. توهان ۾ اها صلاحيت به آهي ته توهان عطا ۽ بخشش جو وسيلو ٿي سگھو؟
واقعو آهي ته زندگي پاڻ ئي زندگي عطا ڪندي آهي،۽ توهان جو پاڻ کي سخي ۽ داتا چوائيندو آهيو، توهان جي حيثيت هڪ شاهد کان وڌيڪ ڪجھ به ناهي.
۽ توهان، اي پائڻ وارؤ ! ۽ توهان سڀ پائڻ وارؤ_ شڪر ۽ احسان ڪرڻ ۾ حد کان وڌيڪ ڪم نه وٺو، ورنه توهان پنهنجي ۽ پنهنجي ڏيڻ وارن جي ڳچيءَ ۾ هڪ ڦندو وجهي ڇڏيندؤ .
ڏيڻ واري جي بخشش کي ته اها ٻانهن ٿيڻ گھرجي جيڪا کيس به اونچو ڪري ۽ توهان کي به.
جيڪڏهن توهان پاڻ کي قرض جي احسان جي هيٺان پوري ڇڏيو ته اها ان سخاوت پيشه جي فياضيءَ ۾ شڪ ٿيندو جنهن کي وڏي دل واري زمين پيدا ڪيو هجي ۽ جنهن جي پالنا ۽ رکوالي الله ڪئي آهي.

کائڻ پيئڻ

وري سراءِ جي هڪ پوڙهي مالڪ چيو: ”اسان کي کاڌي پيتي جي باري ۾ ٻڌايو.“
مصطفيٰ وراڻيو: ” توهان زمين جي خوشبوءِ تي زنده رهي سگھو. جيئن وڻ فقط سج جي روشنيءَ مان زندگي حاصل ڪندو آهي.
پر جيڪڏهن توهان مجبور آهيو ته پنهنجي کائڻ لاءِ ٻين کي ذبح ڪريو ۽ پنهنجي اڃ اجهائڻ لاءِ ماءُ کان هن جي ٻار جي ٿڃ کسيو ! ته پوءِ ان عمل کي پنهنجي هڪ عبادت بڻايو.
توهان جي دسترخوان کي هڪ قربان گاھه هئڻ گھرجي، جنهن تي ميدانن ۽ جهنگلن جا پاڪ ۽ معصوم جانور، ان پاڪ ترين ۽ معصوم ترين شين جي ڀيٽ نه ٿي وڃن جيڪي انسانن ۾ آهن.
جڏهن توهان ڪنهن جانور جي ڳچيءَ تي ڇري ڦيرايو، ته دل ئي دل ۾ ان بي زبان کي چئو: اها ئي طاقت جيڪا توکي ذبح ٿي ڪري، مون کي به ذبح ڪندي آهي ۽ تو جيان مان به فنا جي راھه هلڻ وارو آهيان. ڇاڪاڻ ته جنهن قانون توکي منهنجي قبضي ۾ پهچايو آهي، اهو ئي مون کي مون کان وڌيڪ طاقتور جي حوالي ڪندو. تنهنجو ۽ منهنجو رت پاڻياٺ کان سواءِ ڪجھ به ناهي، جيڪو وجود جي وڻ کي سائو رکندو آهي.
جڏهن توهان صرف پنهنجن ڏندن سان چٻاڙيو، ته پنهنجي دل ۾ ان کي چئو: ”تنهنجو ٻج منهنجي جسم ۾ رهندو، تنهنجا سڀاڻي ڦٽڻ وارا گؤنچ منهنجي دل ۾ ڦٽندا، تنهنجي خوشبوءِ منهنجو ساھه بڻبي ۽ اسان هر موسم ۽ هر رات ۾ گڏجي خوشيون ملهائينداسون.“
۽ خزان جي موسم ۾ جڏهن توهان ڪلال خانن ۾ انهن جي نپوڙڻ جي لاءِ، پنهنجن باغن جا انگور گڏ ڪريو ته پنهنجي دل ۾ کين چئو: ”ته مان به انگورن جو باغيچو آهيان، جنهن جو ميوو به ڪلال خاني جي لاءِ گڏ ڪيو ويندو. ۽ تازي شراب جيان مون کي هڪ صراحيءَ ۾ رکيو ويندو.“
۽ سردين ۾، جڏهن توهان گڏ ڪيل شراب ڪڍو ته هر پيالي جي لاءِ توهان جي دل ۾ هڪ گيت هئڻ گھرجي، ۽ هر گيت ۾، خزان جي ڏينهن جي ياد هجي، انگورن جي باغ جي ياد هجي، ڪلال خاني جي ياد هئڻ گھرجي.“

محنت

وري هڪ هاريءَ پڇيس: ”اسان سان محنت جي باري ۾ ڪجھ ڳالهاءِ !“
مصطفيٰ چيو: ”توهان انڪري محنت ڪندا آهيو ته زمين سان، وک سان وک کڻي هلي سگھو ۽ ان جا راز پروڙي سگھو. ڇو ته جڏهن توهان سستيءَ ۽ ڪاهليءَ کان ڪم وٺندا آهيو ته مندن کان اڻ واقف ٿي ويندا آهيو.
زندگيءَ جي ان جلوس کان پوئتي رهجي ويندا آهيو جيڪو شڪايت ۽ جلال ۽ وڏي نيازمنديءَ سان، ابديت ڏانهن روان دوان آهي.
جڏهن توهان ڪم ڪندا آهيو ته هڪ بانسري هوندا آهيو، جنهن جي چيريل سيني مان لنگھي زماني جون سرگوشيون گيتن ۾ بدلجي وينديون آهن. توهان مان ڪير آهي جيڪو گونگو ٻوڙو ٿيڻ ٿو گھري. جڏهن ته سندس چوڌاري سر کنڊ هڪ ئي ڌن ۽ هڪ آواز ۾ گڏ گيت ڳائي رهيا هجن؟
توهان گھڻو ڪري ٻڌندا آهيو ته محنت هڪ لعنت آهي ۽ مزدوري هڪ بدبختي. پر منهنجي خيال ۾ ته توهان جڏهن محنت ڪندا آهيو ته ڌرتيءَ جي پراڻي خواب کي شرمنده تعبير بڻائڻ ۾ حصو وٺندا آهيو. جنهن جي لاءِ توهان ان ڏينهن چونڊيا ويا هئا، جنهن ڏينهن ان خواب جنم ورتو هو ۽ جڏهن توهان مزدوري ڪندا آهيو، ته در حقيقت زندگيءَ جي محبت ۾ وک وڌائيندا آهيو.
محنت جي وسيلي زندگيءَ سان محبت ڪرڻ، ٻين لفظن ۾ زندگيءَ جي سڀ کان اونهن رازن تائين پهچڻ آهي. پر جڏهن توهان پنهنجي ڏکن ڏوجهرن جي ميڙ ۾ اهو چوندا آهيو ته توهان جو ڄمڻ هڪ ڏک آهي.
وري جسم جي تقاضئن جي پيروي هڪ لعنت آهي جيڪا چهري تي لکي وئي آهي. ان ڪري مان توهان کي چوان ٿو ته چهري تي لکيل ان لعنت کي پگھر جا ڦڙا ئي ڌوئي سگھندا آهن.
توهان کي هي به ٻڌايو ويو آهي ته زندگي هڪ ظلمت آهي. ۽ توهان پنهنجي ٿڪاوٽ جي شدت ۾ ٿڪل ماڻهن جي ڳالھ ورجائي ڇڏيندا آهيو.
مان چوان ٿو: زندگي واقعتاً هڪ ظلمت آهي. جيڪڏهن ان ۾ طلب نه هجي. وري طلب انڌي هوندي آهي. جيڪڏهن ان سان گڏ علم نه هجي.
۽ علم بي معنيٰ آهي_ جيڪڏهن عمل سان گڏ نه هجي. ۽ عمل کوکلو آهي_ جيڪڏهن ان ۾ محبت شامل نه هجي. ۽جڏهن توهانجي عمل ۾ محبت شامل هوندي آهي ته توهان پنهنجي ذات سان، ۽ الله سان ڳنڍجي ويندا آهيو.
وري محبت سان ڪم ڪرڻ ڇا آهي؟
اهو ائين آهي، جيئن توهان پنهنجي دل جي تار ڪڍي ان مان ڪوئي ڪپڙو ٺاهيو ته ان کي توهان جو محبوب پائي.
جيئن توهان پنهنجي جذبات مان هڪ گھر جوڙيو ته توهان جو محبوب ان ۾ رهي.
جيئن توهان نازڪ هٿن سان ٻج ڇٽيو ۽ خوش ٿي فصل لڻو ته توهان جو محبوب ان جو ميوو کائي.
جيئن توهان پنهنجي هر عمل ۾ پنهنجي روح جي هر هڪ توانائي ڦوڪي ڇڏيو ۽ پوءِ ڏسو ته توهان جا هڙئي مري ويل قريب توهان جي ويجهو بيهي نظارو ڪري رهيا هجن.
مون توهان کي اڪٿر چوندي ٻڌو آهي_ ڄڻ توهان ننڊ ۾ وڦلي رهيا آهيو ته “هو شخص جيڪو سنگ مرمر جون دل فريب مورتيون ٺاهيندو آهي ۽ پٿر ۾ پاڻ پنهنجي تصوير جهلڪندي ڏسندو آهي، ان شخص کان مٿاهون مان رکندو آهي جيڪو محض زمين ۾ ملي ويندو آهي.
۽ اهو مصور جيڪو انڊلٺ کان رنگ وٺي انهن کي ڪپڙي جي هڪ ٽڪڙي کي انساني شڪل ۾ تبديل ڪندو آهي ان شخص کان اونچو آهي، جيڪو صرف ان جي لاءِ بوٽ جوڙيندو آهي.
پر مان ٿو چوان: ننڊ ۾ نه، منجهند جو بنھ سجاڳيءَ ۾ ته: ”هوا، ديو قامت شاھه بلوط سان به ايتريون ئي مٺڙيون سرگوشيون ڪندي آهي جيتريون گاھه جي هڪ بي حقيقت سلي ساڻ. وڏو اهوآهي جيڪو هوا جي سر سراهٽن مان گيت پيدا ڪندو آهي ۽ پنهنجي محبت سان انهن گيتن ۾ ميٺاج وڌائيندو آهي عمل اها محبت آهي جنهن جي چهري تان پردو کنيو ويو آهي. انڪري جيڪڏهن توهان پنهنجي ڪم سان محبت نه ٿا ڪريو ۽ ان کي بي دلي ۽ ناگواريءَ سان ڪندؤ ته بهتر آهي ته توهان ڪم ڇڏي ڏيو.
۽ ڪليسيا جي دروازي تي ويهي انهن ماڻهن کان خيرات گھرو ۽ جيڪي کل خوشيءَ سان ڪم ڪندا آهن. انڪري جيڪڏهن توهان بي دليءَ سان ماني ٿا پچايو ته ڪوڙي ماني پچائيندا آهيو، جيڪا صرف انهن ماڻهن جو پيٽ ڀري سگھندي آهي. جن جي انسانيت اڌوري آهي جيڪي اڌ انسان آهن.
۽ وري جڏهن توهين انگورن جي رس، ناگواريءَ سان ڪڍندا آهيو، ته ڄڻ پنهنجي شراب ۾ زهر ٿا ملايو.
توهان جي ناگواري شراب ۾ زهر بڻجي ملي ويندي آهي. وري جڏهن توهان ڳائيندا آهيو، اهو فرشتن جي ئي ڌن ۾ سهي، جيڪڏهن پنهنجي گيت سان محبت نه ٿا ڪريو ته ڄڻ ٻڌڻ وارن جي ڪنن ۾، ڪپھ ڀري ٿا ڇڏيو. اهي نه ڏينهن جو آواز ٻڌي سگھندا آھن نه رات جو.

ڏک ۽ خوشي

هڪ عورت چيس: ”اسان کي ڏک ۽ خوشيءَ جي باري ۾ ٻڌاءِ !“
مصطفيٰ وراڻيس: توهان جي خوشي ئي توهان جو ڏک آهي.جنهن جي چهري تان پردو کنيو ويو آهي.
اهوئي کوھه، جنهن مان توهان جا ٽهڪ اڀرندا آهن، ڪنهن وقت توهان جي ڳوڙهن سان ڀربو آهي. ۽ ان کان سواءِ ٿي به ڇا ٿو سگھي!
ڏک جا نشان توهان جي اندر جيترا چٽا ٿيندا آهن، اوتري ئي خوشيءَ جي جاءِ توهان ۾ پيدا ٿيندي آهي. ڇا جنهن پيالي ۾ توهان جو شراب ڀريل آهي، اهو پيالو ناهي جيڪو ڪنڀر جي آويءَ ۾ پچايو ويو آهي؟ ۽ ڇا اها بانسري، جيڪا توهان جي روح کي تسڪين ڏيندي آهي. اهو بانس جو ٽڪرو ناهي، جنهن جو سينو چاقونءَ سان وڍيو ويو هو!
خوشي جي گھڙين ۾ پنهنجي دل جي گھراين ۾ لهي ڏسو. توهان ڏسندؤ ته جنهن شيءِ اوهان کي ڏکويو هو. اهائي شيءِ اوهان کي خوشي بخشي رهي آهي. ۽ ڏکن گھڙين ۾ ، وري پنهنجي دل جو جائزو وٺو! توهان ڏسندؤ ته درحقيقت توهان، ان شيءِ جي لاءِ روئي رهيا آهيو، جنهن توهان کي خوشي بخشي آهي.”توهان مان ڪجھ چوندا آهن. ”خوشي ڏک کان بهتر آهي !“
۽ ڪجھ چوندا آهن: ”نه! ڏک بهتر آهي“
پر مان توهان کي چوان ٿو: ”اهي هڪ ٻئي کان ڌار ڪري نه ٿا سگھجن، اهي گڏجي ايندا آهن.انهن مان هڪ توهان جي دسترخوان تي آيو ته ياد رکو! ٻيو توهان جي بستري ۾ هوندو.“
پڪ ڄاڻو! تارازيءَ جي پڙن جيان توهان پنهنجي خوشيءَ ۽ پنهنجي ڏک جي وچ ۾ ڳنڍيل آهيو. توهان ۾ جمود ۽ توازن صرف ان مهل نظر ايندو آهي جڏهن توهان خالي هجو ۽ زندگيءَ جي خزاني وارو_ خدا_ پنهنجو سون ۽ چاندي تورڻ جي لاءِ توهان کي اتاريندو آهي، ته لازمي طور تي توهان جي خوشي يا توهان جي غم جا پڙ جهڪي ويندا آهن يا اٿي ويندا آهن.

گھر

هاڻ هڪ عمارتساز اڳتي وڌيو. هن چيو: ”اسان کي گھرن جي باري ۾ ٻڌاءِ !“
مصطفيٰ چيو: شهر جي چوديواريءَ ۾ گھر بڻائڻ کان پهرين توهان کي پنهنجي خيال جي ويڪر ۾ هڪ گلستان جوڙڻ گھرجي. ڇو ته جيئن توهان روزانو شام جو گھر واپس ايندا آهيو، تيئن توهان جو مصبت ماريل روح پنهنجي اڪيلي ۽ پري پري افق ۾ پنهنجو ٺڪاڻو ڳوليندو آهي. توهان جو گھر توهان جو وڏو جسم آهي. جيڪو اس ۾ وڌندو آهي ۽ رات جي خاموشيءَ ۾ آرام جي خواهش ڪندو آهي. هن جي ننڊ خوابن جي هنج ۾ نه ويندي آهي.
ڇا توهان جو گھر خواب نه ڏسندو آهي؟ ۽ جڏهن هو خواب ڏسندو آهي ته شهر ڇڏي ساوڪ ۾ نه ويندو آهي يا پهاڙ جي چوٽيءَ تي چڙهندو ناهي؟
ڪاش مان توهان جي گھرن کي مٺ ۾ کڻي انهن کي ائين وکيري سگھان ها جيئن هاري پنهنجن ٻجن کي جهنگلن ۽ پوکن ۾ ڇٽيندو آهي. ڪاش! واديون توهان جون سڙڪون هجن ها ۽ سلوڪ توهان جا پيچرا. جيئن توهان ڦلواڙيءَ ۾ هڪ ٻئي کي ڳوليو ها ۽ جڏهن پنهنجي گھرن ڏانهن موٽو ها ته توهان جي ڪپڙن ۾ مٽيءَ جي خوشبوءءِ هجي ها، پر هاڻ انهن شين جو وقت ناهي آيو
توهان جي پيءُ ڏاڏن جي دلين تي خوفَ اهڙي طرح گھيرو ڪيو هو جو انهن توهان کي هڪٻئي جي ويجهو ويجهو ڪٺي ڪري ڇڏيو. اهو خوف اڃان ڪجھ ڏينهن رهندو ۽ توهان جي شهر جون ديوارون اڃان ڪجھ ڏينهن توهان جي گھرن ۽ پوکن جي وچ ۾ کڄيل رهنديون.
اي فاليس جا رهاڪو ! مون کي ٻڌايو: توهان جي انهن گھرن ۾ ڇاهي؟ ۽ ڪهڙي شيءِ آهي جنهن کي توهان پنهنجي دروازن ۾ مقفل ڪري حفاظت ڪندا آهيو.
ڇا اهو امن ۽ سڪون آهي؟ اها خاموش تحريڪ جيڪا توهان جي طاقت کي بي پردہ ڪندي آهي؟ يا اهي يادون آهن، جيڪي چمڪندڙ محرابن، جيڪي توهان جي ذهن جي اونچاين تي ڇانءَ ڪندا آهن؟ يا اهڙو حسن آهي. جيڪو توهان جي دلين کي سرن ۽ ڪاٺين جي شين کان مٿاهون ڪري مقدس جبل ڏانهن وٺي ويندو آهي؟ مون کي ٻڌايو ڪهڙيون شيون آهن توهانجي گھرن ۾؟
يا اوهان وٽ ڪجھ به ناهي، سواءِ آسائش ۽آسائش جي هوس جي! آسائش جي اها هوس، جيڪا چور بڻجي توهان جي گھرن ۾ داخل ٿيندي آهي. اها مهمان بڻجي ايندي آهي، وري ميزبان بڻجي ويندي آهي پوءِ مالڪ بڻجي ويهي رهندي آهي.
وري هوءَ هڪ سڌارڪ جو جو روپ ڌاري ويهي رهندي آهي، جيڪو پنهنجو هنٽر گھمائيندو آهي ۽ توهان جي وڏين خواهشن کي پنهنجا رانديڪا بڻائي ويهي رهندو آهي.
ان جا هٿ جيتوڻيڪ ريشم جيان نرم ۽ نازڪ هوندا آهن. پر ان جي دل فولاد جيان سخت هوندي آهي.
هو توهان کي لوليون ڏئي سمهاري ڇڏيندو آهي ۽ ان مان هن جو مقصد ان کان سواءِ ڪجھ به نه هوندو آهي ته توهان جي بستري جي ويجهو بيهي توهان جي جسمن جي عظمت تي ٺٺوليون ڪري.
وري هو توهان جي صحيح ۽ سالم حواسن تي ٺٺوليون ڪندو آهي ۽ ان کي شيشي جي ٿانئن جيان گاھه ۾ ويڙهيندو آهي.
منهنجي جان جو قسم! آسائش جي هوس روح کي اجهائي ڇڏيندي آهي ۽ کلندي ان جي جنازي سان هلندي آهي.
پر اي فضا جي دل جا ٽڪرؤ! توهان ته راحت ۾ به بي چين ٿيندا آهيو.
توهان نه ڦاهيءَ ۾ ڦاسندؤ نه توهان جا قدم بهڪندا. توهان جو گھر ڪڏهن به لنگر نه ٿيندو پر سڙھه هوندو.
اها چمڪندڙ ڪڙي نه هوندو، جيڪا زخم تي هوندي آهي. پر پلڪ هوندو، جيڪا اکين جي حفاظت ڪندي آهي. توهان لاءِ ضروري نه هوندو ته ان جي دروازن مان لنگھڻ جي لاءِ پنهنجون ٻانهون بند ڪريو يا پنهنجو ڪنڌ جهڪايو جيئن ان جي ڇت سان نه گسي. يا پنهنجو ساھه بند ڪريو، ان خوف کان ته ان جون ڀتيون ڏري زمين تي نه ڪري پون.
نه! توهان انهن قبرن ۾ نه رهندؤ، جيڪي مُردن جيئرن لاءِ بڻايون آهن. ۽ توهان جا گھر، ڀل اهي ڪيترائي عاليشان ڇو نه هجن، توهان جي راز جي حفاظت ۽ توهان جي شوقَ جو تحمل ڪري نه سگھندا.
انڪري جو اها لامحدود ذات، جيڪا توهان جي اندر آهي ان جي جاءِ آسماني ملڪيت آهي. ان جو دروازو صبح جي روشني آهي ۽ ان جون دريون رات جا گيت ۽ ان جون خاموشيون آهن.“

لِباس

وري هڪ غريب چيو: ”اسان کي لباس جي باري ۾ ڪجھ ٻڌايو؟“
مصطفيٰ جواب ڏنو: توهان جو لباس توهان جون ڪافي خوبيون لڪائي ٿو ڇڏي، پر توهان جي عيبن جي پرده پوشي نه ٿو ڪري. جيتوڻيڪ توهان پنهنجي لباس ۾ اڪيلائيءَ جي آزادي ڳوليندا آهيو. پر اهو الٽو توهان جي لاءِ هڪ ٻيڙي ۽ هڪ زنجير بڻجي ويندو آهي.
ڪاش! توهان سج جي ڪرڻن ۽ هوائن جو استقبال پنهنجي ڪپڙن جي وسيلي گھٽ ۽ پنهنجي کل جي وسيلي وڌيڪ ڪريو ها. انڪري جو زندگيءَ جا پساھ سج جي ڪرڻن ۾ هوندا آهن ۽ زندگيءَ جا هٿ هوائن سان گڏ چر پر ڪندا آهن.
توهان مان ڪجھ چوندا آهن: جيڪي ڪپڙا اسين پهريندا آهيون، اهي اتر جي هير مان اڻيل آهن.
مان چوان ٿو: ها، اهي اتر جي هير مان ئي اڻيل آهن پر شرم ان جو ڪرنگھو هو ۽ نرم ۽ ويڪرا عضوا ان جو تاڃي پيٽو. ۽ جڏهن هوءَ ڪپڙا اڻي چڪي ته جهنگل ۾ وڃي هن خوب ٽهڪ ڏنا.
اهو نه وسار ته اها هڪ ڍال آهي، جيڪا توهان کي بدڪارن جي نظرن کان بچائيندي آهي ۽ جڏهن بدڪاري ئي نه رهي ته شرم ڪهڙو رهندو، سواءِ هڪ زنجير جي جيڪو عقل کي ٻڌي بيڪار بڻائي ڇڏيندو آهي؟
وري اهو به نه وساريو جڏهن توهان جا اگھاڙا پير زمين کي ڇهندا آهن ته اها خوش ٿيندي آهي.
هوا جڏهن توهان جي کليل وارن سان کيڏندي آهي، ته شوق ۽ شغل جا پساھه هن جي وات مان گيت وکيريندا نڪرڻ لڳندا آهن.

خريد ۽ وڪرو

هڪ سوداگر چيو: ”اسان کي وڪري ۽ خريداريءَ جي باري ۾ ڪو مشورو ڏيو.“
مصطفيٰ جواب ۾ چيو: زمين پنهنجا سمورا ميوا توهان کي بخشيندي آهي. ۽ جيڪڏهن توهان اهوڄاڻي وٺو ته ان جي بخشش سان پنهنجيون جهوليون ڪيئن ٿا ڀري سگھو، ته توهان ڪڏهن محتاج ٿي نه سگھندؤ.
جيڪڏهن توهان زمين جي نعمتن جي پاڻ ۾ مٽا سٽا ڪري سگھو ته خير ۽ برڪت جي گھڻائي توهان جو نصيب هوندي. ۽ ان سان توهان جي دل آسودگي حاصل ڪندي.
پر جيسين اها مٽا سٽا محبت ۽ شفقت گاڏر انصاف جي تحت آهي، ڪجھ ماڻهن ۾ حرص وطمع جا ٻج ڇٽيا ۽ باقي سڀ سڪندا رهندا.
۽ توهان، اي سمنڊن، کيتن ۽ ڦلواڙين جي پگھر وهائڻ وارؤ ! جڏهن بازار ۾ ڪپڙن اڻڻ، ٺاٺارن ۽ پسارين سان ملو ته ان روح زمين ساڻ، جيڪو عطا ۽ بخشش جو سرچشمو آهي . درخواست ڪريو ته اهو توهان جي وچ ۾ اچي ۽ انهن تارازين کي برڪت ڏئي جيڪي قيمت کي قيمت سان تورينديون آهن .
انهن خالي هٿن کي منهنجن معاملن ۾ شريڪ ٿيڻ نه ڏيو. جيڪي توهان جي محنت کي خالي لفظن سان خريد ڪرڻ گھرن ٿا.
اهڙن ماڻهن کي صاف صاف چئو: ” ان جي بجاءِ اسان جي فصلن ۾ هلو، يا اسان جي ڀائرن سان سمنڊ تي وڃو اتي ڄار پکيڙيو، انڪري ته زمين ۽ سمنڊ توهان تي به پنهنجي فيض جا دروازا به ائين کوليندا جيئن اهي اسان تي کوليندا آهن . وري اتي جيڪڏهن توهان جي ملاقات موسيقارن، رقاصائن ۽ بين وڄائيندڙن سان ٿئي ته انهن جو مال به خريد ڪريو. انڪري جوتوهان جيان اهي به ميوا ۽ خوشبوءِ گڏ ڪندا آهن ۽ اهي شيون جيڪي توهان جي لاءِ آڻيندا آهن. اهي جيڪڏهن خيال ۽ تصور جي دنيا ۾ تيار ٿينديون آهن. پر توهان جي روحن لاءِ لباس ۽ کاڌي جو ڪم ڏينديون آهن. ان کان اڳ جو توهان بازار مان واپس ورو، چڱي طرح ڏسي وٺو ته اتان ڪوئي هٿين خالي ته گھر واپس نه وريو. انڪري جو اهو عطا جو سرچشمو، اهو زمين جو روح، ان مهل تائين هوا جي جھوٽن ۾ سمهي نه سگھندو، جيسين توهان مان حقير ترين فرد جي ضرورت پوري نه ٿئي .

ڏوھه ۽ سزا

وري شهر جو هڪ قاضي اڳتي وڌيو ۽ چيائين: ”اسان کي ڏوھه ۽ سزا جي باري ۾ ڪجھ ٻڌايو !“
مصطفيٰ جواب ۾ وراڻيو: جڏهن توهان جا روح هوا جي چڪر ۾ ڦرندا آهن، ان وقت توهان پاڻ کي اڪيلا ۽ پاڻ کي غيرمحفوظ ڀانئي ٻين جي حق ۾ زيادتي ڪندا آهيو. پاڻ ئي پنهنجي ذات کي نقصان پهچائيندا آهيو. توهان پنهنجي ان زيادتيءَ جو ڪنارو ادا ڪري نه سگھندؤ.
جيستائين اهل نعمت جو دروازو نه کڙڪايو ۽ بي پرواهيءَ جي عالم ۾ ٿوري دير انتظار ڪريو.
توهان جو نوراني وجود سمنڊ جي مثال آهي. جيڪو هميشه پاڪ ۽ صاف رهندو آهي.
ايڦر جيان ان کي پنهنجي سطح تي تارڻو آهي، جنهن جون ٻانهون هجن .
اڃان به توهان جو نوراني وجود سج جي مثال آهي.
جيڪو انڌي ڪُئي جي رستن کي ڄاڻي ٿو، نه ناگن جي ٻر ڳوليندو آهي .
پر اهو نوراني وجود توهان جي هستيءَ ۾ اڪيلو رهيل ناهي، توهان ۾ گھڻو ڪجھ آهي، جيڪو ئي انسان آهي.
گھڻو ڪجھ توهان ۾ آهي. جيڪو انسان جي درجي تي نه پهتو آهي .
اهو هڪ بگڙيل وجود آهي جنهن جي ڪابه صورت ناهي، اهو ڪڪرن ۾ جھوٽا کائيندو هلندو آهي، پاڻ پنهنجي سجاڳيءَ کي ڳوليندو .
توهان ۾ جيڪو انسان آهي، ان جو مان هاڻ توهان سان ذڪر ڪريان ٿو.
اهو ۽ صرف اهو آهي، جيڪو ڏوھه ۽ سزا کي ڄاڻندو آهي. توهان جي نوراني ذات ۽ توهان جو ڪڪرن ۾ پريشان گھمڻ وارو وجود، ٻئي ان کان بي تعلق آهن .
مون اڪثر اوهان کي خطادارن جو ذڪر ڪندي ٻڌو آهي. ڄڻ هو توهان مان ناهي، پر اجنبي آهن، جيڪي توهان جي دنيا ۾ زوريءَ اچي سهڙيا آهن.
پر مان توهان کي چوان ٿو ته وڏي ۾ وڏو نيڪ ۽ پرهيزگار به ان کان مٿاهون ته ناهي، جيڪو توهان مان هرهڪ جي اندرآهي . ۽ اهڙيءَ طرح گنهگار ۽ ڪمزور کان ڪمزور به ان کان هيٺاهون ناهي. جيڪو توهان مان هرهڪ جي اندر موجود آهي. ۽ جيئن وڻ جو هڪ پن، سڄي وڻ جي خاموش علم کان سواءِ پنهنجو رنگ بدلائي نه سگھندو آهي . اهڙي طرح ڪوئي خطادار توهان سڀني جي لڪل ارادي کانسواءِ، خطا جو مرتڪب ٿي نه سگھندو.
بس ان جي حالت ان جلوس جهڙي آهي، جنهن ۾ توهان سڀ جا سڀ پنهنجي نوراني وجود ڏانهن وڌندا ويندا آهيو . توهان راهه به آهيو ۽ راهيگر به ، جيڪڏهن توهان مان ڪوئي ڪرندو آهي ته انهن ماڻهن مان ڪرندو آهي . جيڪي هن جي پويان پويان ايندا آهن ، هو انهن کي خبردار ڪري ڇڏيندو آهي ته رستي ۾ پٿر آهي، ٿيڙ کائڻ کان بچو.
ها، اهڙيءَ طرح اهو ڏينهن ماڻهن لاءِ به گذرندو آهي ، جيڪي سندن اڳيان اڳيان هلي رهيا اهن. اهي ماڻهو جيتوڻيڪ هن جي مقابلي ۾ تيز رفتار به آهن ۽ ثابت قدم به پر ان پٿر کي رستي تان پري ڪري نه سگھيا .
اهڙيءَ طرح مان توهان کي چوان ٿو، ڀل ته منهنجي ڳالھ توهان جي دلين تي ڳوري ڇونه لڳي ته مقتول پنهنجي قتل جي ڏوھه ۾ پاڻ به شريڪ هوندو آهي.
۽ ڦرجندڙ پنهنجي ڦرجڻ تي ملامت کان آزاد قرار نه ڏنو ويندو. نيڪوڪار، بدڪار جي افعال جي ذميداريءَ کان بچي نه ٿو سگھي. ۽ ڪوئي بيگناھه ناهي جنهن جا هٿ ڏوهيءَ جي ڏوھه کان وانجهيل هجن.
ها، ڪڏهن ڪڏهن ڏوهي به پنهنجي نشانيءَ جو نشانو بڻجندو آهي. ۽ گھڻو تـڻو سزا پائڻ وارو ڏوهي، بيگناهن ۽ بي خطائن جو ٻوجھه به کڻندوآهي. اهائي ڳالھه آهي جو توهان عادل ۽ ظالم، نيڪ ۽ بري ۾ ڪوبه تفاوت ڪري نه سگھندا آهيو. انڪري ته هو سج جي آڏو گڏ بيٺا آهن. جيئن ڪارا ۽ اڇا سڳا گڏ اڻيا ويندا آهن .
جڏهن ڪارو ڌاڳو ڇڄي پوي ته اُڻندڙ پوري ٿانَ کي ڏسندو آهي ان سان گڏ چرخي جي چڪاس به ڪندو آهي. جيڪڏهن توهان مان ڪوئي خيانت دار عورت کي انصاف جي گھر ۾ آڻي ته کيس گھرجي ته ان جي مڙس جي دل کي به تارازيءَ ۾ رکي ۽ ان جي روح کي به پئماني سان ماپي ۽ جڏهن توهان مان ڪوئي ڏوهيءَ کي ڪوڙا هڻڻ جو ارادو ڪري ته ان شخص جي روح کي به جاچي، جنهن تي ظلم ڪيو ويو آهي .
۽ جڏهن توهان مان ڪوبه فضيلت جي نانءَ تي ڪنهن کي سزا ڏيڻ ۽ گناھه جي وڻ تي انصاف جي ڇري وهائڻ گھري، ته پهرين کيس ان وڻ جي پاڙن کي ڏسڻ گھرجي. هو نيڪي ۽ بدي، ثمر ۽ بي ثمر جي پاڙن کي زمين جي خاموش دل ۾ هڪٻئي سان چيپيل ڏسندو.
۽ توهين انصاف وارؤ ! اي عدالت جا گيت ڳائڻ وارؤ ! توهان ان شخص جي خلاف فيصلو ڪيئن ٻڌائيندؤ ، جنهن جو جسم بي خطا ۽ جنهن جو روح خطادار آهي؟ ۽ ان شخص تي ڪهڙي سزا جاري ڪندؤ جيڪو ٻئي جي جسم کي قتل ڪندو آهي پر سندس روح پاڻ مقتول آهي؟ ان شخص تي توهان ڪيئن ڪيس هلائيندؤ، جيڪو پنهنجي افعال ۾ فريب ۽ زيادتي ڪندڙ هوندو آهي، پر اهو پاڻ به ٻين جي فريب ۽ زيادتين جو شڪار اهي؟
توهان اهڙن ماڻهن کي ڪيئن سزا ڏيندؤ، جن جي پشيماني سندن گناهن ۽ خطائن کان به وڌيڪ آهي؟
ڇا پشيمانيءَ کي به اهو قانون انصاف قرار نه ڏيندو، جنهن تي عمل ڪري توهان خوش ٿيندا آهيو؟
پر پشيماني اها شيءِ آهي، جنهن کي توهان ڪنهن بيگناھه تي مڙهي نه سگھندؤ؟
نه ان کي ڪنهن گنهگار جي دل کان جدا ڪري سگھندؤ. پشيماني، بناڪوٺ جي، رات جو ايندي آهي ته ستل جاڳن ۽ پنهنجي نفس جو جائزو وٺن. ۽ توهان جيڪي انصاف کي سمجھڻ جا حامي آهيو اهي ڪيئن انصاف جي حقيقت کي سمجھي سگھندؤ، جيستائين ڏينهن جي ڀرپور روشنيءَ ۾ فعلن تي نظر نه وجھي سگھو.
ان وقت توهان کي خبر پوندي ته مٿاهين ۽ هيٺاهين دراصل هڪ ئي آهن، ڄڻ هڪ ئي شخص آهي جيڪو پنهنجي نپوڙيل ذات کي رات ۽ پنهنجي نوراني وجود جي، ڏينهن جي وچ ۾ انڌيري ۾ بيٺو آهي. ۽ اهو ته عبادتگاھه جي محراب جو سڀ کان اونچو پٿر ان جي بنياد جي هيٺاهين پٿر کان ٿورو به مٿاهون نه آهي .“

قانون

وري هڪ وڪيل کانئس پڇيو: ”اسان جي قانون جي باري ۾ اوهان جي ڪهڙي راءِ آهي؟“
مصطفيٰ جواب ڏنو: ”توهان کي قانون ٺاهڻ ۽ ان جي نافذ ڪرڻ ۾ ڪيترو مزو ايندو آهي؟ پر ان کان به وڌيڪ خوشي توهان کي ان مهل ٿيندي آهي جڏهن توهان ان جي ڀڃڪڙي ڪندا آهيو.“
سمنڊ جي ڪناري کيڏندڙ ٻارن جيان جيڪي وڏي شوق ۽ وڏيءَ محبت سان واريءَ جا مينار بڻائيندا آهن ۽ وري کلندا ڪڏندا انهن کي ڊاهي ڇڏيندا آهن.
پر جڏهن توهان واريءَ جا منارا ٺاهيندا آهيو ته سمنڊ اڃا به وڌيڪ واري ڪناري ڏانهن آڻيندو آهي ۽ جڏهن توهان ڊاهيندا آهيو ته سمنڊ ٽهڪن ۾ توهان جو ساٿ ڏيندو آهي ۽ قسم آهي پنهنجي جان جو! سمنڊ هميشه بيگناھه جي ٽهڪن ۾ ساٿ ڏيندو آهي .
پر انهن ماڻهن جي باري ۾ ڪهڙو خيال اَٿوَ، جن جي ويجھو زندگي هڪ سمنڊ آهي، نه انسان جا بڻايل قانون، واريءَ جا گھرڙا! پر جيڪي زندگيءَ کي هڪ پهاڙ سمجھندا آهن ۽ قانون کي هڪ ڇيڻِي، جنهن سان هو پهاڙ کي پنهنجي صورت جيان ٽڪيندا آهن.
ڇا چوڻ آهي ان اپاهج جي باري ۾ جيڪو رقص ڪرڻ وارن کي نفرت جي نگاھه سان ڏسندو آهي.
ان ڏاند جي باري ۾ جيڪو گھاڻي سان محبت ڪندو آهي ۽ جھنگل جي هرڻ ۽ جانورن کي آواره گرد ۽ بيڪار سمجهندو آهي. ۽ ان پوڙهي نانگ جي باري ۾ جيڪو پنهنجي کل لاهي نه سگھندو آهي ٻين کل لاهڻ وارن کي اگھاڙو ۽ بي حيا هجڻ جا طعنه ڏيندو آهي .
ان شخص جي باري ۾ ڪهڙو خيال اٿو جيڪو دعوت ۾ سڀ کان پهرين پهچندو آهي ۽ ايترو کائي ويندو آهي جو کيس بد هاضمو ٿي پوندو آهي ۽ جڏهن هو کائيندي ڳائيندي ٿڪجي پوندو آهي ته ائين چوندو دعوت مان هليو ويندو آهي ته سڀ دعوتون ڏوھه آهن ۽ سڀ دعوت کائڻ وارا قانون شڪن؟
انهن ماڻهن جي متعلق ان کان سواءِ ڇا ٿو چئي سگھان ته اهي سڀ جا سڀ سج جي روشنيءَ ۾ بيٺا آهن پر سج ڏانهن پٺ ڏئي. انڪري کين صرف پنهنجا پاڇا نظر ايندا آهن ۽ انهن جا پاڇا ئي سندن قانون آهن .
افسوس! انهن ماڻهن جي اڳيان سج پڇاون کانسواءِ ڪجھه به ناهي .
وري هي ڇا، توهان قانون جو اعتراف ٿا ڪريو ته زمين ڏانهن توڙي ان جا پاڇا ڳوليندا ٿا رهو. پر اي ماڻهو! جيڪي سج ڏانهن منهن ڪري هلندا آهيو، ڌرتيءَ جا پاڇا توهان جا زنجير بڻجي نه سگھندا .
اي اهي انسانو! جيڪي هوا سان گڏوگڏسفر ڪندا آهيو، توهان کي ڪنهن قطب نما جي ضرورت ناهي.
توهان کي انسانن جو جوڙيل قانون پنهنجي گرفت ۾ آڻي نه سگھندو. جيڪڏهن توهان پنهنجي ڳچيءَ مان ڳٽ لاهي اڇلايو ۽ ڪنهن جي بڻايل قيد خاني جي دروازي تي نه وڃو ته توهان کي ڪهڙو قانون ڊيڄاري ٿو سگھي ۽ جيڪڏهن توهان آزاد ٿي رقص ڪريو ۽ ڪنهن جي ٺاهيل زنجيرن ۾ نه ڦاسو! ته توهان کي ڪير عدالتن ۾ وٺي وڃي ٿو سگھي. جيڪڏهن توهان پنهنجو ظاهري لباس پنهنجي جسم تان پٽي اڇلايو ۽ اهو ڪنهن ٻئي جي رستي ۾ نه اڇلايو!
۽ اي باقي فاليس جا رهاڪو! توهان دهل جي آواز کي ٻوساٽي ٿا سگھو، سارنگيءَ جي تارن کي ڍلو ڪري ٿا سگھو، پر توهان مان ڪير آهي جيڪو بلبل کي چهڪڻ کان جھلي سگھي ؟“

آزادي

وري هڪ خطيب چيو:“ اسان کي آزاديءَ جي باري ۾ ڪجھ ٻڌايو؟“
مصطفيٰ جواب ڏنو ”مون توهان کي شهر جي دروازن ۽ پنهنجن گھرن جي باھه ٻرڻ وارن هنڌن جي آڏو سجدي ۾ ڪريل، آزاديءَ جي پوڄا ڪندي ڏٺو آهي. جيئن ڪوئي غلام ڪنهن ظالم ۽ سرڪش جي آڏو ڪنڌ نوائيندو آهي ۽ ان جي تعريف ۾ قصيدا چوندا آهي. جيتوڻيڪ هو کين قتل ڪندو آهي.
ها مون عبادتگاھه جي اڱڻ ۾ ۽ قلعي جي ڇانءَ ۾ انهن ماڻهن کي، جيڪي توهان مان آزاديءَ جا سڀ کان وڏا پرستار آهن، آزاديءَ جي پاڃاري پنهنجن ڳچين ۾ وجھي ۽ آزاديءَ جون ٻيڙيون پنهنجي پيرن ۾ وجھي گھمندي ڏٺو آهي.
مون پنهنجي دل کي اندر ئي اندر رتوڇاڻ ٿيندي محسوس ڪيو آهي.
جڏهن اهو ڏسندو آهيان ته توهان آزاديءَ کي تيسين نٿا حاصل ڪري سگھو، جيسين ان جي حصول جي خواهش کي ڪڏهن به پنهنجي لاءِ زنجير نه سمجھو ۽ جيسين توهان ان جو ذڪر ان طرح ڪرڻ ڇڏي ڏيو ته اهائي توهان جي منزل مقصود ۽ اهائي توهان جي تمنائن جو ازالو آهي.
پنهنجي جان جو سنهن ! توهان حقيقي معنيٰ ۾ آزادي ان وقت حاصل ڪري سگھندؤ، جڏهن توهان جي زندگيءَ ۾ اهڙو ڪوبه ڏينهن نه اچي جيڪو فڪر ۽ جدوجهد کان خالي هجي ۽ توهان تي ڪابه رات نه گذري جنهن ۾ توهان ڪنهن ضرورت ۽ غم جو احساس نه ڪندؤ.
پر ان کان به وڌيڪ توهان کي آزادي تڏهن ملندي، جڏهن اهي شيون توهان جي زندگيءَ سان چهٽيل هجن ، ۽ توهان انهن سڀني کان پلوَ ڇڏائي گذري وڃو.
خالي ۽ آزاد!
انهن رات ڏينهن کان توهان پاڻ کي ڪيئن مٿاهون رکندؤ، جيسين انهن زنجيرن کي نه ڇنو، جن مان توهان شعور جي ئي وقت پنهنجي ڏينهن جي گھڙين کي ٻڌي ڇڏيو هو؟
سچ ته اهو آهي ته اوهان جنهن کي آزادي چئو ٿا، اها انهن زنجيرن ۾ سڀ کان مظبوط زنجير آهي. اها ٻي ڳالھ آهي ته ان زنجير جو ڪڙيون سج جي روشنيءَ ۾ چمڪنديون آهن ۽ انهن جي چمڪ توهان جي اکين کي چنجھو ڪري ڇڏيندي آهي.
اها ڳوري پاڃاري ڇاهي؟ توهان جي ذات جي چند ٽڪرن جي، جنهن کي توهان پنهنجي ڪلهن تان لاهي، آزاديءَ جي ڪنوار سان ملڻ ٿا چاهيو.
جيڪڏهن هي قانون غير منصفاڻو آهي ۽ توهان انهيءَ کي ختم ڪرڻ ٿا گھرو! ته اهو نه وساريو ته اهوئي قانون آهي، جنهن کي توهان پاڻ پنهنجن هٿن سان پنهنجي چهري تي لکيو آهي.
توهان پنهنجي قانون جي لکيل ڪتابن کي باھه لڳائي قانون کي ختم ڪري نٿا سگھو ۽ نه ئي پنهنجن حاڪمن جي چهرن کي ڌوئي، جيڪو ڪجھ انهن تي لکيل آهي انهيءَ کي ڊاهي سگھو ٿا. ڀل ته توهان انهيءَ ڪم لاءِ سڀني سمنڊن جو پاڻي وهائي ڇڏيو.
جيڪڏهن توهان ظالم ۽ جابر فرمانروا کي سندس تخت تان لاهڻ ٿا گھرو، ته اول تخت کي تباھه ڪريو، جيڪو ان جي لاءِ توهان پنهنجي اندر سجائي رکيو آهي.
انڪري ته ڪوئي به ظالم ۽ جابر فرمانروا ان راڄ تي حڪومت ڪري نه سگھندو جنهن ۾ آزاديءَ جي لوڇ هجي ۽ جيڪو آزاديءَ جي لاءِ پنهنجي لاءِ فخر جو سرمايو سمجھندو هجي، جيسين خود راڄ جي آزاديءَ ۾ ظلم ۽ تشدد ڪندڙن جي ملاوت هجي ۽ جيسين خود رعايا جي وقار ۽ عزت ۽ فخر و غرور ۾ ذلت ۽ بي شرميءَ جا داغ نه هجن.
جيڪڏهن ڪوبه کٽڪو يا ڪائي سوچ هجي، جنهن کان توهان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ گھرندا هجو ته ياد رکو ته ان کي توهان پاڻ پنهنجي لاءِ پسند ڪيو آهي. ڪنهن ٻئي توهان جي مٿي ۾ نه هنيو آهي.
جيڪڏهن ڪوئي خوف اٿو، جنهن کي توهان ختم ڪرڻ ٿا گھرو ته ان جي جاءِ توهان جي پنهنجي ئي دل ۾ آهي نه ئي ان شخص جي وجود ۾ جنهن کان توهان بد زن آهيو.
قسم آهي پنهنجي ذات جو! سڀئي شعبا ۽ مسئلا پسنديده يا نا پسنديد، مڪروھه يا محبوب، مطلوب يا مردود توهان جي وجود جي ئي گھراين ۾ متحرڪ آهن، توهان سان ئي ڳنڍيل هوندا آهن.
ها، توهان جي ئي نفس جي پاتال ۾ چرپر ڪندا آهن. جيئن روشني ۽ ان جو پاڇو، هڪجهڙن جيان پاڻ سان چر پر ڪندا آهن، ۽ جڏهن پاڇو ڌنڌلو ٿي ختم ٿي ويندو آهي، ته مڌھم روشني هڪ روشنيءَ جو پاڇولو ٿي پوندي آهي.
اهو ئي حال توهان جي آزاديءَ جو آهي. جڏهن اها پنهنجي زنجيرن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪندي آهي ته پاڻ هڪ عظيم آزاديءَ جو زنجير بڻجي ويندو آهي.

عقل ۽ جذبو

وري هڪ غيب جون خبرون ٻڌائڻ واريءَ عورت ٻيهر هن کي عرض ڪيو: ”اسان کي عقل ۽ جذبي جي باري ۾ ڪجھ سمجھايو! “
مصطفيٰ جواب ڏنو: ڪڏهن ڪڏهن توهان جو روح هڪ ميدان جو راز بڻجي ويندو آهي.
جنهن ۾ توهان جو عقل ۽ سمجھ، توهان جا جذبا، توهان جي خواهشن سان جنگ جوٽيندا آهن.
ڪاش! مان توهان جي روحن ۾ صلح جو پيغامبر بڻجي اچي سگھان ها. جيئن توهان جي ماڻهن جي گڏيل نفرت کي پري ڪري کين هڪ ڪري ڇڏيان ها. سندس حسد ۽ هڪٻئي ڏانهن وڌڻ کي ٻڌي ۽ ڀائيچاري ۾ بدلائي ڇڏيان ها ۽ هو محبت ۽ ٻڌيءَ جا گيت ڳائڻ لڳن ها. پاڻ صلح جا پيغامبر نه بڻجو. اڃان به اوهان جي دلين ۾ هڪٻئي جي لاءِ هڪجهڙي ۽ هڪجيتري محبت پيدا نه ٿئي.
توهان جا عقل ۽ توهان جا جذبا توهان جي سمنڊ تي ترندڙ روحن جا ونجھ ۽ سڙھه آهن.
۽ جيڪڏهن ونجھ ڀڄي پون يا سڙھه ڦاٽي پوي ته لهرون اوهان جي جهاز کي لوڏينديون ۽ جيڏانهن چاهينديون اوڏانهن لوڙهي وينديون. يا وري اهي سمنڊ جي وچ ۾ بنا چرپر جي بيهي رهندو.
انڪري جيڪڏهن اڪيلي عقل جي حڪومت هوندي ته اها هڪ اهڙي قوت بڻجي ويندي آهي جيڪا توهان کي ٻڌي سوگھو ڪري ڇڏيندي آهي. ۽ جيڪڏهن جذبن کي آزاد ڇڏي ڏجي ته اهو هڪ اهڙو شعلو ٿي ويندو آهي، جيڪو خود پاڻ کي ساڙي وجھندو آهي.
بس پنهنجي روح کي موقعو ڏيو ته توهان جي عقل کي جذبي جي انتهائي اوچائيءَ تي پهچائي جتي هو گيتن سان ملي هڪ ٿي وڃي. ۽ پنهنجي روح کي اجازت ڏيو ته جذبي جو پردو بڻائي جيئن هو هر روز هڪ نئين زندگي گذاري. ان عنقا جي مثال ٿي وڃي، جيڪو پاڻ سڙندو آهي ۽ پنهنجي خاڪ مان وري جنم وٺندو آهي.
ڪاش! اوهان پنهنجي سمجھ ۽ پنهنجي خواهشن کي ان نظر سان ڏسو، جنهن نظر سان اوهان پنهنجي گھر اچڻ وارن ٻن پيارن مهمانن کي ڏسندا آهيو، پڪ ئي توهان انهن ٻنهي مان هڪ کي ترجيح نه ڏيندؤ. انڪري جيڪڏهن توهان انهن مان ڪنهن به هڪ کي وڌيڪ اهميت ڏني ته انهن ٻنهي جي محبت ۽ پنهنجي محبت وڃائي وهندؤ.
جڏهن توهان پهاڙن جي وچ ۾ خوبصورت ۽ گھاٽن وڻن جي ڇانءَ ۾ ويهو، حدِ نظر تائين پکڙيل فصل ۽ ساوڪ جي سڪون ۽ جلال ۾ پنهنجا حصا ورهايو ته پنهنجي دل کي سڪون ۽ خاموشيءَ ۾ چوڻ ڏيو: روح مطلق اسان جي عقل ۾ آرام ڪرڻ ٿو گھري.
۽ جڏهن طوفان اچي، هوا جا جھوٽا جھنگلن کي لوڏي وجھن ۽ ڪڙڪا ۽ گاج آسمان جي جلال ۽ عظمت جو اعلان ڪن ته پنهنجي دل کي رعب ۽ خوف جي حالت ۾ چوڻ ڏيو: روح مطلق جذبي ۾ متحرڪ ٿيندو آهي.
جيسين خدائي مملڪت ۾ هڪ وجود هجي، جھنگل جي باغ جو هڪ پن هجي، توهان تي لازم آهي ته عقل جي هنج ۾ آرام ڪريو ۽ جذبي جي ميدان ۾ جدوجهد ۽ عمل جا جھنڊا کڙا ڪريو!“

غم

وري هڪ عورت چيو: ”اسان سان غم جي باري ۾ به ڳالهايو !“
مصطفيٰ چيو: توهان جو غم ان خول جي ڀڄڻ جي اذيت آهي جنهن ۾ توهان جو عقل بند رهندو آهي.
جيئن ميوي جي سخت کل ڀڄندي آهي ته ان جو مغز سج جي روشني ۽ تپش کان سڌو سنئون فيض حاصل ڪري. اهو ئي حال غم جو آهي، جنهن کان توهان کي واقف ضرور ٿيڻ گھرجي.
جيڪڏهن توهان جي دل زندگيءَ جي روز پيش نه اچڻ وارن معجزن کي ڏسڻ جي قابل ٿئي ته توهان ڏسندؤ ته توهان جا غم توهان جي خوشين کان ڪجھ گھٽ خوبصورت ۽ دل نواز ناهن.
توهان پنهنجي دل جي موسمن جي بدلجڻ کي ائين قبول ڪري وٺندؤ جيئن توهان پنهنجي فصلن جي لاءِ موسمن جي بدلجڻ کي قبول ڪندا آهيو.
۽ جڏهن ڏک درد سان ڀريل موسم توهان تان گذرندي ته ان جو ڀرپور مطالعو ڪندؤ، انڪري جو توهان جا ڪيترائي ڏک آهن، جن کي توهان پاڻ پنهنجي لاءِ انهن کي پسند ڪيو آهي.
توهان جو ڏک حقيقت ۾ هڪ ڪوڙي دوا آهي، جيڪا توهان جي روحاني ڏک سور جي علاج جي لاءِ توهان جو طبيب توهان کي پياريندو آهي.
بس پنهنجي طبيب تي ڀروسو ڪريو ۽ ان جي تجويز ڪيل دوا کي سڪون ۽ اطمينان سان پيءُ ڇڏيو.
انڪري جو جراح جو هٿ ڪيترو به ڳورو يا سخت هجي پر هو ڪم ڪندو آهي قدرت جي هٿ جي اشارن سان ۽ دوا جو جيڪو پيالو طبيب اوهان لاءِ آڻي ٿو، ڀل ته توهان جا چپ ئي ساڙي وجھي، پر اهو بڻيل ان ئي مٽيءَ جو آهي، جنهن کي ڪنڀر پنهنجي پوتر ڳوڙهن سان ڳوهيندو آهي.

نفس جي سڃاڻپ

وري هڪ شخص پڇيو: ”اسان کي نفس جي سڃاڻپ بابت ٻڌايو!“
مصطفيٰ جواب ڏنو: اوهان جو دليون سڪون ۽ سڪوت جي عالم ۾ ڏينهن رات جي اسرارن کي معلوم ڪنديون آهن. پر توهان جا ڪن توهان جي قلب جي وجدان جي آواز خاطر اڃارا رهندا آهن.
جيڪا شيءِ اوهان جي فڪر ۾ سدائين واضع رهندي آهي توهان ان کي لفظن ۾ ڄاڻڻ لاءِ بي چين رهندا آهيو. توهان چاهيندا آهيو ته پنهنجي خوابن جي اگھاڙي بدن کي پنهنجي آنڱرين سان ڇهي سگھو.
توهان جو ڪجھ چاهيو ٿا، هئڻ به ائين ئي گھرجي.
ضروري آهي ته توهان جي روحن ۾ جيڪو چشمو لڪل آهي، جلد ئي ڦٽي پوي ۽ جھونگاريندو سمنڊ ڏانهن روان دوان ٿي وڃي. ۽ اهي خزانه جيڪي توهان جي نفس جي سرمدي گھراين ۾ پوشيده آهن، توهان جي اکين اڳيان روشن ٿي پون. پر پنهنجي لڪل خزانن کي تارازين ۾ تورڻ جي ڪوشش نه ڪريو. نه ئي پنهنجي ڄاڻ اونهاين کي ڪاٺ يا رسيءَ جي ماپي سان ڪڇڻ جي لاحاصل ڪوشش نه ڪريو. ڇاڪاڻ ته توهان جو نفس هڪ اڻ کٽ سمنڊ جو ڪنارو آهي جنهن کي ماپي نه ٿو سگھجي نه توري.
ائين نه ڄاڻو ته ”مون حقيقت پرجھي ورتي.“
اڃان به هيئن چئو ته: ”مون ڪيترن ئي حقيقتن مان فقط هڪ ئي حقيقت جو علم حاصل ڪري ورتو.“
نه ئي هيئن چئو: ”مون روح جو گس ڏسي ورتو.“
پر هيئن چئو: ”پنهنجي واٽ هلندي هلندي، مان روح سان گڏيو آهيان.“
انڪري جو روح توهان جي رستن تي هلندو آهي.
اهو ڪنهن مقرر رستي جو پائبند ناهي، نه ئي ڪنهن ٻوٽي جيان ڦٽندو آهي. اهو جڏهن ٽڙندو آهي، ڪنول جي گل جيان ٽڙندو آهي، جنهن جي پنکڙين کي ڳڻي نه سگھبو آهي.

تعليم

هڪ معلم چيو: ”اسان کي تعليم جي باري ۾ ڪجھ سمجھايو!“
مصطفيٰ وراڻيو: ”ڪو به انسان توهان تي ڪابه اهڙي شيءِ عيان نه ٿو ڪري سگھي جيڪا توهان جي ڄاڻ جي سهائي جي ڌنڌلڪي ۾ اڻ لکي نه هجي.
اهو معلم جيڪو پنهنجي شاگردن جي وچ ۾ پنهنجي درسگاھه جي ڇانءَ ۾ خوش ٿيندو آهي، هو کين پنهنجو علم نه ڏيندو آهي، پر پنهنجو ايمان ۽ پنهنجي محبت کين عطا ڪندو آهي.
جيڪڏهن هو صحيح معنيٰ ۾ علم ۽ حڪمت جو امانتدار آهي ته اهو توهان کي پنهنجي عقل جي جاءِ ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت نه ڏيندو آهي، پر توهان جي پنهنجي ذهن جي چائنٺ ڏانهن توهان جي راھه نمائي ڪندو آهي. فلڪيات جو هڪ ماهر، فضا جي باري ۾ پنهنجي علم جو توهان سان ذڪر ته ڪري سگھندو پر هو توهان کي پنهنجي سمجھ ٻوجھ ڏئي نه سگھندو.
هڪ موسيقار، هو توهان کي وڄائي ٻڌائي سگھي ٿو، جيڪو پوري فضا ۾ جھومندڙ آهي. پر اهي ڪن توهان کي ڏيئي نه سگھندو، جيڪي ان گيت کي پنهنجي گرفت ۾ آڻيندا آهن. نه ئي اهو آواز توهان کي بخشي سگھي ٿو، جيڪو ان گيت کي شڪل عطا ڪندو آهي.
هو جيڪو علم رياضيءَ جو ڄاڻو آهي. وزن ۽ ماپ جا اصول ۽ حدون ته ٺاهي ٿو سگھي، پر هو اوهان کي ان جي گھراين ۾ وٺي وڃي نه ٿو سگھي.
ڇاڪاڻ ته هڪ انسان جي دانائي پنهنجون کنڀڙاٽيون ٻئي انسان کي ڏئي نه سگھندي.
هاڻي جيئن توهان مان هرهڪ علم خداونديءَ مان پنهنجو هڪ سڀ کان نرالو مقام رکندو آهي، ائين توهان مان، هر هڪ کي خدا جي باري ۾ پنهنجي علم ۽ ڌرتيءَ جي اسرارن جي باري ۾ پنهنجي ڄاڻ ۾ سڀني کان جدا هئڻ گھرجي.“

دوستي

هڪ نوجوان ڳالهايو: ”اسان کي دوستيءَ جي باري ۾ ٻڌاءِ! “
مصطفيٰ جواب ڏنو: توهان جو دوست توهان جي اها ضرورت آهي، جيڪا پوري ٿي وئي هجي.
اهي توهان جو فصل آهن. جنهن ۾ توهان محبت جا ٻج ڇٽيندا آهيو ۽ شڪر ۽ تحمل سان ان جا گوشا پٽيندا آهيو. اهي ئي توهان جو دسترخوان ۽ اهي ئي توهان جو چلهو آهن. انڪري جو توهان پنهنجي بک کڻي انهن ڏانهن ويندا آهيو ۽ انهن جي ڀر ۾ امن ۽ اطمينان تلاش ڪندا آهيو.
جڏهن توهان جو دوست پنهنجي دل جي ڳالھه اوهان سان سليندو آهي ته توهان پنهنجي دل جي ’نه‘ جي اظهار کان نه لهرائيندا آهيو، نه ئي پنهنجي ’ها‘ کي پنهنجي نڙيءَ ۾ ئي جھلي رکندا آهيو. ۽ جڏهن هن جي چپن تي خاموشي ڇانيل هوندي آهي، ان مهل به توهان جي دل هُن جي دل جي ڳالھه ٻڌڻ کان مرحوم نه ٿيندي آهي.
انڪري جو هر دوستيءَ ۾ سڀ خواهشون، سڀ توقع ۽ سڀ خيال لفظن جي بنا پيدا ٿيندا آهن. ۽ نفس ان ۾ شامل ٿي خوشي حآصل ڪندو آهي. بي طلب! جڏهن توهان پنهنجي دوست کان ڌار ٿيڻ لڳو ته توهان کي ڏکارو ٿيڻ نه گھرجي، انڪري جو هن جي وجود ۾ جيڪا شيءِ سڀ کان وڌيڪ پياري آهي، ممڪن آهي هن جي جدائيءَ ۾ وڌيڪ روشن ٿي وڃي.
جيئن پهاڙ، پهاڙ ماپڻ واري کي واديءَ کان صاف نظر ايندو آهي، توهان جي دوستي هر تمنا ۽ هر غرض کان پاڪ هئڻ گھرجي. سواءِ روح جي گھراين ۾ پيهي وڃڻ جي.
انڪري جيڪا محبت پنهنجي رازن تان پردو کڻڻ چاهيندي آهي، محبت ناهي، هڪ وکريل ڄار آهي، جنهن مان لاحاصليءَ کان سواءِ ڪجھ به حاصل نه ٿيندو آهي.
توهان ۾ جيڪا سڀ کان بهتر شيءِ هجي اها دوست کي ڏيو. جيڪڏهن هو توهان جي بحر حيات جو جذبو ڏسڻ ٿو گھري ته ان جي دوستيءَ جي تقاضا اها آهي ته توهان ان جو سيلاب به ڏيکاريو.
ڀلا اهو به ڪو دوست هوندو جنهن کي واندڪائيءَ جون گھڙيون گذارڻ لاءِ تلاش ڪريو. دوست کي ته هميشه ان وقت تلاش ڪرڻ گھرجي، جڏهن توهان ان سان زندگيءَ جون گھڙيون گذاريو.
انڪري ته دوست جو ڪم توهان جي خالي وقت جو پورو ڪرڻ ناهي پر توهان جي ضرورتن کي پورو ڪرڻ آهي.
دوستيءَ جي راحت ۾ ٽهڪن ۽ گڏيل خوشين کي سمائي ڇڏيو. انڪري جو ماڪ انهن ڦڙن ۾ جيڪي ننڍين ننڍين شين تي ڪرندا آهن، دل کي پنهنجو صبح ملندو آهي ۽ اهو تر و تازو ٿي ويندو آهي.

ڳالهائڻ

هاڻ هڪ عالم اڳتي وڌيو ۽ چيائين: ”اسان کي ڳالهائڻ جي باري ۾ ڪجھ سمجھايو! “
مصطفيٰ جوب ڏنو: ”توهان ان مهل ڳالهائيندا آهيو جڏهن توهان جي ۽ توهان جي فڪرن جي وچ ۾ جنگ ختم ٿي ويندي آهي. جڏهن توهان پنهنجي دل جي هيکلائين ۾ رهي نه سگھندا آهيو ته چپن تي اچي بيهندا آهيو.
آواز هڪ تفريحي مشغلو آهي ۽ وقت گذارن. ۽ جڏهن توهان زبان جون ڳنڍيون کولي ڇڏيندا آهيو ته پنهنجي فڪرن جو اڌ ساھه ڪڍي ڇڏيندا آهيو.
انڪري جو فڪر کليل هوا جو پکيئڙو آهي. جيڪو ڪلام جي پڃري ۾ پنهنجون کنڀڙاٽيون ته ڦڙڪائي سگھندو آهي، اڏامي نه سگھندو آهي.
توهان ۾ اڪثر اهڙا آهن، جيڪي گھڻو ڳالهائو ماڻهن ڏانهن انڪري ڀڄندا ويندا آهن جو اڪيلا رهڻ کان ڊڄندا آهن، انڪري جو هيڪلائي جي خاموشي، سندن اکين اڳيان سندن نفس تان پردو کڻي ڇڏيندي آهي. ۽ هو ڀڄي ويندا آهن.
توهان مان اهڙا به آهن، جيڪي ڳالهائيندا آهن بنا ڪنهن ڄاڻ جي، بنا ڪنهن پيش نظر جي، ان حقيقت کي ظاهر ڪري وجھندا آهن، جنهن جي کين به پروڙ نه هوندي آهي.
۽ اھڙا نفس به توهان ۾ آهن، جيڪي حقيقت کي پنهنجي ضمير جي گھراين ۾ لڪائي ڇڏيندا آهن. پر لفظن ۾ ان کي ظاهر نه ڪندا آهن.
اهڙن ماڻهن جي ئي سيني ۾ روح سڪون سان رهندو آهي اهڙو سڪون جنهن ۾ گيت شاهڪار ٿيندا آهن.
جڏهن توهان پنهنجي دوست سان راھه رستي ۾ ملو، ته پنهنجي اندر لڪل روح کي اجازت ڏيو ته هو توهان جي چپن کي چرپر ۾ آڻي ۽ توهان جي زبان جي رهنمائي ڪري. ۽ ان آواز کي جيڪو توهان جي اندر آهي، ان ڪن ۾ سرٻاٽ ڪرڻ ڏيو، جيڪو ان ڪن جي پويان ٻڌڻ لاءِ آتو آهي.
انڪري ته ان جو روح توهان جي دل جي حقيقت کي اندر محفوظ رکندو. جهڙي طرح زبان شراب جي ذائقي کي محفوظ رکندي آهي. ان مهل به جڏهن هن جي رنگ کي فراموشي ڳڙڪائي ويندي آهي. ۽ ان جي پيالي کي زمانو ڀڃي ڀورا ڪري ڇڏيندو آهي.

زمانو

وري هڪ نجوميءَ پڇيو: ”اي اسان جا رهنما! زماني جي حقيقت اسان تي واضع ڪر! “
مصطفيٰ وراڻيو: ”توهان وقت کي ماپڻ ٿا گھرو. جيتوڻيڪ وقت ماپي ٿو سگھجي نه ئي توري ٿو سگھجي.
توهان پنهنجو رستو پنهنجي روح جا طور طريقا به وقت مطابق ٺاهڻ ٿا چاهيو. توهان وقت کي هڪ درياءُ بنائڻ ٿا گھرو، جنهن جي ڪنڌيءَ تي ويهي توهان ان جي وهڪري جو تماشو ڏسي سگھو.
پر هو جا هڪ مجذوبي شيءِ اوهان جي اندر آهي. اها ڄاڻي ٿي ته زندگي وقت جي ماپ تور کان آزاد آهي. اها ڄاڻي ٿي ته ’ڪالھه‘ ’اڄ‘ جي لاءِ محض هڪ ياد آھي ۽ ’سڀاڻو‘ اڄ جي لاءِ ھڪ خواب! هوءَ ان کان به باخبر آهي ته جيڪا شيءِ توهان ۾ گيت ڳائيندي آهي ۽ غور و فڪر ڪندي آهي، اها ان ئي هڪ گھڙيءَ ۾ آهي، جنهن گھڙيءَ ۾ فضا ۾ تارا وکيريا ويا هئا.
توهان مان ڪير آهي جيڪو اهو محسوس نه ٿو ڪري ته ان ۾ محبت ڪرڻ جي جيڪا قدرت ۽ صلاحيت آهي، ان جي ڪا حد يا پڇاڙي ناهي؟
پر توهان ۾ اهو ڪير آهي جيڪو اهو محسوس نه ٿو ڪري ته اها محبت، جيڪا پاڻ انهن حدن کان ناواقف آهي، توهان جي دل جي گھرائيءَ ۾ رهندي آهي.
اها نه فڪري طور تي هڪ محبت مان ٻي محبت ۾ منتقل ٿيندي آهي ۽ نه عملي طور تي هڪ محبت کي ڇڏي ٻي محبت ڏانهن ڀڄندي آهي.
ته ڇا زمانو به محبت جيان ناهي؟ جيڪو نه ورهائجي ٿو ۽ نه وکن سان ماپي ٿو سگھجي.
جيڪڏهن توهان جو عقل توهان کي زماني کي موسمن ۾ ورهائڻ تي مجبور ڪري ته هر موسم کي ٻين موسمن ۾ وڪوڙي ڇڏيو.
پنهنجي حال کي پنهنجي يادن جي وسيلي ماضيءَ سان ۽ اميدن ۽ آرزوئن کي مستقبل سان سجائي ڇڏيو! “

چڱائي ۽ مَٺائي

شهر جي ھڪ معمر چيو: ”اسان کي چڱائيءَ ۽ مٺائيءَ جي باري ۾ ڪجھ ٻڌايو! “
مصطفيٰ وراڻيو: توهان جي اندر جا چڱائي آهي، ان جي باري ۾ ته مان ڳالهائي ٿو سگهان، پر مٺائيءَ جي باري ۾ ڪجھ چئي نه سگھندس.
ڇا مٺائي ان چڱائيءَ کانسواءِ ٻي ڪجھ آهي، جنهن کي ان جي اڃ ۽ بک عذاب ۾ وجھي ڇڏيو آهي؟
پنهنجي سر جو قسم! جڏهن چڱائيءَ جي بک ستائيندي آهي، ته اها اونداهن غارن مان غذا تلاش ڪندي آهي. ۽ جڏهن اڃ کيس بيحال ڪري ڇڏيندي آهي ته اها گندي پاڻيءَ مان به اڃ ٻجھائي ڇڏيندي آهي.
مون جيان ٿي وڃو! پڪا ۽ رس سان ڀريل! جيڪو هميشه پنهنجيون نعمتون ٻين ۾ ورهائيندو آهي، انڪري جو ٻين کي ڏيڻ ثمر جي ضرورت آهي ۽ ٻين کان وٺڻ ٻج جي ضرورت، توهان ٺيڪ آهيو، جڏهن پوري سجاڳيءَ جي حالت ۾ گفتگو ڪندا آهيو.
پر توهان کي برو نه چيو ويندو، جيڪڏهن توهان ننڊ ۾ گفتگو ڪندا آهيو.
انڪري جو بي ربط گفتگو به ڪمزور زبان کي طاقت عطا ڪري سگھي ٿي.
توهان ٺيڪ آهيو. جڏهن توهان پنهنجي نصب العين ڏانهن مردانگيءَ جي وک کڻندا آهيو. پر توهان بد نه ٿيندؤ جيڪڏهن منڊڪائي هلو. ان ڪري جو منڊڪائيندڙ پوئتي نه ويندا آهن.
پر توهان ته پختي قدم ۽ تيز رفتار آهيو.
منڊي تي شفقت ۽ مهرباني ڪندي ان جي آڏو منڊڪائي هلڻ نه لڳجو.
توهين تيسين ٺيڪ آهيو، جيسين پنهنجي ذات سان هيکلا آهيو. پر ائين نه ٿئي ته معنيٰ اها ناهي ته توهان ضرور بد ٿي وڃو. انڪري ته ورهايل گھر چورن جو اڏو ناهي، اهو صرف ورهيل گھر آهي.
۽ هڪ بنا ونجھن جي ٻيڙو، ٿي سگھي ٿو ته پرخطر جزيري جي وچ ۾ لوڏا کائيندو رهي. پر ضروري ناهي ته ٻڏي وڃي.
توهان ٺيڪ آهيو، جڏهن پنهنجي ذات مان ڪجھ حصو ٻين کي ڏئي سگھو.
پر توهان کي بد نه چيو ويندو جڏهن توهان پنهنجي لاءِ ڪجھ حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪريو. توهان جو مثال انهن ٻاڙن جيان هوندو آهي، جيڪي ڌرتيءَ ۾ کتل هونديون آهن ۽ ان جي سيني مان پنهنجي خوراڪ حاصل ڪنديون آهن.
يقينن ميوو ٻجن کي اهو چئي ته سگھندو ته: توهان جي زندگيءَ جون بيشمار راهون آهن، جن ۾ توهان ٺيڪ آهيو.
۽ توهان جو نيڪ نه هئڻ، توهان جو بد هئڻ لاءِ لازم نه آهي. ان صورت ۾ توهان صرف هڪ آرام پسند ۽ سست رفتار چيا ويندؤ. ۽ افسوس آهي ته هرڻ، ڪڇونءَ کي تيز هلڻ، چستائيءَ سان هلڻ سيکاري نه ٿو سگھي.
توهان جي نيڪي توهان جي ان شوق ۾ لڪل آهي جيڪو توهان پنهنجي نفس عظيم جي لاءِ رکندا آهيو. ۽ اهو شوق توهان مان هر هڪ ۾ ملندو آهي. پر توهان مان ڪيترن وٽ اهو شوق ان وهندڙ نديءَ جي مثال آهي جيڪا پنهن جي پوري طاقت سان سمنڊ ڏانهن وڌندي ويندي آهي ۽ ان جي سيني ۾ پهاڙين جا سڀ راز ۽ جھنگلن جا سڀ گيت هوندا آهن.
ٻين ۾ هڪ اڻ لڀ چشمي جيان، جيڪو سمنڊ جي ڪنڌيءَ تي پهچڻ کان اڳ رستي جا ور وڪڙ، پاسن ۽ ڪنڊن ۽ ٻانڌن ۾ جذب ٿي ويندو آهي.
پر بي انتها شوق رکڻ واري کي ان شخص سان جنهن ۾ طلب جي باھه هلڪي آهي اهو نه چوڻ گھرجي: ته تو ۾ اها سست رفتاري ڇو آهي؟ تون وکون ڇو نه ٿو وڌائين؟ انڪري ته جيڪو سچ پچ نيڪ آهي، اهو ڪنهن اگھاڙي کي ائين نه چوندو ته : ”تنهنجا ڪپڙا ڪٿي آهن ۽ نه ڪنهن به گھر کان اهو پڇندو آهي ته: ”تنهنجي گھر تي ڇا وهيو واپرايو آهي؟“

دعا

وري هڪ راهبه پڇيو: ”اسان کي ٻڌايو ته دعا ڇا آهي؟“
مصطفيٰ چيو ته: اوهين ان مهل دعا گھرندا آهيو، جڏهن توهان تي ڪا مصيبت ايندي آهي يا جڏهن توهان کي ڪا ضرورت تنگ ڪندي آهي.
ڪاش! توهان جا هٿ ان ويل به دعا لاءِ اٿن ها، جڏهن توهان جون دليون خوشيءَ سان ٽمٽار هونديون آهن ۽ توهان جي زندگي راحت ۽ اطمينان سان گذرندي آهي.
دعا ان کانسواءِ ڇاهي ته توهان پنهنجو پاڻ کي جيئري ايٿر ۾ وکيري ڇڏيندا آهيو؟
جڏهن اواهان پنهنجي اونداهين کي فضا ۾ وکيري پنهنجي دلين ۾ راحت محسوس ڪندا آهيو، ته توهان کي ان روشنيءَ کي ڦهلائي به خوشي محسوس ڪرڻ گھرجي جنهن سان اوهان جون دليون روشن آهن.
توهان ان مهل، جڏهن توهان جو روح توهان کي سڏيندو آهي، پنهنجن ڳوڙهن کي جھلي نه سگھندا آهيو، ته ان روح کي گھرجي ته، رئندي ئي سهي، توهان کي هر هر ڪتڪاڙيون ڏئي، جيسين توهان کلڻ لڳو.
جڏهن توهان دعا ڪندا آهيو ته فضا ۾ وڏي آواز، انهن ماڻهن جي روحن سان ملندا آهيو، جيڪي عين ان مهل دعا لاءِ هٿ کڻندا آهن. ۽ انهن روحن سان توهان جا روح دعا کانسواءِ ڪنهن مهل به ملي نه سگھندا.
بس دعا گھرڻ جي جاءِ ۾ توهان کي لڪي لڪي وڃڻ گھرجي.
جتي سرور ۽ وجد ۽ مٺڙي رفاقت کان سواءِ توهان جو ڪوبه مطلوب ۽ مقصود نه هجي. انڪري ته جيڪڏهن دعا جي جاءِ ۾ توهان صرف سائل بڻجي ويئو ته توهان جي حاجت هرگز پوري نه ٿيندي. جيڪڏهن توهان اتي عجز جي اظهار لاءِ پهتو ته توهان جا روح اوچاين تي پهچي نه سگھندا.
۽ جيڪڏهن توهان ڪنهن ٻئي جي ڀلائيءَ لاءِ دعا ڪرڻ ويا آهيو ته توهان جي هڪ نه ٻڌي ويندي.
بس توهان لاءِ اهوئي ڪافي آهي ته توهان دعا جي جاءِ ۾ لڪي لڪي وڃو!“
افسوس آهي! مان توهان کي اهو ٻڌائي نه ٿو سگھان ته دعا ڪهڙن لفظن ۾ گھري وڃي! انڪري ته الله صرف اهي لفظ ٻڌندو آهي، جيڪي هو پاڻ توهان جي زبان مان ادا ڪرائيندو آهي.
افسوس! جو مان توهان کي اها دعا به سيکاري نه ٿو سگهان جيڪا سمنڊن جھنگلن ۽ پهاڙن جي زبان جي ورد ڪيل آهي.
پر توهان سمنڊن، جھنگلن ۽ پهاڙن جي جگر جا ٽڪرا آهيو. انهن جي دعائن کي پنهنجي دلين ۾ ڳولي ٿا سگھو. جيڪڏهن رات جي خاموشيءَ تي ڌيان ڏئي سگھو ته انهن سمنڊن، جھنگلن ۽ پهاڙن کي گونگي زبان ۾ چوندي ٻڌندؤ: ”اي! اسان جا پروردگار! اي اسان جا روح! جيڪي پنهنجي آسمانن تان اسان جي مٿان اڏامندا آهن. توهان جي ئي رضا اسان جي اندر ڪارفرما آهي.
توهان جي رغبت آهي، جيڪا اسان جي اندر پنهنجائيءَ جو ٻج ٿي پوکي، اسان جي اندر اها تنهنجي ئي تقاضا آهي، جيڪا اسان جي راتين کي، جيڪي دراصل تنهنجون راتيون آهن، ڏينهن ۾ تبديل ڪندو آهي، جيڪي دراصل تنهنجا ئي ٻڌايل آهن.
اي اسان جا پروردگار! اسان تو کان ڪجھ گھري نه ٿا سگھون، انڪري ته تون اسان جي ضرورتن کي ڄاڻندو آهين، ان کان پهرين ته اهي اسان جي دلين ۾ پيدا ٿين.
تون ئي اسان جي ضرورت آهين.
۽ جڏهن تون پنهنجي ذات جو هڪڙو وڏو حصو اسان کي عطا ڪري ڇڏيندو آهين، ته ڄڻ سڀ ڪجھ اسان کي بخشي ڇڏيندو آهين.“

عيش

هاڻ هڪ راهب اڳتي وڌيو، جيڪو سالؤن سال شهر ايندو آهي هو ۽ چيائين: ”اسان کي عيش جي باري ۾ ڪجھ
ٻڌايو!“
جواب ۾ مصطفيٰ وراڻيس عيش، آزاديءَ جي گيتن مان هڪ گيت آهي. پر اهو آزادي ناهي. اهو توهان جي خواهش جو هڪ گوشو آهي. پر اهو انهن جو ميوو ناهي.
اها هڪ گھرائي آهي، جيڪا اوچاين کي سڏيندي آهي، پر اها نه گھرائي آهي نه اونچائي.
اهو پنڃري ۾ بند هڪ پکيئڙي جي اڏامڻ جي ڪوشش آهي، پر اهو فضائي پرواز ناهي.
بيشڪ! عيش، آزاديءَ جو هڪ گيت آهي، ۽ منهنجي تمنا آهي ته ڪاش! توهان ان گيت کي پنهنجي دل جي سمورين ڪيفيتن سان ڳائي سگھو.
پر مان اهو نه ٿو چاهيان ته اهو گيت توهان جي دلين کي ضايع ڪري ڇڏي.
توهان جا ڪجھ نوجوان عيش طرف ائين ڊوڙندا آهن، ڄڻ اهو سڀ ڪجھ آهي.
انڪري سندن خلاف فيصلا صادر ڪيا ويندا آهن، کين گھٽ وڌ ڳالهايو ويندو آهي.
جيڪڏهن مان توهان مان هجان ها، ته انهن جي خلاف ڪي فيصلا صادر ڪريان ها، نه ئي کين گھٽ وڌ ڳالهايان ها. پر عيش جي راھه ۾ سندن حوصلا وڌايان هان، انڪري جڏهن هو عيش حآصل ڪندا ته اڪيلا حاصل نه ڪندا.
هن جون ست ڀينر آهن ۽ انهن مان جيڪا سڀني کان گھٽ خوبصورت آهي، اها به عيش کان وڌيڪ حسين آهي.
ڇا اوهان ان شخص جو قصو نه ٻڌو آهي، جيڪو پاڙون پٽڻ لاءِ زمين کوٽي رهيو هو، پر اتي کيس خزانو ميل ويو. توهان مان ڪجھ وڏي عمر وارا ماڻهو عيش جو اهڙيءَ طرح ذڪر ڪندا آهن، ڄڻ اهو هڪ گناھه هو جيڪو اڻ ڄاڻائيءَ جي حالت ۾ کائن سرزد ٿي ويو.
پر پڇتاءُ ته هڪ پردو آهي، جيڪو عقل تي وِڌو ويندو آهي. اهو ڪفارو ناهي، جيڪو گندگي ڌوئي ڇڏي.
هن کي ته اهو گھرجي ته عيش کي شڪر گذاريءَ سان ياد ڪن، ڄڻ اها سرسبز پوک آهي، جنهن کي هن گرمين ۾ لڻيو هو.
جيڪڏهن سندن دل کي پڇتاءَ ۾ ئي تسلي ملي ٿي ته کين ائين تسڪين حاصل ڪرڻ ڏيو.
توهان ۾ اهڙا ماڻهو به آهن، جيڪي نوجوانن جيان عيش جي پويان ڀڄندا آهن، نه پوڙهن جيان ان کي حسرت سان ياد ڪندا آهن. اهي تلاش ۽ يادن کان ڊڄندا آهن ۽ عيش کان ئي ڀڄڻ لڳندا آهن.
انهيءَ خوف کان ته ڪٿي هو پنهنجي روح کي وساري نه ويهن يا ان سان ڪا زيادتي نه ڪري ويهن. پر سندن اهو ذهن به عيش جي ئي هڪ صورت آهي، خزانو انهن کي به ملندو آهي، جيڪي ڏڪندڙ هٿن سان پاڙون کوٽيندا آهن. مون کي ٻڌايو! اهو ڪير آهي جيڪو پنهنجي روح سان زيادتي ڪري سگھي؟
ڇا بلبل رات جي خاموشيءَ جو پردو ڦاڙي ٿي سگھي؟
يا کر کٽڙو تارن جو ڪجھ بگاڙي ٿو سگھي؟
۽ اوهان جو شعلو يا اوهان جو دونهون هوا جي لاءِ ڳورو وزن ٿي سگھي ٿو؟
ڇا توهان روح کي هڪ تالاب ٿا سمجھو، جنهن جي پاڻيءَ کي توهان پنهنجي ڪاٺيءَ سان موج زن ڪري سگھندؤ؟ جيڪڏهن ائين ٿيندو آهي ته توهان عيش کان انڪار ڪندا آهيو ۽ اهڙيءَ طرح پنهنجي خواهش کي، پنهنجي ذات جي تهن ۾ لڪائي ڇڏيندا آهيو. ۽ ڪنهن کي، خبر آهي، جنهن کان اڄ توهان انڪار ٿا ڪريو صبحاڻي اهو اوهان جو منتظر هجي؟
توهان جو جسم پاڻ ڄاڻي ٿو، جيڪو کيس ورثي ۾ مليو آهي، اهو پنهنجي حقيقي ضرورت کان واقف آهي ۽ ڪنهن کان به ڌوڪو نٿو کائي سگھي.
توهان جو جسم توهان جي روح جو بربط آهي. هاڻ توهان جو اهو ڪم آهي ته توهان ان مان مٺڙا گيت پيدا ڪريو يا پريشان آواز!
هاڻ توهان پنهنجي دل کان پڇي رهيا هوندؤ ته: اسان اهو ڪيئن سمجھون ته عيش ۾ بهتري ڇاهي ۽ خرابي ڪهڙي آهي؟
پنهنجي پوکن ۽ پنهنجي باغن ۾ وڃو! توهان ڏسندؤ ته ماکيءَ جي مک گل جي رس چوسڻ ۾ پنهنجي عيش حاصل ڪندي آهي.
پر گل کي به ان طرح عيش ملندو آهي ته پنهنجي رس، ماکيءَ جي مک جي حوالي ڪري ڇڏي. ماکيءَ جي مک جي نظر ۾ گل زندگيءَ جو هڪ چشمو آهي. ۽ گل جي نظر ۾ ماکيءَ جي مک ۽ گل ٻنهي جي لاءِ اهو وٺڻ ۽ ڏيڻ، هڪ ضرورت آهي ۽ هڪ خوشي!
بس اي فاليس جا رهواسيو! پنهنجي عيش ۾ توهان ماکيءَ جي مک ۽ گل جو مثال بڻجي وڃو!“

حُسن

هڪ شاعر چيو: ” اسان کي حسن جي باري ۾ ڪجھ ٻڌايو!“
مصطفيٰ جواب ڏنو: ”توهان حسن کي ڪٿي ڳوليندؤ ۽ ڪيئن لهندؤ، جيسين اهو ئي توهان کي رستي ۾ نه ملي ۽ توهان جي رهنمائي نه ڪري.
توهان ڪيئن هن متعلق ڳالهائيندؤ، جيسين اهو ئي توهان جي گفتگوءَ جو تاڃي پيٽو نه بڻائي؟
زخمِ نصيب چوندو آهي،”حسن مهربان۽ رحمدل آهي! اهو اسان جي وچ مان، ان نوجوان ماءُ جيان لنگھندو آهي، جيڪا پنهنجي عزت ۽ منزلت کان لڄائيندي ويندي آهي.“ وري جذبات پرست چوندو آهي، ”نه! حسن طاقت ۽ دهشت جو هڪ مظهر آهي. جيڪو طوفان جيان، اسانجي پيرن هيٺان زمين کي ۽ اسان جي سرن جي مٿان آسمان کي ڌوڏيندو آهي.“
ڪمزور دردن ماريو چوندو آهي: ”حسن هڪ آهستي ۽ نرم ۽ نازڪ آواز آهي، جيڪو اسان جي روحن سان سرگوشيون ڪندو آهي سندس آواز اسان جي ماٺائين ۾ اهڙيءَ طرح جھومندو آهي، جيئن ڇانءَ جي ڊپ کان ڏڪندڙ روشني!“
وري بيقرار ۽ گھٻرايل چوندو آهي: ”اسان کيس پهاڙن جيان گونجندي ۽ گجندي ٻڌوآهي- سندس گونج گرج سان گڏ، گھوڙن جي سنبن جي آواز، پکين جي پرن جي ڦڙڦڙاهٽ ۽ شينهن جي رڙين جو آواز اسان جي ڪنن ٻڌو آهي.“
رات جي پهر شهر جو چوڪيدار چوندو آهي: ”حسن، صبح سان گڏ اوڀر کان اڀرندو.“
منجھند جو مزدور ۽ مسافر چوندا آهن: ”اسان کيس الهندي جي ڳڙکين مان زمين تي ليئا پائيندي ڏٺو آهي.“
سرديءَ جي مند ۾ برف ۾ ويڙهيل انسان چوندا آهن: ”حسن بهار جي مند سان ايندو ۽ پهاڙن تي ٽپا ڏيندو رهندو.“
گرميءَ جي رت ۾ ڪڙي اس ۾ فصل لڻندڙ چوندا آهن: ”اسان هن کي خزان جي مند ۾ پنن سان نچندي ڏٺو آهي. سندس وارن ۾ اسانکي برف جا سفيد ڳنڍا نظر اينداآهن.“ ها، اهي سڀ ڳالهيون حسن جي باري ۾ چوندا آهيو. پر سچ ته اهو آهي ته، توهان حسن جي ڳالھه ئي ڪٿي ٿا ڪريو؟“
۽ حسن، ضرورت نه سرور آهي.
اهو نه اڃ وگھي ڏڪندڙ چَپ آهي ۽ نه ڊگھيريل هٿ.
پر اهو هڪ دل آهي- دکندڙ.
هڪ روح آهي- پريشان ۽ عاشق.
هو ڪا اهڙي صورت ناهي، جنهن کي اوهين ڏسي سگھو.
نه ئي هو ڪو اهڙو گيت آهي، جنهن کي اوهين ٻڌي سگھو. هو هڪ اهڙي صورت آهي، جنهن کي اوهين پنهنجيون اکيون بند ڪري به ڏسي ٿا سگھو.
اهو اهڙو گيت آهي جنهن کي اوهين پنهنجا ڪن بند ڪري به ٻڌي ٿا سگھو.
هو ڪنهن ڦاٽي پيل ميوي ۾ لڪل رس ناهي ۽ نه ئي ڪنهن چنبي ۾ ڦاٿل پَرُ ئي آهي.
هو ته هڪ باغ آهي، جنهن ۾ ٻارنهن ئي مهينا گل ٽڙندا آهن.
فرشتن جو هڪ ميڙاڪو آهي، جيڪي هر وقت فضا ۾ ٽھلندا رهندا آهن.
اي فاليس جا رهاڪؤ! حسن زندگي آهي- اها زندگي جيڪا پنهنجي نوراني چهري تان پردو کڻي، ۽ اوهين ئي زندگي آهيو ۽ اوهين ئي پردو.
حسن ابديت آهي، جيڪو پنهنجو عڪس پنهنجي آئيني ۾ ڏسندو آهي.
توهان ئي ابديت آهيو ۽ توهان ئي آئينو!“

مذهب

هڪ پوڙهي پادريءَ ڳالهايو: ”اسان کي مذهب جي باري ۾ ڪجھ ٻڌايو!“
مصطفيٰ جواب ۾ وراڻيو: ”ڇا جو ڪجھ مون اڄ توهان کي ٻڌايو آهي، مذهب کانسواءِ ٻيو ڪجھ آهي؟ ڇا سڀئي عمل ۽ سڀ فڪر مذهب ناهن؟
۽ اھا شيءِ به، جيڪا نه عمل آهي نه فڪر، پر ها حيرت ۽ تعجب به مذهب جي دائري مان خارج آهي، جيڪو هر پل روح ۾ اظهار ڪندو آهي. ان مهل به انسان جو هٿ ڪٽيندو آهي، ۽ ان مهل به جنهن مهل هو چرخو هلائيندو آهي؟
ڪير آهي جيڪو پنهنجي ايمان کي پنهنجي عمل کان جدا ڪري سگھي؟
يا پنهنجي عقيدي کي پنهنجي مشغلن کان جدا رکي سگھي؟ ۽ ڪير آهي جو پنهنجي زندگيءَ جا لمحات ۽ ساعتن کي پنهنجي اڳيان وکيري چوي: ”هي الله جي لاءِ آهن ۽ هي منهنجي جسم جي لاءِ؟
توهان جا سڀ حالات، توهان جو سڀئي گھڙيون اهي کنڀ ۽ پر آهن، جيڪي فضا ۾ اوهان جي چرپر سان گڏ چنبڙيل رهندا آهن.
جيڪو خوش اخلاقيءَ جو لباس محض ان لاءِ پهريندو آهي ته اها سندس بهترين پوشاڪ آهي، ته بهتر آهي ته اهو اگھاڙو رهي.
هوا جون لهرون ۽ سج جا ڪرڻا سندس کل کي نه ڪپينديون. ۽ ڪوبه پنهنجي عمل جي طرز جي تحديد اخلاقي پابندين مطابق ڪندو آهي، ڄڻ پنهنجي ڳائيندڙ پکيءَ کي پڃري ۾ بند ٿو ڪري.
انڪري ته آزاد ترين گيت، بانس جي ٽڪرن ۽ تارن مان نه نڪرندو آهي.
اهو شخص جنهن لاءِ عبادت هڪ دري آهي، جنهن کي جڏهن وڻيس کولي ڇڏي جڏهن وڻيس کولي ڇڏي، ان شخص اڃان تائين پنهنجي روح جو ٺڪاڻو ڏٺو ئي ناهي، جنهن جون دريون هر وقت کليون رهنديون آهن.
اها زندگي جيڪا اوهان روزانه گذاريندا آهيو، توهان جو معبد ۽ توهان جو مذهب آهي.
جڏهن به اوهان ان عبادت ڪدي ۾ داخل ٿيو، ته پنهنجي پونجي پاڻ سان ساڻ کڻي وڃو! هر، بٺي، هٿوڙو ۽ بربط ۽ اهي سڀئي شيون به، جيڪي توهان پنهنجي ضرورت يا پنهنجي عيش ۽ آرام جي لاءِ ٺاهيون آهن. انڪري ته جڏهن توهان پنهنجي خوابن جي آسمان تي اڏامندو آهيو، ته پنهنجي ڪاميابين کان بلند تر وڃي سگھندا آهيو، نه ئي پنهنجي ناڪامين کان پست تر ڪري سگھندا آهيو.
سڀني انسانن کي پاڻ سان گڏ وٺي وڃو! انڪري ته توهان پنهنجي عبادت ۾، نه ته انهن سڀني اميدن ۽ تمنائن کان مٿاهان اڏامي سگھندا آهيو ۽ نه انهن مڙني جي مايوسين ۽ نامرادين کان هيٺ ڪري ٿا سگھو.
جيڪڏهن اوهان الله کي سڃاڻڻ چاهيو ٿا ته پنهنجو پاڻ کي الجھائن ۾ نه ڦاسايو. پر پنهنجي چوڌاري ڏسو! توهان کيس پنهنجي ٻارن سان کيڏندو ڏسندؤ!
فضا ۾ ڏسو! توهان کيس ڪڪرن ۾ گھمندو ڦرندو، کنوڻ ۾ ٻانهون ڊگھيري ۽ بارش سان گڏ زمين تي لهندي ڏسندؤ.
ها، توهان کيس گلن ۾ مرڪندي ۽ وڻن مان اشارا ڪندي ڏسندؤ!“

موت

”هاڻ اسان اوهان کان موت جي باري ۾ پڇڻ چاهينداسون!“ المترا چيو.
”توهان موت جو راز ڄاڻڻ ٿا گھرو؟“ مصطفيٰ وراڻيو.”پر توهان اهو ايئن ڪيئن حاصل ڪري سگھندؤ. جيسين ان جي ڳولا قلب حيات ۾ نه ڪريو!
چٻرو، جنهن جو اکيون رات جي وقت ڏسنديون آهن ۽ راز کيس ڏينهن جو ڏسڻ ۾ نه ايندو آهي، اهو روشنيءَ جي راز تان پردو کڻي نه ٿو سگھي.
جيڪڏهن اوهان حقيقي معنيٰ ۾ موت جي حقيقت تان پردو کڻڻ ٿا گھرو، ته حياتيءَ جي جسم ڏانهن پنهنجي دل جا دروازا کولي ڇڏيو. انڪري ته زندگي ۽ موت برابر آهن. جيئن درياءُ ۽ سمنڊ هڪ آهن.
توهان جي اميدن ۽ خواهشن جي اونهائين ۾ غيب جي باري ۾ توهان جو خاموش علم لڪل آهي. جيئن برف جي ڇپن جي هيٺان دٻيل ٻج خواب ڏسندو آهي، اهڙيءَ طرح توهان جي دل بهار جو خواب ڏسندي آهي.
بس خوابن تي ڀروسو ڪريو ته انهن ۾ ابديت جو دروازو لڪل آهي.
موت کان ڊڄڻ توهان لاءِ ائين آهي، جيئن ڌنار جو بادشاھه جي آڏو ڏڪڻ، جيڪو شفقت مان هن جي ڪلهي تي ٿڦڪي ڏيندو آهي.
ڇا ان ڏڪڻيءَ جي پويان اها خوشي لڪل ناهي ته هو سلطاني تمغي سان نوازيو ويندو؟
ڇا هو ان ڏڪڻيءَ جي باري ۾ وڌيڪ محتاط ناهي؟
موت ان کان سواءِ ڇاهي ته اسان هوا ۾ اگھاڙا ٿي بيهون ۽ سج جا گرم گرم ڪرڻا اسان کي پگھاري ڇڏين ۽ ساھه جو اچڻ وڃڻ بيهي وڃڻ ڪهڙو مطلب آهي، سواءِ ان جي ته هو زماني جي پابندين کان آزاد ٿي ڪري، ڪنهن قيد ۽ ڪنهن بندش جي بنا ذات مطلق ڏانهن اڏامي سگھي. توهان حقيقي معنيٰ ۾ ان ويل گيت ڳائڻ شروع ڪندؤ، جڏهن اوهان پنهنجي خاموشيءَ جي درياءَ مان هڪ ڍڪ ڀريو، ۽ توهان اونچائيءَ تي ان مهل چڙهڻ شروع ڪندؤ، جڏهن توهان پهاڙ جي چوٽيءَ تي پهچي ويندؤ.
توهان صحيح معنيٰ ۾ رقص ان وقت ڪندؤ، جڏهن زمين توهان کي پنهنجي هنج ۾ لڪائي ڇڏيندي.“

وِداع

سج الھندي ڏانهن جھڪي ويو. المترا چيو: ”مبارڪ آهي هي ڏينهن، مبارڪ آهي هيءَ جڳھه، مبارڪ آهي اوهان جو روح جيڪو اسان سان هم ڪلام ٿيو.“
مصطفيٰ چيو: ”ڇا مان صرف چوڻ وارو ئي هوس؟ ٻڌڻ وارو نه هوس؟“
مصطفيٰ عبادتگاھه جي ڏاڪڻين تان لٿو ۽ ماڻهو سندس پويان پويان هلڻ لڳا. هو پنهنجي جهاز تي سوار ٿي ويو ۽ ان جي آڳل تي بيهي، هن مجموعي تي ٻيهر نظر وڌي ۽ وڏي آواز ۾ چوڻ لڳو:
”اي فاليس جا رهواسيو! هوا مون کي توهان کان جدا ٿيڻ تي مجبور ڪري رهي آهي، جيتوڻيڪ وڃڻ جي مون کي ايتري تڪڙ ڪانهي، جيتري هوا کي آهي. ان هوندي به مون کي وڃڻو ئي پوندو.
اسان جھڙا آواره گرد، جيڪي هميشه بلڪل سنسان رستي جي ڳولا ۾ رهندا آهن، ڪٿي به پنهنجو ڏينهن شروع نه ڪندا آهن، جتي ٻيو ڏينهن پورو ڪرڻ جي نوبت اچي.
سج جو اپار اسان کي ان جڳھه نه لهندو آهي، جتي سندس الهڻ اسان کي ڇڏيو هو. اسان ان ويل به هلندا رهندا آهيون، جڏهن زمين خواب ۾ غلطان هوندي آهي.
اسان عور جا مظبوط ٻج آهيون، جيڪي هيڏي هوڏي وکيرڻ جي لاء پنهنجو پاڻ کي ان وقت تائين حوالي نه ڪندا آهيون، جيسين اسان جي پيدائش مڪمل ۽ اسان جون دليون پر نه ٿي وڃن.
تمام مختصر هئا اهي ڏينهن، جيڪي مون اوهان ۾ گذاريا، ۽ ان کان به مختصر هئا اهي لفظ جيڪي مون اوهان سان ڳالهايا.
جڏهن منهنجو آواز اوهان جي ڪنن ۽ منهنجي محبت اوهان جي حافظي ۾ گھر ڪري ويندي ته مان وري توهان وٽ ايندس. توهان سان ڳالهيون ڪندس ، اهڙيءَ دل سان، جيڪا جذبي سان مالا مال هوندي ۽ اهڙن چپن سان، جن جي آواز تي روح جي اختيار جيءُ جيءُ چوندو.
ها! مان پاڻيءَ جي چاڙھه سان واپس ايندس ۽ ڀل ته موت مون کي لڪائي ۽ عظيم خاموشي مون کي پنهنجي هنج ۾ ويڙهي ڇڏي، پوءِ به توهان جي عقلن سان خطاب ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس، ۽ پڪ ئي پڪ منهنجي ڪوشش رائگان نه ويندي.
انڪري جو جيڪو ڪجھ مون اوهان کي چيو آهي، جيڪڏهن ”حق“ آهي، ته اهو ”حق“ واضع تر آواز ۽ توهان جي فڪرن مان قريب تر لفظن پاڻهئي ظاهر ٿيندو.
اي فاليس جا رهواسيو! مان هوا سان گڏ ضرور وڃِي رهيو آهيان، پر عدم جي غارن ۾ وڃي رهيو آهيان. بس، جيڪڏهن اڄوڪو ڏينهن اوهان جي ضرورتن کي پورو ڪري نه ٿو سگھي ۽ منهنجي محبت جو پيٽ نه ٿو ڀرجي ته ان کي هڪ ٻئي ڏينهن اچڻ جو واعدو ڄاڻو.
انڪري ته انسان جون ضرورتون بدلبيون آهن، پر ان جي محبت ۽ ان جي خواهش ته محبت ان جي خواهشن کي پورو ڪري، نه ٿي بدلجي.
بس، ياد رکو! مان عظيم خاموشيءَ مان نڪري وري به ايندس.
اهو ڪوهيرو، جيڪو صبح جي ويل، پوکن تي ماڪ جا چند ڦڙا ڇڏي ختم ٿي ويندو آهي، آسمان ڏانهن وڃي بادل بڻجي ويندو آهي، ۽ وري برکا بڻجي زمين تي وسندو آهي. مان اوهان جي وچ ۾ ڪوهيري جي مثال آهيان.
مان رات جي خاموشيءَ ۾ اوهان جي رستن تي گھمندو ڦرندو آهيان ۽ منهنجو روح اوهان جي گھرن ۾ وارد ٿيو آهي.
توهان جون دليون منهنجي دل ۾ ڌڙڪيون آهن، توهان جي ساهن جي ٻاڦ منهنجي چهري تي پکڙي آهي ۽ مان اوهان مڙني کي ڄاڻان ٿو.
مان توهان جي خوشين ۽ رنجن کان واقف آهيان. ننڊ ۾ جيڪي خواب اوهان ڏٺا آهن، اهي منهنجا خواب هئا ۽ گھڻو ڪري مان اوهان جي وچ ۾ ان ريت رهيو آهيان، جيئن پهاڙن جي وچ ۾ ندي.
اوهان جي نفس جون اونچايون ۽ انهن جي وچ ۾ وروڪڙ هيٺايون اڃان به اوهان جا فڪر ۽ توهان جي تمنائن جي روان دوان قافلن جو عڪس، آئيني جيان، مون پنهنجي هنج ۾ ورتو آهي.
منهنجي خاموشين ۾ اوهان جي ٻارڙن جا نرم ۽ نازڪ ٽهڪ نهرن جيان ايندا هئا ۽ توهان جي نوجوانن جا ارمان دريائن جيان، ۽ منهنجي گھراين ۾ پهچڻ کان پوءِ به انهن ندين دريائن جو ڳائڻ ختم نه ٿيو.
پر هي هڪ ٻي شيءِ به مون ۾ داخل ٿي، جيڪا انهن ٽهڪڙن کان وڌيڪ مٺي ۽ انهن ارمانن کان وڌيڪ وڏي شان واري هئي.
هي اهو لامحدود هو، جيڪو اوهان جي اندر آهي.
اهو انسان مطلق، جنهن جي اندر توهان سڀ جا سڀ جيو گھرڙن جي صورت ۾ نظر ايندا آهيو. اهو وجود جيڪو اوهان جي سنگيت جي سُر تار تي پنهنجي گيت ۾ ائين گم ڪري ڇڏيندو آهي جو ان جو آواز به ٻڌڻ ۾ نه ايندو آهي. انهيءَ انسان مطلق جي ڪري توهان جي حد ۽ بي انتها ٿي ٿا وڃو، ۽ ان کي ڏسي مون اوهان کي ڏٺو ۽ اوهان سان محبت ڪئي.
ڇا محبت ڪنهن اهڙي منزل تائين پهچي ٿي سگهِي، جيڪا ان افق بعيد کان پري هجي؟
ڪهڙي بصيرت، ڪهڙي گھرج، ۽ ڪهڙو قياس آهي، جيڪو ان کان به مٿاهون اڏامي سگھي؟
توهان جي اندر اهو انسان مطلق اهڙو آهي، جيئن شاھه بلوط جو طاقتور وڻ، جنهن تي صوف جا گل ويڙهيل هجن. ان جي طاقت اوهان کي زمين سان جڪڙي رکندي آهي، ان جي خوشبوءِ اوهان کي فضا ۾ بلند ڪندي آهي، ان جو دوام توهان کي موت جي چنبي کان محفوظ رکندو آهي.
توهان کي چيو ويو آهي ته زنجير هوندي به ان جي ڪمزور ترين ڪڙيءَ جيان رهو. پر اهو قول صرف اڌ حقيقت کي ظاهر ڪندو آهي. باقي اڌ حقيقت اها آهي ته توهان ان جي مظبوط ترين ڪڙيءَ جيان مظبوط به رهو.
جيڪو به توهان کي، توهان جي معمولي ڪمن جي تارازيءَ ۾ توري ٿو، اهو ان شخص جي برابر آهي، جيڪو سمنڊ جي طاقت جو اندازو ان جي ٻي حقيقت گج ۽ بوڙين مان لڳائيندو آهي.
ها توهان سمنڊ جي مثال آهيو. ۽ جيئن وڏا وڏا جهاز توهان جي ڪنارن تي پاڻيءَ جي چاڙھه جو انتظار ڪندا آهن. پر توهان هڪ سمنڊ جيان پاڻيءَ جي چاڙھه جي رفتار تکي ڪري نه ٿا سگهو.
توهان مندن جي مثال به آهيو.
جيتوڻيڪ توهان پنهنجي سردين ۾ پنهنجي بهار کان انڪار ڪندا آهيو.
پر بهار توهان جي گھراين ۾ پيهي، مرڪندي رهندي آهي ۽ توهان جي انڪار کي لنوائيندي رهندي آهي.
ڪٿي ائين نه سمجھي ويهجو ته مان هي ڳالهيون انڪري ڪري رهيو آهيان ته توهان پوءِ هڪ ٻئي کي چئو.
ڏسو! هن اسان جي ڪهڙي تعريف ڪئي، هن صرف اسان جي خوبين کي ئي ڏٺو. مان ته صرف هنن ئي لفظن ۾ توهان سان ڳالهايو آهي.
جن جي معنيٰ توهان جي ذهنن ۾ هوندي آهي.
لفظن جو علم ڇاهي؟ اهڙي علم جو پاڇو آهي، جيئن ڪو غير عارفاڻو ڪلام.
توهان جا افڪار ۽ منهنجا لفظ، قافلي جي بيٺل پاڻيءَ جون لهرون آهن، جن جو وجود ماضيءَ جي وسعتن جو احسان مند آهي.
جيڪو اسان جي انهن شروعاتي ڏينهن جي ياد سان جڙيو آهي، جڏهن زمين نه اسان کي ڄاڻندي هئي ۽ نه پنهنجو پاڻ کي سڃاڻيندي هئي. ۽ جن ۾ انهن راتين جون يادون شامل آهن، جڏهن زمين تي اناع جي حڪومت هئي ۽ وڳوڙ ۽ بيچينيءَ کيس چئني پاسي کان وڪوڙي ڇڏيو هو.
عقل وارا توهان کي پنهنجي حڪمت سان مالا مال ڪرڻ آيا هئا ۽ مان توهان جي حڪمت مان ڪجھ وٺڻ آيو آهيان.
ڏسو! مون جو ڪجھ حاصل ڪيو آهي، اهو حڪمت ۽ دانش کان ڪيتروئي اتم آهي.
اهو اوهان جي روح ۾ ڀڙڪندڙ شعلو آهي، جيڪو روز روز روشن کان روشن ٿيندو ٿو وڃي. ۽ توهان ان جي وڌڻ ويجھڻ کان بي خبر، ۽ پنهنجي عمر جي ڪوتاهين جو روئڻو روئندا وتندا آهيو.
هو هڪ زندگي آهي، جيڪا قبرن جي ڊپ کا ڊڄندي جسماني زندگيءَ جي ڳولا ۾ آهي.
پر هتي قبرون ناهن. هتي پهاڙ ۽ ميدان کاهيون آهن ۽ ڏاڪڻيون.
جڏهن توهان انهن ميدانن مان گذرو، جتي توهان پنهنجي گذريل زماني جي ماڻهن کي دفن ڪيو هو، ته غور سان ڏسو، اتي توهان پنهنجو پاڻ کي ۽ پنهنجي ٻارن کي هٿن هٿ وجھي نچندي ڏسندؤ.
سچ ته اهو آهي ته توهان اڪثر خوش وخرم ٿيندا آهيو ۽ اهو نه ڄاڻندا آهيو ته توهان خوش آهيو.
مون کان سواءِ ڪيترائي توهان وٽ آئيا، جن پنهنجي سونهري واعدن سان توهان جو ايمان خريد ڪري ورتو توهان پنهنجي ذات، پنهنجي قوت ۽ پنهنجو شرف سندن نظر ڪري ڇڏيو. ۽ مون جيڪا شيءِ اوهان کي ڏني، اها وعدي کان به گھٽ هئي. پر ان جي بدلي ۾ توهان مون سان اهڙي فياضي ڪئي جيڪا ان کان اڳ ڪنهن سان به نه ڪئي هئي.
توهان مون کي زندگيءَ جي نه اجھامڻ واري اڃ ڏني.
پڪ ئي پڪ انسان جي لاءِ تحفي کان وڌيڪ ڪوبه تحفو ڏئي نه ٿو سگھي.
جيڪو هن جي سڀني مقصدن کي خشڪ ۽ اڃارن چپن ۾ تبديل ڪري ڇڏي ۽ سندس زندگيءَ کي پورو چشمو بڻائي ڇڏي. ۽ ان ۾ منهنجو پورو فخر ۽ منهنجو سڄو انعام آهي. جڏهن به مان هن چشمي تي پنهنجي اڃ اجھائڻ ايندو آهيان ته ان چشمي جي بڙڪندڙ پاڻيءَ کي پاڻ اڃارو ڏسندو آهيان.
انڪري مان هن کي پيئندو آهيان ۽ هو مون کي پيئندو آهي. توهان مان ڪجھ ماڻهن اهو ڄاتو ته مان مغرور ۽ شرميلو آهيان، انڪري توهان جي تحفن کي قبول نه ڪندس.
ها! مان يقيناً مغرور آهيان، پر اجرت وٺڻ جي باري ۾ تحفو قبول ڪرڻ جي باري ۾ نه.
اهو سچ آهي ته توهان مون کي پنهنجي دسترخاني تي ويهارڻ چاهيو، مون جھنگلي توت کائي پنهنجو پيٽ ڀريو. ۽ اهو به سچ آهي ته جڏهن توهان مون کي پنهنجي سمهڻ وارن نرم ۽ گداز بسترن تي سمهارڻ چاهيو ته مان عبادتگاھه جي دروازي تي سمهي رهيو هوس.
ان جي باوجود، ڇا منهنجن ڏينهن ۽ راتين جي باري ۾ توهان جي محبت وارو توجھ ئي اها شيءِ ناهي، جنهن هر غذا کي منهنجي ڪم ۽ ڪاج لاءِ مٺو ۽ منهنجي ننڊن کي خوشگوار خوابن سان رنگين بڻائي ڇڏيو.
خاص طور تي توهان جي ان سلوڪ تي، منهنجي دل مان دعائون نڪرنديون آهن.
توهان مون کي گھڻو ڪجھ ڏنو ۽ ڪڏهن محسوس نه ڪرايو ته توهان مون کي ڇا ڪجھ ڏئي رهيا آهيو.
مان پنهنجي جان جو قسم کڻي چوان ٿو جيڪو ڪر آئيني ۾ پنهنجو چهرو ڏسندو آهي اهو پٿر بڻجي ويندو آهي، ۽ جيتوڻيڪ عمل پنهنجو پاڻ کي شاندار نالن سان ڪوٺيندو آهي اهو لعنت کي جنم ڏيندو آهي.
توهان مان ڪجھ ماڻهن مون کي تنهائي پسند ڪري سڏيو، ڄڻ مان پنهنجي تنهائيءَ ۾ مست آهيان.
هن چيو: هي شخص جھنگل جي وڻن سان مانوس آهي ۽ انسانن کان لڪندو آهي. هي اڪيلن جبلن جي چوٽين تي ويهندو آهي ۽ اتان اسان جي شهرن کي نوڙِي ڏسندو آهي.
اهو سچ آهي ته مان پهاڙن تي چڙهندو هوس ۽ پري پري تائين نهاريندو هوس. پر مان توهان کي ڪيئن ٿي ڏسي سگھيس، جيڪڏهن بلنديءَ تي نه چڙهان ها ۽ پري پري کان توهان تي نظر نه رکان ها. ۽ انسان ڪنهن جي قرب مان ڪيئن خوش ٿي سگھندو، جيسين هو جدائيءَ جي ڪڙائيءَ کان واقف نه هجي.
توهان مان ڪن مان مون کي برائيءَ سان سڏيو. اي اجنبي! اي پرديسي! اي تڪليف ڏيندڙ جبلن جا چاهيندڙ! تو انهن چوٽين تي ڇو قبضو ڄمايو آهي، جتي عقاب پنهنجا آکيرا جوڙيندا آهن؟
تون نه حاصل ٿيندڙن جي ڳولا ۾ ڇو ٿو رلين؟
تون ڪهڙي طوفان کي پنهنجي ڄار ۾ ڦاسائڻ ٿو گھرين؟
اونچي فضا جو ڪهڙو پکي آهي، جنهن جو تون آسمان تي شڪار ڪندين؟
اچ، ۽ اسان ۾ شامل ٿي وڃ.
هيٺ لھه ۽ اسان جي مانيءَ مان پنهنجي بک ٻجھاءِ، ۽ اسان جي شراب مان پنهنجي اڃ کي تسڪين ڏي.
ها، پنهنجي روح جي هيکلائيءَ ۾ وڌيڪ گھرائي هجي ها ته هو ڄاڻي وٺن ها ته مان سندن ئي خوشي ۽ سندن ئي غم جو راز ڳوليندو ٿو رهان.
۽ مون توهان جي ئي وجود مطلق کي شڪار ڪيوهو جيڪو آسمان ۾ نازن نخرن ۾ هو. پر شڪاري شڪار به هو.
انڪري جو ڪيترائي تير منهنجو ئي سينو چيرڻ لاءِ منهنجي ڪمان مان نڪتا هئا. انڪري آسمان تي اڏمندڙ پکي ئي زمين تي لهندو آهي.
انڪري ته جڏهن منهنجيون ٻانهون، اس ۾ آسمان تي پکڙيون هيون ته انهن جي ڇانءَ، ڪڇونءَ جيان زمين تي رڙهندي هئي.
مان جيڪو صاحب ايمان به هوس، مشڪوڪ به هوس.
تنهنڪري مون اڪثر پنهنجي آڱر پنهنجي زخم تي رکي.
ته شايد توهان تي منهنجو ايمان اڃان به پختو ٿي وڃي، توهان جي باري ۾ منهنجو علم اڃان به وڌي وڃي.
ان ايمان ۽ علم جي آڌار تي هاڻ مان توهان کي چوان ٿو، توهان پنهنجي جسمن ۾ قيد آهيو نه پنهنجي گھرن ۽ پوکن ۾. انڪري جو توهان جي ذات پهاڙن تي رهندي آهي ۽ هوا سان گڏ هلندي آهي.
اها ڪا اهڙي شيءِ ناهي، جيڪا گرمي حاصل ڪرڻ لاءِ اس ۾ هلندي هجي، يا جيڪا پنهنجي حفاظت جي لاءِ اوندھه ۾ ٻر ٺاهيندي هجي.
هوءَ هڪ آزاد شيءِ آهي، اڃان به هڪ روح آهي، جيڪا زمين کي وڪوڙيل هوندي آهي ۽ آسمان ۾ اڏامندي آهي.
منهنجي انهن لفظن ۾ توهان کي واضع بياني يا غير واضع تقرير تي نظر اچي ته ان کي واضع ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪريو.
انڪري ته واضع ۽ ڌنڌ، ٻئي هر شيءِ جي شرورعات آهي. ان جي انتها نه آهن.
مان چاهيان ٿو: توهان مون کي هڪ آغاز جي حيثيت سان ياد رکو!
انڪري ته زندگي- ۽ هر زندھه شيءِ جي تخليق جي شروعات ڌنڌلڪي ۾ ئي ٿيندي آهي. روشني ۽ چمڪ ۾ نه هوندو آهي.
۽ ڪنهن کي پرو آهي ته زوال ۽ فنا جون منزلون طئي ڪندي، چمڪ ۾ ڌنڌلو بڻبي آهي.
جڏهن توهان ياد ڪريو، ته توهان کي منهنجي هيءَ ڳالھه به ياد رهي ته جيڪا شيءِ توهان ۾ سڀ کان نٻل ۽ ناپائدار نظر اچي، اهائي دراصل سڀ کان ڏاڍي ۽ سڀ کان وڌيڪ پائدار هوندي آهي.
ڇا توهان جا ساھه ئي ناهن، جن تي توهان جي هڏن جا پڃرا جوڙيا ويا آهن؟
ڇا ان خواب، جيڪو توهان سڀني جي خوابن ۾ محو ٿي چڪو آهي، توهان جي شهر جو بنياد نه رکيو ۽ ان شهر جي هر شيءِ نه سجايو؟
بس جيڪڏهن توهان پنهنجي ساهن کي ڏسي سگھو، ته ان جي سوا هر شيءِ جا نظارا وساري ويهو ها.
جيڪڏهن توهان جي پنهنجي انهن خوابن جون سرگوشيون ٻڌي سگھو، ته ٻين سڀني آرزوئن جي طرفان پنهنجا ڪن بند ڪري ڇڏيو ها!
پر توهان نه ٿا ڏسو، نه ٻڌو ٿا ۽ اهوئي توهان لاءِ بهتر آهي. انڪري جيڪو پردو اوهان جي اکين تي پيل آهي، ان کي اهي ئي هٿ کڻي سگھندا آهن، جن اهو پردو اڻيو آهي. ۽ اها مٽي جيڪا اوهان جي ڪنن ۾ ڀريل آهي، اها انهن آڱرين سان ڪڍي ٿي سگھجي، جن ان مٽيءَ کي ڳوهيو آهي.
هڪ ڏينهن ايندو، جڏهن توهان ڏسندؤ ۽ ٻڌندؤ! پر ان مهل نه توهان کي پنهنجي انڌي هجڻ تي افسوس ٿيندو نه پنهنجي ٻوڙي هجڻ تي.
ان ڏينهن توهان شين جي لڪل عادتن کي سمجھڻ لڳندؤ. ۽ ظلمت کي به ايتروئي مبارڪ سمجھندؤ، جيترو مبارڪ توهان نور کي سمجھندا آهيو.
پنهنجي خطاب مان واندو ٿي هن هيڏي هوڏي نظر ڊوڙائي ۽ ڏٺائين ته سندس جهاز جا ملاح، پنهنجن ونجھن جي ڀرسان بيٺا آهن. هو ڪڏهن هوا ۾ ڦڙڪندڙ سڙهن کي ڏسي رهيا آهن ۽ ڪڏهن پري افق ڏانهن نهاري رهيا آهن.
منهنجي جهاز جو ملاح ڪيترو صابر آهي.
هوا گھلي رهي آهي ۽ سڙھه ڦڙڪي رهيا آهن. ونجھ به اشاري جا منتظر آهن. ان جي باوجود به هو خاموشيءَ سان منهنجو انتظار ڪري رهيو آهي. ۽ انهن ملاحن، جيڪي منهنجا ساٿي آهن، جن سمنڊ جا گيت ٻڌا آهن، ڪيتري سڪون سان منهنجيون ڳالهيون ٻڌيون آهن.
هاڻ کين منهنجو وڌيڪ انتظار ڪرڻو نه پوندو، مان تيار آهيان.
ندي، سمنڊ جي هنج ۾ پهچي وئي آهي. ۽ فطرت جي ماءُ پنهنجي ٻار کي ٻيهر سيني سان لڳائي رهي آهي.
اي فاليس جا رهاڪو! الوداع! اڄوڪو ڏينهن پورو ٿيو.
ڏسو! هو اسان تي پنهنجي چادر ائين ويڙهي رهيو آهي، جيئن ڪنول پنهنجي اچڻ واري سڀاڻي تان پنهنجيون پنکڙيون پري ڪري ڇڏيندو آهي.
جو ڪجھ هاڻ اسان کي ڏنو ويو آهي، اسان ان کي محفوظ رکنداسون.
جيڪڏهن اسان جي ضرورت پوري نه ٿي ته اسان کي وري هيڪر ملڻو پوندو.
۽ هن جي وجود جي آڏو گڏجي هٿ ڊگھيرڻا پوندا، جنهن پنهنجي نعمتن جو حصو اسان جي حوالي ڪيو آهي.
اهو نه وساري ويهجو ته مان اوهان وٽ ٻيهر به ايندس.
گھڻي دير کانپوءِ نه پر چند ئي ڏينهن ۾. منهنجو شؤق هڪ نئين جسم جي جوڙن لاءِ نئين مٽي ۽ گج گڏ ڪندو.
ها چند ڏينهن کانپوءِ، جڏهن مان هوا جي ڪلهن تي ٿوري دير آرام ڪري وٺندس.
هڪ عورت مون کي پنهنجي گرڀ ۾ پاليندي.
اجازت! توهان کان ۽ ان جوانيءَ کان، جيڪا مون اوهان جي وچ ۾ گھاري آهي. اجازت!
ڪالھه اسان هڪ ٻئي سان خواب ۾ مليا هئاسون.
توهان منهنجي هيکلائيءَ ۾ گيت ڳائي رهيا هئا. ۽ مان توهان جي ذوق ۽ شوق سان آسمان تي هڪ مينار جوڙي رهيو هوس.
پر هاڻ منهنجي اک کلي وئي آهي ۽ اسان جو خواب ٽٽي پيو آهي.
هاڻ سج ڪني ڪڍڻ وارو آهي.
سج اسان جي مٿان اچي ويو آهي ۽ اسان ننڊاکڙي مان پوري سجاگيءَ ۾ تبديل ٿي چڪا آهيون. هاڻ اسان کي رخصت ٿيڻو پوندو.
جيڪڏهن اسان کي يادن جي ڌنڌلڪي ۾ ٻيهر ملڻو آهي، ته اسان ٻيهر هڪ ٻئي سان ڳالهيون ڪنداسون، ۽ توهان مون لاءِ گيت ڳائيندؤ جيڪي پهرين گيتن کان وڌيڪ گھرا هوندا. ۽ جيڪڏهن اسان جا هٿ هڪ ٻئي خواب ۾ ملندا ته اسان آسمان تي هڪ ٻيو مينار تعمير ڪنداسون.
اهو چئي هن ملاحن کي اشارو ڪيو ۽ ملا حن ان مهل سڙھه سنباهيا.
هنن جهاز جا پڳهه ڇوڙيا ۽ جهاز اوڀر طرف چرڻ لڳو.
ماڻهن جو چيخون اڀريون، ڄڻ اهي هڪ ئي دل مان نڪري رهيون هيون ۽ الفجر جي ظلمتن کي چيرينديون، سمنڊ ماٿان لنگھي ويون. هڪ المترا هئي، جيڪا ماٺ ميٺ ۾ بيٺي جهاز کي نهاري رهي هئي. ايستائين جو اهو ڌنڌ ۾ ملي ويو.
مجموعو ٽڙي پکڙجي ويو. پر هوءَ دير تائين بيٺي رهي. هن جي دل ۾ وڃڻ واري جا هي لفظ گونجي رهيا هئا:
”ها چند ڏينهن کانپوءِ، جڏهن مان هوا جي ڪلهن تي ٿوري دير تائين آرام ڪري چڪو هوندس، هڪ ٻي عورت مون کي پنھنجي گرڀ ۾ پاليندي!“

*******