انتساب
فضل الرحمان ميمڻ
جي نالي
جنهن سنڌيڪا جي
انتظامي معاملن کي سنڀالي
مون کي لکڻ پڙهڻ جي ڪم
جي ڪجهه فرصت
ڪڍي ڏني آهي.
لطيفيات
شاهه لطيف وٽ عشق جا 10 اصول
سرڪلياڻ ۽ يمن سان ته ڄڻ موجوده نسلن جي شناسائي ۽ نسبت ئي ڌنڌلائبي پئي وڃي ۽ مون فقط ان نسبت کي روشن ڪرڻ جي ابتدا ڪئي آهي. شاهه جي هنن ٻن سُرن لاءِ منهنجي هيءَ سمجهاڻي آهي، اها حرف به حرف معنيٰ ڪونهي. ان سمجهاڻيءَ ۾ ڪٿي جديد فڪر ڇانيل به محسوس ٿي سگهي ٿو، ان لاءِ مان رڳو ايتري گذارش ڪندس ته شاهه لطيف دنيا جي سڀني ذهين ۽ ڏاهن ماڻهن وانگر پنهنجي دؤر کي جديد دؤر ڏانهن ڇال ڏياريندڙ شخص هئو.
- 4.5/5.0
- 4714
- 1612
- آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
- ڇاپو 1
فضل الرحمان ميمڻ
جي نالي
جنهن سنڌيڪا جي
انتظامي معاملن کي سنڀالي
مون کي لکڻ پڙهڻ جي ڪم
جي ڪجهه فرصت
ڪڍي ڏني آهي.
پيش لفظ
مان شاگرديءَ جي زماني کان سياسي ورڪر رهيو هوس. سنڌ ۽ سنڌين جي ڀلي لاءِ ان وقت کان چڱين سوچن جي اُڻت ڪئي هئي پر سنڌيڪا جي عملي ميدان ۾ اهڙي ڪم ڪرڻ جا چڱڙا موقعا ميسر ٿيا. اشاعت جي ڪم کان هڪ قدم اڳتي وڌندي 2010ع ۾ مون نج پنهنجي وسيلن تي احسن آباد ۾ سنڌيڪا انسٽيٽيوٽ فار اٿڪس ۽ سوشل ريفارمس قائم ڪيو جتي 2013ع جي ڊسمبر ۾ شاهه جي رسالي جا ڪلاس هلائڻ شروع ڪيا. انهن ڪلاسن لاءِ لطيفيات جي مختلف ڄاڻوئن کي سڏيو پئي ويو ۽ شاهه جي رسالي ۾ منڍ وارن ٻن سرن سُرڪلياڻ ۽ سُريمن جا ڪلاس مون پاڻ پئي ورتا. انهن ڪلاسن جي لاءِ نوٽس تيار ڪندو هوس ۽ اهي ٻئي سُر جڏهن پورا ٿيا ته انهن کي هڪ ڪتاب جي ترتيب ۾ آڻي مون هي ڪتاب تيار ڪري ورتو آهي.
آءٌ ڪو شاهه لطيف جو وڏو پارکو ناهيان ۽ نه وري منهنجي ان حوالي سان ڪا ڊگري ورتل آهي. پر مان هرهڪ پڙهيل سنڌي وانگر شاهه جو پاڙهو ضرور آهيان. منهنجي لاءِ البته هي اعزاز جي ڳالهه آهي ته مان قرآن مجيد کي ترجمي ۽ سمجهه سان وري وري پڙهيو آهي ۽ مثنوي روميءَ ۽ تصوف جي ڪتابن کي به اٿلايو اٿم، انهيءَ ڪري شاهه لطيف جي ڪلام کي پڙهندي، ان جي آفاقي سطح کي سمجهڻ ۽ بيان ڪرڻ ۾ سولائي ٿي آهي.
مون شاهه لطيف جي پيغام کي پنهنجي وس آهر اُن جي روح پٽاندڙ اڄ جي نوجوان نسل تائين پڄائڻ جي هڪ موچاري ڪوشش ڪئي آهي. سرڪلياڻ ۽ يمن سان ته ڄڻ موجوده نسلن جي شناسائي ۽ نسبت ئي ڌنڌلائبي پئي وڃي ۽ مون فقط ان نسبت کي روشن ڪرڻ جي ابتدا ڪئي آهي. شاهه جي هنن ٻن سُرن لاءِ منهنجي هيءَ سمجهاڻي آهي، اها حرف به حرف معنيٰ ڪونهي. ان سمجهاڻيءَ ۾ ڪٿي جديد فڪر ڇانيل به محسوس ٿي سگهي ٿو، ان لاءِ مان رڳو ايتري گذارش ڪندس ته شاهه لطيف دنيا جي سڀني ذهين ۽ ڏاهن ماڻهن وانگر پنهنجي دؤر کي جديد دؤر ڏانهن ڇال ڏياريندڙ شخص هئو. انسانيت جي ڀلي لاءِ جيئندڙ هر ماڻهوءَ کي قدرت ايمان واري فراست عطا ڪندي آهي ۽ هو اُن فراست سان پنهنجي ڌرتي ۽ قوم لاءِ مستقبل بيني ڪندو آهي. انهيءَ ڪري هُن سنڌ اندر مستقبل جي انسانن لاءِ شاندار ڪردارن جي تخليق ڪئي. اُهي ڪردار اسان کي سنڌ ۾ پيدا ڪرڻا آهن، جاڳائڻا آهن ۽ سنڌ ۽ سنڌين سان عشق جي واٽ تي هلائڻا آهن. انهيءَ ڪري منهنجي هن ڪتاب ۾ روايتي طرح هلندڙ تشريحن کان مختلف ڳالهه ملي ته اُن کي مٿي بيان ڪيل پسمنظر ۾ ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي. آئون چوان ٿو ته ايندڙ دور ۾ انساني علمن ۽ قومي تعمير جي ترقي ٿيندي ته شاهه لطيف جو شعور ۽ فلسفو اڃا به وڌيڪ ترقي يافته شڪلين ۾ اسان جي سامهون نروار ٿيندو ويندو. شاهه لطيف پيغمبرن، سڌارڪن، فلاسافرن جي آفاقي ڏاهپ، سوچ ۽ فڪر جو تسلسل هو، انهيءَ ڪري اسان کيس اُن تسلسل کان ڪٽي پنهنجي مرضي ۽ خواهش جي قالب ۾ فٽ نه ٿا ڪري سگهون ۽ نه وري اُن کان بغير کيس ڄاڻي ۽ سمجهي سگهون ٿا. مان ان آفاقي ڏاهپ جي تسلسل ۾ شاهه کي بيان ڪرڻ جي ئي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن سان اسان جي نوجوانن ۽ ٻين سڀني ماڻهن لاءِ ڄاڻ ۽ سمجهه جون ڪي قدر نيون وٿون ضرور نروار ٿينديون.
هن ڪتاب ۾ سُر ڪلياڻ ۽ يمن جا سمورا بيت ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي جوڙيل شاهه جي رسالي تان ورتل آهن. ڊاڪٽر بلوچ شاهه جي رسالي جو مستند متن تيار ڪرڻ لاءِ پنهنجو نور نچوئيو هو۽ هُن شاهه جي سُرن ۾ جيڪا ربط ۽ ترتيب رکي آهي سا وڌيڪ تحقيق سان سامهون آئي آهي. مان بيحد ٿورائتو آهيان محترم سائين ڊاڪٽر عبدالغفار سومري جو جنهن هن ڪتاب کي نظر مان ڪڍي ضروري اصلاح لاءِ تجويزون پڻ ڏنيون. ساڳي وقت سنڌيڪا سٿ نديم احمد سولنگي، مجيب الرحمان ميمڻ، مسافر ابڙو، امان الله ڀٽي، عبيدالله ميمڻ ۽ سنجي ڪمار جو پڻ ٿورائتو آهيان جن هن ڪتاب کي بهتر ۽ جلد تيار ڪرڻ ۾ منهنجو هٿ ونڊايو.
نوراحمد ميمڻ
چيئرمين
سنڌيڪا اڪيڊمي
03352233801
وحدانيت زندگيءَ جو بنياد آهي
”اوهان مان ڀلا ماڻهو اهي آهن جيڪي انسانن سان ڀلايون ڪن ٿا ۽ انساني نفعي بخشي ڪن ٿا.“ (حديث)
حضرت عيسيٰ' چيو ته: ” جيڪڏهن اوهان منهنجا پيروڪار آهيو ته ماڻهن سان محبت ڪيو. (انجيل يوحنا 13:35)
وري پيغمبرن جي لکين پيروڪارن، سڌارڪن ۽ صوفين ان تعليم کي اڳتي وڌايو. جين مت ۾ چيو ويو آهي ته:
” اڃايل جي اڃ اجهايو، بکايل کي کاڌو کارايو، ڏکايل ماڻهوءَ سان ڏک ۾ شريڪ بڻجو ۽ غريب تي رحم ڪيو، اهي ئي ڳالهيون نيڪيءَ جو سرچشمو آهن.“ (کداڪنڊا پان جو ستوڪايا 137)
گرو نانڪ چيو هو ته:
”اهي جيڪي خدا جي محبت سان سرشار آهن هر هڪ سان محبت ڪندا آهن. ٻڌو! مان هي اوهان کي يقين سان ٿو چوان ته جيڪو محبتي ماڻهو هوندو، اهوئي خدا تائين رسائي حاصل ڪري سگهندو.“ (آڌي گرنٿ صاحب، وار رنگ، ص: 557)
انسان دوستيءَ جي اها تعليم وحدانيت جو مڃيندڙ پنهنجي زندگيءَ جو عملي دستور ٿو بڻائي ڇڏي ۽ پوءِ سڄي انسانيت ان مان سلامتيءَ ۽ اطمينان جو سُک حاصل ڪري ٿي.
هن جهان اندر انساني زندگيءَ ۾ ماڻهوءَ جي غيرمتوازن (Unbalanced) شخصيت جو وڏو ڪارڻ ماڻهوءَ جو ”پاڻ پڻو“ يا ”انا“ هوندي آهي، وحدانيت جو جذبو يا توحيد پرستي ماڻهوءَ جي انهيءَ جبلت يا قيد جي به پاڙ پٽي ٿي ڇڏي. وحدانيت جو مڃيندڙ خدا جي محبت ۽ عشق ۾ ان تان هٿ کڻي ويندو آهي.
وحدانيت پسند ماڻهو خدا جي صفتن کي پنهنجي لاءِ هدايت ۽ عمل جو نمونو ڪري ڄاڻندو آهي ۽ انهن صفتن ۾ ٻئي ڪنهن کي به شريڪ نه بڻائيندو آهي. هو سمجهندو آهي ته جيڪڏهن خدا واحد جي صفتن ۽ قوتن جو مالڪ ڪنهن ٻي مخلوق کي بڻايو وڃي ته اهو شرڪ چئبو، اها ٻيائي چئبي. شاهه سائين هڪ سچي وحدانيت پرست انسان جي حيثيت ۾ ان شرڪ ۽ ٻيائيءَ کان بچڻ جو چوي ٿو. اهڙي طرح هو پاڻپڻي، آپي ۽ انانيت کي سڀ کان وڏو شرڪ ٿو سڏي. هو وحدانيت جي رستي ۾ پاڻپڻي ۽ ماڻهوءَ جي ذاتي مفادن کي وڌ ۾ وڌ رڪاوٽ سمجهي ٿو. ان ڪري چئي ٿو ته:
”آئون“ اوريان جهل تون، ڇڏيم ”پاڻ“ پچار،
شرڪ ساڻ ستار، گهڻا گهاريم ڏينهڙا.
شاهه سائين نصيحت ٿو ڪري ته:
”تون اڪيلي الله جو حضور ۾ عرض ڪر ته اي منهنجا مالڪ! هن منهنجي آپي ۽ انانيت کي مون کان پري ڪري جهل. مون پنهنجي پاڻپڻي جي پچر ئي ڦٽي ڪئي. اي سٻاجها ستار! هاڻي مون تي اها مهر ڪر جو منهنجو ماضي مون کان وساراءِ. مون پاڻپڻي ۽ دوئيءَ سان گهڻائي ڏينهن گڏ گذاريا آهن، منهنجي دامن کي هاڻي ان کان پناهه ۾ رک.“
شرڪ سادو مسئلو ڪونهي، قرآن ان کي ظلم عظيم قرار ڏنو آهي. ڇو ته شرڪ جي ڪري ماڻهو وحدانيت کان جڏهن ڪٽجي ٿو وڃي، هيڪڙائي کان پري پئي ٿو ته پوءِ شخصيت جي وحدت ۽ هيڪڙائي مجروح ٿي پويس ٿي. ان صورت ۾ ٺڳي، غرض، مفاد، لالچ، هٻڇ ماڻهوءَ ۾ واسو ڪري ٿا ويهن. پوءِ ماڻهو ذات پات، نسل مذهب، تهذيب ۽ ثقافت جي موجود اختلافن تي وڙهندڙ ٽولن ۾ ورهائجي ٿو وڃي. سڀ کان وڏو ماڻهوءَ جو نقصان هي ٿئي ٿو ته هو پاڻ کان گهٽ مخلوق آڏو ڪنڌ جهڪائي انهن کي الوهيت جو درجو ڏئي پاڻ کي پست مخلوق بڻائي ٿو ڇڏي. انهن جو خوف ۽ انهن جي پوڄا ۽ انهن کي راضي رکڻ جي چنتا سبب پاڻ کي هڪ طرف انيڪ وهمن ۽ ۽ ڳڻتين ۾ ڌڪي ڇڏي ٿو ۽ ٻئي طرف پنهنجي انساني شرف کي نقصان پهچائي ٿو. جڏهن دل ۽ دماغ جي دنيا خداپرستي ۽ انسان دوستيءَ کان خالي ٿي وڃيس ٿي ته اتي ڏوڪڙ جي هوس، معتبر ٿيڻ جي لونجهه ۽ جنسي حيوانيت جهڙيون سفلي خواهشون مٿس ايترو سوار ٿي وڃن ٿيون جو انهن کي معبود بڻائي پنهنجي تخليقي مقصد کي به يڪسر فراموش ڪري ڇڏي ٿو. ان صورت ۾ هو ڪڏهن به باغي نٿو بڻجي سگهي. سندس قوم کي ڪو غلام بڻائي ڪهڙي به پست حالت ۾ کڻي وڃي، دولتمند ۽ وڏيرا ماڻهن جو پورهيو ۽ وسيلا ڦٻائڻ لاءِ ڪهڙا به ظلم ۽ ڏاڍ ڪندا رهن ۽ ڪوڙا ٺڳ مذهبي پيشوا ڪهڙو به انڌوڪار ڪندا رهن، هي ان ظلم ۽ ڏاڍ خلاف بغاوت ڪرڻ بدران، پنهنجي مجبوري، بي وسي ۽ ڪم علميءَ سبب سندن غلامي اختيار ڪندو آهي. تنهن ڪري شرڪ کي ٽن منهن وارو خدا قرار ڏنو ويو آهي، يعني فرعون (حاڪم مطلق)، قارون (سرمائيدار يا پيداواري ذريعن تي قبضو ڪندڙ) ۽ بلعم باعور يا هامان (مذهبي پيشوا)- جيڪو سماج انهيءَ ٽمورتيءَ جو شڪار ٿيندو آهي اهو مشرڪ سماج بڻجي پوندو آهي.
اهڙي طرح شڪ ۽ شرڪ هڪ اهڙي منفي قوت آهي جو ڪو به ماڻهو پنهنجي ذهن ۾ شڪ يا غيريقينيءَ کي جڳهه ڏئي ٿو ته پوءِ ان جو ذهن پنهنجي غيريقيني لاءِ ڪيترائي سبب ڳولهي وٺندو آهي. شڪ ۽ غيريقينيءَ جي سبب ماڻهوءَ جو لاشعور ته پهرين سٽ ۾ ناڪام ٿي ويندو پر ان جو شعور به سندس ساٿ ڏئي نه سگهندو. ڇو ته هو شڪ سبب ٻن ٻيڙين جو سوار بڻجي وڃي ٿو ۽ ٻن ٻيڙين جا سوار منزل تي رسڻ کان رهجي ويندا آهن. انهيءَ ڪري هي پڪ ڄاڻجي ته سوچ ۾ شڪ هوندو ته نتيجو ناڪامي هوندو ۽ يقين پختو هوندو ته نتيجو ڪاميابي هوندو. پر ڪو ماڻهو پنهنجي شڪ جو آغاز ئي پنهنجي خدا کان ٿو ڪري ته ان جا بڻايل ايمانداري، همت ۽ مسلسل محنت وارا قانون سندس ساٿ ڏيندا الائي نه؟! ڀلا مان ٻيا در به واجهائي ڏسان، مان درگاهون پير ۽ مرشد ڀيٽي ڏسان ته پوءِ هو نه صرف شڪ جو شڪار ٿئي ٿو پر پنهنجي خلقڻهار جو گستاخ ۽ بي ادب به ٿئي ٿو. هو جڏهن پنهنجي خدا کي ۽ ان جي بڻايل قانونن کي پنهنجي ڪاميابين ماڻڻ ۽ پيڙائن جي خاتمي لاءِ اڻپورو ٿو سمجهي ته ان صورت ۾ هو ان جي قدرت کي ۽ ان جي ڪاملتا کي نٿو مڃي. هاڻي ان جو قدرت سان احترام جو رشتو ۽ عبديت جو رشتو ڪمزور ٿو پئجي وڃي. پوءِ هو خدائي راهه کان ڀٽڪي اهڙو ڇورو ڇنو بڻجي ٿو وڃي جو هر طرف کان پريشانين جي ڀنور ۾ ڦاسي پوي ٿو. اهڙي طرح سندس ڀٽڪڻ جو جيڪو سلسلو هلي ٿو پوي ان جو ڪو انت ئي نٿو هجي. انهيءَ ڪري شاهه اهڙي خساري ۽ محروميءَ کان بچائي ٿو. شاهه سائين صاف لفظن ۾ چوي ٿو:
وَحدہٗ لَاشريڪ لہٗ، هي هيڪڙائي حق،
ٻيائيءَ کي ٻَکُ، جن وڌو سي وِرِسِيا.
”الله تعاليٰ هڪ آهي ۽ ڪو به قدرت ۽ ڪارسازيءَ ۾ ساڻس شريڪ ڪونهي. توحيد جي انهيءَ عقيدي جو حق ئي اهو آهي ته ان جي هيڪڙائي مڃجي. جيڪي دوئيءَ کي چنبڙي پيا ۽ انهن ٻين مان ڀلائيءَ جو ويساهه رکيو ۽ شرڪ اختيار ڪيو سي حق ۽ ڀلائيءَ واري واٽ کان ڀُليا ۽ گمراهه ٿيا. هاڻي جيڪو حق ۽ ڀلائي واري خدائي راهه کان ڀٽڪيو، ان لاءِ ٻيو ڪو به هادي ڪو نه بڻبو. جيڪو ان کي ڀٽڪڻ کان بچائي سگهي.“
مشرڪاڻي زندگيءَ ۾ فرد جي روحاني، نفسياتي ۽ سماجي پاسن تي جيڪي اثر پوندا آهن انهن کي نفسيات جي اصطلاح ۾ ذاتي ويڳاڻپ (Self Alienation) چئبو آهي. هي اها ڪيفيت آهي جنهن ۾ فرد پنهنجي محنت کان، پنهنجي محنت سان ٺاهيل شين کان، پنهنجي سماجي لڳ لاڳاپن کان ۽ ڪنهن به اٿل پٿل کان ويڳاڻو ٿي ويندو آهي، جنهن سان انسان جي ذات ۽ اعليٰ قدرن جي تذليل، زندگيءَ جي بي وقعتي، ڪم چوري، انسانن کان نفرت، اڳرائي، تشدد، خانداني رشتن جي تباهي، پاڙيوارن جي حقن کان لاپرواهي، جنسي بي راهه روي، شراب نوشي جي گهڻائي، تنگ نظري ۽ ذات پات جي تصورن جي گرفت ۽ انسان دوستيءَ جي جذبن جي ڪميابي ماڻهوءَ جو مقدر بڻجي ويندي آهي.
قديم شرڪ ۽ جديد شرڪ
هن دنيا ۾ انسان جي لاءِ زندگيءَ جا ٻه رستا آهن. هڪ سڌو رستو ۽ ٻيو وڙ وڪڙن وارو ڀٽڪائيندڙ رستو. سڌو رستو هي آهي ته ماڻهو پنهنجي خلقڻهار کي مڃي ان کي ئي پنهنجو سڀ ڪجهه بڻائي. ڀٽڪڻ جو رستو هي آهي ته ماڻهو مخلوق ۾ ئي گَتل رهي ۽ پنهنجي زندگيءَ جي نقشي تي مخلوق کي ئي حاوي رکي. پهرين طريقي جو نالو توحيد آهي ۽ ٻئي طريقي جو نالو شرڪ آهي.
قديم دور ۾ شرڪ جي قديم صورت نيچر پرستي هئي. قديم زماني جي انسان نيچر کي معبود جو درجو ڏنو ۽ فطرتي مظهرن سج، چنڊ، پاڻي ۽ پٿر جي پوڄا شروع ڪئي. پر موجوده زماني ۾ به اهو شرڪ پنهنجي پوري طاقت سان موجود آهي. اڄ جو انسان به اهو ئي ڪري رهيو آهي ته هو خالق جي بجاءِ مخلوق کي پنهنجو سڀ ڪجهه (Supreme Concern) بڻائي ويٺو آهي. فرق رڳو هي آهي ته قديم انسان نيچر کي پنهنجي پوڄا جو موضوع بڻايو هو ۽ جديد انسان نيچر کي تفريح جو موضوع (Object of entertainment) بڻائي ورتو آهي. ٻانهپ جو مرڪز پهريان به مخلوقات هئي ۽ هاڻي به ٻانهپ جو مرڪز ساڳي مخلوقات آهي.
موجوده زماني جي ماڻهوءَ جو نظريو هي آهي ته پنهنجي اڄ (Now) ۾ خوش رهي، سڀاڻي جو فڪر ڇڏي ڏي. ان لاءِ هو شين ۾ گتل رهي، مفادن جي ڪڍ رهي، خواهشن ۾ گم رهي ۽ انهن ٽنهي شين جي ڪڍ رهي انهن کي زندگيءَ جو اصل مقصد بڻائي ڇڏي ٿو. شاهه لطيف کي ماڻهوءَ جو اهو نقشو ۽ اها شڪل قبول ڪونهي. انهيءَ ڪري هو ٻڌائي ٿو ته وحدانيت واري سڌي رستي تي هلڻ وارا ماڻهو ئي تخليق جي اصل منزل مقصود تي سلامتيءَ سان پهچن ٿا:
اَوتَڙِ ڪَنہِ نه اولِئا، سُتَڙِ وِئا سالِمَ
هيڪان ئِي هيڪُ ٿِئا، اَحَدَ سِين عالمَ
بي بَها بالمَ، آگي ڪِئا اَڳَهِين.
”اهي ڪنهن خطري واري اڻانگي جاءِ ڏانهن ٿيلهجي ڪين ويا پر سنئين راهه تي هلڻ وارا منزل مقصود تي سلامتيءَ سان پهتا. اهي توحيد واري ايمان، عرفان ۽ ساڃهه سان هر قسم جي ذهني نفسي ۽ سماجي غلامين کان آزاد ٿيا ۽ خود رخي زندگي ڇڏي خدا رخي زندگيءَ ۾ هيڪان هيڪ ٿيا. اهڙي خود حوالگيءَ جي ڪري خلقڻهار وٽ انهن بي بها ڀلارن انسانن لاءِ ازلئون آسانيون لکيل آهن. اهي خدا جي عطا ڪيل ضابطن واري فطري زندگي هيٺ هن حياتيءَ ۾ به سک ۽ سلامتيءَ سان گذارين ٿا ۽ مرڻ کان پوءِ جي زندگي ۾ به انهن لاءِ مهربانين جو بندوبست آهي.“
شاهه لطيف زندگيءَ جي بي ثباتي ۽ بي مقصد زندگيءَ گذارڻ جي روش کان روڪيندي پنهنجي هڪ وائيءَ ۾ هيئن چوي ٿو:
وِساريجِ مَ ويڻَ، آهي جوڀَنُ ٻه ٽِري ڏِينهَڙا
١. لُوٺِيون سَهَنِ لوڪَ جا، وِهاڻِيءَ ٿِيون ويڻَ
٢. اَصُلِ اَسارِينِ جا، سُتي وِئَڙا سيڻَ
٣. جيڏِيُون! جي مان وِسَهو، نِنڊ مَ هيرئو نيڻَ
٤. راتِڙِيُون جاڳَنِ جي، سي آءٌ ڪَندَڙِي سيڻَ.
”منهنجا هي نصيحت ڀريا گفتا نه وسار! جُواني جا جوڀن ۽ البيلائي وارا ڏينهن ڪي ٿورڙائي آهن. جيڪي بي مقصد زندگيءَ جي پيچرن جا ڇڙواڳ راهي رهيا آهن سي عملي زندگيءَ جي وقت هٿان نڪري وڃڻ بعد هميشه لاءِ پيا جڳ جا طعنا سهن. اصل کان وٺي اهو دستور آهي ته جيڪي غافل ٿي ننڊ ۾ ستل هوندا آهن تن جا سڄڻ کانئن جدا ٿي ويندا آهن. اي اديون! جيڪڏهن منهنجي غفلت سببان مون جيڪي ڀوڳيو آهي تنهن ڳالهه تي اعتبار ڪريو ته پنهنجين اکين کي ننڊ تي نه هيرايو ۽ پنهنجي زندگيءَ جو هر لمحو ساري سنڀاري محبتي مايا سان انسان دوستيءَ ۾ گذاريو. آءٌ پنهنجو سڄڻ ۽ سائين انهن کي ئي ڪنديس جيڪي راتيون جاڳي هوشمندي ۽ فڪرمنديءَ ۾ گذارين ٿا ۽ صبح جو روزانو پنهنجي پالڻهار سان الستي عشق ورجائي انساني ڀلاين جي واٽ تي هلي پون ٿا. “
عشق پاڻ مقصود ڪونهي پر ذريعو آهي:
اسان وٽ سنڌي ٻوليءَ ۾ محبت ۽ عشق ٻئي هم معنيٰ لفظ آهن پر عشق ۾ واڌاري معنويت آهي. پنهنجي مقصود سان عشق ذريعي اتصال ڪجي. شاهه سائين وٽ ماڻهو جو مقصود الله تعاليٰ جي ذات آهي ۽ الله تعاليٰ جي هن مشيت ته مان زمين تي انسان کي خليفو بڻايان ٿو، سان هم آهنگ ٿي، ماڻهو ان جي رضا ۽ محبوبيت حاصل ڪري. هن زندگيءَ ۾ ان مقصود کي پائڻ جي ڪوشش ڪري. انهيءَ ڪري هينئر ڪنهن به ماڻهوءَ کي ان حق ذات جي رضا ۽ محبوبيت جو مقصد حاصل ڪرڻو آهي ته هُو پنهنجي ڌرتيءَ تي انسانن سان پنهنجي روين ۽ تعلق ۾ ان کي ذريعو بڻائي.
شاهه وٽ خدا، انسان ۽ ڌرتي جو ٽڪندو آهي. جيڪڏهن انسان جي عمل ۽ روين ۾ انسان ۽ ڌرتي عشق کان خارج آهي ته ماڻهوءَ جي خدا سان عشق جي دعويٰ به قابل قبول ڪونهي. ڇو ته انسان دوستي خداپرستيءَ جو لازمي نتيجو آهي.
ڀٽائي چوي ٿو:
پاڻ ئي پسي پاڻ کي، پاڻ ئي محبوب،
پاڻ ئي خلقي خوب، پاڻ ئي طالب تن جو.
انهيءَ ڪري الله تعاليٰ انسان کي ڌرتيءَ مٿان پنهنجي رضا ۽ محبوبيت جا لقاءَ ۽ طريقا، جن جو محور خود انسان آهي، انساني حقن ۽ فرضن جي صورت ۾ پنهنجي موڪليل ڪتابن جي ذريعي ٻڌايا آهن. ايمان ۽ يقين وارو انسان پنهنجي سڀني سگهن سان، جن ۾ عشق سڀني کان مٿاهين سگهه آهي، آسماني هدايت جي انهن حڪمن ۽ ضابطن جي بجاآوري ڪري الله جي رضا سان سرفراز ٿئي ٿو. پر جيئن ته خدا کان وڌيڪ ٻي ڪا به شيءِ حسين ۽ مڪمل ناهي ان ڪري ڪنهن به ماڻهوءَ کي ٻي شيءِ مان اهو لطف حاصل نٿو ٿئي جيڪو عشق الاهيءَ مان حاصل ٿئي ٿو. انهيءَ ڪري ان کي ئي پنهنجو مقصود ٿو بڻائي.
خدا ڏي ماڻهوءَ جي جڏهن عشق جي نسبت ٿئي ٿي ته پوءِ خدا چوي ٿو ته ”مان ماڻهن سان انهن جي جانين ۽ مالن جو سودو ڪري ڇڏيو آهي ۽ ان جي بدلي ۾ انهن کي ابدي آرام، سلامتي ۽ راحتون عطا ڪندس.“ شاهه لطيف الاهي عاشقن کي پنهنجي ميخاني تي ان سودي نڀائڻ جي جابجا تلقين ٿو ڪري.
عشق نه آهي راند، نه ڪي ڪَنس ڳڀرو،
جيءُ جُسي ۽ جان جي، ڀڃي جو هيڪاند،
سِسي نيزي پاند، اڇل ته اَده ٿئي.
”عشق ڪا ٻاراڻي راند ناهي جو ڇوڪرا ان کي راند ڪري کيڏن. عشق ته اهو آهي جيڪو ساهه، بت ۽ جياپي جي يڪجائيءَ کي ٽوڙي ٿو. سو اي سچا عاشق! جي اها منزل ماڻڻ ٿو گهرين ته پوءِ پنهنجي سر کي نيزي جي چوٽيءَ تي اڇلي چاڙهه ته سِرَ جو ۽ عشق جو حق ادا ٿئي.“
عشق ۾ جهد جاکوڙ زندگيءَ جو لڳاتار سفر آهي ۽ اتي به تڪليفون، ولوڙ ۽ قربانيون آهن. پر سچا عاشق ڪهڙي به پنڌ تي پنهنجي وَسئون ڪو نه ٿا گهٽائن.
شاهه سائين سسئي کي چئي ٿو ته:
تون ڪيئن پاتو پاند، پلئه پرديسين سين؟
متيون موڙهيئي سسئي، ڪيئي ڪوهيارو ڪانڌ،
رُلي ڀانئي راند، ٻانڀڻ عشق ٻروچ جو.
خداپرستي يا عشق الاهي، اهو ماڻهوءَ جي خمير ۾ آهي. ماڻهوءَ جو روح ڇاڪاڻ ته الست بربڪم جي جواب ۾ قابلوابليٰ چئي چڪو آهي، انهيءَ ڪري انسان جي روح کي هر وقت ان سان اهو عهد نڀائڻ جي لڇ پڇ آهي. ابن عربي چوي ٿو ته: ”هر بلند نور کي هيٺين نور تي غلبو ۽ اقتدار حاصل آهي ۽ هيٺيون نور مٿئين نور سان محبت رکي ٿو ۽ ان سان ملڻ جا جتن ڪري ٿو ۽ انهيءَ ڪشش ۽ رغبت سان هن جهان جو انتظامي وجود قائم آهي.
اهڙي طرح هاڻي هيءَ ڳالهه فزڪس به چوي ٿي ته سڄي ڪائنات جو نظام ڪشش ۽ ڇڪ Attraction and Repulsion تي ٻڌل آهي. يعني شيون پنهنجي مدار جي چوڌاري ڦرن ٿيون. هي سيارا هي ڪهڪشائون هي ڪائنات جو وشال منڊل سڀ ڪشش ۽ ڇڪ جي نظام سان هلي ٿو. جيڪڏهن ڪو به سيارو يا ستارو انهيءَ ڪشش ۽ ڇڪ جي حدن کان ٻاهر نڪري وڃي ته سندس وجود انهيءَ پل ۾ ختم ٿي ويندو.
عربي چوڻيءَ ۾ انهيءَ ڳالهه کي کُلَّ شَیءِ یَرْجِعُ الیٰ اَصْلِہٖ چيو ويو آهي ۽ رومي انهيءَ لاءِ چوي ٿو ته ”سڄي ڪائنات انهيءَ ڪري ارتقا ڏي مائل آهي، جو هو خدا ڏي عود ڪرڻ گهري ٿي.“
انساني تاريخ ۾ جاکوڙي ماڻهو پيغمبر، صديق، شهيد ۽ صالح انسان انهيءَ درجي بنديءَ سان پنهنجي خدا ڏانهن رجوع ۾ اڳرا رهيا آهن. صوفي هجڻ ان عشق جو چوٿون درجو آهي پر چوٽي اڃا اڳتي آهي. رفعت اڃا اڳتي آهي. صوفي هجڻ تلاش جو اهڙو ڏاڪو آهي. جنهن ۾ جلڻ آهي پچڻ ۽ پڄرڻ آهي. پر عشق جي رفعت ۽ چوٽي ته لڇڻ ۽ لوچڻ ۾ آهي ۽ اهڙو لڇڻ ۽ لوچڻ جنهن جي انتها نه هجي. اهڙي تن ۾ تونس پرينءَ جي هجي جنهن جي هن دنيا ۾ ڪڏهن به پيان ۽ ڍاپان نه هجي، جنهن ۾ سمونڊ سڄو پي وڃجي تڏهن به سرڪيائي محسوس نه ٿئي.
انسان سان عشق جي حقيقت:
الله تعاليٰ آدم کي پيدا ڪري ملائڪن ۽ جنن کي حڪم ڪيو ته کيس سجدو ڪيو. جنهن به الله جي حڪم کي مڃيو ۽ آدم کي تعظيم جو سجدو ڪيو انهيءَ الله جي رضا ۽ محبوبيت حاصل ڪئي ۽ جنهن اهو حڪم نه مڃيو سو شيطان لعنتي بڻيو. اُهو غائب ۾ جيڪو آدم کي سجدو ڪرايو ويو، هن ڌرتيءَ تي انسان کي حاضر ۾ پنهنجي انسان دوستيءَ ۽ نيڪ عملين ذريعي اهڙو سجدو ثابت ڪرڻو آهي. هتي به ماڻهو ڪامياب تڏهن ٿيندو جڏهن حڪم ۽ ضابطا پنهنجي خلقڻهار جا مڃيندو ۽ تعظيم انسان جي ڪندو. ماڻهن جو احترام، ليکي لهڻي جي حق ادائي، غلطيءَ تي معافي ۽ پنهنجي چوڌاري يا ذميواريءَ ۾ آيل ماڻهن جي حقن جي ادائگي نڀاهيندو ته ماڻهو ڪامياب ٿيو. هن ڌرتيءَ تي ماڻهوءَ جو اصل امتحان آهي ئي اهو. خدا جا حڪم ۽ ضابطا مڃڻ، اهي هُن لاءِ حقوق الله آهن ۽ اها هُن جي خداپرستي آهي. ماڻهوءَ جي تعظيم ۽ حقن جي ادائگي اها هُن لاءِ حقوق العباد آهي ۽ اها ماڻهوءَ جي انسان دوستي آهي. انسان دوستي عاشق جي خداپرستيءَ جو لازمي نتيجو آهي. هُن جي خدا کيس ايئن ڪرڻ لاءِ چيو آهي، ان کيس پنهنجي رضا ۽ محبوبيت جو اهو ذريعو ٻڌايو آهي، ان ڪري هو هر نفس ۾ ۽ هر انساني رشتي ۾، تعظيم ۽ حقن جي ادائگيءَ سان الله جي رضا ۽ محبوبيت کي تلاشي ٿو.
پنهنجي اولاد جي پرورش ۽ پالنا ۾ پنهنجون ذميواريون بيحد انس، خوبي ۽ حسن سان نڀائي ٿو، اِهو هُن جو اولاد سان عشق آهي. پنهنجي گهرواريءَ جي حقن جي ادائگي ڪري ان سان انس ۽ الفت جو نڀاءُ ڪري ۽ ان کي برابر جو پارٽنر بڻائي سٺي خاندان جي تشڪيل ڪري ماڻهو پنهنجو عشق اظهاري ته ان ۾ عظمت آهي. پنهنجي استاد ۽ رهبر سان نسبت جوڙي ٿو ۽ پنهنجي ابي امان جي بيحد عقيدت ۽ پاٻوهه سان خدمت ڪري ٿو، اِهو هُن جو استاد ۽ ابي امان سان عشق آهي. پنهنجي عزيزن ۽ پاڙيوارن جي حق ادائي ڪري ٿو، پنهنجي شاگردن کي تعليم ۽ تربيت ذريعي هڪ ذميوار انسان بڻائي ٿو، پنهنجي ڌرتيءَ واسين کي استحصال ۽ ظلم جي نظام مان ڪڍڻ لاءِ جهد ۽ جاکوڙ ڪري ٿو ۽ سڄي انسانيت لاءِ چڱاين جو اُلڪو ۽ عملي اظهار رکي ٿو ته اهي سڀ ڳالهيون انسان سان سندس محبت ۽ عشق جو عملي اظهار آهن. انهن عملي طريقن کانسواءِ عشق جي ٻي ڪا به مجرد شڪل پاڻ سان به ٺڳي آهي ۽ انسانن سان به دوکو آهي.
مڪمل وابستگي ۽ ڪميٽمنٽ سان عشق جي هن منزل ۽ مقام کي پائڻ لاءِ وحدانيت پرستي هر حال ۾ ماڻهوءَ جي سگهه آهي، انهيءَ ڪري شاهه لطيف وحدانيت پرستيءَ کي پنهنجي فڪر ۾ بنيادي جڳهه ڏني آهي. ان کي زندگيءَ جو بنياد بڻايو آهي. شاهه لطيف سُر ڪلياڻ داستان پهرين ۾ وحدانيت جي بيتن ۽ واين کي اِجهو هيئن بيان ڪري ٿو:
اَوَلِ اَللهُ عَلِيۡمُ، اَعليٰ عالَمَ جو ڌَڻِي
قادرُ پَنهِنجِي قُدرَتَ سِين قائِمُ آهِ قَدِيمُ
والِيۡ واحِدُ وَحدَهُ رازِقُ رَبُ رَحِيمُ
سو ساراهِ سچو ڌَڻِي، چَئي حَمدَ حَڪِيمُ
ڪَري پاڻُ ڪَرِيمُ، جوڙَئُون جوڙَ جَهانَ جِي.
سڀ کان اول الله جو نالو، جيڪو حمد ۽ تعريف جو لائق آهي. جيڪو سدا ڄاڻڻهار، مڙني کان مٿانهون ۽ سڄي جڳ جهان جو مالڪ آهي. اهو هر شيءِ تي قدرت رکندڙ قادر آهي، جيڪو پاڻ پنهنجي قدرت ۽ طاقت سان ازلئون محڪم ۽ موجود آهي. اهو اڪيلو ئي ڪائنات جا ضابطا ۽ قانون جوڙيندڙ والي ۽ ڪارساز آهي. هڪ ئي هڪ هر شيءِ کي روزي رسائيندڙ، درجي به درجي پالڻهاري عطا ڪندڙ ۽ سدا ٻاجهارو آهي. جيڪو ايڏي قدرت ۽ مهربانيءَ واري ذات آهي. تون انهي سچي ڌڻي، سدا حڪمت جي سائينءَ جي تعريف ڪري سندس ٻانهپ ۾ اچ ۽ ان جا ضابطا قبول ڪر. انهيءَ سدا نوازيندڙ سائينءَ، پنهنجي قدرت سان جهان جي اهڙي سهڻي جوڙ ٺاهي آهي جو ڪائنات جو هيڏو نرالو نظام خوبيءَ سان هلي رهيو آهي. انهيءَ ڪري تنهنجي زندگي ۾ به ان جا جوڙيل ضابطا اچي ويا ته ان ۾ به اها ترتيب ۽ خوبي پيدا ٿيندي.
وَحدَهُ لاشَرِيڪَ لَہُ، اِيءُ وِهائجِ وِيءُ
کَٽِين جي هارائِيين، هَنڌُ تُنهِنجو هِيءُ
پاڻان چوندءِ پِيءُ، ڀَري جامُ جَنَتَ جو.
الله تعاليٰ هڪ آهي، ٻيو ڪو به قدرت، حاڪميت ۽ ڪارسازيءَ ۾ ساڻس شريڪ ڪونهي. تون اهو توحيد، حق، يقين ۽ ايمان وارو حقيقي وکر ۽ خزانو حاصل ڪج. ان واٽ تي هلندين ته نفعو، ۽ نه هلندين ته نقصان، اهو سڀ هن جهان ۾ ئي طئي ٿيڻو آهي. جي تو هت توحيد ۽ الله جي هيڪڙائي تي ايمان ۽ يقين رکيو ۽ ان جي ٻڌايل ضابطن واري زندگي گذاري ته توکي ايندڙ زندگي ۾ ان جو ئي صلو ملندو. اتي تنهنجا استقبالي الله تعاليٰ جي طرفان توکي سڏي جنت جي پاڪ شربت جو پيالو ڀري پيئڻ لاءِ چوندا.
وَحدَهُ لاشَرِيڪَ لَہُ، هِي هيڪَڙائِيءَ حَقُ
ٻِيائِيءَ کي ٻَکُ، جَنِ وِڌو سي وِرِسِيا.
الله تعاليٰ هڪ آهي ۽ ڪوبه قدرت ۽ ڪارسازيءَ ۾ ساڻس شريڪ ڪونهي. توحيد جي عقيدي جو حق ئي اهو آهي ته ان جي هيڪڙائي مڃجي. جيڪي ”دوئيءَ“ کي چنبڙي پيا ۽ انهن ٻين مان هدايت ۽ ڀلائيءَ جو ويساهه رکيو ۽ شرڪ اختيار ڪيو سي حق ۽ ڀلائي واري واٽ کان ڀليا ۽ گمراهه ٿيا. هاڻي جيڪو حق ۽ ڀلائيءَ واري خدائي راهه کان ڀٽڪيو، ان لاءِ ٻيو ڪوبه هادي ڪونه بڻبو جيڪو ان کي ڀٽڪڻ کان بچائي سگهي.
وَحدَه لاشَرِيڪَ لَہُ، ٻُڌءِ نه ٻوڙا
ڪِ تو ڪَنين نه سُئا، گهَٽَ اَندَرِ گهوڙا
ڳاڙِيندين ڳوڙها، جِتِ شاهِدَ ٿِيندَءِ سامُهَان.
الله تعاليٰ هڪ آهي، ٻيو ڪوبه قدرت ۽ ڪارسازيءَ ۾ ساڻس شريڪ ڪونهي. اي ٻوڙا، اهو توحيد ۽ حق وارو آواز تو نه ٻڌو جيڪو هزارين سالن کان لکين پيغمبرن ۽ سڌارڪن انسانيت کي ڏنو. يا تو پنهنجي اندر ۾ پنهنجي ضمير ۽ قلب جا قالوا بليٰ وارا جا آواز نه ٻڌا يا؟! انحراف تي اڀاريندڙ پنهنجي نفساني خواهشن جي واڄٽن کي نه سمجهيو. تون ڀلي هتي خدا جي آواز ۽ ضمير جي خلش کي نظرانداز ڪري انحراف واري واٽ وٺ، پر هي ياد رک ته حساب ڪتاب واري ڏينهن جڏهن پڪا شاهد تنهنجي عملن جو رڪارڊ کڻي روبرو ٿيندا تڏهن انحراف ۽ نافرماني وارن ڪمن تي گهڻو رئندين ۽ پڇتائيندين.
وَحدَهُ لاشرِيڪَ لَہُ، جان ٿوچَئِين اِيئن
مَڃُ مُحَمدُ ڪارَڻِي، نِرتَئُون مَنجهان نِينهَن
تان تُون وڃئو ڪِيئن، نائِين سِرُ ٻِئَنِ کي.
جڏهن تون ”وحده لاشريڪ لہ“ چئي شهادت جو ڪلمو ٿو پڙهين ۽ الله تعاليٰ کي پنهنجو رب ۽ مالڪ مڃي ان جي وحدانيت جو اقرار ٿو ڪرين ته پوءِ مثالي رهبر محمد ﷺ کي نينهن جو ناتو لڳائي، دلئون دلبر مڃي ان کي پنهنجو رهبر، رهنما ۽ ڀرجهلو ڪري مڃ. محسنِ انسانيت جي اهڙي مثالي رهبري ۽ رهنمائي جي هوندي تون ڪيئن وڃي ٿو ٻين جي رهبرين آڏو پنهنجو مٿو ٽيڪين. انسانيت جا اعليٰ اصول ۽ اعليٰ قدر ان ذات کان وڌيڪ توکي ٻئي جي درئون ڪونه ملندا.
وَحدَهُ لاشَرِيڪَ لَہُ، جَڏِهن چيو جَنِ
تَنِ مڃيو مَحمدَ ڪارَڻِي، هِيجان ساڻُ هِنيَنِ
تَڏِهن منجهان تَنِ، اَوَتَڙِ ڪونه اولِئو.
جن ماڻهن جڏهن ”وحده لاشريڪ لہ“ چئي، پوري يقين سان الله جي وحدانيت تي ايمان آندو. تن وڏي خوشي ۽ دل جان سان محمد ﷺ کي پنهنجو رهبر ۽ رهنما ڪري قبوليو. تڏهن اهڙي پڪي يقين سان اسوه محمدي پٽاندڙ وحدانيت واري عملي زندگي گذارڻ وارن انسانن مان ڪوبه بي راهه ٿي ڪونه ڀليو ۽ سڀ ڪو سلامتي واري منزل مقصود تي پهتو.
وَحدَهُ لاشَرِيڪَ لَہُ، جَنِ اُتو سِين اِيمانَ
تَنِ مَڃيو مُحَمدُ ڪارَڻِي، قَلَبَ ساڻُ لِسانَ
اُوءِ فائِقَ ۾ فَرمانَ، اَوَتَڙِ ڪَنہِ نه اولِئَا.
جن ماڻهن ”وحده لاشريڪ لہ“ چئي الله جي وحدانيت جو سچو اقرار ڪيو. تن دل ۽ زبان يعني پنهنجي قول ۽ عمل ٻنهي سان، محمد (ﷺ) کي پڻ رهبر ۽ رهنما ڪري مڃيو. اهي پنهنجي اعليٰ فڪر ۽ عملي زندگيءَ واري الاهي فرمانبرداريءَ ۾ ٻين کان وڌيڪ مٿاهان آهن ۽ انهيءَ ڪري اهي زندگيءَ جي سفر ۾ ڀٽڪڻ کان ايئن بچي وڃن ٿا جيئن ڄاڻو ناکئا پنهنجي ٻيڙي سان ڪنهن اڻانگي تڙ ڏانهن ٿيلهجڻ کان بچي ويندا آهن.
اَوتَڙِ ڪَنہِ نه اولِئا، سُتَڙِ وِئا سالِمَ
هيڪان ئِي هيڪُ ٿِئا، اَحَدَ سِين عالمَ
بي بَها بالمَ، آگي ڪِئا اَڳَهِين.
اهي ڪنهن خطري واري اڻانگي جاءِ ڏانهن ٿيلهجي ڪين ويا پر سنئين راهه تي هلڻ وارا منزل مقصود تي سلامتيءَ سان پهتا. اهي توحيد واري ايمان، عرفان ۽ ساڃهه سان هر قسم جي ذهني نفسي ۽ سماجي غلامين کان آزاد ٿيا ۽ خود رخي زندگي ڇڏي خدا رخي زندگيءَ ۾ هيڪان هيڪ ٿيا يعني موحد انسان بڻيا. اهڙي خود حوالگيءَ جي ڪري خلقڻهار وٽ انهن بي بها ڀلارن انسانن لاءِ ازلئون آسانيون لکيل آهن. اهي خدا جي عطا ڪيل ضابطن واري فطري زندگي هيٺ هي زندگي به سک ۽ سلامتيءَ سان گذارين ٿا ۽ مرڻ کان پوءِ جي زندگي ۾ به انهن لاءِ مهربانين جو بندوبست آهي.
آگي ڪِئا اَڳَهِين نِسورو ئِي نُورُ
لاَخَوفُ عَلَيهِم وَلاَ هُم يَحَزَنُونَ، سَچَنِ ڪونهي سُورُ
مَولي ڪِئو مامُورُ، اَنگُ اَزَلَ ۾ اُنِ جو.
انهن خود حوالگي ۽ فرمانبرداري ڪندڙ شخصن لاءِ ازلئون آسانين جو روشن ۽ سگهارو نظام جڙيل آهي. اهڙن سچن انسانن کي خوف خطري ۽ ڳڻتين ڳاراڻن ۽ اهنج ايذاءَ واري زندگيءَ بجاءِ سلامتيءَ جي زندگي ملي ٿي. ازل کان ئي ڌڻي تعاليٰ اهڙا ٺوس ضابطا ۽ قانون جوڙي مامور ڪري ڇڏيا آهن جو نيڪوڪارن ۽ ڀلايون ڪندڙن کي ڀلاين جو پورو پورو بدلو ملي.
وَحدَهُ جي وَڍِئا، ’اِلاللهُ‘ اَڌَ ڪِئا
”مُحَمَّدُ رَسُولُ اللهِ“ چَئِي، مُسلمانَ ٿِئا
عاشِقَ، عبداللطيفُ چئي، اِنَهِين پَہِ پِئا
جيلاه ڌَڻيءَ ڌُئا، تي وِئا وَحدَتَ گَڏِجِي.
هڪ الله جي رضا ۽ طلب جن کي گهائل ڪري ڇڏيو ۽ جيڪي رڳو هڪ الله جي پچار ۽ ان جي رضا جي حاصلات واري جستجوءَ ۾ ڪٺل رهيا، سي محمد ﷺ کي مثالي نمونو۽ رهبر بڻائي حقيقي معنيٰ ۾ مسلمان ٿيا. اهي سچا عاشق عبداللطيف ٿو چوي ته انهيءَ عبديت ۽ اطاعت واري گس تي رهيا. سندن تلاش ۽ تڙپ جي نتيجي ۾ الله کين چاهيو، چونڊيو ۽ اُجاريو، ته هو الله جي صفتن کي اپنائي وحدت ۾ رَلجي هڪ ٿي ويا! انهن الله جي منشا کي پورو ڪيو ۽ پنهنجي عبديت ۾ الله کان راضي رهيا ۽ الله وري پنهنجي عطا ۽ رضا ۾ انهن کان راضي رهيو.
وَحدَهُ جي وَڍِئا، ڪِئا ’اِلاَاللهُ‘ اَڌَ
سي ڌَڙَ پَسِي سَڌَ، ڪَنہ اَڀاڳي نه ٿِيي.
هڪ الله جي رضا ۽ طلب جن کي گهائل ڪري ڇڏيو سي بس هڪ الله جي پچار ۽ ان جي رضا جي حاصلات واري جستجوءَ ۾ ڪٺل رهيا. سندن اهڙي ديوانگيءَ واري ’حال‘ ۽ ’منزل‘ کي ڏسڻ پسڻ کان پوءِ، اهو ڪو بي نصيب ئي هوندو جنهن کي اهڙي ’حال‘ ۽ ’منزل‘ کي پهچڻ جي سِڪ ۽ سڌ نه ٿيندي!
”وَحدَهُ جي وَڍِئا، ”اِلاَاللهُ“ سِين اورِينِ
هِنيُون حَقِيقَتَ گَڏِئو، طَرِيقَتَ تورِينِ
مَعرِفَتَ جِي ماٺِ سِين ڏِسَ اَندَرِ ڏورِينِ
ڪُلهَنِئُون ڪورِينِ، عاشِقَ عبداللطيفُ چَئي.
هڪ الله جي رضا جي ديوانگيءَ جن کي گهائل ڪري ڇڏيو، سي دل جي پوري حضور سان خدا رخي زندگي جيئن ٿا. اهي وڏي خوشيءَ سان دل لائي حق واري حقيقت اختيار ڪن ٿا. پنهنجي پوري شعور سان توري تڪي طريقا هلن ٿا. هو معرفت جو خود خدا جو ٻڌايل شعور حاصل ڪن ٿا ۽ ان شعور سان پنهنجي اوسر ۽ انساني ترقيءَ جي درجن کي پنهنجي عملي زندگيءَ سان ڳولين ٿا. عبداللطيف چوي ٿو ته انهن جي عشق ۽ ديوانگيءَ جي حد اها آهي جو ان واٽ تي جهد ۽ قربانيءَ ۾ پنهنجو سر ڪلهنئون ڪاٽي ٿا ڏين، يعني وڏي ۾ وڏي قرباني ڏيڻ کان نٿا ڪيٻائين.
سِرُ ڍوُنڍيان ڌَڙُ نه لَهان، ڌَڙُ ڍُونڍيان سِرُ نانهه
هَٿَ، ڪَرايُون، آڱرِيون، وِيا ڪَپِجِي ڪانہِ
وَحدَتَ جِي وِهانہِ، جي وِئا سي وَڍِئا.
سندن جدوجهد ۽ پاڻ کي قربان ڪرڻ جي حالت اها آهي جو بظاهر سر سلامت اٿن پر پنهنجي وجود/ڌڙ جون آسائشون تياڳي ڇڏيون اٿن. ذاتي زندگي جا عيش قربان ڪري ڇڏيا اٿن. هو اهڙي حالت ۾ ٿا گذارين جو کين پنهنجي وجود يا عضون جي سالميت جو ڪو فڪر يا احساس ڪونهي. هو انهن کان بي خبر آهن. پوءِ هٿ، ڪرايون، آڱريون ۽ وجود جي ٻين حصن جو الڪو به انهن لاءِ ڪا حيثيت ڪو نه ٿو رکي. جيڪي وحدت جي رنگ سان رنگجي وصال حاصل ڪري ان مرتبي کي رسن ٿا تن جي قربانيءَ جي ڇا ڳالهه ڪجي!
تون چَئُه اَللهُ هيڪَڙو، وائِي ٻِي وِسارِ
تَنَ ۾ تَندُ تنوارِ، سَدا سُپِيرينِ جِي.
تون پڪي ايمان ۽ عقيدي سان کلي زبان سان اهوئي اقرار ڪر ته الله هڪ آهي. پوءِ ٻين جي ڪارسازي ۽ ڇوٽڪاري جي عقيدي کي دل ۾ نه آڻ. تنهنجي ساهه پساهه ۾، هر سوچ ۾، ۽ تنهنجي هر عمل ۾ سدائين ان پالڻهار جا مقرر ڪيل ضابطا مدِنظر هئڻ گهرجن. هميشه اُن جي تند تنوار هجي. ان جي پچار هجي ۽ ان جي مخلوق سان ڀلاين جي عملي زندگي هجي.
تون چئُه اَللهُ هيڪَڙو، ٻِي وارِجِ مَ وائِي
جيڪا مُڪِي سَڄَڻين سِکِجُ تون سائِي
اوڙَڪَ اِهائِي، ڳولي لَهِجُ ڳالَهڙِي.
تون پڪي ايمان ۽ عقيدي طور کلي زبان سان اهوئي اقرار ڪر ته: ”الله هڪ آهي“، ان عقيدي کان سواءِ ٻي ڪابه ڳالهه زبان تي نه آڻج. تون اهائي ڳالهه سکي ياد ڪج جيڪا مخلوق جي سڀ کان وڏي خيرخواهه الله تعاليٰ اسان لاءِ هدايت جو پروانو ڪري موڪلي آهي. تون ان هدايت ذريعي پنهنجي ايمان، علم ۽ فڪر کي وحدانيت وارو بڻاءِ ۽ پوءِ انهيءَ وحدانيت واري حقيقت کي پنهنجي زندگيءَ جي عملن ۾ رهنما طور پروڙي وٺ.
تون چئُه اللهُ هيڪڙو، ٻِي وائِي وِساري ڇَڏِ
تَنُ هِنيين سِين گَڏِ، سَڄَڻُ ساهَ پَساهَ ۾.
تون پڪي ايمان ۽ عقيدي طور کلي زبان سان اهوئي اقرار ڪر ته ”الله هڪ آهي“، ٻيو ڪو به غير خيال ۽ عقيدو دل تي نه آڻ. ايمان ۽ اطاعت جي جيڪا ڳالهه تنهنجي قلب مڃي آهي، سڄڻ جي ان ڳالهه کي حياتيءَ جي هر لحظي ۾ پنهنجي ساهه پساهه، هر سوچ ۽ هر عمل ۾ ظاهر ڪر. تان جو تنهنجي قول ۽ فعل ۾ ڪوبه تضاد نه رهي.
وَحۡدَتانۡ ڪَثۡرتَ ٿِي، ڪَثرتَ وَحۡدَتَ ڪُلُ
حَقُ حَقَيۡقِيۡ هيڪَڙو، ٻولِي ٻِيءَ مَ ڀُلُ
هُو هُلاچو هُلُ، بِاللهِ سَندو سَڄَڻٖين.
ڪائنات ۾ ان اڪيلي ذات مان ئي هي گهڻائي ٿي آهي پر اها ”هيڪڙائي“ توڙي ”گهڻائي“ يعني جهان جو جملي جنسار اصل وجود جي لحاظ سان ساڳي هڪ حقيقت آهي. انهيءَ حقيقت کانسواءِ ٻيون جيڪي به ڳالهيون ۽ نظريا آهن، سي ڀلائيندڙ آهن. سڄي ڪل ڪائنات ۾ هر قسم جو چوٻول، صدا ۽ پڙلاء، الله جو قسم ته، انهيءَ حقيقي محبوب جي خلقڻهاريءَ جو شاهڪار آهي.
پاڻهِين جَل جَلالُہُ، پاڻهِين جانِ جَمالُ
پاڻهِين صُورت پِرينءَ جي، پاڻهِين حُسَنُ ڪَمالُ
پاڻهِين پِيرُ مُرِيدُ ٿِئي، پاڻهِين پاڻَ خِيالُ
سَڀُ سَڀوئِي حالُ، مَنجهان ئِي مَعلومُ ٿِيي.
سمجهاڻي: ان وحدت مان ڪثرت يعني اڪيلي ذات مان گهڻائي جا رنگ ڏسو جو الله جو جيڏو پاڻ پنهنجو شان شوڪت ۽ جلال آهي تيڏو پاڻ ئي پنهنجي خليفي انسان کي جمال عطا ڪيو اٿائين ۽ سندس وجود کي نسورو سونهن سان احسن تقويم ڪري بڻايو اٿائين. ان ۾ روح ڦوڪي پاڻ ئي پرينءَ جي صورت ڏئي، ڪمال جو حسن عطا ڪيو اٿائين. ان کي خيال ۽ آزاد راءِ جي چونڊ جو پاڻ ئي اهڙو حق ڏنو اٿائين جو ماڻهو ڪٿي پاڻ ئي رهبري ڪندڙ پير ته ڪٿي وري پاڻ ئي پوئلڳي ڪندڙ مريد بڻجي ٿو. اهو سڄو حال ۽ ان جي حقيقت، انسان کي پنهنجي نرالي تخليق ۽ تلخيق جي مقصدن تي غور ۽ فڪر ڪرڻ مان ئي حاصل ٿيندي.
پاڻهِين پَسي پاڻَ کي، پاڻهِين ئِي مَحبُوبُ
پاڻهِين خَلَقي خُوبُ، پاڻهِين طالِبُ تَنہِ جو.
هو انسان جي تخليق ۾ پنهنجي پرتوي (صفتن) کي پسي ٿو ۽ پاڻ ئي پنهنجي ڦوڪيل روح سان سرجايل ان شاهڪار تخليق کي محبوب بڻائي ٿو. هن پاڻ ئي پنهنجي صفتن سان انسان کي خوب ۽ نرالو خلقي پاڻ ئي ان جي اعليٰ عبديت کي پنهنجي رضا ۽ پسنديدگي بڻايو آهي.
عاشِقُ چَئُه مَ اُنَ کي، مَ ڪِين چَئُه مَعشُوقُ
خالِقُ چَئُه مَ خامَ تون، مَ ڪِين چَئُه مَخَلُوقُ
سَلِجِ تَنہ سُلُوڪُ، جو ناقِصيَان نِڱِئَو.
عارف الاهي عشق جو اولڙو يا عڪس آهي. انهن عارفن کي فقط عاشق ۽ معشوق نه سمجهه ۽ نه وري انهن کي خالق ۽ مخلوق جي نسبت سان ياد ڪر. هي معرفت وارو راز ۽ خدا جي صفتن جو شعور فقط انهيءَ سان بيان ڪج، جيڪو ناقصي، اڻ ڄاڻائي ۽ بي خبري واري حالت مان نڪري ٻاهر ٿيو هجي ۽ الله ۽ سندس عبد جي تعلق ۾ ڪمال معرفت واري درجي کي رسيو هجي.
’اَحدُ‘ ’اَحمَدُ‘ پاڻَ ۾، وِچان ’مِيم‘ فَرَقُ
ٿِئا مُستَغَرَقُ، عالِمَ اِنهِين ڳالهِه ۾.
(الله ۽ انسان) ”احد“ ۽ ”احمد“ جي ان تعلق ۾ فرق فقط ”م“ جو آهي. سڀ پڙهيا لکيا ۽ داناءَ انسان انهيءَ فرق واري هن نازڪ نُڪتي کي سمجهڻ ۾ غرق ۽ آتا آهن ته انسان پنهنجي خلقڻهار سان ڪيڏو ويجهو ۽ قريب آهي، جنهن ماڻهوءَ خدا جي صفتن کي اپنائي ان جي رنگ ۾ رنڱجي انسان دوستيءَ جي ريت کي نباهيو سو پنهنجي منزل مقصود کي پهتو.
شاهه جا شارح مٿين ٻن بيتن کي حقيقت محمدي جي سڃاڻ ڏي به ورائن ٿا. ان تشريح موجب پوئين بيت ۾ ٻي سٽ جو مطلب ٿيندو ته ”تون حقيقت محمديءَ جي هن نڪتي کي ڄاڻي وٺ ته ان عظيم انسان جي ڪري انسانيت جو ڪيڏو وڏو درجو آهي.“ اهڙي طرح مٿئين بيت ۾ ”احد“ ۽ ”احمد“ جي نسبت حقيقت محمدي ڏانهن ڇڪيل آهي ته پوءِ دنيا ۾ خدا پرستيءَ جو حصول پيغمبر جي اطاعت سان وابسته آهي. يعني جيڪو پيغمبر جي ٻڌايل طريقن تي هليو ته ان خدا جي رضا حاصل ڪري ورتي.
اَحَدان اَڳي جا هُئِي، سُوڌِي سا صِفَتَ
اَپَرِ اِشارَتَ، پَرَ سِڌَنِ کي سُٿَرِي.
”ذات حق“ جون جيڪي به صفتون آهن سي سڀ ازلئون برحق ”ذات حق“ ۾ ”ذاتي طور“ سمايل هيون. يعني ”ذات حق“ کان ”جملي صفتون“ جدا نه هيون. عام لاءِ اها هڪ ڳوڙهي ڳجهارت آهي پر ذات حق جي صفتن جو رنگ اپنائيندڙ صحيح عقيدي ۽ سليم فڪر وارن سالڪن لاءِ اها خدا پرستي ۽ ان جي لازمي نتيجي طور انسان دوستي جي نبست سمجهڻ ۾ سولي آهي.
’صِفَتَ‘ سَنگُ ’اَحَدَ‘ سين، اَحَدُ صِفَتَ‘ ري ناهِ
’اُو‘ اُن هــي ئُون آهِ، پَرِ ٻِيءَ ٻِيَائِي ٿِيا.
خدائي صفتن جو اصل ڳانڍايو ته احد سان آهي پر احد چاهي پيو ته منهنجي صفتن جو انسان جي ذريعي ظهور ٿئي. اهي صفتون جيڪي تون ڏسين ٿو، اهي انهيءَ ذاتِ حق منجهان ئي آهن پر اهي صفتون توکي انسان اندر ٻيءَ حالت ۾ محدود درجي تي ۽ هڪ ٻئي کان الڳ نظر اچن ٿيون.
’هُو‘ پُڻ آهي ’هِنَ‘ سِين، ’هِيءُ‘ نه ’هُنئَان‘ ڌارَ
اَلانسانُ سِرِي وَاَنَا سِرِهُ، پَرُوڙِجِ پَچارَ
ڪَندا وِئا تَنوارَ، عالِمَ عارِفَ اِهِڙِي.
هن ڪائنات جي ظاهري حقيقت جيڪا نظر اچي ٿي اها ”ذات حق“ يا ”وجود حقيقي“ سان لاڳاپيل ۽ قائم آهي. ظاهري وجود يا حقيقتون جيڪي نظر اچن ٿيون اهي به ”هُن“ يعني ذات حقيقي جي وجود کان الڳ نه آهن. ”انسان منهنجو ڳجهه آهي ۽ آئون انسان جو راز آهيان“ ۾ اهو ئي فڪر سمايل آهي. صحيح علم ۽ فڪر وارا توڙي معرفت جا صاحب به اهائي ڳالهه ڪندا ويا آهن.
سُڃاپٖي نه صُورَتَ ري، ’صُورَتَ‘ هَڏِ مَ سوجهِه
ٿِيءُ ٻاراڻٖي ٻوجِهه، وڃائي وُجُودَ کي.
الله جي ذات، ايئن ڪنهن به شڪل صورت سان سڃاپڻ کان مٿي آهي. ان کي ايئن صورت ۽ جسماني شڪل سان معلوم ڪرڻ جي بنهه ڪوشش نه ڪر. ان ذات کي سولي ٻاراڻي سمجهه سان به سمجهي ويندين جڏهن تون پنهنجي وجود کي وڃائي ان جي صفتن واري رنگ ۾ پاڻ رڱيندين. جيستائين تون ان جون صفتون ۽ اخلاق نه اپنائيندين، تون ان کي پائي نه سگهندين.
صورتَ سوجهه مَ تَنہ جِي، ڄاڻي ٻُجهِين جو
اِيءُ سُخُنُ آهي سو، جو مُنہَ مُقابِلِ نه ٿِيي.
ان الله جي ذات ايئن دليلن ۽ صورت سان سڃاپڻ جو ويچار ۽ پچار نه ڪر. جيڪڏهن تون پنهنجي وجود جي نرالي تخليق ۽ وجود کان ٻاهر چوڌاري ڪائنات ۾ ان جي نشانين ذريعي يقين جي روشنيءَ کي ڏسين ۽ پسين ٿو ته اهوئي الله جي ذات جو سڀ کان وڏو دليل آهي. هيءُ ته اهڙو سخن آهي جو آمهون سامهون جي دليل بازين ذريعي ان کي نبيري نٿو سگهجي.
ڪارِي راتِ، اَڇو ڏِينہُ اِيءُ صِفَتَان نُورُ
جِتي پِرينءَ حُضُورُ، اُتي رَنگُ نه رُوپُ ڪو.
رات ”ڪاري“ آهي ۽ ڏينهن ”اڇو“ آهي: هن دنيا اندر انهيِءَ ڦيرگهير ۽ شين جي ضدن ۾ به ان جون صفتون ۽ قانون محرڪ آهن جنهن سان ڪائنات جو چرخو هلي ٿو. پر جتي پرين پاڻ حاضر آهي اتي ته سدائين سهائي آهي، اتي رات جي ڪاراڻ ۽ ڏينهن جي اڇاڻ جو ڪو سنڌو ئي ڪونهي.
سو ’هِيءُ‘ سو ’هُو‘ سو ”اَجَلُ“ سو ’اَللهُ‘
سو ’پِرِين‘ سو ’پَساهُ‘، سو ’ويرِي‘ سو ’واهِرُو‘.
هيءَ شيءِ يا خود پاڻ بندو، توڙي هو شيءِ يا خود پاڻ ڌڻي ۽ ان جي جوڙيل تقدير سڀ حقيقت ۾ هڪ ذات جو ئي اظهار آهن. ماڻهو جي ساهه پساهه ۾ به ساڳيو پرين موجود آهي. برائيءَ جي نتيجي جو بدلو چڪائيندڙ ويري به اهو ئي آهي ۽ نيڪين جي جزا ڏيندڙ واهرو به اهو ئي آهي.
ڪوڙيين ڪايَائُون تُنهنجيُون، لَکَڻَ لَکَ هَزارَ
جِيءُ سَڀَڪَنہِ جِيءَ سِين، دَرَسَنُ ڌارو ڌارَ
پِرِيَمِ تُنهنجا پارَ، ڪِهِڙا چَئِي ڪِيئَن چُئان.
اي منهنجا ڌڻي! تنهنجي قدرت جون ڪروڙين صورتون ۽ تنهنجي خالقيت، مصوري، ڪاريگري ۽ صفتن جا رنگ لک هزار- ساهه هر ڪنهن جو ساڳيو ئي آهي پر صورت هر هڪ جي جدا جدا آهي. اي منهنجا محبوب سائين، تنهنجا نشان ۽ پار پتا ايترا ته گهڻا ۽ انيڪ آهن جو انهن مان آئون ڪهڙا چونڊي ۽ انهن کي ڪيئن بيان ڪريان.
پڙاڏو سو ’سَڏُ‘، وَرُ وائِيءَ جو جي لَهِين
هُئا اَڳَهِين گَڏُ، ٻُڌَڻَ ۾ ٻه ٿِئا.
هي جيڪو ”پڙاڏو“ آهي سو ئي ”سڏ“ آهي. پڙاڏو اصل سڏ جي موٽ آهي پر جيڪڏهن تون ان اصل آواز جي حقيقت کي پروڙي سگهين. حقيقت ۾ اهو اصل آواز يا سڏ ۽ ان جو پڙاڏو ٻئي هڪ هئا پر رڳو سڻڻ ۾ وٿي پوڻ سببان اهي ٻڌڻ ۾ ٻه ٿا لڳن.
ايڪُ قَصَرُ دَرَ لَکَ، ڪوڙِييٖن ڪَڻِسِ کِڙِڪِيُون
جاڏي ڪَريان پَرَکَ، تاڏي صاحبُ سامُهُون.
هيءُ جهان هڪ ئي محلات وانگر آهي جنهن کي ڪيئي دروازا ۽ دريون آهن. فطرت جو هر ذرو نرالو دروازو ۽ دري کوليو بيٺو آهي. ان ۾ جيڏانهن به پرک ۽ نظر ڪريان ٿو ته ان ئي خلقڻهار جي ذات جو حسن، جلوو ۽ جمال نظر اچي ٿو جنهن ۾ صاحب پنهنجي سونهن پاڻ پسائي ٿو.
جَنِ کي جِئائِين، پِرينِ پاڻُ پَسائِيو
تَنِ کي تِئائِين، لِيا پائِڻُ آئيا.
جن کي محبوب خلقڻهار پنهنجي ڪنهن به خلقڻهاري ۽ ڪارسازيءَ سان فطرت جي حسن ذريعي جلوو ڏيکاريو يا انساني نفعي بخشيءَ وارن جي ڪمن ذريعي پنهنجي رضا ۽ اطمينان جي مايا عطا ڪئي، تن کي ان واٽ تي هلندي پرين پسڻ جي آرزو اڃا به وڌندي وئي ۽ انهن جو اشتياق اڃان به وڌندو رهيو.
سَڀَڪَنهِين ڏانہَ سامُهُون، ڪو هَنڌُ خالِي نانہِ
اَحدان جي اَرڳِ ٿِئا، سي ڪانهِرَ ڪِبَا ڪانہِ
مُحِبُ مَنجِهين مَنَ مانہِ، مُون اَڄاڻَندِي اُجِهئَو.
هو سڀني جو سائين هر شيءِ جي آڏو موجود آهي. هُن جي رضا جا اسباب به چوڦير آهن ۽ ڪو هنڌ خالي ڪونهي. جيڪي ان اڪيلي ڪارساز جي عبديت ۽ رضا کان محروم ۽ الڳ ٿيا ۽ ان جي رضا کان ويسلا بڻجي انساني ذميوارين نباهڻ کان پٺيرا رهيا سي نڪما ڪهڙي ڪم جا. منهنجو محبوب منهنجي پنهنجي ئي من ۾ انسانيت لاءِ جيئڻ جي آدرشن سان موجود آهي، پر آءُ ان پاسئون غفلت ۽ اڻڄاڻائيءَ سببان سندس ڳولا ۾ ٻاهر پئي ڀٽڪيس.
سَڀَڪَنهِين ڏانہَ سامُهُون، ڪو هَنڌُ خالِي ناهِ
ڪُڇَڻُ ڪَڍِي لاهِ، پاهَتُ ئِي پِرِينءَ سِين.
هو سڀني جو سائين هر شيءِ آڏو موجود آهي. هن جي رضا جا اسباب به انسان دوستيءَ جي شڪل ۾ چوڦير آهن ۽ ڪو به هنڌ خالي ڪونهي. ان جي رضا لاءِ ان جي ٻڌايل ضابطن کي اکين تي رک ۽ ڪڇڻ پڇڻ واري وائي ڇڏي ڏي. ڇو ته پرين پالڻهار جي رضا ۽ محبوبيت کي پنهنجي عاجزي، نيازمندي ۽ اطاعت جي طريقن سان ئي ماڻي سگهندين.
وائي
ڪِئَن آن لَهَندِي سي، اي يا اَللهَ!
ڪِئَن آن لَهَندِي سي، ”وَحَدَهُ“ جي وَڍِيا
١- جِتي وَحدهُ وَڍَ ٿِئي يا اللهَ!
ڪو تِتي مُونکي ني
٢- سِسِي ڏِيان ساهَ سِين، يا اللهَ!
آءٌ تَنہِ پانڌِيءَ کي
اي منهنجا الله! اي منهنجا سائين! تنهنجي رضا حاصل ڪرڻ واسطي جن پاڻ کي گهائل ڪري ڇڏيو. آءٌ ڪهڙيءَ طرح انهن کي ڳولي لهان. ان ماڳ جو مون کي ڪو ڏس ڏئي، جيڪو مون کي اتي پهچائي ته هوند پنهنجو سر، ساهه دل جان سان تنهن تان گهوري ڇڏيان.
اصول 1. عشق ۾ فنائيت جي مقام تي پهچڻ شاهه وٽ عشق جو پهريون اصول آهي.
ڌرتيءَ سان هجو ته ان جي مفادن جي مٿان پنهنجا سڀ مفاد قربان ڪري ڇڏيو. جي ڌرتي اسان جي ماءُ آهي ته پوءِ ان جي ٿڃ جو حق ادا ڪيو. جي ڌرتي اوهان جي غلام آهي ته ان جي آزاديءَ لاءِ وڙهو. ان جي ترقي لاءِ فڪرمند ٿيو ۽ پنهنجي هر ارادي ۽ ڪم ۾ پنهنجي وطن دوستيءَ کي مقدم رکو. اها اوهان جي ڌرتيءَ لاءِ فنائيت ۽ وابستگي آهي. انسان لاءِ اوهان جي فنائيت ۽ وابستگيءَ جو آغاز اوهان جي پنهنجي ذات کان هئڻ گهرجي. خودشعوري انسانذات جي امتيازي خاصيت آهي. جي اوهان ۾ اها ناهي ته اوهان سٺا انسان بڻجي نٿا سگهو. خودشعوري ذريعي اوهان آگاهه آهيو ته اوهان ڪير آهيو؟ ڇو پيدا ڪيا ويا آهيو؟ ۽ اوهان جي منزل ڪهڙي آهي؟ اوهان اشرف المخلوقات آهيو، هن ڌرتيءَ تي خدا جا خليفا آهيو، هڪ امتحان ۾ آهيو ۽ اهو امتحان آهي احترام آدميت جو. اهو احترام آدميت جنهن لاءِ الله تعاليٰ آدم کي ملائڪن کان تعظيم جو سجدو ڪرائي ڌرتي تي موڪليو. هاڻي جيڪڏهن اوهان هت ڌرتيءَ تي تعظيم ۽ احترام جي ان سجدي کي سرانجام ڏيندؤ ته اوهان ڪامياب ٿيندؤ.
جڏهن اوهان کي خودشعوري حاصل آهي ته پوءِ اوهان پنهنجو پاڻ سان به محبت ڪريو ۽ سڄي انسانيت سان محبت ڪريو. محبت کانسواءِ انسان جو روح ڪمزور ٿي وڃي ٿو، انڪري پنهنجي روح کي ڪمزور ٿيڻ نه ڏيو جيڪو شخص روحاني سگهه ۽ توانائي وارو هوندو آهي اهو بغاوت تي مجبور هوندوآهي. محبت اوهان کي باغي بڻائي ڇڏي ٿي. محبت اوهان کي بلندين ڏانهن پرواز لاءِ پر عطا ڪري ٿي. محبت اوهان کي شين جي داخل ۾ ڏسڻ جي بصيرت بخشي ٿي. ان صورت ۾ ڪو به ماڻهو اوهان کي فريب نٿو ڏئي سگهي، توهان جو استحصال نٿو ڪري سگهي ۽ توهان تي جبر نٿو ڪري سگهي. پنهنجو پاڻ سان محبت ۽ عشق جي معنيٰ انا پرستي ۽ غرور ناهي، بلڪه عشق ته هميشه ذات Self کي تحليل ڪري ڇڏيندو آهي صوفين وٽ اها ئي فنا آهي. اها ڄاڻ معرفت، علم ۽ شعور حاصل ڪرڻ جي ڪيمياگر اسرارن ۽ رمزن مان هڪ آهي. اهي اسرار جڏهن اوهان تي کلي وڃن ٿا ته پوءِ ماڻهو شيخ اياز جي هي دعا بڻجي پوي ٿو ته يار رب! مون مان منهنجي مون ڪڍي ڦٽي ڪر، رڳو تون ئي تون رهجي وڃ“. مولانا روم چيو آهي ته ”عاشق فنا ٿي معشوق جي اعليٰ صفتن کي پاڻ ۾ جذب ٿو ڪري.“ شاهه صاحب ان ڏانهن ”نابوديءَ نيئي عبد کي اعليٰ ڪيو“ جو اشارو ٿو ڪري. سُر ڪلياڻ جي داستان ٻين ۾ اجهو هيئن فرمايو اٿس:
صُوفِيءَ سَيرُ سڀَنِ ۾، جِئَن رَڳُنِ ۾ ساهُ
سا نه ڪَري ڳالَهَڙِي، جا پَرُوڙِي پَساهُ
آهِسُ اِيءُ گُناهُ، جِئَن ڪا ڪَري پَڌَرِي.
الله تعاليٰ جي وحدانيت، ان جي صفتن جي شعور ۽ انسان جي سندس نائب هجڻ جي شعور سان جيڪو انسان پنهنجي مالڪ حقيقيءَ جي سڃاڻ ۽ معرفت ماڻي وٺي ٿو ته اهڙي صوفيءَ کي الله جي رضا ۽ محبوبيت جا اهي مقام جابجا ملي ٿا وڃن جهڙي طرح رڳن ۾ ساهه سمايل آهي. ان جي باوجود جيڪڏهن ڪنهن صوفيءَ جو فهم ۽ ادراڪ جيڪڏهن ڪا به انوکي ڳالهه، ڪائناتي حقيقت يا الاهي ڪيفيت، پنهنجي ذهن ۽ فهم جي روشني سان پسي پرجهي ٿو ته ان کي عام جي آڏو بيان نٿو ڪري. هن لاءِ اهو هڪ گناهه آهي جو انهن حڪمت وارين حقيقتن ۽ ڪيفيتن کي سياق ۽ سباق کانسواءِ عام آڏو بيان ڪندو وتي.
صُوفِي سالِمُ سي وِئا جي اَڪثَرَ سِين اَڏِيارَ
بازِي بازِندَنِ کي آهي اَويسارَ
پِريان سِين پَهڪارَ، رِنديءَ رَساڻِي ڪِئا.
اهي ئي صوفي پنهنجي خدا پرستيءَ ۽ انسانذات کي فائدو ڏيڻ جي واٽ تي هلندي ڪاميابي سان اعليٰ منزل کي پهتا، جيڪي گهڻن جي ياري کان پري رهيا هڪ الله کان سواءِ ٻين کان پري رهيا، غيرالله کان پري رهيا. توحيد جي ميدان جي اهڙن بلند مقام رانديگرن ۽ جاکوڙين کي سلامتيءَ سان منزل مقصود تي پهچائيندڙ اها وحدانيت واري رمز ۽ هنرمندي هميشه ياد آهي. سندن انهي رِنديءَ يعني خدا پرستي ۽ انسان دوستيءَ جي هڪ ئي اصول ۽ هڪ خيال واري سندن پڪي ارادي کين آخر وڃي محبوب جي حاضري، قرب، رضا ۽ محبوبيت واري منزل تي پهچايو.
صُوفِي چائين سَڌ ڪَرين، صُوفيءَ ايءَ نه صَلاحَ
ڪاٽي وِجُهه ڪُلاهَ، هَڻُ اُڇَلي آڳِ ۾.
تون پاڻ کي ”صوفي“ ٿو سڏائين ۽ ساڳئي وقت وري خود رخي زندگي ۽ نفساني خواهش به ٿو رکين! سچي صوفي کي ايئن ڪرڻ نه جڳائي! سچو صوفي ٿيڻو اٿئي ته پوءِ پنهنجي انهيءَ رسمي وضع قطع جي نمونن کي وڍي ٽڪرا ڪري، اڇلي هڻ باهه ۾ ته ڀسم ٿي وڃن ۽ تون انهيءَ ظاهرداري کان آجو ٿي پوين.
ڪُلاهَ رَکين ڪَنڌَ تي، ته صُوفِي سالِمُ ٿِيءُ
وِهَ وَٽِي هَٿِ ڪَري، پُرُ پِيالو پِيءُ
هَنڌُ تَنِي جو هِيءُ، جَنِي حاصُلُ ڪِئو حالَ کي.
جيڪڏهن تون صوفي ٿيڻ جو دعويدار آهين ۽ اهو لقب چاهين ٿو ته پوءِ سچو صوفي ٿيءُ. ان واٽ تي هلڻ لاءِ انساني خيرخواهي جا دشمن طبقا تنهنجي لاءِ گهاٽ گهڙيندا. تون اهي زهر جون وٽيون ۽ ڀريل پيالا پيئڻ لاءِ تيار رهه. جيڪي صوفي ثابت قدميءَ سان ايڏيون قربانيون ڏيڻ لاءِ تيار ٿيندا تڏهن وڃي اهي پنهنجي منزل ماڻيندا.
”صُوفِي لا ڪُوفِي“ ڪونه ڀانئيسِ ڪيرُ
مَنجهائِين مَنجِهه وِڙهي، پَڌَرِ ناهِسِ پيرُ
جَنِي ساڻُسِ ويرُ، ٿِيي تَنِي جو واهَرُو.
سچو صوفي انانيت کان آجو انسان دوست آهي. هُن کي استحصالي طبقا ته ڪونه ڀانئن پر جن جي ڀلائيءَ جو اونو رکي ٿو، سي به جيڪڏهن کيس ڪو نه ٿا ڀانئن ته ان جي باوجود پنهنجي اَنا کي دٻائي، پنهنجن جون تلخيون ۽ لااباليون برداشت ڪري ٿو ۽ پنهنجي اندر ۾ پيدا ٿيندڙ ڏک کي وجود کان ٻاهر نڪرڻ نٿو ڏئي. سندس حالت اها آهي ته جيڪڏهن ڪي ٻيا ساڻس وير وجهن ٿا ته به هوڏکئي ۽ تڪليف واري وقت ۾ سندن مددگار ٿي بيهي ٿو.
ڏِنِي ڏُکويا، اَڻَ ڏِنِي راضِي رَهيا
صُوفِي تي ٿِيا، جِئن ڪِينِ کَنيائُون پاڻَ سِين.
اصلي صوفين کي مال دولت جي حرص واري حالت ڏکوئي ٿي، ان ڪري اڻ هوند واري حالت تي قناعت ڪن ٿا۽ راضي رهن ٿا. هو انهيءَ ڪري ئي سچي صوفيءَ واري منزل کي وڃي پهتا، جو هميشه پاڻ سان گڏ ڪجهه نه کنيائون.
حاصُلُ جان نه حالُ، صُوفِي جِمَ سَڏائِيين
ڪونهي تَنِي قالُ، وَٿُون جَنِ وِڃائِيُون.
جيستائين خدا پرستي ۽ انسان دوستيءَ جو اهو حال ميسر نه ٿئي تيستائين پاڻ کي ”صوفي“ متان سڏائين. اهي مال ملڪيتون، لڳ لاڳاپا ۽ دنيا جا مرتبا ڇڏيندڙ رڳو زباني دعويٰ ڪندڙ نه هوندا آهن، پر هو پنهنجي خداپرستي ۽ انسان دوستيءَ واري فڪر ۽ عمل تي برجستا ٿي ۽ جاکوڙيندڙ هوندا آهن.
وَٿُون جَنِ وِڃائِيُون، صُوفِي سالِمُ سي
هاڻي تَنِي کي، ڏوريان ڏوريي نه لَهان.
سچا ”صوفي“ اهي آهن جن مڙيئي مال ملڪيتون، لڳ لاڳاپا، دنيا جا مراتب پنهنجي مقصد لاءِ ڇڏيا. هنن جي ڪل حاصلات سندن جيئڻ جي اعليٰ مقصد لاءِ هئي. اهڙا اعليٰ فڪر جي لاءِ جاکوڙيندڙ ماڻهو اڳ ته ڪي گهڻا هئا پر هاڻي ته اهڙن سچن کي ڳوليان ۽ پڇايان پيو ته به نٿا ملن.
تَعظِيمان تَرَڪُ ٿِئا، واکاڻان وِئا
وَڃِي تِتِ پِئا، جِتِ نِهايَتَ ناهِ ڪا.
خداپرستي ۽ انسان دوستيءَ واري واٽ تي هلڻ جي طلب انهن مان دنيا جي تعظيم ۽ تعريف جي ڪاڻ به ڪڍي ڇڏي آهي. انانيت کان آجا ٿي هو ايترو گهڻو اڳتي نڪري ويا آهن جو کين پنهنجي عظمت يا تعريف جي ڪا خواهش نه رهي آهي. اهي حاصلات جي اهڙي اعليٰ منزل تي وڃي رسيا جنهن جي ڪا حد ئي ڪانهي! اتي پهچڻ کانپوءِ ايترين ننڍڙين خواهشن جي ڪا اهميت ڪونهي.
ظاهِرَ ۾ ظانِي، فِڪرَ مَنجِهه فَنا ٿِئا
تَنِي کي تَعلِيمَ جِي ڪُڙِهه اَندَرِ ڪانِي
حَرَفُ حَقانِي، دَورُ ڪِئائُون دِلِ ۾.
اهي ظاهري طرح اوهان کي جيڪو اڻ تڻ ۽ گمان واري حالت ۾ نظر اچن ٿا پر حقيقت ۾ هو زندگيءَ جي مقصد بابت غور ۽ فڪر ۾ محو آهن. انهن کي ازلئون پنهنجي خالق سان ڪيل عبديت ۽ اطاعت واري قول جي اندر ۾ اڻ تڻ آهي. انهن اهو هڪ ئي ”هائو“ وارو اقرار ته ”تون ئي اسان جو رب آهين“جيڪو هنن حق تعاليٰ جي اڳيان ڪيو هو، پنهنجي هر لحظي ۽ عمل ۾ ان جي پچار ۽ پنهنجي دل ۾ ان کي سمائي ڇڏيائون.
عشق جا اسباب به جابجا آهن ۽ ان جا پيچرا به ڪيئي آهن. عاشق سڀني اسبابن سان انهن پيچرن تي پيا هلن. هوڏانهن وري ڪي اهڙا محروم ماڻهو آهن جن جي ذري ذري تي سئي اٽڪيو پوي، جيڪي پرجهه پروڙ کانسواءِ ڳالهين جي پٺيان پيا ڊوڙين. سڌي رستي کان ڀٽڪيل ڀانت ڀانت جي رستن جا رولاڪ تن کي سچي سون جهڙي ڳالهه به منهن نه ٿي پوي. شاهه سائين انهن لاءِ چوي ٿو:
اَڻَ ڪِي عَيان نه ٿِيي، ڪِي پَرُوڙي ڪونَ
سَچي جِهڙِي سونَ، مُنہِ نه پيئي ماڙُهوئين.
غير موزون ۽ اڻ آزمايل ڳالهه غير فطري ۽ مڃيل اصولن جي ابتڙ هئڻ سبب سمجهه ۾ ڪا نه ايندي آهي پر پوءِ به عجب اهو آهي جو گهڻا ماڻهو سوچ سمجهه ۽ پرجهه پروڙ کانسواءِ ڳالهين جي پٺيان پيا ڊوڙن. ٻئي پاسي وري ڏسو ته جيڪا ڳالهه سون جهڙي سچي صاف ۽ سهڻي ڳالهه آهي، سا به ماڻهن پنهنجي عقل جي ڪوتاهي ۽ غور فڪر جي گهٽتائي سبب نه سڃاتي.
علَّتِيءَ آرامُ، پَسِي عِلَّتَ آئِيو
حُسُنُ جو حَقَ جو، خامِي ڀانئِي خامُ
اَچِي ٿِئَا اِسلامُ، ڪُفرُ ڪافِرُ پاڻ ۾.
جيڪو شخص عيب نقص ۽ سببن جي علتن ۾ ڦاٿل آهي سو ٻئي ۾ عيب، نقص ۽ سبب ڏسي خوشي محسوس ڪندو (جيئن بيمار ٻئي بيمار کي ڏسي راحت ۾ ايندو آهي) اهڙو علتي ۽ عادتي ذات حق جي جوڙيل جوڙ، حسن ۽ خوبيءَ کي به خامي ڪري ڀانئين ٿو يعني قدرت جي حسن، ان جي جوڙيل ضابطن ۽ ان جي فطرت مان به ڪا نه ڪا خامي پيو ڪڍندو، جيڪو سندس بيمار ذهن کي ظاهر ڪري ٿو. هوڏانهن حقيقت اها آهي ته حق ۽ حقيقت جو اهو انڪار ڪفر آهي. اهو ڪفر ۽ انڪار ڪندڙ ڪافر ٻئي ٻٽ ٿي اسلام ۽ مسلمانيءَ جا ڪوڙا دعويدار ٿيا آهن.
مَحرُومَ ئِي مَرِي وئا، ماهِرَ ٿِي نه مُئِا
چِڙيءَ جِئَن چُهُنجَ هَڻي لَڏيائُون لُئا
حُبابَ ئِي هُئا، اِنهِين وادِيءَ وِچَ ۾.
اهي بيمار ذهن پنهنجي داخلي محرومين واري حالت ۾ ئي مري ويا. انهن جي داخلي محرومين کين خداپرستي ۽ انسان دوستيءَ جي اعليٰ انساني آدرشن جي حاصلات کان به محروم رکيو، جنهن سان ماڻهوءَ جو ماڻهپو، حڪمت ۽ ذهني صلاحيتون طاقتور ٿينديون آهن. نتيجي ۾ اهي سڦلائتي زندگي ۽ مهارت واري منزل ماڻي نه مئا. جهرڪيءَ وانگر داڻي پاڻيءَ مان هڪ چهنب ڀري دنيا مان هليا ويا. انهن محرومن جو حال ڏسو، ڄڻ وهندڙ واهيءَ جي پاڻيءَ مٿان جر- ڦوٽا هئا، جيڪي پل ۾ ڦاٽي پورا ٿي ويا.
پر جن عاشقن زندگيءَ جي رازن کي پنهنجي تلاش سان پائي ورتو آهي ۽ اهي پنهنجي سڦلائتي خدا پرست انسان دوست عملي زندگي گذاري، پنهنجي ابدي سلامتيءَ واري جهان جا باسي بڻيا آهن، شاهه لطيف انهن جي نصيب ۽ خودشقسمتيءَ کي هيئن بيان ڪري ٿو:
مَرَڻا اَڳي جي مُئا، سي مَرِي ٿِيَنِ نه ماتُ
هُوندا سي حَياتُ، جِيَڻان اَڳي جي جِيَا.
طبعي موت جي اچڻ کان اڳ جيڪي پنهنجي زندگيءَ ۾ خدا پرستي ۽ انسان دوستيءَ جو نظريو ۽ نصب العين رکي پنهنجا حرص ۽ نفساني خواهشون ختم ڪري چڪا، سي ٻين وانگر عام موت وگهي هميشه لاءِ مري ختم ٿي نٿا وڃن پر اُهي امر آهن. اهي سدائين جيئرا هوندا، جيڪي جسماني طور ظاهري جيئڻ واري هر گهڙي ۽ لمحي کان اڳ به پنهنجي خلقڻهار کي قالوا بليٰ واري جيءُ چئي چڪا آهن. ۽ مرڻ پڄاڻاڻ به جيئرا آهن.
جِيَڻان اڳي جي جِيا، جُڳَ جُڳَ سي جِيَنِ
موٽِي ڪِينَ مَرَنِ، مَرَڻان اَڳي جي مُئا.
جيڪي جسماني طور جيئڻ واري هر گهڙي، هر دم ۽ هر لمحي کان اول، دل جي حضور سان پنهنجي خلقڻهار کي جيءُ چئي چڪا آهن، سي هميشه لاءِ حيات آهن. اهي سدا حيات وري ٻيهر موت نه ڏسندا، جيڪي جسماني موت جي اچڻ کان اڳ پنهنجي هر قسم جي خواهش کي حق جي تابع ڪري چڪا آهن. انهن جي ابدي سلامتيءَ واري اها زندگي، اڳ ۾ گهاريل هڪ سگهاري عملي زندگيءَ جو نتيجو آهي. جنهن کي شاهه لطيف هيئن بيان ڪري ٿو:
طالِبُ قَصَرُ، سُونہَ سَرُ، اِيءَ رومِيءَ جِي رُوءِ
جَنِي ڏِٺِي جُوءِ، تَنِي ڪُڇئو ڪِين ڪِين.
الله جي رضا جي جستجو ڪندڙ، کاهوڙي انسان هڪ شاندار محل جي مثل آهن. زمانو انهن جي آڏو عميق پاڻي سان ڀريل تلاءُ آهي، جنهن ۾ سندن عڪس پوي ٿو. اهائي عڪس اوتجڻ واري حقيقت رومي جي روءِ ۽ لقاءُ هو. يعني روميءَ به اهو ماڻي ورتو هو ۽ سندس فڪر به ان حقيقت جو اظهار آهي. جن کاهوڙين، سڌارڪن ۽ استادن اها حقيقت ماڻي ورتي، ۽ سماج تي پنهنجو اهو عڪس پسي ورتو، انهن زندگيءَ ۾ پنهنجي عمل ۽ حاصلات جي نتيجي ۾ الله جي محبوبيت واري اها جوءِ ڏسي ورتي سي ان واٽ تي هلندي جن ڏکين حالتن مان به گذريا، ان تي ڪجهه ڪو نه ڪڇيائون.
طالِبُ قَصَرُ، سُونہَ سَرُ، اَندَرِ رُومِي راءِ
جَنِي ڏِٺِي جاءِ، تَنِي ڪُڇيو ڪِين ڪِين.
”طالب قصر سونہ سر“، کاهوڙي ماڻهن، سماج جي سڌارڪن ۽ استادن جو عڪس پنهنجي سماج تي نظر اچي حقيقت ۾ اهو ئي رومي جو نظريو آهي. جن پنهنجي عملي زندگيءَ سان حق ۽ حقيقت واري اها منزل ماڻي ورتي، سي اطمينان سان ان تي هلندا رهيا ۽ کين جيڪي به تڪليفون ان واٽ تي آيون ته ڪجهه به نه ڪڇيائون.
طالِبُ قَصَرُ، سُونہَ سَرُ، رُومِي چيو آهي
تاڙِي جي لاهي، ته مَنجِهين مُشاهدو ٿيي.
الله تعاليٰ جي رضا جو طالب، کاهوڙي ماڻهو، سڌارڪ ۽ استاد هڪ شاندار محل جي مثل آهي. زمانو انهن جي آڏو عميق پاڻيءَ سان ڀريل تلاءُ آهي، جنهن ۾ سندن عڪس پوي ٿو. اهائي عڪس اوتجڻ واري حقيقت روميءَ جي آهي. جيڪو به انهيءَ حقيقت ۽ حاصلات جو طالب آهي سو زماني جا حجاب هٽائي ۽ پنهنجي نفساني خواهشن ۽ زماني جي مفادن کي پاسيرو ڪري خود حوالگي ڪري ته حاصلات جا مشاهدا پسندو ويندو.
طالِبُ قَصَرُ، سُونہَ سَرُ، ايءَ رُومِيءَ جِي رِهاڻُ
پِهرِين وِڃائِڻُ پاڻُ، پَسَڻُ پوءِ پِرينءَ کي.
الله تعاليٰ جي رضا جا طالب، کاهوڙي ماڻهو، سڌارڪ ۽ استاد هڪ شاندار محل جي مثل آهي. زمانو انهن جي آڏو عميق پاڻيءَ سان ڀريل تلاءُ آهي، جنهن ۾ سندن عڪس پوي ٿو. اهائي عڪس اوتجڻ واري حقيقت روميءَ جي ٻڌايل آهي. جيڪو به انهيءَ حقيقت ۾ حاصلات جو طالب آهي ته پهريائين پنهنجي ”خودي“ ۽ ”هستي“ کي وڃائڻو آهي، ۽ پوءِ ئي ان کي پسڻو آهي.
طالِب قصر، سُونہَ سَرُ، ايءَ رُومِيءَ جِي راحَتَ
جَنِي ڏِٺي سَٿَ، تَنِي ڪُڇِئو ڪِين ڪِين.
”طالب قصر، سونہ سر“، سماج جي سڌارڪن ۽ استادن جو عڪس سندن ڪوششن ۽ عمل جي صورت ۾ پنهنجي سماج تي نظر اچي، رومي جي اها ئي اطمينان ۽ خوشي واري وائي آهي. جن ان مقصد سان لاڳاپيل ساٿ ۽ جماعت کي ڪم ڪندي ڏٺو، هو انهن جي گڏيل جاکوڙ جو حصو بڻجي ويا. ٻي واٽ واجهائڻ انهن ڇڏي ڏني.
طالِبُ قَصَرُ، سُونہَ سَرُ، ايءَ رُومِيءَ جِي اوطاقَ
پَچِين دَرِ فِراقَ، ته مَنجهِين مشاهدو ماڻِيين.
”طالب قصر، سونہ سر“، سماج جي سڌارڪن ۽ استادن جو عڪس پنهنجي سماج ۾ نظر اچي، اهائي رومي جي فڪر ۽ نظر واري منزل آهي. تو منجهه اها طلب ۽ جستجو جي هورا کورا پيدا ٿئي جيڪا خدا پرست انسان دوست کاهوڙين ۾ سندن جستجو ۽ تلاش جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندي آهي ته جيڪر توکي به پنهنجي چوڌاري حالتن بدلائڻ وارين رازن ۽ حڪمت عملين جو مشاهدو ٿي وڃي.
ڪَر طَريقَتَ تَڪِيو، شَرِيعَتَ سُڃاڻِ
هِنيون حَقِيقَتَ هيرِ تُون، ماڳُ مَعرفَتَ ڄاڻِ
هُوئِجِ ثابُوتِيءَ ساڻِ، ته پُسَڻَ کان پالهو رَهِين.
خدا تعاليٰ جي سڃاڻ ۽ معرفت جو شعور حاصل ڪرڻ واسطي ان جي ضابطن يعني ”شريعت“ کي اختيار ڪر. پنهنجي اندر کي حقيقت واري بصيرت سان همڪنار ڪر ۽ انهيءَ سان خدا جي معرفت ۽ رضا کي منزل مقصود بڻاءِ. پنهنجي عملي زندگيءَ ۾ انهيءَ حاصلات تي ثابت قدم رهندين ته ڀٽڪڻ جي گناهه واري آلاڻ کان آجو رهندين.
’پاڻُ‘ پَردو ’پاڻَ‘ کي، سُڻِي ڪَرِ سَنڀالَ
وِچان جو وِصالَ، سو تان هُئَڻُ ’هِنَ‘ جو.
پنهنجي ’پاڻ پڻي‘ ۽ ‘آءٌ’ وارو خيال ئي، پنهنجي ذاتي حقيقت جي آڏو هڪ حجاب آهي. اها ڳالهه ٻُڌي سمجهي، خبردار ٿيءُ. انسان ۽ ان جي وڏي منزل ماڻڻ جي وچ ۾ جيڪا وڏي جهل ۽ رڪاوٽ آهي سو ماڻهوءَ جو پاڻپڻو ۽ ان جي انانيت آهي. سو جيستائين پاڻ پڻي ۽ معتبريءَ جو وهم نه نڪرندو تيستائين زندگيءَ ۾ وڏي حاصلات ممڪن ڪونهي.
’پاڻُ‘ پَردو پاڻ کي، طالِبَ سُڻِجُ تون
نَڪا ’هان‘ نه ’هون‘، پَردا سَڀِ پاسي ٿِئا.
پنهنجي ’پاڻ پڻي‘ ۽ ‘انانيت’ وارو وهم ئي تنهنجي زندگيءَ جي اصلي منزل آڏو هڪ حجاب آهي: اي طالب! تون اها ڳالهه سڻ ۽ سمجهه. جيڪڏهن پنهنجي اندران ”مان“ واري هان ۽ هون ڪڍي ڦٽي ڪرين ۽ شڪ شبهن مان نڪري اچين ته پوءِ توکي اتم حاصلات ۽ اعليٰ انساني سچايون حاصل ٿي پون. اندر ۾ ڪو به شڪ شبهو ڪونهي ايمان پختو ۽ يقين ڪامل آهي ته پوءِ سڀ حجاب هٽي وڃن ٿا ۽ حاصلات جا دروازا کلي وڃن ٿا.
وائي
سَڀَڪا پِريان ڪوُن پُوڄي
نِيہُ نيڻين، ڳُڻُ ڳالهِيين
١- جا چِتايَمِ چِتَ ۾، سَڄَڻُ سا ٿو ٻُجهي
٢- لاتِ جا لَطيفَ جِي، سَڏُ تَنهِين جو سُڄي.
هن جهان ۾ هر شيءِ هڪ ئي محبوب جي تلاش ۾ آهي. هر عاشق، هڪ ئي محبوب جي پرستش ڪري ٿو. جتي نيڻن جو نيهن اٽڪي ۽ جتي ڳالهيون ڳڻ واريون هجن ٿيون. ايئن ماڻهو هڪ ئي عقيدو ۽ نظريو رکي، ڀانت ڀانت جا عقيدا ۽ نظريا رولي خواريءَ ۾ وجهندا. پوءِ وري ماڻهوءَ جو اهو نظريو سندس سوز، درد ۽ عمل ۾ سمايل نظر اچي ۽ نيڻن مان ان مقصد جي جاکوڙ ۽ حاصلات جو نينهن بکندو نظر اچي. جڏهن ماڻهو اها ريت اختيار ڪندو ته پوءِ جيڪو مقصد ۽ حاصلات هُن دل ۾ سوچي آهي، اها هن جي لاءِ آسان بڻبي وڃي ٿي. لطيف جي ٻڌايل خدا پرستي ۽ انسان دوستيءَ جي اها لات يا پڪار سڄي انسانيت جو ورثو آهي ۽ ان جي جاکوڙ، پڪار ۽ سوز پري پري تائين پهتل ۽ مڃيل آهي.
عشق جو سوز ۽ آواز جيڪڏهن آفاقي آهي ۽ عالمگير آهي ته ان مان حاصلات آهي به آهي. باقي جيڪڏهن عشق جي نالي تي رڳو خواهشن جي پيروي ڪرڻ آهي يا رڳو سنگت جو سڏ ڀرڻو آهي ته ڪنهن هُل ۾ شرڪت ڪري تفريح ڪرڻي آهي ته اهو پاڻ کي به ڌوڪي ۾ رکڻ آهي، پاڻ کي اطمينان ۽ سلامتي واري زندگي کان به محروم رکڻو آهي ۽ پنهنجي ڌرتيءَ وارن ٻين انسانن کي به ڌوڪي ۾ رکڻ آهي. يا وري نالي ماتر صوفين وارو عشق به هڪ وڏو ڌوڪو آهي ته ڪنهن کي مرشد سان عشق آهي انهيءَ ڪري زماني جا سڀ حق ۽ فرض ڇڏي گيڙو الفي ڳچيءَ ۾ وجهي پاڻ کي عاشقن ۾ شمار ڪرائيندو وتي. اها ته پاڻ غلاميءَ جي هڪ قبيح شڪل آهي.
اصول 2. پنهنجي “مان” کي ڪڍي ڦٽو ڪرڻ شاهه وٽ عشق جو ٻيون اصول آهي.
باقي انسان جو چوٿون قيد هي آهي ته هو پنهنجي ذات جي خول ۾ گهيريل آهي. ڊاڪٽر علي شريعتي چوي ٿو ته: ”هن قيد ۾ ئي انسان وڌ ۾ وڌ عاجز ۽ مجبور ٿو ملي. ڇو ته هن قيدخاني جو وجود انسان کان الڳ ناهي، بلڪ ان ڪوٺڙيءَ جون ڀتيون خود سندس وجود اندر آهن. هي اهو قيدخانو آهي جيڪا داخلي حقيقت آهي. هي سندس انا جو بنديخانو آهي ۽ خوديءَ جو پڃرو آهي، جتي بنديخانو ۽ باندي هڪ آهن. مرض ۽ مريض ٻئي هڪ آهن. ان ڪري ان مرض منجهان شفا حاصل ڪرڻ سڀ کان ڏکي ڳالهه آهي. انسان ٻين ٽن بنديخانن مان علم جي ذريعي آزادي حاصل ڪري سگهي ٿو، پر ذات جي بنديخاني مان آزادي علم جي ذريعي ممڪن نه آهي. ڇاڪاڻ ته هتي حالت خود قيد جي آهي. ان ڪري انسان جيڪڏهن پنهنجي ذات جي بنديخاني مان آزادي چاهي ٿو، ته ان جو ذريعو علم نه پر عشق آهي. عشق جي سگهه مصلحتن، حسابي عقل ۽ منطقي توجيهن کان مٿانهين هوندي آهي، اها عظيم قوت انسان جي باطن ۾ هوندي آهي. جيئن ”انا“ باطن جو اُڀار آهي، تيئن باطن مان ئي اڀريل عشق ان ”انا“ جو ترياق آهي. اها اندروني سگهه انسان جي نفس جي براين خلاف بغاوت ڪري ٿي. نفس جي خواهشن تي غلبو پائي ٿي.“
نفس جون خواهشون ماڻهوءَ کي الائي ڪٿي ڪٿي وڪڻائي ٿيون ڇڏن ۽ چڱن ڀلن ڏسڻن وائسن کي وڪڻائي ٿيون ڇڏن. ڪيترا ماڻهو جيڪي علمن جي ترقيءَ جي نتيجي ۾ فطرت، تاريخ ۽ سماج جي قيد مان ته پاڻ کي آجا ڪرڻ جهڙا ٿي ويا پر ذات جي قيد انهن کي پاڻ وڪڻائي ڇڏيو. ماڻهن جي ذهانتن ۽ قابليتن جي جيڪا ضرورت قومي مقصدن کي گهربل هوندي آهي، ماڻهو اها ذهانت ۽ قابليت نفساني لونجهه ۽ خواهشن هيٺ واڪن تي وڪڻندا آهن. اين جي اوز جو ڪلچر اٿيو ته سماج جي ذهين ترين ماڻهن اتان اٿندڙ واڪن تي پنهنجي پيشڪاري شروع ڪئي. پيڪيج ۾ هيترو پئسو، هيتريون گاڏيون، هيترا بونس، هيتريون سهولتون، اهي سڀ چڱن ڀلن کي کائي ويون. انهيءَ خواهشن ۾ پوئتان اهو به خيال نه رهيو ته انهن جي ديس جي ماڻهن جو ڇا ٿيندو جيڪي نسل در نسل غلاميءَ جا سور سهي آخرڪار پنهنجي سڄاڻ ۽ ذهين هم وطنن جي سوچ ۽ فڪر عمل ۽ جاکوڙ جي نتيجي ۾ حالتن بدلجڻ جا اميدوار بڻيا ويٺا آهن. وڪري جي وکر طور بڻجڻ وقت جهٽ گهڙيءَ لاءِ انهن هي به نه سوچيو ته اهڙن واڪن جي نتيجي ۾ اسان کان ڪم ڪهڙو ورتو ويندو. اهڙي طرح ذهين ماڻهن جو هڪ وڏو تعداد ديارغير ڏانهن هليو ويو. اهو ٻاهر ويل ۽ انهن اين جي اوز ۾ کپيل ماڻهن جو ذهانتن ۽ قابليتن وارو ايڏو وڏو تعداد موجود هو جيڪو سنڌ جي نڌڻڪائيءَ ۽ پست حاليءَ جي زماني ۾ هڪ موثر جماعت بنديءَ سان ڌرتي ۽ ڌرتي واسين لاءِ مالڪي ۽ سڄڻائپ جو هڪ بهتر متبادل بڻجي پئي سگهيو، پر ان جي لاءِ جيڪا ايمان ۽ عشق تي آڌاريل پيش بندي ڪرڻي هئي ۽ جنهن ايثار ۽ قربانيءَ جي ضرورت هئي، ان جي اڻاٺ هئي. جيڪي باقي بچيل چڱا ڀلا ناليوارا ڏاها ۽ دانشور سنڌ جي سورن تي ٿڌا شوڪارا ڀريندي ٿڪبا ڪو نه هئا، پنهنجي لکتن ۾ نهال هئا پر عملي پيشبندي انهن ۾ به ڪا ورلي نظر آئي. چڱا ڀلا ڏسڻا وائسڻا ماڻهو عهدن ۽ مراعتن جي آسري تي وڏن قومي ڪمن ۾ هٿ وجهڻ جا روادار نه هئا.
انهيءَ ڪري هي ياد رکو ته عشق خودغرضي، مفاد يا مصلحت کان مٿانهون ۽ بي نياز هوندو آهي. عشق جي معنيٰ آهي هر شيءِ کي قربان ڪري ڇڏڻ ۽ ان جي عيوض ڪنهن به شيءِ جو مطالبو نه ڪرڻ. هي اها عظيم چونڊ آهي جتي انسان پنهنجي ذات جي خلاف چونڊ ٿو ڪري. هي ايثار ۽ قربانيءَ جي اها منزل آهي جتي هو پنهنجي مفادن ۽ مراعتن وڃائڻ ۽ ان جي بدلي پنهنجي لاءِ ولوڙ، تڪليفن، اهنجن جي چونڊ ڪري ٿو ۽ ان کان اڳتي وڌي پنهنجي لاءِ موت جي چونڊ ٿو ڪري ته جيئن سندس قربانيءَ جي نتيجي ۾ ٻين کي زندهه رهڻ جو موقعو ملي سگهي. پر جيڪڏهن زندهه رهندو آهي ته سندس زندگيءَ جو هڪ ئي مقصد هوندو آهي ته هو پنهنجي آدرشن جو تحفظ ڪري.
عشق جي اها سگهه ايمان ۽ يقين سان لاڳاپيل آهي، جيڪڏهن ڪو ماڻهو ايمان ۽ يقين جي دولت کان خالي آهي ته پنهنجي اندر جي عشق کي ٻارڻ واري چڻنگ عطا ڪري نه سگهندو. ان ڪري ماڻهو ايمان ۽ عشق وسيلي پنهنجو پاڻ کي ذات جي بنديخاني مان آزاد ڪرائي، خود غرضي، مصلحت شناسي يا مفادپرستيءَ جي بدلي قرباني ۽ ايثار جو رستو اختيار ڪري پنهنجي انسانيت کي دريافت ڪري سگهي ٿو. انسانيت جي تڪميل ۽ ترقيءَ جو رستو آهي ايثار جو رستو ۽ اها آهي عشق جي منزل جيڪا مذهب ماڻهوءَ کي عطا ڪري ٿو.
شاهه لطيف انسان اندر انهيءَ ”آئون“ ۽ ”مان“ جو وجود ماڻهوءَ جي جبلت ٿو ڀانئين، بلڪه شاهه سائين سڄي ڪائنات ۾ انهيءَ جي نشاندهي ڪري ٿو ۽ چوي ٿو ته اهو خدا جو جوڙيل پنهنجو نظام آهي ته ان ماڻهوءَ کي اها جبلت ڏئي وري ان تي ضابطي جو به کيس ڏانءُ ڏنو آهي. حقيقت ۾ ان طريقي سان انسان کي بلند مرتبن تي پهچائڻ جو اهو مَنڊ پکيڙيل آهي. پيدا ٿيڻ وقت ماڻهوءَ کي جيئن ته پنهنجي ٺهيل ٺڪيل شخصيت نٿي ملي، پر هُن کي اعليٰ انساني قدرن سان پنهنجي شخصيت ٺاهي جوڙي، وري پنهنجي اصليت ڏانهن رجوع ڪرڻو آهي ۽ پنهنجي مالڪ ڏي عود ڪرڻو آهي. انسان ”مان“ تي ڪنٽرول ڪري پنهنجي ايمان ۽ عشق سان (عشق ايمان جي عملي سرگرمي آهي) پنهنجي منزل مقصود تي خوبيءَ سان پهچي سگهي ٿو. شاهه سائين سر ڪلياڻ جي هن داستان 3 ۾ اجهو هيئن فرمائين ٿا:
عالَمُ ’آئُون‘ ساڻُ، ڀَرِئو ٿو ڀيرَ ڪَري
’پاڻُ‘ نه آهي ڄاڻُ، مانڊيءَ منڊُ پَکَيڙِئو.
”مان“ يا ”انانيت“ سڄي جهان جو مسئلو آهي ۽ جتي ڪٿي ماڻهن منجهه ڀريل واهن وانگر ٿي وهي. اها ماڻهوءَ ۾ ٻاهران يا خارج کان نٿي اوتجي پر اهو ماڻهو جي پنهنجي اندران ئي ان جي نفس جو ڪو منڊ منڊيل آهي ۽ ماڻهو ”پاڻ“ جي اُن ڄار ۾ اهڙو ته وڪوڙجي ويو آهي جو پنهنجي هن حقيقت کي ڄاڻڻ به ڀلجي ويو آهي ته مان ڪير آهيان، ڇو پيدا ڪيو ويو آهيان ۽ منهنجي منزل ڇا آهي؟
ڪِيئن مائيندا مَنَ ۾، ’خودي‘ ۽ خُدا
ٻِنِ تَرارينِ جا، ڪا آهي هِڪَ مِياڻَ ۾!
پنهنجي هستي جو ”آءٌ ئي آهيان“ وارو غرور، ۽ ”الله جي عبديت“ وارو عقيدو، يعني خود رخي ۽ خدا رخي رويا ساڳئي وقت ڪيئن دل ۾ جائگير ٿي سگهندا. اهو ته ايئن ئي آهي جيئن ڪو شخص هڪ مياڻ ۾ هڪ ئي وقت ٻن ترارن کي ماپائڻ جي لاحاصل ڪوشش ڪري. وري جيڪڏهن سڄي زندگي ماڻهو اهڙي ڪوشش ڪندو رهي ته ان کان وڌيڪ ڀورڙائي ٻي ڪهڙي ٿيندي؟!
’آئُون‘ سِين اُنَ پارِ، ڪَڏَهِن تان ڪونه پِئو
اِنَ اللهَ وِترُ يُحِبُ الوِتَر، نيئِي ٻيائِي ٻارِ
هيڪَڙائِيءَ وَٽِ هارِ، هَنجهُون جي ’هُئڻ‘ جُون.
پنهنجي پاڻپڻي جو غرور پاڻ سان گڏ کڻي هُن پار يعني منزل مقصود تائين ڪو به نه پهتو آهي. پاڻ الله تعاليٰ جيئن واحد ۽ هيڪائي هڪ آهي تيئن پاڻ به هيڪڙائيءَ کي پسند ڪري ٿو. انهيءَ ڪري دوئي ۽ ساڻس شراڪت کي ساڙي ٻاري ڇڏ ۽ ان کان بلڪل آجو ٿيءُ. جيڪڏهن تو وٽ پاڻپڻي ۽ دوئيءَ جي ڪا ڪار آهي ته پوءِ توبهه تائب ٿيءُ ۽ پنهنجي خلقڻهار اڪيلي الله جي حضور ۾ وڃي پنهنجي هستيءَ وارا ڳوڙها ڳاڙ ۽ پنهنجي هستيءَ کي هيڪڙائيءَ جي آڏو وڃي ڪيرائي پاڻپڻي ۽ دوئيءَ کي ختم ڪري ڇڏ.
’آئُون‘ اورِيان جَهلِ تون، ڇَڏيَمِ ’پاڻُ‘ پَچارَ
شِرڪَ ساڻُ سَتارَ، گهڻا گهارِيَمِ ڏينهَڙا.
اڪيلي الله جي حضور ۾ عرض ڪر ته اي منهنجا مالڪ! هن منهنجي ‘آپي’ ۽ انانيت کي مون کان پري ڪري جهل. مون پنهنجي ’پاڻپڻي‘ جي پچر ئي ڦٽي ڪئي. اي سٻاجها ستار! هاڻي مون تي اها مهر ڪر، جو منهنجو ماضي مون کان وساراءِ. مون پاڻپڻي ۽ دوئي سان گهڻائي ڏينهن گڏ گذاريا آهن، منهنجي دامن کي هاڻي ان کان پناهه ۾ رک.
ٻَنِ ٻِيائِي سُپرِين، ’پاڻان‘ اُٿي پَلِ،
’آئُون‘ اوري جَهلِ، ته توکي رسي تو ڌَڻي.
ٻن پوي دوئي ۽ شرڪ اي منهنجا پيارا سڄڻ! اهو عزم ڪري تون اٿي پئه پنهنجو پاڻ کي پنهنجي ’آپي‘ ۽ ’انانيت‘ کان پري ڪري جهل. ’آپو‘ ۽ ’پاڻپڻو‘ پاڻ کان هٽائي پري ڪر، پنهنجي نفس کي انهيءَ غلاميءَ مان آجو ڪر ته تنهنجو حقيقي مالڪ ۽ محبوب اچي توساڻ ملي ۽ تنهنجي نڌڻڪائي ختم ٿئي.
توکي رَسي تو ڌَڻي، جُملو ئِي جَمالُ
ڪونهي ٻِئو خيالُ، جي شارِڪَ شَڪُ وِڃائيين.
پاڻپڻو، دوئي ۽ شرڪ ڇڏڻ جي نتيجي ۾ جيڪڏهن تنهنجو مالڪ حقيقي محبوب توکي ملي وڃي ۽ ان جي رنگ سان تون رنگجي وڃين ته نسورو ئي جمال ۽ سونهن توکي پلئه پئجي وڃي. جمال ۽ ڪمال پسڻ جو انهيءَ کانسواءِ ٻيو ڪو خيال ۽ صورت ئي ڪونهي. جيڪڏهن تون هيڏانهن هوڏانهن ڀٽڪڻ جو پنهنجو شڪ ۽ گمان ڦٽو ڪري ڇڏين ته پوءِ ڳالهه پڪ سان اها ئي اٿئي.
’مُون‘ مُونهِين ۾ سَپِجي، مُون کي مُون جُڳاءِ
مُونهِين جِي ساڃاءِ، مُونهِين منجهان مُون ٿيي.
پاڻپڻي ۽ آئون آهيان وارو خيال، منهنجي پنهنجي اندر مان ئي سَرجي ۽ وجود وٺي ٿو. برابر هو جبلي طرح منهنجي اوسر سان سَرجي ۽ وڌي ٿو پر ساڳي وقت مون کي پنهنجي خود شعوري ۽ پاڻ سڃاڻڻ واري تميز به منهنجي پنهنجي اندر سمايل ۽ عطا ٿيل آهي. جنهن جي تقاضا آهي ته منهنجي مان ۽ پاڻپڻو دٻجي. اهوئي ته هن دنيا ۾ ماڻهوءَ جو امتحان آهي.
اهو انسان ئي آهي جنهن کي الله تعاليٰ ٽن وڏين امتيازي خاصيتن سان پيدا ڪيو آهي. هڪ هي ته هن کي راءِ ۽ چونڊ جو حق مليل آهي، ٻيو هي ته ماڻهوءَ کي خودشعوري حاصل آهي ته هو ڪير آهي ۽ سندس منزل ڇا آهي؟ ٽيون هي ته کيس تخليقي صلاحيت به حاصل آهي. انهن ٽنهي صلاحيتن جي موجودگيءَ ۾ پنهنجي جبلتن تي ضابطو رکڻ اهوئي هن دنيا ۾ ماڻهوءَ جو امتحان آهي. جيڪو ماڻهو هن دنيا ۾ پاڻ کي امتحان جي حالت ۾ سمجهي ٿو ۽ ڄاڻي ته ان امتحان جي نتيجي ۾ ئي منهنجي زندگيءَ کي حتمي ۽ دائمي سلامتي ۽ خدا جي رضا ۽ محبوبيت واري زندگي ملڻي آهي ته پوءِ انهيءَ کي جبلتن ۽ عملن ۾ بظاهر نظر ايندڙ تضاد به انهيءَ خلقڻهار جا رنگيءَ وارا رنگ لڳن ٿا. پوءِ اهڙو ماڻهو ڪائنات جي هزارين رنگن جي وچ ۾ هئڻ جي باوجود يڪ رنگ رهي ٿو.
’ڏِسَڻُ‘ ڏِسين جي، ته هَمہَ کي حَقَ چَئِين
شارِڪَ شڪُ مَ ني، اَنڌا اِنهِين ڳالَهِه ۾.
هي ظاهري اک کي جيڪي شين جا ضد نظر اچن ٿا، تون جيڪڏهن رڳو ظاهري ‘اک’ سان نه، پر جي صحيح فهم ۽ ادراڪ واري نظر سان ڏسين ته پوءِ شڪ ۽ اضداد آهي ئي ڪانه. تون جيڪر دانائيءَ جي ان شعور سان ڏسين ته سڀ کي اصل حق جو جلوو ڪري ڄاڻين. هي سڀ ان جي حڪمت جي جوڙ آهي. هي انساني جبلتن جا ضد به ان جي آزمائش واري حڪمت جي جوڙ آهن. اي شرڪ ڪندڙ دل جا انڌا! تون انهيءَ ڳالهه ۾ بالڪل شڪ ئي نه آڻ.
وڏي تان اِنَ واٽَ ۾ ٻيلَپَ ’ٻيائِي‘
آهي اُونداهِيءَ جو شِرڪُ سَهائِي
چِٽي چِٽائي، اَلفَ جي عَينَڪَ ۾.
سچ ۽ حق جي واٽ تي هلڻ ۾ يڪ رنگي بيحد ضروري آهي. ٻين سڀني فڪرن ۽ رستن کي ٻيلپ ٻيائي ڄاڻي ان جو انڪار ڪبو. ان انڪار سان ئي اقرار ۽ اثبات اهڙي حقيقت آهي جيئن اونداهيءَ جي نفيءَ سان روشنائيءَ جي حقيقت جو اعتراف. جنهن پنهنجي اکين تي الف جي عينڪ چاڙهي، توحيد ۽ هيڪڙائيءَ کي پنهنجو فڪري سرچشمو بڻايو، ان جي سامهون اهي حقيقتون چٽيون ٿي وڃن ٿيون، ڪا به ڳالهه منجهيل نٿي رهي. پوءِ اهڙو انسان ذهني غلامين، فڪري غلامين ۽ هر قسم جي سماجي غلامين مان پاڻ کي آسانيءَ سان آجو ڪري وٺي ٿو.
بي شِرڪُ ڀائِين پاڻَ کي، عينُ شِرڪَ اِيءُ
وِڃائي وُجُودَ کي پاڻان پاسي ٿيءُ
هَڏَهن ڪونهي ’هِيءُ‘، ’هُو‘ پُڻُ ڪونهي ’هِن‘ ري.
ظاهر ۾ ته تون پاڻ کي شرڪ کان خالي ٿو ڀانئين. حقيقت ۾ شرڪ ئي اهوآهي ته تون پنهنجي وجود کي پاڻپڻي، غرضن ۽ مفادن جي هستي بڻائي ڇڏيو آهي پر دعويٰ ٿو ڪرين بي شرڪ هئڻ جي. ان ڪري تون خود رخي زندگيءَ جي لاڙن ۽ پاڻپڻي واري ڪرت کان آجو ٿيءُ، پوءِ هي يقيني ڳالهه آهي ته تنهنجو هي شرڪ رتو ظاهر، تنهنجي اقرار ڪيل باطن کان ڪٽيل ڪونهي. ۽ نه هو وري هِن کان ڪٽيل آهي ان ڪري جيستائين پاڻ کي هر قسم جي شرڪ کان آجو نٿو ڪرين، تيستائين مالڪ حقيقي جي رحمت کان پري رهندين ۽ ايئن زندگيءَ جي اصل حاصلات کان تنهنجي محرومي قائم رهندي.
آڏو جو اِثبات کي سو شِرڪُ لاهي شَڪُ
هُئٖي جَنہ ۾ حَقَ، تَنہ ’نَفِي‘ جهڙو ناه ڪِين.
حق جي اثبات يعني ثابتي ڏيڻ ۽ ايمان آڻڻ لاءِ اول ناحق ۽ باطل جي نفي بيحد ضروري آهي. نفي ۽ انڪار سان شرڪ ۽ شڪ ٽوڙي نهوڙجي ٿو. اهڙي طرح نفي جيئن پنهنجي مفادن ۽ غرضن جي ٿيندي تيئن ان ڏاڍ ۽ جبر جي به ٿيندي جيڪو فردن، طبقن ۽ قومن کي غلام بڻائي ويٺو آهي. انهن سڀني غلامين جي نفي ۽ انڪار حقيقت پسندي آهي، جيستائين اهو انڪار نه ٿيندو تيستائين اثبات يعني آزاديون ماڻي نه سگهبيون. اهڙو ’نَفِي‘ ۽ اهڙو ’انڪار‘ جيڪو حق تي هجي ۽ حق لاءِ اڀاريندڙ هجي سو وڏي وٿ آهي ۽ تنهن جو ڪو مٽ ئي ڪونهي.
اِنَ پَرِ نه اِيمانُ، جِئن ڪَلِمي-گو ڪوٺائيين
دَغا تنهنجي دِلَ ۾، شِرڪَ ۽ شيطانُ
مُنہَ ۾ مُسلِمانُ، اَندَرِ آزَرُ آهِييٖن.
سچو ۽ مڪمل ايمان ائين ناهي جيئن تون پاڻ کي ظاهري طور ڪلمو پڙهندڙ ٿو سڏائين ۽ ايمان وارو هجڻ جي دعويٰ ٿو ڪرين. پر تنهنجي اندر ۾ مفاد پرستيون، ٽه پتايون ۽ دغابازيون، ٻيائي ۽ شيطان ويٺل آهن جيڪي تنهنجي ماڻهپي جا دشمن آهن. تون رڳو چوڻ ۽ ڏسڻ ۾ ’مسلمان‘ پيو سڏجين پر اندر ۾ آزر وانگر مفادن ۽ غرضن جا بت جوڙي ويٺو آهين، انهن جو رکوالو ٿيو ويٺو آهين.
ڪُوڙو تون ڪُفرَ سِين ڪافرُ مَ ڪوٺاءِ
هِندو هَڏِ نه آهيين، جَڻيو تو نه جُڳاءِ
تِلِڪُ تَنِي کي لاءِ، سَچا جي شِرڪَ سين.
اي ڪفر کي مڃيندڙ ڪافر! جڏهن تون پنهنجي ’ڪفر‘ واري عقيدي ۾ به سچو نه آهين ۽ اتي به منافقتون ڪندو وتين ٿو ته پوءِ پاڻ کي ’ڪافر نه سڏاءِ‘. شاهه سائين هندوءَ لاءِ چوي ٿو ته اي هندو! جيڪڏهن تون سچو هندو نه آهين ته پوءِ توکي هندو ڌرم وارو جڻيو پائڻ نٿو جڳائي. ماڻهو جتي به هجي اتي خالص ۽ پڌرو هجي. ڇاڪاڻ جو عقيدي جي منافقت ۽ ٺڳي به ماڻهوءَ کي سٺو انسان بنجڻ نه ڏيندي آهي. هندن وارو ’تلڪ‘ به انهن کي لڳائڻ جڳائي جيڪي ‘شرڪ’ سان سچا آهن.
ڪافرُ ٿيءُ ته اُبَهِين بابَ شَرَعَ جا ڇَڏِ
مَنُ مُشرِڪَنِ گَڏِ، ته ويجهو ٿِئين وصالَ کي.
تون هي ٻن ٻيڙين جي سواري ڇڏ. جي توحيد ۽ هيڪڙائي تي تون يڪ رنگ نٿو بيهين ته پوءِ پڌرو ‘ڪافر’ ٿيءُ ته اتي توکي پڌرائي ملي. تون نڪاح، جنازي ۽ اٿي ويٺيءَ جون اسلامي شريعت جون ڳالهيون ڇڏ. جي خدا وحده لاشريڪ لہُ جي اصل توحيد واري حاصلات تو وٽ ناهين ته پوءِ رسمي مسلماني تو لاءِ ڪهڙي ڪم جي. نه هِتان جون ڀلايون تنهنجي ڪم اينديون ۽ نه آخرت جون، تنهن ڪري تون پنهنجو من، نيت ۽ عقيدو پوريءَ طرح مشرڪن سان ملاءِ، ته پوءِ جيڪو تنهنجو پنهنجي مرضي ۽ مفادن لاءِ جيئڻ جو پنهنجو محبوب مقصد آهي، تنهن کي پورو ڪري سگهين. هيئن منافقت جي زندگي جيئڻ ته تنهنجي انسانيت جو ڪوس آهي.
مُنہُ آهيريان اُجِرو، قَلبَ ۾ ڪارو
ٻَهران زيبُ زِبانَ سِين، دِلِ ۾ هَچارو
اِنَ پَرِ ويچارو، ويجهو ناهه وصالَ کي!
خود رخي زندگي گهاريندڙ ماڻهو ظاهري طور تي سٺو ۽ ڏيک ويک ۾ ڀلو نظر ايندو آهي پر هُن جي اندر جو حال سندس صورت جي ابتڙ هوندو آهي. ظاهر ۾ آرسيءَ کان وڌيڪ صاف نظر ايندو پر اندر پليتائي ۽ دغا جي ڪاراڻ ڀريل هوندس. سندس زبان تي سهڻيون ۽ مٺيون ڳالهيون هونديون پر اندران ئي اندران دغا خور ۽ نقصان رسائيندڙ آهي. پنهنجي ان مطلبي زندگيءَ جي نتيجي ۾ منڍئون محروميون حاصل ڪري پنهنجون بدبختيون پاڻ سان گهمائيندو وتندو آهي. اهڙن افعالن وارو اهو ڀٽڪيل ۽ ڀليل، جيئن انسانيت جي قدرن کان پري آهي تيئن الاهي قرب ۽ مالڪ جي محبوبيت کان به گهڻو پري آهي.
مُنہُ ته مُوسيٰ جهڙو، اَندرِ ۾ اِبليسُ
اهڙو خامُ خَبِيثُ، ڪَڍي ڪوهَ نه ڇَڏيين.
اهڙن ماڻهن ۾ ڪو ته وري ڏسڻ ۾ نيڪ نوراني صورت وارو، پر اندر ۾ شيطان هوندو آهي. جيئن شيطان انسان جي تعظيم، ان جي حق ادائي ۽ نفعي بخشيءَ جو اتي به انڪار ڪيو هو تيئن هتي به شيطان جي پوئلڳيءَ ۾ سندس ساڳي روش هوندي. اهڙي بيڪار بڇڙي شيطاني روش تي هلندڙ پنهنجي منافق نفس کي ڇو نٿو تڙي پاڻ کان پري ڪري ڇڏين!
مُنہُ ته مُوسيٰ جِهڙو، سِيرَتَ شَيطاني
بازِي بيرانِي، ڪَڍي ڪوهُ نه ڇَڏيين.
ڏسڻ ۾ صورت نوراني ۽ چڱن ڪمن جون فنڪاريون پر ارادا، افعال ۽ سيرت شيطان واري. يعني انسان جي تعظيم، ان جي حق ادائي ۽ نفعي بخشيءَ کان خالي، ماڻهن کي ڌوڪي ۾ وجهندڙ، کين پريشان ۽ برباد ڪندڙ. اي پرمتڙيا! اهڙي اٽڪل بازي ڇو نٿو ڪڍين ڦٽي ڪرين!
سِرُ نايو سَجِدا ڪَرِين، تَنُ تَواضع تو نَه
هُو جو مَڻِڪو مَنَ جو سُوڌو سورِين سو نَه
ڪُوڙا ٿِيندُءِ ڪونهَ، ڦُوڪيٖي ڌوتٖي فائدو.
ظاهري طور تون پنهنجو مٿو جهڪائي سجدا پيو ڪرين پر تون پنهنجي من کي تواضع ۽ جهڪائڻ جي ريت نه ورتي آهي. تنهنجي طريقن مان عبديت اظهارجي ئي ڪونه ٿي. تون خدا جي رضا کي ان جي بندن سان ڀلايون ڪرڻ ۾ ڳولهين ڪو نه ٿو. تنهنجي هر گهڙي، ساهه پساهه ۽ من جو مڻڪو صحيح خدائي طريقي سان سُري ئي ڪو نه ٿيو. اي ٻاهريون ۽ ظاهري رسمون پوريون ڪندڙ ڪوڙا! انهيءَ ٻاهرين وضع قطع ۽ رسمن جي ريت سان ڪو فائدو ڪو نه ٿيندئي. تنهنجي شخصيت جڙي ڪو نه سگهندي ۽ مولا جي رضا ماڻي ڪو نه سگهندين.
جانۡ جانۡ پَسِين پاڻَ کي، تان تان ناهِ سُجُودُ
وِڃائي وُجُودُ، تِهان پوءِ تڪبِير چَئه.
جيستائين جو تنهنجي نظر پنهنجو ’پاڻ‘ تي آهي. پنهنجي مفادن جي زندگي جئين ٿو ۽ خدا رخي زندگيءَ جي بجاءِ خود رخي زندگيءَ جي ريت تي هلندو رهين ٿو، تيستائين تنهنجو ‘سجدو’ حقيقي معنيٰ ۾ سجدو ئي ناهي (ڌڻي وٽ قبول ئي ڪونهي.) پهريائين پنهنجي ”پاڻ“ وارو خيال ۽ پنهنجي ذاتي مفادن لاءِ جيئڻ جو رويو ختم ڪر، پوءِ نماز جي نيت ٻڌ ۽ ”الله اڪبر“ جي تڪبير هڻ ته تنهنجو ’سجدو‘ ثابت رهي ۽ قبول پوي.
جان جان پَسِين پاڻ کي، تان تان ناهِ نمازَ
سَڀُ وِڃائي سازَ، تِهان پوءِ تَڪبِيرَ چَئُه.
جيستائين جو تنهنجي نظر پنهنجو ’پاڻ‘ تي آهي، تون پاڻ کي ئي سڀ ڪجهه سمجهين ٿو، پنهنجي مفادن جي زندگي جئين ٿو ۽ خدا رخي زندگي بجاءِ خود رخي زندگي جي ريت تي هلندو رهين ٿو، تيستائين تنهنجي ’نماز‘ حقيقي معنيٰ ۾ ڌڻي وٽ مقبول ئي ناهي. پهريائين ٻيا سڀ رسمي ديندارين ۽ مفادپرستين جا آواز ۽ ڍونگ بند ڪر. ”لا“ جي ترار سان ٻاهريان ساز، وسيلا ۽ واسطا ختم ڪري پوءِ ”الاالله“ جي اقرار سان نماز جي نيت ٻَڌُ ۽ ”الله اڪبر“ جي تڪبير جو وحدانيت وارو آواز بلند ڪر ته تنهنجي نماز ٿئي.
جَن وِڃايو وُجُودُ، ’فاني‘ ٿِئَا ’في الله‘ سان
نه تَنِ قِيامُ، نه قَعَدو، نَڪو ڪَنِ سُجُودُ
جيلاه ٿئَا نَابُودُ، تيلاه رَسِئَا بُودَ کي.
جن پنهنجو ”پاڻ“ ڦٽو ڪري ۽ پنهنجي خود رخي زندگي ترڪ ڪري خدا رخي زندگي اختيار ڪئي ۽ خدا جي ضابطن کي پنهنجي زندگيءَ جو دستور بڻايو سي رسمي دينداري جي قيام، قعدي ۽ سجدن جي ڏيکاءَ واري ريت کان پري آهن. پر اهي خدا جي رضا ۽ حڪمن جا پوئلڳ بڻجي عبديت ۽ ذميواريءَ جي احساس سان جيئن ٿا. جڏهن هنن خدائي مقصدن جي لاءِ انسان دوستيءَ جي ڪرت سان پنهنجي هيءَ زندگي تياڳي ڇڏي، تڏهن ئي دائمي بقا جي اصل مقصد کي پهچي ويا.
’اَنَا عَبَدُ‘، ’مَعبُودُ‘ تون، اِتِ شِرڪُ نَڪو شَڪُ
پَچارُون پِرِينِ جون مَحَبَتينِ مَرڪُ
سو سَڀوئِي حَقُ، جَنہِ ۾ پَسَڻُ پِرينءَ جو.
زندگيءَ ۾ ماڻهوءَ جي اصل حاصلات اها آهي جو کيس هي خود آگاهي حاصل ٿئي ته آءٌ عبد آهيان ۽ تون الله منهنجو معبود ۽ ڪارساز آهين. اها ئي حقيقي حاصلات آهي جنهن ۾ نڪو شرڪ آهي نڪو شڪ شبهو آهي. جنهن کي اها الله جي محبوبيت واري مايا ملي پوندي آهي ته اهڙن محبتين جو مرڪ پنهنجي پرين ۽ مهربان مالڪ جون هر گهڙي پچارون هونديون آهن. هر وقت وحدانيت جي وائي ۽ انساني ڀلاين جي ڪم جي ديوانگي هوندي آهي. ماڻهوءَ جڏهن انهيءَ ديوانگيءَ کي پهتو ته لايو سجايو ٿيو ۽ انهيءَ وٿ سان ئي پرين جو حقيقي پسڻ ٿئي ٿو.
نابُودي نٖيئِي عَبۡدَ کي اَعۡليٰ ڪِئو
مُورَتَ ۾ مَخفِي ٿِئا، صُورَتِ پُڻ سٖيئِي
ڪَبِي اِتِ ڪٖيهِي، ڳالهه پِريان جي ڳُجهَه جي.
مالڪ ۽ خالق آڏو پنهنجي هستي وڃائڻ واري ڪيفيت عبد کي اعليٰ درجي تي پهچائي ٿي ڇڏي. ماڻهوءَ جي وجود ۾ الله تعاليٰ جي صفتن جو اوتيل رنگ مخفي آهي، اهي صفاتي ڪم انسان هن ڌرتيءَ تي ڪري وجهي ته اشرف المخلوقات آهي. خدا پنهنجي صفتن جو ظهور ماڻهوءَ کان ڪرائڻ ۾ جيڪو ڳجهه سمايو آهي، انهيءَ راز کي بيان ڪري نٿو سگهجي.
نَڪا اِبتَدا عَبدَ جِي، نَڪا انتِها
جَنِ سُڃاتو سُپِرين، سي وَڃَڻَ کي وِئا.
الله جي فرمانبردار ٻانهي جو درجو ايڏو ته وڏو آهي ۽ ان جو مرتبو ايترو بلند ۽ اعليٰ شان وارو آهي جو نڪو ان جي شروعات ڪَٿي سگهجي ٿي ۽ نه وري ان جو انت، ڇيهه ۽ سَنڌو آهي، پر اهي ٻانها جن پنهنجي شخصي روين ۽ عملن ۾ ان مالڪ حقيقيءَ جي صفتن جو رنگ اوتي انسانن سان ڀلايون ۽ ڀال ڪيا سي ان جي محبوبيت ۽ مهربانيون ماڻيندا ويا ۽ ان ۾ مٿاهين منزلن کي رسيا. جن ٻانَهن پنهنجي حقيقي محبوب ۽ مالڪ کي سڃاتو، سي (سندس وصال لاءِ اڳتي وڌيا) اڃا اڳتي....اڃا به اڳتي وڌندا ويا.
وائي
وَجَہَ مَنجِهه خَلِيلُ، اَندَرِ آزَرُ آهيٖين
١. سَڌَ مَ ڪَرِ صِحَتَ جِي، اڃا تون عَلِيلُ
٢. مُنہَ ۾ مُسلمانُ تون، قَلبُ تان ڪَلِيلُ
٣. نالو ناهِ نفاقَ جو، جِتي رَب جَلِيلُ
٤. وِتُرِ جي وِصالَ ۾، دُوئِي ناهِ دَلِيلُ.
تون ٻاهران صورت ۾ سهڻو پر اندر ۾ آذر جيان گمراه آهين. تون شرڪ جي بيماري مان صحتياب ٿيڻ جي خواهش نه ڪر، جو اڃا تو پنهنجي بيماريءَ جا سبب ئي ختم نه ڪيا آهن. تون ظاهري طور ايمان وارو مسلمان ٿو چوائين پر اطاعت کان وانجهو تنهنجو قلب ڪَٽيل ۽ ڦريل آهي. يعني تنهنجي زندگيءَ جي عملن ۽ طريقن ۾ خدا رب جليل جي ضابطن جي پابندي ۽ لحاظ آهي ئي ڪو نه، رڳو نالي ۾ مسلمانيءَ جي منافقت آهي. جي، تنهنجي حالت مان ظاهر آهي ته تون اڃا شرڪ ۾ ڦاٿل ۽ توحيد کان پري آهين، ڇاڪاڻ جو جتي پاڻ ڌڻي آهي اتي نفاق، شڪ شرڪ آهي ئي ڪونه. اِڪائي واري هڪ الله تائين پهچڻ ۽ ملڻ واسطي اهو دوئيءَ جو دليل يعني ٻين جي ٻڌايل دستگيري ۽ ضابطا هرگز رهبر ٿي نٿا سگهن.
اصول 3. مقصد لاءِ سچائي جو هئڻ شاهه وٽ عشق جو ٽيون اصول آهي
اهڙي طرح اوهان پيغمبرن، سڌارڪن، سائنسدانن ۽ انقلابين جون زندگيون پڙهي ڏسو ته انهن جي سچائي جا مقامات اوهان کي معلوم ٿين. ڪيلپر، گليلو ۽ نيوٽن علم حرڪت ۽ علم طبعي جي بنيادي قائدن کي ڳولهڻ لاءِ زندگيءَ جا ڪيئي قيمتي سال ان جستجو ۾ تنهائي جو اڪيلو عذاب ڀوڳيو. چون ٿا ته نيوٽن سائنسدان شادي ويهن سالن جي عمر ۾ ڪري ورتي هئي، پر چاليهن سالن جي عمر تائين هو ڪشش ثقل، حرڪت جا قائدا، روشنيءَ جي ماهيت ۽ رياضيءَ ۾ ڪلڪيولس جي حقيقت جهڙن ڪمن ۾ اڪيلو رُڌو پيو هوندو هو. ان ڪري چاليهن سالن جي عمر تائين پنهنجي سڳي زال سان جماع به فقط هڪ دفعو ڪري سگهيو هئو! انهيءَ ڳالهه ۾ ڪو به شڪ ڪونهي ته جن ماڻهن به نظرياتي سائنس، عملي سائنس، فلسفي ۽ اهڙن ٻين علمن جي ميدان ۾ ڪم ڪيو آهي اهي ديوانا ماڻهو هئا، اندر جي اٿل پٿل هنن کي آرام سان ويهڻ ڪو نه ڏيندي هئي. ڇاڪاڻ ته معاشري ۾ موجود ۽ مروج علم ۽ رواجن مان هو مطمئن ڪو نه هئا. هنن وڌيڪ سچائي ۽ حقيقت جي ڳولا کي ضرورت سمجهيو ۽ پنهنجو وقت اهڙين ڳالهين جي پٺيان لڳائي تحقيق ڪئي ۽ سچائي ڳولهي لڌي. پوءِ جيڪا ترقي اوهان ڏسو ٿا اها به اهڙن ماڻهن جي ڪري آهي. انهيءَ جي نتيجي ۾ کين وڏيون رڪاوٽون به پيش آيون، انهن کي به هنن منهن ڏنو. مذهبي قدامت پسندن به کين وڏا عذاب ڏنا جيڪي پڻ هنن سٺا ۽ اهڙيءَ طرح انساني علم منجهه واڌارو ٿيو.
عشق ته وري هڪ اهڙي دريافت آهي جنهن سان ماڻهوءَ کي پنهنجي اندر ۾ هڪ قسم جو پچڻ پڄرڻ محسوس ٿيندو آهي. ڀٽائي وٽ اها ڪيفيت کامڻ، پچڻ، پڄرڻ، لڇڻ ۽ لوچڻ جي صورت ۾ موجود آهي. معنيٰ ته اوهان طلب ۾ رڳو جلندؤ ۽ پڄرندؤ نه پر ان کان اڳ ۾ اوهان کامندؤ. ناانصافين تي، ظلم تي، استحصال تي، غلاميءَ جي صورتحال تي، انسانن جي بي حرمتين تي، حقن جي پائمالي تي، اوهان جو شعور اوهان جي ذهن کي ۽ ضمير کي بيدار ڪندو. بيداريءَ جي اها ڪيفيت اوهان جو پچڻ ۽ پڄرڻ آهي. اوهان جي عشق جو انت ان پچڻ ۽ پڄرڻ تي نه ٿيندو پر اوهان لڇڻ ۽ لوچڻ ٿيندو ۽ ان ۾ اوهان کي اهڙي ديوانگي گهربل آهي. طلب ۽ تات جون اهي سڀ ڪيفيتون ديوانگيءَ جو ڪمال آهن. هاڻي ان ديوانگيءَ جا صاحب پنهنجي خدا جي محبوبيت ۽ رضا کي پنهنجي ڌرتي ۽ ان تي رهندڙ انسانن جي سک ۽ سلامتيءَ واري ولوڙ ۾ پيا تلاشين. ڇاڪاڻ ته انهن جي خدا انهن کي ايئن ڪرڻ لاءِ چيو آهي. انهن جي خدا کين ٻڌايو آهي ته مان ڌرتيءَ جي مٿان انسانن کي پنهنجو خليفو بڻايو آهي. اشرف انسان بڻايو آهي. انسان کي تڪريم عطا ڪئي آهي. انهن عطائن ۽ انهن آدرشن جي سنڀال ڪيو، اهوئي منهنجي عشق جو اظهار آهي.
عشق جو ذڪر جڏهن ڀٽائي رحمت الله عليه ڪري ٿو ته ان جي شاعريءَ ۾ خدا، انسان ۽ ڌرتيءَ جو هڪ ٽڪنڊو جڙي سامهون اچي ٿو. اتي عشق هڪ ماڻهوءَ لاءِ پريڪٽيڪل حقيقت بڻيل نظر اچي ٿو. ايئن رڳو عشق مجرد شيءِ آهي. شاهه لطيف حضرت محمدﷺ جي انهيءَ مشن جو تسلسل هو ته ڌرتيءَ تي انسانن لاءِ آزادين ۽ سک ۽ سلامتيءَ وارو توحيدي ۽ فلاحي معاشرو خدا جي مشيت آهي. ان ڪري انساني آزادين ۽ انساني ترقيءَ جون جون سڀئي صورتون ۽ ان جي لاءِ جاکوڙ خدا جي مشيت آهي ۽ اهوئي خدا سان عشق جو ڀلي ۾ ڀلو عملي اظهار آهي. ڪلياڻ جي داستان 4 ۾ ان جي اپٽار ڪئي اٿائين:
عاشِقَنِ اَللهَ جِي مَحَبَتَ رَکِي مَنِ
سَندِي سِڪَ پِرِينِ، تَنِ ۾ آهي تَنِ کي.
جيڪي الله جا سچا مڃيندڙ آهن ۽ ان سان محبت ڪن ٿا، تن ان جي محبت پنهنجي مَنَ ۾ سانڍي رکي آهي. اهي رڳو محبت جو زباني اقرار نٿا ڪن پر ان جي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ لاءِ ان جي ٻڌايل ضابطن تي زندگي گهارين ٿا. اهي خدا ترسيءَ جي زندگي جيئن ٿا، جيڪو به ڪم ڪن ٿا ته پنهنجي اندر ۾ ان جي رضا جي طلب ۽ تانگهه رکي ڪن ٿا.
عِشقَ جِي اسبابَ کي پَرِ ۾ پُڇيائُون
دارُون هِنَ دَردَ جو، ڏاڍو ڏَسيائُون
”آخِرُ وَالعَصر جو“ اِيَهِين اُتائُون
تِهان پوءِ آئُون، سِڪان ٿِي سَلامَ کي.
مالڪ حقيقي سان محبت ۽ خود سپردگي واري مٿين مقام جا ڏس پتا پڇيا. تڏهن هنن هدايت واري ڪتاب موجب هن درد جو ۽ عشق جي انتها جو علاج به عجب جهڙو خاص ۽ خاطر خواهه ٻڌايو. ايئن چيائون ته ان درد جي دوا والعصر جي آخري آيت آهي. يعني حق جو ساٿ ڏيڻ ۽ ان تي استقامت سان ڄمي بيهڻ. جڏهن کان مون کي اهو راز مليو آهي تڏهن کان آءٌ ان مالڪ جي مهربانين ۽ سلامتيءَ واري نظام جي تڙپ ۽ سڪ ۾ آهيان.
عاشِقَن اَلله جي سَدا وائِي واتِ
”فَاذڪُرنِي اَذڪُرڪُم“، تَنِ ۾ اها تاتِ
اُنِي کي ڪَنہِ ساتِ، سَڄَڻُ ويلُ نه وِسَري.
سچن عاشقن کي سدائين الله جي پچار ۽ وائي زبان تي آهي ۽ ان جي رضا ۽ هن دنيا ۾ ان جي مشيت جي تڪميل لاءِ ان جي تات ۽ جستجو ۾ رهن ٿا. هنن وٽ خدا جو اهو قانون پهتل آهي ته اوهان منهنجي پچار ۽ ذڪر ۾ رهو ته مان توهان جي پچار ۽ حفاظت ڪريان. ان ڪري انهن سچن عاشقن کان ڪنهن به گهڙي مالڪ جي پچار، ان جي محبت ۽ ان جا ٻڌايل عمل جا ضابطا ڪو نه ٿا وسرن.
عاشِقَنِ اَللهُ، ويرو تارَ وُجُودَ ۾
آهَ ڪَرِيندي ساهُ ڪَڏِهن ويندُنِ نِڪَري.
جن عاشقن پنهنجي رب کي سڃاتو آهي، ان جي مشيت، حڪمت ۽ رضا کي پروڙيو آهي، انهن عاشقن جي وجود ۾ اها پچار ويران وير چڙهندڙ آهي. سندن خود حوالگي کان ڪو پل خالي ڪونهي. ان جي رضا جي حاصلات لاءِ اهي خدائي ۽ انساني ڪمن ۾ پاڻ کي نهايت جنبيل رکندا آهن ۽ انهن ڪمن ۾ ڏوريندي ڏوريندي آهه ڪندي ئي سندن دم پرواز ڪري ويندو آهي.
عاشِقَنِ اَللهَ جِي وائِي نَقد وَڻِي
سائِي ڳالَهه سُڻِي، سوگهِي رَکيائون ساه سين.
سچن عاشقن جن کي الله سان اڻ مَئي محبت ۽ اٿاهه عشق آهي انهن کي الله جي پچار ۽ ان جي دعوت جي ڳالهه پختي يقين سان دل ۾ وڻي وئي آهي ۽ ان جي ٻڌڻ سان ئي اها ڳالهه پنهنجي جند سان سانڍي رکي اٿائون ۽ ان کي پنهنجي دلي يقين ۽ عقيدي جو جز بڻايائون.
عاشِقَن آرامُ، ڪَڏِهن تان ڪونه ڪِئو
طَعۡني ڪِئا تَمامُ حَبِيباڻي هيڪَڙي.
هاڻي اهي ماڻهو مڙئي سادا انسان ڪونهن پر رباني انسان بڻجي ويا آهن. انهن رباني انسانن ڪنهن به وقت ۽ ڪنهن به حالت ۾، سک ۽ قرار ڪونه ڪيو، آرام طلبيءَ کي زندگيءَ جو مقصد ڪو نه بڻايو. سدائين سجاڳ ۽ فڪرمند رهيا. کين پنهنجي پالڻهار جي هڪ ئي گفتي ته ”آءٌ اوهان جو رب ناهيان؟“ هميشه لاءِ بي حال ۽ بي آرام ڪري ڇڏيو. ان ڪري هميشه ان جي ربوبيت ۽ پالڻهاريءَ جي عملي طريقن ۾ يعني ماڻهن سان ڀلاين ۽ نفعي بخشين جي ڪمن ۾ پالڻهار جي رضا ۽ محبوبيت تلاشيندا رهيا.
عاشِقَ اِيئَن نه هُونِ، جئن تون سَڄي اَڱَڙين
وَڃِئو دَرِ دوستَنِ جي، رَتُ ڏِيهاڻِي رُونِ
ٻيءَ پَرِ ڪَنہِ نه پُونِ، ماڪُرِ مَحبُوبَنِ سِين.
عاشق، رباني انسان ان طرح ٿلها متارا ۽ سُڄيل نه هوندا آهن، جهڙيءَ طرح تون سُڄيل لڱين آهين. اهي سچا رباني انسان ڌرتيءَ تي پنهنجي جهد ۽ جاکوڙ ۽ سرگرم عملي ڪردار سان پيا لوچين ۽ وري روزانو پنهنجي محبوب جي در وڃن ٿا ۽ اتي رت جا ڳوڙها ڳاڙين ۽ ٻاڏائين ٿا. ڇاڪاڻ جو کين خبر آهي ته هو سخت عملي زندگيءَ کانسواءِ ٻئي ڪنهن به حيلي حوالي سان پنهنجي محبوب وٽ مقبول نه ٿي سگهندا.
انهن ازلي اقرار ڪيل سچن عاشقن جو حال اهوئي آهي. باقي جيڪي ماڻهو پنهنجي عملي زندگيءَ ۾ لوچ، جهد ۽ جاکوڙ ۾ رهڻ بجاءِ رڳو زباني طرح عشق جون دعوائون ڪن ۽ عاشقيءَ جون ڪوڙيون حجتون پيا ڪن. ڀٽائي انهن کي ٻڌائي ٿو هي عشق جي منزل رڳو هامَ هڻڻ سان ڪو نه ملندي آهي، اها رَڪَن راند ناهي پر پتنگ ٿي پچڻ ۾ آهي ۽ اها جيءَ، جُسي ۽ جان جو هيڪاند ختم ڪري ڇڏيندي آهي.
جان عاشِقَ مَٿَهءِ ماسُ، تان دعويٰ ڪَرِ مَ نِيہَ جِي
سائو مُنہُ، سُونہ ڳَئِي، لَڱَنِ ڇَڏِئو لاسُ
ڏيئِي تَنَ تَپاسُ، پُڇِجُ پوءِ پِريتَڻو.
اي نالي جا عاشق! جيستائين تنهنجي بت تي گوشت ڀريل آهي ۽ تون ٿلهو متارو آهين، تيستائين عشق جي هام نه هڻ، عاشقيءَ جي حجت نه ڪر. عاشقي واري حالت اها آهي جو منهن رت ۽ رطوبت ڳاڙهاڻ کان خالي هجي ۽ عضون تي تان ماس روڙجي وڃي. هن دنيا ۾ انساني ڪمن جي ولوڙ ۽ سرگرمين ۾ پنهنجي جسم کي اهڙي تپسيا، تڪليف ۽ آزمائش ڏئي پوءِ ان عشق ۽ پرينءَ جي ناتي جون پڇائون ڪر.
جان عاشِقَ مَٿي رَتُ، تان دعويٰ ڪَري مَ نِيہَ جي
سائو مُنہُ، سُونہ ڳَئِي، سِڪَڻَ اِيءُ شَرَطُ
نه ڪِين گوڏِ گَرَٿُ، مَٿان سِرَ سودا ڪَري.
جيستائين ڪنهن عاشق تي رت چڙهيل آهي (بت تي رت چاڙهيو ڳاڙهو لال ٿيو پيو گهمي)، تيستائين هو محبت جي هام نه هڻي. پنهنجي خود حوالگي ۽ مالڪ جي محبوبيت ماڻڻ لاءِ اهو لازمي آهي ته هو جهد ۽ جاکوڙ ۾ اهڙو ۽ ايترو کاهوڙي هجي جو ان جي سختي سندس چهري تي ظاهر هجي، خود حوالگيءَ جو اهو شرط آهي. سچي عاشق جي اها نشاني آهي ته جي هڙ ۾ ٻيو ڪي نه هجيس، ته پنهنجو سِر ڏيئي محبت جا سودا چڪائي.
اڃا تو منجهاءَ، ڪَکَ ڇُتي رَتُ نِڪَري
مُنہَ ۾ معشُوقَنِ جا ڪِيئَن جَهلِيندين گهاءَ
سو تون ڪُڄاڙاءَ، سِڪَڻَ جون سَڌُون ڪرين.
اي سڌڙيا عاشق! اڃا ته تون اهڙو نازڪ آهين جو رڳو ڪک جي ڇُهڻ سان به تنهنجي جسم مان رت ٿو وهي، ته پوءِ مالڪ جي محبوبيت ماڻڻ واري جهد ۽ جاکوڙ جون آڏو ايندڙ تڪليفون ڪيئن سهي سگهندين. جڏهن تون پاڻ اهڙو نازڪ ۽ نفيس آهين ته پوءِ اهڙي حال سان، تون ڇا لاءِ ٿو عشق جون سڌون ڪرين!
مَحبَتَ جي ميدان ۾، عاشِقَ ٿيءُ آچامُ
سامُهان سَلِ، سَيِدُ چَئي، ڪندءِ تِيرُ تَمامُ
ڪَهِجُ ڪو مَ ڪَلامُ، جِمَ دوستَنِئُون دُورِ ٿيين.
عشق جي آزمائش واري ميدان ۾ سرخو ٿيڻ لاءِ پهريان پاڻ چٽو نشانو ٿي بيهه. ان ميدان ۾ اول ته هر ڪنهن جا توکي تير کائڻا پوندا. مقصد هيءُ ته اول پنهنجو پاڻ کي قربانيءَ لاءِ پيش ڪر. لطيف توکي انهيءَ آزمائش جي خبر ڏئي ٿو ته پنهنجن پراون جي، الزامن ۽ ايذائن جا سنوان سڌا سڀ تير توکي لڳندا، جنهن سان تنهنجي جسم ۾ زخمن جا سوراخ توکي نِستو ڪري ڇڏيندا. عشق ۽ عمل جي ميدان جو دستور آهي ته توکي ٻڙڪ ٻاهر ڪڍڻي ناهي، جو متان انهيءَ غلطي ۽ ڪچائيءَ سببان دوستئون دور ٿي وڃين ۽ منزل تي پڄڻ کان رهجي وڃين.
محبتَ جي ميدان ۾، رُڪَ جو آهي رَنگُ
ڪوڙيين مَنجهان ئِي ڪو، اِيءُ نباهي نَنگُ
عِشقُ نانگُ نِسَنگُ، خَبَرَ کاڌَنِ کي پَوي.
محبت جي ميدان ۾ جهد ۽ جاکوڙ واري واٽ تي رُڪ جي ترارن جي راند آهي. اتي جاکوڙين جي سسين وڍجڻ جي ريت ۽ رنگ آهي. انهيءَ ميدان ۾ هزارن منجهان ڪو هڪ اهڙو هوندو جيڪو ناتو نباهيندو ۽ محبت جي لڄ رکندو. عشق جي نانگ تي ڪو به فتح حاصل ڪري نٿو سگهي. عشق ۽ نانگ جي گهاءَ جي صحيح خبر انهن کي ئي پوي ٿي جن کي اُن ڏنگيو آهي.
محبتَ جي ميدان ۾، اَچِي پيرَ پِياءِ
سِرُ وَڍَڻُ، ڌَڙُ ڌارُ ڌَرَڻَ، اِي سِينگارَ سَنداءِ
ڏِيندا مُون ڏِٺاءِ، مَٿا مَعَشُوقَنِ لَئي.
تون قربانيءَ جي جذبي سان محبت جي ميدان ۾ جڏهن اچي چڪو آهين. ته پوءِ پنهنجو سر وڍائڻ ۽ ڌڙ کي سر کان ڌار ڪرڻ وارا عمل تنهنجا زيبائتا ۽ ٺهڪندڙ سينگار آهن. توکي ٿو ٻڌايان ته مون سڄي انساني تاريخ ۾ سچا عاشق ايئن ئي محبوبن جي رضا خاطر سِر ڏيندي ڏٺا آهن.
محبتَ جي مَيدانَ ۾، ڪَرِ پَڙاڏو پَٽُ
سِرُ سُورِيءَ، ڌَڙُ ڪُنگرين، مَتان ڪُڇِين ڪَٽُ
عِشقُ نانگُ نِپَٽُ، خَبَرَ کاڌَن کي پَوي.
اي عاشق! محبت جي ميدان ۾ ايڏي آواز سان هوڪو ڏي جو تنهنجي آواز سان پٽ مان به ان آواز جي گونج اچي ۽ چوڏس ان جو پڙاڏو ٻڌڻ ۾ اچي. توکي عملي جدوجهد جي دوران پيش ايندڙ ايذائن کان وٺي سوريءَ سيج بنجڻ تائين ڪيتري به قرباني ڏيڻي پوي ته به توکان ڪا ٻڙڪ، دانهن ۽ آهه ٻاهر نه نڪري. جنهن کي ان عشق جي چوٽ لڳل آهي سو ئي ان جي خبر رکي ٿو ۽ وڏي کان وڏي قرباني ڏيڻ جي لاءِ تيار ٿي وڃي ٿو.
محبتَ جي ميدانَ ۾، سِرِ جو سانگُ مَ ڪَرِ
لاهي سِرَ لَطيفُ چَئي، اَڳئان دوستَنِ ڌَرِ
وَڍيين تان واهُ ٿيين سَندي دوسان دَرِ
عِشقُ نانگُ اَپَرِ، خَبَرَ کاڌَنِ کي پَوي.
محبت جي ميدان ۾ جنهن ايمان، نظريي ۽ نصب العين کي تو اپنايو آهي ۽ ان لاءِ محبت رکي آهي ته پوءِ ان لاءِ پنهنجي سر جو سانگو لاهي ڇڏ. لطيف ٿو چوي ته پنهنجي ساٿ ۾ پنهنجو سر قربان ڪرڻ جي حد تائين اعتماد ۽ يقين پيدا ڪر. ان جهد ۽ جاکوڙ ۾ تنهنجو سر قربان ٿيو ته ٻين جي لاءِ مشعل راهه ٿيندو ۽ پنهنجي محبوب مالڪ جي محبوبيت جو حقدار پڻ ٿيندين. پر اهو عشق جو مقام انهن کي حاصل ٿئي ٿو جيڪي پاڻ ان جا سٽيل هجن. جن کي ان فدائيت جي اعليٰ حاصلات جو ادراڪ هجي.
محبتَ جي ميدان ۾، سِرَ جو ڪَرِ مَ سانگُ
سُورِي سُپيرينِ جي، چَڙهُه ته ٿيين چانگُ
عِشقُ آهي نانگُ، خَبَرَ کاڌَنِ کي پَوي.
جنهن محبت جو ميدان تو پنهنجي لاءِ چونڊيو آهي اتي توکي سر جو سانگو لاهڻو پوندو. ڇو ته اتي تنهنجي محبوب توکان تنهنجي سر قربان ڪرڻ جي تقاضا ڪري ڇڏي آهي. ان ڪري محبوبن جي تو لاءِ مقدر ڪيل سوريءَ تي چڙهه ته ڪامياب سورهيه سڏجين ۽ سدا حيات ٿئين. اهو مقام عشق انهن کي حاصل ٿئي ٿو جيڪي ان جا سٽيل هجن. جن کي ان فدائيت جي اعليٰ حاصلات جو ادراڪ هجي.
محبتَ جي ميدانَ ۾، رَڪَنِ ڪانهي راندِ
معشوقَنِ مهاندِ، لَکين لِيلائي مُئا.
عشق جي آزمائش واري ميدان ۾ خامَ، بي حس ۽ بي اثرن جي بيهڻ جي جاءِ ئي ڪانهي! جن پنهنجي اندر طلب ۽ عشق جي اها جستجو ۽ فدائيت ئي پيدا ڪونه ڪئي تن کي تماشبين ٿيڻ کانسواءِ ڪجهه پلئه نه پيو. توڙي جو رواجي حيلا ۽ منٿون ڪيئون پر اها منزل نصيب ڪونه ٿين.
محبتَ جي ميدان ۾، رَڪَنِ ناهي راندِ
حَبِيبَنِ هيڪاندِ، سَگَهنِ ٿِيي نه سَيِدُ چَئي.
عشق جي آزمائش واري ميدان ۾ خامَ، بي حس ۽ بي اثر شخص جي بيهڻ جي جاءِ ڪانهي. شاهه سائين هڪ حقيقت بيان ڪري ٿو ته: محبت جي ٺلهي دعويٰ ڪندڙن ۽ عيش لاءِ جيئندڙن ٿلهن متارن جي محبوبن سان گڏجاڻي ممڪن ئي ڪانهي.
عِشقُ نه آهي راندِ، نه ڪِي ڪَنِسِ ڳَڀَرُو
جِيءُ جُسي ۽ جان جِي، ڀَڃي جو هيڪاندِ
سِسِي نيزي پاندِ، اُڇَلِ ته اَدَه ٿِئي.
عشق ڪا ٻاراڻي راند ناهي جو الهڙ ان کي راند ڪري سمجهن. عشق اهو آهي جيڪو ساهه، بت ۽ جياپي جي يڪ جائي کي ٽوڙي ٿو سو، اي سچا عاشق! جي اها منزل ماڻڻ ٿو گهرين ته پوءِ پنهنجي سِرَ کي نيزي جي چوٽيءَ تي چاڙهه ته سِر جو ۽ عشق جو حق ادا ٿئي.
عاشِقَ مَعشوقَنِ جِي وَٺِي ويهُه ڳَرِي
جِمَ وِرچِي ڇَڏيين سَندِي دوستَ دَرِي
ڏيندَءِ ٻُڪِي ٻاجَهه جِي وِيندَءِ ٺَپَ ٺَرِي
ساجَنِ توءِ سَرِي، اَسان سَرِي نه اُنِ ري.
اي عاشق! جيڪڏهن محبوب جي قريب ٿيڻ گهرين ته محبوبن جي گهٽي ۾ وڃي ويهه. ان جي مشيت ۽ رضا کي ماڻ ۽ ان جي ٻڌايل انساني نفعي بخشيءَ واري عملي زندگيءَ جي ضابطن کي اکين تي رک ۽ ان حاصلات کي پنهنجي زندگيءَ جو سرمايو بڻاءِ. متان ٿڪجي دوستن جو در ڇڏي ڏين ۽ پنهنجي تلاش کي ماٺو ڪرين. انهيءَ عملي زندگيءَ مان توکي محبوب جي رضا ۽ پيار جي شفا بخش ٻڪي ملندي. جنهن سان تنهنجي لڇ پڇ ۽ بي چيني وارا اندريان ڦٽ ۽ زخم ٺري پوندا. انساني ڀلاين واري انهيءَ عملي زندگيءَ جي توکي ئي ضرورت آهي. محبوب جي ذات بي نياز آهي، ان جي ته سري سگهي ٿي، پر اسان طلبيندڙن جي ان جي مهربانين کانسواءِ ڪا ڪار ۽ گهڙي سولي نٿي گذري سگهي.
عاشقَ معشوقَنِ جو وَٺِي ويهِجُ سيرُ
اچِي پُڇَندَئي پاڻهِين، پِرَتان ڀَري پيرُ
ڀَلان سَندو ڀيرُ، رَهبَرُ ٿيندُءِ راهَه ۾.
اي عاشق! تون محبوبن واري انهيءَ سڌي واٽ ”صراط مستقيم“ کي جهلي صبر سان ويهي رهج. اها پرين جي عطا ڪيل هدايت واري سڌي واٽ توکي ورن وڪڙن کان بچائي وٺندي. تون پاڻ صرف ان کي پختگيءَ سان جهلي وٺ. هو پاڻهي، پيار مان پير ڀري اچي توکان تنهنجو حال پڇندا ۽ ان جا راز پاڻهي تنهنجي مٿان کلندا ويندا. ڀَلن محبوبن واري اها ڀلائي ۽ عطا توکي آزمائش واري اڻانگي پنڌ ۾ سنئين راهه سونهائيندي.
عاشقَ معشوقَنِ جو، وَٺِي ويهِجُ دَرُ
پِرِين پُڇَندءِ پاڻهِين، لَهندَءِ سارَ سُڀَرُ
اُنِي جو اَثَرُ، رَهبَرُ ٿِيندَءِ راهَه ۾.
اي عاشق! محبت جي مشڪل راهه ۾ رهبري ۽ رهنمائيءَ لاءِ انهيءَ هڪ ئي هادي ۽ حڪمت واري فقط پياري محبوب جو ئي دروازو جهلي ويهج. ان جي ٻڌايل حڪمت ۽ ضابطن کي تو اپنايو ته هو ٻاجهه ڀريو، مڻيادار سڄڻ پنهنجو پاڻ اچي تنهنجي سارسنڀار لهندو ۽ تنهنجي لاءِ سڻاين ۽ سلامتيءَ جا دروازا کوليندو ويندو. سندس انهيءَ محبت ڀري سار سنڀار ۽ رهنمائيءَ جو تاثير ۽ فيض تنهنجي لاءِ عشق جي انهيءَ اڻانگي پنڌ ۾ سونهون ۽ سهارو ٿيندو.
عاشقَ مَعشوقَنِ جو وَٺِي ويهُه دُکاڻُ
پَئِجُ پيشَ پِرينِ جي پُٺِيءَ وِجهِي ’پاڻُ‘
ته تون تَنِي ساڻُ، سدا هوئين سُرخُرُو.
اي عاشق! تون محبوبن يعني خدا پرستيءَ جو مرڪزي ماڳُ انسان دوستي کي سوگهو ڪري وٺ. هاڻي انسان دوستيءَ جي انهيءَ مايا ۽ حاصلات کي سڀ ڪجهه سمجهي، پنهنجو ’آءٌ‘ ۽ ’پاڻپڻي‘ وارو خيال پوئتي ڦٽو ڪري، سندن آڏو نماڻائي سان حاضر ٿج. تنهنجي ڪاميابي ۽ سرخروئيءَ جو اهوئي راز آهي ۽ انهيءَ سان ئي مالڪ جي محبوبيت جو حقدار بڻبين ۽ ساڻس هميشه لاءِ گڏ رهندين.
عاشقَ معشوقنِ جو، وٺي ويهجُ گهَٽُ
جِمَ وِرِچي ڇَڏِييٖن مَحَبتَ سندو مَٽُ
ڪَري سِرَ جو سَٽُ، پِيِجِ ڪٖي پِيَالِيُون.
اي عاشق! تون محبوبن جي وصال ۽ خداپرستي ماڻڻ لاءِ ان جو انسان دوستيءَ وارو لنگهه جهلي ويهي رهَج. انساني دوستيءَ ۾ ايثار، قرباني ۽ ڏيڻ ئي ڏيڻ آهي ۽ ان لنگهه جي ڏيڻ واري ريت کان متان ڪڪ ٿي، اهو نهايت مهربان محبوب جو’محبت سندو مٽ‘ هٿان وڃائين. تون پنهنجي ايثار ۽ خود حوالگي سان انهيءَ اعليٰ حاصلات جون ڪي محبت جون پياليون پيئجانءِ.
عاشقَ مَعشوقَنِ جو وَٺِي ويهجُ رَنۡدُ
پِيارِيندَءِ پاڻهِين مَيخاني جو مَنۡڌُ
سِرُ اُنِ جو سَڦَرو سُپَڪُ آهي سَنۡڌُ
مَتان ڪَڍِين ڪَنڌُ، اوڏو ٿِي اُنِ کي.
اي عاشق، محبوبن جي ٻڌايل سڌي واٽ جهلي استقامت سان ان رستي تي ڄميو رهج. پوءِ هو پاڻمرادو توکي پنهنجي محبت جي سرڪي پياريندا ۽ تنهنجي لاءِ ان واٽ تي هلڻ سولو ۽ سرور وارو ٿي پوندو. ان محبوب حقيقي جي محبت وارو مشروب ۽ وڏي لذت وارو آهي ۽ سندس اطاعت جا طريقا ۽ قانون پورا توريل تڪيل ۽ سٺي جوڙ سان جڙيل آهن. متان تون ان جي الفت ۽ اطاعت مان ڪنڌ ڪڍيو آهي. تون سخت آزمائش جي باوجود سندن سامهون اچي قرب حاصل ڪج ۽ سر جو سانگو هرگز نه ڪج.
پَتَنگُ چائين پاڻَ کي، پَسِي مَچُ مَ موٽُ
سَهائيءَ سُپيرِينِ جي گِهڙُ ته ٿِيين گهوٽُ
اڃا تون اَروٽُ، کُوري خَبَرَ نه لَهِين!
جيڪڏهن تون پاڻ کي پروانو ۽ سچو عاشق ٿو سڏائين، ته پوءِ هر قسم جي لهس ۽ هر قسم جي جاني ۽ مالي قربانيءَ لاءِ تيار ٿي وڃ. اهو آزمائش وارو مچ ڏسي ڊڄي پوئتي نه وَرُ. سپرين جي روشني ۽ شعاع ۾ اندر آءُ ته انهيءَ قربانيءَ جي نتيجي ۾ تنهنجي شخصيت پختي ٿئي، توکي مرتبا ملن ۽ تون رَچي لال ٿئين. پر جيڪڏهن تون اڃا پچي پڪو نه ٿيو آهين ته پوءِ اها تنهنجي محرومي آهي. افسوس آهي جو تون محبت جي آڳ ۽ آڙاهه يعني قربانين کان بي خبر آهين.
پَتَنگُ چائين پاڻَ کي، ته ڄيري پَؤ ڄاڻِي
تان تان تاڻِجِ تاءَ ڏي، جان آڳِ نه اُجهاڻِي
وِسِہُ وِهاڻِي، اَتُ نه ڏِجي عامَ کي.
جيڪڏهن تون پاڻ کي پروانو ۽ سچو عاشق ٿو سڏائين ته پوءِ پنهنجي مقصد جي حاصلات لاءِ پڪو پهه ڪري اچي پاڻ کي تڪليفن ۽ اهنجاين جي ٻرنديءَ آڳ ۾ هڻ. تيسين پيو پاڻ کي تئو ڏي ۽ تڪليفون برداشت ڪر، جيستائين باهه وساڻي ناهي. پڪ ڪري ڄاڻ ته اها تڪليف واري رات وهامي ويندي پر پنهنجو پاڻ کي سڄي رات ان ۾ جلائڻ ۽ آزمائش ۾ ڪامياب ٿيڻ وارو اهو راز اهڙن عام ماڻهن کي نه ڏيڻ گهرجي جن کي عظيم مقصدن لاءِ عظيم قربانين جي لطف ۽ نهايتن جي سُڌ ئي ڪانهي.
پَتَنگُ چائين پاڻَ کي، ته اَچِي آڳِ اُجهاءِ
پَچَڻَ گهَڻا پَچائِيَا، تون پَچَڻَ کي پَچاءِ
واقِفُ ٿِي وِساءِ، اَتُ نه ڏجي عامَ کي.
جيڪڏهن تون پاڻ کي پروانو ۽ سچو عاشق ٿو چوائين، ته پوءِ پنهنجي جهد، جاکوڙ ۽ قربانين سان ۽ پنهنجي عاشقيءَ واري وجود سان ان باهه کي وساءِ. اُڏامي اچي پاڻ کي باهه ۾ هڻ ۽ ’باهه‘ کي وساءِ. باهه جي ان ’جلڻ‘ گهڻن کي جلائي ختم ڪري ڇڏيو، پر تون ان ’جلڻ‘ کي جلائي ختم ڪر. قرباني ۽ فدائيت جو جيڪو راز، شعور ۽ جذبو توکي حاصل آهي تون ان جو ڄاڻُو ٿي ان باهه کي وساءِ. پر اهو پاڻ کي جلائي، ’جلائيندڙ‘ کي جلائي ڇڏڻ وارو راز، اهڙن عام ماڻهن کي نه ڏجي، جن کي عظيم مقصدن لاءِ عظيم قربانين جي راز جي ڄاڻ ناهي.
پُڇُ پَتَنگَنِ کي، سَنديُون کامَڻَ خَبَرُون
آڻِيو وِجَهنِ آڳِ ۾، جِيءُ پنهنجا جي
جيري جَنِي جي، لَڳا نيزا نِيہَ جا.
اي عاشق! عظيم مقصدن جي لاءِ عظيم قربانين سان جلڻ واريون ڳالهيون تون وڃي انهن پروانن کان پڇ، جيڪي انساني تاريخ ۾ پنهنجي مقصدن لاءِ ٻلهار ٿي جلندا ۽ قربان ٿيندا رهيا آهن. جيڪي انهن وڏن انساني مقصدن جي لاءِ پنهنجو پاڻ کي پنهنجي جان ۽ مال جي سمورين قربانين سان آڻي ٿا ٻَرنديءَ باهه ۾ هڻن ته جيئن انهيءَ باهه جو انت آڻي ڇڏجي. اها هر ڪنهن جي وس جي ۽ سَڌ جي ڳالهه ڪانهي. جن جا اندر اڌ آهن ۽ جن جي جيري تي نيزا نينهن جا لڳل آهن، سي اهڙي قربانيءَ لاءِ تيار هجن ٿا.
پُري پَتنگَ آئِيا، سُري سُهائي جَهلَ
ڪَندا ڪانَه اُڇَلَ، مَٿو ڏِيندا مَچَ کي.
پتنگ پروانا پري کان پاڻ هلي اچي باهه جي ويجهو ٿيا آهن. هو هاڻي سِر جي سَٽ ڏيندا ۽ پنهنجا سِرَ گهوري پنهنجي محبوب مقصد کي ٻليدان ڏيندا ته جيئن سندن قربانيءَ جي نتيجي ۾ انهن جا پنهنجا سک ۽ سلامتيءَ جي زندگي جيئن.
پُرِي پَتَنگَ آئِيَا، سُرِي سَهائي وَٽِ
ڪَندا ڪانَه گهَٽِ، مَٿو ڏِيندا مَچَ کي.
پتنگ پروانا پري کان پاڻ هلي اچي باهه جي ويجهو ٿيا آهن عشق جي آزمائش ۾ هو ڪابه ڪوتاهي ڪا نه ڪندا، ۽ اَوَس پنهنجا سر پنهنجي محبوب مقصد لاءِ قربان ڪندا.
پُرِي پَتَنگ آئِيَا، سُرِي سَهائي ساءِ
ڪَندا ٻِي نه ڪاءِ، مَٿو ڏِيندا مَچَ کي.
پتنگ پروانا پري کان پهه ڪري، پاڻ هلي اچي آڳ کي ويجها ٿيا آهن. هو محبت ۾ سر قربان ڪرڻ تي قائم رهندا ۽ بهاني واري ٻي ڪا به ڳالهه ڪا نه ڪندا ۽ پنهنجا سِرَ گهوري پنهنجي محبوب مقصد کي بقا ڏيندا.
پَتَنگَ، رَءِ رَچنگَ، آڳِ پَسِي آيَا
اُهي عبدُاللطيِفُ چَئي، کُورِي کَپايا
جيلاهَ لَنۡئُه لايا، مَرَنِ موٽَنِ ڪِينڪِي.
محبت ۾ رچي راس ٿيل پتنگ پروانا، پنهنجي عمل جي ميدان کي ڏسڻ ساڻ اچي اتي پهتا. عبداللطيف ٿو چوي ته: انهن ان مقصد لاءِ سڄي زندگي تياڳي ڇڏي، ان راهه جي تڪليفن کين جلائي ختم ڪري ڇڏيو. ڇاڪاڻ جو هو لنئُه لڳا ۽ عشق پيا، انهيءَ ڪري اتي ئي مُئا پر پوئتي ڪونه موٽيا. پنهنجي مقصد لاءِ سڙي سر ڏنائون پر پوئتي نه هٽيا.
چَڙِهِئو چَڪاسِنِ چاهِ، آڳِ ٻَرندي آئِيا
وِهُسَنِ واڙِيءَ ڦُلَ جئَن مَحَبَتِي مَچَ لاءِ
کامَنَدَنِ کَٽِئو، اُجهاڻَنِ اُونداهِ
جَنِ اَندَرَ ٻَري باهِ، اِيءَ سُڌِ سَڀَڪا اُنِ کي.
پنهنجي عظيم مقصد جي لاءِ چاهه ۽ جستجوءَ جي حد ته ڏسو جو اهي پتنگ پروانا مٿي اُڏامي پاڻ پچڻ لاءِ واجهائين ٿا ۽ باهه جي ڳولا ڪن ٿا ۽ ڪٿي به ڪنهن باهه جي ٻرڻ ساڻ، اچي ٿا اتي رسن. ڇاڪاڻ ته اهي سمجهن ٿا ته پچڻ سان هو پختا ۽ عظمت وارا ٿيندا. اهي پنهنجي عظيم مقصد سان محبت ڪرڻ وارا پتنگ باهه جي مچ کي ڏسڻ ۽ ان ۾ پوڻ خاطر، خوشيءَ وچان واڙيءَ جي گل وانگر ٽڙن ۽ ٻهڪن ٿا. انهن جي اندر به مچ آهي ۽ مچ مچ سان ملڻ جي آنڌ مانڌ ۾ رهي ٿو. جيڪي پاڻ پچائن ٿا سي ئي کٽن ٿا، باقي ان جذبي کان خالي ۽ وسامي ويل دلين لاءِ اونداهي ئي اونداهي آهي. ڀٽائي رحه تمثيل سان سمجهائي ٿو ته جن سچن عاشقن جي اندر ۾ خدا پرستيءَ ۽ انسان دوستيءَ جو مچ ٻريل آهي تن کي ئي انهيءَ محبت يا جلڻ واري راز جي خبر آهي.
اَچِي اُجهانيو آڳِ کي، پَتنگَنِ سِين پَروازُ
کامِي خاڪَ ٿِيَڻَ جو اُنِي وَٽِ اَندازُ
رَمزَ پَرَوڙيَئُون رازُ، ڄيري جِي ڄِڀِيءَ جو.
ان پچڻ ۾ کين پنهنجي پختگي ۽ عظمت جو ايترو يقين ۽ اعتماد آهي ته جيستائين شعلو ٻرندڙ آهي تيستائين پتنگن جي پرواز ڍري نٿي ٿئي، تان جو آڳ اجهامي وڃي ٿي. وٽن محبت جي مچ ۾ سڙي رک ٿيڻ واري انهيءَ راز ۽ ڳالهه جي ڳَڻَ ڳوت به آهي ته سليقو ۽ انداز به آهي. انهن باهه جي هن ڄَر واري رمز ۽ راز کي پوريءَ طرح پرکيو پروڙيو آهي.
پَتنگَنِ پَہُ ڪري، اَچِي اُجهانۡئِي آڳَ
ڪِيۡنئَنِ کي قُربَ جِي ڪا جا لَڳِي لاڳَ
مَرِي پِئا سَڀ ماڳِ، کامِي کُورٖي وِچَ ۾.
پروانن پڪو ارادو ڪري اچي پاڻ کي باهه ۾ سٽيو ۽ انهيءَ سٽڪي سان باهه کي وسايو. انهن پنهنجو پاڻ کي آڳ ۾ راس ٿيڻ ۽ ريٽو رت ٿيڻ جو مرتبو ماڻيو. اها اندر جي آنڌ مانڌ آهي. کين محبت ۽ قرب جي اهڙي ڪا عجيب لنؤ لڳي ٿي جو سڀ اتي جو اتي محبت واري مچ ۾ سڙي جلي پيا ۽ کوريءَ جي وچ ۾ کامي پيا پر پوئتي ڪين هٽيا.
پَتنگَنِ پَہُ ڪِئو، مِڙِئا مَٿي مَچَ
پَسِي لَهَسَ نه لِچئا، سَڙِئا مَٿي سَچَ
سَندا ڳِچِين ڳَچَ، ويچارَنِ وِڃائِيا.
پروانن سچن عاشقن پنهنجي محبوب مقصد تان سر گهورڻ جو پڪو ارادو ڪيو ۽ اچي مچ مٿان گڏ ٿيا. باهه جو سيڪ ۽ تڪليفون آين ته به پنهنجي اصولن، مقصدن ۽ جاکوڙ ۾ ذري جي لچڪ به نه آين ۽ سچي محبت ۽ حاصلات جي جستجوءَ سان پنهنجي محبوب مقصد خاطر اُتي جو اُتي سڙي ويا. هنن آگ اجهائڻ جي پرعزم پتنگن پنهنجي ان جهد ۽ جاکوڙ ۾ پنهنجين ڳچين جا ڳچ وڃائي ڇڏيا.
اَصُلِ عاشقَنِ جو، سِرُ نه سانڍَڻُ ڪَمُ
سَئو سِسيان ئِي اَڳِرو، سَندو دوسان دَمُ
هِيءُ هَڏو ۽ چَمُ، پِڪَ پِريان جِيءَ نه پَڙي.
انساني تاريخ جي ڊگهي سفر ۾ ڏسندؤ ته اصل کان وٺي سچن عاشقن جو اهو دستور رهيو آهي جو محبت جي ميدان ۾ پنهنجي سر جو بچاءُ ئي ڪو نه ڪن (هميشه سر گهوري قربان ٿين). هو ايئن ٿا سمجهن ته پنهنجي محبوب مالڪ خدا جي رضا ۽ ان جي نتيجي ۾ ان جي ديدار جو هڪ لمحو به سندن سوَن سِرن کان وڌيڪ قيمتي آهي. هيءَ هڏ ۽ چم جسم ۽ جان پنهنجي خلقڻهار جي ڏنل عطائن ۽ ان محبت واري لقاءَ جي مقابلي ۾ ڪابه حيثيت نٿا رکن.
اَصُلَ عاشقَ پانهِنجيون سِسيُون نه سانڍِينِ
لاهيو سِرَ لَطِيفُ چَئي، ساهَ سَلهاڙِيو ڏِينِ
ڪُلَهنِئُون ڪاٽِينِ، پُڇَنِ پوءِ پِرِيتَڻو.
اصل کان وٺي اها سندن ريت آهي جو سچا عاشق پنهنجن سرن جو ڪو بچاءُ ۽ سانگو ئي ڪونه ڪن. هو پنهنجو سر وڍي، ان سان گڏ پنهنجو ساهه به سلهاڙي محبوبن آڏو نذر ٿا ڪن هو پهريائين پنهنجا سر ڪلهن وٽان ڪوري ٿا ڏين ۽ پوءِ ٿا نينهن نڀائڻ جو نالو وٺن.
وائي
دِلِ ماهي دي نال لوڪو
دل رانجهي دي نال لوڪو
١. مَئن رانجهن دي رانجهن مَيڏا
ٻِئو سَڀ ڪُوڙو ٿوڪو.
٢. مَحبتَ جي ميدان ۾،
سِرُ وَڍي ڪو ڪو.
اي ماڻهؤ! منهنجي دل ماهي ساڻ آهي ۽ منهنجو جيئڻ مرڻ ان جي لاءِ آهي. اي لوڪو! منهنجي دل رانجهن ساڻ آهي ۽ منهنجو جيئڻ مرڻ ان جي لاءِ آهي. آءٌ رانجهن جي آهيان اها منهنجي طلب ۽ تات آهي ۽ رانجهن منهنجو آهي ٻي سڀ شيءِ ڪوڙي آهي. محبت جي (مشڪل) ميدان ۾هر ڪنهن جي وَسَ جي ڳالهه ڪونهي پر وري ڪو پنهنجو سر وڍي ڏئي ٿو.
وائي
عِشق ساجن دا لَڳا مَئن نُون مائِي!
بره ڍولڻ دا لڳا مئن نون مائي!
١. راتِيان دَردَ، ڏِينهان دَرماندِي، لوڪان ڪَلَ نه ڪائِي
٢. مونکي مَرض ماريئو، سيڻنِ هَٿِ سَگهائِي
٣. دارُون هِنَ دَردَ جو، آهِيين يا اِلاهِي!
اي ماء! مون کي پياري پرينءَ جو عشق وڪوڙي ويو آهي! ساجن جي الستي عشق ۾ ورتل آهيان، منهنجي ماءُ! اهو عشق برهه جي باهه بڻجي ويو آهي. منهنجي ماءُ! انهيءَ ڪارڻ رات جو فڪرمندي واري درد جو سور سهان ٿو ۽ ڏينهن جو هورا کورا ۾ بي حال آهيان. عام ماڻهن کي منهنجي هن حال جي ڪهڙي خبر! مون کي (فراق جي) مرض مُئن جي مثال ڪري ڇڏيو آهي! هاڻي منهنجي چڱڀلائي پيارن سڄڻن جي ئي وس آهي. اي الله سائين، آخر ۾ تون ئي منهنجي هن سور لاءِ علاج (شفا بخشيندڙ) آهين.
اصول 4. جان جي قربانيءَ لاءِ تيار رهڻ شاهه وٽ عشق جو چوٿون اصول آهي
ابن خلدون چيو هو ته اوهان کي پنهنجي قوم کي متحد رکڻو آهي ته ان کي هميشه ويڙهه ۾ رجهائي رکو. هتي ويڙهه مان مراد صرف جنگ جو ميدان ناهي. ويڙهه جا ميدان مقابلي جا آهن. مقابلي جون ڪيتريون ئي صورتون ٿي سگهن ٿيون. تهذيبي ترقيءَ جو مقابلو، اقتصادي ۽ فني ترقيءَ جو مقابلو، ڪارپوريٽ ۽ سماجي ترقيءَ جو مقابلو- اهي سڀ مقابلا ڪنهن به قوم کي متحد رکڻ جو وڏو ڪم ڏئي سگهن ٿا. اهڙي طرح قومي ترقيءَ ۾ پنهنجي جند جان حوالي ڪري ڇڏڻ، پنهنجي قوم ۽ ماڻهن سان مڪمل وابستگي ۽ ڪميٽمنٽ ۾ سبقت حاصل ڪرڻ جو مقابلو ته انهيءَ عشق جو اصلي محاذ آهي. يعني اوهان ڪنهن به خوف الڪي ۽ مفاد کان آجا پنهنجو پاڻ کي قومي بقا ۽ ترقيءَ لاءِ وقف ڪري ڇڏيو ته اوهان جي لاءِ اها ئي عشق جي ريت آهي. اوهان جي ديوانگي هر حالت ۾ اوهان کي انالحق جي اعلان تي رسائيندي ۽ اهو انالحق سوريءَ کي سينگار بنائڻ جو آواز ۽ اعلان آهي. حسين بن منصور حلاج چيو هو ته:
”جيڪڏهن اوهان ۾ حق سڃاڻڻ جي شناس ڪونهي ته پوءِ سندس اهڃاڻ ۽ علامتون سڃاڻو،
مان به انهن جو اهڃاڻ آهيان.
انالحق
۽ اهو ان لاءِ جو مون حق کان منهن نه موڙيو!
مون کي قتل ڪيو!
سوليءَ تي لٽڪائي ڇڏيو!
منهنجا هٿ پير ڪپي ڇڏيو!
پر مان پنهنجي حق تي هئڻ واري دعويٰ تان نه ڦرندس.“
اهو عشق رتن ماڻهن جي مٽي ۽ سرشت ۾ سمايل آهي ته اهي قالوابليٰ جي ڪيل اقرار کي سوريءَ تي چڙهي پنهنجي عشق ۽ ديوانگيءَ کي ثابت ڪن. ان ڪري هو نيزي نروار ٿي ڪسڻ جو قرار حاصل ڪرڻ لاءِ بيتاب هوندا آهن. انهن عاشقن جي سڄي تلاش ۽ جستجو هستيءَ سان يڪجائيءَ لاءِ هوندي آهي. عاشقن کي دوئي ۽ علحدگي ايذائيندي آهي. انهيءَ ڪري سوريءَ چڙهڻ ۽ سيج پسڻ انهن جو مرڪ بڻجي پوندو آهي. اهي عاشق جيڪڏهن زندگيءَ ۾ ماڻهوءَ سان محبت ڪن ٿا، ڌرتيءَ سان محبت ڪن ٿا ته ان ۾ ان هستيءَ جي هم آهنگيءَ کي ڳولهي رهيا هوندا آهن. هو ان ۾ به ان خلقڻهار جي رضا ۽ محبوبيت تلاشيندا آهن جو ان ئي کين پنهنجي رضا ۽ محبوبيت جو اتي ڏس ڏنو آهي. شاهه سائين سُر ڪلياڻ جي داستان 5 ۾ اجهو هيئن فرمايوآهي:
سِڪَڻُ ۽ سُورِي، ٻَئِي اَکَرِ هيڪَڙي
ويهَڻُ واٽَڙِيُنِ تي، ڪارَڻُ ضَرُورِي
ٻِنهِينءَ جي پورِي، جِيءَ ڏِني ري نه جُڙي.
عشق ۽ سوري، ٻئي سور ۽ سختي جي لحاظ سان ساڳي ڳالهه آهن. گهر ويٺي اهو ماڳ ملڻ محال آهي. جيئن عشق واري حالت ۾ محبوب لاءِ واٽون جهلي ويهڻ هڪ لازمي حيلو آهي تيئن خدا جي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ لاءِ ان جي ڏسيل رستي تي هلڻ جيڪو انساني عظمتن جي لاءِ ويڙهه وڙهڻ ۽ غلام ڌرتيءَ جي آزاديءَ لاءِ جدوجهد وٽان گذري ٿو. اها واٽ وٺڻ هڪ ضروري ڪارڻ آهي. سڪڻ ۽ سوري ٻنهين جي لاءِ جند جان قربان ڪرڻ کان سواءِ پورائي نه ٿيندي.
سُورِيءَ سَڏُ ٿِئو، ڪا هَلَندِي جيڏِيُون!
وَڃڻُ تَنِ پِئو، نالو نِيہَ ڳِنَهنِ جي.
محبوب / اعليٰ مقصد لاءِ جدوجهد جي واٽ تي سوريءَ تي چڙهڻ جو سڏ ٿيو . مون کي ته اوس وڃڻو آهي پر اي ساٿيو! اوهان مان به ڪو هلندو! جيڪي محبوب سان سچو نينهن جو ناتو رکن ٿا، تن کي پنهنجي جان ۽ مال جي قربانيءَ لاءِ ضرور وڃڻو پوي ٿو.
اُڀِي عاشِقَنِ کي سُوري سَڏَ ڪَري:
”اَٿِي سَڌَ سُرِڪَ جِي، ته ڪَئُه مَ پيرُ پَري
سِسِي ڌار ڌَري، پُڇِجُ پوءِ پِرِيتَڻو.“
سوري عاشقن لاءِ هميشه تيار آهي، ۽ عشق جي پانڌيئڙن کي پئي سڏ ڪري ته: ”جيڪڏهن محبت واري سُرڪي پيئڻ جي سچي سڪ اٿوَ ته پوءِ ذرو به پير پوئتي نه ڪيو ۽ اڳتي وڌي سوريءَ تي چڙهو. جيستائين اوهان کي پنهنجي هن محبوب مقصد جي لاءِ پنهنجو سر ڪاٽي جدا ڪرڻ جي همت آهي ته پوءِ عشق ۽ پريتڻي جي ڳالهه ڪيو ۽ عشق جو نالو وٺو.
سُورِي ٿِي سِينگارُ، اَصُلُ عاشِقَنِ جو
لُڏِئا ڪِينَ لَطيفُ چئي، نيزي ٿِئا نِروارُ
ڪُسَڻَ جو قَرارُ، اَصُلُ عاشِقَنِ سِين.
اصل کان وٺي سوري عاشقن لاءِ سونهن سينگار رهي آهي جڏهن به انسانن کي غلامين وڪوڙيو آهي ته عشق رتن پاڪباز ماڻهن انهن جي غلاميءَ جو ڳٽ لاهڻ لاءِ جهد ۽ جاکوڙ ۾ سوريءَ کي سينگار بڻايو آهي. لطيف چوي ٿوته اهي سچا عاشق ذرو به نه هٻڪيا ۽ اچي ڀالي جي سامهان ٿيا. اهو انهيءَ ڪري آهي جو انهن جي خلقيندڙ ايمان وارن انسانن سان انهن جي جانين ۽ مالن جو سودو ڪري ڇڏيو آهي، ان ڪري اهو ڪسڻ جو قرار ڪندڙ ئي اصل عاشق ۽ ايمان وارا آهن.
سُورِي سِينگاري، اَصُلُ عاشِقَنِ کي
لُڏِئا ڪِينَ لَطيفُ چئي، ٿئا نيزي نظاري
ڪوٺِئو ڪِناري، آڻِئو چاڙهي اُنِ کي.
اصل کان وٺي سور سختيون ۽ تڪليفون عاشقن لاءِ ئي سونهن سينگار آهن ته جيئن انهن جي شخصيت جي تڪميل ٿئي ۽ خدا جي محبوبيت کين حاصل ٿئي. لطيف ٿو چوي ته اهي عاشق ازلئون ڪسڻ جو قرار هئڻ ڪري سوريءَ تي چڙهڻ کان ذرو به نه هٻڪيا ۽ اچي نيزي سامهان ٿيا. انهن عاشقن کي سُوري پتنگن وانگر ڪشش ڪري ۽ نيزن ڀالن تي چاڙهي ڪسڻ جو قرار بخشي ٿي. ڪنهن شاعر ان لاءِ هينئن چيو آهي :
سور سختيون عاشقن لئه، محب مهماني مُڪي.
سُورِيءَ مَٿي سيڻَ، ڪِهَڙي ليکي سَنَرا:
’جو لَئِه لَڳا نيڻَ، ته سُورِيان ئي سيڄَ ٿِي.‘
اهو ڪيئن ۽ ڇاجي ڪري آهي جو پنهنجي مقصد سان سچا عاشق جڏهن سخت جهد ۽ جاکوڙ ۾ ايذائجن ٿا ۽ سوريءَ تي چڙهڻ لاءِ اچن ٿا يا سوريءَ تي چڙهيل آهن، ته خوش پيا لڳن ۽ ٻهڪن! حقيقت هيءَ آهي ته انهن عاشقن جون اکيون اتي ئي ان آئندي جو مشاهدو ڪن ٿيون، جيڪو سندن قربانيءَ جي نتيجي ۾ پونيرن کي نصيب ٿيندو. ان جي نتيجي ۾ پنهنجي خلقڻهار جي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ جي سڪ انهن جي اکين ۾ اوسيئڙو ڪيون ويٺي هوندي آهي. تڏهن ته انهن کي اهنج ايذاءَ ۽ سوري به سيج پئي لڳندي آهي.
سُورِيءَ چڙهڻُ، سيڄَ پَسَڻُ، اِيءُ ڪَمُ عاشِقَنِ
پاهُون ڪِين پَسَنِ، سائُو هَلَنِ سامُهَان.
سوريءَ تي چڙهڻ ۽ ان کي شادي ۽ شاماني جي سيج ڪري ماڻڻ، اهو ڪم ازلئون اقرار ڪيل عاشقن جو ئي آهي. اهي عظمت وارا انسان سانگا ۽ بهانا ڪرڻ کان سواءِ پنهنجي پوءِ جا فڪرات ڇڏي جهد ۽ جاکوڙ جي رستي تي ايذائجن ٿا ۽ سڌو سوريءَ کي سامهان هليا اچن ٿا.
سُورِيءَ جي سَئو وارَ، ڏِيهاڻِئُون چَنگِ چَڙهِينِ
جِمَ وِرِچِي ڇَڏِيين، سِڪَڻَ جِي پَچارَ
پِرينِ پَسِين پارَ، نِيہُ جِئائِين نِڱِئو.
عشق جي جنهن واٽ جو تون پانڌيئڙو آهين، ان واٽ تي توڙي جو روزانو سؤ ڀيرا تون سُوريءَ جي ڀالن تي ٽنگجين، ته به متان بي حال ۽ هيڻو ٿي، پنهنجي پيشقدمي روڪي محبوب مقصد جي حاصلات کان مايوس يا بيگانو ٿئين. سڪ قائم رک ته من حقيقي محبوب جي محبوبيت ماڻي، دائمي ۽ ابدي زندگيءَ ۾ هميشه ان جو حقدار رهين ۽ اهو ماڳ ڏسين جتان محبت جو سلو انگوريو ۽ عشق جي ابتدا ٿي.
سِڪَڻُ سَڀوئِي سُورُ، مَحبتَ وڏو مامِرو
’اَٺَئِي پَهَرَ مَلُورَ، ساعتَ نه سِگهو جِندَڙو.‘
سڪ ۽ اُڪير هر حالت ۾ درد ۽ ايذاءَ واري آهي ۽ اهو سڪڻ جڏهن وري خدا، انسان ۽ ڌرتيءَ لاءِ هجي ته هڪ وڏو مامرو آهي، پوءِ ته ماڻهوءَ جا اٺ ئي پهر ڏينهن رات سرگرداني ۽ ولوڙ آهي ۽ خلق خدا جي ڀلاين لاءِ پنهنجو آرام ڦٽائجي ٿو پوءِ ماڻهوءَ جو جيڪو به دم غافل گذري ٿو سو ڪافر هجي ٿو ۽ سندس جند جان ڪابه گهڙي موج ۾ ڪونهي، هردم پنهنجي مقصود جي طلب ۽ تات آهي.
سِڪَ نه آهي سُٿري، کَڻُ پَرُوڙي پيرُ
ڪُسَڻَ ڌاران ڪيرُ، ڪَري سَڌَ سِڪَڻَ جِي!
سڪ (عشق) جي واٽ سولي ۽ سٿري ناهي، تون ان راهه ۾ پيش ايندڙ اهنجن، ايذائن ۽ سوريءَ کي سامهون رکي سوچي سمجهي قدم کڻ. هن رستي تي موت قبولڻ ته هڪ عام رواجي ڳالهه آهي، ان ڌاران ڀلا ڪير ٿو عشق جي تمنا ڪري سگهي!
ڪَنہِ چيئِي ته پاءِ، پيرُ پِريان جي پيرَ ۾
تُون سُکَنِ جون سَڌُون ڪَرِين، سيڻَنِ سُورُ سُهاءِ
اَنگهَنِ جِيءُ اَڙاءِ، جان نالو ڳِيَڙءِ نِيہَ جو.
اي سڌڙيا عاشق! توکي ڪنهن چيو ته تون عشق واري واٽ ۾ قدم رک ۽ ان جي واٽ جي پانڌيئڙن جي جتيءَ ۾ پير پاءِ. تون فدائيت ۽ قربانيءَ جو اهو جهان ڄاتوئي ڪونهي، رڳو ٻاهرين ٻنين پيو سکن جون آسون اميدون رکين، عشق جي هن جهان ۾ محبوبن کي ته راحت ئي پنهنجي عاشق کي درد ۽ ايذاءَ ڏيڻ ۾ ٿي اچي ٿي. هاڻي جڏهن عشق جي هام هنئي اٿئي، ته پوءِ پنهنجو پاڻ کي ڀالن تي ٽنگاءِ ته جيئن توکي حاصلات جي حضوري ملي وڃي.
سِڪَڻَ اِيءَ نه حَدَ، جِئن لِڪِئو لِياڪا پائِيين
پَئي پِريان جي نه ٿِيين مَٿي اَڱَڻَ اَڌَ!
اِيءُ پُڻِ ڪُوڙِي سَڌَ، کِلئو کايو سُمَهِين.
عشق ۽ وابستگي جي دعويٰ به ڪرين ٿو پر پنهنجي وقت، وسيلن ۽ جان کپائڻ کان سواءِ ٺلهي وابستگي تي وقت پيو گذارين. سچي محبت ۽ سڪ جي پوري بجاآوري ۾ ايترو ڪافي ناهي. پڌرو ۽ نروار ٿي پنهنجو پاڻ محبوب جي پڌر ۾ پاڻ کي قربانيءَ لاءِ تيار ڪر. اها ته تنهنجي ڪوڙي سڪ آهي جو جاکوڙ ۽ قرباني جي واٽن تي هلڻ بجاءِ تون بنا ڪنهن فڪر فراق جي موج واري زندگي پيو گذارين ۽ خوشيءَ مان کايو پِيئو ننڊون پيو ڪرين.
ڄاڻِي ٻُجهِي جَنِ، توسِين سُورَنِ سَڃ ڪِي
تُون ڪئن سَنديون تَنِ، پَرِ سِين پَچارُون ڪرِين!
تنهنجي سمجهه ۽ ساڃهه، همت ۽ جذبي کي آزمائڻ خاطر توکي سُور سَڃيا، توڏانهن ئي موڪليا ته تون خوشيءَ ۽ صبر سان سهندين پر تون ويٺو ٻين کي دانهون ۽ فريادون ڪرين، تن پيارن جون تون ٻين ڌارين سان ڪهڙيون ٿو شڪايتون ڪرين!
جيڪِي سِڪَڻُ سِکُ، نا ته پَسُ سِڪَندِيُون
پاسي تَنِي مَ لِڪُ، نِيہُ نه سُڃاڻَنِ جي.
تنهنجي اندر ۾ جيڪا طلب جي تات آهي ته تون عمل جي ميدان ۾ اهو نينهن نڀائڻ جا طريقا پاڻ ئي سک يا تنهنجي چوڌاري ان واٽ جا پانڌيئڙا سڏيندڙ آهن ته انهن جو ساٿ ڏي. باقي (اِهي ٻئي ڳالهيون ڇڏي) تون اهڙن حوالين جو پاسو نه وٺ ۽ پيروي نه ڪر جيڪي ان عشق جي عملي اظهارن کي سمجهن ئي نه ٿا، جن جي وڙ وڪڙن واري واٽ آهي ۽ انهن جي منزل تي پڄڻ جو آسرو ئي ڪونهي.
جي تون سِڪَڻُ سِکئو، ڪاتِيءَ پَئي مَ ڪَنجُهه
سُپيريان جي سُورَ جو، ماڙُهنِ ڏِجي نه مَنجُهه
اَندرِ اِيءُ اَهَنجُ، سانڍجِ سُکائُون ڪَري.
جيڪڏهن نينهن نڀائڻ لاءِ عملي ميدان ۾ لٿو آهين ته ان واٽ تي تڪليفون، اهنج ۽ ايذاءَ اچن ته انهن تي دٻيل دانهون نه ڪر پر صبر سان سڀڪجهه سَهه. وڏن خدائي ۽ انساني ڪمن ۾ مليل تڪليفن ۽ درد جو راز دانهون ڪري عام ماڻهن کي نه ٻڌائجي. اهي تڪليفون، اهنج ۽ ايذاءَ هڪ طرف تنهنجي موجود ۽ ايندڙ نسلن لاءِ زندگي بخش هوندا ۽ ٻئي طرف تنهنجي شخصيت جا مرتبا مٿانها ڪري توکي مالڪ جي محبوبيت عطا ڪندا. تنهن ڪري انهن کي سکائون ڪري سانڍ ۽ وڏي محبت سان انهن کي محفوظ ڪج.
جان وَڍيين تان ويهُه، اَڻ- وَڍيو تان واٽَ ٿِيءُ
هِيءُ تَنِي جو ڏيهُه، ڪاتِي جَنِي هَٿَ ۾.
جيڪڏهن تون (محبت جو) گهايل آهين ۽ خدا، انسان ۽ ڌرتيءَ سان نينهن نڀائڻ جي هورا کورا ۽ تڙپ موجود آهي ته پوءِ عمل جو آغاز ڪر ۽ ڪنهن وڏي جهد ۽ جاکوڙ جي واٽ تي ويهه. پر جي اڃا تون محبت ۾ وڍيل نه آهين ته يڪدم پنهنجي واٽ وٺ ۽ ٿيءُ راهي. ڇاڪاڻ جو جهد ۽ جاکوڙ جي هن جهان ۽ ڏيهه ۾ ايذاءُ ۽ موت انسانن سان هميشه ساڻ هلندو آهي.
پِهِرين ڪاتِي پاءِ، پُڇِجُ پوءِ پِرِيَتَڻُو
ڏُکُ پِريان جو ڏِيلُ ۾، واڄَٽَ جِئَن وَڄاءِ
سِيخُنِ ماهُ پَچاءِ، جان نالو ڳيڙُءِ نِيہَ جو.
پهريائين قربانين جي لاءِ ذهني طور تي تيار ٿي وڃ، پوءِ عشق ۽ پريتڻي جون پڇائون ڪر. عظيم مقصدن جي وڏي حاصلات کي پنهنجو درد بڻاءِ ۽ ان درد کي پنهنجي جان ۾ وڏي واڄي وانگر ٻُراءِ ته جيئن تو ۾ سور سهڻ ۽ دانهن نه ڪرڻ جي قوت پيدا ٿئي. جڏهن تو نينهن نڀاهڻ جو عزم ڪيو آهي ته پوءِ پنهنجي جسم جي ماس کي سيخن ۾ وجهي باهه تي پچاءِ يعني ايڏو وڏو سور سهه، وڏي سور سهڻ جي عادت پيدا ڪر.
ڪاتِي ڪونهي ڏوهُ، ڳَنُ وِڍِيندَڙَ هَٿَ ۾
پَسئو پَرِ عَجيبَ جِي، لِچِئو وَڃي لوهُ
عاشِقَنِ اَندوهُ، سَدا مَعشوقَنِ جو.
ڪاتيءَ جو ته ڪو ڏوهه ڪونهي، ڇاڪاڻ ته ڪاتيءَ جو مُٺيو وڍڻ واري جي هٿ ۾ آهي. عظيم مقصدن لاءِ جيڪو قربانين جو عزم ڪري ٿو سو مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت جي حاصلات لاءِ پاڻ پيش ڪري ٿو. قرباني ۽ ايثار اهڙا عجيب به هوندا آهن جو ڪاتي پڻ نه وهي ۽ سير واري جاءِ تان لوهه لچڪيو وڃي، جيئن حضرت اسماعيل جي قربانيءَ وقت ٿيو هو. اها محبوب مالڪ جي ان رضا ۽ محبوبيت جي موٽ هوندي آهي جيڪو ان قرباني جي جذبي ۽ حضور کي قبول ڪري وٺي ٿو.
ڪاتِي تِکيائِي مَ ٿِيي، مَرُ مُنيائِي هوءِ
مانَ وِرِمَنِ توءِ، مُون پِريان جا هَٿَڙا.
حق ۽ حقيقت جي حاصلات لاءِ جاکوڙيندڙن جي مٿان اها تڙپ مسلط نه ٿيندي آهي پر اها انهن جي پنهنجي اندر جو اهاءُ هوندي آهي. ان ڪري حق جي واٽ تي هلندڙن لاءِ قرباني جي ريت به آسيس ڏيندڙ هوندي آهي. جيئن جيئن قرباني ڏيندو ويندو تيئن محبوب جي هٿن جي لمس ۽ ڇهاءُ پنهنجي مٿان محسوس ڪندو آهي. ان سرهائيءَ لاءِ چاهيندو آهي ته شل ڪاتي تکي ٿي نه وهي ته جيڪا پوشيده هٿن وارو اهو مهربانين جو ڇهاءُ به هميشه محسوس ڪريان.
هِڪُ جو هَڻي هَٿُ، ٻئو جو جهَلي گهاءُ
اِنهينۡ سُورَ سَماءُ، آهي ٻِنِ ڄَڻَنِ کي.
هڪ اُهو محبوب جيڪو اها جهد ۽ جاکوڙ جي تڙپ ۽ جستجو پيدا ڪري هٿ هڻي ديوانگي اڀاري ٿو ۽ ٻيو عاشق جيڪو ايڏي وڏي ذميواري جو اهو گهائيندڙ ڌڪ ٿو جهلي. انهينءَ گهاءَ واري ايذاءَ جي پوري خبر ٻاهرين کي ڪهڙي پوندي، اها خبر ته رڳو انهن ٻن ڄڻن کي ئي آهي.
تو جَنِي جِي تاتَ، تَنِ پُڻ آهي تُنهنجِي
”فَاذڪُرُونِي اَذڪُرڪُم“ اِيءَ پَرُوڙِجِ باتِ
هَٿِ ڪاتِي ڳُڙُ واتِ، پُڇَڻُ پَرِ پِرِينِ جِي.
توهان جڏهن حق ۽ سچ جي واٽ تي جهد ۽ جاکوڙ ڪيو ٿا ته خدا جي بندن جي غلامي ۽ انهن جا اهنج ۽ ايذاءَ دور ٿين ته اهو خدا به توهان جي تات ۽ تذڪرو ۽ پڇار ڪري ٿو، اها ڳالهه پڪي طرح دل سان هنڊائي ڇڏيو. قرآن ۾ صاف چئي ڇڏيو اٿائين ته ”پوءِ اوهان منهنجي پچار ڪريو ته آءٌ اوهان جي پچار ڪريان.“ جهد ۽ جاکوڙ ۾ هٿ ۾ هٿيار کڻو، پرچار سهڻن ۽ مٺن لفظن ۾ ڪيو. پنهنجي منزل ۽ پرينءَ کي پائڻ جي اها وٿ ۽ پار آهي.
ڪاتِي جَنِ ڳَرِي، مان لَنئُون لَڳو تَنِ سِين
مَحبَتَ جي ميدان ۾ وَڃان پيرَ ڀَري
اَڏِيءَ سِرُ ڌَري، مان ڪُهَنِمِ سُپِرين.
جن جاکوڙين وٽ هٿيار هميشه موجود آهي، ۽ اهي خدا جي ڌرتيءَ جي مٿان خدا جي جوڙيل اشرف المخلوقات کي ڌارئي تسلط، ظالماڻي نظام ۽ استحصال مان نجات ڏيارڻ جي لاءِ سرگرم آهن، منهنجو نينهن به تن سان ئي لڳو آهي. آءٌ پاڻ ان جهد ۽ جاکوڙ واري محبت جي ميدان ۾ جاکوڙين وٽ هلي وڃان ته من منهنجي سر جي قرباني قبول ڪري مون کي پنهنجو پيارو ڪن ۽ آءٌ سندن هٿن ۾ ساهه ڏيان.
اَڳيان اَڏِينِ وَٽِ، پويَنِ سِرَ سَنباهيا
ڪاٽِ ته پوءِ قَبُولَ ۾، مَڇُڻِ ڀانيين گهَٽِ
مَٿا مَهايِنِ جا، پِئا نه پَسِين پَٽِ
ڪَلاڙَڪي هَٽِ، ڪُسَڻَ جو ڪوپُ وَهي.
جهد ۽ جاکوڙ جي ميدان ۾ اڳين صفن ۾ بيٺل سچا عاشق اڳتي وڌي اچي اَڏين کي ويجها ٿيا آهن، ته انهن جي جذبي پوين کي به حوصلو بخشيو آهي ۽ انهن پويان بيٺلن پنهنجا سِرَ وڍائڻ لاءِ سنڀرايا آهن. اڳين جون قربانيون پوين لاءِ مشعل راهه بڻجن ٿيون. اي سچا عاشق! پنهنجو سِر وڍ ته محبوبن وٽ قبول پوي، ان ۾ متان ڪو گهٽتائيءَ وارو گمان آڻين ته پهرين جون قربانيون ڪٿي رائيگان ته نه وينديون؟ وڏن وڏن جانبازن جا سِر وڍيل ۽ پٽ تي پيل نٿو ڏسين جيڪي پونئيرن جي لاءِ مشعل راهه بڻيا آهن! هتي جهد ۽ جاکوڙ جي ميدان ۾ وڍيندڙن وٽ، رڳو وَڍ وَڍان واري ڪار آهي.
مَٿي وَٽِ مِڙَنِ، ته سَڀَڪَهِين سَڌَ ٿِيِي
سِر ڏِني سَٽِ جُڙي، ته عاشِقَ ايئِن اَچنِ
لِڌا تي لَڀَنِ، مُلِ مَهانگا سُپِرِين.
سر قربان ڪرڻ جي لاءِ به ويڙهه جي حڪمت عملي ۽ فدائيت جو جذبو گهرجي. جيڪڏهن رڳو ويڙهه جي نالي ۾ ڪنڌ ڪٽائڻ جي ڳالهه آهي ته اها خواهش ڪيترن کي ئي ٿئي ٿي. ٺلهو سر ڏيڻ سان جيڪڏهن عشق جو سؤدو ٺهي وڃي ته هوند ڪيئي عاشق سر ڏيڻ لاءِ تيار ٿي اچن. ان ڪري ئي سچا فدائي عاشق حڪمت عمليءَ سان وڙهڻ وارا ورلي ٿا پيدا ٿين. محبوب مقصد، ايئن رڳو هروڀرو جي ڪنڌ ڪپائڻ سان به ڪونه ملندو آهي. ان جي لاءِ پوري نظرياتي تياري به هجي.
ناڻٖي ناهِ ڪَڪوهُ، ڪِينۡ مُلِ مَهانگو مَنڌُ
سَنۡباهٖيجِ، سيدُ چئي، ڪاٽَڻَ ڪارَڻِ ڪَنڌُ
هِيءُ تَنِي جو هَنڌُ، مَٽَنِ پاسِ مَرَنِ جي.
پنهنجي پرين مالڪ حقيقيءَ جي عشق وارو سرور ناڻي تي ملڻ وارو ناهي، ان جي حاصلات جو سڪ وارو سَرو وڏي ۾ وڏي ملهه کان به وڌيڪ مهانگو آهي ۽ ملهه وٺي نٿو سگهجي. سيد عبداللطيف ٿو چوي ته ان شهادتن جي سلسلي ۾ شموليت واسطي تون پنهنجو مٿو وڍڻ ۽ وڍجڻ واسطي سينگاري هلج. هيءُ محبوبن جي ميخاني وارو ماڳ مڪان انهن ئي سچن عاشقن لاءِ آهي جيڪي محبت جي شراب سان ڀريل مَٽن وٽ مرڻ لاءِ تيار آهن.
مُلِ مَهانگو قَطَرو، سِڪَڻُ سَعادَتَ
اَسان عِبادَتَ، نَظَرُ نازُ پِرينِ جو.
پنهنجي پرين مالڪ حقيقي جي سچي سِڪ جي نشي واري شراب جو هڪ ڦڙو به ايڏو مهانگو آهي جو ملهه وٺي نٿو سگهجي. تنهن هوندي به سِڪ ۾ رهڻ وڏي سعادت ۽ خوش بختيءَ جي ڳالهه آهي. اسان جو ڪم آهي ان جي ٻڌايل طريقي تي عبديت جو اظهار ڪيون. باقي پنهنجن عاشق ٻانهن تي شفقت ۽ ڪرم جي نظر ڪرڻ سو ته پياري پرينءَ جو ناز آهي جيڪو ابدي زندگيءَ ۾ پنهنجي عاشق ٻانهن سان روزانو نيڻن نهار ڪري پاڻ پسائيندو ۽ انهن سان ڳالهائيندو.
وائي
سُپيريان جي سُونہَ جِي، ڳالَهِه ڪِيئَن نه وَڄي!
١. وَڃي دَر دوستنِ جي، سُورِيءَ سِرُ سَرهڄي
٢. عاشِقَ اَنگُهنِ چَڙِهئا، ٻِئو سَڀُڪو ڀَڄي
٣. پُڇِجُ پوءِ پِرِيَتَڻُو، پِهِرين سِرُ سَنڄي
٤. عاقِلَ ئِي اوجُهون ٿِئا، ڀورو ڪوهُ نه لَڄٖي.
سپرين جي سونهه ۽ حسن جي هاڪ ڇو نه هُلي، سندن سونهن جو ڇو نه غوغاءُ ٿئي. جڏهن عشق جي انهيءَ نينهن جو آواز پهچي وڃي ته پوءِ سچن عاشقن جو اهو مرڪ آهي ته هلي وڃي محبوبن آڏو پنهنجي سر کي سوريءَ جو سينگار بڻائجي. دنيا جو اهو دستور رهيو آهي ته سچا عاشق سدائين سوريءَ چڙهيا آهن ۽ باقي ٻين ڀڄي وڃي جان بچائي آهي. هي راز پروڙڻ وارا عاشق هاڻي تون به پهريائين سوريءَ لاءِ پنهنجو سِر سامهون ڪري، پوءِ عشق جي پچار ڪجانءَ. عشق جي هن راز کي سمجهڻ ۾ جڏهن وڏي عقل وارا ئي منجهي ويا ته پوءِ ويچارو اڻ ڄاڻ ڀلا ڪيئن نه ڀلجي ۽ پنهنجي سادگيءَ تي پشيمان ٿئي!
اصول 5. محبوب سان نج ۽ نبار عشق ڪجي، اهو شاهه وٽ عشق جو پنجون اصول آهي
”وحدہٗ لا شریک لہٗ هي هيڪڙائي حق.“
پنهنجو رب، پنهنجو سڀ، پنهنجو ڪارساز ۽ پنهنجو حبيب، سڀ ڪجهه خدا جي ذات کي مڃيو. پنهنجي درد جي دوا ۽ پنهنجي ڀيڙائن جي شفا اُن اڪيلي خدا کان طلبيو. درد، ايذاءُ ۽ اهنجن جو لاهيندڙ ۽ انهن مان نجات جي رهنمائي ڪندڙ اهوئي الله آهي. اوهان جڏهن پنهنجي دردن، ايذائن ۽ اهنجن ۾ ان جي شفا ۽ رهنمائي نٿا طلبيو ۽ ٻين جي ڪارسازيءَ کي ڪارگر سمجهو ٿا. اوهان جڏهن ان سان ڪيل قالوابليٰ جي ان عهد کي ته ”هائو تون ئي اسان جو رب آهين ۽ تون ئي اسان جو ڪارساز آهين“، کي ٽوڙيو ٿا ته پوءِ اوهان جو عشق نج ۽ نبار نٿو رهي. ٻين جي ڪارسازي، ٻين جي دستگيري، ٻين جي رهنمائي طلبڻ کي شاهه دوئي سڏي ٿو. هو چوي ٿو ته: جيڪڏهن دوئيءَ جو ڪٽر اکين ۾ رکبو ته پرين پسي ڪو نه سگهبو. شاهه ڪريم جو بيت آهي:
مورک مام نه ٻجهڻا، هيڏانهن هوڏانهن ڪن
سي ڪين پرين پسن، ڪٽر جن جي اک ۾.
جڏهن اوهان پنهنجي شخصيت ۾ نج ۽ نبار ٿيندؤ، پنهنجي دردن جي درمان لاءِ ٻيا در واجهائڻ ڇڏي ڏيندؤ ته اوهان جي شخصيت کي استحڪام ملندو. اوهان جي اندر ۾ زندگيءَ کي هڪ نصب العين ۽ وڏي مقصد سان گذارڻ جا آواز اٿندا. اوهان جي ان لاءِ سوچ ۽ پچار شروع ٿيندي. اوهان هزارين سالن کان هڪ وڏي مقصد ۽ نصب العين سان زندگي گذاريندڙ ماڻهن جي نقش قدم تي رشڪ ڪندؤ ۽ پنهنجي اندر ۾ امنگ پيدا ڪندؤ ته اوهان به انهيءَ قافلي جا پانڌيئڙا بڻجو. پر اهو سڀ ٿيندو تڏهن آهي جڏهن اوهان سچ ۽ حق جي واٽ تي ڄمت سان هلڻ شروع ڪندؤ. پنهنجي خلقڻهار کي پنهنجو حبيب ۽ طبيب ۽ پنهنجي دردن جي دوا سمجهندؤ ۽ ان سان وفا ۽ محبوبيت جو تعلق جوڙيندو. ان صورت عشق اوهان جي اندر مان اُڀامندو، اوهان جي سوچ بڻبو ۽ اوهان جي عملن ۾ شامل ٿيندو ويندو.
عشق هڪ مهمان وانگر هوندو آهي. اهو ماڻهوءَ ڏي ايندو ضرور آهي، ان جو اچڻ اڻٽر آهي پر اهو مهمان ايندو انهن وٽ ئي آهي جيڪي ان جي ميزبانيءَ لاءِ تيار هوندا آهن. پر جيڪڏهن اوهان ان کي سڃاڻڻ لاءِ ئي تيار ناهيو ته پوءِ ان کي پاڻ وٽ رهائي ڪيئن سگهندو؟ عشق جڏهن ايندو آهي ته پوءِ اوهان جي صفت بڻبو آهي، اوهان جو ڪردار بڻجي ويندو آهي، اوهان جي هستي بڻجي ويندو آهي، اوهان جي روشني بڻجي ويندو آهي. بلڪل سج وانگر روشني بڻجي ويندو آهي. جيئن سج جي روشني ڪنهن خاص فرد لاءِ نه هوندي آهي، ايئن اوهان جون وفائون اوهان جو خلوص ۽ اوهان جي فدائيت به ڪنهن فرد لاءِ مخصوص نه هوندي آهي، پر اهي سڀ شيون اوهان جي چوڌاري انسانن جي امانت هونديون آهن. اوهان جنهن به حيثيت ۾ هوندؤ، جنهن به شعبي ۾ هوندؤ، جنهن به ڪم سان هوندؤ، اتي پنهنجي ڪميٽمينٽ، اتي پنهنجي محنت ۽ پنهنجي شخصيت جو خلوص پنهنجي ڌرتيءَ واسي ماڻهن لاءِ وقف ڪري ڇڏيندؤ. اوهان ڊاڪٽر آهيو ته پنهنجي مريض جي درد ۽ ڪرب کي پنهنجو درد ۽ ڪرب سمجهي ان کي لاهڻ جي پٺيان هوندؤ. اوهان انجنيئر آهيو ته توهان جي پروفيشن جو محور ۽ مرڪز انسانذات جي ڀلائي ۽ ان جو سک هوندو. اوهان استاد آهيو ته شاگردن کي تعليمي ميدان ۾ ڀڙ بنائي انهن کي پنهنجي سماج لاءِ هڪ نئين قالب جو انسان تخليق ڪري ڏيندؤ. جيڪڏهن سروسز ۾ آهيو ته اوهان جون خدمتون انسانيت جي امانت ٿي نڀائبيون. جيڪڏهن هوند وارا آهيو ته اوهان سڄي مخلوق کي الله جو عيال سمجهي محرومن ۽ سوالين کي انهن جو حصو ونڊيندؤ. مطلب ته عشق اوهان کي اهڙو سچيت ۽ سپتيو انسان بڻائي ڇڏيندو جيڪو نامي انسانن جي روش کان باغي هوندو. هو وطن جي محبت سان ٽمٽار هوندو، ان جي آزاديءَ جي هر وقت اُڪير ۽ تمنا ۾ هوندو. هو پنهنجي هم وطنن لاءِ محبت ۽ سڪ جا جذبا رکندو. هو خلق ۾ خدا جي رضا ڳولهيندو. هو پاڻ کي فطرت جي آخري سرحد تي بيٺل سمجهندو. هو هيءَ ڳالهه ڄاڻي وٺندو ته هن زندگيءَ جي پڄاڻيءَ تي جيڪا ابدي زندگي کيس ملڻي آهي، اها اصل ۾ خدا، انسان ۽ عشق جي وچ ۾ هڪ رٿا Project کولڻ جي ابتدا آهي. هڪ اهڙي رٿا جيڪا نئين دنيا جي تخليق ڪرڻ جي آهي.
وطن جي محبت، ان جي آزاديءَ جي تمنا، ڌارين جي موهه ۽ لالچن کان پاڻ آجو رکڻ ۽ پنهنجي هم وطنن لاءِ محبت ۽ سڪ جذبا رکڻ لاءِ شاهه پنهنجي رسالي کي بيتن سان ڀري ڇڏيو آهي. سُر يمن جي داستان پهرين ۾ هيئن فرمايو اٿائين:
سَدا آهي سُورَ جِي، رَنجورِنِ رُڻِڪَ
ڪَنہِ جَنہِ ڏُکَ ڏَسائِيا، لَٿين ڪِينَ جهُڻَڪَ
اِنَ ڀَلارِيءَ ڀُڻِڪَ، هيڪَرَ حُضُوري ڪِئَا.
شاهه سائين چوي ٿو ته محبوب مقصد لاءِ جاکوڙيندڙ عاشقن کي هر دم دردونديءَ جي ديس ۽ انهيءَ جي ماڻهن جي بيوسي ۽ بدحاليءَ تي ڪهڪاءُ روڄ ۽ جهوري آهي. اهي ڪنهن اهڙي وڏي درد آزاريا آهن جو سندن جهوري جهڻڪ لهي ئي ڪا نه ٿي. ان هورا کورا ۽ لڇ پڇ جي اثرائتي درد ۽ ڪرب کين وڃي محبوب جي حضور ۾ پهچايو. هاڻي سندن جيئڻ ۽ مرڻ انهيءَ مقصد جي لاءِ آهي. انهيءَ عشق کي نڀاهڻ لاءِ جيڪا اندر جي سگهه گهرجي، جيڪو يقين ۽ ويساهه گهرجي، شاهه لطيف ان کي هن ريت تنواري ٿو:
حَبِيبُ تُون، طبِيبُ تُون، تُون دَردَ جي دَوا:
جانبَ مُنهنجي جيءَ ۾، آزارَ جا اَنوا
صاحِبَ! ڏِئين شِفا، مِيان! مَرِيضَن کي.
اي منهنجا خلقڻهار! سٻاجهو سڄڻ ۽ حقيقي ساٿاري تون ئي آهين، سڄڻائپ ۽ ساٿ جو توکان ئي آسرو آهي. مان جن انيڪ مرضن ۾ ڦاٿل آهيان، انهن مرضن کي لاهيندڙ سچو طبيب پڻ تون ئي آهين. تو مون کي خلقيو آهي ان ڪري منهنجي مرضن جي نوعيت ۽ حقيقت به ڄاڻين ٿو، ان ڪري منهنجي درد جي دوا به تون ئي آهين. اي جاني! منهنجي جيءَ ۾ ڪيئي درد ۽ سور اڀريل آهن. پنهنجي ذات جا، روح جا، قلب جا، ذهن جا ۽ ضمير جا ڪهڙا ٻڌائي ڪهڙا ٻڌايان؟ اي مالڪ! اي سائين! تون ئي هر قسم جي بيمارن کي صحت بخشيندڙ آهين ۽ مون کي منهنجي اندر جي دردن کان شفا ڏيڻ به تنهنجي ئي وس آهي.
حَبِيبُ تون، طَبِيبُ تون، تون دَردَ جو داروُن
دَوا مُنهنجي دِل کي، تُنهنجون تَنوارون
ڪَريان تي ڪاروُن، جئَن ٻُڪي ٻِئَنئُون نه ٿِئي.
اي منهنجا خلقڻهار! سٻاجهو ۽ حقيقي ساٿاري سڄڻ تون ئي آهين. درد، ايذاءَ ۽ اهنجن جو لاهيندڙ۽ انهن مان خلاصگيءَ جي رهنمائي ڪندڙ سچو طبيب پڻ تون ئي آهين. هر قسم جي درد جي دوا به تون ئي آهين. منهنجي دل جي بي چيني ۽ اضطراب تڏهن ختم ٿئي ٿو جڏهن مان تنهنجي تنوار ۽ پچار ڪيان ٿو. ساهه پساهه تنهنجيون يادگيريون ۽ تنهنجا ٻڌايل زندگيءَ جا ضابطا منهنجي جيءَ ۾ موجود هر قسم جي پيڙائن جو علاج آهن. مون کان منهنجي ويسلائي هٽاءِ، مون مان منهنجو مون ڪڍي ڦٽو ڪر ۽ مون کي پنهنجي ڀاڪر ۾ آڻ. توکي مهر ۽ مدد لاءِ سڏ ۽ التجائون انهيءَ ڪري ٿو ڪريان جو ٻين وٽ منهنجي بيماري جي دوا آهي ئي ڪانه.
حَبِيبُ تُون، طبِيبُ تون، تون- هين ڊَرٺَنِ ڊَبُ
تون ڏِييٖن، تون لاهيٖين، تون- هين هادِي رَبُ
آهِمِ اِيءُ عَجَبُ! جِئن وارِئو ويٖڄُ وِهارييٖن!
اي منهنجا خلقڻهار! سٻاجهو سڄڻ ۽ حقيقي ساٿاري تون ئي آهين. درد، ايذاءَ ۽ اهنجن جو لاهيندڙ ۽ انهن مان جند ڇڏائڻ جي رهنمائي ڪندڙ سچو طبيب پڻ تون ئي آهين. سخت بيماريءَ ۾ مبتلا مريضن جو علاج به تون ئي آهين. درد ۽ فرحت، ڏک ۽ سک، اهنج ۽ سهنج جي لاءِ تنهنجا ٺوس قانون جڙيل آهن، انهن قانونن پٽاندڙ ڏين به تون ٿو ۽ لاهين به تون ٿو. پر ساڳي وقت تون هادي هدايت ڏيندڙ ۽ رب آهين. يعني جيڪو بدلجڻ گهري ته ان کي درجي به درجي بدلجڻ جا اسباب مهيا ڪري ڏيندو آهين. اي منهنجا رب! مان به تنهنجي رهنمائي، فرمانبرداري ۽ پالڻهاري طلبيان ٿو. اهو تنهنجو عجب نظام آهي جو تون ان درد ۽ اهنج جي دفع ٿيڻ لاءِ ويڄن کي به واريو ويهارين ٿو يعني هٽائي ويهارين ٿو ڇاڪاڻ ته اصل شفا ۽ هدايت ماڻڻ ته تنهنجي ئي وس آهي.
حَبِيب تون، طبِيبُ تُون، تون داروُن کي دَردَنِ
تون ڏِيين، تون لاهِيين، ڏاتَرَ! کي ڏُکَندَنِ
تَڏِ ڦڪِيُون فرقُ ڪَنِ، جَڏِ اَمُرُ ڪَرِين اُنِ کي.
اي منهنجا خلقڻهار! سٻاجهو سڄڻ ۽ حقيق ساٿاري تون ئي آهين. منهنجي درد، ايذاءَ ۽ اهنج جو لاهيندڙ ۽ انهن مان جان جند ڇڏائڻ جي رهنمائي ڪندڙ سچو طبيب پڻ تون ئي آهين. اهي درد ۽ مرض تنهنجي جوڙ آهن ۽ تنهنجي جوڙيل قانونن هيٺ ئي ماڻهوءَ کي ملن ٿا. پر اهي درد ۽ مرض لاهڻ لاءِ به تنهنجي جوڙ جڙيل آهي ۽ تنهنجا ٺوس قانون موجود آهن. تون ڏکويلن جو ۽ مظلومن جو ڏاتار آهين ۽ انهن سان ڀلاين جو اونو رکين ٿو، اسان کي به پنهنجي ڀلاين جو اهو شعور عطا ڪر جو اسان انهن ڏکويلن جا ساٿاري بڻجون. اسان اهو سمجهون ٿا ته اسان سڀني جي دردن ۽ اهنجن جون دوائون ۽ ڪوششون به تڏهن اثر ڪنديون جڏهن تنهنجي رضا ۽ رهنمائي مطابق زندگي گهارينداسون.
جان ڪي ڪرِي طبيبُ، دارُون هِنَ دَردَ جا
هَڻِئو سي حَبِيبُ، اُکوڙِئو اَڌَ ڪَري.
منهنجي دردن ۽ اهنجن جو انت ئي نٿو ٿئي. مان پنهنجي درد جا جيڪي به درمان ڪيان ٿو انهن دردن کان آجي ٿيڻ لاءِ منهنجي طبيب وارا غيرفطري علاج جا طريقا ڪارگر ڪونه ٿا بڻجن، ويتر هاڃيڪار ناسور بنجڻ ٿا نتيجي ۾ منهنجو پيارو پرين ان ناسور کان بچڻ لاءِ زخمن ۽ سورن تي ٻڌل لپريون ڇڪي ڇني ٿو ڇڏي.
پاٻوهي هيڪارَ، مون کي پُڇِئو سَڄَڻين
”اَلستُ بِرَبِکُم“، چَيائُون جَنہِ وارَ
سَندِي سورَ ڪِنارَ، تَڻَ تَڏَهانڪُون نه لَهي.
هڪ ڀيرو جڏهن منهنجي حقيقي سڄڻ پنهنجي مهر ۽ ٻاجهه وچان مون سان مخاطب ٿي مون کان پڇئو. هو ته: ’ڇا، آءٌ اوهان جو مالڪ ۽ پالڻهار ناهيان؟‘ ان وقت وڏي نيازمنديءَ سان منهنجي ’روح‘ اقرار ڪيو هو ته ’هائو‘ بالڪل. تنهن ويل کان وٺي جڏهن مان پنهنجي رب سان ڪيل ان اقرار کي پورو نٿو ڪيان ته منهنجي روح جي بيتابي ختم ئي نٿي ٿئي ۽ منهنجي اندر جا درد ۽ اهنج اڀامندا رهن ٿا. تنهن ويل کان روح کي ان ذات حق کان ويسلائي جي درد ۽ سوز واري سختي لڳي ٿي اچي.
پاٻوهِيو پُڇَنِ، ڪِٿِي هَٿُ حَبِيبَ جو
نيزي هيٺان نِيہَ جِي، پاسي پاڻُ نه ڪَنِ
عاشِقَ اَجَلَ سامُهَان، اُنچي ڳاٽِ اَچَنِ
ڪُسَڻُ قُربُ جَنِ، مَرَڻُ تَنِ مُشاهِدو.
جنين کي قابلو بليٰ جو اقرار ياد آهي ۽ دلئون چيائون ته ”تون اسان جو مالڪ ۽ رب آهين.“سچا عاشق سدائين خوشي ۽ سرهائي مان اهو پيا پڇن ته: محبوب سڄڻ جي رضا ۽ محبوبيت وارو هٿ ڪٿي آهي؟ پوءِ هو ان رضا ۽ محبوبيت جي حاصلات لاءِ موت جي منهن ۾ هميشه سينو ساهي ٿا بيهن. اهي سچا عاشق بنا ڪنهن ڊڄ ڊاءِ جي موت سامهون پنهنجو ڪنڌ ۽ ڪرُ مٿي ڪري ٿا اچن. جن عاشقن لاءِ ’ڪسڻ‘ محبوب کي ويجهو ٿيڻ برابر آهي، تن لاءِ ’موت‘ هڪ حبيب جو ٻئي حبيب ڏانهن وصل جو ذريعو ۽ محبوب جو دائمي ديدار آهي.
ڪوٺي ڪُهي سُپِرِين، ڪوٺي ڪُهَڻَ ساڻُ
نيزي هيٺان نِيہ جي، پاسي ڪَرِ مَ پاڻُ
ڄُلُ وِڃائي ڄاڻ، عاشِقَ اَجَلَ سامُهُون.
پيارو پرين پنهنجن عاشقن کي آزمائش ذريعي انهن جا مرتبا مٿاهان ڪرڻ واسطي پاڻ گهرائي ٿو ڪُهي يعني شهادت لاءِ سڏي ٿو. قرآن ۾ چيل آهي ته ”الله ايمان وارن سان انهن جي مال ۽ جان جو سودو ڪري ڇڏيو آهي.“ جيڪو انهيءَ سڏ تي ڪسڻ لاءِ حاضر آهي ته پوءِ ان کي ڪسڻ شرط پنهنجي محبوبيت عطا ٿو ڪري. انهيءَ ڪري اي عاشق! تون مالڪ حقيقيءَ سان سودي نڀائڻ جي لاءِ پنهنجي جاني قربانيءَ کان هرگز نه ڪيٻاءِ. اي عاشق! تون عشق جي واٽ ۾ ڏاهپ کي ڇڏي، ديوانگي اختيار ڪر ۽ محبوب مقصد جي لاءِ مرڻ سامهون وک وڌاءِ.
ڪوٺَڻَ قَرِيبَنِ جو، عَينُ تَڙَڻُ آهِ
ايءَ اُلُٽِي ڳالِهَڙِي، سکُ وَرَندي ساهِ
آسَرَ هَڏِ مَ لاهِ، ڇِنَڻ ڳنَڍَڻُ اُن جو.
ان شانائتي محبوب جو جاني قربانين جي نتيجي ۾ ڪنهن کي سڏڻ ۽ پنهنجي حاضري ۾ آڻڻ هن دنيا جي خفتال کان تڙي آجو ڪرڻ آهي. دنيا جي سک ۽ آرام کي ڇڏائڻ واري الٽي ڳالهڙي جي حقيقت کي دم اندر هاڻي جو هاڻ پڇي پوريءَ طرح پروڙ. اي سچا عاشق! تون محبوب جي مهر ۽ قرب مان اميد هرگز نه لاهه، ڇاڪاڻ جو پياري پرينءَ جو ڪنهن کان جدا ڪرڻ حقيقت ۾ پنهنجي ويجهو ڪرڻ ئي آهي.
ڪُهنِ تان ڪَرَ- گهُرا، ڪَرَ لَهَنِ تانِ ڪُهَنِ
سيئِي مُون مُهَنِ، سيئي راحَتَ روُحَ جِي.
اهي سڄڻ شهادت جو رتبو بخشين ٿا ته ڄڻ گهڻو ٿا گهرن، ڇاڪاڻ جو ان قربانيءَ جي نتيجي ۾ پنهنجي رضا ۽ محبوبيت جا دروازا کولي ٿا ڇڏين. اهو ساڳيو سڄڻ مون کي شهادت جون سختيون سهائي، ان جي بدلي جنت جي ابدي نعمتن واري زندگي عطا ڪري ٿو ۽ منهنجي لاءِ روح جي راحت ٿو بڻجي.
ڪُهي سو ڪَرَ لَهي، ڪوٺي سو ڪُهي
سوئي مُون مُهي، سوئِي راحَتَ رُوحَ جي.
حقيقت ۾ اهو سڄڻ جيڪو شهادت لاءِ سڏي ٿو، شهادت پڄاڻان سوئي حال پڇي ٿو ۽ پنهنجون قربتون عطا ڪري ٿو. مومنن سان سندن جانين ۽ مالن جي حوالگي جو سودو ڪندڙ اهوئي ساڳيو سڄڻ جيڪو مون کي شهادت جون سختيون سهائي ٿو، سو ئي ان جي بدلي منهنجي لاءِ پنهنجي ابدي نعمتن واري جنت جي زندگي عطا ڪري روح جي راحت بنجي ٿو.
ڪُهي سو ڪَرَ لهي، ڪوٺي سو قَرِيبُ
اِها عادَتَ سِکئو هَرِ زَمانِ حَبِيبُ
تَڇِي سو طبِيبُ، سوئِي راحَتَ رُوح جِي.
جيڪو سڄڻ شهادت لاءِ سڏي ٿو سو شهادت پڄاڻاڻ پنهنجي قربت ۽ حضور ۾ حاضري بخشي ٿو. جيئن قرآن ۾ چيو ويو آهي ته ”جيڪي الله جي راهه ۾ ماريا وڃن ٿا تن کي مئل نه چئو پر اهي زنده آهن ۽ پنهنجي مالڪ وٽ کين ڀلو رزق عطا ڪيو وڃي ٿو.“ پياري سڄڻ پنهنجي عاشقن لاءِ هر وقت ۽ هميشه لاءِ اهو ئي طور طريقو اختيار ڪيو آهي. طبيب جي وڍ ڪاٽ درد کان نجات ڏياري روح کي راحت ڏيارڻ جي لاءِ ئي هوندي آهي.
ڪُهَنِ ۽ ڪوٺِينِ، اِيءَ پَرِ سَندِي سَڄَڻٖين
سُوريءَ چاڙِهئو سُپِرِين، ڏَنڀَ ڏِينۡهاڻِئو ڏِينِ
ويٺا وِرِهُ وَٽِينِ، واڍوڙِئا! وِهاءِ تُون.
حق ۽ انصاف جي قرباني جي سڄي تاريخ ۾ اهو سلسلو هلندو ٿو اچي ۽ پياري سڄڻن جو طور طريقو اهو ئي آهي جو پنهنجن سچن عاشقن مان هڪڙن کي شهادت جو رتبو پيو بخشي ته ٻين کي شهادت لاءِ پيو سڏي. اهو سهڻو سڄڻ انسانيت جا اهنج دور ڪرڻ لاءِ فڪرمندي ڪندڙ پنهنجن عاشقن مان هڪڙن کي پيو سوريءَ تي چاڙهي ۽ ٻين کي جدوجهد ۽ جاکوڙ جي واٽ تي ڏهاڙي ڏنڀ ۽ تڪليفون پيو براداشت ڪرائي. اهو محبت ڀريو سڄڻ سدائين ويٺو محبت ۽ درد ورهائي ۽ چوي ته: اي گهايل ۽ محبوبيت جا طالب عاشق تون آءُ ۽ اچي پنهنجي لاءِ ان محبوبيت جي ابدي ورڇ وٺي ڇڏ.
رَهِي اَچِجِي راتَڙِي، تَنِ واڍوڙِين وَٽاءَ
جَنِ کي سُور سَرِير ۾، گهَٽ مَنجهارا گهاءَ
لِڪائي لوڪاءَ، پاڻِهِين ٻَڌَنِ پَٽِيُون.
جيڪي ماڻهو جهد ۽ جاکوڙ ۾ سرگرم ۽ مصروف آهن، ڪا هڪ رات وڃي انهن سان گڏ گذاري اچجي. جيڪي عشق ۾ گهايل آهن، جن جي جند جان کي درد لڳل آهي، ۽ جن کي اندران اندر ظلم جي خاتمي جي لڇ پڇ ۽ پيڙا جا ڦٽ ۽ زخم آهن. جيڪي محبت جي راهه تي هلندي پنهنجي تڪليفن ۽ اهنجن کي لوڪ کان لڪائي پنهنجو پاڻ پيا پنهنجيون پٽيون ٻڌنِ. تن سان سڪ ۽ رابطي ۾ رهڻ سان ماڻهوءَ جي عزم ۽ حوصلي کي سگهه ملندي آهي.
پاڻِهِين ٻَڌَنِ پَٽِيون، پاڻِهِين ڌڪَ ڌُئَنِ
ويڄَنِ وِرِچِي ڇَڏِئا، اَڄُ ڪِ ڪالَهه مَرَنِ
ڪَنہِ کي ڪِينَ چَوَنِ، ته دَرَدُ اسان جي دِلِ ۾.
انهن جاکوڙي انسانن جي گهائن جي ڪيفيت ئي نرالي آهي. اهي خود پاڻ ئي پنهنجن ڦٽن جون پٽيون پيا ٻڌن، ۽ پاڻ ئي پنهنجا زخم ۽ ڦٽ پيا صاف ڪن، ڪنهن جي آسري ۽ سهاري کان بي نياز آهن. طبيبن کان به انهن جو ڪم چڙهيل آهي. طبيبن انهن کي علاج کان جواب ڏيئي پاڻ کان پري ڪري ڇڏيو. سندن مرض جي حالت اها بيٺي آهي جو هو اڄ يا سڀاڻي مرن. باوجود پنهنجي نازڪ حالت جي، هو وڏي صبر سان جاکوڙ جو راز ڍڪين ٿا ۽ پنهنجي دل جي اندر واري درد ۽ پيڙا جو چلولاين سان اظهار ڪو نه ٿا ڪن.
سِر جُدا، ڌَڙَ ڌارَ، دوڳَ جَنِي جا ديڳِ ۾
سي مَرُ ڪَنِ پَچارَ، هَڪيا جَنِ جٖي هَٿَ ۾.
جن جاکوڙين جي ڪيفيت اها آهي جو اهي جهد ۽ جاکوڙ جي واٽ تي وڍيا پيا آهن ۽ پنهنجا سر پنهنجي دڙ کان ڌار سمجهي ديوانگيءَ سان ويڙهه جاري رکيو اچن. وفا جي راهن تي جن جي جسم جو ماس ديڳن وانگر پڪو آهي، سي ڀل ته پنهنجي عظيم مقصدن جي حاصلات جون پچارون ڪن. جن جا سرتريءَ تي رکيل آهن، انهن کي اها پچار سونهين ٿي.
ديڳيين دوڳَ ڪَڙَهنِ، جِتِ ڪَڻِهِيءَ ڪَڻِڪو نه لَهي
تِتِي طَبِيبَنِ، چاڪَ چِڪَندا ڇَڏِئا.
عشق جي آزمائش ۾ سور سختي وارو اهو ماڳ جت عاشقن جو ماس ديڳين وانگر پيو ڪڙهي ۽ مٿانهن سختين ۽ ايذائن جو ڪڻاهيءَ وانگرواڄٽ پيو پوي. انهن وڍيل چاڪن ۾ چڪيل عاشقن جا گهاءَ ايڏا ته گهرا هئا جو طبيبن به انهن کي لاعلاج چئي ڇڏي ڏنو.
اَڄُ پُڻِ دانۡهو دانۡہ، واڍوڙَڪِيءَ مَنَهِينۡ
ويڄَ وَرائي ٻانۡہَ، چورٖي چاڪَ نِهارِئا.
محبت ۾ گهايلن جي ديري ۾ اڄ به اهڙا وساريل ماڻهو وڃي ڏسو جيڪي حق ۽ سچ لاءِ ڏنل قربانين ۽ سور سختين جي نتيجي ۾ مليل درد ۽ سور سببان مَنهن هيٺان ويهجي ويا آهن. طبيب آيو جنهن اچي وڍيلن جي ٻانهن کي موڙي جهلي نبض ڏٺي ۽ پڻ چڪندڙ وڍن ڦٽن کي سُوٽي صاف ڪري جانچي ڏٺو ته انهيءَ جون به دانهون نڪري ويون.
اَڄُ پُڻ ڪَنجهو ڪَنجههَ، واڍوڙَڪِيءَ مَنَهِين
جو پُڻِ پِييَنِ سَنجههَ، ته هوءِ پِنيُون هوءِ پَٽِيُون.
محبت ۾ گهايلن جي ديري ۾ اڄ به جهد ۽ جاکوڙ ڪندڙ سپوتن کي ڏسو جيڪي پنهنجي ڏنل قربانين جي سور سختين جي نتيجي ۾ مليل درد ۽ سور سببان ويهجي ويا آهن جيئن جو رات ٺڙي ٿي، ۽ سور جي سختي وڌي ٿي ته لُپريون ۽ پٽيون پيون ٻڌجن ته انوقت کانئن درد جون آهون ۽ ڪنجهه نڪريو وڃي.
ويچارا واڍوڙَ، سَدا شاڪِرَ سُورَ تي
تاڻِنِ مَٿي توڙَ، اوري ڪَنِ نه آسَرو.
عشق جا ماريل حقيقي محبت ۾ گهايل ويچارا سچا جاکوڙي، پنهنجي جهد ۽ جاکوڙ واري واٽ تي ملندڙ درد ۽ سور تي سدائين سرها آهن ۽ کين ڪا شڪايت يا ناشڪري آهي ئي ڪانه. سندن ڌيان عظيم مقصد جي حاصلات آهي، جنهن سان سندن درد وندي ديس جي ماڻهن جا ڏک ۽ ڏوجهڙا دور ٿين ۽ ان جي نتيجي ۾ کين پنهنجي پالڻهار حقيقي محبوب جي رضا ۽ محبوبيت ماڻي وٺن. ان تات ۽ طلب منجهن اهڙي عظيم مقصد جي لاءِ جيئڻ ۽ مرڻ جي ديوانگي اوتي آهي. اها ئي سندن آخري منزل مقصود آهي؛ ان کان اورتي کين ٻئي ڪنهن مقصد حاصل ڪرڻ جي ڪا تمنا ۽ مراد ڪانهي.
سَدا آهي سُورَ جي واڍوڙِنَ وائِي
جيڪا اَٿَنِ مَنَ ۾ سلَنِ نه سائِي
اوڙَڪِ اُهائِي، ڳولِئو ڏِسن ڳالهَڙِي.
حقيقي محبت ۾ گهايلن کي جهد ۽ جاکوڙ جي ميدان ۾ جيڪي سور مليا آهن انهن جي ته ڪا پرواهه ئي ڪونهي. انهن کي ته هر وقت درد وندي ديس جي درد ۽ سور جي ڳالهه زبان تي آهي، جن کي هنن عظيم مقصد بڻايو آهي. ان عظيم مقصد جي حاصلات ماڻڻ جي مراد ئي سندن سڀ ڪجهه رهي آهي. جيڪا سندن دل ۾ آهي سا هو ٻين کي سڻائي هرگز پڌري نٿا ڪن. جڏهن تڏهن به ڪشالا ڪري هو ان جاکوڙ جو ميدان ۽ حڪمت عمليون ڳولي وڃي هٿ ٿا ڪن ۽ پنهنجو مقصود ماڻي ٿا وٺن.
سَگهَنِ سُڌِ نه سُورَ جِي، ته گهايَلِ ڪيئن گهارِينِ
پِئَلَ پاسَو پَٽَ تان، وَڍِيلَ نه وارِينِ
پَرِ ۾ پَچِي پرينءَ کي، هَئي هَنجهُون هارِين
سَڄَڻُ جي سارِينِ، سي نه رُونِ نه چُونِ ڪِين.
چڱن ڀلن کي ان سور جي ڪل ئي ڪانهي ته عشق ۾ گهايل انسان ڪيئن ٿا سخت سور ۾ گهڙيون ڪاٽين. اهي عشق جا گهايل جاکوڙ جي عملي ميدان جون سور سختيون سهي جڏهن پٽ تي پاسو کوڙيو پيا آهن، پر پوءِ به هنن جو جذبو ماٺو نه ٿيو آهي. هو پنهنجي پر ۾ ئي محبوب مقصد جي حاصلات لاءِ کامي پچي درد ڀريا ڳوڙها پيا ڳاڙين. سچا عاشق جيڪي پنهنجي محبوب مقصد لاءِ جيئڻ جو اونو رکن ٿا سي ظاهريءَ طرح ٻين آڏو نڪي روئڻ جي واويلا ڪن ٿا ۽ نڪي ڪجهه ڪڇن ٿا.
سَگهنِ سُڌ نه سُورَ جِي، ٿا رُڻِڪَنِ رَنجُورِي
پِئا آهِن پَٽَ ۾، مَٿِنِ مامُورِي
لَڳِينِ لَنؤَ لَطيف چئي، سَدا جي سُورِي
پِرِتِ جَنِ پُورِي، تَنِ رويو وِهامي راتَڙِي.
چڱن ڀلن کي ته غلاميءَ جي درد، پيڙا ۽ سور جي خبر ئي ڪانهي، جيڪي ان جي درد ۽ تڪليفن جا گهايل اگها آهن سي ئي ٿا ڪنجهن ۽ آهون ڪن. اهي درد وارا اگها پٽ تي ڪريا پيا آهن ۽ مٿن درد، ڪرب ۽ محرومين جي غشي طاري آهي. لطيف ٿو چوي ته انهن کي وساريو نه، انهن کي غشيءَ واري حالت مان ڪڍي اچو. کين محبت واري لؤن لڳل آهي پر ڇا ڪن جو سدائين سور واري حالت ۾ آهن. انهن جي پريت پڪي آهي ۽ کين پنهنجي محبوب مقصد جي حاصلات جو درد دامنگير آهي. سندن حالت اها آهي جو رئندي رئندي سندن رات وهامي ٿي.
سَدا آهي سُورَ جِي، رَنجورِنِ رُڻِڪَ
ڪَنہِ جَنہِ ڏُکَ ڏَسائِيا، لَٿين ڪِينَ جهُڻَڪَ
اِنَ ڀَلارِيءَ ڀُڻِڪَ، هيڪَرَ حُضُورِي ڪِئَا.
محبوب مقصد جي حاصلات لاءِ جاکوڙيندڙ دردمندن کي هر وقت ۽ هردم دردونديءَ جي ديس ۽ انهن جي ماڻهن جي بيوسي ۽ بدحاليءَ تي ڪهڪاءُ روڄ ۽ جهوري آهي. اهي ڪنهن اهڙي وڏي درد آزاريا آهن جو سندن جهوري ۽ جهڻڪ لهي ئي ڪانه ٿي. ان هورا کورا ۽ لڇ پڇ جي اثرائتي درد ۽ ڪرب کين وڃي محبوب جي حضور ۾ پهچايو. هاڻي سندن جيئڻ ۽ مرڻ انهيءَ مقصد جي حاصلات سان ئي بڻجي ويو آهي.
آيَلِ! آن نَه وِسَهان، هَنجُون جي هارِينِ
آڻِئُو آبُ اَکِينِ ۾، ڏيههَ کي ڏيکارينِ
سَڄَڻُ جي سارِينِ، سي نه رُونِ نَه چُونِ ڪِين.
اي ماءُ، منهنجا ديس واسي درد ۽ پيڙا جي جن عذابن مان گذرن ٿا، انهن عذابن جي مٿان ظاهري طرح ڳوڙهن تي ڳوڙها ڳاڙيندڙن جي مٿان آءٌ ڪهڙو ويساهه ڪريان. اهي ائين ئي روئي اکين ۾ پاڻي آڻي سڄي ڏيهه کي پيا ڏيکارين ته کين به وڏو درد آهي. جيڪي سچا عاشق پنهنجي محبوب مقصد جي لاءِ جيئن ۽ مرن ٿا ان مقصد جي حاصلات لاءِ پنهنجي خلقڻهار سان الستي نينهن نڀائڻ کي ياد ڪن ٿا، سي نه ظاهر ۾ ٻين آڏو رئن ٿا ۽ نڪي ڪجهه ڪڇن ٿا اهي ته پنهنجي جهد ۽ جاکوڙ واري عملي زندگيءَ سان پنهنجي درد کي ثابت ڪن ٿا.
اَگهي اگهائِي، رَنجُ پِريان کي رَسئِو
چَکَيمِ چَڱائِي، سورانگهي سُورِيءَ تان.
درد ونديءَ جي ديس ۽ انهن جي ماڻهن جي بيوسيءَ ۽ بدحاليءَ تي منهنجو اضطراب، رنج ۽ جهوري مقبول پئي، منهنجي انهيءَ درد ۽ ڪرب جو حال محبوب تائين پهتو ۽ منهنجي درد جي سڄڻ تائين رسائي ٿي. ائين هڪ نصب العين لاءِ پاڻ پتوڙي، سور ۽ سختي اورانگهي هاڻي جڏهن آءٌ مرندس ته نهايت اطمينان سان مرندس ۽ منهنجو مالڪ نيڻن نهار ڪري مون کي سڏيندو ته منهنجي رضا واري ابدي زندگيءَ جي قبول پيل ٻانهن ۾ شامل ٿيءُ، ۽ منهنجي جنت ماڻ.
هُو جي مَنجها هيجَ، وَهَمَ پِريان جي وَڍِئا
ٻُڪي ڏيئي تن کي، ڪوهُ ڪَرِيندا ويڄَ
نَڪا پِڇَ نه پيڄ، پَسَڻ ڌاران پِرينءَ جي.
اهي محبوب مقصد لاءِ جاکوڙي ۽ سچا عاشق جيڪي وڏي اتساهه ۽ چاهه مان، محبوب جي رضا جو خدا پرستي ۽ انسان دوستيءَ وارو نظريو اپنائي ان کي عملي شڪل ڏيڻ واري خيال ۽ ويچار ۾ گهائجي ويا. تن کي طبيب ٻُڪي ڦڪي ڏيئي ڇا ڪندا. اتم اعليٰ انساني نظريو ملي وڃڻ کان پوءِ انهن کي ٻڪي ٻئؤن نه ٿي ٿئي. پرينءَ جا حڪم، ان جا ضابطا ۽ پرينءَ جي رضا پسڻ بنا، نه ڪائي ستي اثر ڪندي نه ڪي ٻيا ويڻ ڪم ايندا.
وڍي جَنِ وَڍِياسِ، وَرِي ويڄَ ئِي سي ٿِئا
پِرِتِ ٻَڌائون پَٽِيُون، رُوح ڪَئِائُون راسِ
هِنيَڙا تَنِي پاسِ، گهارِ ته گهايَلُ نه ٿِيين.
جن منهنجي اندر ۾ تڙپ پيدا ڪري مون کي محبوب مقصد ۽ زندگيءَ جو نصب العين عطا ڪيو، وري ان جي لاءِ جهد ۽ جاکوڙ ۾ منهنجا طبيب به سي ئي سڄڻ ٿيا. اعليٰ انساني قدرن جي رهنمائي ۽ انهن کي عمل ۾ آڻڻ جو شعور ۽ ڄاڻ عطا ڪري خود پاڻ پيار سان ويهي منهنجي درد تي پريت جون پٽيون ٻڌائون ۽ منهنجي روح کي پڻ پوري راحت ۾ آندائون. اي منهنجا هِيانوَ! اِي منهنجا من! تون سدائين تن محبوبن ساڻ گڏ گذار ته هوند ڪڏهن به گهايل نه رهين.
ويڄَنِ ويٺي ئِي، دوستُ پيهِي دَرِ آئِيو
صِحَتَ جِي سَرِيرَ ۾ ڪَلَ ڪَڙِيين پيئِي
پِيڙَ پَري ويئِي، اَچَڻَ ساڻُ عجِيبَ جي.
منهنجي درد ۽ پيڙا جي ختم ڪرڻ واسطي ٻين ٻڪين ۽ ڦڪين وارا آيل طبيب ويٺائي هئا جو منهنجو اصل هادي پيارو پرين پاڻ مون وٽ منهنجي گهر آيو. ان جي ٻڌايل علاج ۽ اصولن ذريعي منهنجو جسم صحتياب ٿيو زخم ڀرجڻ لڳا ۽ انهن جون ڪڙيون پڪيون ٿيڻ لڳيون. ان پياري پرينءَ جي ايندي ئي درد ۽ پيڙا جي سختي ختم ٿي وئي ۽ ان جا ٻڌايل ضابطا منهنجي زخمي ۽ وياڪل زندگيءَ لاءِ اڪسير بڻجي ويا.
ڪارائِيان قَرِيبُ، وَنِينِ– ئُون ويجهو گهَڻو
دارُون سَڀَ دَردَ کي، طَبعَ جو طبيبُ
ايهي حالِ حَبِيبُ، ساهان اوڏو سُپِرِين.
مالڪ حقيقي پيارو پرين مون کي منهنجي اکين جي تارن جي ڪاراڻ کان بلڪ ماڻڪين کان به وڌيڪ ويجهو آهي. هو منهنجي هر درد جي دوا آهي، بلڪ هو منهنجو خلقڻهار آهي تنهن ڪري منهنجي جوڙيل جوڙ کي ڄاڻي ٿو. اها عليم ۽ ڪريم ذات مالڪ حقيقي پنهنجي جوڙيل جهان جي جوڙ ۽ پنهنجي ٻڌايل ضابطن جي ذريعي منهنجي طبعي سرشت جو طبيب آهي. اهڙي بندوبست ڪرڻ وارو اهو پيارو سڄڻ مون کي پنهنجي ساهه کان به وڌيڪ ويجهو آهي. مان پنهنجي هر ساهه پساهه ۾ ان جي جوڙيل جوڙ مان لطف اندوز ٿيان ٿو.
وائي
وِرِسِئا ويڄَ ويچارا، ڀُليا ويڄَ ويچارا
دل ۾ دَردُ پِرِين جو
منَ ۾ مَرض پِرِين جو
١. اُٿيو ويڄا، مَ وِهو، وَڃو ڊَرڀَ کَڻي
اُٿيو ويڄا مَ وِهو، کَڻو ڊَرَڀَ تَمارا
٢. ٻُڪِي ڏِيندا ٻاجههَ جي، آيا سُورَ ڌَڻِي
ٻُڪِي ڏيندا ٻاجهه جي، آيا جِيءَ جِيارا.
ويچارا اڻ ڄاڻ ويڄ ۽ طبيب منهنجي درد ۽ ڪرب جو پتو لڳائڻ ان جي علاج ڪرڻ ۾ ڀلجي پيا. هو بدن جي ٻاهرين بيماري ڳوليندا رهيا ۽ ٻاهرين تڪليف جو علاج ڪندا رهيا، پر کين منهنجي اندرين عذاب ۽ ڪرب جي ڪل ئي ڪانه پئي، مون کي حقيقت ۾ محبوب حقيقيءَ جي رضا ۽ تسليم جو اُلڪو آهي. منهنجو روح بي چين آهي، مان الست بربڪم جو قالوا بليٰ سان اقرار ڪيو هو ۽ هاڻي جيستائين پنهنجي انسان دوستيءَ واري عملي زندگيءَ سان ان اقرار کي نه پاڙيندس تيستائين منهنجو روح بي چين رهندو. اي طبيبو! ٻاهرين ٻڪين سان وڌيڪ نه ويهو، اُٿو ۽ ٻُڪيون ڦڪيون کڻي روانا ٿيو: اٿو ۽ کڻو پنهنجون دوائون، وڌيڪ نه ويهو! مان پنهنجو مرض ڳولهي ورتو آهي منهنجي سُور جا مالڪ پاڻ اچي ويا آهن ۽ اهي ئي مون کي پنهنجي پيار جي دوا ڏيندا: اهي جيءَ جياريندڙ ئي ان انسان دوستيءَ جو ڏانءُ ڏيندا ۽ پنهنجي حڪمن ۽ ضابطن واري ٻاجهه جي ٻُڪي ڏيندا ته مون کي نجات ۽ چڱڀلائي ملندي.
اصول 6. تلاش ۽ تڙپ شاهه وٽ عشق جو ڇهون اصول آهي
انهيءَ تلاش ۾ ڪيتريون به تڪليفون برداشت ڪرڻيون پون، ڪهڙا به ڏونگر ڏورڻا پون پر تلاش کي ڇڏڻو ناهي.
منڌ نه منجهان تن، پسي لڪ لُڏن جي،
جا پـر کاهوڙين، سا پر سکي سسئي.
”سسئي انهن عورتن منجهان نه آهي جيڪي جبلن جا ڏکيا لڪ ڏسي ڏڪي ۽ ڪنبي ويهي رهن، پر سسئي ته کاهوڙين وانگر سخت تڪليف ۽ مشقت ڪرڻ واري آهي. هن شروع کان ئي اهو طريقو سکيو آهي.“
شاهه لطيف وٽ حاصلات کان وڌيڪ تلاش ۽ تڙپ کي اهميت حاصل آهي. هو چوي ٿو ته مان اهڙي حاصلات کي گهوري ڇڏيان جيڪا منهنجي تلاش ۽ تڙپ کي ماٺو ڪري ڇڏي.
تلاش ۽ تڙپ هر ماڻهوءَ جي ضرورت آهي. علم جي تلاش، روزگار جي تلاش، ڪاميابين جي تلاش، مهارتن جي تلاش، سچ جي تلاش، اعليٰ انساني قدرن جي تلاش، سڪون ۽ سلامتيءَ جي تلاش، سڪون ۽ سلامتيءَ واري مذهب جي تلاش، اهي سڀ انسان جون فطري ۽ سماجي ضرورتون آهن. انهيءَ ڪري ماڻهو انهن لاءِ تلاش ۽ تڙپ به ان پيماني جي رکي. شاهه لطيف اسان جو نباض شاعر هو. هُن جتي جتي به اسان جي ڪمزورين کي ڏٺو، اتي ان جو علاج ٻڌايو. هُن اسان ۾ تلاش ۽ تڙپ جي بيحد کوٽ محسوس ڪئي، ان ڪري اوترو ئي زور ڏئي هُن سڄا سارا پنج سُر تلاش ۽ تڙپ تي تخليق ڪيا.
هُن ڏٺو ته اسان جا ماڻهو سخت روايت پسند ۽ نسلي طرح هلندڙ طريقن جا پابند آهن. جنهن مذهب تي وڏڙا رهيا آهن، اسان کي به هر حال ۾ ان تي هلڻو آهي، پوءِ ڇو نه ڍيڍ کائڻا پون، ڪنڊين ۽ ڪاٺين جي آڏو اونڌو ٿيڻو پوي، انساني شرف کان هيٺ لهڻو پوي ۽ ماڻهن جي پيرن تي جهڪڻو پوي. صرف ان لاءِ ته اهو خانداني مرشد آهي ۽ پيڙهين کان هلندو پيو اچي. مرشد وٽ نه وحدانيت جي تعليم آهي نه انسان دوستيءَ جا عملي مظاهر آهن، پوءِ به پيري مريدي هلندي پئي اچي. صدين جون فرسوده ۽ مدي خارج روايتون ۽ رسمون هلنديون پيون اچن. ملان ڪيترو به پيشه ور ۽ فرقيواريت جو علمبردار بڻجي، پر ان جي سماجي رتبي کي چيلينج نه ٿو ڪجي. شاهه لطيف پنهنجي فڪر ۾ انهن سڀني روايتن، رسمن ۽ طريقن جو پوسٽ مارٽم ڪيو. هن نه صرف انهن خرافات کي ننديو پر ماڻهن کي ان جو باغي بڻايو ۽ انهن کي سيکاريو ته هو پنهنجي زندگيءَ جي سڀني معاملن ۾ ڀلي طريقي ۽ ڀلي ڳالهه جي حاصلات لاءِ تلاش ۽ تڙپ جي روءِ تي رهن. هن سيکاريو ته تلاش ۽ تڙپ برابر تڪليف ۽ قربانيءَ جو رستو آهي پر انسان کي سچ سان نينهن نڀاهڻ جي لاءِ تڪليفون سهڻيون پونديون ۽ قربانيون ڏيڻون پونديون. شاهه سائين انهن تڪليفن لاءِ هڪ عورت سسئي جي ڪردار کي نمونو ڪري پيش ڪيو ۽ هي خاموش پيغام ڏنو ته هاڻي جيڪڏهن مَرد تلاش جي اهڙي ريت تي نه هلن ته پوءِ انهن جي مردانگيءَ تي حيف آهي.
اهڙي طرح ماڻهو پنهنجي اڳواڻن ۽ رهبرن جي ڪڍ هلن ٿا. سالن ۽ ڏهاڪن جي ڊگهي سفر کانپوءِ به قوم کي ڪا هڙ حاصل نٿي ٿئي، اهنج ۽ ايذاءَ ختم نٿا ٿين، تبديلي ۽ انقلاب نٿا اچن. ڏسجي وائسجي پيو ته نه فڪري سگهه آهي ۽ نه عملي طريقا آهن سو انقلاب اچي ته آخر ڪٿان اچي پر ماڻهو اتي به انقلاب جا سائنسي ۽ رياضياتي طريقا اختيار ڪرڻ بجاءِ روايتي رهبرن پويان پنهنجون جوانيون ۽ زندگيون پيا تلف ڪن. شاهه لطيف انهن لاءِ صاف لفظن ۾ چيوته:
هارِئا ويڄَ! مُياسِ، سُڌ نه لَهِين سُور جِي
پِرِيان کي چُوندِياسِ، تَه تَرسُ طَبِيبَنِ ڇَڏِئو.
”اي نادان طبيب: آءُ ته پنهنجي درد ۽ تنهنجن ڪويڄ ۽ مدي خارج نسخن سببان مرڻ جهڙو ٿي ويو آهيان، پر تون اڃان تائين منهنجي سور جو سبب نٿو سمجهين. آءُ پنهنجي پياري پرين جي بارگاهه ۾ دانهين ٿيندس ته يار رب! هنن ڪويڄن پنهنجي نفساني خواهشن پٽاندڙ بي مقصد واٽن تي هلائي اسان جو وقت وڃائيو ۽ اسان جي درد ۽ ڪرب تي هنن ڪهل ۽ قياس ڇڏي ڏنو هو.“
استاد جي، سڄاڻ جي، تخليقڪار جي ۽ هڪ علم واري ماڻهوءَ جي علم جي تلاش زندگيءَ ۾ ڪڏهن به ماٺي ٿيڻ نه گهرجي. حضرت محمد ﷺ جنهن جي فڪر جو آغاز ئي اقراء سان ٿيو هو ته ”پڙهو، پڙهندا رهو، خلقڻهار اوهان تي سڀ کان وڏو اڪرام ئي اهو ڪيو آهي جو اوهان کي قلم جو علم ڏنو اٿائين.“ هن چيو ته پڙهڻ ۽ سکڻ لاءِ اوهان جي زندگيءَ ۾ عمر جي ڪابه سرحد ڪونهي، ”پينگهي کان وٺي قبر ۾ وڃڻ تائين سکندا رهو“، تان جو مالڪ حقيقي جي حضور ۾ پيش ٿي ڪري ٻڌايو ته مان سکڻ ۽ سچ پائڻ جي لاءِ سڄي زندگي تڙپ ۽ جستجوءَ سان گهاري هتي پهتو آهيان.
هي اسان جو سڀ کان وڏو الميو آهي ته اسان رسمي ڊگريون وٺي عقل جا اڪابر ۽ آپي خان ٿا بڻجي وڃون. هي ڊگريون ته استعداد جو سرٽيفڪيٽ هونديون آهن ته هي ماڻهو هاڻي هن شعبي ۾ ڪم ڪري سگهي ٿو. سکڻ جي رسوخ جو آغاز ته ٿيندو ئي ڊگرين کان پوءِ آهي. اهڙي طرح زندگيءَ جي ٻين شعبن ۾ به، پوءِ اهو پورهيو هجي، سروسز هجن، ڪاروبار هجي، سڀني هنڌن تي اسان جو ساڳيو رويو آهي. انهيءَ ۾ به گهڻو ڪري موجود ۽ ميسر حالتن تي اڪتفا ڪري اسان جو گاڏو پيو گهلجي. ڀلان ڀليءَ جي تلاش ۽ ترقيءَ جي تڙپ اسان جي عشق ۽ ايمان جو حصو نه رهي آهي. پنهنجي پنهنجي شعبن ۾ پنهنجي خدمتن ۽ پنهنجي ڪم سان عشق ۽ ان کي پنهنجي لاءِ پنهنجي چوڌاري ماڻهن جي لاءِ مفيد بنائڻ جي تڙپ ناهي ته پوءِ ڪنهن به ڪم واري ماڻهوءَ کي مجرد عشق ڪهڙي حاصلات ڏيندو.
پَسِي ڏُونگَرَ ڏاهَ، جِمَ هَلَڻَ ۾ هِيڻي وَهِين
لانچِي لَڪَ لَطِيفُ چَئي، پُٺِيءَ ڪيچينِ ڪاهِ
پُڇِي پُورِجِ سَسُئِي، بَلوچاڻِي باهِ
اِن وَڙائِتِ وَرَ جِي، آسَرِ هَڏَ مَ لاهِ
جو اَکِينَئُون اوڏو آهِ، سو پِرين پَرانهُون مَ چَئهُ.
”اي سسئي! وڏا جبل ڏسي متان هلڻ ۾ سستي ڪرين. دل نه لاهجانءِ. تون چيلهه کي سندري سان ٻڌي ڪيچين جي قافلي پٺيان هلندي وڃ. اي سسئي! تون قافلي جا هر منزل تي باهه جا ڇڏيل نشان پچائيندي اڳتي وڌندي وڃ، تون ان قربائتي ڪانڌ کان ڪنهن به صورت ۾ نااميد نه ٿيءُ، اهو سڄڻ جيڪو اکين کان وڌيڪ ويجهو آهي، انهيءَ لاءِ ايئن نه سوچ ته هو ڪو توکان پري آهي.“
اها تلاش ۽ جستجو پنهنجي محبوب سان وصل جي لاءِ آهي ڇو ته آخري منزل اهو وصل ئي آهي. سسئي چوي پئي ته آءٌ وينديس ۽ جبلن ۾ ڳولينديس، جتي به هوندو ان کي ڳولينديس. شاهه جي هن تعليم تي اوهان به زندگيءَ ۾ اهڙي ريت تي هلو ۽ عشق جي اثرن ۽ فائدن جو لطف وٺو. سُر يمن جي داستان 2 ۾ هيئن فرمائي ٿو:
جان جان ناهِ ضَرورُ، تان تان طبِيبُ ناهِ ڪو
جُہ سو سَرِئو سُورُ، ته ڪَرَ ويڄُ وَرِ پِئو.
ماڻهوءَ جي زندگي ته ايئن معمول مطابق گذري ٿي پر سوچ ۽ علم وارن انسان کي وري وري پنهنجي اندر جا اڌمان جاڳندا آهن ۽ اندر جو انسان بيدار ٿيندو آهي ته آخر هو ڪير آهن؟ ڇو پيدا ڪيا ويا آهن؟ ۽ سندن منزل ڪهڙي آهي؟ پوءِ سليم فطرت انسانن ۾ بامقصد زندگي گذارڻ جي تڙپ پيدا ٿيندي آهي. جيستائين اندران اها تڙپ ۽ ضرورت پيدا نه ٿيندي تيستائين ٻاهر به ان درد ۽ پيڙا جو ڪو ويڄ ۽ طبيب ڪونه ملندو. ماڻهوءَ جي اندر جو درد ۽ سور اڀرندو ته پوءِ ان درد جي نجات ۽ راحت جي منزل تي رسائڻ وارا ويڄ به جهٽ ملي ويندا.
سُورُ جَنِي کي سَرِئو، سَرِي تَنِ صِحَتَ
مِٺِي مُصِيبَتَ، آهي عاشِقَنِ کي.
جن کي اندر جي پيڙا آهي، عشق آهي ۽ اڌمان آهن ته ان جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل تڙپ ۽ عملي زندگي انهن کي ئي صحت ۽ راحت عطا ڪري ٿي. انهيءَ ڪري سچن عاشقن جو اهو دستور آهي ته سور واري سختيءَ کي پنهنجي جاکوڙ ۽ انسان دوستي واري عملي زندگيءَ سان هو حياتيءَ جو جيڪو لطف حاصل ڪن ٿا، سان انهن جي وڏي حاصلات آهي.
اُٿياري، اُٿِي وِئا، مَنجهان مُون آزارَ
حَبيب ئي هَڻِي وِئا، پِيڙا جي پَچارَ
طبِيبَنِ توارَ، هَڏَ نه وَڻي هاڻِ مون.
منهنجي اندر ۾ هي درد ۽ ڪرب جو سور جاڳائي، پاڻ پرين هليا ويا. اهي پيارا محبوب ئي منهنجي اندر ۾ سليم فطرت سمائي ۽ منهنجي روح کان الستي اقرار وٺي نينهن نڀائڻ جي واٽ تي لڳائي ويا ۽ مون کي سور سختي جي جهوري لائي ويا. ان جي نتيجي ۾ مون منجهه جيڪا تڙپ ۽ جستجو پيدا ٿي آهي سا منهنجو سرمايو آهي. هاڻي مون کي پنهنجي چڱڀلائي بابت ويڄن جي ڳالهه ئي نٿي وڻي.
اَور ڏُکَندو اُو ٿِيي هادي جَنہِ حَبِيبُ
تِرُ تَفَاوَتُ نه ڪَري تَنہِ کي ڪو طبِيبُ
رَهَنُمَا رَقِيبُ، ساٿَرِ آهي سُپِرِين.
اهو پاڻ وڌيڪ ڏکوئجي ٿو، جنهن جو سڄڻ ۽ سونهون خود پيارو پرين آهي. ان ڪري جو پرين ان جي اندر کي تڙپائي ٿو ۽ ان تڙپ جي نتيجي ۾ عمل جون سور سختيون سهائي ٿو. سندس پيڙا جي ڪيفيت هي آهي جو سور ۽ درد کي لاهڻ ۾ به وري سواءِ پياري سڄڻ جي ٻئي ڪنهن به طبيب جو علاج ذرو به فرق نٿو ڪريس. انهيءَ ڪري جو ان تڙپ ۽ عمل جي وِٿن، حقيقتن ۽ زندگيءَ جي ضابطن جي رهنمائي ڪندڙ خيرخواه، سپرين جهڙوڪر سندس ساٿاري بڻيل آهي.
ساٿَرِ صِحَتَ سُپِرِين، آهي نه آزارُ
مَجلِسَ ويرَ مِٺو ٿِيي، ڪاٽِيندي قَهارُ
خَنجَرُ تَنہ خُوبُ هَڻِي، جَنہِ سين ٿئي يارُ
ساجَن مُون ستارُ، سوجهي رَڳون ساهَ جون.
جڏهن مٺو محبوب ساڻي ۽ ساٿي آهي جو ان جا ٻڌايل رهنما اصول منهنجي درد جا دارون آهن ته پوءِ ان جي نتيجي ۾ سور يا آزار آهي ئي ڪونه. اهو پيارو پرين ويجهڙو ٿيڻ تي مٺو مهربان ۽ غفار آهي، پر وڍڻ ۽ گهائڻ وقت بلڪل بي قياس. جنهن جو به هو يار ٿئي، تنهن کي آزمائش لاءِ تڪليفن مان پار ڪرائي ٿو. پيارو سڄڻ نهايت ٻاجهارو آهي جو پنهنجي محبوبيت جو نهايت مٿانهون مقام ڏيڻ لاءِ سوجهي ساهه جي رڳن جي قرباني ٿو ڏياري، اها قرباني ڪيترن ئي انسانن جي ايندڙ سک ۽ سلامتيءَ واري زندگيءَ جو ذريعو بڻجي ٿي.
رَڳُون ٿِيون رَبابُ، وَڄَنِ ويلَ سَڀَڪَهِين
لُڇَنِ، ڪُڇَنِ نه ٻِئو جانِبَ ري جَوابُ
سوئِي سَنڌِيندُم سُپِرِين، ڪِيَسِ جَنہِ ڪَبابُ
سوئِي عَينُ عَذابُ، سوئي راحَتَ رُوحَ جِي.
جڏهن کان مون محبوب حقيقيءَ جي رضا لاءِ ان جي ٻڌايل محبوب مقصد واسطي جيئڻ شروع ڪيو آهي منهنجون نسون رباب جون تارون ٿي پيون آهن، جيڪي منهنجي دردونديءَ ديس جي مظلوم ماڻهن سان ٿيندڙ ناانصافين تي لڳاتار وڄن ٿيون ۽ ان سور جي سختي کان لرزن لچڪن پيون پر صبر ۽ ماٺ ۾ پيون سور سهن ۽ سواءِ محبوب جي ٻئي ڪنهن سان ڪا ٻڙڪ به ڪين ٿيون ڪن. هاڻي اهو محبوب ئي منهنجو رهنما بڻبو، ان جا ٻڌايل حڪم، ضابطا ۽ قومن جي عروج ۽ زوال جا قانون رهنما بڻجي منهنجي وکريل وجود کي سڌو ۽ سنڌائتو ڪندا. سڌاري ۽ خرابيءَ بابت فطرت جا جوڙيل قانون آهن. انهيءَ جي جوڙيل قانون جي انحراف تي افراد ۽ قومن کي عذاب ملن ٿا ۽ ان جي ٻڌايل حڪمن ۽ ضابطن جي پوئواريءَ تي ئي افراد ۽ قومن جي راحت واري زندگي مقدر بڻجي ٿي.
اَنڌا اُونڌا ويڄَ! کَلَ ڪُڄاڙِئا کانئِيينِ
اسان ڏُکندو ڏِيلَ ۾، تُون پِيارِيين پيڄَ
سُورِي جَنِي سيڄَ، مَرڻُ تَنِ مُشاهِدو.
اي عقل جا انڌا ۽ مت جا موڙها طبيب! جڏهن تون ماڻهوءَ جي اندر جي بيمارين جي ڄاڻ ئي نٿو رکين ته پوءِ اجايو علاج ڪري منهنجي کل کي پيو ساڙين! اسان کي محبوب مقصد لاءِ اندر ۾ تڙپ ۽ لڇ، ۽ تون پيو ٻاهريون ڦڪيون ڪرين ۽ سُتيون پيارين! ان محبوب مقصد جي لاءِ جاکوڙي ۽ ويڙهاند ڪري سوري تي چڙهڻ جن جي لاءِ سيج برابر آهي، تن لاءِ موت ته هڪ عجب لقاءُ آهي.
تَنَ طبِيبُ نه تون، سُڌ نه لَهِين سُورَ جِي
ڍَڪِ پنهنجا ڊَرڀَڙا، کَڏَ کَڻِي ۾ ڀُون
ڪانَه گهُرجي مون، حَياتِي هوتَنِ ري.
تون منهنجي بيتاب ۽ قالوا بليٰ جو اقرار ڪيل جندجان جي بيماريءَ جو جو ڄاڻو طبيب ئي ڪو نه آهين، (انهيءَ ڪري) مون کي جيڪو درد ۽ پيڙا آهي، تنهن کي تون سمجهي نٿو سگهين. تون پنهنجون هيڏانهن هوڏانهن جون دوائون ستيون جيڪي مون کي ٿو ڏئين سي موٽائي کڻ ۽ ڪا کڏ کڻي اُن ۾ پوري ڇڏ. منهنجو علاج محبوب جو وصال ۽ ان جي ڏسيل واٽ آهي ۽ منهنجو جيئڻ ان سان ئي آهي. باقي ٻين نظرين ۽ رمزن وارا حيلا هلائي پياري پرين کان پري نه ٿو ڪري سگهين. انهن هوتن جي جدائي ۾ جيئڻ مون کي کپي ئي ڪونه.
هارِئا ويڄَ! مُياسِ، سُڌ نه لَهِين سُور جِي
پِرِيان کي چُوندِياسِ، تَه تَرسُ طَبِيبَنِ ڇَڏِئو.
اي نادان طبيب: آءُ ته پنهنجي درد ۽ تنهنجن ڪويڄ ۽ مدي خارج نسخن سببان مرڻ جهڙو ٿي ويو آهيان، پر تون اڃان تائين منهنجي سور جو سبب نٿو سمجهين. آءُ پنهنجي پياري پرين جي بارگاهه ۾ دانهين ٿيندس ته يار رب! هنن ڪويڄن پنهنجي نفساني خواهشن پٽاندڙ بي مقصد واٽن تي هلائي اسان جو وقت وڃائيو ۽ اسان جي درد ۽ ڪرب تي هنن ڪهل ۽ قياس ڇڏي ڏنو هو.
ڪُٺِيَسِ ڪُويڄنِ، تَنِ طَبِيبَ نه گَڏِئا
ڏيئِي ڏَنڀَ ڏَڏَنِ، پاڻان ڏِيلُ ڏُکوئِيو.
اڻڄاڻ ويڄن منهنجي درد ۽ ڪرب جي تشخيص ئي نه ڪئي. ابتن علاجن سان ماري ڇڏيو: منهنجي بيمار جسم کي سچا طبيب نه ملي سگهيا. انهن نادانن لاحاصل مقصدن جي ڪڍ ڊوڙائي ڏنڀن تي ڏنڀ ڏيئي، ويتر منهنجي جان کي وڌيڪ جهوريو ۽ آزاريو.
ڪُوماڻا ڪَڙيون ڪَري، چاڪَ اُڀَرئامِ
واري ويڄَ ڏِنامِ، ڏَنڀَ ڏُکَندي سامُهَان.
مان پنهنجي هوراکورا سان پنهنجي محبوب مقصد جي لاءِ پنهنجي وت آهر ڪوشش سان هلندو رهيس ۽ منهنجا ڦٽ اندران ڀرجي، مٿان ڇٽڻ واريون ڪَڙيون ٻڌي، ڪومائجي ويا هئا. جو مٿان وري اڻڄاڻ ويڄن جي رهنمائي ويڳاڻپ جي ور چاڙهي ڇڏيو. تان جو منهنجا ڦٽ اکلي پيا. انهن جي ڪويڄائي نسورو منهنجي زندگيءَ کي سور، آزار ۽ ڏنڀ ڏئي ڇڏيا.
طنبُو طبِيبَنِ، آڻي اڱڻِ کوڙِئا
دارُون هِن دَردَ کي، ڦَڪِيُون فَرقُ نه ڪَنِ
وِرِچِئو ويڄَ وَڃنِ، سُڌِ نه پِيينِ سُورَ جِي.
منهنجي بيماري ۽ لڇ پڇ ڏسي ويڄن پنهنجون پنهنجون ستيون کڻي پنهنجا طنبو پلاڻي اچي بالڪل منهنجي صحن تي آڻي کوڙيا. پنهنجي ستين تي هلائڻ جا وڏا وس ڪيائون پر سندن ڏنل ڦڪين منهنجي هن درد ۽ سور کي ذرو به گهٽ نه ڪيو. ٿڪجي لاچار ٿي آخر اهي ويڄ هليا ٿا وڃن پاسيرا ٿي ٿا وڃن پر کين منهنجي درد ۽ ان جي علاج جي ڪا خبر ئي ڪانه ٿي پوي.
ايريندَڙا اي، جي مون کي ڏِنا سَڄَڻِين
هارِئا تَنِي تي، ويڄَ وِڃاء مَ ڊَڀَڙا.
طلب جي تات ۽ جستجوءَ جا اهي ڦٽ ۽ زخم جيڪي مون کي پياري پرين ڏنا آهن، سي ايريندڙ آهن ۽ محبوب مقصد لاءِ جاکوڙ ۽ جهد سان اهي ضرور ورندا ۽ ڇُٽندا. اي نادان ويڄ! تون پنهنجن غيرمعياري نسخن واريون پنهنجون دوائون انهن تي ضايع نه ڪر.
ويڄَ وِڃاء مَ ڊَڀَڙا، ڪَندا ڪونه فَرقُ
مُون کِي ٿِئا مَرَڪُ، مُون پِريان جا ڌَڪَڙا.
اي طبيب! تون پنهنجي ڊڀن جي جهڙا پسارڪا ٽوٽڪا ٺاهي، اهي ٻڪيون ڦڪيون ضايع نه ڪر، جو اهي منهنجو درد گهٽائڻ ۽ مون کي صحتمند ڪرڻ ۾ ڪو به ڦيرو ڪو نه آڻينديون. منهنجي لاءِ منهنجي مانائتي پرينءَ جيڪو شفا جو فطري نسخو تجويز ڪيو آهي سو منهنجو مرڪ آهي. ان نسخي تي هلڻ سان جيڪي ڌڪ ۽ ڏک ڏاکڙا آهن سي به مون لاءِ سهڻا سيباڻا آهن.
ويڄَ وِڄائُون ڇَڏِ، توکي سُڌ نه سُورَ جي
آندِيئِي جي اگهَنِ لَئي، سي گورِيُون گورِينِ گَڏِ
سوئِي صاحِبُ سَڏِ، جو پَرکَا لَهي پِيڙَ جِي.
اي طبيب! تون پنهنجون اهي اجايون حڪمت واريون ڳالهيون بند ڪر، جو توکي مرض جي اصليت ۽ سور جي سبب جي سُڌ ئي ڪانهي اهي نسخا ۽ گوريون جيڪي اگهائي ختم ڪرڻ لاءِ آنديون اٿئي پنهنجي اڳين ٻڌايل نسخن ۽ گورين سان رکي ڇڏ. مون ڀانت ڀانت جا نسخا ۽ علاج ڪري ڪافي ڀوڳيو آهي. هاڻي منهنجي درد جو ڇيهه ٿئي. تنهن ڪري تون انهيءَ صاحب ۽ سائينءَ کي سڏي آڻ، جيڪو منهنجي اندر جي هن درد ۽ پيڙا کي صحيح طور سڃاڻي ٿو.
ڌارِين دُنيا ڪارَڻِ ڊَرٻِيُون، تَنَ جو تُون نه طَبِيبُ
ايندو اَڄُ عَجِيبُ، شادِي ڏِيندو صِحَتَ جِي.
اي ويڄ! تون رڳو پنهنجي ذاتي، انائن ۽ خواهشن لاءِ اجايون ڊڀن جهڙيون دوائون کنيو وتين، پر حقيقت اها آهي ته تون دلين جو اصل مرض ڄاڻين ئي ڪونه ٿو، ان ڪري تن جي علاج جي توکي ڪَل ئي ڪانهي. پر مان به روزانو اها آس ٿو رکان ته اڄ منهنجو پيارو سڄڻ محبوب ايندو، ۽ ان جي تجويز ڪيل ضابطن ۽ نسخن سان منهنجو درد دفع ٿيندو ۽ مون کي چڱڀلائي جي واڌائي ڏيندو.
ويڄَنِ سِين وائِيءَ پِئا، ڪِرِي نه ڪِئائُون
جي پَندِ پارِئائُون، ته سِگهائِي سَگها ٿِئا.
هڪڙا ماڻهو پنهنجي مرضيءَ تي هلڻ وارا اهڙا به آهن جن کي پنهنجي دور ۾ درد ۽ ڪرب جا ڄاڻو ۽ رهنما ۽ طبيب ته مليا پر انهن ماڻهن جي پنهنجي ويڄن سان آڏا سوال جواب ڪيا، ۽ ڏسيل رک ۽ پرهيز نه ڪيائون. جيڪڏهن هو پنهنجي باطني بيمارين ۽ ڪڌاين بابت جيڪي انهن جي ماڻهپي کي نهوڙيندڙ هيون، طبيبن جي ٻڌايل نصيحت ۽ هدايت تي هلن ها، ته هوند جلد ئي صحتياب ٿين ها.
ويٖڄَنِ سِين وائِيءَ پِئا، ڪِري ڪَنِ نه پاڻِ
اَگها اِنَ اُهڃاڻِ، پَسو سُورَ سِجهائِيا.
انهن بي چَين بيمارن هڪ ته پنهنجي مرضي ۽ خواهش کي پنهنجي مٿان حاڪم بڻائي پنهنجي طبيبن سان سوال جواب ڪيا، ۽ ٻيو هروڀرو جي غفلت ۽ ڇيڳرائي ۾ ڄاڻي ٻجهي پنهنجي باطني بيمارين ۽ ڪڌاين جي رک نه ڪيائون. سندن اهڙن افعالن جي ڪري اهي مريض ڏسو ته دنيا ۾ هيڪلا بڻجي ويا ۽ ڪو به ٻوٽو ٻاري نه سگهيا. زندگيءَ جو گذران سوڙهو ٿي ويو. سور جي سختيءَ نيست ۽ هيڻا ڪري ڪيرائي ڇڏيا ۽ کين مرض جي آزار نهوڙي ڇڏيو.
تَڙِي طَبِيبَنِ، گهايَلُ گهَران ڪَڍِئو
چِڪئا چاڪَ چِيهُون ڪَري، ڪَڙيُون مُورِ نه ڪَنِ
دوسَ دَرسَن تُنهِنجي، وڏو ٺارُ ٺَپَنِ
وِرِچِئو ويڄَ وَڃنِ، آءُ پِرِين ته اُبَهَان.
اهڙن ماڻهن سخت درد جي پيڙا کان نجات لاءِ جڏهن به طبيبن ڏي رخ ڪيو ته خود طبيبن کي پنهنجا حيلا ۽ حڪمتون ضايع نظر آيون، تنهن ڪري انهن زخميل مريض کي پنهنجي طبابت خاني مان ٻاهر ڪڍي ڦٽو ڪيو. ڇو جو درد لاعلاج هو. وڏا ڦٽ ۽ زخم سِيرون جِهيرون ڪري پئي چڪيا، ۽ ڪڙيون ٻڌي ڇٽڻ وارا بالڪل نه پئي ٿيا. (اهڙي حالت ۾) اي سڄڻ! تنهنجو هڪ ئي ديدار ڌڪن ۽ گهائن جي آزار کي ٺاري وجهي ٿو. جڳن کان دنيا ۾ فردن ۽ قومن کي عطا ڪيل تنهنجي روشني ۽ رهنمائي شفاياب رهي آهي. هي دنيا جا طبيب ته ڪڪ ٿي ڇڏي هليا ٿا وڃن، پر اي منهنجا پيارا پرين! تون پاڻ منهنجو ساڻي ٿيءُ ته آءُ تنهنجي ڇپر ۽ ڇانءَ ۾ هن بيماري مان چاق ٿي اُٿان.
آهي گهڻو اَگهَنِ جو تَرِسُ طَبِيبَنِ
ڪِئو وَسُ ويڄَنِ، تان ڪِريءَ ري ڪِين ٿِئي.
سڄڻ طبيب ته بيحد مهربان آهن ۽ انهن کي ته بيمارن جو گهڻو ئي قياس ۽ خيال آهي. هر مرض جون شافي حڪمتون مهيا ڪري سڄڻ طبيبن ته وڏو ۽ صحيح علاج ڪيو پر ماڻهو پنهنجون خراب عادتون ۽ حرص جيستائين ترڪ نٿو ڪري ته ان پرهيز کان سواءِ ڪو به فائدو ڪو نه ٿئي ۽ ڪو نه ٿيندو.
اَگها ئِي سَگها ٿِئا، جي ويٺا وَٽِ ويڄَنِ
ته تَرسِي طَبِيبَنِ، چيٺي هُوندَ چَڱَا ڪِئا.
جيڪي بيمار پنهنجون عادتون ۽ حرص ترڪ ڪري ۽ نفساني خواهشن تي ڪنٽرول ڪري طبيبن وٽ علاج واسطي ويهي رهيا ته اهي بيمار هوند چڱا ڀلا ٿي پيا ان ڄمي ويهڻ ۽ صبر جي نتيجي ۾ طبيبن پڻ مٿن ترس کائي سندن زخم ڌوتا ۽ پنهنجي پوري پوري حفاظتي اپائن ۽ انتظام سان کين صحتياب ڪيو.
پاڙي ويڄَ هُئامِ، تان مُونِ مُور نه پُڇِئا
تيلاهِين پِئامِ، موريسَر اَکِينِ ۾.
جيتوڻيڪ منهنجي قسمين قسمين جي آزارن جا طبيب منهنجي پاڙي ۾ مون کي نسورو ويجها هئا، تڏهن مون ان ايڏي هوند جو فائدو وٺي پنهنجي بيماري جي علاج بابت کانئن ڪڏهن ڪو نه پڇيو. تنهن ڪري ئي ته مون کي اکين ۾ پڙوارَ پيا جن منهنجي ڏسڻ ۽ سڃاڻڻ واري نظر وڃائي.
هارِئا تو هِرِي، ڪُپَچُ ڪايا سِين ڪِئو
ڪيَئِي جي ڪِرِي، ته تُون تَوانو ٿِيين.
اي مُوڙهل ۽ هرکيل نفس! تون پنهنجي ڪڌائپ، حرص ۽ غرضن تي ضابطو نه ڪيو ۽ هر شيءِ ڏوڪڻ ۽ هر شيءِ کائڻ تي هِرکي، پنهنجي بدن کي اڻائو مرض لاتو. جيڪڏهن تون سڄڻ طبيبن جي ڏسيل واٽ ۽ هدايتن تي پرهيز ڪرين ها ته هوند سگهو چاق چڱو ڀلو ٿي وڃين ها ۽ آزارن مان تنهنجي جان آجي ٿي پوي ها.
ويڄَ مَ ٻُڪِي ڏي، مَرُ چَڱيائِي مَ ٿِيان
سَڄَڻُ مانَ اَچي، ڪَرَ- لاهُو ٿِي ڪَڏِهِين.
اي طبيب! تون مون کي ڪابه دوا نه ڏي، ڀل ته آءُ چڱي ڀلي نه ٿيان ۽ بيمار ئي هجان ته من منهنجو محبوب ڪڏهن اچي، ته منهنجي بيوسيءَ تي ڪهل کائي مون کي هن بيماريءَ جي ابدي ڇوٽڪاري جو ڏس ڏئي.
هُئين ويڄَنِ وَٽِ، تُون ڪِئن جِيءُ جَڏو ٿِيين
سِرُ ڏيئِي ۾ سَٽِ، ڪوهُ نَه ڪِيَئِي ڊَرڀَڙا!
اي جيئڙا! تون ته طبيبن وٽ رهندڙ هئين، پوءِ ڪيئن اگهو ٿئين! اتي رهندي به تون شفايابي حاصل نه ڪئي. تون اتي پنهنجي شفايابيءَ جا ڏس اپنائي سندن رضا ۽ خوشي خاطر پنهنجو پاڻ حوالي ڪرين ها ته جيڪر تنهنجي حاصلات وڏي ٿي پوي ها.
ويهَڻُ ويڄَنِ وَٽِ، سِکين ته سَگهو ٿِييَن
اَڳِين عادَتَ مَٽِ، ته اَگها! عاجُزُ نه ٿِيين.
(اي اَگها!) پنهنجي درد جي دفع لاءِ جيڪڏهن تون طبيبن وٽ صحتيابيءَ جي اعتقاد ۽ اطمينان سان ويهڻ سکين ته جيڪر چڱو ڀلو ٿي پوين. پر ان لاءِ شرط آهي ته تون پنهنجي بي چيني، بي صبري ۽ بي شڪري واري اڳين عادت بدلاءِ ته هوند هيڻو ۽ محتاج نه ٿئين.
تَرِسُ طَبِيبَنَ جو، جَڏَنِ ڪِئو نه جاتِ
جو ويڄَنِ جي واتِ، دارُونئان تَنہِ دُورِ ٿِئا.
طبيبن ته بيمارن تي پنهنجي مهر ۽ عطا سان کين وڏا حيلا ۽ علاج ڏسيا پر هنن لاپرواهه بيمارن طبيبن جي ڏسيل اُپائن جو ذرو به قدر ۽ يادگيرو نه ڪيو. انهيءَ ڪري اهي اگها انهيءَ مجرب علاج کان، جيڪو ويڄن کولي کولي چٽو ڪري ٻڌايو هو تنهن کان محروم ٿي ويا.
جانۡڪٖي ڪِئا ويٖڄَ مُون دارُونۡ ۽ ڪاروُنۡ
ٻُڪيُون ڏِينديٖ ٻاجهَه جُون نِهارٖي ناروُنۡ
جَنِ سيٖڻَ لَهَنِ ساروُن، تَنِ تان ڏُکَنۡدو ڏوُرِ ٿِيٖي.
مهربان طبيب وڏي ڌيان سان منهنجا گهڻا ڪي علاج ۽ حيلا ڪيا، جيڪو جيڪو عرصو گذرندو رهيو انهيءَ ۾ منهنجي اصلاح جو دوا دارون ٿيندو رهيو ۽ مون کي هدايتون ملنديون رهيون. محبوب سڄڻ پيار سان هر لحظي جون ڪارائتيون دوائون ڏيندو، نبضون نهاريندو رهيو. پر حقيقت ۾ آزار کان اهي ئي ٿا آجا ٿين جيڪي همت ۽ استقامت سان مهربان طبيب جون ڏسيل ڦڪيون ۽ هدايتون هنيين هنڊائن ٿا ۽ نتيجي ۾ انهن جون سڄڻ پاڻ سارون سنڀارون ٿا لهن.
سيئِي سُورَ طَبِيبَ، جَنِي سُورَنِ سَڃَ ڪِي
جو لِکئو هُتِ لَطِيفُ چئي، سوئي ڪَنِ قَرِيبَ
جي نَوازِئا نَصِيبَ، داروُنءَ سي دُرستَ ڪِئا.
انسان جي اگهائي ۽ سگهائي جي تقدير ۽ ڪارڻ به ان مالڪ طبيب پاڻ جوڙيا آهن. سور جا لاهيندڙ به اهي ئي آهن، جن سور ڏنا آهن. لطيف ٿو چوي ته: جيڪو انساني عملن جي چڱي ۽ بري جي نتيجن طور تقدير ۾ لکيل آهي، يعني انهيءَ جا قانون مقرر ٿيل آهن انڪري سڄڻ به انهن قانونن پٽاندڙ سو ئي ٿا ڪن. جيڪي چڱاين تي هلندڙ چڱا ماڻهو نصيب جا نوازيل آهن، دوائون به انهن کي ئي ٿيون صحتياب ڪن.
اَگهَنِ مِڙي اَڄُ، ڪِئو سَڏُ صِحَتَ کي
ڏُورِ ڏُکَندا ڀَڄُ، مِهِرَ مُنَہُ ڏيکارِئو.
اڄ درد وندي ديس جي سڀني اگهن گڏجي پنهنجي درد ۽ ڪرب کان بيحال ٿي دل جي سچائي سان پنهنجي ڪمين ۽ ڪوتاهين جو اقرار ڪري ۽ انهن کان بچڻ جو وچن ڪري پنهنجي ڌڻي کي سگهائي ۽ صحت لاءِ ٻاڏايو آهي. اي آزار! تون ڀڄي پري ٿيءُ جو مالڪ جي عطا ڪيل نجات وارن نسخن سان بخشش ۽ عطا جي مهر ٿيڻ لڳي آهي.
وائي
ويــڄَ مَ مُـــون وَٽِ ويہُ
آيَا جانِي مون گهَر آيا
آيا هادِي مون گهَر آيا
١. ويڄَنِ وَڏا ئِي وَسَ ڪيا، مَرضَ مُنهِنجي کي
٢. مَرُ چَڱِيائِي نه ٿيان، ويڄَ مَ ٻُڪِي ڏي
٣. ڪَرَ-لاهُو ٿِي ڪَڏهِن اڱڻِ شالَ اَچي
٤. ٻُڪِي ڏِيندَمِ ٻاجههَ جِي، سندو رَحَمَتَ ري.
اي عطائي طبيب! مون تنهنجي اجاين پسارڪن وکرن ۽ ڏسن تي وقت وڃايو. هاڻي اٿ ۽ علاج لاءِ تون مون وٽ نه ويهه. منهنجا پيارا پرين جيڪي منهنجي درد ۽ مرض کي خوب ڄاڻين ٿا سي ڄاڻ ته منهنجي گهر آيا. منهنجا رهبر سڄڻ اجهي ته منهنجي گهر آيا. ڀانت ڀانت جي طبيبن منهنجي مرض جي علاج لاءِ وڏا احوال ڪيا پر مرض نه ڇڏيو. تنهنجي حوالي نسخن ۽ ڏسن تي آءٌ ڀل ته چڱو ڀلو نه ٿيان: اي طبيب! تون مون کي ڪا به ٻُڪي ڦڪي نه ڏي. مان پاڻ کي پنهنجي سڄڻ طبيب کان ويڳاڻو ڪري ڇڏيو هو، مان ان ڏانهن موٽان ٿو. شال منهنجو پيارو پرين، خبر چار لهڻ لاءِ منهنجي اڱڻ تي اچي. مون کي يقين آهي ته اهوئي پنهنجي پيار ۽ مهر وارو علاج ڪندو ۽ الاهي رحمت سان مون کي رڱي ڇڏيندو.
اصول 7. پنهنجو پاڻ حوالي ڪري ڇڏڻ، شاهه وٽ عشق جو ستون اصول آهي
ڊاڪٽر علي شريعتي يورپي فلاسفر نٽشي جو ذڪر ڪيو آهي ته هو پنهنجي فن جو ماهر شخص هو ۽ کيس علم ۽ فلسفي جي دنيا ۾ مٿاهون مقام حاصل هو. پنهنجي جوانيءَ ۾ نٽشي طاقت جي فلسفي جو علمبردار هو ۽ طاقت کي ئي حق سمجهندو هو. سندس نظر ۾ طاقت ئي سڀ کان وڏو قدر هو. هو ڪمزورن ۽ ضعيفن کي سهارو ڏيڻ لاءِ تيار نه هو. پر سندس سوچ جو اهو انداز جوانيءَ جي دور جو نشو هو جيڪو عمر جي موٽ سان گڏ لهڻ لڳو ۽ آخري عمر ۾ نسبتًا لطيف ۽ نرم خيال رکندو هو. سندس دل ۾ عشق ۽ محبت جا جذبا جاڳڻ لڳا هئا ۽ هو انسان سان انسان طور محبت ڪرڻ لڳو هو. جيڪو ماڻو جوانيءَ ۾ هي چوندو وتندو هو ته رحم کائڻ ڪمزوريءَ جي علامت آهي ۽ ڪمزورن کي هن دنيا ۾ رهڻ جو حق ئي ڪونهي، اهو پوڙهپ ۾ هڪ جانور تي رحم کائي پنهنجي جان ڏئي ويٺو.
واقعو هيئن ٿيو، ته هڪ ڏينهن نٽشي رستي تان گذري رهيو هو ته هن هڪ گهوڙي گاڏي ڏٺي، جنهن تي تمام گهڻو بار رکيل هو ۽ اهو گهوڙو جيڪو ان بار کي ڇڪي رهيو هو، تنهن جو پير هڪ گٽر ۾ ڦاسي پيو هو. گهوڙي ڏاڍي ڪوشش پئي ڪئي ته سندس پير کڏ منجهان ٻاهر نڪري اچي، پر گاڏيءَ تي سٿيل تمام گهڻي بار جي ڪري گهوڙي لاءِ ايئن ڪرڻ ممڪن نه هو، گاڏي هلائيندڙ کي گهوڙي جي تڪليف جي ڪا به پرواهه نه هئي، سندس خواهش ته اها هئي ته جيئن به ٿي سگهي، گهوڙو پنهنجو پاڻ کي کڏ منجهان ٻاهر ڪڍي تيزيءَ سان رستي تي ڊوڙڻ لڳي، ته جيئن هو پنهنجي سامان کي منزل تي پهچائي پئسا وصول ڪري سگهي. ان مقصد لاءِ هو گهوڙي کي بيدرديءَ سان ماري رهيو هو.
نٽشي ڏٺو ته گهوڙو مار جي خوف کان پاڻ کي کڏ منجهان ٻاهر ڪڍڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪري رهيو آهي، پر گهوڙي گاڏيءَ تي سٿيل بار کيس پاڻ سنڀالڻ کان معذور بڻائي ڇڏيو آهي. ان ڪشمڪش ۾ گهوڙي کي نه رڳو تڪليف ٿي رهي هئي، بلڪه سندس پير به زخمي ۽ نٻل ٿي ويو. ان عظيم فيلسوف کان گهوڙي جي اها حالت برداشت نه ٿي سگهي، کيس گاڏي هلائيندڙ جي سنگ دليءَ تي تمام گهڻي ڪاوڙ لڳي، ۽ نٽشي کيس چيو ته هو گهوڙي سان ايڏي بي رحميءَ وارو سلوڪ نه ڪري، پهريائين گاڏيءَ تان بار لاهي ته جيئن گهوڙي کي اٿڻ جو موقعو ملي سگهي. گاڏي هلائيندڙ ايڏي ته ڪاوڙ ۾ هو، جو هو ان وقت ڪا به ڳالهه ٻڌڻ لاءِ تيار ئي نه هو. ان نٽشي جي ڳالهه ڏانهن ڌيان ئي نه ڌريو. نٽشي زبردستيءَ گاڏي هلائيندڙ کي ان تشدد کان باز رکڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن تي گاڏي هلائيندڙ ايڏو ته مڇرجي پيو، جو هن خود نٽشي کي تشدد جو نشانو بڻايو ۽ کيس ڏاڍو ماريو. ان حادثي ۾ نٽشي کي ايڏا ته ڌڪ رسيا جو انهن جي اثر جي ڪري هو ڪجهه عرصي بعد مري ويو.
ڊاڪٽر شريعتي سوال اٿاريو آهي ته معمولي جانور کي تشدد کان بچائڻ لاءِ نٽشي جهڙي عظيم فلاسفر پنهنجي زندگيءَ کي داءَ تي لڳائي ڇڏيو! ڪيڏي نه اچرج جهڙي ڳالهه آهي؟! هڪڙن ماڻهن کي ته اهو احمقاڻو فعل ٿو لڳي ته ڪٿي نٽشي ۽ ڪٿي معمولي گهوڙو! پر ڊاڪٽر شريعتي چوي ٿو ته: ”هيءَ اها سطح آهي جيڪا منطق کان مٿاهين آهي. هيءَ اخلاق جي سرحد آهي ۽ هيءَ عشق جي منزل آهي. ان ڪري جو هو هڪ ظالماڻي ۽ مجرماڻي فعل کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه هو.“
انساني وقار ۽ حقن جو مسئلو ته اڃا به اڳتي آهي، جتي ماڻهو اڇل ڏئي انهن حقن لاءِ پنهنجو پاڻ حوالي ڪري ٿو. اتي ماڻهو پاڻ کي فطرت جي عين مطابق بڻائي چڪو هوندو آهي. ائين عشق جي کوري مان پڪل ماڻهو فطرت جي گهراين مان گذرندو آخرڪار پنهنجي خدا سان اتصال ڪري ٿو. هو سچي انسانيت جي تلاش ڪري ٿو ۽ ساڳي طرح پنهنجي خدا کي به حاصل ڪري وٺي ٿو. شاهه لطيف سُر يمن جي داستان 3 ۾ انهيءَ خود حوالگيءَ کي هيئن بيان ڪيو آهي:
هَڻُ حَبِيبَ هَٿُ کَڻِي، ٿيڪَ مَ، ٿورو لاءِ
پِرِيم تُنهنجي گهاءِ، مَران ته مانُ لَهان.
اي پيارا سڄڻ! مون تي احسان ڪر ۽ پنهنجي تقدير سان منهنجي لاءِ شهادت امر ڪر. پنهنجي محبوب هٿن سان وار ڪر ۽ ڪهل ڪري پنهنجي تلوار کي مياڻ نه موڙ. اي منهنجا پرين، تنهنجي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ لاءِ تنهنجي شهادت واري نظام جو حصو بڻجان ته جيڪر تو وٽ قبول پوان ۽ مانائتو ٿيان.
هَڻ حَبِيبَ هَٿُ کڻِي، دلِ ۾ ڌَري دانهن
وَڍِ ته ويرَمَ نه ٿِئي، صَبُرُ آءٌ نه سَهان
ڪَنہِ کي ڪِينَ چَوان، ته مون کي مارِئو سَڄڻين.
اي پيارا سڄڻ! پنهنجي تقدير سان منهنجي لاءِ شهادت امر ڪر ۽ پنهنجي محبوب هٿ سان وار ڪر، جو دانهن منهنجي دل ۾ ئي ڌريل ۽ دٻيل آهي ۽ ٻڙڪ به ٻاهر ڪانه نڪرندي. ڌڪ هڻ ۽ سگهو منهنجو سر وڍ جيئن دير نه ٿئي، تنهنجي محبوبيت ۽ رضا جي انهيءَ راحت خاطر آءٌ وڌيڪ صبر ڪري نٿو سگهان. مرندي وقت اها ٻاف ٻاهر ڪونه ڪڍندس ته مون کي منهنجي محبوب ماريو آهي.
هَڻُ حَبِيبَ هَٿُ کَڻي، ٻَنگان ڀَري ٻاڻُ
ماڳِهنِ مُون مِنہُ ٿِئي، جهولِيءَ وِجهان پاڻُ
اِن پَرِ ساجَنَ ساڻُ، مَنَ مُقابِلو مُون ٿِئي.
اي پيارا سڄڻ! پنهنجي تقدير سان منهنجي لاءِ شهادت امر ڪر. پنهنجي هٿ سان ڪَمان کي ڪَشي، ڇڪي زورائتو تير هڻ. ته من مون لاءِ اهو ڌڪ ۽ زخم پڪو سبب بنجي جو پاڻ کي جهوليءَ ۾ وجهي کڻايان. اهڙيءَ طرح سان اي منهنجا سڄڻ تو سان روبرو ميلو ٿئي ۽ مون کي سندءِ ديدار حاصل ٿئي.
عُقابِيلَ اَکِينِ ۾ بارِي توکِي بانَ
اُڀو اَڳِرايُون ڪَرِين، ماڳِ هَڻيو مَستانَ
جانِبَ تُون زِيَانَ،. اَکِينِ سِين ايڏا ڪَرِين.
(اي منهنجا سهڻا سائين!) تنهنجين عقابي اکين ۾ تيز نگاهن وارا اڻ گسندڙ ۽ وڏا گهائيندڙ تير موجود آهن. جن سان تون هر وقت ايڏيون اڳرايون پيو ڪرين، جو پنهنجن واجهائيندڙ مست عاشقن کي ترت شهادتن جا جام پيو پيارين. اي منهنجا جاني! تنهنجي رضا ۽ محبوبيت جو رنگ به نرالو آهي جو تنهنجي ڪرم واري نظر شهادتن جا سلسلا جاري ڪري ڇڏيا آهن!
عُقابِيلَ اکِين ۾ توکي تِکا تِيرَ
ساجَنَ! اِنِهين سِيڱَ سِين ڦَٽِيئي گهَڻا فَقِيرَ
ٻِئو مَ مارِجِ مِيرَ، تُنهِنجو پهروئي پُورو ٿِئو.
(اي منهنجا سُهڻا سائين!) تنهنجين سهڻين عقابيل اکين ۾ تو وٽ تيز نگاهن وارا تير موجود آهن. اي سڄڻ سائين! تو اِنهين زوردار ڪمان سان ڪيئي پنهنجي رضا ۽ محبوبيت جا گداگر عاشق بيتاب ڪري ڇڏيا آهن. جيڪي تنهنجي فدائيت ۾ شهادتن جي ٻليدان تي چڙهندا رهن ٿا. اي صاحب! هاڻي منهنجي ٻي تقدير نه بڻائجانءِ تنهنجو پهريون ئي نشانو ورتل هن شهادت جي حاصلات واري اها تقدير منهنجي لاءِ وڏي مايا آهي.
عُقابِيل اَکِين ۾، تِيرَ تِکا توکي
ساجَنَ اِنِهين سُورَ جِي ڪَلَ نه آ ڪَنہِ کي
مارِين ٿو مُون کي، چاڙِهئو لوهَ لَطِيفُ چئي.
(اي منهنجا سهڻا سائين!) تنهنجين سهڻين عقابيل اکين ۾ تو وٽ تيز نگاهن وارا اڻ گسندڙ تير موجود آهن. تنهنجي محبت جي ماريل انهن عاشقن کان سواءِ ٻئي ڪنهن کي انهن زخمن ۽ گهائن جي قدر ۽ منزل جي خبر ڪانهي. اهو راز ته صرف تنهنجي الفت ۽ عطا ٿي ڄاڻي ۽ ٻيو منهنجي فدائيت ۽ حاصلات ٿي ڄاڻي. لطيف ٿو چوي ته (اي پيارا پرين!) جڏهن تنهنجي الفت ۽ منهنجي فدائيت جو اهو انداز آهي تڏهن تون مون کي لوهه جا ڪڙا پارائي صليب تي آڻين ٿو.
عُقابِيلَ اکِينِ سِين، تِيرُ چَلايو تو
ٻِئو مَرُ ماري سو، جَنہِ جو پَهرو پُورو نه ٿِئي.
(اي منهنجا سهڻا سائين!) تو پنهنجين عقابيل اکين سان منهنجو انتخاب ڪري مون کي سچ ۽ سونهن تي فدا ٿيڻ سيکاري ڇڏيو آهي. مان انهي واٽ تي مطمئن آهيان، تون مون کي انهيءَ واٽ تي ثابت قدم رک. تنهنجي اِنهين پهرئين تير ئي مون کي پورو ڪري ڇڏيو ۽ هاڻي ٻئي جي ضرورت ئي ڪانهي. ٻيو تير ڀل اهو هڻي جنهن جو پهريون نشان تي پورو نه لڳي.
جي پائِنِ ڪانَ ڪَمانَ ۾ ته سِينو سَپَرَ رَکُ
مُنَہَ ۾ مَعشُوقَنِ جا، چاڪَ چَٽِڪَا چَکُ
سُورِي ڀانءِ مَ شَڪُ، عاشِقُ ٿِيءُ ته اُبَهِين.
جڏهن تون محبوب مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ لاءِ ڌرتي ۽ انسانن جي حقن واسطي ويڙهه جي ڪنهن به محاذ تي هجين ۽ تيرن جو وسڪارو ٿئي ته تون هَٽي پاسي نه ٿيءُ، پر پنهنجو سينو آڏو سپر ڪري جهل. بلڪل سامهون سينو تاڻي بيهه ۽ پنهنجي مُنهن ۾ پياري محبوب جا گهاءَ ۽ ايذاءَ سهه. عشق جي آخري منزل سوري آهي، ان ۾ شڪ نه آڻ، بلڪه ان کي پوري يقين سان قبول ڪر. سچو عاشق ٿيءُ ته مٿي سوريءَ تي چڙهين ۽ فدائيت ۽ محبوبيت جي اعليٰ منزل کي رسين.
جي پائِنِ ڪَانَ ڪَمانَ ۾ ته سِينو سِپَرَ ڏِيجِ
مُنہَ ۾ مَعشُوقَنِ جا، جهالُو ٿِي جهَليجِ
پاهانِ پَڳَ مَ ڏيجِ، عاشِقُ ٿِيءُ ته ابهَيِن.
جڏهن تون محبوب مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ لاءِ ڌرتي ۽ انسانن جي حقن واسطي ويڙهه جي ڪنهن به محاذ تي هجين ۽ تيرن جو وسڪارو ٿئي ته پنهنجي سيني کي آڏو سپر ڪري جهل. تون دل جهلي ڏاڍو ٿي گهڻي ۾ گهڻا گهاءَ ۽ زخم سامهان پنهنجي مُنهن ۾ جهلج. هيڻو ٿي پنهنجا پير پوئتي نه هٽائج: تون سچو عاشق ٿيءُ ۽ پنهنجي فدائيت جي انتها ڪر ته ان جي محبوبيت واري وڏي منزل کي رسين.
جي پائِنِ ڪانَ ڪَمانَ ۾ ته ڏِجيئين سِينو
ڪَهجِ مَ ڪِينُو، مَتان دوسنِئُون دُورِ ٿِيين.
جڏهن تون محبوب مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ لاءِ ڌرتي ۽ انسانن جي حقن واسطي ويڙهه جي محاذ تي پهچين ۽ تيرن جو وسڪارو ٿئي ته اي عاشق! تون پنهنجو سينو سامهون ڪري ڏجانءِ. اتي اڳيان اچڻ کان نه لنوائجانءِ ۽’ناڪار‘ کي زبان تي ئي نه آڻجانءِ ته متان محبوبن جي رضا ۽ محبوبيت کان پري نه ٿي وڃين.
پائي ڪانُ ڪَمانَ ۾، مِيان! مارِ مَ مُون
مُون ۾ آهِين تُون، مَتان تُنهِنجو ئِي توکِي لَڳي.
اي منهنجا سائين! هي منهنجو وجود ته سراسر تنهنجي عنايت ۽ عطا آهي. تو پنهنجي تقدير جي قانونن واري ڪمان مان مون کي ڪان نه هڻ جو منهنجي وجود ۽ ساهه پساهه ۾ تون ئي (موجود) آهين، ان کي توئي مقصديت ڏني آهي متان آءٌ ان مقصديت کان محروم ٿي مري وڃان.
لورِي جِتِ لَڳومِ، اُتي اُڀو آهِيان
سُورِههُ پِرِين سَنَدومِ، مَنَ ٻاجهائي ٻِئو هَڻي.
محبوب مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت ماڻڻ جي ازلئون مليل لوريءَ تي اڃان تائين ثابت قدم آهيان، آءٌ انهيءَ ساڳئي ماڳ تي استقامت سان بيٺو آهيان. منهنجي وري وري چاهت اهائي آهي ته منهنجو دلبر، مون تي مهربان ٿي مون کي وري وري قربانين لاءِ قبول ڪري.
ڪانارِئا ڪُڻڪَنِ، جَنِي لوهَ لِڱَنِ ۾
پاڻِهِين ٻَڌَنِ پَٽِيُون، پاڻَهِين ڌَڪَ ڌُئَنِ
ويڄَنِ وِرِچِي ڇَڏئا، اَڄُ ڪَ ڪالهه مَرَنِ
ڪِنہ کي ڪِينِ چَوَنِ، دَردُ اسان جِي دِلِ ۾.
مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت جي طالبن کي جهد ۽ جاکوڙ جي رستي ۾ جيڪي تڪليفون رسن ٿيون انهن کي پنهنجي ڪنجهڻ ۾ ڇيائي ڇڏين ٿا پر بي صبر ٿي دانهون نٿا ڪن. هو پاڻ ئي پيا پنهنجون پٽيون ٻڌن ۽ پاڻ ئي پيا پنهنجا زخم صاف ڪن. ڇاڪاڻ جو طبيبن ڪڪ ٿي کين لاعلاج ڄاڻي ڦٽو ڪيو ته اجهو هو اڄ يا سڀاڻي ٿا ساه ڏين. باوجود اهڙي حالت جي اهي جاکوڙي ماڻهو ڪنهن کي به شڪايت طور پنهنجي درد ۽ ڪرب جو اهو راز نٿا سلين.
چوري چَنگُ، ٻَنگُ لَهِي، حَبِيبَنِ هَنيوسِ
ٻُجهان ٻاڻُ لَڳوسِ، ڪانارِئو ڪَرُ کَڻي.
حق ۽ هدايت جو چنگ چوري، حق جي لاءِ قربانين جو قدر ٻڌائي پوءِ محبوبن ڪمان چاڙهي، پنهنجي عاشق کي تڙپ ۽ فدائيت جو پورو نشان ڪري هنيو. ڄاڻان ٿو ته عاشق ان لاءِ آتو هو ۽ اهڙو تير لڳس، جو ڌڪ لڳڻ ساڻ مٿي اُپڙيو آهي.
سَرُ جو سَڃئو سَڄَڻين، ڀَرُ ڀيڏيءَ ڏيئِي
ڪانَ ڪَرِنگهَرُ ڪَپِئو، پَکَنِ سِرِ پيهِي
جيرا جِگَر، بُڪِيُون، پاساڙا ٻيئِي
ويڄَنِئُون ويئِي، ٿِي وَهِيڻِي سَڄَڻين.
تڙپ ۽ فدائيت جو هڪ محاذ سڄڻ منهنجي سيني ۾ مچائي پنهنجو نشانو سڌو چتائي هنيو. تنهن جي تکي چوٽي پنهنجن ٻنهي ڪُلهن سميت اندر جو اونهون گهاءُ ڪري وڃي ڪرنگهي کي وڍيو. پڻ جيرا، جگر، بڪيون ۽ ٻنهي طرفن واريون پاسريون وڍيائين. اندر جنين اڌ وارو هي ويچارو عاشق هاڻي طبيبن جي حيلي کان چڙهي ويو، ۽ هاڻي هن جو معاملو محبوب مالڪ ۽ هن جو ٿي ويو آهي.
سَرُ جو سَڃِئو سَڄَڻين، ٻَنگان ڀَري ٻانُ
وِئو وُجودان نِڪرِي، ڪَڙِ ڪَڙِ ڪَري ڪانُ
ٿِئا جي نِيشانُ، سي پِهرِئين سِين پُورا ٿِئا.
پياري محبوب، منهنجي اندر ۾ تڙپ ۽ فدائيت جو هڪ محاذ مچائي جيڪو سَرُ سڌو چتائي هنيو، سو اهڙو ته نشاني لڳو جو جندجان مان ڪڙڪو ڪندو آرپار هليو ويو. مون کان اڳم جن کي تڙپ ۽ فدائيت جي اهڙي توري لڳي ته اهي به عاشق محبوب جي تير جا ائين ئي نشانا ٿيا ۽ انهن حق جي راهه ۾ قربانين جي تاريخ لکي ڇڏي.
سَرُ جو سَڃئو سڄَڻِين، ٻِنگان ٻاڻُ ڀَري
وِئو وجُودان نِڪِري، ڪَڙَ ڪَڙَ ڪانُ ڪَري
پُڇو پيرَ ڀَري، تَه ڪِين ٺَرِئو هَٿُ حَبِيبَ جو.
پياري محبوب منهنجي اندر ۾ تڙپ ۽ فدائيت جو هڪ محاذ مچائي جيڪو تير سڌو چتائي هنيو. سو اهڙو ته نشاني لڳو جو جندجان مان ڪڙڪو ڪندو آرپار هليو ويو. (اي ساٿيو!) اوهين به قبوليت جي ان بارگاهه ۾ وڃو ۽ وڃي ڏسي اچو ته ڪيئن محبوب جي رضا پوري ٿئي ٿي ۽ محبوب جي ان رضا لاءِ قربانين جي نتيجي ۾ ڇا ته حاصلات ملي ٿي.
سَرُ جو سَڃئو سڄَڻين، سِيڱَ مَنجهان سِيلو
ٽِينگرُ ٽِڪئو ڪِينڪِين، پارِ لَنگهئو پِيلو
هَڻڻُ سِين حِيلو، جانِبَ جيڏو ئِي ڪِئو!
پياري محبوب، منهنجي اندر پيدا ٿيل تڙپ ۽ فدائيت جي انتها ڏسي هُن ٽِه- شاخو، پيلي ڪاني وارو تير اهڙو سنڌائتو هنيو جو جسم ۾ اٽڪي ڪونه بيٺو پر لڳڻ سان آرپار هليو ويو. پياري محبوب، اهڙي ڪاريگري سان نشان چٽڻ ۾ ڪيڏو نه ڪمال ڪري ڇڏيو!
سَرُ جو سَڃئو سَڄَڻين، تَنہِ لورِيءَ لوههُ ٻِئو
وِئو وُجُودان نِڪِرِي، ڪَڙِڪو ڪانَ ڪِئو
مَنجهان مُون وِئو، گهائِيندو گهَڻنِ کي.
پياري پرين جيڪو تير سڌو چتائي هنيو، تنهن ۾ سندس چاهت ۽ لوريءَ وارو فولاد ئي ٻئي قسم جو آ. اهو جڏهن منهنجي وجود کي لڳو ته پيهجي ويو ۽ جندجان مان اهڙي طرح آرپار هليو ويو جو ان جو ڪڙڪو به ٻڌڻ ۾ ڪو نه آيو منهنجي جسم مان آرپار ويو ته مون کي عظيم مقصد جي لاءِ فدائيت جي حاصلات سان نوازيائين ۽ مون وانگر ٻين به گهڻن کي گهائيندو ويو.
سَرُ جو سَڃئو سَڄَڻين، ٻِيهَرَ ٻانُ ڀَري
اَچِي ڇَمَڪِئو ڇوههَ مان، ڪَڙِ ڪَڙِ ڪانُ ڪَري
جيرا جِگِرَ بُڪِيُون، لَنگهي پِئو پَري
لَڳو جِيءَ جَري، تاڻيان تِيرُ نَه نِڪَري.
ايمان وارن عاشقن جون آزمائشون مسلسل آهن. هڪ نشاني کان پوءِ ٻيو نشانو. ٻيو نشانو وري وڌيڪ زورائتو، واڪي ۽ ڪڙڪي وارو، وڏي تک ۽ تيزيءَ سان اچڻ وارو، جو جيرن، جگر ۽ بڪين مان لنگهي پار ويو. تان جو پڻ هانءُ چيري زور سان چُڀڻ وارو. ايترو جو ان کي زور سان ڇڪجي ته به نه پيو نڪري!
ڪَهيو ڇَنڊِينِ ڪانَ، هَڏ نه هَٽائِين ڪِين
ٿئا جِي نِيشانَ، سي پِهرِئين سِين پُورا ٿِئا.
پيارا محبوب پنهنجن عاشقن کي آزمائڻ جي ٻولي ڪري ڪان ٿا هڻن، جيئن قرآن ۾ چيل آهي ته ”الله ايمان وارن عاشقن سان انهن جي جانين ۽ مالن جو سودو ڪري ڇڏيو آهي.“ پوءِ عاشق جڏهن ان واٽ جا پانڌيئڙا ٿين ٿا ۽ عشق جي ڊوڙ ۾جيڪي سبقت ماڻن ٿا سي اول ئي نشان ٿين ٿا ۽ پهرين واري شهادت ماڻن ٿا.
جِت حَبِيبَ هَڻَنِ، ڀَري نائُڪَ نِيہَ جِي
تِتَي طَبِيبَنِ، وَڃِي وِڄا وِسَرِي.
پيارا پرين، جنهن دل جي مٿان محبت ۽ نينهن وارو تير ٿا هڻن ته ان جي دل تي ديوانگيءَ جا گهاءَ ٿي پون ٿا. اهڙا گهاءَ جو طبيبن کي طبابت ئي وسري وڃي ٿي ۽ هو ان ڦٽيل عاشق جو علاج ئي ڪري نٿا سگهن!
هَڻِين جي حَبِيبَ! مَحَبَتِي مَيَا ڪَري
پُڇان ڪِينَ طَبِيبَ، هُند گهاوَنِ سِين ٿِي گهارِيَان.
اي پيارا پرين! تون پنهنجي مهر ۽ ٻاجهه سان محبت جا تير هڻين ٿو ته منهنجي تو مٿان مضبوطي جي سگهه وڌي ٿي. منهنجي عشق جي واٽ تي ڄمت وڌي ٿي ۽ تنهنجي قربتن جو لطف ملي ٿو. ان ڪري علاج خاطر طبيبن جي پڇا ئي ڪونه ٿو ڪريان، ۽ انهن زخمن جي سور ۽ ايذاءَ کي راحت ڄاڻي انهن سان پيو حياتي گذاريان.
وائي
مونکي ٿا مارِينِ، ڪو پَہُ پِئَڙو سَڄَڻين
١. وَڍئو، چِيرئو، چِچِرئو، ڏيہَ کي ڏيکارِين
٢. سيخُون سَڄَڻَنِ هَٿَ ۾، چُلهي تي چاڙِهِين
٣. ”مُوتُوا قَبلَ اَن تَمُوتُوا“ مَرڻ اِنَ مارِينِ
٤. ”فَهُو حَي لايَمُوتُ“ مارِئو جِيارِينِ.
محبوبن ڪو اهڙو پهه ڪيو آهي جو مون سان جان جو سودو ڪري مون کي آزمائش مان پار پيا ڪن ته جيئن ان آزمائش مان پار پئي مون کي مٿاهان مرتبا ملن ۽ ان جي نتيجي ۾ سندس قربتون حاصل ٿين. عشق جي ان منزل تي رسڻ لاءِ وڍي، چيري، چچري سڀني کي پيا ڏيکارين ته اسان جي عشق ۾ عاشق جو اجهو هي حال ٿيندو آهي. عشق جي ان واٽ تي ايئن پيو محسوس ٿيندو آهي جو سيخون محبوبن جي هٿن ۾ آهن، (جن ۾ عاشق جي جسم جا ٻيرا لڳل آهن) ۽ انهن کي پيا مچ تي لڳائين. ”فدا ٿي مرو، انهيءَ کان اڳ جو جسماني طور مرو“- انهيءَ طور مرڻ سان پيا مارين. هو پاڻ جو اهڙي جيئري ذات آهي جنهن تي موت ڪڏهن نٿو اچي ان ڪري مون کي به پنهنجي قربتن جي دائمي حيات ڏيڻ گهري ٿو.
اصول 8. هر حال ۾ وفاداري شاهه وٽ عشق جو ستون اصول آهي
اهو دکندو رهڻ ماڻهوءَ جو سرمايو آهي ۽ وڏي حاصلات آهي. ابوالڪلام آزاد چيو هو ته: ”زندگي ڀڙڪو کائي ڀنڀٽ بڻجڻ جو نالو به ناهي ۽ زندگي وسائجي رک بڻجڻ جو نالو به ناهي، پر زندگي نالو آهي دکيل رهڻ جو.“ اوهان وسامو ڪڏهن به نه. اوهان جتي به آهيو اُتي ماڻهن کي چڱاين جي ۽ انسان دوستيءَ جي نصيحت ته آسانيءَ سان ڪري سگهو ٿا، اها به اوهان جي دکيل صورت ۽ جوڳي حاصلات آهي. جنهن معاشري ۾ هڪ ٻئي کي سچ ٻڌائڻ ۽ چڱاين ڏي سڏڻ جي فضا هوندي آهي، اتي ماڻهو هڪ ٻئي کي پنهنجو سمجهندا آهن. ماڻهن جي وچ ۾ اعتماد جي فضا هوندي آهي ۽ دلين ۾ هڪ ٻئي لاءِ عزت ۽ محبت جا جذبا هوندا آهن. ڪو ڪنهن کي غير نه سمجهندو آهي ۽ ڪو ڪنهن کي شڪ جي نگاهه سان نه ڏسندو آهي ۽ نه ڪو وري ڪنهن جو استحصال ڪندو آهي. پر جتي نصيحت ۽ چڱائي ڏانهن سڏڻ جو ماحول ناهي ته پوءِ اتي بدخواهي، عيب جوئي ۽ الزام تراشين جو ماحول پاڻهي جڙي پوندو آهي. نتيجي ۾ نفرت، حسد ۽ انانيت هميشه ماڻهن جي نڪ تي سوار ٿيل نظر ايندا. انهيءَ سان اوهان جي چوڌاري سماج جو نقصان آهي، اوهان پنهنجي سماج کي ان نقصان کان به بچايو. حضرت عيسيٰ عليه السلام چوندو هو ته ”خدا مونکي چڱاين ٻڌائڻ جو استاد بڻايو آهي.“ حضرت محمدﷺ چوندو هو ته ”مومن، مومن جي لاءِ آئينو هوندو آهي.“ يعني ان کي چڱاين ۽ مداين جو آئيني وانگر ڏس ڏيندو آهي.
عشق جي معاملي ۾ عاشقن کي سدائين پنهنجي مقصد جي وائي وات هوندي آهي. اهي جتي به هجن سندن سوچ جو سڳو ٽٽندو ناهي. ڪمبوڊيا جي جنگ آزاديءَ ۾ هڪ نوجوان شهر جي چوڪ تي هڪ ٿلهي تي بيهي ماڻهن کي تقرير ڪري آزاديءَ جي ويڙهه لاءِ تيار ڪري رهيو هو ته ايتري ۾ غاصب حڪومت جا ڪارندا آيا ۽ تقرير ڪندي ئي کيس گهلي کڻي ويا. بغاوت جو مقدمو هلائي کيس اٺ سال جيل جي سزا ڏئي ڇڏيائونس. هُن اٺ سال جيل ڪاٽيو. جيل کان ٻاهر نڪتو ته سڌو شهر جي ان چوڪ تي آيو ۽ ساڳئي ٿلهي تي بيهي پنهنجي رهيل تقرير شروع ڪيائين: ”ته دوستو مان عرض ڪري رهيو هوس....“ ۽ پوءِ پنهنجي تقرير پوري ڪري گهر آيو.
اٺن سالن جي جيل، سزا، تڪليف ۽ ڀوگنائن سندس سوچن جي تسلسل کي ٽٽڻ نه ڏنو هو. هُن جي فڪر، ارادي ۽ عزم ۾ ذرو به لوڏو نه آيو هو، اها هن جي عشق جي دواميت ۽ ڄمي بيهڻ هو.
عشق ۾ ماٺ ڪري ويهڻ ناهي ڇو ته اها ماٺ ماڻهوءَ کي فنا ڪري ڇڏيندي. جيئن شاهه سائين سسئي کي چوي ٿو: ”ماٺ ماريندئي پرينءَ جي، متان روئين رَتُ“. تون پنهنجي مقصد لاءِ دواميت سان ڄمي بيهه ۽ محبت ۾ پنهنجي سچائيءَ سان قائم رهه. شاهه سائين سُر يمن جي داستان 4 ۾ ان ڪيفيت کي هيئن بيان ڪيو آهي:
هَي هَي وَهي هاءِ، مَنَ ۾ مَحبُوبنِ جِي
جِيرا جَوشَ جَلائِيَا، بُڪِنِ ٻَرِي باهِ
پَسو مَچُ مَٿاءِ، جي ويساهِ نه وِسَهو.
منهنجي اندر ۾، پياري محبوب جي رضا ۽ محبوبيت جي حاصلات واري تنوار ۽ پچار گهر ڪري وئي آهي. رات ڏينهن ان جي تنوار ۽ پچار جي جوش جيرا جلائي ڇڏيا آهن. عشق ۽ اڪير جي ان آتش بڪين کي ٻاري باهه ڪري ڇڏيو آهي. منهنجي ڳالهه تي اعتبار نه اچيوَ ته هي (محبت جو) مچُ ڏسو جيڪو منهنجي جندجان جي مٿان ٻري پيو.
هَي هَي وَهي هُوءِ، مَنَ ۾ مَحبوبنِ جي
جِيرا جوشَ جَلائِيا، بُڪِنِ مُڪِي بُوءِ
اَچِي پَسو رُوءِ، جي ويساهَ نه وِسَهو.
منهنجي اندر ۾ پياري محبوب جي تنوار ۽ پچار گهر ڪري ويئي آهي. رات ڏينهن ان جي تنوار ۽ پچار جي جوش جيرا جلائي ڇڏيا آهن، عشق جي ان آتش اندران بڪين سڙڻ جي بوءِ به موڪلي آهي. منهنجي ان ديوانگيءَ تي ويساهه نه اچيوَ ته روبرو اچي منهنجي فدائيت ۽ خود حوالگيءَ جي حالت اچي ڏسو.
ڪانڊين ٽانڊين ٻاٻُرين پَچان مَرُ پيئِي
جيرا، جِگَر، بُڪِيُون، سِيخُنِ ۾ ٽِريئِي
ويڄَنِئُون ويئِي، ٿِي وَهِيڻِي سَڄَڻين.
پياري محبوب جي رضا ۽ محبوبيت منهنجي لاءِ نهايت وڏو سرمايو آهي. ان حاصلات جي تڙپ منهنجي اندر ۾ ٻٻرن جي ڪاٺين جي وڏن سخت ٽانڊن جهڙو محبت جو مچ مچايو آهي. ڀل ته آءٌ ان ۾ لڳاتار پئي سڙان ۽ جلان. ڀل ته منهنجا جيرا، جگر ۽ بڪيون ٽيئي سيخن ۾ لڳل هجن ۽ پيا پچن. محبت ۾ جلندڙ هيءَ منهنجي اندر جي هوراکورا ۽ بيچيني طبيبن جي علاج کان چڙهي وئي آهي ۽ هاڻي وڃي محبوبن جي وس ٿي آهي. هاڻي منهنجو جيئڻ مرڻ محبوبن جي رضا سان ئي آهي.
ڌڳايومِ ڌَئين، ڄيرو اَندَرِ ڄِندَڙي
لَڳي سيخَ وُجُودَ ۾، سَندِي نِيہَ نَئين
مُشاهِدي تَهِين، مونکِي وِڌو مَچَ ۾.
مون پنهنجي جند جان ۾ پياري محبوب لاءِ محبت جو مچ ڦُوڪي ڦُوڪي ٻاريو آهي. فطرت جي مظهرن کي ويچاريو اٿم، ڄاڻ ۽ شعور جا هنڌ ڦولهيا اٿم ۽ اندر ۾ اوطاقون ڪري سڄڻن کي ويهاريو اٿم. جيئن جيئن مشاهدو ڪيو اٿم تيئن تيئن منهنجي اندر ۾ ان سان نينهن جي نئين سر تارتنوار لڳي آهي. محبوب جي اهڙن لقائن واري دلپذير حالت ۽ مشاهدي ئي مون کي سندس عشق جي آڙاه ۾ وڌو آهي.
تَتو تَنُ تَنُورَ جئن، ته ڇَنڊي ساڻُ ڇَماءِ
آڻي آڳَ اَدَبَ سِين، ٻارِي جانِ جَلاءِ
بُرقعانِ اَندَرِ بازِيُون، پَنهنِجِون سَڀِ پَچاءِ
لُڇَڻَ لَئُون، لَطِيفُ چئي، پَڌَرِ هَڏَ مَ پاءِ
مَتان لوڪَ لَکاءِ، وِصالان وِچُ پَئي.
جيڪڏهن تنهنجي جان تي محبوب مقصد جي لاءِ محبت جو مچ ٻري ته ان جي لاءِ جوش ۽ اٻهرائي اختيار نه ڪر پر صبر ۽ ڌيرج سان ان جا لوازمات جاچ. پنهنجي اندر ۾ اطاعت، ادب ۽ احترام واري باهه ڀڙڪائي پنهنجي لڇ پڇ ۽ جستجوءَ سان اندران اندر پاڻ کي جلاءِ. عشق جي گهٽيءَ ۾ ڦاٽي نه پئه پر ڍڪ ۽ پردي ۾ لڳاتار پنهنجي عملي زندگيءَ سان اهي عشق جون بازيون پچائيندو اچ. لطيف ٿو چوي ته ان ٻاهرئين لڇڻ پڇڻ سان پنهنجي عشق کي هرگز پڌرو نه ڪر. متان لوڪ لکا پوي، راز کُلي ۽ محبوب سان ملڻ وچان وٿي پئجي وڃي.
اَڃان تَنُوراءَ، ڪالَهه ڪَڍِياسون سَڄَڻين
تَپُڻُ تايائُون تَڪڙو، وَحَدَتَ جي وَڌاءَ
مَحَبَتِنِ مَٿاءَ، مَچُ مُورائِين نه لَهي.
فدائيت جي ريت ۾ ريٽيل هئاسون جو ڪالهوڻي ڪالهه محبوبن اسان کي پچڻ واري کوري مان ٻاهر ڪڍيو. پر وري ستت ئي سانگو بڻيو جو وحدت وارو محبوبيت جو وصال بخشڻ لاءِ ترت ئي ٻيهر ٻاريا وياسين. اسان جي عاشقيءَ جي ڍنگ ۽ خود حوالگيءَ جي نتيجي ۾ محبوبن جي اهڙي ريت رسم جاري آهي. ان سببان عاشق فدائين مٿان آڙاهه اصل لهي ئي ڪونه ٿو ۽ وري وري پيو ٻري.
مَچُ مَنجهيئِي آهه، ٻاهَرِ ٻاڦَ نه نِڪري
چورِ ته لَڳي چاهِ، کامِ کامَندَنِ کَٽِئو.
پنهنجي اندر ۾ ئي محبت ۽ فدائيت جو مچ مچاءِ ۽ ماٺ ميٺ ۾ ان جي محبوبيت جي تلاش جاري رک. سڪ جي ڪاٺين کي سور، پنهنجي جهد ۽ جاکوڙ ۽ قربانين سان پاڻ جلاءِ ۽ وري ثابت قدمي سان جلائڻ جي مچ کي مچيل رک. جن پاڻ کي جلايو سي ئي ڪامياب ٿي ۽ محبوب جي وصل کي پهتا.
ڌَنءُ ڌَنءُ ڌَمَڻَ وارَ، اَڄُ پُڻ آڳِڙِيَنِ جِي
ٻاري مَچُ مجازَ جو، اوتِيائُون اَڱارَ
ڌوڌِئان ٿِيءُ مَ ڌارَ، جِمَ ڪَچو رُڪُ ڪَڻِيُون ٿِئي.
منهنجي اندر ۾ اڄ به ڌَنوَڻ جي وارو وار لڳي پئي آهي. منهنجي مالڪ محبوب منهنجي اندر ۾ انسان ۽ ڌرتيءَ جي مجاز واري محبت جو مچ ٻاري، ان ۾ منهنجي فدائيت ۽ قربانيءَ جا اڱر اوتيا آهن ۽ ايئن پنهنجي عشق جو مچ مچايو اٿائين. اي عاشق! انهيءَ ڌڳندڙ مچ کان پري نه ٿيءُ ته متان ڪچو رهجي وڃين ۽ ڪچي رُڪ وانگر ٽُٽِي ٽڪرا ٽڪرا ٿي وڃين!
دائُودِي دَيُون ڪَري، رَڪَنِ ڪونهي چيتُ
کورِيءَ هيٺ سُچيتُ، ڪاهِيو پاکَرِيين هَڻي.
محبت جو اهو ٻاريل مچ دائود نبي جي کوري وانگر پيو ڌڳي ۽ باه جون زوردار ڄڀيون ڪڍي. ايئن انهن فدائين کي شهادت جي سرفرازي ڏئي پنهنجي دائمي محبوبيت ۽ ويجهڙائي عطا ڪري ٿو پر ڪيترا بي نصيب اهڙا آهن جيڪي تڙپ ۽ فدائيت کان محروم آهن ۽ انهن بي اثرن کي ان محبت جي مچ ۾ پئي پاڻ پچائڻ وارو شعور ئي ڪونهي. پر جن کي تڙپ ۽ فدائيت آهي. سڀني جو سچو سڄڻ انهن زرهه پاتلن کي به ڇڪي آڻي ٿو عشق جي آڙاهه ۾ هڻي.
دائُودِي دَيُون ڪَري، رَڪَنِ ڪونهي رَنگُ
کورِيءَ هيٺِ خَتنگُ، ڪاهِيو پاکَرِيين هَڻي.
محبت جو اهو ٻاريل مچ دائود نبي جي کوري وانگر پيو ڌڳي، پر تڙپ ۽ فدائيت کان خالي ماڻهن تي پچڻ جو اهو رنگ ئي نٿو چڙهي جيئن ڪچو لوهه نه پچي سگهندو آهي، تيئن هنن بي اثرن ۾ پچڻ واري خوبي ئي ڪانهي. پر جن ۾ تڙپ ۽ فدائيت موجود هوندي آهي ته سڀني جو سچو سڄڻ اهڙن سخت طبع وارن زرهه پاتلن کي به ڇڪي آڻي ٿو عشق جي آڙاهه ۾ هڻي.
پَچائي پَهَاڻُ، جَنِ رَساڻِيو رُڪَ کي
تَنِي سندو ڄاڻُ، آهي آڳِڙيَنِ کي.
جن مصلحن ۽ سڌارڪن ماڻهن جي تربيت ڪري انهن کي سڦلائتي ۽ فدائيت واري زندگي گذارڻ جو اهڙي طرح لائق بڻايو جيئن ڪاريگر کاڻ مان نڪتل لوهه- گاڏڙ پٿر کي به باهه ڏئي (ڳاري صاف ڪري) خالص رڪ واري درجي تي آڻيندو آهي. تن ماڻهن جي پوري پڪي خبر ته انهن کي ئي آهي جيڪي پاڻ سڌارڪ آهن. جيئن لوهه جي رڪ بنجڻ جي خبر لوهر کي هوندي آهي تيئن ماڻهوءَ جي ڪندن بنجڻ جي خبر سڌارڪ کي هوندي آهي.
ڌُوڌا تون نه ڌَنئِين، آڳِ اوڏو نه وَڃين
اُلا جي عشقَ جا، سي تان تُون نه سَهِين
اُڀو اِيئَن چَئِين، ته آءٌ آڳڙِيو آهِيان.
تون نڪي ٿو سجاڳيءَ لاءِ مَچ مچائي ۽ انهن مچن کي ڦُوڪي پنهنجو ڪردار ادا ڪرين، ۽ نڪي ٿو ظلم ۽ ڏاڍ جي ٻريل باهه جي لهس سهين! نڪي تون جاکوڙيندي محبت جي مچ جون ڄڀيون ٿو چکين ۽ سور سختيون سهين ويتر بيٺو دعويٰ ڪرين ته آءٌ باه جو ڪم ڪندڙ ڪاريگر ۽ محبت جي مچ وارو عاشق آهيان!
سِرُ سانداڻَ ڪَري، پُڇجُ گهَرُ لُهارَ جو
ڌَڪَنِ هيٺِ ڌَري، مانَ گَڏيئِي رُڪَ سِين.
اي سڌاري ۽ تبديليءَ جا پرچارڪ! جي سچو پرچارڪ ٿيڻو اٿئي ته پنهنجا آرام ۽ سک ڇڏي عمل جي ميدان ۾ لهي پئه. پنهنجي مٿي کي سانداڻ ڪري وڃي لوهارن جو دڪان پڇاءِ ته انسانيت جي سڌاري لاءِ اونو رکندڙ اها ذات من راضي ٿي توکي پنهنجن ڌڪن هيٺ آڻي. ايئن تنهنجي سگهه ۽ سهاري تي ڪچو خام لوهه ڪُٽجي يعني ٻين ماڻهن جي تياري ٿئي جنهن سان اهي به رڪ بڻجن ۽ پوءِ مالڪ توکي به رُڪ سان ملائي هڪ ڪري ڇڏين.
سَهي جِئن سانداڻِ، ڌَڪَنِ مَٿي ڌَڪَڙا
وَهه وِڃائي پاڻِ، ڏي ڏُوائُون ڏُڱِرين.
اي سڌاري ۽ تبديليءَ جا پرچارڪ! جهڙيءَ طرح سانداڻ پاڻ تي مطرقن جا وارائتا ڌڪن مٿان ڌڪ ٿي سهي. تيئن تون به سچ جي ان واٽ تي هلندي ڄمت سان سختيون سهه ۽ پنهنجو رت ساڙي ۽ ڳاري پنهنجي هڏن جي ٽڙڪاٽن سان، مٿان لڳندڙ مطرقن کي ڏَن واريون باهيون لاءِ.
ٻَرِ تَنِ اڱارَنِ، ٻه- ڏائِين ٻَرَنِ جي
هِڪَ جِئَنِ کُورِي کانئِيا، ٻِئو ڌُوڌي مَنجههِ ڌَڳَنِ
اَڃان لُهَارَنِ، ميڙي رَکِئا مَچَ کي.
جس هجي تن جاکوڙين کي جيڪي پنهنجي جهد ۽ جاکوڙ جي واٽ تي هلندي ٽانڊن وانگر ٻٽا ٻارڻ بڻجن ٿا. رڳو هڪ ڀيرو نه پر ٻه ڀيرا ٿا ٻرن. پهريون ڀيرو جڏهن ڪاٺين مان ڪوئلا ٿيڻ وقت کوري واري ڍڪيل باهه ۾ کامن ٿا، ۽ ٻيو ڀيرو تڏهن جڏهن لوهارن جي مچ ۾ ڳاڙها ٿي ٻرن ٿا. پر انهن جي جاکوڙ ۾ سڦل هئڻ جو سلسلو اڃان به اڳتي هلي ٿو. بلڪل ايئن ئي جيئن ڪوئلن جي کامڻ جو اتي انت نٿو ٿئي پر اڃان ان کان پوءِ به لوهارن وري ٻئي ڏينهن مچ ۾ ٻارڻ لاءِ رک مٿان چاڙهي گڏ ڪري رکيا آهن.
ٻارِئو اُجهائِينِ پِرِين، اُجهايو ٻارِينِ
مون کي ٿا مارِينِ، لُونئان لُهارِن جا.
جهد ۽ جاکوڙ جي مختلف مرحلن تي منهنجا پيارا پرين اڱارن وانگر مون کي هيڪر دکائي پوءِ وسائين ٿا، ۽ وسائڻ کان پوءِ وري ٻارين ٿا. پيارن محبوبن جا اهي لوهارن وارا تکا ساڙيندڙ سيڪ منهنجي ڪاملتا جو ذريعو بڻجن ٿا منهنجي لاءِ اها وڏي آسيس آهي.
اَڄُ آڳڙيا آئِيا، سُوڌا سِراڻِي
پِياري پاڻِي، تيغُون ڪَندا تِکِيُون.
اڄ دونهين دکائڻ جا استاد ’اَڳڙيا‘ اچي ويا آهن، جيڪي سراڻ جا وڏا ڪاريگر آهن. اهي نون وکرن کي سراڻ تي چاڙهي (نون تيار ٿيل جاکوڙين جي تربيت سازي ڪري) اهي کين وڌيڪ تيز ۽ تکو ڪندا. حڪيم استاد پنهنجي حڪمت عملي سان نَون جاکوڙين کي مهميزون ڏئي محبت ۾ پچائي راس ڪندا.
اَڄُ آڳڙِيا آئِيا، سُوڌا ڪِي سُڄاڻَ
لاهِيندا مورِياڻَ، رُڪُ ڪَرِيندا پَڌَرو.
اڄ دونهين دکائڻ جا استاد ’اَڳڙيا‘ اچي ويا آهن، جيڪي وڏا سمجهو ۽ ڪاريگر آهن. اهي زنگجي ويل حوصلن ۽ صلاحيتن کي وري وري باهه ڏئي، تپائي ۽ ڪُٽي انهن جو وٿيرڪو مٿان چڙهيل ڪٽ لاهيندا ۽ اندران صاف رڪ نروار ڪندا.
سَرها ڏِٺَمِ سي، جَنِ ساڃاءِ سِراڻ سِين
تيغَ تَنِي جِي کي، ڪَٽُ نه لَڳي ڪَڏَهِين.
مون اهي ئي ماڻهو سدا بامراد ۽ ڪامراني وارا خوش کِلندا ڏٺا جن جي ريت پَهت سراڻ سان آهي. جيڪي پنهنجي تربيت، سڌاري ۽ ٺپ جي لاءِ سراڻ سان يعني حڪيم استادن سان ڳانڍاپو قائم رکن ٿا. انهن جي اتي اهڙي تياري ٿي وڃي ٿي جو انهن جا حوصلا ، ارادا ۽ عمل ڪڏهن به زنگجي نه ويندا. انهن جي اصل هٿيار همت ۽ حوصلي کي ڪڏهن به ڪٽُ يا مورياڻ نه لڳندو.
ڪَٽُ ڪَڙهي، لوههُ ٻَري، ڌُوڌا جِتِ ڌَڳَنِ
مَتَرڪَنِ مُنہَ ڪَڍِئا، سانداڻِيُون سَنڪَنِ
اَڄُ پُڻِ آڳَڙِيَنِ، ميڙو آهي مَچَ تي.
جهد ۽ جاکوڙ جي ميدان جي نڪتل جاکوڙين جا جٿا تربيتي مرڪزن ۾ پهتل آهن جتي کورا متا پيا آهن جن ۾ لوهه پيو ٻري ۽ ان تي چڙهيل ڪٽ پيو تپي ڳاڙهو ٿئي ۽ ڳري. تربيتي استادن جي سنڌائتن ڌڪن وارا وڏا مطرقا ۽ گهڻَ اُڀا ٿي ويا آهن جو هيٺان سانداڻيون به پيون ڪنبن ۽ ٿڙڪن. اڄ ڪاريگر دونهين دکائيندڙ آڳڙين جو مچ تي ميڙو متل آهي جيڪي عاشقن کي ڌڪن هيٺ آڻي مهميزون ڏئي محبت ۾ پچائي راس ڪندا.
کاڻا تَنِ کَٽِئو، اُجهاڻَنِ اُونۡداهِ
جَن اَنَدرِ ٻَري باهِ، اِيءَ سُڌِ سَڀَڪا اُنِ کي.
جيڪي عمل واري ميدان ۾ رهيا ۽ خدا جي محبوبيت ماڻڻ لاءِ ڌرتي ۽ انسانن جي نجات ۽ ڀلائي واسطي پنهنجي اندر ۾ ٻاريل آڳ ۾ ٻرندا رهيا سي ڪامياب ٿيا، ۽ جيڪي اُجهامي ويا سي اوندهه ۾ رهيا. انهن کي نه هن دنيا ۾ ڪا سڦلائتي زندگي ۽ ڪامراني نصيب ٿي ۽ نه وري دائمي زندگيءَ جي حسناڪين جي حاصلات ملي. اهي جن جي اندر ۾ خدا، ڌرتي ۽ انسان جي عشق جي باهه ٻري آهي، انهن کي ئي هن دنيا ۽ ابدي زندگيءَجي ڪاميابي واري راز جي سڄي خبر آهي.
جِئَن ڄيرو کانئي ڄَرَ سين، عِشقُ اِيئَن ڪَري
اَڃاڻ پِرتِ پَري، ڳالههِ نه ڳالهِين جِهَڙِي.
جيئن ٻرندڙ باهه پنهنجي ڄڀي سان ڪنهن شيءِ کي ساڙي ٿي، تيئن عشق جو آڙاهه به عاشق کي بلڪل ايئن ئي ٿو جلائي. پر عشق جي حد انهيءَ کان به اڃان اڳڀري آهي.هن ڳالهه جي حقيقت عام ڳالهين وانگر ناهي جو لفظن ۾ ٻڌائجي ته سمجهه ۾ اچي وڃي. هيءُ فدائيت ۽ خود حوالگيءَ جو هڪ راز آهي جنهن کي راز وارائي سمجهي سگهن ٿا.
وائي
سِگهِي ســارَ لَهــيجِ
ساجَنَ! سُورَ تُماري آئون مارِي
١. سُورِ تُماري جي مَران
تان مُـــون ڏوهُ مَ ڏيــــج
٢. ڊَرڀَنِ ڀَــري هَــٿَـڙا،
داروُن دوســـــتَ ڪَـــريــج.
جلدي ڪا منهنجي سارسنڀال لهجانءِ: جو اي سڄڻ! تنهنجي رضا ۽ محبوبيت جي حاصلات جي تڙپ ۽ جستجوءَ واري درد مون کي ماريو آهي. تنهنجي ان رضا ۽ محبوبيت کي ماڻڻ لاءِ مان ڌرتي ۽ انسانن جي حقن لاءِ وڙهندي جيڪڏهن مري وڃان ته پوءِ مان ديش دروهي نه رهندس. پر، اي دوست! جيستائين منهنجي ڌرتي ۽ انسانيت جي ڦورن سان جنگ هلندڙ آهي، تون پنهنجي محبوب هٿن سان ٻُڪيون ۽ سُتيون کڻي، منهنجو علاج ڪندو رهجانءَ.
اصول 9. رسمي ۽ ڏيکاءَ جي طريقن کان بچڻ شاهه وٽ عشق جو نائون اصول آهي
ظواهر پرستي ماڻهوءَ جي ”مان“ کي ڦوڪي ڇڏيندي آهي ۽ ماڻهو پنهنجي پر ۾ سوچيندو آهي ته مان وڏو ڄاڻو آهيان ۽ مان سڌي واٽ تي آهيان. مون کي ڪنهن خاص رنگ جي پڳ پاتل آهي، مان فلاڻي جو بيعت ورتل آهيان، فلاڻو ڏاهو عاشق منهنجو رهبر آهي، انهيءَ ڪري مان خوشنصيب آهيان مان پهتل آهيان. اهي سڀ ماڻهوءَ جا نفسي ڌوڪا آهن. پهتل ڪو به ماڻهو نه هوندو آهي. سڄي زندگي ماڻهوءَ جي تلاش جاري رهندي آهي.
سقراط پنهنجي زندگيءَ جي پوين ڏينهن ۾ چيو هو: ”مان جڏهن نوجوان هيس ته سوچيندو هيس ته مان گهڻو ڪجهه ڄاڻان ٿو. جڏهن مان ڪرڙ وڍ ٿيس ته سوچڻ لڳس ته مان سڀ ڪجهه ڄاڻان ٿو پر مان وڌيڪ پوڙهو ٿي رهيو آهيان ۽ منهنجو شعور تيز تر ٿي رهيو آهي ته مونکي اوچتو هي ادراڪ ٿيو آهي ته مان ڪجهه به نٿو ڄاڻان.“
يونان ۾ ڊيلفي معبد مشهور هوندو هو. ان جي هاتف هڪ ڏينهن سقراط کي دنيا جو سڀ کان وڌيڪ ذهين انسان قرار ڏنو. جيڪي ماڻهو سقراط جا عقيدتمند هيا، سي يڪدم سقراط وٽ هلي آيا ۽ ٻڌايائونس ته هاتف اوهان کي دنيا جو سڀني کان ذهين ماڻهو قرار ڏنو آهي. سقراط وراڻيو: ”پهريون ڀيرو هاتف کان غلطي ٿي آهي، مان ته ڪجهه به نٿو ڄاڻان.“
”الله تعاليٰ انسانن لاءِ رهبري ۽ هدايت جو آخري منشور قرآن لاءِ چيو آهي ته اسان هدايت واسطي ان ۾ پنهنجون آيتون کولي کولي بيان ڪيون آهن. اعراف جي 76-175 آيت ۾ چيل آهي ته ”انهيءَ ماڻهوءَ جو حال ڏسو جنهن کي اسان پنهنجون آيتون ڏنيون سي ته اهو انهن کان ڪنڌ ڪڍائي ڀڳو پوءِ شيطان به انهن جي ڪڍ آيو ۽ ان سان ملي هو گمراهن مان ٿي پيو. اسان ته کيس پنهنجي آيتن ذريعي کيس بلندي عطا ڪرڻ پئي گهري، پر هو پاڻ زمين جي پستي ڏانهن جهڪي پيو. ۽ (سولائيءَ ۽ مفادن خاطر) پنهنجي خواهشن جي پيرويءَ ۾ لڳي ويو.“
شاهه لطيف پنهنجي رسالي کي انهيءَ خدائي هدايت جي تشريح ڪري پيش ڪيو ۽ چيو ته اها ئي هدايت پريان سندي پار ڏي پهچائڻ جو ذريعو آهي. جنهن ماڻهوءَ کي پنهنجي عبديت جو ادراڪ هوندو، ڌرتي ۽ انسانن لاءِ جيئڻ جو جذبو هوندو ۽ انهن جي درد جو دورو چڙهيل هوندو تن لاءِ شاهه سائينءَ چئي ٿو ته پرينءَ جو پسڻ انهن لاءِ ئي آهي. سُر يمن جي داستان 5 ۾ فرمائن ٿا:
جَنِي دَورُ دَردَ جو، سَبَقُ سُورَ پَڙهَنِ
فِڪِرَ ڦَرَهِي هَٿَ ۾، ماٺِ مُطالِعُ ڪَنِ
پَنو سو پَسَنِ، جَنہِ ۾ پَسَڻِ پِرِينءَ کي.
جن کي خدا جي عظمت ۽ ڪبريائي ۽ پنهنجي عبديت جو ادراڪ آهي، جن کي ڌرتيءَ جي ديواني هجڻ جو احساس آهي ۽ جن کي انسانن لاءِ درد جو دورو چڙهيل آهي، سي ورائي ورائي ان درد ۽ پيڙا جو سبق پڙهن ته اهو درد کين ٿڪائي نٿو، پر ويتر کين اتساهي ٿو. هميشه انهيءَ فڪرمنديءَ ۽ ويچار ۾ رهن ٿا ته ڪيئن خدا، انسان ۽ ڌرتيءَ سان پنهنجي نينهن ۽ ناتي نڀائڻ جي حق ادائگي ڪري زندگيءَ کي سڦلائتو ڪجي. هو ڪنهن به شور شرابي کانسواءِ زندگيءَ جي رازن کي پروڙي وڏي حاصلات سان پيا جيئن. هو پنو ئي اهو ٿا پڙهن، جنهن ۾ محبوب حقيقي جو پسڻ ۽ ان جي رضا ۽ محبوبيت جو راز سمايل آهي.
وِسِرِئومِ سَبَقُ، پِهرِين سِٽَ نه سَنڀَران
اَڃان هِيءُ وَرَقُ، مون مُطالِعُ نه ٿِئو.
هيءُ ظاهري ڪتاب وارو سبق ئي مون کي وسري ويو، ان جي پهرين سِٽ به ياد ڪانهي. پر جيڪو زندگيءَ جي رازن کي کوليندڙ ڪتاب آهي ۽ جيڪو مقصد حيات جو ٻڌائيندڙ ڪتاب آهي سو ته اڃان سوڌو هيءُ هڪ پنو به پڙهي نه سگهيو آهيان.
پَڙهِيو ٿا پَڙِهِنِ، ڪَڙهنِ ڪِينَ قُلوبَ ۾
پاڻان ڏوههَ چَڙَهَنِ، جِئن وَرَقَ وارِينِ وِتَرا.
پڙهڻ وارا ڪتابن جا ڪتاب پيا پڙهن، وري وري پيا پڙهن پر ڪتابن ۾ سمايل حڪمت ۽ دانائيءَ کي پنهنجي دلين ۾ لهڻ ئي نٿا ڏين. نتيجي ۾ هنن جي عملي زندگي بڻجي ئي نٿي. هو پنهنجي سوچ جي دائري ۾ تنگ ۽ محدود ذهن ساروئي پڙهن ٿا، ان جي نتيجي ۾ کين دانائيءَ جي هيڏي ساري انساني ورثي کان محرومي پلئه پئي ٿي. هو جيئن جيئن پيا پنا اُٿلائين، تيئن تيئن ويتر ذهني انارڪيءَ جي ڏوهن ۾ پون ٿا.
سِٽَ نه سا سارِينِ، اَلفُ جَنہِ جي اَڳَ ۾
ناحَقِ نِهَارِينِ، پَنا ٻِئا پِرِينءَ لَئي.
حڪمت ۽ دانائيءَ جو بنياد الله جي معرفت جو شعور آهي. جيڪو ماڻهو ان اصلي سرچشمي کان محروم آهن، ان جي بڻايل نيچر ۽ فطرت جي رازن کان وانجها آهن، جيڪو ماڻهو ان الله جي ٻڌايل چڱائي ۽ مدائيءَ جي اعليٰ تصورن کان اڻ واقف آهن سي انساني حسناڪين بابت اجايو پيا هيڏانهن هوڏانهن جا پنا اٿلائين. اصل پرينءَ جي ٻڌايل واٽ سڌي سڌي آهي ۽ ٻين پرين جو واٽون وڙن وڪڙن واريون آهن، اهي وڙن وڪڙن واريون واٽون ماڻهوءَ کي رولايو ڇڏين ٿيون.
اَکَرَ ڇُتي هيڪَڙي ٻَهُون جي نه ٻُجهَنِ
ڪوهُ ڪِبو کي تَنِ، سَڄِي سُڻائي ڳالهِڙي.
جيڪي ايترو ته منجهيل آهن جو انساني سچاين ۽ سعادتن جو معيار سمجهي ٿا سگهن. جيڪي سڄي زندگيءَ هڪ اکر کي ڇهي سطحي معلومات تي گذارو ڪن ۽ انساني سعادتن جا گهڻا ٻيا اکر نٿا ٻجهن تن کي تفصيل سان سڄي ڳالهه سڻائڻ مان ڇا ورندو!
اوجهُون ڪَري عامَ کي مُنجهايو مُلَن
اُو پِريان ئي پاسي ٿِئا، ڳَههِ ڳَههِ ڳالهِيُون ڪَنِ
ساهان اوڏو سُپِرينِ، لوچِئو تانِ نه لَهَنِ
دَمُ نه سُڃاڻَنِ، دانهُون ڪَنِ ٻِئَنِ کي.
اڌ- پڙهيلن، نالي جي مُلن وٽان اهو انساني سچاين ۽ سعادتن جو معيار حاصل ٿي نه سگهندو. انهن ته ويتر رسمي مذهبيت سان عام ماڻهن کي منجهائي ڇڏيو آهي. اهي اڌ پڙهيا پرين جي ٻڌايل انساني سچاين ۽ سعادتن جي روح ۽ فڪر کان گهڻو پري آهن، ۽ رڳو ظاهر پرستيءَ وضع قطع ۽ رسومات جون ڊگهيون ڊگهيون ڳالهيون پيا ڪن. هوڏانهن اهو سهڻو محبوب ته ساهه کان به ويجهو آهي، پر انسان دوستيءَ جي روين ۽ لوچ سان اُن تائين نٿا پهچن. هو خودشعوريءَ جي معرفت کان محروم آهن ۽ پنهنجو پاڻ کي نٿا سڃاڻن، باقي واڪا ڪري پيا ٻين کي نصيحتون ڪن!
مُلا ڪوهُ مارِين، کارِين کُٿابِينِ کي
وَرَقَ جي وِصالَ جا، سي پَنا نه پارِين
سا سِٽَر نه سيکارِينِ، جَنہِ ۾ پَسَڻُ پرينءَ جو.
اي مَڪتب جا مُعلّم! تون لفظن جي وَڪڙ واري هِجي ۽ بي معنيٰ بابن ياد ڪرائڻ خاطر ٻارڙن کي ڇو پيو اجايو مارين ڪُٽين. صحيح ساڃاهه واري وحي جي تعليم ۽ هدايت تي، جيڪا بندي کي موليٰ سان ملائي، ڇو نٿو پڙهائين. محض رسمي پڙهائي واري انهي اجائي ڊيگهه بدران تون ڇو نٿو شاگردن کي اها هڪ ئي اعليٰ مقصد واري سِٽ سمجهائين جنهن ۾ حقيقي محبوب سان ملڻ واري حڪمت ۽ هدايت سمايل آهي.
اَدا ڙي آخُوندَ! مارِ مَ مَعصُومَنِ کي
دَردَ تُنهِنجي دل تي جي بِرَهَ وَسائِي بُوندَ
هِيئن نه مارِيُئِي هُوندَ، عاقِلَ اَٻوجهَنِ کي.
اي منهنجا ڀاءُ آخوند! لفظن رٽڻ تي ايئن معصوم ٻارڙن کي مار ته نه! اصل ۾ جيڪڏهن توکي انسان دوستيءَ جو شعور حاصل هجي ها ۽ تنهنجي دل درد واري هجي ها ان صورت ۾ تنهنجي عقلمندي توکي ايئن ابهم ٻارن کي مارڻ کان روڪي وجهي ها ۽ ڪَچي ٻُڌ وارن ٻارڙن کي هوند ايئن نه مارين ها!
اَکَرَ پَڙهِي اَڀاڳِيَا، قاضي ٿِئٖينۡ ڪِئاءُ
جِئن ڀيٖرييٖنۡ ۽ ڀائِيٖينۡ، ايٖڏنۡہ اِيئِن نه آءُ
اِنَ سُرڪِيءَ ساءُ، پُڇِجُ عَزازِيلَ کي.
اي اڀاڳا! اهي ٿورڙا بي سود اکر پڙهي، تون ڪيئن قاضي بنجي وئين! هڪ تون دين جي اصل روح کان بي خبر پنهنجي رخ تي پيو هلين ۽ ٻيو وري غرور وچان پاڻ کي پيو سڀ ڪجهه سمجهين. ايڏي هٺ ۽ غرور سان تڪڙو ٿي نه وڌ. اِنهيءَ تڪبر واري خواريءَ جي خبر نه هجئي ته اها خبر عزازيل (شيطان) کان پڇ ته پتو پوئي.
جي تون فارِسي سِکِئو، گولو توءِ غلامُ
جو ٻَڌو ٻِن ڳالهِئين سو ڪِئن چائي ڄامُ
اُڃئو تان آبُ گهُري، بُکئو تان طعامُ
ايءُ عامَنِ سندو عامُ، خاصَنِ منجهان نه ٿِئي.
توڙي جو تون کڻي فارسي پڙهيو آهين ته به ان ظاهري علم جي باوجود تون پنهنجي پيدائش واري حقيقت جي لحاظ سان، بهرحال (پنهنجي خالق جو) هڪ پابند بندو آهين. ڀلا جيڪو اڃايل حالت ۾ پاڻيءَ جو محتاج آهي، بکايل حالت ۾ کاڌي جو محتاج آهي ۽ اهڙو ماڻهو جيڪو زندگي جي هر مرحلي تي محتاج ٿو گذاري سو پاڻ کي معتبر ۽ برتر ڪيئن ٿو سڏائي. سو ته عام مخلوق واري حيثيت رکي ٿو، ۽ خاصن ۾ شمار ٿي نٿو سگهي.
سِٽوُن پَڙههُ ساڃاءِ جون، ڪَنزُ قُدُورِي ڇَڏِ
وانءُ تَنِي جي سَڏِ، جَنِي سانگُ نه ساهَ جو.
حق ۽ حقيقت، سعادت ۽ صداقت واريون سِٽون پڙهه، ته جيئن توکي زندگيءَ جي صداقتن ۽ سعادتن جي ساڃاهه ٿئي ۽ سڦل زندگي گذاري سگهين. ’ڪنز‘ ۽ ’قُدُوري‘ ڪتابن کي محض رسمي طور پڙهڻ واري عادت ڦٽي ڪر. جيڪي تنهنجي دور جا جاکوڙي انسان آهن انهن جو سڏ اوناءِ وٽن وڃ، جيڪي محبوب مقصد جي لاءِ جاکوڙين ۽ جند جان ٿا قربان ڪن. کانئن اهي سبق سکي پڪا ڪر ۽ پنهنجي عملي زندگي بڻاءِ.
پَني ۾ پيهِي، تان تو الفُ نه اُجهِئو
ڳالههِ پِريان جي ڳُجههَ جي، جيهِي نه تيهِي
خَبَرَ تو ڪيهِي، قاضِي! هِنَ ڪِتابَ جي.
پني ۾ پيهجي وئين ۽ ڪتابن جو ڪيڙو ٿي وئين. لکيل عبارت ۾ پاڻ کي محو ڪري پيو پڙهندو رهين. پر ڏاهپ جو بنياد ته الله تعاليٰ جي معرفت آهي، ان جو الف يعني ابتدائي درجو به توکي حاصل نه ٿيو. حقيقي محبوب جي راز واري ڳالهه ڪا معمولي ۽ رواجي ناهي جو بنا محبت، محويت ۽ عملي زندگيءَ جي معلوم ٿي وڃي. اي ظاهري مسئلن کي نبيرڻ وارا قاضي! توکي هن الاهي عشق ۽ معرفت واري ڪتاب جي ڀلا ڪهڙي خبر. جيستائين ڌرتيءَ تي خدا جي بندن جي خيرخواهيءَ جي عملي زندگي ماڻهوءَ وٽ ناهي تيسين مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت جو مقام ملي نٿو سگهي.
اَکَرُ پَڙههُ ’اَلفَ‘ جو، ٻِئا وَرَقَ سَڀ وِسارِ
اَندَرِ کي اُجارِ، پَنا پَڙهندين ڪيتَرا.
هڪ ’الله‘ جي نالي وارو پهريون اکر ’الف‘ پڙهي پختو ڪر، ان جي محبت، محويت، رضا ۽ محبوبيت کي زندگيءَ جو اصل سرمايو بڻاءِ ۽ ٻيا (غير ’الله‘ وارا) ورق سڀ وساري ڇڏ. خدا جي ٻڌايل ضابطن ۽ حڪمت سان انسان دوستيءَ جي عملي زندگي گذار ته تنهنجي شخصيت جي ارتقا ٿئي ۽ تنهنجو اندر اجرو ٿئي. جيڪڏهن عملي زندگيءَ جي اها حاصلات توکي نٿي ملي ته پوءِ ڪتابن جا پنا ڪيترا به پڙهندين انساني سعادتن جي حاصلات کان محروم رهندين.
سِٽَ سائِي سار، اَلفُ جَنہِ جي اَڳَ ۾
مِيمان جو مَعلوُمُ ٿِئو، وَرَقُ سوئِي وارِ
ناحَقِ ڪِيمَ نِهارِ، پَنا ٻِئا پِرِينءَ لَئي.
زندگيءَ ۾ تنهنجي ڄاڻ شعور ۽ علم جو بنياد تنهنجو خدا هجي. اهائي هڪ سِٽ سنڀاري ياد ڪر جيڪا ’الله‘ جي نالي سان شروع ٿئي ٿي. الله جي موڪليل پيغمبر محمد (ﷺ) ذريعي انسان سعادتن ۽ ڀلاين جو قرآني فڪر ۽ پيغام مليو آهي سو ئي ورائي پڙهه ۽ پڪو ڪر. انساني ڀلاين ۽ سعادتن جي فڪر لاءِ مون جيڪي ڀانت ڀانت جا در پئي ڀٽڪيم ۽ پرين پئي ڳوليم سو ناحق ۽ اجايو هو، مون ناحق ان ڳولا ۾ وقت وڃايو.
پَڙهئو پَڙهيجاهُ، سَبَقُ اِنَهِين سُورَ جو
’مِيمُ‘ رَکِجاه مَنَ ۾، اَلَفُ تَنہ اڳِياهُ
چِتا چوريجاهُ، اِها لاتِ لَطِيفُ چَئي.
صدين کان سلامتي، امن ۽ فلاح لاءِ ڀٽڪندڙ انسانيت جي اِنهيءَ درد ۽ پيڙا جو سبق وري وري پيو پڙهجانءِ. اهو درد ۽ پيڙا توکي سڄي انسانيت ۾ مشترڪ لڳندو. انهيءَ درد ۽ پيڙا کان نجات انساني آزادين جي توحيد واري فڪر ۾ آهي. هر دور جي سڌارڪن اها توحيد جي تنوار ڪئي پر ان جو اعليٰ ۽ مٿاهون شعور حضرت محمد (ﷺ) جي ذريعي انسانيت کي مليو آهي. اها ڳالهه پختي يقين سان پنهنجي دل ۾ ڌري رکجانءِ ۽ باقي انسانن کي به انهيءَ حقيقت جي آگاهي ڏجانءِ. لطيف ٿو چئي ته: اهو يقين وارو آواز سهڻي ۽ سيبتي دليل سان پنهنجي اندر مان پيو اُٿارجانءِ ته جيئن ٻين تائين به اهو پيغام پهچي.
جي هَرائِين هنِين تي، سَندِي ’الفَ‘ اوڙِ
ته ڪِتَابَنِ جي ڪوڙِ، منجهان تو مَعلوُمُ ٿئي.
تون جيڪڏهن پنهنجي ڄاڻ ۽ ڏاهپ جو بنياد ڪل ڪائنات جي خالق ۽ ڄاڻڻهار ’الله‘ پاڪ جي معرفت کي بڻائين ۽ پنهنجي قلب تي ان جي ٻڌايل هدايت واري انسان دوستيءَ جي عملي زندگي نقش ڪرين ته پوءِ جيڪر ٻاهرين ڪتابن ۽ ٻاهرئين سکيل علم جي بدران تنهنجو پنهنجو قلب ئي علم ۽ ڏاهپ جو سرچشمو بنجي وڃي ۽ فقط هڪ ڪتاب نه پر ڪئين ڪتاب تنهنجي پنهنجي قلب مان پنهنجو پاڻ کلي پون.
ڪوڙينِ ڪِتابَنِ ۾، حَرفُ مِڙوئِي هيڪُ
جي تو نظَرُ نيڪُ، ته بِسم اللـہ ئِي بَس ٿِي.
ڪتاب ته ڪروڙين آهن، پر مڙني ڪتابن ۾ بنيادي حقيقت ’هڪ الله‘ جي وحدانيت جو شعور آهي جنهن کي هر ڪنهن پنهنجي پنهنجي دليلن سان پيش ڪيو آهي. جيڪڏهن تنهنجو پنهنجو ’ڏسڻ‘ ۽ حقيقت کي جانچڻ سمجهڻ وارو رخ سولو سڌو ۽ اعليٰ شعور وارو آهي، ته پوءِ تنهنجي لاءِ سڀني ڪتابن ۾ خدا جي حڪمت ۽ جوڙ نظر ايندي.
تَنُ کُڏِي، مَنُ حُجِرو، ڪِينَ چالِيها رَکُ
ڪُہُ نه پُوڄئو پُوڄئِين اَٺَئِي پَهَرَ اَلَکُ
تُون تان پاڻُ پَرَکُ، سَڀَڪَنہِ ڏانهن سامُهُون.
نيڪو ڪاريءَ ۽ زهد فڪر لاءِ جهنڊ هڻڻ ۽ چله ڪشين جي ڪهڙي ضرورت آهي، تون پنهنجي وجود کي انسان دوستيءَ جو آستانو ۽ کُڏي بڻاءِ ته تنهنجي ذات مان انسانن کي هر قسم جون ڀلايون رسن. پنهنجي من کي اهڙي ڇپر ۽ ڇانءَ بڻاءِ جتي ويهندي ماڻهن کي پنهنجي روزاني زندگيءَ جا ڏک ڏولاوا وسري وڃن. رڳو ٻاهر ماڻهن کي ڏيکارڻ لاءِ رسمي چاليها نه ڪڍ. انهن رسمي چاليهن جي بجاءِ پنهنجي زندگي جو هر پل ۽ ’ڏينهن- رات‘ جا اٺئي پهر، پنهنجي مالڪ جي اطاعت سان ان جي بندگيءَ ۾ گذار. تون پنهنجي عبديت جي خود شعوري حاصل ڪر ۽ انسان دوستيءَ جي عملي زندگي اختيار ڪر ته اهو مالڪ ۽ خالق توکي جابجا ايئن پنهنجي سامهون نظر ايندو جيئن هو سڄي ڪائنات جي سامهون آهي.
تِهَڙا نه چالِيها چالِيههَ، جِهڙو پَسَڻُ پِرِينءَ جو
ڪاتِبَ ڪُڄَاڙِئا ڪَرِيين، مَٿي پَنَنِ پِيهَه
جي وَرَقَ واريين وِيههَ، تَپِ اَکَرُ اُهوئِي هيڪَڙو.
اهي چاليها چاليهه انسان جي مٿانهن مرتبن جو ذريعو ناهن. پرينءَ جي پسڻ سان ئي انسان جي سرخروئي ۽ ڪاميابي آهي، جيڪا ان جي حڪمن جي اطاعت سان حاصل ٿئي ٿي. مالڪ جا سڀ حڪم انساني ڀلائي جي عملي زندگي اختيار ڪرائن ٿا ۽ اها ئي پرينءَ جي پسڻ جي اصل واٽ آهي. تون ڪاتب بڻجي پنهنجي روايتي ڄاڻ جي اجايو پيو پنن جي مٿان لک لکان جي پيهه ڪرين. تون کڻي سڄا سارا ويهه ورق پنهنجي ڄاڻ جي قلم سان ڪارا ڪرين ته به انساني ڪاميابيءَ جي قطعي حقيقت اهو پرينءَ جو پسڻ ئي آهي.
ڪُہُ ٿو ڪاغَذَ ڪوريين، ويٺو وِڃايين مَسُ
ڏورِ تِئان ئِي ڏَسُ، اَکَرُ جِئائِين آئِيو.
اي ڪتابن جا ڪيڙا! تون ڇا جي لاءِ ويٺو ڪاغذن تي لفظ ڪورين ۽ ڪتابي ڄاڻ کي لکڻ ۽ اُتارڻ لاءِ اجايو مس ضايع ڪرين. تون ان اصلي معنيٰ، حقيقت ۽ ان ڏس کي ڳولي لهه، جيڪا انهن اکرن جو بڻ بنياد آهي. الاهي شعور جي ان بنياد کي ڳولهي لهه جنهن سان انسان کي پنهنجي شخصيت جي ترقي ۽ ڪاملتا جو ڏس خود انسان دوستيءَ جي اندر سمائي ڏنو آهي.
ڪاتِبَ لِکَنِ جِيئنَ، لايو ’لامُ‘ ’اَلفُ‘ سين
اَسان سَڄَڻُ تِيئنۡ، رَهيو آهي روح ۾.
جيئن لکڻ جو هڪ مظهر ۽ نظارو هي به آهي جو لکندڙ ڪاتب لام الف ملائي لکندو آهي ته ٻئي اکر پاڻ ۾ ملي هڪ اکر ٿي وڃن ٿا. تيئن محبوب پڻ اسان جي دل ۽ ساهه ۾ سمائجي روح ۾ رلجي ويو آهي. هردم ان جي پچار آهي، هر لحظي ان جو لحاظ ۽ فرمانبرداري آهي ۽ انسان دوستيءَ جي طريقن تي زندگي جاري آهي.
ڪِئو مُطالعُ مُون، هُو جو وَرَقُ وِصالَ جو
تِنہِ ۾ تُون هِي تُون، ٻِي لاتِ نه لَحظي جِيٖترَي.
مون جڏهن اهو مطالعو ڪيو ته منهنجي منزل ۽ وصال ڪهڙو آهي ته اي منهنجا خلقڻهار! مون کي هر ورق ۾ تنهنجي رضا ۽ محبوبيت جو ذڪر نظر آيو، هاڻي تنهنجي ڪبريائي، عظمت ۽ محبوبيت منهنجو سرمايو آهي، هر ورق ۾ تون ئي تون آهين. باقي مون کي ٻي ڪا به ذري جيتري لات ۽ تنوار ڪانهي!
وائي-١
سيڻَنِ جيءَ سَنڀارَ، جَڏڙو جِيءُ جِيارِئو
پِرِين جِيءَ پَچارَ، جَڏَڙو جِيءُ جيارِئو
١. ڪَرَمَ ڪَرِيمَنَ جِي، اَهُکِيءَ وير اُڪارِئو
٢. صالِحَنِ جيئن سَڏَ ڪَري، طالِحَنِ کي تارِئو
٣. اُونهِين تَڙَ عَميقَ مان، پِرِين پوڄِ پِيارِئو
٤. سامُهُون ڪَري سُپِرين، نِرمَلَ نُور نِهارِئو
٥. مَرض مرِيضنِ تان، اِشَاري ساڻِ اُتارِئو.
پيارن سڄڻن جي يادگيري ۽ پچار منهنجي لاءِ زندگي ۽ حيات بڻجي ٿي. پيارن محبوبن جي پچار ۽ ذڪر، منهنجي اگهي جندجان کي وري حياتي بخشي ڇڏي آهي. انهن ڀلن جي ڀلائي، ان جي ٻڌايل زندگيءَ جي ضابطن مون کي ڏکن ڏولاون مان ڪڍي سهنج ۽ سلامتيءَ سان ٻئي پار ڪيو. باهه جي ڪناري تي بيٺلن کي بچائڻ لاءِ صالحن جيئان سڏ ڪري تن سڄڻن پنهنجن ڀٽڪيل عاشقن کي ٻڏڻ کان بچائي تاري ٻئي پار ڪيو. پيارن محبوبن اڃايل عاشقن کي پنهنجي رضا ۽ محبوبيت وارو آبحيات هدايت جي ڪتاب واري صورت ۾ ڍؤ ڪري پياريو. اي منهنجا سهڻا محبوب! پنهنجي هدايت واري ان نور ۽ روشنيءَ جي مون مٿان پالوٽ ڪر. پياري پرينءَ پنهنجي اگهن عاشقن جي بيماري کي پنهنجي ڪُن جي قول سان جي هڪ لحظي ۾ لاهي ڇڏيو.
وائي-٢
وَٺِئو هوتُ وَڃنِ،
اَلا جهلِيان، اَلَا پَلِيان، هنيڙَو نه رَهٖي
١. آءٌ جَنِي جي آهِيان، ڪَڙِي ٿِيان مَ تَنِ
٢. گهَڻِين ڀَتين گهورِيان، سَندَڙي ٻاجههَ ٻِئنِ
٣. مَرُ مَران، مارِينِ مون، پُرزا پُرزا ڪَنِ
٤. آءٌ مُيائِي گهورِئي، جي مان مُحِبَ مِلِن.
منهنجي اياڻائي ۽ بي قدريءَ سببان منهنجو هوت منهنجو پرين مون کان ڌار ڪريو ٿا وڃن. پنهنجي زندگيءَ جي لا اُبالين کي جهليان ۽ پليان ٿو، ڇو ته منهنجو هينئڙو ان کان سواءِ نٿو رهي سگهي. آءُ جن جي ڪسي ڪانڊي ٻانهي آهيان، لاابالين ۽ ڪساين جي ڪري شال تن مالڪن کي ڪڙي نه ٿيان، باقي ٻيا جي مون کي ڪڙو ڪن ته ڀل ڪن. پنهنجي محبوب مالڪ کان سواءِ ٻيا جي طرحين طرحين عيش آرام جا اسباب مهيا ڪن ته به اهي آءٌ گهوري ڦٽي ڪريان. ڀل ته آءٌ ان جي واٽ تي موت سان ماري وڃان ۽ ذرو ذرو ڪئي وڃان پر منهنجا محبوب مون کي ملن، ته پوءِ آءٌ مئي به مٿانئن گهور آهيان.
اصول 10. حسد ۽ نفس جي غلامي کان بچڻ شاهه وٽ عشق جو ڏهون اصول آهي
عشق ۾ حسد به خواهشن جي غلامي آهي ۽ پنهنجي نفس جي غلامي آهي، ان ڪري حسد به عشق ۾ نه هلندو آهي. حسد حقيقت ۾ نفسياتي جهالت جو بدترين قسم آهي. جيڪي ماڻهو هي نٿا ڄاڻن ته عشق جا اصل مقامات ڪهڙا آهن؟ ته اهي ئي انهيءَ حسد جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي پوندا آهن. اوهان جو عشق خدا جي لاءِ آهي، ڌرتيءَ لاءِ آهي، انسانن لاءِ آهي ته پوءِ ان ۾ سڌون ۽ نفس جي غلامي ڪو نه هلندي. ان ۾ شين جي لونجهه ڪو نه هلندي. ڇاڪاڻ ته اوهان اعليٰ قدرن جا متوالا آهيو انهيءَ ڪري شيون وکر اوهان جو ڌيان پاڻ ڏي ڪري وجهن ٿيون ته پوءِ اهو عشق جي اصولن جي منافي آهي. سُر يمن داستان 6 ۾ شاهه سائين فرمائي ٿو:
اَيٖڪُ پِيالو، ٻه ڄَڻا، عِشقُ نه ڪَري ايئَن
لَکيا جي لَکَڻ ۾، سي قُرب رَسندا ڪَيئن
هُئَڻَ ڪِئا هِيئن، وانجِئا پَسُ وِصالَ کان.
عشق جي واٽ تي جڏهن اوهان پنهنجي ساٿ سان گڏ هلو ٿا ته پوءِ هڪ پيالي ۽ هڪ وکر ۾ ٻه ٻه ڄڻا سڌون نه ڪريو. عاشقي جا دعويدار جيڪڏهن لونجهه ۽ سڌن جي ڪچن لڇڻن ۾ پڌرا ٿي پيا، سي مالڪ جي رضا ۽ محبوبيت جو پيار ڪيئن ماڻيندا؟ هو پنهنجي ساٿين سان ايثار ۽ قربانيءَ جي ريت تي هلڻ بجاءِ جيڪڏهن پنهنجو پاڻ کي اهميت ڏيندا ته انهيءَ هيٺاهين حالت ۾ پئي، محبوب جي قرب کان محروم ٿي ويندا.
ايڪُ پِيالو، ٻه ڄَڻا، عِشقُ نه اِيئَن ڪَري
آٽي سي ايڪُ ٿِئا، جي ڳَتا نِيہَ ڳَري
دُئِي ڌار ڌَري، جُہُ خُلتَ خَنَجَرُ آئِيو.
عشق جي واٽ تي جڏهن اوهان پنهنجي ساٿ سان هلو ٿا ته پوءِ قرباني ۽ ايثار شرط آهي. هڪ ئي شيءِ لاءِ ٻه ٻه ڄڻا سڌون نه ڪن. جيڪي ماڻهو تبديلي ۽ سڌارن جي هيڏي وڏي انساني ڪم جو نينهن نڀائي رهيا آهن سي پنهنجي ننڍين خواهشن کان بي نيار ٿي اعليٰ مقصد لاءِ، آٽجي (پيسجي) ۽ ڳنڍ وانگر ڳهي هڪ ٿي ويا آهن. هاڻي انهن جي اتحاد ۽ ساٿ کي صرف عشق جو وهايل خنجر (موت) ئي وڍي جدا ڪري سگهي ٿو، باقي اسباب جي مسئلي تي انهن عاشقن ۾ ويڇا پوڻ ممڪن ئي ناهن.
ايڪُ پِيالو، ٻه ڄَڻا، عِشقُ نه ڪَري اَڌَ
اِيءَ تان سائِلَ سَڌَ، ڪَئِي جا قَوالَ سِين.
عشق جي واٽ تي جڏهن اوهان پنهنجي ساٿ سان هلو ٿا ته پوءِ اها اڌو اڌ واري رسم جائز ناهي. اها ته سواليءَ جي ان خواهش ۽ گُهر مثل آهي جيڪا هو سماع ۾ ڳائيندڙ کان ڪندو آهي (جو ساڳي وٽي ۾ قوال جي بچايل اوبر کانئس گهري پيئندو آهي).
ايڪُ پِيَالو، ٻه ڄَڻا، عِشقُ نه ڪَري اِتِ
مائِنِ ڪِينَ مِياڻَ ۾ ٻه تَرارِيُون تِتِ
اِيءَ پَرِ آهي اُتِ، جِتي ناتو ناهِ ڪو.
عشق جي واٽ تي جڏهن اوهان پنهنجي ساٿ سان هلو ٿا پوءِ هڪ پيالي ۾ ٻه ڄڻا سڌون نه ڪريو. پنهنجي سڌن ۽ نفساني خواهشن تي ڪنٽرول ڪرڻ بيحد ضروري آهي جو نفس پرستي ۽ عظيم مقصد ٻئي هڪ مياڻ ۾ هرگز نه ماپندا، جيئن ٻه ترارون هڪ مياڻ ۾ ماپي نه ٿيون سگهن. نفس پرستيءَ بنهه ڪڌي ريت آهي، جتي سچي نينهن نڀائيندڙن جو گذر ۽ ناتو ئي ڪونهي.
عاشِقَ زَهَرَ پِياڪَ، وِهُ پَسِئو وِهُسَنِ گهڻو
ڪَڙي ۽ قاتُل جا هميشَه هيراڪَ
لَڳِينِ لَئُونِ لَطِيفُ چَئي، فَنا ڪِئا فِراقَ
توڻي چِڪَنِ چاڪَ، تَه به آهَ نه سَلَنِ عامَ کي.
عشق ۽ عمل جي ميدان تي سچا عاشق زهر پيئڻ يعني تڪليفن سهڻ ۽ موت کي ڀليڪار چوڻ جا عادي آهن: تڪليفن ۽ موت جي رستي تي ڪڏي هلڻ واري هجت ڪن ٿا. ڪڙو ۽ قاتل شراب جيڪو پيئڻ ۾ ڏکيو ۽ پڻ پيئڻ ساڻ پورو ڪندڙ ۽ ماريندڙ آهي تنهن جي پيئڻ تي هو (عاشق) اصل کان وٺي هريل آهن. لطيف ٿو چوي ته: انهن کي محبت جي ميخ لڳل آهي ۽ مالڪ حقيقيءَ جي رضا ۽ محبوبيت لاءِ موت جي پُل پار ڪرڻ لاءِ آتا آهن. جيتوڻيڪ عشق جي ان واٽ تي هلندي تڪليفن سببان سندن وڍ پيا ڏکن ته به صبر سان پيا سهن ۽ راز کي سانڍين پر پنهنجي تڪليفن جي دانهن ٻاهر ڪڍي ٻين کي نه ٿا ٻڌائين.
سِرُ ڏيٖئِي سَٽِ جوڙِ، ڪَنۡہِ پَرِ ڪَلاڙَنِ سِين
مَرَڻا مُنہُ مَ موڙِ، وَٽِي ڪِينۡ وَڌِ لَهيٖ.
اي سچا عاشق! تون سر قربان ڪري ان فدائيت ۽ خود حوالگيءَ جي حيلن ذريعي الاهي عشق واري نشي جي اصل مالڪن سان سودو پڪو ڪر. تون ايئن مرڻ کان منهن نه موڙ، ڇو جو الاهي عشق جي نشي واري سندن هڪ وٽي به تنهنجي سر کان ملهه ۾ اڃان وڌيڪ مهانگي آهي.
سِسِي سي گهُرَنِ، جي وارِيندَڙَ وِچَ ۾
اُوءِ ڪِين ٻِئو پُڇَنِ، سَرو جَنِ سَنباهِيو.
محبت جي مئخاني ۾ سر ته اهي ٿا گهرن جيڪي وچ ۾ وٽيون ڏيڻ وارا آهن. جيڪي خود مئخاني جا مچائيندڙ ۽ مئي جا مالڪ آهن، تن جي طلب ته اڃان ئي ڪا ٻي آهي. اهي مالڪ ته فدائيت ۽ خود حوالگيءَ جي نسوري انداز کي پسند ڪن ٿا.
اَٿئي سَڌَ سُرڪَ جِي، ته وَنءُ ڪَلاڙڪي گهَرِ
وَڍَڻُ، چِيرَڻُ، چِچِرَڻُ پَهَتِ اُنِي جِي پَرَ
جي وَٽِي پوئِي وَرِ، ته سَهنَگِي آهِ سَيدُ چَئي.
جيڪڏهن توکي سچي عشق جي سُرڪي جي طلب آهي، ته پوءِ اهو سَت سوڌيندڙ سڌارڪن جي ماڳ مڪان تي وڃ. انهن جي ريت رسم ئي اها آهي جو ان واٽ جي پانڌيئڙن کي ’وڍڻ، چيرڻ، چچرڻ‘ وارو لاڳ ٿا لائين ته جيئن انهن تڪليفن جي نتيجي ۾ اهي پچي راس ٿين. سيد لطيف ٿو چوي ته اتي وڍجڻ، چيرجڻ ۽ چچرجڻ جي عيوض جيڪڏهن توکي محبت جي مئي جي هڪ ئي وٽي، جيڪا توکي محبوب سان ملائي حاصل ٿئي ته سودي ۾ اها سهانگي آهي.
مَ ڪَرِ سَڌَ سَري جِي، جو تون ٽاريين ٽُوههُ
پيتِي جَنہ پاسي ٿِئي منجهان رَڳُنِ رُوحُ
ڪاٽي، چَکُ ڪَڪُوهُ، لاهي سِرُ لطِيفُ چَئي.
عشق ۽ عمل جي واٽ تي جيڪڏهن توکي ”ٽوهه“ واريون هلڪيون سلڪيون تڪليفون به توکي ناهن رسيون ته پوءِ سَري (جامِ محبت) جي سڌ ڇو ٿو ڪرين. تون ته ان ڪڙي جام جي پيئڻ جي خواهش ئي نه ڪر. جنهن جي پيئڻ ساڻ رڳن مان ست ۽ ساهه نڪري وڃي. لطيف ٿو چوي ته: جي توکي سچي سَڌ آهي ته عشق ۽ عمل جي واٽ تي رچي ريٽو ٿيءُ ۽ سِر وڍي ڏي، پوءِ ڀل ان وصل جي رنگين سُرڪ چک.
سَڌَڙِيَا سَري جون، ڪوهُ پَچاروُن ڪَنِ
جُہ ڪاتَ ڪَلاڙَنِ ڪَڍيَا، موٽِئو پوءِ وَڃَنِ
پِڪُون سي پِيَنِ، سِرَ جَنِي جا سَٽَ ۾.
ٺلهي سَڌ وارا عشق جي شراب جون ڳالهيون ئي ڇو ٿا ڪن! جن جو حال اهو آهي ته جيئن ئي قربان گاهه مچي ٿو ۽ مئه جي مالڪن پاران ڪات اُڀا ٿين ٿا ته هي سڌڙيا ڊڄي پوئتي هٽي هليا ٿا وڃن. عشق ۽ عمل جي ميدان تي برهه جون باقي بچيل بوندون ڀل اهي عاشق لذت سان پين جن جا سِر محبت جي سودي ۾ ڏنل آهن.
اَٿئِي سَڌَ سُرڪَ جِي، ته وَنءُ ڪَلاڙِين ڪاٽي
لاهِي رَکُ، لَطِيفُ چئي، مٿو وٽِ ماٽي
تِڪَ ڏئِي، پِڪَ پِيءُ تون، گهُٽَ مَنجهانَ گهاٽي
جو وَرَنَہَ وِهاٽي، سو سِرَ وَٽِ سَرو ساهِنگو.
اي عاشق! جيڪڏهن توکي محبت واري سُرڪيءَ جي سِڪَ آهي ته پوءِ جتي ان جا مرڪز آهن اتي ڪَهي پهچ. لطيف ٿو چئي ته: اهو عشق ۽ عمل جو قربانگاهه جتي پنهنجي سر جي قربانيءَ سان توکي اها سرڪي ملڻي آهي، ان قربانيءَ سان عشق ۽ نينهن نڀائڻ جي انتها ڪري ڇڏ. پنهنجي سر جي قرباني ڏيڻ سان به جيڪڏهن توکي محبوب مقصد ملڻ جي اها حاصلات ملي وڃي ته اهو سودو سستو آهي.
اَٿئِي سَڌَ سُرڪَ جِي، ته وَنءُ ڪَلاڙڪي هَٽِ
لاهِي رَکُ، لَطِيفُ چَئي، مَٿو ماٽي وَٽِ
سِرُ ڏيئِي ۾ سَٽِ، پِئجُ ڪي پِيالِيُون.
اي عاشق! جيڪڏهن توکي سچي عشق واري سُرڪيءَ جي سِڪ آهي ته پوءِ اهو عشق جو ست سوڌيندڙ دڪان/مرڪزن تي هلي وڃ. لطيف ٿو چئي ته: ان سڪ واري سُرڪي جي عيوض پنهنجو سِر ڪاٽي مَٽ جي ڀرسان ڌَر جتان توکي اها سرڪي ملڻي آهي. اول پنهنجو سر انهيءَ سودي ۾ ڏئي سَٽِ، پوءِ ڀل دائمي وصل جون وٽيون پِيئُجانءِ، جڏهن محبوب حقيقي توکي پاڻ چوندو ڀري پيءُ جام جنت جو.
اَٿئِي سڌَ سُرِڪَ جي، ته وَنءُ ڪَلاڙَنِ ڪُوءِ
مَهيسَرَ جي مَندَ جِي هُت هَڏهن وَهي هُوءِ
جان رَمزَ پَرُوڙِيَمِ رُوءِ، تان سِرَ وَٽِ سُرِڪِي سُڳُڻِي.
اي عاشق! جيڪڏهن توکي سچي عشق واري سُرڪي جي سِڪ آهي ته پوءِ ڪلاڙن واري بازار ۾ وڃ. انهن مرڪزن تي وڃ جتي محبت جي مئه جي مڃيل واپرائيندڙن وٽ عشق جي آوازن جي هر وقت لولي لڳي پئي آهي. جڏهن ان راز کي اتي وڃي پروڙيم ته پڪ سان محبت جي مئه واري سُرڪ سڏيندي ئي ملي ٿي ۽ ڀاڳن وارا آهن اهي جن کي اها نصيب ٿئي ٿي.
ڪَنڌِ ڪَٽارو، مُنہِ وَٽِي، عادَتَ جَنِي اِيءُ
تَنِي تِڪُون ڏِنِيُون، جَنبِي منجهان جِيءَ
سَرو تَنِ سبِيءَ، سِرَ جَنِي جا سَٽَ ۾.
عشق ۽ عمل جي ميدان ۾ جن جي ريت اها آهي جو ڪنڌ مٿان ترار اٿن ۽ وات ۾ طلب ۽ تات واريون محبت جون سرڪيون پيئن ٿا. تن وڏي هيج مان وڏا ڍُڪ ڀري اهي سُرڪيون ڀري ورتيون. محبت جا جام، اهي ئي گهڻو پي سگهندا جن جا سر فدائيت جي لاءِ سؤدي ۾ ڏنل آهن.
جُہ سي اڱڻ آئيا، ته سترو ڪندا سُڃَ
سائِي ٿِيندينِ اُڃَ، هِيءُ پِيتو، هُو آڻِ ڪِين!
اهي عشق ۽ عمل جي ميدان جا شهسوار جڏهن پنهنجي ڪمائي کڻي جيئن ئي پنهنجي اصل ماڳ تي پهچندا ته کين ڀري جام جنت جو پياريو ويندو. هو اتي خوب سيراب ٿيندا. انهيءَ سيرابي سببان سندن اُڃ سائي ٿيندي، ۽ چوندا ته ”هيءُ پيئڻ اهڙو آهي جيڪو پيئندو ئي رهجي، ٻيو به آڻيندا وڃو.“
بَٺِيءَ هيٺان باهِ، مُڇُڻِ آڳِ اُجهائِييٖن
رُپو ڪندا راهِ، ڪَؤُنۡرَ ڪَلاڻِي آئِيَا.
کوريءَ هيٺان جيڪا باهه ٻري پئي سان متان وسائين. عشق ۽ عمل جي ميدان جا پانڌيئڙا ڪلاڙن جي ماڳ ڄاڻ ته آيا. انهن جي تشنگي ۽ اُڃ اُجهائڻ جا موقعا قائم رکجانءِ. هو انهيءَ مقصد جي لاءِ چانديءَ جو ڍڳ به لاهي ڇڏيندا.
جيڏانہ قاتِلَ ڪوڙَ، اکيون اوڏاهِين کَڻي
وِهُ تَنِي جِي ووڙَ، جَنِي سانگُ نه ساهَ جو.
سچو سرويچ عاشق، پنهنجو رخ وري به ان ميخاني جي طرف ٿو ڪري جتي ماڳهن موت جا جهجها سامان ماڻهوءَ لاءِ تيار هجن ٿا. هو پنهنجي آرام واري زندگي وهه ڪري پنهنجي عشق ۾ نينهن نڀائڻ جي ووڙ جاري رکن ٿا، جن سرويچ عاشقن ساهه جو سانگو لاهي ڇڏيو آهي.
اَکيون اوڏاهِين، کَڻي، جيڏانہَ قاتِلَ ڪُلُ
مَٿو ڪَنِ نه مُلُ، پِڪَ بَرابَرِ پاهِنَجو.
سچو سرويچ عاشق، پنهنجو رخ وري به ان طرف ٿو ڪري، جيڪو تڪليفن وارو قاتل رستو آهي. اهي سرويچ عاشق پنهنجي سِر جي قيمت پنهنجي مالڪ ۽ حقيقي محبوب جي رضا ۽ محبوبيت واري سُرڪ جي آخري ڦڙي جو به مٽ ڪري نٿا ڀانئين.
ڳَٽرِنِ ۽ ڳُٽِڪَنِ، وَٽيون پِيَنِ وِهَ گاڏِيُون
”بِدهِ ساقِي بَرخَيز، پِيارِ کي پِيندَنِ“!
اُو پِڪين نه پَرِچَنِ، مَٽَ تَڪِيائُون مَنجهِيَان.
اهي الاهي عشق جي نشي جا طلبگار عشق ۽ عمل جي مئخاني تي هيڄ ۽ حرص مان وڏا تکا تڪڙا ڍُڪ ڀري، ڳُٽڪن سان ڳيتون ڏئي زندگيءَ جي ڪڙاڻ جون وٽين تي وٽيون پيا پين. ته به پيا صدائون ڪن ته: ”اي ساقي اُٿِي ڏي، ۽ پياڪن کي اڃان ڪجهه وڌيڪ پيار.“ اهي سرويچ عاشق وٽين سان پنهنجي رسمي وابستگيءَ جو نينهن نڀائڻ جا قائل نه آهن. هنن ته پنهنجي نينهن نڀائڻ لاءِ، مٽين کي تڪي رکيو آهي.
وَٽ وَٽ وَٽِيءَ ۾، مَٽِ مَٽِ مَنۡڌُ ٻِئُو
قَدُرُ ڪَيۡفَ ڪَمالَ جو پِياڪَنِ پِئو
اَچَنِ دُرسُ دُڪانَ تي، ڪَنڌق قَبُولُ ڪِئو
سُرَها سِرَ ڏئِو، چَکَنِ سُرِڪَ، سَيَدُ چئي.
عشق ۽ عمل جي ميدان ۾ هر سرگرميءَ جي پنهنجي وَٽَ آهي. جيڪي ان ميدان جا راهي آهن انهن کي ڪم جي هر محاذ تي عشق جو نئون نشو چڙهي ٿو. عشق جي سرڪيءَ جي سدا پياڪن کي الاهي عشق جو ڪيف ۽ ڪمال انتهائي سرور حاصل ٿيو، جو اهي اڳواٽ ئي مالڪ جي محبوبيت ماڻڻ لاءِ قربانگاهه تي حاضر ٿين ٿا. سيد (عبداللطيف) ٿو چوي ته: هو وڏي دليري ۽ فدائيت سان مرڻ قبولي پاڻ کي الاهي عشق ۽ محبت واري ابدي سُرڪ جو حقدار بڻائن ٿا.
موکِيءَ مَٽَ اُپَٽِئا، آڻِي اُتَرَ هيٺِ
مَتارا تَنہِ ميٺِ، اَچَنِ سِرَ سَنباهِيو.
سياري جي شروع ۾ اُتر واءُ ورڻ وقت عشق جي سُرڪ پياريندڙ موکيءَ مٽ کوليا. محبت جي مئه پياريندڙ سڌارڪ استادن عشق ۽ عمل جي ميدان جون نيون سرگرميون رٿيون. متارا پڪا پياڪ هيڄ ۽ نئين سرجوشيءَ وچا انهيءَ لذت، قرار ۽ ميٺ خاطر پنهنجا سِر گهوري قربان ڪرڻ لاءِ تيار ٿي اتي هلي آيا.
مَوکِيءَ مَٽَ اُپَٽِئا، آڻِي اُتَرَ واءِ
مَتارا تَنہِ ساءِ، اَچَنِ سِرَ سَنباهِيو.
سياري ايندي، اُتر واءُ لڳڻ ساڻ، عشق جي سُرڪ پياريندڙ موکيءَ مٽ کوليا. محبت جي مئه پياريندڙ سڌارڪ استادن، عشق ۽ عمل جي ميدان جون نيون سرگرميون رٿيون. متارا، پڪا پياڪ نيون سرجوشيون قرار ۽ لذت ماڻڻ خاطر پنهنجا سِر گهوري قربان ڪرڻ لاءِ تيار ٿي هلي آيا.
مَوکِيءَ مِٽَ اُپَٽِئا، سَوارا صُبُوحِ
اُونچِي، عَبداللطَيفُ چَئي، باسَ پَهُتِيَنِ بُوءِ
ڪَڙو جي ڪَڪُوه، وَٽرِ سِرَ گهُرَنِ وَٽِيُونِ.
سڌارڪ استادن، عشق جي سرڪ پياريندڙن، عشق ۽ عمل جي ميدان جون نيون سرگرميون صبح ساڻ سوير ئي شروع ڪري ڇڏيون آهن. عبداللطيف ٿو چئي ته: محبتي مجلس مان اٿيل انهيءَ اعليٰ قسم جي هٻڪار ۽ خوشبو انهن پرهه جي پياڪن تائين وڃي رسي. اهو عمل ۽ سرجوشي جيتوڻيڪ ڪَڙي ۽ تڪليف واري آهي ته به هي عشق جا راهي ان جي فدائيت جي ريت ۾ سرگهورڻ لاءِ تيار آهن.
وَٽ سِرَ گهُرَنِ وَٽِيُون، دوسر ڪِينَ ڌُڃَنِ
بِيا، بِنِشينِ، بِنوش، اِيءُ پِيالو پِرِينِ
اُونچي، عبداللَطيفُ چئي، وَٽي وَڌِ گهُرَنِ
پِڪين تان نه پَرَنِ، مَٽَ تَڪيائُون مَنجهيَان.
اهي جاکوڙي انسان هڪ ٻئي کان گوءِ ڪڍي به پنهنجي فدائيت کي اڳيان پيش ڪن ٿا. هو پنهنجي ساٿ کي به عشق ۽ عمل جي انهيءَ سرڪي پيئڻ تي پيا همٿائين ۽ چون ٿا ته هي محبوب جي محبت جو جام آهي. عبداللطيف ٿو چوي ته بيحد سرگرمين جي باوجود به ٿڪجن ڪونه ۽ ان جام لاءِ سندن تقاضا جاري رهي ٿي. هو سڪ ۽ قربانيءَ جي ننڍين سرڪين تي نٿا ريجهن. هنن ته قربانين جي ان واٽ تي ڀريل مٽ چتائيا آهن جيڪي انهن جي عشق جي اڃ لاهيندا.
آٽِي ٿِيءُ اڱارَ، کامِي خَرِيدارَنِ سِين
پَسين سي ڀَتارَ، پَرُ پِيتُوئِي جَنِ سِين.
اي پياريندڙ! محبت جي ميخاني تي پياڪ خريدارن آڏو تون به پاڻ کي ٻاري اڱار ڪر ۽ پاڻ کي فدائيت ۽ قربانيءَ جو اهل ثابت ڪر ته جيئن انهيءَ قربانيءَ جي صدقي تون انهن لائق سڌارڪ سڄڻ استادن جو قرب حاصل ڪري سگهين، جن سان تون پرسال گڏجي ويهي عشق ۽ ديوانگيءَ جون سرڪيون پيتيون هيون.
موکِيءَ مَتارا، وَڏيءَ ساجهُرِ سارِئا
پِيڻَ جي وارا، اَڄُ نه آيا ڳَڃڙي.
محبت جي ميخاني تي عشق ۽ عمل جي استادن انهن متارن، جوان مرد ميخوارن کي ساجهر ويل ئي ساري وڌو آهي ته اڄ محبوب مقصد لاءِ سڪ جون سرڪيون ڀرڻ جي ويل آهي. عشق ۽ عمل جا پانڌيئڙا الائجي ڇو نه محبت جي ميخاني تي آهن!
مَتارا مَرِي وِئا، موکِي پَئِي مَرُ
تُنهنجو ڏُکُ ڏَمَرُ، ڪونه سَهندو اُنِ ريٖ.
عشق ۽ عمل جي ميدان جا راهي اهي سدا سرڪيون ڀريندڙ نه رهيا ته اي سرڪيون ڀرائيندڙ! تون به پٽ پئي مري وڃ. اي سڌارڪ ساقي! تنهنجو هن درد ونديءَ جي دردن تي سانڍيل ڏک ۽ استحصالين جي لاءِ کامندڙ ڏمر انهن ديوانن کان سواءِ ٻيو ڪير ونڊيندو ۽ سانڍيندو؟.
مَتارا مَرِي وِئا، موکي تون نه مِرِين!
ڪيهِيءَ پَرِ پَرِين، ڏُکِي! ڏاتارَنِ ري!
عشق ۽ عمل جي ميدان جا راهي اهي سدا سرڪيون ڀريندڙ نه رهيا آهن، ته پوءِ تون ڇو نه سندن فراق ۾ مُئين! هن درد ونديءَ جي ديس جي دردن جا داستان سانڍي انهن ميخوارن ڏاتارن کان سواءِ تون ڪيئن پئي جڳ ۾ جالين!
اَڃان کُورا ماڳَ، مَٽَ ڪُٽِڪا ڪَٽَ گهَڻا
لاهي ويههُ مَ لاڳَ، موکِي مَتارَنِ جا.
اڃا ته درد به باقي آهن ۽ بٺيون ۽ ماڳ ميخانا به قائم آهن: سرڪين جا سامان به باقي آهن. سلسلو ختم نه ٿيو آهي. تنهن ڪري اي موکي! اهي عشق ۽ عمل جون سرڪيون ڀريندڙ سڀ ماڻهو مري ڪين ويا آهن پر موٽي ايندا، عشق جي انهن ميخوارن جي سهاڳ وارا لاڳ لاهي نه ويهه.
موکِيءَ مَٺو نه گهُرِئا، وِههَ نه وِهاٽئا
سُرِڪِيءَ ڪاڻِ، سَيدُ چَئي، اُتي ٿي آٽِئا
هُوءِ جي ڳالهِينِ ڳَڱاٽِئا، تَنِ جون بَٺِينِ پاسي بُٺِيُون.
عشق ۽ عمل جي واٽ تي هلندڙن جي قرباني ۾ ڪنهن جو قصور ڪونهي نه سڌارڪ سڄڻن انهن سان ڪا بدخواهي ڪئي ۽ نه سرڪ انهن جو ساهه ڪڍيو. هو انهيءَ سرڪ لاءِ سيد لطيف ٿو چوي ته پاڻ ڇڪجي انهيءَ جي طرف هلي آيا هئا. حقيقت ۾ هو موکيءَ جي ڳالهين ۾ موهجي پيا هيا ۽ انهن ڳالهين جو مٿن اهڙو اثر ٿيو جو اهي وري اتان واپس ئي نه ٿيا، تان جو انهن جو مڙهه به اهي مرڪز ئي بڻجي ويا.
ڪو جو سُخُنُ ڪلاڙَ جو پِتٖي تي پِئونِ
سَريٖ ڪِينَ ڪِئونِ، ويٖڻَ موکِيءَ جيٖ مارِئا.
ساقيءَ جي موهيندڙ گفتن جو اثر سرڪ ڀريندڙن جي پِتي تي پئجي ويو ۽ اندر تائين پيهجي ويو ۽ اهي عشق جي سُرڪ جا اهڙا متوالا بڻجي ويا جو جان جي فدائيت تائين وڃي پهتا. اهو ساقيءَ جي سنڌائتي پيغام رسانيءَ جو اثر هو.
هُوندو هَڏِ مَ رَکُ، لاءِ پِياڪَنِ پاهِنجو
وَٽيِ واٽاڙُنِ کي، پِيارِي پَرَکُ
سا لِکَ لَهي ٿِي لَکُ، جا تو اِيندِي اُنِ سِين.
جيڪڏهن عشق ۽ عمل جي پياڪن لاءِ تو وٽ سرڪين جو ڪو سامان موجود آهي ته پوءِ اهو انهن سدا- پيئندڙ ميخوارن کان هرگز لڪائي سانڍي نه رک. پنهنجي آس پاس مان گذرندڙ ميخوارن کي به سڏي پيار. انهيءَ وڏي ’حقيقت‘ کي پروڙي وٺ ته اها گهڙي پَل واري سندن صحبت جيڪا توکي نصيب ٿيندي سا لکَ جي برابر آهي. تنهنجي لاءِ اها صحبت لکن جو مٽ بڻبي.
هوندو هَڏِ مَ سَنڌِ، لاءِ پِياڪَنِ پاهِنجو
پُوڄَ پِيارَجِ پَهِيَڙا وِيندا وَٺِئو ڪَنڌِ
ته هَٽِ تُنهِنجي هَنڌِ، موکِي ڪو مانُ لَهِين.
جيڪڏهن تون عشق ۽ عمل جي پياڪن لاءِ پاڻ وٽ سرڪين جو ڪو سامان ڀانئين ٿو ته پوءِ اهو سدا- پيئندڙ ميخوارن کان هرگز لڪائي سانڍي نه رک. عشق ۽ عمل جي واٽ جا اهي پانڌيئڙا جيڪي تنهنجي ميخاني تي پنهنجو رخ ڪيو پيا اچن، انهن کي سڪ سان سڏي ويهار ۽ کين عشق واريون سرڪيون ڀرائي ڍؤ ڪرائج. ته هوند تون پنهنجي هن ماڳ تي عاشقن جي عشق سازيءَ جي نيڪنامي حاصل ڪرين.
وِجهِجُ واٽاڙُنِ تي مَيخانِي جي ماڪَ
ٿِيندِي سُڌِ سَڀَڪَهِين، هَنڌِ هَنڌِ پُوندِي هاڪَ
پِرِهه جا پِيَاڪَ، جُہ سي اڱڻِ آئِيَا.
پنهنجي محبتي ميخاني جي فيض کي ماڪ وانگر وسائيندو رهه. عشق ۽ عمل جي واٽ ويندڙن تي اتان جي سرڪ جي بوندبازي ڪندو رهه ته هر ماڳ ۽ مڪان تنهنجي محبتي ميخاني جي مشهوري ٿي ويندي. پوءِ عشق ۽ عمل جي واٽ جا وڏا پانڌيئڙا جيڪي صبح جو ئي ان جا هيراڪ آهن سي فجر جو اچي تنهنجي مرڪز جا سلامي ٿيندا ۽ پنهنجي سرگرمين جو آغاز ڪندا.
ڪَلاڙَڪِين مَنَهِين، ڪُسَڻَ ري ٻِئو ڪِين نهَ
مَٿا مَتارَنِ جا، پِئا پَسُ زَمِينَ
رَکِي رُوح رِهينَ، وَٽيون پِيتَئُون وِکَ جُون.
عشق ۽ عمل جي ماڳ ميخاني تي، سِر ڏيڻ ۽ قتل ٿيڻ کان سواءِ ٻي ڪا ڳالهه ئي ڪانهي. عشق ۽ عمل جي انهن راهن تي محبتي ميخوارن (متوالن) جا سر ڏس ته ڪيئن نه پٽ تي پکڙيا پيا آهن! هنن پنهنجا سر ۽ ساهه گروي رکي (قربان ڪري) مقصد جي حاصلات لاءِ ابديت عطا ڪندڙ سرڪيون پيتيون آهن.
سِرَ وَٽِ سُرڪِي سَڳُڻِي، وَٺِين ڇونه وَرِي
قَدُرَ ڪَيفَ ڪَمالَ جي آهِي خاصَ کَرِي
سُرِڪِي جَنِ سَرِي، تَنِ جون بَٺِينِ پاسي بُٺِيُون.
اي عشق ۽ عمل جي واٽ تي هلندڙ! انهيءَ واٽ تي جيڪڏهن سِر ڏيندي، جي هڪ سرڪي ملي ته اها به وڏي مڻيادار وٿ آهي! تون ڇو نٿو محبوب جي ميخاني ڏانهن موٽي هلي اها وٺين. اها عاشقاڻي نشي جي سُرڪي انتهائي سُرور پيدا ڪرڻ واسطي خاصئون خاص ۽ خوب کري آهي. جن کي سر جي سودي ۾ اها سرڪي نصيب ٿي، سي محبوب جي ميخاني کان موٽي ڪين ويا پر عشق ۽ عمل جي واٽ لاءِ پاڻ وقف ڪري ڇڏيائون. هميشه لاءِ اتي ئي سرگرم رهيا ۽ انهن واٽن تي ئي دم ڏنائون. تن عاشقن جون قبرون به عشق ۽ عمل جي انهن واٽن تي جڙيل آهن.
قاتِلُ ڪَمائي ڪَري، وِهُ ماکِي جي ڪَنِ
وَٽان ويهِي تَنِ، پِئِجُ ڪي پِيَالِيُون.
اهي (ڄاڻو ۽ داناءَ) سڌارڪ جيڪي موکين وانگر زهريلي سرڪين کي سرير بخش سرڪيون بڻائن ٿا، تون تن جي صحبت ۾ ويهي، ان مان ڪجهه سُرڪين جو ونڊ وٺي ڪو فيض حاصل ڪج ۽ عشق ۽ عمل جي ميدان تي هلڻ جو سانباهو ڪر.
ڪَلاڙَنِئُون ڪاءِ، مَتِ نه سِکِين مُون هِيان
رُوندي راتِ وِهاءِ، چِڪائِيندي بَٺِيُون.
اي منهنجا مَن! تون ساقين کان عشق ۽ عمل جي طريقن نڀائڻ جي هوند ڪا هدايت حاصل ڪرين! جيئن انهن جي ساري رات بنا ننڊ جي، جاڳندي ۽ بٺين جون باهيون ڦوڪيندي، اکين مان پاڻي هاريندي گذري ٿي، تيئن پنهنجي لاءِ ان ريت کي سبق ڪري وٺُ.
وائي
وِساريجِ مَ ويڻَ، آهي جوڀَنُ ٻه ٽِري ڏِينهَڙا
١. لُوٺِيون سَهَنِ لوڪَ جا، وِهاڻِيءَ ٿِيون ويڻَ
٢. اَصُلِ اَسارِينِ جا، سُتي وِئَڙا سيڻَ
٣. جيڏِيُون! جي مان وِسَهو، نِنڊ مَ هيرئو نيڻَ
٤. راتِڙِيُون جاڳَنِ جي، سي آءٌ ڪَندَڙِي سيڻَ.
(اي سڄڻ!) عشق ۽ عمل جي واٽ تي هلڻ وارا، منهنجا هي نصيحت ڀريا گفتا نه وسار! جُواني جا جوڀن ۽ البيلائي وارا ڏينهن ڪي ٿورڙائي آهن. جيڪي بي مقصد زندگيءَ جي پيچرن جا ڇڙواڳ راهي رهيا آهن سي عملي زندگيءَ جي وقت هٿان نڪري وڃڻ بعد هميشه لاءِ پيا جڳ جا طعنا سهن. اصل کان وٺي اهو دستور آهي ته جيڪي غافل ٿي ننڊ ۾ ستل هوندا آهن تن جا سڄڻ کانئن جدا ٿي ويندا آهن. اي اديون! جيڪڏهن منهنجي پنهنجي غفلت سببان مون جيڪي ڀوڳيو آهي تنهن ڳالهه تي اعتبار ڪريو ته پنهنجين اکين کي ننڊ تي نه هيرايو ۽ پنهنجي زندگيءَ جو هر لمحو ساري سنڀاري محبتي مايا سان انسان دوستيءَ ۾ گذاريو. آءٌ پنهنجو سڄڻ ۽ سائين انهن کي ئي ڪنديس جيڪي راتيون جاڳي هوشمندي ۽ فڪرمنديءَ ۾ گذارين ٿا ۽ صبح جو روزانو پنهنجي پالڻهار سان الستي عشق ورجائي انساني ڀلاين جي واٽ تي هلي پون ٿا.