علامه آءِ آءِ قاضي رحه هڪ عجيب شخصيت ۽ عظيم مفڪر : پروفيسر علي نواز جتوئي
قاضي صاحب جن جو خاندان علمي فضيلت جو علمبردار هو، تنهن ڪري قاضي صاحب جن جي تربيت به عمدي نموني ۾ ٿي. سندن تعليم لاءِ کين اسڪول ۾ داخل ته ڪيو ويو پر پنهنجي جاءِ تي کين آخوند عبدالعزيز نالي هڪ فضيلت ڀرئي شخص جي حوالي ڪيو ويو، جنهن کان سنڌي، فارسي، علم رياضي، جاگرافي، قرآن پڙهڻ ۽ فقهه جا ابتدائي سبق پڙهيائون. قاضي صاحب جن پنهنجي ابتدائي استاد آخوند صاحب جي فضيلت کي ڏاڍو ساراهيندا هئا ۽ چوندا هئا ته اسان گهڻو ڪري سندن نگراني هيٺ هوندا هئاسون، بعد ۾ جڏهن اسڪول ۾ داخل ٿياسون، تڏهن ته آخوند صاحب ڇڏي ايندو ۽ اتان وٺي ايندو هو، پوءِ اوطاق تي سارو وقت سندن نظر ۽ تربيت هيٺ رهبو هو.
قاضي صاحب جن کي ننڍپڻ ۾ ئي روزي نماز جو پابند ڪيو ويو ۽ يارنهن ورهين جي عمر ۾ کين روحاني تعليم خاطر نقشبندي طريقي ۾ داخل ڪيو ويو ۽ کين باقاعدي ذڪر خفي ۽ مراقبو ڪرايو ويندو هو. اهو مراقبو ۽ ذڪر روزانو ڪلاڪن تائين ڪيو ويندو هو. هڪ دفعي مون کانئن پڇيو ته سائين، مراقبي ۾ اوهان کي ڇا ڏسڻ ۾ ايندو هو. جواب ۾ فرمايائون: وليم جيمس (William James) پنهنجي ڪتاب ”Varieties of Religious Experiences“ ۾ جيڪي لکيو آهي، اهو ڏسڻ ۾ ايندو هو. پاڻ فرمائيندا هئا ته ننڍپڻ ۾ ذڪر ۽ مراقبا ڪڏهن به نه ڪيا وڃن. اها اُها وهي آهي جڏهن حواس ترقي ڪن ٿا ۽ عقل جي ابتدا ٿئي ٿي. جيستائين انفرادي شخصيت جي تعمير تڪميل تي نه پهتي آهي تيستائين مراقبا ڪرڻ مفيد نه آهن. خود جي تڪميل کان پوءِ ئي مراقبي جي ضرورت آهي. ”موتوا قبل ان تموتوا “ جي صحيح مهل ان وقت شروع ٿئي ٿي. دنيا جو ڪوبه فيلسوف يا نبي اهڙو ڪونه ٿي گذريو آهي جنهن ڪجهه وقت لاءِ دنيا کان الڳ ٿلڳ ٿي مراقبن جون منزلون طئي نه ڪيون هجن. علامه صاحب جن اهي مراقبن جون منزلون پوءِ وڏي هوندي طئي ڪيون، جڏهن سڀني علوم کي پڙهي، انهن جي اصولن کان باخبر ٿيا. مون کي ڪيترائي دفعا فرمايائون ته: ”جيستائين هنن ظاهري اکين پنهنجو ڪم پورو نه ڪيو آهي تيستائين کين ٻوٽي اندر ۾ جهاتي پائڻ يعني مراقبو ڪرڻ فطرتي اصول جي خلاف آهي، فطرت ايئن ڪرڻ نه ڏيندي، بلڪ مجبور ڪندي ته اکيون کولي ظاهري دنيا کي ڏسجي. جڏهن انهن جو ڪم پورو ٿيندو تڏهن اهي پاڻيهي ظاهري دنيا کان منهن موڙينديون ۽ بند ٿينديون.“
فطرت جي انهيءَ اصول موجب جناب قاضي صاحب جن جا ننڍپڻ جا مراقبا بند ٿي ويا ۽ ظاهري علم کي لڳي ويا. مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ وري اچي قاضي صاحب جن کي ويراڳ لڳو، سو ڀڄي وڃي جوڳين سان مليا، جن سان اٽڪل ڇهه مهينا گذاريائون، مگر پوءِ وري اچي پڙهڻ کي لڳا. هيءَ خبر علامه صاحب جن پاڻ مون کي ٻڌائي. ستت ئي بي اي ڪرڻ لاءِ علي ڳڙهه هليا ويا. پهرئين سال ۾ جيڪي ڪتاب درسي طور رکيل هئا، سي سندن اڳيئي مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان اڳ پڙهيل هئا، سو سمجهيائون ته علم حاصل ڪرڻ جي بجاءِ وقت ضايع ٿيندو. وقت جي ضايع ٿيڻ جو احساس قاضي صاحب جن کي ان وقت کان ئي هو. اهو احساس بيدار زندگي جي اهم نشاني آهي، سو قاضي صاحب جن علي ڳڙهه ڇڏي ولايت هليا ويا ۽ مختلف علومن ۾ داخلائون ورتائون. مون کي ٻڌايائون ته: ”مختلف علومن ۾ داخلائون ڊگرين حاصل ڪرڻ لاءِ ڪونه ورتم، مگر حق کي ڳولهڻ، سمجهڻ ۽ حاصل ڪرڻ لاءِ ورتم. فقط قانون ۾ ڊگري حاصل ڪرڻ جو ارادو ڪيم، تنهن ڪري بئريسٽري ڪيم. انهيءَ وقت ۾ به کين روحاني بي چيني رهندي هئي. فرمايائون ته انهيءَ بي چيني جي حل تلاش ڪرڻ لاءِ ديوان حافظ مان فال ڪڍيم ۽ هيءَ سٽ نڪتي:
مان مريدانِ خدائيم، خدا رہبر ما است.
بس، ان وقت کان وٺي پنهنجي رب جو در نه ڇڏيم ۽ اُن کا ئي رهبري پنندو رهيس. الله تعاليٰ منهنجي رهبري ڪندو رهيو. قرآن پاڪ کي ٻنهي هٿن سان چنبڙي پيس ۽ ان جي احڪامن تي سختيءَ سان پابند ٿيڻ لڳس. نماز پنجن ئي وقتن تي باقاعدي پڙهندو هوس، ايتريقدر جو ڪنهن وقت کي نه گسائڻ خاطر هڪ گني خرچ ڪري به وقت تي گهر اچي نماز پڙهندو هوس. اتي مون پڇيومان ته: ”سائين، اڄڪلهه اسين توهان کي سانجهيءَ جي نماز پڙهندي ڪونه ٿا ڏسون.“ فرمايائون ته: ”ابا، هاڻي ٻيپهري ۽ ٽيپهري گڏي پڙهندو آهيان ۽ سانجهي ۽ سومهڻي جي نماز به گڏي پڙهندو آهيان، پر اهڙن وقتن تي جڏهن هڪ نماز جو آخرين وقت هوندو آهي ۽ ٻيءَ نماز جو اول وقت. اسان جي فقيهن جو ان ڳالهه تي اتفاق آهي ۽ آءُ به ذاتي طرح سان انهيءَ نتيجي تي پهتس ته ايئن ڪري سگهجي ٿو.“
علم ۾ ترقي خاطر فرمايائون ته جذبي سان آءٌ ”رب زدني علما“ دعا ۾ پڙهندو هوس، ڇو ته خود خدا تعاليٰ اها دعا پنهنجي رسول الله (ﷺ) جن کي سيکاري. هر مسلمان کي اها دعا پنڻ گهرجي ته علم ۾ ترقي ڪري. مطلب ته قاضي صاحب جن ذاتي جدوجهد سان گڏ دعائن جي ذريعي رب پاڪ کان توفيق به حاصل ڪندا رهيا. لنڊن ۾ جن پروفيسرن کان تعليم حاصل ڪيائون، تن مان اڪثر ڊاڪٽر هابهائوس (Dr. Hob house) ۽ ڊاڪٽر ٿامس آرنلڊ (Dr. Thomas Arnold) جو نالو دهرائيندا هئا. ڊاڪٽر ٿامس آرنلڊ وٽ علامه اقبال مرحوم به تعليم وٺندو هو. علامه اقبال مرحوم لاءِ هڪ دفعي چيائون ته اقبال جڏهن لنڊن آيو ته ابتدا ۾ ڇڙواڳ هو مگر پوءِ مثنوي جو مٿس ايترو ته اثر ٿيو جو بلڪل بدلجي ويو ۽ نهايت نيڪ شخص ٿي پيو. قاضي صاحب لنڊن ۾ هڪ مصري استاد شيخ گوما کان عربيءَ ۾ تعليم ورتي ۽ اسلام جي باري ۾ ساڻس خيالن جي ڏي وٺ به ڪئي. ان باري ۾ هڪ دفعي چيائون ته شيخ گوما اهو چوڻ کان بالآخر رهي نه سگهيو ته ”قاضي صاحب مون کان عربي سکي ۽ آءٌ کانئس اسلام سکيس.“ اسلام سکڻ ۾ قاضي صاحب جن ڪنهن به انساني استاد کان مدد ڪانه ورتي. اها مدد موليٰ پاڪ کان ئي گهرندا رهيا.
سنه 1921ع ۾ قاضي صاحب جن واپس سنڌ آيا. ولايت ۾ سندن شادي هڪ جرمن خاتون محترمه ايلسا سان ٿي، جنهن کي اسان علامه صاحب جا شاگرد مدر (Mother) ڪري سڏيندا هئاسون. اها هڪ نهايت فضيلت ڀري خاتون هئي. سندن باري ۾ هڪ دفعي فرمايائون ته ”هن مون کي بنايو ۽ مون هن کي بنايو.“ ٻئي هڪ طبيعت هئا، فرق فقط هيءُ هو ته مدر لطيف فنن جي مالڪياڻي هئي ۽ قاضي صاحب جن ”علامه“ هئا. مدر، قاضي صاحب جن کان پري گهڻو وقت رهي نه سگهندي هئي. لاچار ڊيوٽيءَ وارو وقت سندن دوري برداشت ڪندي هئي. شل نه علامه صاحب جن جي طبيعت ٿورڙو به ناساز ٿئي، پوءِ ڪنهن کي به علامه صاحب جن سان ملڻ نه ڏيندي هئي. چاڪائيءَ ۾ به کين گهڻو ڳالهائڻ نه ڏيندي هئي ۽ اسان کي چوندي هئي ته توهان به نه ڳالهايو ته کين ڳالهائڻ کان وقفو ملي.
سنڌ ۾ واپس ٿيڻ کان پوءِ ڪجهه وقت ٽنڊي محمد خان ۾ ۽ ڪجهه وقت خيرپور رياست ۾ جج ٿي رهيا. جتان دستبردار ٿيا. ان جو سبب مون کي هيءُ ٻڌايائون ته هڪ ڪيس ۾ هزهائينس مير علينواز خان جو ڪو ماڻهو ڦاٿل هو، جنهن جي باري ۾ اڻ سڌيءَ طرح مير صاحب منهنجي ڪنن تي ڪنهن جي معرفت سفارش جهڙي ڳالهه آندي، جا مون کان برداشت نه ٿي ۽ هڪدم استعيفا ڏنم. مير صاحب کي ڏاڍو افسوس ٿيو ۽ مون کي دوستن کان چوارايائين، خود به چيائين ته استعيفا واپس وٺان مگر مون نه مڃيو. مون بيجا بالادستي ۽ اصولن جي پائمالي کي ڪڏهن به برداشت نه ڪيو آهي. رب تعاليٰ جي غلامي کان پوءِ ٻئي جي غلامي قبول ڪرڻ شرڪ آهي. قاضي صاحب جن مير صاحب مرحوم جن جي ڏاڍي تعريف ڪندا هئا ۽ چوندا هئا ته مروت ۽ فضيلت جو صاحب هو ۽ خانداني شرافت جو مجسمو.
استعيفا کان پوءِ قاضي صاحب جن وري ولايت هليا ويا، جتي علمي، ادبي، درسي ۽ تبليغي مشغوليون اختيار ڪيائون. 1924ع ۾ کين انگلينڊ جي پوئٽري سوسائٽي (Poetry Society) جو نائب صدر چونڊيو ويو ۽ 1929ع ۾ فلاسافيڪل سوسائٽي جو تاحيات ميمبر مقرر ڪيو ويو. ستت ئي سنڌ ۾ آيا ۽ اچي وڪالت شروع ڪيائون، مگر اهو ڌنڌو کين نه وڻيو ۽ عمر ڀر لاءِ ڇڏي ڏنائون. ڪيسن کي ٺاهڻ لاءِ سچ سان گڏ ڪوڙ جي ملاوٽ ڪرڻ سندن طبيعت ۽ ديني جذبي برداشت نه ڪيو. پاڻ فرمائيندا هئا ته مومن اهو ڌنڌو اختيار ڪري نٿو سگهي. اهوئي سبب آهي جو اي- ڪي بروهيءَ کي انهيءَ ڌنڌي اختيار ڪرڻ کان منع ڪئي هئائون. مسٽر بروهي کي جڏهن سنڌ مدرسي ۾ ماستري ڪرڻ لاءِ ٻه سؤ رپيا پگهار نه ڏني ويئي ۽ ان جي بجاءِ هڪ سؤ پنجاهه رپيا ان وقت جي تعليم جي وزير کيس ڏيڻا ڪيا، تڏهن لاچار وڃي وڪالت ڪيائين ۽ علامه صاحب جن کي عرض ڪيائين ته ”فادر! (ابا جان)، قدرت مون کي ٽيچر (استاد) ٿيڻ نٿي ڏئي ۽ وڪيل ٿيڻ تي مجبور ڪيو آهي.، پوءِ قاضي صاحب جن به کڻي ماٺ ڪئي. قدرت جو عجيب ڪرشمو آهي جو مسٽر بروهي کي الله تعاليٰ وڪالت ۾ اهڙو ته بلند مقام عطا ڪيو آهي، جو کيس ڪيسن ۾ ڪوڙ جي سهاري جي ضرورت ئي نه رهي آهي. ”جهڙي نيت تهڙي مراد.“
وڪالت کي ترڪ ڪرڻ کان پوءِ قاضي صاحب جن وري ولايت هليا ويا ۽ اُتي وڃي تبليغ جو ڪم هٿ ۾ کنيائون، ايسٽ اينڊ لنڊن ۾ مسجد قائم ڪيائون ۽ ان کي ئي تبليغ جو مرڪز بنايائون. ان ڪم ۾ جيڪي مسلمان ساڻن شامل ٿيا تن کي جماعت جي صورت ڏيئي، ان تي ”جمعيت المسلمين“ نالو رکيائون. سندن تبليغ نوجوان مسلمان شاگردن کي بيدار ڪيو، جن مان گهڻا مصري ۽ هندستاني هئا. ان وقت جي مصري حڪومت سندن تبليغي خدمتن جو اعتراف ڪيو ۽ کين مالي امداد جي آڇ به ڪئي، جا پاڻ رد ڪيائون. اها ڳالهه قاضي صاحب جن پاڻ مون سان ڪئي هئي. سندن طبيعت نهايت خوددار هئي، ان ڪري ٻين جي امداد کان هميشه بي نياز رهندي هئي. ان باري ۾ پاڻ نهايت متوڪل هئا. روزگار جي ڳڻتيءَ به ڪڏهن کين بيچين ڪونه ڪيو. حلال جي ڪمائيءَ کي ديني فرض سمجهندا هئا ۽ فضول خرچيءَ کي ديني ڏوهه. حلال جي ڪمائيءَ خاطر قاضي صاحب جن لنڊن ۾ بئنڪ جي نوڪري به ڪندا هئا. هڪ دفعي پاڻ فرمايائون ته انهيءَ نوڪريءَ خاطر اڪائونٽنسي ۽ مئنيجري ۾ وڏو امتحان اعزاز سان پاس ڪيم. مگر سندن طبيعت جو لاڙو مسلمانن ۾ بيداري آڻڻ ڏانهن هو. تعليم ۽ تبليغ اِهي سندن محبوب مشغلا هئا. فرمائيندا هئا ته رسولِ خدا (ﷺ) جن جي فرمودي موجب فقط ٻن قسمن جا ماڻهو ڪارآمد آهن: هڪڙا معلم يعني استاد ۽ ٻيا متعلم يعني شاگرد، باقي ٻيا خس و خاشاڪ آهن.
تبليغ جي سلسلي ۾ قاضي صاحب جن هڪ ڪتاب لکيو، جنهن جو نالو آهي ”Adventures of the Brown Girl in Her Search of God“ يعني ”خدا جي تلاش ۾ ڀُوري ڇوڪريءَ جون مهمات“. ان ڪتاب ولايت ۾ خواهه هت قاضي صاحب جن جو نالو پيدا ڪيو. قاضي صاحب جن اهو ڪتاب برنارڊشا جي ڪتاب ”خدا جي تلاش ۾ ڪاري ڇوڪريءَ جون مهمات“ جي جواب ۾ لکيو. برنارڊشا جي ڪتاب کان اڳ اهڙي قسم جو ڪتاب ”خدا جي تلاش ۾ اڇي ڇوڪريءَ جون مهمات“ اڳي ئي ڇپجي چڪو هو. برنارڊشا پنهنجي ڪتاب ۾ سڀني مذهبن تي سخت تنقيد ڪئي هئي ۽ اهو ڏيکاريو هئائين ته ڪيئن ڪاري ڇوڪريءَ سڀني مذهبن کي بيڪار ڏسي آخرڪار سوشلزم اختيار ڪيو. قاضي صاحب جن هن ڳالهه کي ثابت ڪيو ته ڪيئن دين انسان جي فطري تقاضا ۽ ترقي لاءِ لازمي پئي رهيو آهي ۽ انساني ارتقا مطابق دين به ارتقا ڪئي آهي، تان جو رسول الله ﷺ جن جي وقت ۾ ڪامل ٿيو. قاضي صاحب ان ڳالهه کي به ثابت ڪيو ته ڪيئن يورپي ۽ عالمي برادري اسلامي تعليمات کان متاثر ٿي آهي وغيره. حقيقت هن ريت آهي ته جيڪڏهن اسان جو نوجوان طبقو انهيءَ ڪتاب کي سمجهي هضم ڪري وٺي ته انسانذات جو رهبر ٿي سگهي ٿو.
سنه 1937ع ۾ قاضي صاحب جن وري واپس سنڌ ۾ آيا، جڏهن مون ڊي- جي سنڌ ڪاليج ۾ بي. اي جي پهرئين سال ۾ داخلا ورتي. ان وقت ۾ اسان مسلمان شاگردن لاءِ ايل- ڊبليو مسلم هاسٽل هئي، جنهن کي هاڻي جناح ڪورٽس سڏين ٿا. ان هاسٽل ۾ هڪ ننڍڙي مسجد آهي جنهن ۾ اسان نماز پڙهندا هئاسون. مون کي چِٽي يادگيري آهي ته هاسٽل جو ماحول ڏاڍو سٺو هوندو هو ۽ ان ۾ رهندي مون کي ڏاڍي خوشي ٿيندي هئي. ان وقت ۾ هاسٽل جي وچئين هال ۾ تقريرون ۽ جلسا ٿيندا هئا. هاسٽل ۾ جيڪي شاگرد رهندا هئا، تن مان ڪن جا نالا هي آهن: مسٽر اي- ڪي بروهي، قاضي فيض محمد، قاضي احمد محمد، حمزو خان قريشي، عبدالرحيم ميمڻ، الله داد خان شجرا، غلام مصطفيٰ شاهه، منڱڻ خان ٽالپر، مسٽر فضل الاهي انصاري، شير محمد بلوچ، مخدوم عبدالوالي وغيره. منهنجا جيڪي هم ڪلاسي هئا تن مان ڪن جا نالا هي آهن؛ سيد قطب علي شاهه، شفيع محمد ميمڻ، محمد اشرف ميمڻ، گل محمد شيخ، حافظ گل محمد، علي محمد سمون، شمس الدين شاهه وغيره. پڙهائيءَ جي ٻئي ٽرم ۾ هڪ ڏينهن هاسٽل ۾ ڏاڍي چوپچو ٿي ته اسلام جو وڏو اسڪالر لنڊن کان آيو آهي، سنڌي آهي، اصل پاٽ جو ويٺل آهي، اهو ايندڙ جمعي تي مسجد ۾ نماز پڙهائيندو، سندس گهرواري جرمن منڊم آهي. آءُ تصوف جو دلدادو هوس ۽ نقشبندي سلسلي ۾ داخل هوس، حضرت خواجه محمد حسن جان جن جو مريد هوس. جڏهن جمعي جو ڏينهن آيو ته منجهند ٿي ته ڏٺم ته شهر جا ڪيترائي معزز ماڻهو موٽرن تي چڙهي نماز پڙهڻ آيا. مان تعجب ۾ پئجي ويس، ساري مسجد ڀرجي ويئي. جڏهن قاضي صاحب جن آيا ته اول ٿورو وقت مراقبي ۾ ويهي پوءِ سنت پڙهيائون ۽ ان بعد وري مراقبي واري حالت ۾ ويهي رهيا. اهو ڏسي آءٌ ڏاڍو متاثر ٿيس. ان کان پوءِ آچر جي ڏينهن به قاضي صاحب جن جي گهر ميٽنگ ٿي، جنهن ۾ ڪيترن ئي شاگردن ۽ شهرين شرڪت ڪئي، جن کي پاڻ خطاب فرمايائون. ان وقت کان وٺي قاضي صاحب جن سان منهنجو گهاٽو رابطو رهيو.
انهيءَ زماني ۾ هڪ دفعي مون خلاصگي ۾ کين عرض ڪيو ته: ”سائين، قرآن شريف ۾ لکيل آهي ته ذڪر ڪرڻ سان قلب کي اطمينان حاصل ٿئي ٿو، مگر مون کي حاصل نٿو ٿئي، سو ڇو؟“ فرمايائون ته: ”ابا، قلب جو ڪم ئي آهي خدا تعاليٰ کي ياد ڪرڻ. اسان قلب کي ذڪر ته ڪرايون ٿا، مگر حواس ۽ عضوا جيڪي قلب جا نوڪر آهن، سي گناهه جا ڪم ڪن ٿا، اکيون بُري نظر رکن ٿيون، زبان گلا غيبت ڪري ٿي ۽ گارگند ڪڍي ٿي، ڪَن بريون ڳالهيون ٻڌن ٿا، دماغ بريون ڳالهيون سوچي ٿو. پوءِ اهڙيءَ حالت ۾ قلب کي اطمينان ڪٿان حاصل ٿيندو؟ قلب ۽ قالب جي وچ ۾ موافقت آهي ئي ڪانه، جيستائين ٻنهي جي وچ ۾ موافقت نه ٿيندي ۽ ٺاهه نه ٿيندو تيستائين اطمينان حاصل نه ٿيندو. پنهنجن ڪمن تي نظر ڌرجي ته بدن جا عضوا خدا تعاليٰ جو ڪم ڪن ٿا يا نه. اهي خدا تعاليٰ جي حڪمن تي هلندا ته پوءِ خودبخود قلب خدا تعاليٰ جو ذڪر ڪندو ۽ ان مان مزو ماڻيندو.“ ان بعد قاضي صاحب جن مون کي هدايت ڪئي ته هر رات ڪجهه وقت لاءِ تارن ۽ آسمان کي ڏسان، روزانو باغيچي ۾ وڃي گل ٻوٽا ڏسي عبرت وٺان ۽ هر شيءِ کي ڏسي قادر جي قدرت کي ڌيان ۾ ڌريان. مون ايئن ڪرڻ شروع ڪيو ته ٿوري ئي عرصي اندر قلبي اطمينان محسوس ڪرڻ لڳس. ستت ئي ساليانو امتحان ٿيو، جنهن بعد ڳوٺ هليو آيس. ٻئي سال منهنجو جهوناڳڙهه وڃڻ ٿيو، تنهن ڪري قاضي صاحب جن کان منهنجو رهڻ دور ٿيو، مگر خطن ذريعي رابطو رهندو آيو ۽ جڏهن جڏهن به ڪراچيءَ وڃي رهڻ جو موقعو ملندو هوم تڏهن سندن خدمت ۾ ويندو هوس ۽ کانئن مستفيض ٿيندو هوس.
ٻي مهاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ علامه قاضي صاحب جن وري ولايت ويا جتي به ساڻن خط و ڪتابت ٿيندي رهي. انهيءَ وچ ۾ مون سندن خدمت ۾ عرض لکي موڪليو ته زندگي جي حقيقت بابت آءٌ سوال عرض رکندو رهان ۽ پاڻ ان جو جواب سنڌيءَ ۾ ڏيندا رهن، جيئن بعد ۾ اهي خط ڪتابي صورت وٺن. پاڻ اها تجويز قبول فرمايائون ۽ سلسلو جاري ٿيو. اهڙي سلسلي جي پهرئين خط جي جواب ۾ جيڪي لکيائون سو هيٺين ريت آهي:
بسم الله
تو چشم بستی و گفتی کہ اين جهاں خوابست
کشای چشم کہ اين خواب خواب بيدارست.
سعادتمندا- وعليڪم السلام ورحمته الله وبرڪاته. اوهان جي خط کي آئي ڪجهه عرصو ٿي ويو آهي، مگر طبيعت جي نابرابري سبب سندس جواب ۾ تاخير ٿي، معاف ڪندا.
اوهان سوال ڪيو ته زندگيءَ جو مقصد ۽ منتها ڇا آهي؟ ظاهر آهي ته مقصد ۽ منتها جي تفحص ڪرڻ کان اڳ زندگي کي خود سمجهڻ جي ڪوشش ڪجي: جي زندگي جي حقيقت کان وقوف پئجي وڃي ته ازخود سندس مقصد ۽ منتها پڌري ٿي پوندي. جيئن سرورِ دو عالم (ﷺ) اشارو ڪيو هو ته: ”من عرف نفسہ فقد عرف ربہ“ بهر وجوه، بهرحال ”نفس“ کي سمجهڻ جي ڪوشش پهرين لازمي آهي.
نفس يا زندگي جي سمجهڻ لاءِ ساري دنيا پئي ڪوشش ڪئي آهي ۽ اڃا تائين ڪندي رهي ٿي. جيڪي به لکيو پيو وڃي، جيڪي چيو پيو وڃي، جيڪي به ڪيو پيو وڃي، سو سڀ انهيءَ ليکي آهي.
صرف اهو نه پر جيڪي به غلطيون مقصد سمجهڻ ۾ واقع ٿيون آهن، تن جو سبب زندگي جي غلط فهمي ئي آهي.
ان کان اڳ ته اسين زندگي بابت سوچ ويچار ڪريون، اهو بهتر ٿيندو ته سوال جي اهميت کان واقف ٿيون. انهيءَ سوال جي جواب ڏيڻ ۾ بهترين انسان، جن لاءِ اسان کي نهايت عزت آهي، قاصر رهيا آهن. هڪ ئي مثال ڪافي آهي جو ”يڪ مشت نمونه خروار“ جو ڪم ڏيندو.
شمس الدين حافظ، صاحبِ ديوان کان ڪير واقف نه هوندو ۽ انهيءَ شخصيت لاءِ ڪهڙي سمجهدار انسان کي عزت نه هوندي؟ اهو ڪهڙو داناءُ پڙهندڙ هوندو جنهن کي رت جا ڳوڙها نه ڳاڙايا هوندائين؟ ايراني شاعرن جو سردار، غزل نويسن جو ڇٽ، حافظِ قرآن، لسان الغيب، عربي شعر ۽ زبان جو ماهر. جنهن لاءِ ديوان جي پهرين سٽ شاهد آهي. اها سٽ هزارن عربن کي به معلوم آهي ته اصل يزيد بن معاويه جي چيل آهي، صرف هيتري تبديل سان ته يزيد چيو آهي: ”ادر کاسا و ناولها الايا ايها الساقي“ ۽ حافظ سڳوري ڦيرائي چيو آهي ته ”الايا ايها الساقي ادر کاسا و ناولها.“
حافظ، قرآن جي عزت ۽ حجت جو اعتراف خود ديوان ۾ هن طرح ٿو ڪري:
ہرچہ کردم ہمہ از دولتِ قرآن کردم.
بهرحال، جنهن وقت هن ساڳي سوال بابت دماغ سوزي ٿو ڪري ته هن نتيجي تي ٿو پهچي:
کس نمی داند کہ منزل مقصود کجاست
اين قدر ہست کہ بانگ جرسی می آيد.
وري دوباره انهيءَ غير وقوف جي معذرت هن طرح ٿو ڪري:
عيان نشد کہ چرا آمدم کجا بودم،
دريغ دارد کہ غافل ز کار خويشنم.
ڪم از ڪم هي ڳالهه ته ظاهر آهي ته ٽيٽ پويس ٿي ته زندگي بغير مقصد نه آهي. ڪو ته مقصد آهي ۽ ارمان اٿس ته نه ڄاڻڻ سبب:
”غافل ز کار خويشنم.“
اوهان جو سوال به آهي ته مقصد ڇا آهي؟ اهڙا به گهڻا انسان آهن جي شروع کان چون ٿا ته مقصد آهي ئي ڪونه. هو اهڙو تفحص ڪرڻ ئي اجايو ٿا سمجهن. مون کي هڪ نهايت تعليم يافته ۽ باوقار شخص ياد ٿو اچي ۽ هو به مسلمان، جو چوندو هو ته ساري زندگي جو مقصد آهي ئي ڪونه. زندگي هڪ راڪيٽ مثل آهي (سنڌي نالو مون کي هينئر ياد نٿو اچي.) ”هوائي“ سوسڙي ڏيک ڪري اجهامي ويندي، ٻيو غرض آهي ئي ڪونه.
اهڙن مسلمان معترضن جي جواب ۾ بهتر ايئن ٿيندو ته قرآن پاڪ کان پڇون ته ڪهڙو ٿو جواب ڏئي؟ پهرين پهرين پڇي ٿو ته ”افحسبتم انما خلقناکم عبثا“ (ڇا، توهان کي گمان آهي ته توهان کي اجايو خلقيو اٿئون؟) وري پڙهندڙن کي مصلحت ٿي اچي ته چئو ته ”ربنا ماخلقت ھٰذا باطلا“ (اي اسان جا رب، تو هن کي باطل ڪري نه خلقيو آهي) وري دوباره محڪم ٿو ڪري پنهنجي راءِ کي، ”ماخلقنا السماء والارض لاعبين“ (اسان آسمانن ۽ زمين کي راند لاءِ نه خلقيو آهي) حتاڪ ظاهر اظهر ٿو ڪري هن ڪلام سان ته ”وما خلقنا ھما الا بالحق“ (انهن کي نه خلقيو ويو آهي مگر حق ساڻ.)
هاڻ جيڪي ماڻهو پاڻ کي مسلمان ٿا سڏائين، تن لاءِ هڪ يقيني شروع ته مهيا آهي جيڪڏهن پاڻ کي مومن سمجهن ٿا ته مفروضي طور (Hypothetically) هنن تي لازم آهي ته فرض ڪن ته آهي ڪو مقصد ضرور.
پر انهيءَ کان سواءِ منهنجو بني نوع انسان کي عرض آهي ته عزيزو، جيڪڏهن توهان کي شڪ آهي ته مقصد آهي ئي ڪونه ته هڪ عرض اسان جو اوهان کي آهي، سو هي ته ڪوبه ڪم، فعل يا عمل بغير مقصد جي ڪري ڏيکاريو. جي اهو معجزو اوهان کان سرزد ٿيو ته اسان مقصد تي ايمان آڻڻ کان هڪ ئي بس ڪئي. خاص ڪري اوهان پنهنجي ڪلاس ۾ يا سوسائٽي ۾ طلبا گڏ ڪري کين استدعا ڪريو ته ڪوبه ڪم يا حرڪت بغير مقصد جي ڪري ڏيکارين.
جيڪڏهن انسان پنج منٽ ويچار ڪندو ته مٿس عيان ٿي ويندو ته ڪنهن بني نوع انسان کي ڪوبه ڪم سواءِ مقصد جي ڪرڻ امڪان کان ٻاهر آهي. جي ٻيو مقصد سندس فعل لاءِ نه هوندو ته هي هوندو ته ”آءٌ بي مقصد ڪم ڪريان“ اهو خود مقصد ٿي پوندو.
انهيءَ کان اڳ جو اسين اڳتي وڌون يا زندگيءَ بابت زياده سوچ ويچار ڪريون، مقصد جي حقيقت سمجهڻ جي ڪوشش به ڪريون. اها آزمائش پاڻ تي ڪرڻ لازمي آهي. ڪو مرد عاقل ۽ بالغ اهو معجزو ڪري ڏيکاري ته ڪوبه ڪم يا حرڪت بغير مقصد ڪري ته اسان توبه ڪئي. زياده آئينده انشاءَالله تعاليٰ والسلام- حقير عفي عنه.
ٻن ٽن خطن بعد مون کين لکي موڪليو ته هڪ بزرگ کان معلوم ٿيو اٿم ته جيڪو علم ٻاهرين حواسن ذريعي حاصل ٿئي ٿو سو دل ۾ جاءِ نشين نٿو ٿئي، مگر جيڪو علم اندر مان حاصل ٿئي ٿو سو قائم رهي ٿو وغيره.. منهنجي ايتري لکڻ تي اهو طريقو بند ڪري ڇڏيائون ۽ لکيائون ته تو ابتدا ۾ ئي اعتراض ڪرڻ شروع ڪري ڏنو آهي، تنهن ڪري وڌيڪ لکڻ بيسود آهي. اگرچه اهو سلسلو بند ٿيو، مگر ٻي خط و ڪتابت ٿيندي رهي ۽ ڪيترن ئي سوالن جا جواب ملندا رهيا.
1951ع ۾ پاڻ سنڌ يونيورسٽي جا وائيس چانسلر ٿي آيا. ستت ئي سنڌ يونيورسٽي ڪراچيءَ مان حيدرآباد منتقل ٿي آئي ۽ پڙهائي جا شعبا کوليا ويا. 1953ع ۾ 2 مارچ تي مان اسسٽنٽ پروفيسر جي حيثيت ۾ يونيورسٽيءَ ۾ شامل ٿيس، تڏهن کان وٺي علامه صاحب جن سان نهايت قريبي تعلق رهيو. سندن جمعي وار ۽ ٻين موقعن تي تقريرن ٻڌڻ جو وجهه مليو ۽ ذاتي طرح سان به کانئن علمي فيض ملندو رهيو. انهيءَ وچ ۾ کانئن جيڪي پرايم، سو هيٺين ريت آهي:
دين بابت سندن چوڻ هو ته دين هڪ ئي رهيو آهي، جنهن مختلف دور طئي ڪيا آهن. دنيا ۾ ”اديان“ ڪونهن، جيئن عام ماڻهو سمجهن ٿا. جيئن جيئن انسان ذات ترقي ڪندي ويئي تيئن تيئن نين ضرورتن کي مُنهن ڏيڻ لاءِ قدرت جي طرفان سندس تعليم ۽ تربيت ۾ به تبديلي ايندي ويئي. جيڪي شخص اها تعليم ڏيندا رهيا، تن کي”نبي“ يعني نئين خبر ڏيندڙ سڏجي ٿو. پهريون نبي فقط پاڻ لاءِ رهبر هو، سندس نبوت فقط سندس ذات تائين محدود هئي. پوءِ جيئن انسانذات ويئي وڌندي ۽ پکڙندي، تيئن نبوت جو دائرو شخصي ذات کان وڌي خاندان تائين، پوءِ قبيلي تائين ۽ پوءِ قوم تائين ٿيو. اوائل ۾ خاندان ۽ قبيلا گهومو هئا، پر پوءِ قوم جي حيثيت ۾ دريائن جي ڪنارن تي ويهي شهري زندگي بسر ڪرڻ لڳا. عين ان وقت آريائي تهذيبون اڀريون ۽ کين شريعتون يعني معاشرتي زندگي بسر ڪرڻ جا قاعدا قانون مليا، جهڙوڪ حضرت موسيٰ (عليه السلام) جي شريعت. جڏهن شريعتون پنهنجو ڪم ڪري چڪيون، تڏهن اهڙا نبي آيا، جن انسان جي روحاني زندگي کي زور وٺايو ۽ نفس جي اندروني تهذيب تي زور ڏنو، ڇو ته قومون فردن ۽ شخصن مان ٺهن ٿيون، جيڪي درست رهيا ته قومون به درست رهنديون ۽ بقا حاصل ڪنديون نه ته خراب ٿي ختم ٿي وينديون. اهڙن نبين تقويٰ کي وڌيڪ زور وٺايو، حضرت عيسيٰ اهڙن نبين مان هو. اهڙن نبين جي تعليم کي ”طريقت“ به چئي سگهجي ٿو. آخر ۾ اهڙو نبي (ﷺ) آيو، جنهن جي تعليم ۾ انسانن جو شخصي ۽ سماجي سڌارو سمايل آهي. اها هڪ اهڙي جامع تعليم آهي جنهن ۾ زندگيءَ جا سڀ پهلو سمائجي وڃن ٿا. اهڙيءَ طرح دين اچي ڪامل ٿيو ۽ ساري انسان ذات لاءِ آيو. ان کان اڳ دين ڪامل ڪونه هو، پر تڪميل جي راهه تي هو. اهوئي سبب آهي جو اڳ ڪنهن به نبي پنهنجي ديني تعليم کي ڪو خاص نالو ڪونه ڏنو، پر سندس پوئلڳن نبيءَ جي نالي پٺيان ان جي ذاتي خصوصيت پٺيان مذهب کي نالو ڏنو جهڙوڪ يهوديت، مسيحيت وغيره. جڏهن دين ڪامل ٿيو تڏهن خود الله تعاليٰ ان جو نالو ”اسلام“ رکيو، يعني خدائي حڪمن ۽ قانونن کي تسليم ڪرڻ. انهيءَ ”اسلام“ جي نالي جو تعلق، آخري نبي ڪريم (ﷺ) جي ذاتي خواه صفاتي نالي سان ڪونه آهي. اسان ”مسلمان“ يا ”مسلم“ آهيون ۽ نه ”محمدي.“ اهو به معنيٰ خيز معاملو آهي ته اڳين نبين جي ڏنل تعليم اصلوڪي رنگ ۾ محفوظ رهي نه سگهي آهي ۽ آخري وحي واري لکيت اڄ تائين پنهنجي اصلوڪي حالت ۾ محفوظ آهي.
ايئن انساني زندگيءَ جي ارتقا سان گڏ ديني ارتقا واقع ٿي آهي. هاڻي سوال هيءُ ٿو اُٿي ته اسلام کان پوءِ دين جي ارتقا ڇو نٿي ٿئي؟ ان باري ۾ علامه صاحب جن جو ارشاد هو ته تڪميل کان پوءِ ارتقا ڇا جي؟ ارتقا تڪميل لاءِ آهي ۽ نه ان کان پوءِ. انسان جو بدن ڄمڻ کان پوءِ قد ۾ واڌ کائي ٿو ۽ بالغ ٿيڻ کان پوءِ جڏهن واڌ کائي بس ڪري ٿو تڏهن قد ۾ اضافو نٿو ٿئي. جيترو قد بلوغت وقت ٿي بس ٿئي ٿو، اهوئي عمر جي آخر تائين رهي ٿو. دين به ايئن ارتقا ڪري جڏهن تڪميل کي پهتو تڏهن انهيءَ حالت ۾ آخر تائين رهندو. اهو ئي سبب آهي جو مدني مرسل (ﷺ) کان پوءِ ڪوبه نبي نه آيو ۽ نه ايندو. جيڪڏهن ڪو دعويٰ ڪندو ته ڪوڙو ثابت ٿيندو ۽ ذليل ٿي ختم ٿيندو. اهو ئي سبب آهي جو قرآن پاڪ کان پوءِ اهڙو ديني ڪتاب انسان ذات کي نه ملي سگهيو آهي ۽ نه وري ملندو. انسان ذات جي هن آخرين دور ۾ سندس رهبري جو ڪامل ڪتاب فقط قرآن پاڪ آهي. ان جي اندر سمجهايل خدائي قانون کي تسليم ڪرڻ کان سواءِ جيڪڏهن ڪنهن انساني سماج ڪو ٻيو رويو اختيار ڪيو ته سندس راهه ۾ ڪئين رڪاوٽون اينديون. اهو مطلب آهي قرآن پاڪ جي هن آيت جو ته الله تعاليٰ وٽ مقبول دين فقط ”اسلام“ آهي، جنهن کي ڇڏي جيڪڏهن ڪنهن به ٻيو ”دين“ يا فيصلو اختيار ڪيو ته قبول نه ڪيو ويندو. (ان الدین عنداللہ الاسلام)
دين اسلام جي ارتقا کي سمجهڻ لاءِ ضروري آهي ته اڳين مذهبي اڳواڻن جي ڪتابن جو علمي جائزو ۽ مطالعو ڪيو وڃي، ۽ تهذيبن جي تاريخ پڙهجي. قرآن پاڪ، دنيا جي تاريخ ۾ جيڪو انقلاب آندو آهي تنهن کان هر مسلمان کي واقف هجڻ لازمي آهي. انساني زندگيءَ جو ڪوبه اهڙو شعبو ڪونهي جنهن ۾ قرآني تعليم انقلاب نه آندو هجي، مثلاً علم حاصل ڪرڻ هر انسان لاءِ لازمي نه هو. هندن ۾ علم جي هڪ هٽي برهمڻن جي هٿ ۾ هئي، ڪرستانن ۾ بائبل پڙهڻ، پاڙهڻ، سمجهڻ ۽ سمجهائڻ صرف پادرين جي حوالي هو. يهودين ۾ علم رابين جي قبضي ۾ هو. اسلام هر مرد ۽ عورت لاءِ علم حاصل ڪرڻ فرض ٻڌايو. قرآن پاڪ ئي اُهو ديني ڪتاب آهي، جنهن مشاهدي ۽ تجربي کي ”علم“ جو ذريعو ٻڌايو ۽ باقي معلومات کي ”ظن“ يعني گمان قرار ڏنو. اڄڪلهه ماڻهن ”معلومات“ کي ”علم“ ڪري ورتو آهي، جا هڪ وڏي ڀل آهي. قرآني تعليم ئي سائنسون پيدا ڪيون. (ان ڳالهه جي تصديق فرانس جي جڳ مشهور عالم برفالٽ پنهنجي ڪتاب ”Making of Humanity“ ۾ ڪئي آهي.) اڳي فلسفو هو، جنهن جو بنياد گمان تي هو ۽ نه علم تي.
پڙهڻ سان گڏ لکڻ ۽ بيان ڪرڻ کي به اهميت ڏني ويئي. ان جو نتيجو اهو ٿيو جو تعليم عام ٿي، سوين ڪتاب لکيا ويا ۽ وڏيون وڏيون ذاتي لئبرريون وجود ۾ آيون. ڪتاب- دوستي انهيءَ حد کي پهتي جو يورپي ماڻهو مسلمانن لاءِ چوڻ لڳا ته کين ”ڪتابي جنون“ (Bibliomania) آهي. مسلمانن يونيورسٽيون قائم ڪيون جن کي ”جامعه“ سڏيو ويندو هو. ”جامعه“ لفظ جو ترجمو ”يونيورسٽي“ ٿي يورپ ۾ رائج ٿيو. مسلمانن جي يونيورسٽين کان اڳ ”يونيورسٽي“ لفظ وجود ۾ ئي ڪونه آيو هو.
جيئن علم حاصل ڪرڻ هر مسلمان مرد ۽ عورت تي فرض آهي، تيئن حلال جو کاڌو کائڻ به هر مسلمان تي فرض آهي ۽ ان کان سواءِ ڪابه عبادت قبول ڪانه پوندي. هيءُ اهڙو تصور آهي جو اسلام کان سواءِ ٻين رائج مذهبن ۾ ملڻ مشڪل آهي. اهو ئي سبب آهي جو مسلمان عام پيشه ور به ٿيا. اسلام کان اڳ پيشه ور کي نيچ تصور ڪيو ويندو هو ۽ هيءُ تصور عام هو ته پيشه ور يعني ڪاسبي ماڻهو ڪڏهن به بااخلاق ٿي نٿو سگهي.
تعليم بابت علامه صاحب جن جو چوڻ هو ته قرآن پاڪ موجب تعليم جو مقصد آهي ماڻهن کي جهالت (ظلمات) مان ڪڍي روشني (نور) ۾ آڻڻ. جهالت ۽ روشني نسبتي لفظ آهن. جيڪو علم ٻار لاءِ نور آهي سو بالغ لاءِ جهل آهي. جيڪو علم عام آدمي لاءِ نور ٿيندو سو عالم لاءِ جهل ٿيندو، جيڪو علم اڄ نور آهي سو وڌيڪ کوجنا ۽ تحقيق بعد آئيندي جهل ٿيندو. اهڙيءَ طرح علم جا درجا آهن. هيٺئين درجي جو علم مٿئين درجي جي علم جي ڀيٽ ۾ جهل معلوم ٿيندو ۽ مٿئين درجي جو علم هيٺئين درجي جي علم جي ڀيٽ ۾ نور معلوم ٿيندو. ان ڪري لازمي آهي ته انسان علم ۾ ترقي ڪندو رهي. تعليمي نصاب به ايئن ٺاهڻ گهرجي. معصوم ٻار جي تعليم محض تربيت تائين محدود هئڻ گهرجي. ان کان پوءِ ننڍن ٻارن جي تعليم اهڙي هئڻ گهرجي جو تربيت سان گڏ سندن حواس ترقي ڪندا رهن. وڏڙن ٻارن جي تعليم جو مقصد ذهني ترقي سان گڏ نفس جي تهذيب هئڻ گهرجي، بالغن جي تعليم جو مقصد اصولن جي ڳولا ڦولها هئڻ گهرجي. يونيورسٽي تعليم جو مقصد مختلف علومن (Sciences) جي اصولن کي ربط ڏيئي اها ڪُليت، جامعيت ۽ سالميت هئڻ گهرجي جا زندگي جي راز کولي ظاهر ڪري. ان لاءِ ضروري آهي ته ڪوڪبي طبعيات (Astros- Physics) کان تحقيق شروع ڪجي، پوءِ عام طبعيات کي، ان بعد علم ڪيميا کي، ان بعد علم حيات کي، ان بعد نفسيات کي سندس سڀني پهلوئن ۾ مطالع ڪجي. سائنسون حقيقت جي دائري جو فقط ايترو قطر يا حصو ظاهر ڪن ٿيون، باقي حصو سندن پهچ کان پري آهي. جڏهن ايترو حصو معلوم ٿي ويو ته پوءِ علم رياضي ۽ فلسفي جي ذريعي حقيقت جو باقي حصو، جيڪو غيب جي پردي ۾ آهي، معلوم ٿي ويندو. حقيقت کي معلوم ڪرڻ جو اهو طريقو قرآن پاڪ جو ڏسيل آهي، جو ان جي نزول کان اڳ نامعلوم هو.
علامه صاحب جن جو چوڻ هو ته حقيقت کي معلوم ڪرڻ جو هڪ ٻيو طريقو به آهي، جو اسلام کان اڳ رائج هو ۽ اهو هيءُ هو ته بالغ ٿيڻ کان پوءِ انسان دنيا کي ترڪ ڪري گوشه نشين ٿي ويهي، اکيون ڪن وغيره حواس بند ڪري پنهنجي اندر ۾ مراقب ٿي ويهي ۽ تيستائين انهيءَ رويي کي نه ڇڏي جيستائينڪ حقيقت مٿس منڪشف نه ٿئي. هيءُ هڪ ڏکيو ۽ نهايت دشوار طريقو آهي جنهن کي عوام اختيار ڪري نٿو سگهي ۽ هزارن مان ڪو هڪڙو ان کي نباهي سگهندو. وڏي ڳالهه ته پوءِ به پڪ ناهي ته مٿس صحيح حقيقت کلي ظاهر ٿيندي يا نه. ازانسواءِ اصل حقيقت ظاهر ٿيڻ کان اڳ ڪئين دلفريب نفسياتي وارداتون ظاهر ٿين ٿيون، جن ۾ ڦاسي پوڻ جو به قوي امڪان آهي. انبياءَ انهيءَ طريقي سان حقيقت کان واقف ٿيا. اهي پنهنجي ارادي سان انهيءَ راهه ۾ ڪونه آيا، بلڪ الله تعاليٰ خودبخود کين ڪشش ڪري هن راهه تي آندو ۽ ڪامياب بنائي خاص پيغام سان کين ماڻهن ڏانهن موڪليو.
نبين کان سواءِ ڪي ٻيا ٿورڙا انسان به انهيءَ راهه کان حقيقت شناس ٿيا، مگر ڪيترا ٻيا گمراهه ٿي ويا. اها رهبانيت جي راهه آهي جنهن لاءِ قرآن شريف ۾ آيل آهي ته حضرت عيسيٰ جي پوئلڳن پنهنجي ارادي سان انهيءَ راهه کي اختيار ڪيو ته خدا تعاليٰ جي خوشنودي حاصل ڪن، پوءِ ڪي ٿورڙا انهيءَ راهه کي طئي ڪري سگهيا ۽ باقي گهڻا ڀٽڪي ويا. اسلام اهڙي رهبانيت کان پري رهڻ جي تلقين ڪري ٿو. ٿوري عرصي لاءِ دنيوي ڪمن ڪارين کان ڪناره ڪشي ڪرڻ جي اجازت اسلام ڏني آهي، جيئن اعتڪاف ۾ ويهڻ لاءِ تاڪيد ٿيل آهي.
حقيقت کي پائڻ لاءِ قرآن شريف هيءُ طريقو ڏسيو آهي ته سوسائٽي يعني سماج ۾ اهڙيءَ طرح سان رهجي جو الله تعاليٰ جي مقرر ڪيل حدن کان ٻاهر نه وڃجي، اها شريعت آهي. اڳين قومن جي تاريخ کي ڏسجي ته ڪهڙن سببن ڪري اهي قومون تباهه ٿيون. قرآن پاڪ اهڙن اسبابن جي نشاندهي ڪئي آهي. ڪائنات جي ڪل شين کي ”الله تعاليٰ جون آيتون“ ڪري ڏسجي، انهن آيتن کي اول ”آفاق“ ۾ ۽ پوءِ ”انفس“ ۾ مطالع ڪجي ۽ انهن تي غور فڪر ڪري انهن ۾ جيڪو خدائي قانون ڪارفرما آهي تنهن کي معلوم ڪجي. دنيا جي تاريخ کي مطالع ڪري ارتقا جا اصول معلوم ڪجن. جڏهن ظاهري حواس ۽ عقل ترقي ڪري ڪمال حاصل ڪندا تڏهن باطني حواس ۽ اعليٰ عقل خودبخود پيدا ٿيندا. پوءِ ٻيون اکيون ۽ ٻيا ڪن وغيره ملندا جن جي ذريعي اصل حقيقت حاصل ڪري سگهبي ۽ زندگي جا سڀ مرحلا حل ٿي ويندا جن کي منطقي طريقي سان سمجهائي سگهبو. ايئن اهي حقيقتون جيڪي ايمان طور قبول ڪيون وڃن ٿيون، سي دليلن جي ذريعي علمي طرح سان ظاهر ٿي پون ٿيون ۽ شڪ شبهي جي ڪابه گنجائش نه ٿي رهي. هيءُ اهو طريقو آهي جنهن تي جمهور انسان هلي سگهن ٿا ۽ اها ئي اسلام جي خصوصيت آهي.
هن طريقي بابت هڪ دفعي مون سندن خدمت ۾ عرض رکيو ته: ”فادر (بابا سائين)، هيءَ راهه ته تمام وڏي پيئي ڏسجي. ڪير ويهي ايترا علم پڙهندو ۽ ايڏي جستجو ڪندو؟“ پاڻ فرمايائون ته: ”راه است برو گرچ دور است.“ ”سو ڪوهه ولو ته به دڳ ڀلو. دڳ ڇڏي وچيون واٽون وٺبيون ته وڃي اوجهڙ ۾ پئبو.“
سندن اهو به چوڻ هو ته عمل بذات خود ڪابه اهميت نٿو رکي. ڏسڻو هيءُ آهي ته عمل جي پٺيان نيت ڪهڙي آهي. جيڪڏهن نيت ٺيڪ آهي ته ان جي بناءَ تي عمل به ٺيڪ آهي، جيڪڏهن نيت صحيح نه آهي ته پوءِ عمل به درست ناهي، بلڪ عمل کان بهتر نيت آهي. ان ڪري رسول خدا (ﷺ) جن فرمايو ته: ”نيت المؤمن احسن من عملہ“ يعني مومن جي نيت سندس عمل کان ڀلي آهي. جيڪو ڪم نيت کان سواءِ ڪجي ٿو تنهن کي ڪابه اهميت ڪانهي. ان ڪري نماز کان اڳ نيت ڪجي ٿي، وضوءَ جي به نيت ڪجي ٿي. مسلمانن تي فرض آهي ته پنهنجن نيتن کي درست ڪن ۽ هر ڪم خدا ڪارڻ ڪن، ان ڪري الله تعاليٰ پنهنجي رسول ڪريم (ﷺ) کي فرمايو ته: ”چئو ته منهنجي نماز، منهنجي عبادت، منهنجو مرڻ ۽ منهنجو جيئڻ سڀ الله رب العالمين لاءِ آهي جنهن جو ڪوبه شريڪ ڪونهي، ان لاءِ مون کي امر ٿيو آهي ته تسليم ڪندڙن ۾ اول آهيان.“ صحيح مسلماني ايئن حاصل ٿئي ٿي ۽ نه ٻئي طرح. جو ڪم ارادي سان ڪجي ٿو تنهن جو اسان جي روحانيت تي اثر پوي ٿو ۽ جيڪو ڪم محض عادت طور ڪجي ٿو، پوءِ نماز ئي ڇو نه هجي، سو اسان جي روحانيت کي خراب ڪري ٿو.
رسول الله (ﷺ) جن جي ذاتِ گرامي بنسبت قاضي صاحب جن جو چوڻ هو ته پاڻ انسان ذات لاءِ ”سراج منير“ آهن. سندن پکيڙيل روشني جي طفيل اڄ انسان ذات علم ۽ اعليٰ قدرن سان مالامال آهي. پاڻ پيدا نه ٿين ها ته انسان ذات جهالت جي جمود مان ڪڏهن به نڪري نه سگهي ها. سچل سرمست ڪاليج ۾ عيد ميلاد النبي جي موقعي تي فرمايائون ”لولا ک لما خلقت الا فلاک“ حقيقت آهي، جيڪڏهن الله تعاليٰ کين پيدا ڪرڻ جو ارادو نه رکي ها ته هيءَ ڪائنات بلڪل پيدا نه ٿئي ها. خدائي خلقت جو ڪمال انسان ۾ آهي ۽ انسان جو ڪمال سندن ذات گرامي آهي. ڪوبه انسان جيڪڏهن ڪمال حاصل ڪرڻ گهري ته سندن پيروي ڪري ۽ انهيءَ ”سراج منير“ کي هٿ ڪري حقيقت ڏانهن هلي، انهيءَ ”نور“ کان سواءِ صراط مستقيم تي هلي نه سگهندو. انهيءَ موقعي کان پوءِ مون کانئن خلاصگيءَ ۾ پڇيو ته: ”فادر، آءٌ انهيءَ نڪتي کي سمجهي نه سگهيو آهيان ته جيڪڏهن الله تعاليٰ رسول الله (ﷺ) جن کي پيدا نه ڪري ها ته ڪائنات کي پيدا نه ڪري ها.“ جواب ۾ فرمايائون ته: ”هڪ نقاش هڪ مطلوب نقش کي پيدا ڪرڻ گهري ٿو، ان لاءِ ٻئي ساري سامان جهڙوڪ ڪاغذ، رنگ، قلم، برش وغيره کي موجود ڪري ٿو. انهن شين کي موجود ڪرڻ بذات خود ڪو نقاش جو مقصد ڪونهي. جيڪڏهن نقاش مطلوب نقش کي پيدا ڪرڻ نه گهري ها ته انهن شين کي جيڪر موجود ئي نه ڪري ها. بلڪل ايئن الله تعاليٰ جيڪڏهن محمد مصطفيٰ (ﷺ) جن کي پيدا نه ڪري ها ته هن ساري ڪائنات کي ڪونه خلقي ها. ڪنهن شاعر سچ چيو آهي ته:
بعد از خدا بزرگ توئي قصه مختصر.
علم ادب جي باري ۾ سندن ارشاد هو ته ان کي محض ادب چوڻ غلط آهي. علم ادب اهو علم آهي جو اسان کي ”مؤدب“ بنائي ٿو. اهو علم انساني شخصيت کي گهڙي، ٺپي، ٺيڪ ڪري ٿو ۽ بهتر انسان بنائي ٿو. علم ادب جي تخليق جو دارومدار انساني دل يا قلب تي آهي. قلب جي جيڪا ڪيفيت هوندي، انهيءَ مطابق علم ادب جي تخليق ٿيندي. قلب جي ترقيءَ جو دارومدار وري تفڪر تي آهي. انساني قلب تفڪر جي ذريعي جيڪي ڪجهه حاصل ڪري ان کي هضم ڪيو هوندو ايتري قدر سندس ”بيان“ ۾ ظاهر ٿيندو. تفڪر جا مکيه ميدان آهن ڪائنات ۽ زندگي.
شاعري بنسبت سندن چوڻ هو ته اها ٻن قسمن جي ٿيندي آهي. هڪ اها جا پُنر حڪمت هوندي آهي ۽ اها نبوت جو جزو آهي ۽ ٻي اها جا اخلاق کي بگاڙيندي آهي، اهڙي قسم جي شاعري بگڙيل شخصيت جي پيداوار هوندي آهي، اها قومن کي تباهه ڪندي آهي جنهن جهڙي تباهي بم ڪري نٿا سگهن.
زندگي بنسبت سندن چوڻ هو ته محض کائڻ پيئڻ ۽ عيش عشرت ڪرڻ زندگي ناهي. دراصل عيش عشرت زندگي کي تباهه ڪري ٿي. اها حيواني زندگي آهي جنهن جو مقصد آهي جنس (Species) کي قائم ڪرڻ. زندگي جي بنيادي نشاني حس (Sense) آهي جو حواسن جي ذريعي پيدا ٿئي ٿو. ظاهري حواس ڪل پنج آهن: ڏسڻ، ٻڌڻ، چکڻ، سنگهڻ ۽ ڇُهڻ جو. ابتدا ۾ هڪ حواس هو ڇهڻ جو، جنهن مان پوءِ ٻيا حواس پيدا ٿيا. جيتوڻيڪ انسان جا باطني حواس به ايئن پيدا ٿين ٿا، مگر انهن جي ترقي ۾ انساني ڪوشش کي وڏو دخل آهي.
زندگيءَ بنسبت سندن اهو به چوڻ هو ته ان جا ڪئين مرحلا آهن. ٽي مرحلا ته اسان جي اکين اڳيان آهن: هڪ نباتاتي، ٻيو حيواني ۽ ٽيون انساني. خود انساني زندگي اول پهريان ٻه مرحلا دهرائي ٿي. انسان ماءُ جي پيٽ ۾ اول نباتاتي مرحلو طئي ڪري پوءِ حيواني مرحلي ۾ اچي ٿو. ڄمڻ کان پوءِ ڪجهه عرصي تائين حيواني مرحلي ۾ هوندو آهي. ان کانپوءِ آهستي آهستي انساني زندگي غور و فڪر واري شروع ٿئي ٿي. انهيءَ زندگيءَ مان ئي اعليٰ روحاني زندگي پيدا ٿئي ٿي. اول اول انساني ”شخصيت“ يا ”پاڻپڻي“ جي تڪميل ٿيڻ گهرجي ۽ ان کان پوءِ انساني ”پاڻپڻو“ الله تعاليٰ جي ذات اڳيان پاڻ کي جهڪائي ۽ قربان ڪري. ايئن انسان ڪامل ٿئي ٿو. انساني معراج اتي آهي، ٻاراڻي وهي ۾ انسان جون حواسي قوتون ترقي ڪري تڪميل تي پهچڻ گهرجن، ان بعد عقل جي ۽ آخر ۾ روحانيت جي تڪميل ٿيڻ گهرجي. عقل جي ذريعي جڏهن انسان معلوم ڪري ته ڪل ڪائنات هڪ ئي شيءِ آهي، پنهنجي اندر وحدت رکي ٿي ۽ ان وحدت اندر ڪئين ننڍيون وحدتون سمايل آهن جي جدا جدا شين جي نمائندگي ڪن ٿيون تڏهن چئبو ته ان انسان جي شخصيت تڪميل ڪئي. اهڙي شخصيت وحدت اندر ڪثرت پائي ٿي ۽ ان کي ”حق حقيقي هيڪڙو“ محسوس ڪري ٿي. ان مرحلي کان اڳ انسان کي ’خود ضابطو‘ (Self Control) ڪرڻو آهي. ان کان سواءِ شخصيت جي تعمير ٿيندي ئي ڪانه. خود ضابطي جو ٻيو نالو ”تقويٰ“ آهي. اها تقويٰ وري مقصد حيات سان وابستو آهي. جيڪڏهن مقصد حيات ناهي ته خود ضابطو ڇو ڪجي؟ اڄڪلهه ڪيترائي ماڻهو چوندا آهن ته: ”اخلاق جي ضرورت آهي، مذهب جي ضرورت ناهي.“ هو هيترو نٿا سوچين ته اخلاق ٻڌائي ٿو ته: ”زندگي ڪيئن بسر ڪجي“، مگر مذهب ٻڌائي ٿو ته: ”زندگي ڇا جي لاءِ بسر ڪجي.“ مذهب ئي زندگي جو مقصد ٻڌائي ٿو، جنهن کان سواءِ اخلاق بي معنيٰ آهي. مذهب لاءِ وري رباني رهبر يعني نبيءَ جي ضرورت آهي.
اها فطرتي ڳالهه آهي ته هر ٻار وڌي وڏو ٿيڻ گهري ٿو ۽ جلد ئي وڏو ٿيڻ گهري ٿو، مگر ڪيڏي نه افسوس جي ڳالهه آهي ته اڪثر عمر رسيده ماڻهو، جوان، نوجوان يا بلڪ ٻارڙا ٿيڻ گهرن ٿا ۽ چوندا آهن ته ٻاراڻي زندگي ڪهڙي نه ڀلي زندگي آهي: اهڙو اظهار هن ڳالهه جو ثبوت آهي ته هنن زندگي اجائي وڃائي آهي. جيڪڏهن آنو يا بيضو هميشه لاءِ بيضو رهي ته ان جو مطلب ڇا آهي؟ اهو ئي نه، ته اهو آنو ڪِنو ٿي ويو آهي! پوءِ اهڙي آني کي ڪير پاڻ وٽ رکندو؟ اهو آنو اڇلائي ڦِٽي ڪرڻ جي لائق آهي.
اهي آهن مکيه اعليٰ افڪار، جيڪي مون علامه صاحب جن کان حاصل ڪيا آهن، جن جي تائيد سندن تصنيفن مان ملي سگهي ٿي. ٻيا به ڪئين نُڪتا آهن جن کي جڳهه جي تنگي سبب پيش نٿو ڪجي.
سندن شخصيت به عجيب هئي. نهايت خوددار ۽ خليق هئا. اسلامي روايتن ۽ قدرن جا مجسما هئا. جڏهن پاڻ وائيس چانسلر هئا ته سندن آفيس ۾ سرڪاري ڪاغذن سان گڏ خانگي ڪاغذ به هوندا هئا. پنهنجا ذاتي خط خانگي ڪاغذ تي لکندا هئا ۽ سرڪاري ڪاغذ ڪم نه آڻيندا هئا. هڪ دفعي هڪ پٽيوالي کين عرض ڪيو ته ”سائين پگهار مان پوري نٿي پوي.“ هڪدم کين احساس ٿيو. محدود بجيٽ کي مدنظر رکندي پنهنجي پگهار گهٽائي ڇڏيائون ۽ پٽيوالن جون پگهارون وڌائي ڇڏيائون. جيڪڏهن ڪو وٽن ملڻ ايندو هو ته هلڻ وقت کيس پاڻ در تي ڇڏڻ ايندا هئا. سندن چهرو مبارڪ يا مسڪرائيندو هو، يا تفڪر ۾ غرق نظر ايندو هو يا ڪڏهن ڪڏهن غصي ۾ ايندو هو. پاڻ ڪڏهن به ٽهڪ ڏيئي نه کليا ۽ نه وري کين اوٻاسي ڏيندي اسان ڏٺو هو. حساس طبيعت هئڻ سبب کين غصو به جلد ايندو هو جو کين بيمار ڪري وجهندو هو. ان باري ۾ هڪ دفعي مون کين عرض ڪيو ته: ”قبلا، ماڻهو چون ٿا ته علامه صاحب کي غصو نه اچي ته چڱو.“ فرمايائون ته: ”ابا، تارازيون ٻن قسمن جون ٿينديون آهن: هڪ پسارين (Grocer's) واريون ۽ ٻيون دواسازن(Chemist's) جون دواسازن جون تارازيون نهايت لطيف هونديون آهن ۽ ڪاوَن اندر بند هونديون آهن. اهي اهڙيون ته حساس هونديون آهن جو انهن جي جيڪڏهن هڪ پُڙ ۾ وار به وجهبو ته اهو پُڙ جهڪي پوندو ۽ تارازي ۾ چرپر اچي ويندي. ان جي اُبتڙ پساري يا دڪاندار جي تارازي اهو احساس نه ڏيکاريندي. احساس لطافت جي نشاني آهي، جا شيءِ جيتري وڌيڪ لطيف هوندي اوتري وڌيڪ حساس ٿيندي.
پاڻ وقت جا نهايت پابند هوندا هئا. ڪٿي به مقرر وقت کان هڪ منٽ به پوءِ نه ايندا هئا. هڪ دفعي سينيٽ جي ميٽنگ ۾ تعليم کاتي جو وزير دير سان آيو. اُکين تي کڻي کنيائونس ۽ چيائون ته: ”وزير صاحب کي خبر آهي ته ”وزارت“ خدائي بار آهي ۽ نه ماڻهن تي رعب رکڻ جو عهدو.“ سچ چوڻ ۾ پاڻ بيپرواهه هوندا هئا ۽ ڪنهن جي وڏماڻهپائي کان مرعوب نه هوندا هئا.
منجهن ايمانداري ۽ ديانتداري به ڪمال درجي جي هوندي هئي. ڪنهن زماني ۾ مرڪزي حڪومت وٽان سائنس لئبارٽري خريد ڪرڻ لاءِ يونيورسٽي کي پيسا مليا. اتفاق سان انهيءَ وقت پاڻ موڪل وٺي ولايت وڃڻ لاءِ تيار ٿيا. سنڊيڪيٽ رزوليوشن ذريعي علامه صاحب جن کي لئبارٽري خريد ڪرڻ جو اختيار ڏنو. علامه صاحب جن گهٽ پيسن ۾ وڌيڪ سامان خريد ڪري آيا.
انهيءَ سامان خريد ڪرڻ لاءِ سنڊيڪيٽ جي رزوليوشن موجب علامه صاحب جي ٽي اي بل جا پيسا اٽڪل روءِ پنج يا ست هزار رپيا ٿيا، جن جي وٺڻ کان علامه صاحب جن انڪار ڪيو ۽ چيو ته ”مون ازخود ولايت وڃڻ جو ارادو ڪيو هو ۽ سنڊيڪيٽ پوءِ مون کي سامان خريد ڪرڻ لاءِ چيو، تنهن ڪري آءٌ انهيءَ ٽي اي بل جو حقدار نه آهيان. خدا تعاليٰ منهنجي نيت کان واقف آهي. آءٌ الله تعاليٰ کي ڌوڪو ڏيئي نٿو سگهان.“ عين انهيءَ زماني ۾ هڪ شام جو پنهنجي بنگلي تي مون کي چيائون ته: ”ابا، هڪ شخص مون وٽ آيو ۽ چيائين ته جڏهن به توهان کي ولايت وڃڻو هجي ته يونيورسٽي جو ڪو نڪو ڪم ڳولهي لهو ۽ انهيءَ بهاني ولايت ويندا ڪريو. ٻيا وائيس چانسلر به ايئن ڪن پيا، اوهان بها يئن ڪريو، پيسو بچي پوندو. ابا، هي آهن ماڻهن جاافعال، هيترو نٿا سمجهن ته ماڻهن کي ته ڌوڪو ڏيئي سگهجي ٿو، مگر الله کي ته ڌوڪو ڏيئي نٿو سگهجي. هي ماڻهو آئنده جي زندگي کان بيخبر آهن نه ته جيڪر ايئن ڇو چون؟ افسوس ٿو ٿئي سندن حال تي.“
گرماڻي صاحب جڏهن گورنر ٿيو ۽ سنڌ يونيورسٽي جو چانسلر، تڏهن پهريون دفعو سندس اچڻ ٿيو. سندس استقبال لاءِ سڀ آفيسر اسٽيشن تي پهتا مگر علامه صاحب جن ڪونه ويا ۽ بعد ۾ وقت وٺي کيس سرڪٽ ڪائوس ۾ مليا. علامه صاحب جن جي هميشه اها روش رهي. گرماڻي صاحب به قدر شناس هو ۽ علامه صاحب جن جو نهايت گرويدو هو. ڪڏهن به چانسلري جو رعب علامه صاحب تي نه رکيائين. هڪ دفعي سينيٽ جي ميٽنگ ٿي جنهن جي صدارت گرماڻي صاحب ڪئي. منڍ ۾ علامه صاحب بجيٽ پيش ڪئي جا پاس ڪئي ويئي. ان بعد جڏهن سندن ذاتي سوال آيو تڏهن چانسلر صاحب کي هيئن چئي پاڻ سينيٽ هال ڇڏي نڪري ويا ته: ”هاڻي منهنجو ذاتي سوال آهي، تنهن ڪري منهنجو اخلاق مون کي اجازت نٿو ڏئي ته مان موجود هجان. ڀل ميمبر آزاديءَ سان پنهنجن خيالن کي ظاهر ڪري سگهن.“ گرماڻي صاحب سندن انهيءَ رويي کان ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ ميمبرن کي چيائين ته: ”انهيءَ کان اڳ ته نيئن وائيس چانسلر جي تقرري جو سوال هٿ ۾ کڻجي، آءٌ اهو معلوم ڪرڻ گهران ٿو ته گهڻا ميمبر چاهين ٿا ته موجوده وائيس چانسلر جو ٽرم يعني مدو وڌايو وڃي يا نه. منهنجي نظر ۾ جهڙس وائيس چانسلر يونيورسٽي کي ٻيو ملي ڪونه سگهندو.“ بس ايترو چئي کڻي ووٽ ورتائين ۽ بحث مباحثي کي اٿڻ ئي نه ڏنائين. ڪجهه ميمبرن گهڻو ئي چاهيو ته ايجنڊا موجب نئين وائيس چانسلر جي تقرري لاءِ تقريرن جي اجازت ملي، مگر گرماڻي صاحب چيو ته: ”اهو سوال پوءِ اٿندو جڏهن سينيٽ جا ميمبر اول اهو طئي ڪن ته موجوده وائيس چانسلر جو مدو وڌايو وڃي.“ نهايت ڪثرت راءِ سان علامه صاحب جن جو ٽرم وڌايو ويو.
علامه صاحب جن دعوتن تي به اڪثر ڪونه ويندا هئا ۽ فرمائيندا هئا ته: ”ابا، ڪم جون ڳالهيون ٿين ته وڃجي، باقي دستور موجب وڃي شريڪ ٿجي ۽ وقت وڃائجي، تنهن مان فائدو ڪهڙو؟ اٽلو وقت جو نقصان. الله تعاليٰ وٽ منٽ منٽ جو به حساب ڏبو.“
علامه صاحب جن مراقبي جا به پابند هئا، روزانو عبادت سان گڏ مراقبو به ڪندا هئا. ان ڳالهه جو پتو مدر جي وفات کان پوءِ پيو. ان کان اڳ هڪ ٻه دفعا ايئن اظهار ڪيو هئائون ته: ”ابا، مراقبي ۾ ويٺو هوس ته ڏٺم ته....“ مدر جي وفات کان پوءِ اسان عرض ڪيس ته: ”فادر، اوهان اڪيلا ٿا رهو، اٻاڻڪائي محسوس ڪندا هوندؤ. اجازت ڏيو ته اسان مان ڪو واري وٽي سان اوهان جي خدمت ۾ رهي.“ جواب ۾ فرمايائون ته: ”ابا، جڏهن اڪيلو هوندو آهيان تڏهن مون کي اها صحبت نصيب هوندي آهي جنهن جو اوهان گمان به ڪري نٿا سگهو. آءٌ اڪيلو نه هوندو آهيان.“ علامه صاحب جن کي اڪيلائپ ۾ ڪهڙا مشاهدا ٿيندا هئا، تن جو ڪوبه ذڪر نه ڪندا هئا. مون ڪيترائي دفعا کانئن پڇيو پر پاڻ هيئن چئي ٽاري ڇڏيندا هئا ته: ”ابا، جيستائين هنن اکين کان پورو ڪم نه ورتو اٿوَ تيستائين اندر جي اکين جي ڳالهه ئي نه ڪريو.“ هڪ دفعي پوين ڏينهن ۾ سندن نوڪر کان پڇيم ته: ”صاحب ڇا ويٺو ڪري؟“ چيائين ته: ”ميم صاحب جي مرڻ کان پوءِ صاحب مون کي اجازت ڏني آهي ته جيڪڏهن ڪوبه ماڻهو ملڻ اچي ته ڀل اندر ڪمري ۾ هليو ايندو ڪر ۽ اطلاع ڏيندو ڪر. اڳي صاحب جي ڪمري ۾ وڃڻ جي اجازت نه هوندي هئي. سو جڏهن به اندر ويندو آهيان ته، ڏسندو آهيان ته صاهب اکيون ٻوٽيو، ڪنڌ هيٺ ڪيو، ڪعبي جي طرف منهن ڪيو ويٺو هوندو آهي. ميم صاحب جو غم کيس ڏاڍو آهي.“ کيس ڪهڙي خبر ته قاضي صاحب جن جو ايئن ڪرڻ غم سببان هو يا مراقبي ڪري. انهيءَ وقت ۾ ڊاڪٽر قاضي نبي بخش کي ۽ مسٽر شفيع محمد ميمڻ کي هڪ دفعي چيائون ته: ”اکيون بند ڪري اندر ۾ متوجهه ٿي ڏسو ته ڇا ٿا ڏسو؟“ منهنجي باري ۾ چيائون ته: ”جتوئي، ايراني پير صاحب ڏانهن پيو وڃي، اسان کان ته اها راهه پڇيئي نٿو.“ انهن ڏينهن هڪ دفعي فرمايائون ته: ”اوهان هٿ پير ۽ اهو بدن ناهيو. اوهان چوندا آهيو ته ”هي منهنجو ڪتاب آهي“، ان مان ظاهر آهي ته اوهان ڪتاب ناهيو. ساڳي طرح سان اوهان چئو ٿا ته ”هي منهنجو بدن آهي.“ ان مان ثابت ٿو ٿئي ته توهان ”بدن ناهيو“، تنهن ڪري توهان جي حقيقت انهيءَ بدن کان ٻي آهي. اها مادي جي هر تصور کان نرالي آهي. اها تڏهن توهان معلوم ڪري سگهندا، جڏهن پنهنجي بدن کان الڳ محسوس ڪندا.“
علامه صاحب جن کي فقط هڪ تمنا هئي جا پوري ٿي نه سگهي. چوندا هئا ته: ”ابا، علم خاطر مون وٽ ڪير به ڪونه آيو. افسوس جو منهنجي علم جو ڪوبه وارث ٿي نه سگهيو. مون چاهيو ٿي ته ڪي ٻه ٽي اهڙا شخص تيار ٿين جن جي آءٌ رهبري ڪري اهو ڪجهه ڏيان جو مون وٽ آهي.“ هڪ دفعي مون عرض ڪيو ته: ”قبلا، ”برائون گرل“ جو ٻيو حصو لکو. هاڻي نه، ته آئيندي وارو نسل ان مان فائدو وٺندو. امام غزالي، شاهه ولي الله وغيره ڪتاب لکي ويا، اسان انهن مان هاڻي فائدو پيا وٺون.“ فرمايائون ته ”هڪ لحاط کان ”ڪييوئل پيپس ائٽ صوفيه“ (Casual Peeps at Sophia) ان جو پورائو ڪري ٿو. چاهيم ٿي ته برائون گرل جي روزانه زندگي بسر جي نموني پيش ڪريان. اوهان ۾ صرف بروهي آهي جنهن کي ٿورڙو ڪجهه ٻين کان وڌيڪ مون مان حاصل ٿيو آهي، پر اهو به اڃان ٻار آهي. اڃا گهڻو ڪجهه گهرجيس. چاهيم ٿي ته ڪجهه وقت لاءِ وڪالت ڇڏي مون وٽ وهي ته کيس ”علم“ ڏيان. کيس ايترو پيسو الله ڏنو آهي جو ڪجهه وقت لاءِ اها مشغولي ڇڏي سگهي ٿو، مگر نٿو ڇڏي. بس ابا، اسان کان جو ڪجهه ٿيو سو ڪيوسون، مگر ٻين کي ڏيئي نه سگهيس. ڪي لکيتون لکي ڇڏيون اٿم. خبر ناهي ته انهن کي ڪو هضم به ڪري سگهندو يا نه. سرِدست برائون گرل ۽ صوفيه رهبريءَ لاءِ ڪافي آهن.“
آخرين ڏينهن کان هڪ ڏينهن اڳ جمعي جي ڏينهن فرمايائون ته: ”هر شيءِ کي روح آهي، چاهي اها جاندار هجي يا بيجان، ان جو باقي رهندڙ ”قدر“ (Surviving value) سندس روح آهي. اهو مٿاهين زندگي لاءِ ”بنياد“ (Basis) بنجي ٿو.... شيطان اوهان لاءِ آزمائش آهي. سندس آزمائش ۾ ڪامياب ٿيو ته فلاح اٿوَ ورنه ڪري پوندؤ ۽ ٽوٽو پائيندو. آخر ۾ جيڪو پنهنجو ذاتي مشاهدو لکي ڇڏيو اٿن سو هي آهي:
”مون کي ٻڌايو ويو آهي. آءٌ پاڻ نٿو ڳالهايان. الهام (Inspiration) روح سان احساس جي ذريعي سڌي پهچ، جنهن ۾ نفس يا قلب (Psychi) کي ڪوبه دخل ڪونهي. اهو ائين آهي جيئن ڪنهن شيءِ کي مٿان ئي ڏسجي ۽ رستي جو وچ ۾ ڪوبه ڌيان نه رهي، حقيقت کي ڳولهڻ کان سواءِ معرفت پائجي، صفتن جي ذريعي تلاش نه ڪجي ۽ سڌوسنئون ديدار حاصل ٿئي. هڪ معنيٰ ۾ ته ”من لدنا علما“ ايئن ڏٺو ويو جنهن ۾ صفتن جو ڪوبه پتو ڪونه پيو، ڪثرت جي سمونڊ ۾ الڳ حيثيت ۾ غير شخصي حيثيت ۾ نه، مگر ”حسين“ کي ادراڪ جي ذريعي معلوم ڪيو ويو. هو ”حسين“ ئي (Beautiful) آهي.
انهيءَ ”حسين“ کي صفتن کان سواءِ قلب جي تجزياتي طريقي کان سواءِ سڃاڻي وٺ. ”ما رایت شیئا واللہ ورایت اللہ فیہ“ (ترجمو: ڪابه شيءِ ڪانه ڏٺم، مگر ان ۾ الله کي ڏٺم.) اهو جيڪو جدا جدا شيءِ کي وحدت ۾ ملائي ٿو. ”واللہ جمیل ویحب الجمال“ (ترجمو: خدا جميل ۽ حسين آهي ۽ حُسن کي محبوب رکي ٿو). تنهن ڪري ڪثرت کي ڌيان ۾ آڻڻ کان اڳ وحدت کي محسوس ڪر. لطيف مادي ڪائناتي ادراڪ کي پاتو آهي، جنهن کي ان (مادي) ”حسن“ سڏيو. مادي (Matter) نفس يا قلب (Mind) جي ذريعي کان سواءِ روح جو ادراڪ ڪيو. اهو (روح)، مادي کي استعمال نٿو ڪري ۽ ان هوندي به ”حسن“ جي ادراڪ کي ٻيهر پيدا ڪري ٿو.“
اها هئي عجيب شخصيت، جا انوکو علمي خزانو ڇڏي، پنهنجي ارادي سان وڃي، پنهنجي مالڪ سان 13 اپريل 1968ع تي ملي.