الطاف شيخ ڪارنر

دنيا رنگ رنگيلي

الطاف شيخ ڪتاب ۾ لکيل مضمونن ۾ دلچسپ ۽ تاريخي عنوانن کي ڇُھيو آھي. ھن شھنشاھن جي عشق تي بہ لکيو آھي جن ۾ انڊونيشيا جي بادشاھ، شھنشاھ ايران وغيرھ شامل آھن، ھن تاريخي شھرن تي پڻ لکيو آھي جيئن سڪندر اعظم، قلوپطرہ ۽ راڻي فوزيہ جو شھر اسڪندريہ. ھن اسپين ۽ عرب دنيا، عثمانيہ سلطنت جي مصري سلطان علي پاشا، مصر جي حڪمران عورتن، مصري فرعونن، سڪندر اعظم سميت ڪيترن ئي دلچسپ عنوانن تي مضمون لکيا آھن. سندس هر مضمون ۾ اوهان کي هڪ آس، اميد، امنگ ۽ روشني نظر ايندي تہ ڪوتہ سجاڳ ٿيندو، جيڪو سوسائٽي کي جديد بنيادن تي بيھاريندو! سندس ڪردار اُهي آهن، جن دنيا کي بدلايو، پنھنجي قوم ۾ جيئڻ جي امنگ پيدا ڪئي.

4.5/5.0
19
9
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

ڪتاب جا حق ۽ واسطا

ڪتاب جا حق ۽ واسطا اداري ۽ ليکڪ وٽ محفوظ آهن. پبلشر ۽ ليکڪ جي اجازت کان سواءِ ڪتاب جو ڪوبه حصو ڪاپي يا شايع نه ٿو ڪري سگهجي.

دنيا رنگ رنگيلي
ليکڪ: الطاف شيخ
ڇاپو پهريون: 2020ع
تعداد: 1000 ڪاپيون
لي آئوٽ: ظفر آفتاب
ٽائيٽل: محمد علي شاهه
قيمت: 400 رُپيا
ڇپيندڙ
ايڇ اينڊ آر پرنٽرس، ڪراچي، سنڌ

ڇپائيندڙ
پيڪاڪ پبلشرس، ڪراچي سنڌ
peacockpublishers@gmail.com
ڪتاب ملڻ جو هنڌ
پيڪاڪ ڪتاب گهر
404 رفيق سينٽر، عبدالله هارون روڊ، صدر ڪراچي- سنڌ
فون نمبر: 021-35680607، 021-35682020
peacockbookhouse@gmail.com

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
www.sindhsalamat.com

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري سفرنامانگار ۽ مئرين انجنيئر الطاف شيخ جي دلچسپ ۽ تاريخي مضمونن ۽ دنيا جي مختلف ملڪن بابت ڄاڻ ڀريل ڪالمن جو مجموعو ”دنيا رنگ رنگيلي“ اوهان اڳيان پيش آهي.
الطاف شيخ ھن ڪتاب ۾ لکيل مضمونن ۾ دلچسپ ۽ تاريخي عنوانن کي ڇُھيو آھي. ھن شھنشاھن جي عشق تي بہ لکيو آھي جن ۾ انڊونيشيا جي بادشاھ، شھنشاھ ايران وغيرھ شامل آھن، ھن تاريخي شھرن تي پڻ لکيو آھي جيئن سڪندر اعظم، قلوپطرہ ۽ راڻي فوزيہ جو شھر اسڪندريہ. ھن اسپين ۽ عرب دنيا، عثمانيہ سلطنت جي مصري سلطان علي پاشا، مصر جي حڪمران عورتن، مصري فرعونن، سڪندر اعظم سميت ڪيترن ئي دلچسپ عنوانن تي مضمون لکيا آھن. سندس هر مضمون ۾ اوهان کي هڪ آس، اميد، امنگ ۽ روشني نظر ايندي تہ ڪوتہ سجاڳ ٿيندو، جيڪو سوسائٽي کي جديد بنيادن تي بيھاريندو! سندس ڪردار اُهي آهن، جن دنيا کي بدلايو، پنھنجي قوم ۾ جيئڻ جي امنگ پيدا ڪئي.
ھي ڪتاب 2020ع ۾ پيڪاڪ پبلشرز پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون الطاف شيخ صاحب جا جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ لاءِ موڪلي.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

اداري پاران

اداري پاران سائين الطاف شيخ جا ٻه ڪتاب “وري ياد آيا” ۽ “دنيا رنگ رنگيلي” شايع ٿي رهيا آهن. هر هڪ ڪتاب جي دنيا پنهنجي آهي. مون “وري ياد آيا” ڪتاب ۾ اداري پاران مانواري الطاف شيخ سان ذاتي تعلق، سندس لکڻين جي اهميت، لکڻين جي نظرئي، اسلوب وغيره بابت نهايت تفصيل سان لکيو آهي.
الطاف شيخ صاحب سنڌي ٻولي ۽ سماج ۾ جيڪا ساک ٺاهي آهي، ان لاءِ هن وڏيون قربانيون ڏنيون آهن. وقت سيڙايو آهي، سک ڦٽايا آهن، ذاتي وسيلا ڪتب آندا آهن. دنيا ڏٺي آهي. ان کي پنهنجي اک سان پرکيو آهي، هن غواص بنجي سمنڊ جي تري مان موتي ميڙيا آهن، جن کي اجاري عوام آڏو پيش ڪيو آهي. موتين جو ملهه ته هميشه رهيو آهي. پر جوهرين وٽ ان جي پنهنجي پرک آهي. موتي به آس جو نتيجو آهن: “سپ سمنڊ سپجي ابر آساروس”
سائين الطاف شيخ جي شخصيت ۾ وڏي مڻيا آهي، جنهن جي پرک اڃا تائين ڪنهن نه ڪئي آهي. سندس شخصيت جا ڪيئي رخ ۽ گڻ آهن، جن کي تنقيد جي نگاهه سان تورڻو آهي. ان جو بهتر انداز اهو ٿيندو ته هر ڄاڻو شخص پنهنجي مضمون (Subject) مطابق ان جي پرک ڪري، جيئن سائين سراج صاحب سندس لکڻين ۾ تضاد واري گڻ کي نروار ڪيو آهي.
آءٌ هن مختصر مضمون ۾، سندس لکڻين جي هڪ ٻئي گڻ: آس (Hope) جو ذڪر ڪندس. ‘آس’ کي اسين: اميد، سَڌ، آسرو، تمنا، خواهش، آشا، حسرت وغيره جهڙن جذبن سان ڏسندا آهيون، جيتوڻيڪ انهن جي بنيادي معنى ۾ ٿورو گهڻو فرق به آهي.
‘آس’ بنيادي طور انساني جذبن ۽ اُڌمن جو مثبت پهلو آهي. اها آس ئي آهي، جنهن جي آڌار تي ڪٺن زندگي به آرام سان گذري وڃي ٿي. مارئي مارن سان ملڻ جي آس ۾، قيد ڪاٽيو، ڏک ڏٺا، پر ملڻ جي آس ختم نه ڪئي. مرڻ کان پوءِ به مڙهه ملير ۾ لَٽڻ جي خواهش ڏيکاري. اها آس ئي آهي، جنهن سان ڏونگر ڏاري سگهجن ٿا: سسئي ڪمزور عورت ٿي ڪري پنهون سان ملڻ جي آس ۾ جبل جهاڳيا، ٽڪر ٽاڪيا، پر اندر جي آس ختم نه ڪئي. “ملي ته ملندياس ناته گهوري جان جتن تان” وڻجارن جون وَهون به آس کڻي، روزانو اچي بندر تي بيهنديون هيون ۽ وڏي واڪي چونديون هيون ته:
“مانَ منهنجو هوءِ، جاني هِن جهاز ۾”
اوهان شيخ صاحب جا مضمون پڙهو، سندس هر مضمون ۾ اوهان کي هڪ آس، اميد، امنگ ۽ روشني نظر ايندي ته ڪوته سجاڳ ٿيندو، جيڪو سوسائٽي کي جديد بنيادن تي بيهاريندو! سندس ڪردار اُهي آهن، جن دنيا کي بدلايو، پنهنجي قوم ۾ جيئڻ جي امنگ پيدا ڪئي. اُهي ڪردار ڏيهي آهن يا پرڏيهي، شرط صرف اهو آهي، ته هنن حالتن کي سمجهيو ۽ صحيح رخ ۾ ڪم ڪيو، اڄ دنيا انهن جا ڳڻ پئي ڳائي، سوئيڪارنو، اتا ترڪ، مهاتير محمد، نيلسن منڊيلا، هوچي منهه، لي ڪئان يو، وغيره هنن پنهنجي ملڪ لاءِ ڇا ڇا نه ڪيو. هن جي به هردم اها آس آهي ته من ڪو مرد مجاهد اهڙا جذبا کڻي، هن ملڪ ۾، خاص طور سنڌ ۾ ڪو انقلاب آڻي، غريب اٻوجهن جي ڪا واهر ڪري، اهڙا ڪي سڌارا آڻي، اهڙا ڪي ڏس ڏئي جو ماروئڙن ۾ پاڻ مرادو آس- اميد جو جذبو جاڳي! هو ڪجهه ڪرڻ لاءِ همت سارين. کيس خبر آهي ته انساني فطرت مطابق اڳ ڪا اميد ڪر کڻندي آهي، جنهن سان جذبا جنم وٺندا آهن. انهن ۾ حالتون جلا بخشي جوش ۽ ولولو وٺرائينديون آهن. پوءِ ڪجهه ڪرڻ جي صلاحيت پيدا ٿيندي آهي. نتيجي انسان يا ته پنهنجو دڳ گهڙيندو آهي. يا وري اڳ جڙيل واٽ وٺندو آهي.
سائين الطاف شيخ جواني توڙي رٽائرمينٽ کان پوءِ، جتي به ويو آهي. کيس سنڌ جي نوجوانن جي تعليم تربيت، روزگار جو اونو رهيو آهي. هن هميشه تعليم پرائڻ، هنر سکڻ، جديد ڄاڻ حاصل ڪرڻ، قانون ۽ قاعدي جي پوئواري ڪرڻ لاءِ صلاح پئي ڏني آهي. هن ڪڏهن به مُدرس ٿي سبق سيکارڻ جي ڪوشش ڪانه ڪئي آهي، البت دنيا جي سڌريل ملڪن ۽ ماڻهن جا مثال ڏئي، سمجهائڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي. کيس خاطري آهي ته جڏهن به هتان جي نوجوانن ۾ آس جاڳي پئي ته هو ڪونه ڪو ٻوٽو ٻاريندا.

ڊاڪٽر آفتاب ابڙو
چيئرمين
پيڪاڪ پبلشرس

انتساب: سنڌ جي تعليمدان ۽ برک اديب ڊاڪٽر محبوب شيخ نالي

هيءُ ڪتاب پنهنجي پياري دوست، ميهڙ جي محبوب علي شيخ نالي ڪريان ٿو، جنهن محنت ڪري تعليم حاصل ڪئي ۽ ان کي سچي دل ۽ devotion سان ٻين تائين پهچايو. ڪير نٿو ڄاڻي ته اها تعليم ئي آهي، جنهن جي کوٽ ڪري، اسان جي صوبي جا ماڻهو- خاص ڪري سنڌي مسلمان، ايڏو پٺتي رهجي ويا آهيون. اسان جي صوبي جي ڪيترن ئي ماڻهن کي قدرت سياستدان، وزير، وڏيرا، رئيس، اثر رسوخ وارا پير مير ويندي تعليمي ادارن جا وائيس چانسلر ۽ پرنسپال بڻايو پر سواءِ چند ماڻهن جي ٻين ڪو خاص ٻوٽو نه ٻاريو. هنن پنهنجا کيسا ڀرڻ لاءِ تعليمي توڙي ادبي ادارا هڪ طرف تباهه ڪري ڇڏيا، ته ٻئي طرف سنڌ جي نوجوان نسل سان ناانصافيون ڪري انهن جو تعليم تان روح کٽو ڪري ڇڏيو. اهڙي تناظر ۾ سائين محبوب شيخ پنهنجي وت ۽ وس آهر گهڻو ڪي ڪري ڏيکاريو. منهنجي هن سان سڃاڻپ به هن جي تعليمي خذمتن ڪري ٿي.
اسان جو جهاز سعودي عرب جي بندرگاهن ۾ ايندو هو ته اتي رهندڙ اسان جي پاڪستاني فئملين جي واتان اهائي شڪايت ٻڌبي هئي ته هو سندن ٻارن جي تعليم جو بهتر بندوبست نه هجڻ ڪري سخت پريشان آهن. جدي ۾ جيڪو پاڪستاني اسڪول هو ان جي سربراهن جي سفارش تي پوسٽنگ ٿيڻ ڪري انهن شاگردن جي تعليمي معيار ۾ ڪابه دلچسپي نٿي ورتي. ان ڪري والدين کي پنهنجي ملڪ جي اسڪول جي انتظاميا سان هر وقت شڪايت رهي ٿي جنهن جو اظهار هنن اسان جهاز وارن سان ڪيو ٿي.
اهڙي طرح هڪ دفعي ٻن سالن بعد جڏهن جهاز دمام ۽ جدي آيو ته مون کي حيرت ٿي ته سعودي عرب ۾ رهندڙ اسان جا پاڪستاني پنهنجي اسڪول عزيزه جدي واري (انٽرنيشنل اسڪول) جي تعريف ڪرڻ لڳا. هنن ان بهتريءَ جو ڪارڻ “ڊاڪٽر محبوب علي شيخ” نالي ٻڌايو جيڪو نئون پرنسپال ٿي آيو هو. سڀني هن جي واکاڻ ڪئي ته هو بيحد محنتي آهي ۽ اسڪول جو نمونو ئي بدلائي ڇڏيو اٿس. مونکي اها به خوشي ٿي ته هن جو سنڌ سان تعلق آهي. ڏٺو وڃي ته اسڪول جي پنجاهه سالن جي تاريخ ۾ هي پهريون سنڌي آهي جنهن کي هن اسڪول جو پرنسپال بڻايو ويو.
سعودي عرب ۾ رهي آيلن جي ڄاڻ لاءِ هتي اهو به لکندو هلان ته جدي جي هن اسڪول ۾ اڄ جيڪو سنڌي سيڪشن ڏسو ٿا، اهو محبوب شيخ شروع ڪرايو ۽ پهرئين سال ۾ ئي 300 شاگردن داخلا ورتي هئي. ان ڳالهه کان ته ڪو انڪار ڪري نٿو سگهي ته سعودي عرب ۽ سنڌ جي ويجهڙائي ۽ ساڳي موسم هجڻ ڪري اڄ به سعودي عرب ۾ سنڌ جا گهڻا ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ ٻيا پورهيت نوڪريون ڪن ٿا. جدي جو اهو پاڪستاني انٽرنيشنل اسڪول چار ماڙ آهي، جنهن ۾ نرسري کان ڊگري ليول تائين شاگردن لاءِ هڪ سؤ جي لڳ ڀڳ ايئرڪنڊيشنڊ ڪمرا آهن ۽ سنڌي، اڙدو ۽ انگريزي سيڪشن ۾ جملي 15000 کن ٻار آهن.
ڊاڪٽر محبوب شيخ هڪ سٺو اديب به آهي، هن جا مخلتف اخبارن ۽ رسالن ۾ مضمون ايندا رهن ٿا. سندس ٻه سفرناما “ميهڙ کان ماسڪو” ۽ “ترڪيءَ ۾ چار مسافر” ڇپجي چڪا آهن جيڪي پڙهندڙن ايڏو پسند ڪيا جو هيستائين اِنهن مان هر هڪ جا ٻه ٻه ٽي ٽي ايڊيشن ڇپجي چڪا آهن. اڄ ڪلهه هو فنلئنڊ ۾ پنهنجي پٽ وٽ ٻن ٽن مهينن کان رهيل آهي. جتي هو فنلئنڊ جو سفرنامو لکي رهيو آهي.
ڊاڪٽر محبوب جهڙن پنهنجي هم عمر دوستن کي آئون هميشه پنهنجي آتم ڪٿا لکڻ لاءِ چوندو آهيان، خاص ڪري انهن کي جن جو واسطو ڳوٺن، شهرن ۽ دنيا جي مختلف ملڪن ۽ عام ۽ خاص ماڻهن سان رهيو آهي. جيئن اڄ جي دور جي نوجوان کي اسان جي ملڪ ۽ ڳوٺ جي اڌ صدي اڳ جي حالتن جي ڄاڻ ملي سگهي. جيئن اسان جو محبوب ننڍي هوندي جنهن ڳوٺ ۾ رهيو ٿي، اتان اسڪول پري هجڻ ڪري هو ڏاچي تي چڙهي ويندو هو. هو لاڙڪاڻي جهڙي شهر جي ڪاليج ۾ به پڙهيو ته ڄامشورو سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ به، ته ماسڪو جهڙي دنيا جي وڏي شهر جي يونيورسٽيءَ ۾ به. مختلف تعليمي ادارن جو سربراهه رهڻ دوران هن جون ملڪ جي عام ماڻهن: شاگردن، آفيسرن، ڳوٺاڻن، وڏيرن ۽ پيرن ميرن سان هڪ طرف ملاقاتون ٿيون ته ذوالفقار علي ڀٽو، نواز شريف، بينظير ڀٽو ۽ پير پاڳارو جهڙن اهم ماڻهن سان ون ٽُو ون ميٽنگون به ٿيون. سندس سڄي زندگي ويندي رٽائرڊ ٿيڻ کان پوءِ به تعليم ۽ تدريس سان ڳانڍاپيل رهيو. هو هڪ نيڪ، ايماندار، خدا جو خوف رکندڙ ۽ سنڌ جي نوجوانن جو ڀلو چاهيندڙ ۽ پنهنجي فيلڊ جو قابل استاد ٿي رهيو اهوئي سبب آهي جو سندس شاگرد توڙي ڪُليگ ساٿي سندس دل جي گهراين سان عزت ڪن ٿا.
محبوب علي شيخ 21 جولاءِ 1946ع تي ميهڙ جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ “ٻٽ سرائي” ۾ هڪ ديندار ۽ تعليم يافته فئمليءَ ۾ جنم ورتو. ننڍڙي ڳوٺ جو ٿي ڪري، محبوب شيخ جو ڏاڏو نه فقط پڙهيل ڳڙهيل هو پر انگريزن جي ڏينهن ۾ ميهڙ تعلقي جي ڳوٺ “ٿرڙي محبت” جي اسڪول جو هيڊماستر به هو. هن محبوب شيخ جي والد صاحب حاجي شمس الدين ۽ ٻين پٽن غلام سرور، حاجي نظام الدين، حاجي ظفر الدين، حاجي محمد خان ۽ حاجي علي خان کي نه فقط بهتر اڪيڊمڪ تعليم ڏئي سٺين نوڪرين لاءِ قابل ڪيو، پر ديني تعليم ڏئي هنن کي نيڪ انسان ۽ سٺو شهري پڻ بڻايو. ان جو اندازو توهان ڊاڪٽر محبوب علي شيخ جي اخلاق ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ مان لڳائي سگهو ٿا. هو سيڪريٽري سنڌ حڪومت، رجسٽرار بينظير يونيورسٽي ۽ سکر بورڊ جو چيئرمئن ٿي ويو، تڏهن به هو اهڙو ئي نهٺو ۽ سادي طبيعت جو رهيو، جهڙو هو پهرين پوسٽنگ تي هو- يعني تعليم مڪمل ڪرڻ بعد شڪارپور جي “چيلا سنگهه سيتل داس (C&S) ڪاليج” ۾ 1969ع ۾ ليڪچرر ٿيو هو. سندس والد صاحب حاجي شمس الدين، اريگيشن کاتي ۾ SDO کان ٻين عهدن تي رهيو، ان لاءِ مشهور آهي ته هن ٻارهن تيرهن سالن جي ڄمار کان روزا رکڻ ۽ نماز پڙهڻ شروع ڪئي ته 69 سالن جي عمر ۾ وفات ڪرڻ تائين، قائم رکيائون.
محبوب پنهنجي پرائمري تعليم جو پهريون سال بدين ضلعي جي ٽنڊوباگو ڳوٺ جي اسڪول کان شروع ڪيو. انهن ڏينهن ۾ هن جي والد صاحب جي ٽنڊوباگو ۾ نوڪري هئي، ان ڪري هو پنهنجي ڳوٺ ٻٽ سرائيءَ کان ٽنڊو باگو اچي رهيا هئا. ان بعد هن پرائمريءَ جا ڪجهه سال پنهنجي ڳوٺ به اچي پڙهيا.
1956ع ۾ هن ڳوٺ کي الوداع چئي لاڙڪاڻي ضلعي جي گورنمينٽ (پائلٽ) هاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتي. ننڍن ڳوٺن جي ننڍن اسڪولن مان پڙهي ضلعي جي هڪ وڏي عمارت واري اسڪول ۾ داخلا وٺڻ جو تجربو محبوب لاءِ هڪ حيرت جي ڳالهه هو. محبوب ٻڌائيندو آهي ته هو لاڙڪاڻي جو هيڏو وڏو اسڪول ڏسي وائڙو ٿي ويو ته هن ۾ ته هو گم ٿي ويندو. ان ڊپ کان هو ٻه ٽي ڏينهن اسڪول ئي نه ويو. انهن ڏينهن ۾ هِن اسڪول جو هيڊماستر واحد بخش شيخ هو، جنهن جي ۽ هڪ استاد لڇمڻ داس جي محبوب اڄ به تعريف ڪري ٿو ته هو بيحد محنتي استاد هئا ۽ ٻارن جو خيال ڪندا هئا. اڄ ان کي 60 سالن کان مٿي ٿي ويا آهن، اهڙا نيڪ ۽ Devoted استاد اڄ به محبوب جهڙن شاگردن کي ياد آهن. ان ڪري ته آئون هر هر اهو چوندو رهان ٿو ته ٽيچنگ هڪ نيڪ ڪم آهي، بشرطيڪه توهان محنت، دل جي سچائي ۽ ايمانداريءَ سان ٻارن کي پڙهايو ۽ هنن جو خيال رکو. توهان ڪنهن کان به پڇي ڏسو، وڏو عرصو گذرڻ بعد به هو توهان کي پنهنجن سٺن استادن بابت ٻڌائيندو ۽ هو هنن جو احسان مند نظر ايندو.
والد صاحب جي سکر بدلي ٿيڻ تي محبوب عليءَ کي لاڙڪاڻي جو اسڪول، ان جا ٽيچر ۽ ڪلاس ميٽ دوست ڇڏي سکر جي اسڪول ۾ سال کن پڙهڻو پيو ۽ سال بعد سندس والد کي جڏهن گڊو بيراج تي رکيو ويو ته محبوب کي سکر جو اسڪول ڇڏي ڪشمور جي هاءِ اسڪول ۾ داخلا وٺڻي پئي. مون ڏٺو آهي ته جن ٻارن جي والدين جي بدليءَ ڪري جتي تعليم ڊسٽرب ٿئي ٿي، اتي هنن کي مختلف شهرن ۾ رهڻ ۽ مختلف اسڪولن جي تعليمي نظام جو به تجربو ٿئي ٿو ۽ ڪيترن ئي ڳوٺن ۽ شهرن جي شاگردن سان دوستي ٿئي ٿي. بس اهو آهي ته والدين پنهنجن ٻارن کي مانيٽر ضرور ڪن ته نون اسڪولن ۾ هنن جا نوان دوست ڪهڙي اخلاق جا آهن ۽ هنن کي هڪ شهر کان ٻئي شهر ۾ اچڻ تي جيڪا تعليم ۾ کوٽ ٿئي ٿي. ان جو ضرور پورائو ڪن ته پوءِ ٻار لاءِ اهي “اسڪول بدليون” فائديمند ثابت ٿين ٿيون ۽ هن جو زندگي ڀر سٺن دوستن سان ساٿ رهي ٿو. جيئن الله رکيو ٻٽ، نثار ٻٽ، غلام حسين بلوچ، غلام قادر سومرو، ديدار سومرو، غلام حسين شيخ، اڪبر حيدر سومرو، شاه مسعود، اڪبر چانڊيو، علي محمد شيخ، رحمت حسين جعفري، عبدالرزاق بگٽي، صدر الدين پيچوهو ۽ ٻيا محبوب علي جا مختلف شهرن جا انيڪ دوست هن جا مئٽرڪ کان اڳ ٿيا. انهن مان ڪيترن ئي سان محبوب علي جي دعوتن ۾ منهنجي به ملاقات ٿي چڪي آهي ۽ هو پنهنجي ننڍپڻ جا ٻٽ سرائي، ڪشمور، ٽنڊو باگو، سکر ۽ لاڙڪاڻي جا ڏينهن ياد ڪري ڏاڍو Enjoy ڪندا آهن. محبوب شيخ جي ذوالفقار قادري ۽ عبدالقادر منگيءَ سان به انهن ڏينهن ۾ ملاقات ۽ دوستي ٿي. ان وقت ڪنهن کي ڪهڙي خبر هئي ته اهي توڙي محبوب علي شيخ هڪ ڏينهن سنڌ جا اعلى ليکڪ ٿيندا ۽ پڙهندڙن جي دلين تي راڄ ڪندا.
1964ع ۾ انٽر ڪرڻ بعد محبوب سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ داخلا ورتي. ان وقت صوبي جي اڪيلي يونيورسٽي هجڻ ڪري محبوب جي ملاقات نه فقط صوبي جي هر ضلعي جي شاگردن سان پر ملڪ جي هر صوبي ۽ ٻين ملڪن جي شاگردن سان ٿي، جيڪي اتي رهيل هئا ۽ مختلف سبجيڪٽن ۾ تعليم حاصل ڪري رهيا هئا. يونيورسٽيءَ جا هي چار سال ٻين ڪيترن ئي شاگردن وانگر اسان جو محبوب به انهن کي زندگيءَ جا Best Years ساري ٿو. انهن ڏينهن ۾ جتي هن کي خوشيون حاصل ٿيون اتي 4 مارچ 1967ع تي، يوسف لغاريءَ جي اڳواڻيءَ ۾ هلايل تحريڪ دوران گرفتاري به ٿي. هو 297 شاگردن سان گڏ سينٽرل جيل پهتو. محبوب ٿو ٻڌائي ته گرفتاريءَ کان اڳ رينجرز ٻين سان گڏ هن کي به لوهي ڳنن واريون لٺيون اهڙيون هنيون جو اڄ 50 سالن بعد به انهن جا پٺن تي نشان چٽا آهن، جن کي ڏسي سندس گهر واري چوندي آهي ته “شل مار پوين، ڏاڍا ڪي بي رحم هئا.”
محبوب هميشه چوندو آهي ته سنڌ يونيورسٽيءَ جا ڏينهن اک ڇنڀ ۾ گذري ويا. يونيورسٽيءَ جي شاگردن جي پسنديده شخصيت هجڻ ڪري سنگت کيس آخري سال ۾ يونين جي صدارت لاءِ اليڪشن ۾ بيهاريو. سندس مقابلي ۾ حيدرآباد جي زينت منشي بيٺي. محبوب ٻن ووٽن تان اليڪشن هارائي ويو. بهرحال محبوب کي سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڏينهن ۾ تمام سٺا دوست نصيب ٿيا جيئن: سڪندر شيخ، مجيد عباسي، اعجاز قريشي، رياض شيخ، کيمچند لالواڻي، عبدالرزاق ابڙو، ظفر نظاماڻي، شيام لعل، ماجد ڀرڳڙي، شريف ميمڻ، ڄام ساقي، شڪور دائود پوٽو، قمر فاروقي، روشن شيخ، تاج ميمڻ، لياقت جتوئي وغيره. انهن جون اڄ به محبوب ڳالهيون ڪري پاڻ به کلندو آهي ته ٻين کي به کلائيندو آهي.
هتي اهو به لکندو هلان ته محبوب جي ڏينهن ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ هن کي اهڙن ماڻهن جو به ديدار ۽ ملاقات نصيب ٿي، جن جي فقط هڪ جهلڪ ڏسڻ لاءِ اڄ جا شاگرد ۽ سنڌ جا ماڻهو آتا آهن. جيئن ته: وي سي حسن علي عبدالرحمان، علامه آءِ آءِ قاضي، ڊاڪٽر خان، متين صاحب، شاهنواز عارباڻي، ڊاڪٽر ممتاز قاضي وغيره. محبوب شيخ سنڌ يونيورسٽيءَ مان باٽنيءَ ۾ ڊگري حاصل ڪئي، ان بعد هن جي پهرين پوسٽنگ “ليڪچرار” طور شڪارپور ۾ ٿي. محبوب ايم ايس سي (آنرز) ۾ فرسٽ ڪلاس سيڪنڊ پوزيشن کنئي، جنهن لاءِ هن ظاهر آهي تمام گهڻي محنت ڪئي. منهنجي ان بابت پڇڻ تي هن جيڪو جواب ڏنو، ان سان آئون پاڻ هڪ ٽيچر جي حيثيت ۾ سهمت آهيان ۽ سندس اهو جواب هر ان ٽيچر لاءِ اهم سمجهان ٿو جيڪو سٺو استاد ٿيڻ چاهي ٿو. محبوب چوي ٿو ته: “شڪارپور ۾ جڏهن ليڪچرار ٿيس ته مون پنهنجي سبجيڪٽ باٽنيءَ ۾ تعليم وارن ڏينهن کان به گهڻي محنت ڪئي. ڇاڪاڻ جو شاگردن کي ڪلاس ۾ مطمئن ڪرڻ ۽ سندن دلچسپي برقرار رکڻ ڪو آسان ڪم ناهي. استاد ٿيڻ ته سولو آهي، پر هڪ سٺي استاد ٿيڻ لاءِ ڏاڍي محنت ۽ علمي پورهيو ڪرڻو ٿو پوي.”
شڪارپور جي ڪاليج (چيلا سنگهه سيتل داس) ۾ چار سال پڙهائڻ بعد محبوب علي شيخ 1973ع کان 1979ع تائين لاڙڪاڻي ڪاليج ۾ پڙهايو. هتي اهو به لکندو هلان ته جتي شاگرد پنهنجن سٺن استادن کي ياد رکن ٿا، اتي هر استاد پنهنجن ذهين، محنتي ۽ سٺي اخلاق وارن شاگردن کي به ياد ڪري ٿو. محبوب شيخ هميشه لاڙڪاڻي ڪاليج جي تعريف ڪندو آهي ته هن کي اتي سڀ کان وڌيڪ ذهين ۽ محنتي شاگرد مليا. انهن مان ڪجهه جا نالا هن کي اڄ به ياد آهن ۽ سٺو نالو پئدا ڪرڻ ڪري اڄ به سنڌ جا ماڻهو هنن کان واقف آهن، جيئن: اياز سومرو، خالد محمود سومرو، ڪريم راڄپر، نندلال، روشن شيخ، اڪبر سولنگي، احمد علي شيخ، سلطان شيخ، محبوب شاهه، امان جوکيو، مجيد شيخ، حافظ سليمان، ايوب شيخ، صفي جوکيو، عبدالخالق شيخ، ڊاڪٽر اسلم سنديلو، آفتاب شيخ، محمد علي ٿلهو، حنيف شيخ، عبيد شيخ وغيره.
مارچ 1979ع تي محبوب شيخ جي حڪومت طرفان پي ايڇ ڊي ڪرڻ لاءِ اسڪالرشپ منظور ٿي ۽ اعلي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ هن روس جي شهر ماسڪو ۾ چار سال گذاريا. انهن ڏينهن ۾ سنڌ جا ڪجهه ٻيا شاگرد به پي ايڇ ڊي ڪري رهيا هئا. جيئن: اسان جي ڳوٺ جو عبدالرزاق ابڙو، سيف الله ميمڻ، عبدالقادر قريشي، منير جوڻيجو، شريف ڦلڻ، غلام حيدر ڄامڙو، اميد علي ٻرڙو ۽ گل محمد بلوچ. روس مان واپسي تي 1983ع ۾ محبوب شيخ کي سال اڌ لاءِ لاڙڪاڻي ڪاليج ۾ رکيو ويو، ان بعد 1984ع ۾ هن کي ڏوڪري ڪاليج جو پرنسپال مقرر ڪيو ويو. هي اهي ڏينهن هئا جن ۾ محبوب شيخ پنهنجو پهريون سفرنامو “ميهڙ کان ماسڪو” مڪمل ڪيو.
ڏوڪري جي ڪاليج ۾ به محبوب کي ڪي اهڙا ته سٺا استاد مليا جن جو هو اڄ 35 سال گذرڻ بعد به ذڪر ڪندو رهي ٿو جيئن: حمزه علي شيخ، ليکراج، رمضان چانڊيو، شعبان شيخ، جيوڻ ۽ سليم ڪورائي. ان ڪاليج جي شاگردن مان حق نواز سمون ۽ هاشم ابڙو وڌيڪ ياد اٿس. انهن ڏينهن ۾ لاڙڪاڻي ضلعي ۾ ست ڪاليج هئا جن جا پرنسپال هئا: پروفيسر رحيم بخش ميمڻ، عبدالمنان چانڊيو، عبدالمجيد ميمڻ، گوپال داس، مشتاق سومرو ۽ محمد پناهه ابڙو. انهن سان، محبوب شيخ ٻڌائي ٿو ته، “روزانو شام جو پروفيسر فضل ڀٽيءَ جي ميڊيڪل اسٽور تي ڪچهري ٿيندي هئي.” اڄ اهي ۽ محبوب شيخ جا ڪيترا استاد ۽ ڪليگ حيات نه آهن پر منهنجي دل چوندي آهي ته لاڙڪاڻي، ڏوڪري، سکر، قمبر، شڪارپور پاسي وڃي انهن جي اولاد سان ملان، جن مونکي پڪ آهي ته پنهنجن وڏن وانگر محنت ڪري تعليم ۾ نالو ڪڍيو هوندو ۽ پنهنجي ميرٽ تي سٺين پوسٽن تي پهچي ساڳي محنت ۽ ايمانداريءَ سان ملڪ ۽ قوم جي خذمت ڪري رهيا هوندا.”
لاڙڪاڻي بعد 1988ع ۾ ڊاڪٽر محبوب شيخ ڪجهه عرصي لاءِ ڪراچي جي “ڊي جي (ڏيارام ڄيٺمل) سائنس ڪاليج” جو وائيس پرنسپال ٿي رهيو، جنهن بعد سال 1989ع ۾ هو جدي (سعودي عرب) ۾ پاڪستان ايمبسي جي انٽرنيشنل اسڪول جو پرنسپال چونڊيو ويو، جنهن بابت شروع ۾ لکي چڪو آهيان ته محنت ۽ ايمانداري سان ڪم ڪري ڊاڪٽر محبوب پنهنجو نالو به پيدا ڪيو ۽ اسان سنڌين جو پڻ ڳاٽ اوچو ڪيو، جو جڏهن کان (1959ع ۾) هي اسڪول ٺهيو، اڄ ڏينهن تائين ڊاڪٽر محبوب شيخ پهريون سنڌي پرنسپال ٿي رهيو. سعودي عرب کان موٽڻ بعد ڊاڪٽر محبوب شيخ کي ڪراچيءَ جي “آدم جي سائنس ڪاليج” ۾ پروفيسر طور رکيو ويو. 1993ع ۾ ڊاڪٽر محبوب کي ضلع سانگهڙ جي “ڄام نواز علي” ڳوٺ جي ڪئڊٽ ڪاليج جو پرنسپال ۽ پراجيڪٽ ڊائريڪٽر مقرر ڪيو ويو. هو هن ڪاليج ۾ ساڍا چار سال کن رهيو، ان بعد هن ڪراچيءَ جي عائشه باواني ڪاليج لاءِ پروفيسري گهري ورتي.
ڪراچي پهچڻ تي ڊاڪٽر محبوب کي ان وقت جي سنڌ جي گورنر جنرل معين حيدر، لاڙڪاڻي جي تعليمي بورڊ جو چيئرمين بنايو. اها هڪ Challenging جاب هئي، جو بورڊ گندي سياست جي ور چڙهي تباهه ٿي چڪو هو، جنهن کي سنئين راهه تي آڻڻ ڪو سولو ڪم نه هو. بقول محبوب علي شيخ جي، جنهن هن بورڊ جي 28 آڪٽوبر 1998ع تي چارج ورتي، “بورڊ جو حال ڏسي ڏاڍو ڏک ٿيو جو اهو هڪ وڏيرڪي اوطاق ٿي لڳو. سرڪاري آفيس ته ڪنهن به ڪنڊ کان نٿي لڳو، جنهن جو اظهار گورنر صاحب به ڪري چڪو هو.”
ڊاڪٽر محبوب لاڙڪاڻي بورڊ ۾ سوا ٽي سال رهيو. مئٽرڪ ۽ انٽر جا صاف ۽ شفاف نموني امتحان ڪرائي اداري جي ساک بحال ڪيائين. اتان پوءِ هن کي بيورو آف ڪريڪيوليم ڄامشورو ۾ ڊائريڪٽر طور رکيو ويو. محبوب اتي جي ساٿين کي به ڏاڍو ياد ڪري ٿو، جيئن: محبوب هاليپوٽو، مسرت رضوي، سعدالله، شريف ڪلهوڙو، روشن پنهور، راڌو خان، مجيد ڀرٽ، ادريس جتوئي، عنايت شيخ وغيره. بيورو ۾ ڪم دوران ڊاڪٽر محبوب کي سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ جي اضافي چارج به ڏني وئي. سال 2004ع ۾ ڊاڪٽر محبوب کي ايڊيشنل سيڪريٽري تعليم مقرر ڪري سنڌ سيڪريٽريٽ جي “تغلق هائوس” ۾ رکيو ويو. ڊاڪٽر محبوب روٽري ڪلب ڪراچي (سنڌ ويلي) جو صدر. سنڌ ويزن جو سيڪريٽري جنرل آھي. هو آرٽس ڪائونسل ۽ سگا جو لائيف ميمبر پڻ آھي.
منهنجي خيال ۾ سال2008ع هو جو مونکي لياري ڪراچي جي بينظير يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچر لاءِ گهرايو ويو. ڊاڪٽر محبوب شيخ سان اتي ملي مونکي خوشي ٿي. هو پنجن سالن کان سکر ۾ بورڊ جو چيئرمئن هو. وي سيءَ ٻڌايو ته محبوب کي هاڻ رجسٽرار طور هتي وٺي آيا آهيون. ڊاڪٽر صاحب جي اها آخري پوسٽنگ هئي، جو ان بعد آئون کيس هر وقت گهمڻ ۾ مشغول ڏسان ٿو. هي رائيٽ اپ لکڻ شروع ڪرڻ مهل هو فنلئنڊ هو ۽ هينئر فون ڪيم ته خبر پيئي ته هو آمريڪا ۾ آهي. پڪ اٿم ته واپسي تي هو نه فقط اتي جا سفرناما لکندو پر اسان جي شاگردن لاءِ اتي جي تعليمي ادارن بابت گائيڊ لائين به ڏيندو.
ڊاڪٽر محبوب سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ماسٽرس ڪرڻ دوران 14 مارچ 1968ع تي شادي ڪئي. کيس ٽي پٽ عبدالقادر، اعجاز ۽ يوسف ۽ ٻه ڌيئون: ثريا ۽ شائسته آهن. ڊاڪٽر محبوب جا به ٽئي پٽ هن وانگر، بلڪ آئون ته اهو چوندس پنهنجي پڙڏاڏي حاجي عزيز الله شيخ وانگر درس تدريس جي ڪمن ۾ لڳل آهن. هتي اهو لکڻ بي محل نه ٿيندو، ته عبدالقادر شيخ ڪراچي جي NED يونيورسٽيءَ مان اليڪٽريڪل انجيئرنگ ۾ B.E ڪئي، ان بعد ڪراچيءَ مان ئي MBA ڪئي. ان بعد هن ڪئناڊا مان PMP (پروجيڪٽ مئنيجمينٽ پروفيشنل) ڪئي. هاڻ هو ان ئي سبجيڪٽ ۾ پي ايڇ ڊي ڪري رهيو آهي. اعجاز شيخ اڄ ڪلهه فنلئنڊ ۾ آهي. هن ڪراچي يونيورسٽيءَ مان ايم اي ايڪانامڪس ڪرڻ بعد اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان ۾ نوڪري ڪئي. جتان هن کي ايم فل ڪرڻ لاءِ فنلئنڊ وارن کان اسڪالر ملي. M.Phil ڪرڻ بعد هو وري واپس اسٽيٽ بئنڪ ۾ آيو. جتان پوءِ هو سکر جي IBA تعليمي اداري ۾ اسسٽنٽ پروفيسر ٿي رهيو. هاڻ فنلئنڊ جي هن يونيورسٽي “يوواسڪيلا” مانPh.D. ڪري چڪو آهي.
ڊاڪٽر محبوب علي شيخ جي ننڍي پٽ ڊاڪٽر يوسف شيخ ڪراچي جي ڊو ميڊيڪل يونيورسٽيءَ مان سال 2000ع ۾ MBBS ڪئي ۽ سال 2001ع ۾FCPS جو پارٽ ون ڪيو. ان بعد 2003ع ۾USMLE (يونائٽيڊ اسٽيٽس ميڊيڪل لائسننگ ايگزَمينئشن) جا امتحان پاس ڪيا. آمريڪا ۾ اسان جي ڊاڪٽرن کي پڙهڻ يا نوڪري ڪرڻ لاءِ هي امتحان، جنهن جا ٽي پارٽ ٿين ٿا، پاس ڪرڻ ضروري هوندا آهن. ان کان پوءِ، ڊاڪٽر يوسف سال 2008ع ۾ الينوائي (Illinois) يونيورسٽي، شڪاگو مان پوسٽ گرئجوئيشن ڪئي ۽ اڄ ڪلهه يونيورسٽي آف ميساچوسٽس ۾ ميڊيسن جو پروفيسر آهي يعني هو به پنهنجن وڏن – ڀائرن، والد محبوب شيخ، ڏاڏي جي ڀاءُ پروفيسر نظام الدين شيخ (جيڪو پڻ محبوب وانگر ڊي جي سائنس ڪاليج ۾ پروفيسر هو، فزڪس سبجيڪٽ جو) ۽ پڙ ڏاڏي وانگر، درس تدريس جو ڪم ڪري، انسان ذات کي تعليم جهڙي زيور سان مالا مال ڪري رهيو آهي، بقول سندس شڪاگو يونيورسٽي جي Motto (نعري، مقصد) جي:
”Let Knowledge grow from more to more; and so be human life enriched.“

الطاف شيخ
ڪراچي
سيپٽمبر 2019ع

عشق چوي آئون بادشاھ

ملائيشيا هڪ اهڙو ملڪ آهي جنهن کان اسان جا ماڻهو ڪافي حد تائين واقف آهن. ملائيشيا جون ڪيتريون ئي شيون- اليڪٽرونڪ کان چونئرن (Peanuts) ۽ اٺڻيءَ جي پائوڊر مِلڪ جي شاشي تائين اسان جي شهرن- ڪراچيءَ کان اسلام آباد جي ننڍن وڏن اسٽورن تي وڪامن ٿيون. ملائيشيا جون ٺهيل شيون چين ۽ تائيوان جي شين کان به بهتر ۽ وثوق واريون سمجهيون وڃن ٿيون. اسانجو ملڪ تعليم ۾ اڳيان اڳيان هو پر هاڻ ملائيشيا بهتر تعليمي درسگاهن کان اهڙو ته مشهور ٿي ويو آهي جو اسان جا شاگرد ملائيشيا وڃن ٿا ۽ هو ان کي تعليم، رهائش ۽ کاڌي پيتي تي ايندڙ خرچ جي ليکي ۾ انگلينڊ ۽ آمريڪا کان بهتر سمجهن ٿا. گهمڻ ڦرڻ لاءِ به اسان جا ماڻهو ته ڇا جپان ۽ يورپ جا به ملائيشيا اچن ٿا. ملڪ ۾ سخت قانون، انصاف، کاڌي خوراڪ جي هائيجن تي حڪومت جي ڪرڙي نظر هجڻ ڪري ٽوئرسٽ پُرسُڪون محسوس ڪن ٿا. اسان جهڙن ملڪن جا ماڻهو ملائيشيا جي ترقي ۽ جدت تي فخر ڪن ٿا ته گهٽ ۾ گهٽ ڪو ته مسلمانن جو ملڪ آهي جيڪو ٽيڪنالاجي ۽ جدت ۾ اڳيان آهي. هتي جي سياسي نظام جي تعريف ڪن ٿا. بادشاهي نظام هجڻ جي باوجود هر هڪ ملڪ جي ڀلي لاءِ سوچي ٿو- چاهي بادشاهه هجي يا وزيراعظم ۽ جيڪڏهن ڪو حاڪم ملڪ ۽ ان جي ماڻهن کي ڪو نقصان ٿو پهچائي ته ان کي ڪٽهڙي ۾ آندو وڃي ٿو پوءِ ڀلي هو وزيراعظم نجيب هجي. ملائيشيا جو بادشاهه هڪ وڏي ڳالهه سمجهيو وڃي ٿو پر ڏٺو وڃي ته ملائيشيا جو بادشاهي نظام دنيا ۾ نرالو آهي. اسان وٽ هڪ سياسي نمائندو پاور ۾ اچڻ بعد پاڻ کي عوام جو خدمتگار سمجهڻ بدران هو پاڻ کي مغل بادشاهه سمجهي ٿو ۽ ان ئي ڪوشش ۾ لڳو رهي ٿو ته پاڻ ئي حڪومت ڪندو رهي. مرڻ يا مرڻينگ ٿيڻ بعد به ٻيو ڪو نه پر سندس پٽ يا ڌيءَ ان تخت ۽ تاج تي رهي. ان خيال کان ڏٺو وڃي ته ملائيشيا جو بادشاهه جيڪو هڪ امير ۽ ماڊرن ملڪ جو مالڪ بنجي ٿو، قانون جو ايڏو پابند رهي ٿو جو ٺهيل قانون مطابق پنج سال پورا ٿيڻ تي چُپڙي ڪري پنهنجي ڳوٺ هليو وڃي. ائين به نه ته سندس لهڻ يا مرڻ تي سندس ڀاءُ يا پٽ کي تخت تي وهاريو وڃي- جيئن عرب ملڪن يا دنيا جي ٻين ملڪن ۾ جتي بادشاهي نظام آهي، پر ملائيشيا لاءِ لکي چڪو آهيان ته هتي دنيا جو بنهه نرالو بادشاهي سسٽم آهي، جنهن مطابق پنج سال پورا ٿيڻ تي هڪ بادشاهه لهيو وڃي ۽ ان جي جاءِ تي ماڳهين هڪ ڌاريون جنهن جو واسطو ٻي رياست/صوبي سان آهي، اهو اچيو وڃي. ملائيشيا ۾ گهڻو عرصو رهڻ ڪري، اڄ به ملائيشيا جي خبر چار معلوم ڪندو رهان ٿو. انٽر تائين ته سياست جي نه خبر ٿي پوي نه دلچسپي رهي ٿي- خاص ڪري ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ هجڻ ڪري. ان بعد منهنجو ٻاهر ئي رهڻ ٿيو- تعليم خاطر به ته نوڪري خاطر به. نوڪري به سمنڊ واري جتي اسان جي ڏينهن ۾ نه انٽرنيٽ هو نه واٽس ائپ، جو دنيا جي خبر پوي. سمنڊ تي فقط اها اخبار پڙهڻ جو موقعو ملندو هو جنهن ۾ ڌوٻي وڳو ويڙهي ڏيندو هو. 15 سال کن جهاز هلائي ملائيشيا ۾ ڪناري جي نوڪريءَ ۾ اخبار پڙهڻ جو موقعو مليو ۽ ان ملڪ جي سياست سان ئي دلچسپي رهي. ملائيشيا جي پهرين وزيراعظم تنڪو عبدالرحمان سان ته تڏهن ئي ملاقات ٿي جڏهن پيٽاڙو ۾ هئاسين. پنهنجي انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومبس سان موڪلن ۾ ڪراچي آيا هئاسين جتي هن جو دوست تنڪو عبدالرحمان ملائيشيا (ڪوالالمپور) کان لنڊن ويندي ڪراچيءَ ۾ ڪجهه ڪلاڪن لاءِ ايئرپورٽ تي ترسيو هو ۽ اسان جي پرنسپال کي گهرايو هئائين.
ملائيشيا کي آزادي ملي ٽي سال کن ٿيا هئا. ملائيشيا تي اسان وانگر انگريزن جي حڪومت هئي ۽ اسان وارو پرنسپال ڪرنل ڪومبس ملايا ۽ سنگاپور ۾ اهم عهدي تي هو.
1968ع کان منهنجو ملائيشيا اچڻ شروع ٿيو. پهرين جهاز جي ڊيوٽيءَ ذريعي ۽ پوءِ ملاڪا ۾ ڪناري جي نوڪري ڪري ۽ هاڻ رٽائرڊ ٿيڻ بعد به منهنجو ملائيشيا هڪ وزٽنگ پروفيسر جي حيثيت ۾ وڃڻ ٿيندو رهي ٿو. مونکي پنهنجي ملڪ جي سياسي پارٽين ۽ سياستدانن جي ايتري ڄاڻ ناهي جيتري ملائيشيا جي. ملائيشيا جي اڳوڻن وزيراعظمن: احمد بداوي ۽ تُن نجيب رزاق سان اڄ کان ٽيهارو سال اڳ فوٽ بال کيڏيسين. ملاڪا جي گورنر احمد شهاب الدين ۽ ڊپٽي وزيراعظم غفار بابا سان گولف کيڏيوسين. اڄ جي ڪيترن ئي ادارن جي چيئرمينن، اهم فوجي آفيسرن، ويندي ڪجهه رياستن جي چيف منسٽرن ۽ سلطانن سان ته تڏهن کان ڄاڻ سڃاڻ آهي جڏهن هو منهنجن ٻارن کان به ننڍا هئا. ڪجهه ڏينهن اڳ تائين ملڪ جو بادشاهه سلطان محمد پنجون (اصل نالو تينگڪو محمد فارس پترا ابن تينگڪو اسماعيل پترا) جيڪو ٻه سال اڳ تخت تي ويٺو، انهن مان هڪ هو. ويندي سندس والد سلطان اسماعيل پترا به مونکان پنج سال ننڍو آهي جو هو 11 نومبر 1949ع تي ڄائو. هنن جو واسطو ملائيشيا جي تيرهن رياستن مان هڪ ”ڪيلنتان“ سان آهي جيڪو سمجهو ته ڪوالالمپور جي ٻئي پاسي آهي، ڪوالالمپور، ملاڪا، پينانگ وارو پاسو ”ملاڪا نار“ واري سمنڊ جي ڪناري تي آهي ۽ هيءَ ڪيلنتان رياست ڏکڻ چيني سمنڊ جي ڪناري تي آهي ۽ اتر ۾ ٿائلينڊ جو ”ناراٿي واٽ“ صوبو مليس ٿو. ڪجهه عرصي لاءِ ملائيشيا جي هيءَ رياست ڪيلنتان ٿائلينڊ جي به قبضي ۾ رهي هئي. 1941ع کان 1943ع ۾ مٿس جپانين جو به قبضو رهيو. ان بعد وري انگريزن جو جن کان هن ملڪ کي 1957ع ۾ خودمختياري ملي. ڪيلنتان جو گاديءَ وارو شهر ”ڪوٽا بارو“ آهي. 1968ع ۾ جهاز ذريعي پهريون دفعو پينانگ اچڻ تي اسان جهاز جا ڪجهه آفيسر بس ذريعي ڪوٽا بارو آيا هئاسين ته انهن ڏينهن ۾ ڪيلنتان جو سلطان هينئر واري بادشاهه ”سلطان محمد پنجين“ جو ڏاڏو ”سلطان يحيٰ پترا“ هو، جيڪو بعد ۾ 1975ع ۾ ملائيشيا جو ڇهون بادشاهه ٿيو. بادشاهيءَ جا پنج سال پورا ڪرڻ کان سال کن اڳ 1979ع ۾ گذاري ويو، سندس پٽ سلطان اسماعيل جو بادشاهه ٿيڻ جو وارو نه آيو. واري اچڻ کان اڳ 14 مئي 2009ع تي کيس اڌرنگ (Stroke) ٿي پيو هو جنهن لاءِ اڃان تائين زير علاج آهي. ڊسمبر 2016ع ۾ جڏهن ڪيلنتان جي سلطان جو بادشاهه ٿيڻ جو وارو آيو ته ”بادشاهن جي ڪائونسل“ سلطان اسماعيل جي بيمار هجڻ ڪري سندس پٽ ”سلطان محمد پنجين“ کي پڳ ٻڌرائي تخت تي وهاريو. هو ان وقت کان صحيح طرح بادشاهت هلائي رهيو هو. ٻن سالن بعد- يعني نومبر 2018ع ۾ اوچتو خبر پئي ته بادشاهه سلامت ملڪ مان غائب آهي. افواهن مٿان افواهه- جيڪي اسان تائين به پهتا. ظاهري طرح ته هو ميڊيڪل چيڪ اپ جي سلسلي ۾ ٻن مهينن جي موڪل تي هو. ملڪ جو ڪاروبار ڊپٽي بادشاهه هلائي رهيو هو. اتي سوشل ميڊيا تي ۽ ٻاهر جي اخبارن ۾ پهرين فقط خبرون ۽ پوءِ ته فوٽا به اچڻ لڳا ته ملائيشيا جي بادشاهه محمد پنجين نه فقط شادي ڪئي آهي پر هڪ اهڙي روسي ڇوڪريءَ سان، جيڪا 2015ع جي بيوٽي ڪُئين هئي ۽ اهي افواهه به گرم ٿيڻ لڳا ته بادشاهه لاءِ بهتر آهي ته ان صورت ۾ تخت ۽ تاج جي پچر ڇڏي. ملائيشيا جي سلطانن، بادشاهن ۽ سندن ٻارن جون گهڻو ڪري پنهنجن ۾ ئي شاديون ٿين ٿيون پر آئون نٿو سمجهان ته شاهي خاندان کان ٻاهر شادي ڪرڻ تي شاهي خاندان جو ماڻهو سلطان يا بادشاهه ٿيڻ لاءِ (Disqualify) ٿيو وڃي. ڪيترن ئي ملائيشيا ۽ برونائي جي سلطانن ۽ بادشاهن عام ماڻهن (Commoners) سان شاديون ڪيون آهن. ڌارين جي ڇوڪرين سان شاديون ڪيون اٿن. ويندي هن بادشاهه سلطان محمد پنجين جي پهرين زال تينگڪو زبيده ٿائي شهزادي پپٽ پاڪدي جي ڌيءَ هئي جنهن سان هن 2004ع ۾ شادي ڪئي پر چئن سالن بعد 2008ع ۾ هن کي طلاق ڏئي ڇڏي. هن مان کيس ڪو اولاد نه ٿيو. ملائيشيا جي هڪ ٻي رياست ڪيداح جي سلطان تئانڪو عبدالحليم جيڪو ٻه دفعا بادشاهه ٿي چڪو آهي، هن ٻي شادي هڪ عام ڇوڪري حَمينا سان ڪئي جيڪا کانئس 27 سال ننڍي هئي.
برونائي جو ملڪ سائيز ۾ کڻي ملائيشيا کان ننڍو آهي پر دنيا جو امير ترين ملڪ جنهن جو سسٽم ملائيشيا سان ملي ٿو. بادشاهي نظام آهي ۽ ساڳي ملئي ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي. ملڪ جو اسلام مذهب آهي ۽ بادشاهه کي عوام پير ڪري ٿي سمجهي/ يا کڻي چئجي ته سمجهڻو ئي پوي ٿو جو هو عام ماڻهوءَ لاءِ ابو امان آهن. نه نه ته به عوام جو وڏو خيال ڪن ٿا پر شان ۽ رتبي ۾ عوام گهٽ سمجهيو وڃي ٿو ان ڪري هنن جون شاديون هڪ ٻئي جي ملڪن ۽ رياستن جي بادشاهن ۽ سلطانن جي ٻارن سان ئي ٿين ٿيون، جيئن اسان وٽ پير، مرشد، سيد مخدوم پنهنجي خاندان کي اعليٰ سمجهي ٿو ۽ عام ذات ۾ شاديون ڪرڻ کي عيب سمجهي ٿو. هنن سلطانن، بادشاهن جو مقابلو ته اسان جي پيرن، سيدن کان به وڌيڪ ٿيو جيڪي سڄي سڄي رياست يا ملڪ جا والي وارث آهن، پر ڏسان پيو ته پيار ايڏو پاور فل آهي جو ڪيترن ئي شاهي خاندان جي ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جون- يعني شهزادن ۽ شهزادين جون شاديون عام رعيت ۾ ٿينديون رهن ٿيون. اهو آهي ته هتي جو عام ماڻهو پڙهيل ڳڙهيل آهي ته شاهي خاندان جا ماڻهو- ڇوڪرا توڙي ڇوڪريون انهن کان به وڌيڪ تعليم يافته آهن ۽ ٻارن جي عشق يا ضد کي انهن جا وڏا ٿڌي دل ۽ دماغ سان سوچين ٿا ۽ ڪارو ڪاري جي خونريزيءَ جي خوف کان هو اسان جي وطن جي شائسته ۽ بلخ مهر وانگر ناروي جهڙي ڏکئي ۽ برفاني ملڪ ۾ پنهنجي جان بچائڻ لاءِ نٿا اچيو نڪرن.
برونائيءَ جو بادشاهه ته ڏٺو وڃي ته ملائيشيا جي بادشاهه کان به پئسي ۽ رتبي ۾ وڌيڪ طاقتور ٿيو جو ملائيشيا جو بادشاهه ته فقط پنجن سالن لاءِ بادشاهه ٿو ٿئي ۽ ان بعد هن کي ٻي رياست جي سلطان لاءِ تخت ۽ تاج ڇڏڻو پوي ٿي. عمر جي وڏي رهيس ٿي ته هن جو وارو وري 40 سالن بعد اچي ٿو نه ته سندس پٽ بادشاهه ٿئي ٿو. ڇو جو ملائيشيا جي نون رياستن جا سلطان واري واري تي پنج سالن لاءِ سڄي ملائيشيا جا بادشاهه ٿين ٿا، پر برونائي جو بادشاهه مرڻ تائين هلندو رهي ٿو. جيئن اڄڪلهه برونائيءَ جو بادشاهه حسن البلقيھ آهي جيڪو 1967ع کان جڏهن هو 21 سالن جو هو ته بادشاهه ٿيو ۽ اڃان تائين هلندو هلي. هيڏو وڏو طاقتور ۽ مان مرتبي وارو ٿي ڪري هن عام ڇوڪرين سان شادي ڪئي، سندس ٻي زال عائشه مريم سندس ملڪ جي قومي هوائي جهاز ڪمپني ”رايل برونائي ايئر لائين“ جي هڪ ايئر هوسٽس هئي. ڪجهه سالن بعد هن کي طلاق ڏيڻ بعد جيڪا ٽي شادي عذريناز سان ڪئي اها ملائيشيا ٽي وي RTM جي هڪ عام ائنڪر هئي. ڏٺو وڃي ته اها ته عمر ۾ کانئس 33 سال ننڍي هئي.
اسان وٽ جيڪو خاندان قبيلو پاڻ کي اهم ۽ اتاهون سمجهي ٿو اهو ٻئي قبيلي سان جي ڳانڍاپو ڪري ٿو ته وڌ ۾ وڌ هن جون ڇوڪريون کڻي ٿو پر پنهنجي خاندان جي ڇوڪري ٻئي کي سڱ ڏيڻ ۾ بي عزتي سمجهي ٿو. ڪوشش ته اها ڪري ٿو ته نياڻي ٻار جي شادي ئي نه ڪرائجي. کانئس حق بخشرائي گهر ۾ وهاري ڇڏجي- جنهن کي قرآن سان شادي ڪرڻ (توبهه نعوذ باالله) سڏين ٿا پر ڏٺو وڃي ته برونائي جي بادشاهه ته پنهنجن ڌيئرن جي به عام ماڻهن سان شادي ڪرڻ ۾ بي عزتي نه سمجهي. برونائي جي بادشاهه حسن البلقيھ جي ڌيءَ شهزادي مجيدان نور البلقيھ (ڄم جو سال 1976) جنهن برونائيءَ جي يونيورسٽي مان ماسٽرس ڪئي ان بعد انگلينڊ مان به تعليم حاصل ڪئي، هڪ عام نوجوان (آفيس ۾ نوڪري ڪندڙ) خيرل الخليل سان شادي ڪئي. هيءَ شادي عمر علي سيف الدين مسجد ۾ 2007ع ۾ ٿي جنهن جو احوال مون پنهنجي هڪ سفر نامي ”برونائيءَ کان برازيل“ ۾ ڏنو آهي، کين ٻه ٻار آهن: پٽ عبدالحفيظ ۽ ڌيءَ ريحانا حِنا.
بهرحال اهڙا ڪيترائي مثال ملندا جن ۾ شاهي خاندان جي ٻارن عام رعيت مان شادي ڪئي. ويندي جپان جي شاهي خاندان جي ڇوڪرين - جن جي خاندان کي عوام سج جو اولاد سمجهن ٿا ۽ ٻي جنگ عظيم تائين ته عوام جپاني بادشاهه اڳيان ڪنڌ مٿي کڻي ڏسڻ کي به گناهه سمجهندو هو. اهڙي طرح برطانيه جي سلطنت جا مثال آهن پوءِ ڪن شهزادن، شهزادين يا بادشاهن عام ماڻهو (Commoner) سان شادي ڪرڻ تي تخت ۽ تاج تان هٿ کڻي ڇڏيو، ڪِن کي ڪورٽ، صلاحڪارن يا شاهي خاندان جي مائٽن پريشر وڌو جنهن ڪري هنن بادشاهت ڇڏي ڏني پر ڪيترا ته ان قسم جي شاديءَ بعد راجا يا راڻيون ٿي ملڪ تي حڪومت به ڪنديون رهيون.

عشق ۾ ڇڏيل تاج ۽ تخت

ملائيشيا جي هن بادشاهه سلطان محمد 5 جي شادي ڪرڻ ۾ ڪا اهڙي ته ڳالهه نه هئي. آخر عام ماڻهو توڙي بادشاهه ٻي ٻي ۽ ٽي شادي به ڪندا رهن ٿا. عرب دنيا ۾ توڙي هن پاسي ملائيشيا، برونائي پاسي ڪيترن بادشاهن کي ٻه ٻه ٽي زالون به رهيون پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته سرڪاري طرح راڻي هڪ ئي رهي ٿي. هي ڪيلنتان جو سلطان محمد پنجون جنهن کي ملائيشيا جو بادشاهه ٿئي اڃان ٻه سال ٿيا هئا (يعني هن جي بادشاهت جي ٽرم ۾ اڃان ٽي سال هئا) اهو ته بنا زال جي هو. سندس 2004ع ۾ تينگڪو زينب سان شادي ٿي هئي. اولاد نه ٿيڻ تي (اهو ئي اسان ٻين جي واتان ٻڌو) يا ڪنهن ٻئي سبب ڪري 2008ع ۾ هنن جي طلاق ٿي وئي- يعني هي بادشاهه سلامت گذريل ڏهن سالن کان بيچلر زندگي گذاري رهيو هو، تنهن جيڪڏهن ڪنهن ديسي يا ولائتي ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي ته ڪا وڏي ڳالهه ته نه ٿي. انڊونيشيا جو صدر احمد سڪارنو ٽن زالن هوندي جپان جي مئخاني ۾ Serve ڪندڙ 19 سالن جي جپاني ڇوڪري نائوڪو (رتنا ديوي) سان سرڪاري خرچ تي شادي ڪري سگهي ٿو.(ان وقت سڪارنو جي عمر 57 سال هئي) ته هي ملڪ جو بيچلر بادشاهه ڇو نه؟ ملائيشيا ۽ ٻاهر جي دنيا ۾ ان تي هل هلاچو ڇا لاءِ؟ ايڏي Sensation ۽ ماڻهن جي Speculation ڇا لاءِ؟ منهنجي خيال ۾ ته ماڻهن هيءَ ڳالهه expect نٿي ڪئي، جي شادي جو خيال ۽ اعلان اڳواٽ ڏيکاريو وڃي ها ته پاڻ ڌام ڌوم سان هيءَ شادي نارمل طريقي سان ٿي وڃي ها ۽ ماڻهو خوشيون ملهائيندي آجيان ڪن ها پر منهنجي خيال ۾ ان معاملي ۾ ماڻهو ان ڪري افواهه پکيڙيندا رهيا ۽ ڌُڪا هڻندا رهيا جو اها ڳالهه سڀني کان لڪائي وئي هئي. بادشاهه اوچتو اعلان ڪيو ته هو ٻن مهينن جي موڪل ڪري ٻاهر علاج لاءِ ٿو وڃي. دراصل اها ڳالهه به حيرت جهڙي آهي. اسانجي ملڪ ۾ ته ڪنهن کي صدر، وزيراعظم يا ٺلهو وزير ڪيو ته هو جي بستر تي پيل بيمار آهي ته به چاق چڱو ڀلو ٿيو وڃي. اسان وٽ ته کڙا تڙا به بيمار تڏهن ٿيندا آهن جڏهن ڪنهن ڏوهه ۾ هنن کي ڪورٽ طرفان جيل جي سزا ملندي آهي. بادشاهه جهڙي عهدي تان ته ڪو هڪ ڏينهن به موڪل نٿو ڪري.
بهرحال ملائيشيا جي هن بادشاهه محمد 5 جي کانئس 24 سال ننڍي روس جي سال 2015ع جي حسن جي راڻي (Beauty Queen) اوڪسانا، سڄو نالو (Oksana Andreyevna Voevodina) جي ماسڪو ۾ شاديءَ جون پهرين سوشل ميڊيا تي خبرون ۽ پوءِ تصويرون به اچڻ لڳيون ۽ سندس ملڪ ملائيشيا ۾ نه هيءَ خبر نه هوءَ خبر. سڄو ڪم ڌڪي بازيءَ تي هلي رهيو هو. بادشاهه سلامت جي آفيس يا خاندان جي ماڻهن کان پڇڻ تي به هنن لاعلميءَ جو اظهار ڪيو ٿي. ڪنهن به سرڪاري طرح ملڪ جي ملئي بادشاهه جي روس جي حسينا سان شاديءَ جي نه تصديق ڪئي ٿي ۽ نه ترديد! مون ان ڏينهن نيٽ تي ملئي اخبار پڙهي ته پهرين صفحي جي وڏي سرخي هئي ته: ”پريشان ٿي صحافي ملڪ جي 92 سالن جي وزيراعظم محمد مهاتير جو هڪ فنڪشن ۾ گهيراءُ ڪري پڇڻ آيا ته ان پويان حقيقت ڇا آهي؟“ وڌيڪ خبر پڙهڻ بنا ئي آئون سمجهي ويس ته مهاتير ڇا جواب ڏنو هوندو. اهو ئي ته ”مونکي خبر ناهي. جيسين مونکي بادشاهه سلامت کان آفيشل نياپو نٿو ملي آئون ڇا ٿو چئي سگهان.“ ملائيشيا ۾ رهندڙ اسان جي پاڪستانين کي اهو سمجهڻ کپي ته ملئي ماڻهو ٻئي لاءِ ڪنهن به قسم جي ڪمينٽ ڪرڻ کان گريز ڪن ٿا. نه فقط سياستدان پر عام ماڻهو به. ٻار کي ننڍي هوندي کان اها سُتي پياري وڃي ٿي ته ٻئي تي بهتان يا گلا ته ناهي ڪرڻي پر Commentبه ناهي ڪرڻي. منهنجي آفيس ۾ ٻه ملئي ڪلارڪ ڇوڪريون ڀيڻون هونديون هيون. هڪ ڪنهن ڏينهن نه ايندي هئي ته ٻيءَ کان پڇڻ تي هوءَ اها ئي ورندي ڏيندي هئي ته ”سايا تداڪ تاهو“ يعني مونکي خبر ناهي. ”انچڪ تانيا“ سر! توهان ئي پڇوس. سندن والد به اسان جي اداري ۾ ڪم ڪندو هو ان کان پڇڻ تي به هو اهو ئي جواب ڏيندو هو ته ”توهان فون ڪري پڇوس.“
ملئي ماڻهو پهرين ڏينهن ۾ آلا ٻالا لڳن ٿا پر پوءِ ڳالهه سمجهه ۾ اچي ٿي ته هو اسان کان سياڻا آهن. منجهن اجائي سجائي گلا جي عادت ناهي، اوطاقن ۽ گهرن ۾ ويهي ڪچهريون نٿا ڪن جن بعد اسان اڪثر جهيڙا ڪري اٿندا آهيون. سوچڻ جي ڳالهه آهي ته ملڪ جي وزيراعظم کي پنهنجي ملڪ جي بادشاهه جي خبر نه هجي! پر ملائيشيا ۾ اهو ئي بهتر سمجهيو وڃي ٿو ته هر ڪو پنهنجي پاڻ بابت ڳالهه ٻڌائي، پاڻ دفاع ڪري.
ههڙي واقعي تي ملائيشيا جي غير ملئي ماڻهن- يعني چيني ۽ انڊين رهاڪن کي، جيڪي ملئي ماڻهن جي عقل مندي ۽ ملڪ تي ڪنٽرول هجڻ ۾ خوش ناهن- انهن کي ملئي بادشاهه جي ملڪ کان ٻاهر رهڻ ۽ ويتر شادي ڪرڻ- سو به مسلمان ٿي روس جهڙي ملڪ مان هڪ ماڊل گرل ۽ بيوٽي ڪُئين سان، سٺو نه لڳو ۽ سوشل ميڊيا ذريعي منفي پروپئگنڊا ڪندا رهيا ۽ بعد ۾ بادشاهه جي موٽڻ ۽ شاديءَ جون خبرون ۽ فوٽو اچڻ تي به گلا ڪندا رهيا ۽ بادشاهه جي اعلان کان اڳ ئي هي افواهه پکيڙيندا رهيا ته بادشاهه استعيفا ٿو ڏئي ۽ هن کي ڏيڻ به کپي... وغيره.
اتفاق اهڙو جو ڪنهن جي چوڻ تي نه پر بادشاهه پنهنجي خيال سان ئي پنهنجي بادشاهت تان هٿ کڻي ڇڏيو جيتوڻيڪ ان ۾ بادشاهه تي ڪو بار نٿو پوي ته هو شادي نه ڪري. ملائيشيا جو هي بادشاهه سلطان محمد پنجون (ڄم جو نالو: تنگڪو محمد فارس پترا) ته بنا زال جي هو پر اهي جن کي ٻه ٻه زالون ۽ انيڪ ڪنيزائون آهن، اهي به پيا ٽي يا چوٿين شادي ڪن، سلينگور جي سلطان شرف الدين ادريس شاهه ٽي ويءَ جي هڪ خبرون پڙهندڙ (News Caster) نور عاشقين سان جو شادي ڪئي؟ انگلينڊ جي شاه ايڊورڊ ٻه دفعا طلاق ورتل هڪ عام عورت وئليس سمپس سان جو شادي ڪئي؟ ناروي جي بادشاهه هرالڊ پنجين جو هڪ ڪپڙي جي واپاريءَ جي ڌيءُ سونجا سان شادي ڪري هن کي راڻي بنايو؟ اسپين جي بادشاهه فيلپ (Felipe) ڇهين ٽي ويءَ جي هڪ طلاق واري جرنلسٽ سان شادي ڪئي!
منهنجي خيال ۾ ملائيشيا جي بادشاهه نه ڪو غير اخلاقي ۽ نه غير اسلامي ڪم ڪيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته سندس شادي جنهن سان ٿي- اوڪسانا سان، اها هڪ غير مسلم هئي ۽ اها ماڊل گرل هئي سو ظاهر آهي ته شاديءَ کان اڳ وارا فوٽو اهڙا ئي هوندا جيڪي ماڊل گرل ۽ سونهن جي مقابلي ۾ حصو وٺڻ وارين ڇوڪرين جا ٿين ٿا. اهي فوٽو ڳولي سوشل ميڊيا تي ڏيڻ ماڻهن جي ناداني ئي چئي سگهجي ٿو. اوڪسانا شاديءَ کان 8 مهينا کن اڳ 16 اپريل تي اسلام قبول ڪيو هو ۽ هاڻ سندس نالو ريحانا (Rihana Oxana Gorbatenko) آهي. ريحانا 10 جولاءِ 1993ع تي ماسڪو ۾ ڄائي ۽ پاڻ اتي جي هڪ يونيورسٽي ”پليخانوو (Plekhanov) ايڪانامڪ يونيورسٽيءَ“ مان گرئجوئيشن ڪئي. ملائيشيا جي بادشاهه سلطان محمد پنجين سان سندس شادي ماسڪو جي هڪ پاش علائقي بارويخا ۾ 22 نومبر تي ٿي. ريحانا جو پيءُ ائنڊري گورباتينڪو ماسڪو جو هڪ مشهور آرٿوپيڊڪ سرجن آهي. ريحانا جي ماءُ لاءِ به چيو وڃي ٿو ته 1990ع ۾ حسن جي مقابلي ۾ حصو ورتو هو پر کٽي نه سگهي هئي. شاديءَ تي صحافين ڪنوار جي پيءُ سرجن ائنڊريو کان اهو ضرور پڇيو هو ته توهان کي گهوٽ ڪيئن ٿو لڳي ۽ توهان سمجهو ٿا ته توهان جي ڌيءَ مسلمان ٿي صحيح ڪيو آهي؟ ان جي جواب ۾ هن ٻڌايو ته منهنجي ڌيءَ سان بادشاهه جي پهريون دفعو ملاقات يورپ ۾ ٿي جتي هوءَ واچن جي وڪري جي سلسلي ۾ پروموشن ڪري رهي هئي. هن ٻڌايو ته منهنجا ڪيترا سڃاڻا آهن جيڪي مسلمان آهن ۽ آئون پاڻ به اسلام مان بيحد متاثر آهيان. جيستائين گهوٽ جي ڳالهه آهي ته هو بيحد سلجهيل، بااخلاق ۽ تعليم يافته آهي.
تعليم يافته هجڻ تي آئون به Comment ڪندس ۽ پهرين به ڪيترن هنڌن تي لکندو اچان ته ملائيشيا کڻي جهنگلن جو ملڪ آهي- بلڪه هو... هاڻ ته دنيا جي ماڊرن ملڪن مان ٿي پيو آهي، پر اهو آهي ته هتي جو عام ماڻهو توڙي بادشاهه يا سلطانن جا ٻار شروع کان تعليم جا خواهشمند رهيا آهن... منهنجي خيال ۾ ملائيشيا جي ترقيءَ ۾ خاص فئڪٽر به تعليم ئي آهي. هي بادشاهه محمد پنجون ته ڇا پر هن جو ڏاڏو سلطان يحيٰ پترا جيڪو ملائيشيا جو ڇهون بادشاهه هو ۽ سن 1917ع ۾ ڄائو هو ان به نه رڳو ملائيشيا جي انگريزي اسڪولن مان تعليم حاصل ڪئي پر ولايت مان به پڙهيو. هي هاڻ وارو بادشاهه ته هيڪاندو گهڻو تعليم يافته آهي. هن پرائمري تعليم پنهنجي ڳوٺ ڪوٽا بارو جي سلطان اسماعيل اسڪول مان حاصل ڪئي. هتي هڪ دفعو وري ان ڳالهه جو اظهار پڻ ڪندس ته ملائيشيا ۾ اڄ به انگريزن جو رائج ڪيل اهو ئي تعليمي نظام هلي ٿو جيڪو اسان وٽ هو. يعني پرائمريءَ تعليم مادري ٻولي ملئيءَ ۾ ڏني وڃي ٿي. اهو به لکندو هلان ته ملئي بادشاهه يا سلطان هجن يا سياستدان- هو ننڍي هوندي پنهنجي مادري زبان پڙهن ٿا ۽ پنهنجي ڳوٺ جي اسڪول مان پڙهن ٿا. نتيجي ۾ ملائيشيا ۾ ڳوٺن جا اسڪول به اعليٰ درجي جا آهن ۽ هر شاهي خاندان جو ماڻهو، سياستدان، اسيمبليءَ جو ميمبر پنهنجي مادري ٻوليءَ کان واقف آهي. هو پنهنجي ٻوليءَ جي اخبار پڙهي ٿو، ڪتاب پڙهي ٿو. ملائيشيا جو ”ديوان بهاسا پستڪا“ ائين آهي جيئن اسان جو ”سنڌي ادبي بورڊ“. ان طرفان رسالو يا ڪتاب ڇپڻ ۾ ڪوتاهي ٿئي ٿي ته اسيمبليءَ جا ميمبر به دانهون ڪن ٿا. اسان وٽ ڇا آهي- ان تي ڇا ڪمينٽ ڪجي!
مادري زبان سان گڏ ملائيشيا ۾ انگريزي به گهڻي پڙهن ٿا. ان ڪري مهاتير وزيراعظم کان بادشاهه سلطانن تائين ڇا ته انگريزي ڳالهائين ٿا! اسان وٽ اسان جي وزيراعظمن کي اوباما سان ڳالهائڻ لاءِ پرچيون کڻي وڃڻو پوي ٿو. سلطان محمد 5 روسي ڇوڪري اوڪسانا (ريحانا) سان شادي ڪرڻ بعد هاڻ تاج و تخت جي پچر ڇڏي ڏني آهي. ان پنهنجي شهر ڪوٽا بارو مان پرائمري ۽ مڊل تعليم حاصل ڪرڻ بعد ڪوالالمپور جي ”الائيس سمٿ اسڪول“ مان وڌيڪ پڙهيو. ان بعد انگلينڊ جي اوڪهام اسڪول، رٽلنڊ مان تعليم حاصل ڪئي. ان بعد آڪسفورڊ جي سينٽ ڪراس ڪاليج ۽ آڪسفورڊ سينٽر فار اسلامڪ سٽڊيز مان 1991ع ۾ گرئجوئيشن ڪيائين. ان کان علاوه هن ڪئناڊا جي هورون (Huron) يونيورسٽي، اونٽاريو ۽ برلن جرمنيءَ مان تعليم حاصل ڪئي. ان کان علاوه هو لنڊن جي يورپين بزنيس اسڪول مان به پڙهيو. هو راندين جو به شوقين آهي.
سو روسي ڪنوار اوڪسانا (هاڻ ريحانا) جي سرجن پيءُ ائنڊري جي، روسي اخبار KP (ڪومسو مولسڪايا پراودا) کي، اها ڪمينٽ ڏيڻ ۾ حقيقت آهي ته:
“He is a wonderful person. Very intelligent and well-educated. I am very happy for my daughter Oksana.”
اوڪسانا جي پيءُ اهو به چيو ته هو گذريل ڏيڊ سال کان ملائيشيا جي بادشاهه کي سڃاڻي ٿو جيڪو بيحد اخلاق وارو آهي. ائين جي نه هجي ها ته هو ڪڏهن به پنهنجي ڌيءَ جي پسند تي ها نه ڪري ها.
بهرحال هن شاديءَ تي، بلڪه صحيح ڳالهه ته اها آهي ته هن استعيفا تي، سڄي ملائيشيا کي حيرت آهي ته ملائيشيا جي تاريخ ۾ هي پهريون دفعو آهي جو ڪو بادشاهه تخت ۽ تاج ڇڏي رهيو آهي جڏهن ته اڃان هن کي ٽي سال ٻيا به حڪومت جا رهيا ٿي.
هن بادشاهه لاءِ مشهور آهي ته هن جي پهرين زال ملڪ کان ٻاهر ڄائي ۽ هي پهريون سلطان هو جيڪو جڏهن بادشاهه ٿيو ته ان وقت بنا راڻي- يعني زال جي هو ۽ هي پهريون بادشاهه آهي جنهن حڪومت جي پنج سال مدي کان اڳ تخت و تاج ڇڏي ڏنو. تازين خبر موجب سلطان محمد پنجون بادشاهت سان گڏ ڪوالالمپور وارو بادشاهي محل ڇڏي پنهنجي رياستي محل ۾ رهڻ لاءِ ”ڪوٽا بارو“ روانو ٿي ويو آهي جيڪو سندس رياست ”ڪيلنتان“ جي گاديءَ جو شهر آهي. هو سڄي ملڪ جو هاڻ کڻي حاڪم نه رهيو آهي پر پنهنجي رياست جو ته مرڻ گهڙيءَ تائين رهندو. سلطان محمد پنجين جي بادشاهت ڇڏڻ تي ملڪ جي حاڪمن جي ڪانفرنس جيڪا ملئي ٻوليءَ ۾ ”مجلس راجا راجا“ سڏجي ٿي يعني Conference of Rulers سوچي رهي آهي ته هاڻ ڪهڙي رياست جي سلطان کي پنجن سالن لاءِ ملڪ جو بادشاهه (Yang di-pertuan Agong) ٺاهجي. ملئي ٻوليءَ ۾ بادشاهه کي ”ينگ دي پَرتُوان اگونگ“ ۽ سندس زال (راڻيءَ) کي ”راجا پرمئشوري اگونگ“ سڏجي ٿو. وزيراعظم کي ”پرڌان منتري“ ۽ ڊپٽي لاءِ ملئي لفظ تمبالان (Timbalan) آهي. ملئي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي هندي ۽ سنسڪرت جا لفظ آهن. حاڪمن جي ڪانفرنس جنهن کي ملئي ٻوليءَ ۾ ”مجلس راجا راجا“ سڏجي ٿو ان ۾ ملائيشيا جي تيرهن ئي رياستن جا نمائندا ٿين ٿا. نَو رياستن جا سلطان باقي چئن رياستن جا گورنر، نئين بادشاهه جي چونڊ يا ڪنهن بادشاهه کي لاهڻو هوندو آهي ته فيصلو سلطانن جو ئي هوندو آهي. ان ڪري هن ڪانفرنس جو نالو ”راجائن جي مجلس“ رکيو ويو آهي. پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ اهو به لکندو هلان ته ملئي ٻوليءَ ۾ واحد مان جمع ٺاهڻ جو ڪو طريقو ناهي- جيئن اسان وٽ اک مان اکيون، گهوڙي مان گهوڙا، راڻيءَ مان راڻيون وغيره. ملئي ٻوليءَ ۾ جمع ٺاهڻ جو اهو ئي طريقو آهي ته واحد کي ٻه دفعا ورجايو. جيئن Buku معنيٰ ”ڪتاب“ جو جمع ٿيو ”بُڪُو بُڪُو“. اهڙي طرح Raja معني ”حاڪم“ جو ٿيو ”راجا راجا“.

ملائيشيا جو نئون بادشاھ

ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته برونائي يا ملائيشيا جي بادشاهن، سلطانن هڪ کان وڌيڪ به شاديون ڪيون، ڌارين ملڪن مان به ڪيون، عام ڇوڪرين (Commoner) يعني رعيت مان به ڪيون پر راڻي هميشه هن قوم ملئي جي مسلمان ئي ٿي. ملائيشيا جي هن بادشاهه ”سلطان محمد پنجين“ جي هيءَ روسي ڇوڪري دلپسند، پڙهيل ڳڙهيل، محبوبا، معشوقا ضرور چئي سگهجي ٿي پر ملئي نه هجڻ ڪري هن کي ملڪ جا ماڻهو توڙي سلطان ۽ شهزادا پنهنجي ملڪ جي راڻي ڪيئن قبول ڪن؟ شاهي محلاتن جي اندر جون ڳالهيون جيڪي ٻاهر ٻڌڻ ۾ اچي رهيون آهن ان ۾ اها به آهي ته ملڪ جي سلطانن جيڪي سمجهو ته پنهنجي پنهنجي رياست جا حاڪم ۽ پير و مرشد آهن ۽ جيڪي ”مجلس راجا راجا“ جا اهم نمائندا آهن انهن لاءِ اها ڳالهه ڏکي ٿي پئي ته هڪ روسي ڇوڪريءَ کي تاجپوشي ڪرائي پنهنجي راڻي بڻايو وڃي. ٻين جي واتان اهو به ٻڌڻ ۾ آيو ته ان ارادي کان بادشاهه سلامت کي به آگاهه ڪيو ويو ۽ عام ماڻهو اهو ئي سمجهي رهيو هو ته ڪهڙو بادشاهه تخت تاج ڇڏيندو ۽ ”مجلس راجا راجا“ جي نمائندن جي ووٽن جي گهڻائي ڀلي بادشاهه جي حق ۾ نه ٿئي پر تنهن هوندي به بادشاهه محمد 5 تخت ڇڏڻ تي ڪجهه ته ضد ضرور ڪندو ۽ هو پنهنجي ضد کي ڏنڊي جي زور تي به مڃرائي سگهي ٿو. مجلس راجا راجا جا قانون کڻي ڇا به هجن. هن وقت ته ملڪ جو بادشاهه هو پاڻ آهي جنهن جي هٿ هيٺ ملڪ جي سڄي فوج آهي، سڄي پوليس ۽ جوڊيشري آهي. پر يارو! لڳي ٿو ته بادشاهه جي پيار جي مقابلي ۾ سندس تاج و تخت ۽ حاڪمراني به هن لاءِ ڪا حيثيت نٿي رکي. آفيشلي سلطانن (مجلس راجا راجا) جي ميٽنگ ٿئي ۽ هن بادشاهه کي تخت تان لهڻ جي صلاح ڏين ان کان اڳ بادشاهه سلامت سلطان محمد 5، بادشاهيءَ تان استعيفا ڏيڻ جو اعلان ڪري سڀني کي هَڪو ٻَڪو ڪري ڇڏيو ته توهان مونکي تخت تان ڇا لاهيندائو، آئون ته اڳهين لٿو پيو آهيان. آئون ته اڳهين محبت ۾ مئل آهيان، مئل کي ڪير ڇا ماريندو؟ اها ڳالهه سوچي مونکي حيرت ٿي ٿئي. سال 1968ع يا شايد 1969ع هو يعني هن بادشاهه سلطان محمد پنجين جي ڄم جو سال، جو اسا جو جهاز ڪوالالمپور جي بندرگاهه پورٽ سُئٽنهام (جيڪو هاڻ ملئي ٻوليءَ جي نالي پورٽ ڪلانگ ٿو سڏجي) ۾ اچي لنگر انداز ٿيو هو. جالان تئانڪو عبدالرحمان روڊ تي ”گلوب سلڪ“ اسٽور جي مالڪ تانسري ڪشوءَ جي فئمليءَ طرفان مونکي هڪ دعوت ملي هئي جيڪا سندن ڀر واري دڪان جي سيٺين چوٽڙام وارن جي گهر ۾ بمبئي کان آيل مشهور سنڌي ڳائڻي ماستر چندر جي مان ۾ هئي. ماستر چندر ڪا رات هتي جي بادشاهه جي رهائشگاهه واري شهر ڪوالالمپور ۾ سنڌي راڳ ۽ ڪيترائي لطيفا ٻڌائيندو رهيو. مون وٽ اڄ به ان پروگرام جو ڪئسٽ ٽيپ موجود آهي. ان ۾ اهو به راڳ ڳايو هئائين جنهن جون مٿيون سٽون ”محبت ۾ مئل“ آهيان هن بادشاهه جي عشق جي ترجماني ڪن ٿيون. دنيا ۾ اهڙا تمام ٿورا بادشاهه هوندا جن پنهنجي محبوبا خاطر تخت ۽ تاج کي به ڇڏي ڏنو هوندو. هجي ته اوڪسانا (ريحانا) کي به شاباش جيڪا هيڏو پڙهيل ڳڙهيل ۽ حسن جي راڻي ٿي ڪري پاڻ کان وڏي عمر ملئي همراهه سان شادي ڪئي. بهرحال چندر جو اهو راڳ- جيڪو هن ڪوالالمپور ۾ بادشاهي محل کان سڏ پنڌ تي چوٽڙام جي بگلي جي ڊرائنگ روم ڳايو هو- اڄ کان اڌ صدي اڳ، مونکي ائين لڳي ٿو ته ڄڻ هي بادشاهه جيڪو ڪوالالمپور جو بنگلو خالي ڪري ڳوٺ (ڪوٽا بارو) هليو ويو آهي- اهو ڳائي رهيو هجي...

مان دنيا کي سڃاڻان ٿو،
مان دنيا جو ڏٺل آهيان.
نه دنيا ئي لڪل آهي،
۽ نه دنيا کان لڪل آهيان.
چون ٿا ويو ”چندر“ ڪسجي،
برابر مان ڪٺل آهيان.
مئل آهيان محبت ۾،
اڳيئي مان مُٺل آهيان.
مئي کي ڪير ماريندو؟
مان جيئرن کان ٽٽل آهيان.
جيئڻ وارا پيا مرندا،
مرڻ کان مان ڇٽل آهيان...
اوه منهنجا سهڻا... اوه منهنجا ڍولڻ...

موجوده بادشاهه جيڪو ڪيلنتان رياست جو سلطان آهي اهو اڄ ڪوالالمپور جو شاهي محل ڇڏي پنهنجي رياست جي گادي واري شهر ”ڪوٽا بارو“ روانو ٿي ويو آهي. هاڻ ڏسون ته نئون بادشاهه چونڊڻ واري ”مجلس راجا راجا“ ڪهڙي رياست جي سلطان کي پنجن سالن لاءِ سڄي ملڪ جو بادشاهه ٿي چونڊي. هونءَ واري مطابق ته پهانگ رياست جي سلطان تنگڪو عبدالله کي بادشاهه ٿيڻ کپي. 1957ع کان جڏهن کان ملائيشيا کي انگريزن طرفان آزادي/ خودمختياري ملي ته ملائيشيا جي مختلف رياستن جي سلطانن جيڪو بادشاهه ٿيڻ جو قانون ٺاهيو ان مطابق ڪيلنتان جي سلطان بعد پهانگ جي سلطان جي بادشاهه ٿيڻ جو وارو مقرر ڪيو ويو هو. هن کان اڳ 1975ع کان 1979ع تائين ڪيلنتان رياست جو سلطان يحيٰ پترا (هاڻ استعيفا ڏيندڙ بادشاهه سلطان محمد 5 جو ڏاڏو) ملائيشيا جو بادشاهه ٿيو هو. ان بعد پهانگ رياست جو سلطان احمد شاهه هاڻُوڪي سلطان تنگڪو عبدالله جو پيءُ 1977ع کان 1984ع تائين ملائيشيا جو بادشاهه ٿيو هو. هاڻ وري پهانگ رياست جو وارو اچڻ تي سلطان احمد شاهه کي ٻيو دفعو بادشاهه ٿيڻ کپي پر هو 88 سالن جو ۽ چاق نه هجڻ ڪري حڪومت جي ڪاروبار کان رٽائرڊ زندگي گذاري رهيو آهي. هن پاڻ بدران پنهنجي وڏي پٽ عبدالله کي پهانگ رياست جو سلطان بنايو آهي. سو هاڻ ملئي حاڪمن جي مجلس ان کي ئي بادشاهه بنائڻ تي غور ڪري رهي هوندي، جيڪڏهن هنن کي ڪا ڳالهه صحيح نه لڳي ته پوءِ پهانگ بدران ٻي رياست (واري مطابق جوهور رياست) جي سلطان کي بادشاهه بڻائيندا. ان جو فيصلو ڄاڻ ته ڏينهن ٻن ۾ اچي ويندو ۽ منهنجو هي مضمون مڪمل ٿيڻ کان اڳ نئين بادشاهه جو اعلان ٿي ويندو.
هونءَ منهنجي خيال موجب (جو مون به جڏهن کان- يعني 1968ع کان اڄ تائين ڏهه کن بادشاهه تبديل ٿيندي ڏٺا آهن) ملائيشيا جو نئون بادشاهه پهانگ جو 59 سالن جو سلطان عبدالله بن احمد شاهه ئي ٿيندو. هو بيحد پڙهيل ڳڙهيل، سٺو ائڊمنسٽريٽر، اٿليٽ (رانديگر) آهي.
تنگڪو عبدالله ٽن ڀيڻن بعد تنگڪو احمد شاهه جو وڏو پٽ آهي ۽ سندس ڄم جو سال 1959ع آهي. پهانگ رياست جو وڏو ۽ گاديءَ وارو شهر ڪئانتان آهي پر هن رياست جي شاهي خاندان (سلطان) جو محل ۽ رهائش پيڪان شهر ۾ آهي جتي تنگڪو عبدالله ۽ سندس ٻيا ست ڀائر ڀيڻون ڄايون. تنگڪو عبدالله جيڪو هاڻ ملائيشيا جو بادشاهه ٿيڻ وارو آهي، پرائمري تعليم پنهنجي رياست جي شهر ڪئانتان جي اسڪول ”سينٽ ٿامس اسڪول“ ۾ پڙهيو. هتي اهو به لکندو هلان جو اسان جا ماڻهو جيڪي ملائيشيا ۾ نوڪري يا تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اچن ٿا انهن کي ڪيلنتان ۽ ڪئانتان ۾ مونجهارو ٿئي ٿو. ڪيلنتان (Kelantan) رياست جو نالو آهي جنهن جي گاديءَ جو شهر ”ڪوٽا بارو“ آهي ۽ ڪئانتان (Kuantan) شهر جو نالو آهي جيڪو پهانگ رياست جي گاديءَ جو شهر آهي. پهانگ رياست ڪئالالمپور وٽان ئي شروع ٿئي ٿي ۽ مشهور هل اسٽيشن گنتنگ هاءِ لئنڊ جيڪا ڪئالالمپور جي ويجهو آهي. دراصل پهانگ رياست ۾ اچي ٿي. آهي ته سڄو ملائيشيا جابلو علائقو پر پهانگ رياست ڪجهه زياده ئي جابلو آهي جنهن جي مشهور ”ٽيٽي ونگسا“ جبلن جي قطار جي نالي ڪئالالمپور ۾ ريلوي اسٽيشن پڻ آهي. ملائيشيا جي مشهور فريزر هِل (Fraser Hill) ۽ چانهه جي باغن جو علائقو ڪئمرون هاءِ لئنڊس (Camroon) به هن رياست پهانگ ۾ آهن.
مٿي بيان ڪيل پهانگ رياست جي سلطان (جيڪو هاڻ ملائيشيا جو بادشاهه ٿيڻ وارو آهي) بنيادي تعليم پنهنجي شهر مان وٺڻ بعد وڌيڪ تعليم لنڊن جي Aldenham اسڪول ۽ Davis ڪاليج مان حاصل ڪئي. اهو ئي حال ملائيشيا جي ٻين پيرن، ميرن، وڏيرن، سلطانن جي ٻارن جو آهي ان ڪري هو هڪ طرف پڙهيل ڳڙهيل ۽ اعليٰ تعليم يافته مڃيا وڃن ٿا ته ٻئي طرف پنهنجي ڳوٺ مان بنيادي تعليم حاصل ڪرڻ ڪري هنن کي پنهنجي مادري ٻولي ”ملئي“ لاءِ به پيار رهي ٿو ۽ شاهي خاندان جا ماڻهو هجن يا سياستدان، وڏيرا پير هجن يا ڪامورا هنن کي پنهنجي ٻوليءَ جي ڪتابن، اخبارن، ٽي وي چئنلن ۽ ٻوليءَ جي ادارن جي ترقيءَ جو فڪر رهي ٿو. ٻي ڳالهه ته هتي جي سلطانن، بادشاهن، وڏيرن، جاگيردارن جو اولاد جڏهن ٻاهر پڙهڻ لاءِ وڃي ٿو ته ڪو ٺڙڪو قسم جي تعليمي ادارن ۾ نٿا پڙهن جتي فقط في ڏيڻ سان ڊگري مليو وڃي- تعليم ۽ حاضريءَ تي ڪا سختي ناهي. هو اعلا قسم جي تعليمي ادارن مان تعليم حاصل ڪن ٿا ۽ ڪي ڪي ته ويندي سئنڊهرسٽ جهڙي مليٽري اڪيڊميءَ ۾ تعليم حاصل ڪن ٿا جتي تعليم کان علاوه ڊسپلين ۽ پي ٽي پريڊ به سخت ٿئي ٿي جتان اسان جي ايوب خان جهڙن فوجين تعليم حاصل ڪئي. هن وقت به جڏهن تنگڪو عبدالله جي بادشاهه ٿيڻ جا افواهه گرم آهن ۽ اهو پيو سوچيو وڃي ته عبدالله رياست جي جوابداري ڇڏي بادشاهه ٿي سڄي ملڪ جو حاڪم ٿيندو ته سندس سجاده نشين يعني وڏي پٽ تنگڪو حسن الابراهيم کي رياست جو سلطان ٿيڻو پوندو ۽ تنگڪو حسن الابراهيم سئنڊهرسٽ مليٽري اڪيڊمي، لنڊن ۾ زيرِ تعليم آهي. جيسين هو تعليم مڪمل ڪري تيسين ”قونصل آف ريجنسي“ رياست جو ڪاروبار هلائيندي جنهن جو سربراهه تنگڪو عبدالله جي ننڍي ڀاءُ کي بڻايو ويو آهي.
هتي اهو به لکندو هلان ته تنگڪو عبدالله جيڪو هاڻ ملڪ جو بادشاهه ٿيڻ وارو آهي، ان ٻه شاديون ڪيون، هڪ 1986ع ۾ عزيزه آمنا سان جيڪا جوهور رياست جي سلطان اسڪندر جي ٽيو نمبر ڌيءَ آهي جيڪا هن جي انگريز زال ڪلثوم بنت عبدالله مان آهي. سندس اصل نالو ”جوزفين ربي تري وورو“ هو. ملائيشيا ۾ ڪو به غير مسلم اسلام جي دائري ۾ اچي ٿو ته هو پنهنجو نالو ته ڪجهه به رکي ٿو پر پيءُ جو نالو عبدالله رکرائي ٿو پوءِ ڇوڪرو آهي ته بن عبدالله، ڇوڪري آهي ته بنت عبدالله.
ذڪر هيٺ آيل ملائيشيا جي ٿيندڙ نئين بادشاهه تنگڪو عبدالله جي ٻي شادي رعيت جي هڪ عام ماڻهو يعني Commoner رئيس احمد جي ڌيءَ ”جوليا بنت رئيس“ سان 1991ع ۾ ٿي. اها ملئي فلمن جي سابق ائڪٽريس آهي. هاڻ ڏسجي ته راڻيءَ لاءِ ڪهڙي زال جي تاجپوشي ٿي ٿئي. تنگڪو عبدالله کي پهرين زال مان 4 پٽ ۽ ٻه ڌيئون آهن ۽ ٻي زال جوليا مان فقط 3 ڌيئرون. تعليم جي سلسلي ۾ اهو لکڻ به بي محل نه ٿيندو ته تنگڪو عبدالله جون سڀ ڀيڻون به اعليٰ تعليم يافته ۽ انگلينڊ ۽ آمريڪا جون پڙهيل آهن.
”تنگڪو عبدالله“ به هينئر استعيفا ڏيندڙ بادشاهه ”سلطان محمد 5“ وانگر پڙهيل ڳڙهيل آهي پر هو راندين جو به شوقين آهي. هو ڪائونسل آف ورلڊ فٽبال يعني Fifa جو ميمبر آهي. ايشين هاڪي ائسوسيشن جو صدر آهي ۽ پولو جو سٺو رانديگر آهي.
هتي اهو به لکندو هلان ته رياست جو سلطان (جيڪو پڻ سمجهو ته ان رياست جو بادشاهه آهي ۽ هر رياست ڪنهن زماني ۾ ائين الڳ ملڪ هو جيئن اسان وٽ سنڌ جو صوبو هو) جي بدلجڻ جو ۽ ملڪ جي بادشاهه بدلجڻ جا الڳ طريقا آهن. رياست جي سلطان جي وفات تي هن جو وارث وڏو پٽ شهزادو (Tengku Mahakota) تخت تي وهي ٿو يعني سلطان ٿئي ٿو. ڪنهن سلطان کي پٽ ناهي ته پوءِ هن جو ڀاءُ يا ڀائٽيو سلطان بڻجي ٿو پر سڄي ملڪ جو بادشاهه ٿيڻ لاءِ هن ملڪ ملائيشيا جا نرالا قاعدا آهن جيڪي دنيا جي ڪنهن به ملڪ ۾ نه آهن. هتي پڙهندڙن لاءِ، خاص ڪري انهن هم وطنين لاءِ جيڪي ملائيشيا ۾ رهن ٿا يا ملائيشيا وڃڻ جو ارادو رکن ٿا، ڄاڻ ڏيڻ ضروري سمجهان ٿو ته ملائيشيا ۾ ڪهڙو طريقو آهي جيئن هنن لاءِ مونجهارو نه ٿئي.
ملائيشيا جا ٻه حصا آهن جيئن اسان جي پاڪستان جا پهرين ٻه حصا هئا هڪ مشرقي (East) ۽ ٻيو مغربي (West) اسان جي ٻن حصن جي وچ ۾ انڊيا هو. مشرقي ۽ مغربي ملائيشيا جي وچ ۾ ڏکڻ چيني سمنڊ آهي. مشرقي ملائيشيا ۾ ٻه رياستون سباح ۽ سراواڪ اچن ٿيون جيڪي بورنيو نالي ٻيٽ جو حصو آهن. انهن رياستن جي وچ ۾ برونائي آهي. ٻيٽ جو باقي حصو انڊونيشيا جو آهي جيڪو ”ڪاليمنتان“ سڏجي ٿو. ڪنهن زماني ۾ سباح، سراواڪ ۽ برونائي الڳ الڳ ملڪ هئا ۽ انگريزن جي ڪنٽرول ۽ صلاح سان هليا ٿي. خودمختياري ملڻ تي برونائي ته پنهنجي ڌار ئي حيثيت رکي جو ان جو حاڪم سلطان هو جيڪو هاڻ بادشاهه آهي. هوڏانهن مغربي ملائيشيا ۾ يارهن رياستون آهن ۽ ان جو شروع کان ملايا نالو هو. سندن ٻوليءَ کي ڀهاسا ملايو ۽ ماڻهو ”اورانگ ملايو“ سڏجن ٿا. انگريزن کان خودمختياري ملڻ تي بورنيو ٻيٽ واريون رياستون سباح ۽ سراواڪ هن پاسي جي ملڪ ملايا سان گڏجي نئون ملڪ ملائيشيا ٺاهيائون. سباح ۽ سراواڪ تي ڪنهن به ملئي سلطان جو اثر نه رهيو آهي ان جا حاڪم اتي جا انگريزن طرفان مقرر ڪيل گورنر آهن. هيڏانهن مغربي ملائيشيا (يعني پراڻي ملڪ ملايا) پاسي يارهن رياستن مان نون رياستن تي ملئي سلطانن جو راڄ هو باقي ٻن: ملاڪا ۽ پينانگ تي انگريزن طرفان مقرر ڪيل گورنر هئا. هاڻ انهن چئني رياستن لاءِ گورنر ملڪ جو بادشاهه وزيراعظم جي صلاح سان مقرر ڪري ٿو. ملائيشيا کي 1957ع ۾ آزادي ملڻ کان اڳ سڀ ڪجهه انگريزن جي هٿن ۾ هو. انهن نون رياستن: جوهور، پيراڪ، ڪيلنتان، ترانگانو، پهانگ، پيرلس، نگري سيمبيلان، سلينگور ۽ ڪيداح جو وڏيرو الڳ الڳ سلطان هو جو ماڻهن هن کي پير يا گادي نشين سمجهي ٿي پوڄيو، سو انگريزن ظاهري طرح هنن کي رياست جو ڪرتا ڌرتا ڪري رکيو پر هنن ڪيو اهو ئي ٿي جيڪو هر رياست ۾ مقرر ريزيڊنٽ انگريز کين اشارو ڪيو ٿي.

ملائيشيا جو بادشاهي نظام ۽ برونائي، چين ۽ افغانستان جا بادشاھ

1957ع ۾ ملايا کي آزادي ملڻ تي ملڪ جي سڀني سلطانن (نون رياستن جي حاڪمن) فيصلو ڪيو ته جهيڙو جهٽو ڪرڻ بدران، پيار محبت سان هڪ کي بادشاهه ٺاهجي ۽ اهڙا قاعدا قانون ٺاهجن جن ذريعي سڪون سان هر هڪ کي بادشاهت جو وارو ملي- يعني مغل بادشاهن وارو ماحول نه ٺاهجي جنهن ۾ تخت حاصل ڪرڻ لاءِ پيءُ پٽ جون اکيون ڪڍي يا پٽ پيءُ کي قيد ڪري. ملائيشيا جي نون رياستن مان ست رياستن جا حاڪم ”سلطان“ سڏجن ٿا. پيرلس رياست جو حاڪم ”راجا“ سڏجي ٿو ۽ نينگري سيمبيلان جو حاڪم ”ينگ دي پرتئان بيسار“ سڏجي ٿو. هنن نون ئي رياستن جي حاڪمن پاڻ ۾ هڪ ڪانفرنس ٺاهي ڇڏي آهي. جڏهن ڪنهن بادشاهه جو پنج سال مدو پورو ٿئي ٿو، يا هو ان کان اڳ وفات ڪري ٿو، يا هو ذهني يا جسماني طرح بيمار ٿئي ٿو ته هيءَ ڪانفرنس يعني نون ئي رياستن جا حاڪم ميٽنگ ڪري نئون بادشاهه چونڊين ٿا. جيتوڻيڪ هنن وارو ٺاهي ڇڏيو آهي ته ڪيلنتان رياست بعد پهانگ رياست جي حاڪم جو وارو ايندو... ان بعد جوهور جو ۽ ان بعد پيراڪ رياست جو، پر واري جي هوندي ان رياست جو حاڪم صغير آهي- يعني ننڍي عمر جو آهي، يا دماغي يا جسماني طرح هو بادشاهه ٿيڻ جي قابليت نٿو رکي ته هو ان جي خلاف ووٽ ڏئي ٻي رياست جي حاڪم کي ملڪ جو بادشاهه بڻائين ٿا.
سڄي ملڪ جي ”بادشاهه“ جون پنهنجيون جوابداريون آهن ته ”وزيراعظم“، جون پنهنجيون. اهڙي طرح هر رياست جي سلطان جون پنهنجيون ڊيوٽيون آهن ته ان رياست جي چيف منسٽر جون پنهنجيون. چار رياستون جن جا سلطان نه آهن جيئن ته سباح، سراواڪ، پينانگ ۽ ملاڪا، انهن جا حاڪم ”گورنر“ آهن. ڪي رياستون ته ايتريون ننڍيون آهن جو حيرت ٿي ٿئي ته ان جا به وزيراعليٰ ۽ وزير آهن. جيئن ملاڪا رياست جنهن ۾ منهنجو گهڻو رهڻ ٿيو، پکيڙ ۾ 1666 چورس ڪلو ميٽر آهي يعني خيرپور ضلعي جيڏي آهي جنهن جي پکيڙ 1600 چورس ڪلو ميٽر آهي ۽ اها لاڙڪاڻي يا دادو ضلعي جي چوٿين حصي جيتري آهي جو لاڙڪاڻو ضلعو 7423 چورس ڪلو ميٽر آهي ۽ دادو 7866 چورس ڪلو ميٽر آهي ۽ سانگهڙ ته 10608 چورس ڪلو ميٽر آهي يعني سانگهڙ جهڙي ضلعي مان ڇهه ملاڪا رياستون ٿين ۽ پينانگ (1048 چورس ڪلو ميٽر) جهڙيون ته ڏهه رياستون ٿيون. ذرا سوچيو سانگهڙ ضلعي جا ملاڪا جيڏا ڇهه حصا ڪري ڇهه وزير اعليٰ مقرر ڪجن يا پينانگ جيڏا حصا ڪري ڏهه وزيراعليٰ ۽ ڏهه صوبائي اسيمبليون ڪجن ته عجيب نه لڳي. ٻي ڳالهه ته آدمشماريءَ جي حساب سان ڏٺو وڃي ته اها ملائيشيا ۾ تمام گهٽ آهي. سڄي ملائيشيا جي پکيڙ 330803 چورس ڪلو ميٽر آهي ۽ آدمشماري فقط 3 ڪروڙ آهي. ان جي مقابلي ۾ پاڪستان جي پکيڙ ملائيشيا کان اڍائڻي آهي يعني 881913 چورس ڪلو ميٽر آهي ۽ آدمشماري ملائيشيا کان ستوڻي آهي يعني 22 ڪروڙ آهي!
بهرحال هر سلطان پنهنجي ننڍڙي رياست کي بهتر کان بهتر ۽ ماڊرن بنائڻ ۾ رڌل رهي ٿو. سلطان يا بادشاهه جي ڪري عوام کي اهو فائدو رهي ٿو ته وزيراعظم يا وزيراعليٰ ڪرپشن ڪري ٿو ته اهي هن جي ڪَن مَهٽ ڪن ٿا. اسان وٽ غريب ۽ ڪمزور عوام جي ڇا مجال جو وزيرن سياستدانن کي ڪجهه چون. سو ان حساب سان ملائيشيا جي عوام مزي ۾ آهي جو اتي بادشاهي نظام هوندي به هنن جا سلطان ۽ بادشاهه صحيح معنيٰ ۾ خادمِ اعليٰ آهن ۽ پنج سالن جو مدو پورو ٿيڻ تي هو چپ چاپ ٻئي لاءِ پنهنجو تاج و تخت ڇڏيو وڃن. اسان وٽ ته عوام جا چونڊيل نمائندا به خدمت ڪرڻ بدران پاڻ کي ”مغل بادشاهه“ سمجهن ٿا ۽ چاهين ٿا ته سندن لهڻ بعد سندن پٽ يا ڌيءَ تخت ڌڻي ٿئي. ملائيشيا جي تاريخ ۾ هي شايد پهريون دفعو آهي جو هڪ بادشاهه وقت کان اڳ، تخت تان دستبردار ٿيو آهي. تخت تان هٿ کڻڻ، تخت کي مرضيءَ سان ڇڏڻ يا ڪنهن بادشاهه کان کسيو وڃڻ لاءِ انگريزيءَ جو لفظ Abdication ئي ترجماني ڪري ٿو. اسان جي سنڌي، اردو، فارسي ٻولين ۾ مونجهارو آهي. ايران ۾ بادشاهه جي اهڙي عمل کي يعني بادشاهيءَ جو منصب ڇڏڻ کي ”ڪناره گيري“ سڏين ٿا ۽ اسان ان کي ”دستبرداري“ سڏيون ٿا- جيتوڻيڪ ڏٺو وڃي ته اهو لفظ به فارسيءَ جو آهي. ملئي ٻوليءَ ۾ ان کي ”تورون تختا“ (Turun Takhta) چون ٿا. منهنجي خيال ۾ اهو لفظ ”سلطان محمد 5“ جي تخت کان ڪناره گيري ڪرڻ کان اڳ تائين ته صحيح هو جو ان کان اڳ ملئي بادشاهن جو تخت اونڌو ڪيو ويو ٿي جيئن پورچوگالين ملاڪا جي سلطان جو تخت اونڌو ڪيو. ملئي ٻوليءَ جو لفظ ”تورون تختا“ معنيٰ تخت اونڌو ڪرڻ آهي. تورون (Turun) معنيٰ اونڌو ڪرڻ ۽ تختا معنيٰ تخت. پر هن بادشاهه ”سلطان محمد 5“ جو تخت ڪنهن اونڌو نه ڪيو هن ته مرضيءَ سان تخت ڇڏي ڏنو، جيئن اڄ جي برونائيءَ جي بادشاهه جي والد 17 سال برونائيءَ تي حڪومت ڪرڻ بعد مقرر تاريخ تي استعيفيٰ ڏئي ڇڏي ته گنج ٿيو. ياد رهي ته تخت ڇڏڻ بعد به هو 19 سال جيئرو رهيو. وڏي ڳالهه آهي! نه ته ڪير آهي جو مرضيءَ سان بادشاهت جي پچر ڇڏي.
بهرحال هن دنيا ۾ مختلف ملڪن ۽ دورن ۾ ڪنهن نه ڪنهن بادشاهه جي Abdication ٿيندي رهي. پوءِ ڪنهن پنهنجي مرضيءَ سان تخت کان ڪناره ڪشي ڪئي ته ڪن جو ٻين ڌڙام تختو (ملئي ٻوليءَ وارو ”تورون تختا“) ڪيو. هن وقت ڪجهه اهڙا حاڪم (بادشاهه) ڌيان ۾ اچي رهيا آهن جن جي ويجهڙائيءَ ۾- يعني صديون اڳ نه پر اسان جي زندگيءَ ۾ Abdication ٿي. يعني هنن بادشاهت ڇڏي يا هنن کان ڇڏرائي وئي.

* حاجي عمر علي سيف الدين سوم (ٽيون)
برونائي پاسي ويندائون ته هن بادشاهه جي هاڪ جتي ڪٿي ٻُڌندائو. برونائيءَ کي ماڊرن ڪرڻ ۾ هن شخص جو هٿ آهي. برونائيءَ کي خودمختياري ڏيارڻ ۾ به هن جو وڏو عمل دخل آهي، ان ڪري عوام هن کي ”باباءِ آزادي“ سڏي ٿي. پاڻ سٺي شاعر هجڻ ڪري به مشهور آهي. سندس نالي برونائيءَ ۾ ڪيترائي تعليمي ادارا ۽ مسجدون آهن.
پاڻ 1914ع ۾ برونائيءَ ۾ ڄائو. 36 ورهن جي ڄمار ۾ سن 1950ع ۾ برونائيءَ جو سلطان ٿيو. ان کان اڳ ملايا جي پيراڪ رياست جي مشهور ”ملئي ڪاليج ڪئالا ڪنگسار“ مان تعليم حاصل ڪرڻ بعد انگريزن جي دور ۾ فاريسٽ ۽ ان بعد جوڊيشري ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري به ڪئي. ان بعد انگريزن هن کي سلطان بڻايو. 17 سال حڪومت ڪرڻ بعد هن مقرر تاريخ تي، جنهن جو هن اڳواٽ اعلان ڪري ڇڏيو هو، 53 ورهين جي ڄمار ۾ 1967ع ۾ بادشاهت کان استعيفا ڏني ۽ سندس پُٽ شهزادي حسن البلقيه کي ملڪ جو سلطان (بادشاهه) بڻايو ويو. برونائيءَ کي انگريزن طرفان 1984ع ۾ خود مختياري ملي. اسان به انهن سالن ۾ اتي ئي هئاسين. حسن البلقيه به هتي ٻين ملئي سلطانن ۽ بادشاهن وانگر پڙهيل ڳڙهيل انسان آهي. هيڏي وڏي امير، پير وڏيري خاندان جو هجڻ جي باوجود هن کي ماءُ پيءُ تعليم خاطر گهر کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. سو به ڪنهن ٺڙڪي اسڪول ڪاليج ڏي نه جتي رڳو في ڏئي ڊگري حاصل ڪجي. پڙهائي يا حاضري بلڪل نه هجي. حسن البلقيه انگلينڊ جي رائل مليٽري اڪيدمي، سئنڊهرسٽ مان تعيلم حاصل ڪئي. اتي تعليم حاصل ڪرڻ ڪو سولو ڪم ناهي. ڪيڏي پڙهائي ۽ ان سان گڏ جيڪو سخت ڊسيپلين آهي، ان جو احوال ڪنهن فوجي آفيسر کان پڇي سگهو ٿا جنهن مان اسان جي ملڪ جا به ڪيترا سينيئر فوجي آفيسر پڙهيا ۽ هاڻ اسان جون فوجي اڪيڊميون ”سئنڊهرسٽ“ جي سخت ڊسيپلين واري طرز تي ئي هلن ٿيون.
حاجي عمر علي سيف الدين 72 ورهين جي ڄمار ۾ سن 1986ع ۾ وفات ڪئي. سندس وفات تي ڇا ته دنيا جا ماڻهو آيا هئا. ان جو سربستو احوال آئون پنهنجي ڪتاب ”برونائيءَ کان برازيل“ ۾ ڏئي چُڪو آهيان. اسان جي ملڪ جو صدر جنرل ضياءَ الحق به آيو هو. انگلينڊ کان راڻي ايلزبيٿ به آئي هئي جنهن مهمانن جي ڪتاب ۾ حاجي عمر علي سيف الدين لاءِ لکيو ته:
The Late Sultan Haji Omar Ali Saifuddin III is honourable special friend to Britain.His death were deeply felt by the United Kingdom.
ملڪه ايلزبيٿ سان گڏ انگلينڊ جي وزيراعظم مارگريٽ ٿيچر به هئي ۽ ٻيون ڪجهه اهم شخصيتون جيڪي هن وقت ياد اچي رهيون آهن، هيون:
آمريڪا جو وائيس پريزيڊنٽ جارج ايڇ بُش جيڪو صدر رونالڊ ريگن بدران آيو هو، ملائيشيا جو بادشاهه ۽ سڀني رياستن جا سلطان، فلپين جي ڪورازون اڪينو، انڊونيشيا جو سهارتو، بنگلاديش جو حسين محمد ارشاد ۽ ٻيا.

* محمد ظاهر شاه
هڪ ٻيو بادشاهه جنهن جو اسان ننڍپڻ ۾ گهڻو نالو ٻُڌو جنهن پنهنجي مرضيءَ سان ته تخت نه ڇڏيو هو پر هن کي تخت تان زوريءَ لاٿو ويو، اهو اسان جي پاڙي جي ملڪ افغانستان جو بادشاهه محمد ظاهر شاهه هو. هن جو پيءُ محمد نادر شاهه 1883ع ۾ انڊيا جي شهر ديرادون ۾ ڄائو ۽ 1929ع ۾ افغانستان جو بادشاهه ٿيو. ان کان اڳ هو فوج جو جنرل ۽ فرانس جو افغان سفير ٿي رهيو هو. پاڻ چار سال کن حڪومت ڪيائين ته 1933ع ۾ سندس قتل ڪيو ويو ۽ سندس جاءِ تي سندس پُٽ محمد ظاهر شاهه بادشاهه ٿيو ۽ وڏو عرصو حڪومت ڪيائين. اسان اسڪول، ڪاليج ۽ جهازن تي نوڪري دوران به ظاهر شاهه جو نالو ٻُڌندا رهياسين. ان بعد 1973ع ۾ خبر ٻڌيسين ته سندس ڀيڻوئي محمد دائود خان (جنهن جي شادي بادشاهه ظاهر شاهه جي ڀيڻ شهزادي زمينا بيگم سان ٿي) سندس تخت اونڌو ڪيو ۽ پاڻ افغانستان جو پهريون صدر ٿي ويٺو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪجهه سالن بعد (1978ع ۾) افغانستان جي ڪميونسٽ پارٽي PDPA (پيپلز ڊيموڪرئٽڪ پارٽي) وارن هن جو به قتل ڪيو. ان کانپوءِ اڄ ڏينهن تائين افغانستان ۾ سياسي وڳوڙ لڳو پيو آهي.
بادشاهه ظاهر شاهه تخت تان لهڻ بعد به ڪافي سال جيئرو رهيو ۽ 93 سالن جي ڄمار ۾ 2007ع ۾ ڪابل ۾ وفات ڪيائين. پاڻ افغانستان جو آخري بادشاهه هو.

* چين جو بادشاه پُوئي
هڪ ٻيو اسان جي ايشيا جو بادشاهه جنهن جو ويهين صديءَ ۾ تخت اونڌو ڪيو ويو ۽ جنهن کان منهنجا هم عمر چڱيءَ طرح واقف هوندا جو هنن هن بادشاهه تي لکيل ناول ۽ فلمون ضرور ڏٺيون هونديون اهو دنيا جي هڪ وڏي ملڪ چين جي آخري چنگ (Qing) گهراڻي جو آخري بادشاهه پُوئي (Emperor Xuantong) آهي. هن کي تخت تان لاهڻ بعد هاڻ چين ۾ بادشاهت جو نالو نشان ناهي. چين تي چنگ سلطنت جي حڪومت 1644ع کان قائم رهي. شهنشاهه پوئي 1906ع ۾ ڄائو ۽ ٽن سالن جي ڄمار ۾ هن جي تاجپوشي ڪئي وئي. چين جي يارهين شهنشاهه گئانگ زو (Guangxu) جي وفات بعد پُوئيءَ چين جو ٻارهون شهنشاهه هو. پاڻ 1908ع کان 1912ع تائين شهنشاهه ٿي رهيو. شين هاءِ (Xinhai)انقلاب جنهن کي ”چيني انقلاب“ ۽ ”انقلاب 1911ع“ به سڏجي ٿو نه فقط هن ننڍڙي عمر جي بادشاهه کي ته تخت تان لاهي ڇڏيو پر ٽي صديون پراڻي چنگ گهراڻي جو ئي خاتمو آڻي هن ملڪ کي ”ريپبلڪ آف چائنا“ بڻائي ڇڏيو.
شهنشاهه پُوئي جنهن جي خدمت لاءِ ڏهه ڏهه خدمتگار، دوشيزائون ۽ کدڙا حاضر رهيا ٿي ان پنهنجي زندگيءَ جا آخري ڏينهن هڪ عام ماڻهوءَ جي حيثيت ۾ گذاريا. 61 سالن جي ڄمار ۾ يعني 1967ع ۾ مرڻ وقت هو مالهيءَ جو ڪم ڪري پيٽ گذر ڪندو هو. پُوئيءَ جي زندگيءَ تي ڪيترين زبانن ۾ ناول، ڪهاڻيون، فلمون ۽ ٽي وي سيريل ٺاهيا ويا آهن. انگريزيءَ جون ٻه فلمون مون به ٻه ٻه دفعا ڏٺيون آهن. ٻنهي جو نالو The Last Emperor آهي. هڪ 1986ع جي هانگ ڪانگ ۾ ٺهيل فلم ۽ ٻي 1987ع جي انگلينڊ جي ٺهيل فلم جنهن جي ڊائريڪشن برنارڊو برٽولوسي (اطالوي ڊائريڪٽر) ڪئئ آهي. هيءَ فلم اڄ به ڏسڻ وٽان آهي. هن ۾ اسان جي وقت جو مشهور اداڪار ”پيٽر او ٽول“ پڻ آهي. بالغ پوئيءَ جو ڪردار جان لون ادا ڪيو آهي. مٿئين ڊائريڪٽر برنارڊو جون ٻيون به ڪيتريون ئي فلمون اسان جي ڏينهن ۾، يعني اسان جي جوانيءَ جي ڏينهن ۾، ٽاپ تي رهيون، جهڙوڪ: ”لاسٽ ٽئنگو اِن پئرس“، The Dreamers، لِٽل ٻُڌا، سليپنگ بيوٽي، وغيره. شهنشاهه پوئيءَ تي ٺهيل مٿين فلم هڪ انگريزي ناول تان ٺاهي وئي. ادب جا شوقين اهو ناول پڙهي سگهن ٿا. بلڪ اها هڪ آٽو بايو گرافي آهي جنهن جو نالو آهي ”فرام ايمپررٽُ سٽيزن“.

مصر جو چور..... Thief of Egypt

هڪ ٻئي ايشيا جي ان وقت جي اهم ۽ طاقتور ملڪ جو بادشاهه جنهن کي نه فقط تخت تان لاٿو ويو پر سندس پراڻي شاهي گهراڻي جي حڪومت کي هميشه لاءِ ٻنجو اچي ويو اهو آهي مصر جو شهنشاهه فاروق جيڪو محمد علي پاشا گهراڻي جو ڏهون حاڪم هو. پاڻ نه فقط مصر جو بادشاهه هو پر سوڊان ۽ اوسي پاسي جي آفريڪي رياستن جو به هو، تڏهن ته هن کي مخاطب ٿيڻ لاءِ چيو ويو ٿي:
His Majesty Farouk I, by the grace of God, King of Egypt & Sudan, Sovereign of Nubia, of Kordofan and of Darfar.
شاه فاروق اول 1920ع ۾ مصر جي شهر اليگزينڊريا (يعني سڪندريه) ۾ جنم ورتو. سندس والد ”فواد اول“ جي 1936ع ۾ وفات ڪرڻ تي هن ”فاروق اول“ کي سورهن سالن جي ڄمار ۾ بادشاهه بڻايو ويو. ٻن سالن بعد يعني 18 ورهين جي عمر ۾ هن پهرين شادي فريده سان ڪئي. ڏهن سالن بعد (1948ع ۾) کيس طلاق ڏني. فريده مان کيس ٽي ڌيون ٿيون. ٻي شادي 1951ع ۾ ناريمن صادق سان ڪئي جنهن کي 1954ع ۾ طلاق ڏنائين. هن مان کيس هڪ ٻار ٿيو.
شاه فاروق جي زندگي عياشيءَ ۽ لاپرواهيءَ جي رهي جنهن ۾ عوام ۽ ملڪ جي ڀينگ ٿي وئي. آخر سندس فوج ئي 1952ع ۾ ملڪ ۾ انقلاب آندو جنهن جو اڳواڻ ۽ ڪَرتا ڌرتا ميجر جمال عبدالناصر ۽ محمد نجيب هو جيڪي انقلاب بعد وزيراعظم ۽ صدر ٿيا ۽ بادشاهه سلامت کي ملڪ کان ڀڄائي ڪڍيائون. شاه فاروق اٽلي هليو ويو جو هنن لاءِ اٽلي ائين هو جيئن اسان جي ڀاڄوڪڙ سياستدانن/حاڪمن لاءِ انگلينڊ آهي. شاه فاروق ۽ ان وقت جي اشرافيه عوام جي ٻولي عربي ڳالهائڻ بدران اطالوي ۽ فرينچ ڳالهائيندي فخر محسوس ڪندا هئا.
شاه فاروق ملڪ بدري ۾ اٽليءَ جي شهر نيپلس ۾ ۽ پوءِ وفات تائين روم ۾ رهيو. هن جيڪي 13 سال ملڪ بدري(Exile) ۾ گذاريا ان ۾ به هن اهي اهي ڪم ڪيا جن مسلمانن کي شرمائي رکيو. شراب سو نٿي پيتائين باقي ٻي ڪهڙي عياشي هئي جيڪا هن نٿي ڪئي. رنڊي بازي ۽ جوا کان چوري ۽ جيب ڪتريءَ ۾ به هو مشهور رهيو. ائين ته اسان جا حاڪم به عوام لاءِ مليل ترڪ حاڪم کان هار پنهنجي گهر کڻيو اچن پر شاه فاروق ته انگلينڊ جي دبنگ وزيراعظم سرونسٽن چرچل کي به نه بخشيو. هن جي ڏنل دعوت ۾ هن جي واچ چوري ڪري آيو. بعد ۾ جهلجي پوڻ تي شرم کي پرچائڻ لاءِ اهو ئي چيائين ته مون چرچل سان ”پرئڪٽيڪل جوڪ“ ڪئي.
مٿي لکيو اٿم ته مصر جي بادشاهه ۽ هن جي گهر جي ڀاتين پنهنجي ملڪ جي ٻولي عربي ڳالهائڻ ۾ دلچسپي نٿي ورتي. ان تي ڪيترن کي شايد حيرت لڳي پر اهو به سوچڻ کپي ته اها حقيقت آهي. ويندي اسان جي ملڪ ۾ ئي کڻي ڏسو آئون نٿو سمجهان ته اسان جا مستقبل جا حاڪم بڻجڻ جي سوچ رکندڙ سنڌي سکڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. فاروق اول پيءُ جي وفات تي گهٽ ۾ گهٽ عوام کي عربيءَ ۾ ته خطاب ڪيو سو به ريڊيو ذريعي. سندس پيءُ بادشاهه فواد اول ته ڪڏهن به ڊائريڪٽ عوام سان نه ڳالهايو. ڪا اهڙي ڳالهه ٿيندي هئي، زلزلو آيو ٿي يا ٻوڏ جهڙي مصيبت ته بادشاهه پاران هن جي ڪنهن چمچي بيان ڏنو ٿي ته بادشاهه سلامت کي وڏو فڪر آهي. حقيقت ۾ بادشاهه کي نه خبر پئي ٿي ۽ نه ڪو عوام لاءِ فڪر هو. فڪر به آخر ڇو ڪن؟ سڄو ملڪ هنن جو هو ۽ هنن عوام به پنهنجو غلام سمجهيو ٿي. هڪ پاسي هو مصر ۽ سوڊان جيڏي وڏي ملڪ جا مالڪ هئا، ته ٻئي پاسي ايران به ته سندن سمجهڻ کپي جتي جو بادشاهه محمد رضا پهلوي هو جنهن جي راڻي گهٽ ۾ گهٽ پهريان ڏهه سال کن 1939ع کان 1948ع تائين، شاه فاروق جي ڀيڻ فوزيه هئي. طلاق بعد راڻي فوزيه مصر جي هڪ فوجي ڪرنل ”اسماعيل شيرين“ سان شادي ڪئي. هوڏانهن شهنشاهه ايران 1951ع ۾ ٻي شادي ثريا ايسفندياري بختياريءَ سان ڪئي ۽ ٽي شادي 1959ع ۾ فرح ديبا سان ڪئي جنهن مان چار ٻار: رضا، فرح ناز، علي رضا ۽ ليلا ٿيا. شهنشاهه ايران سان معاشقي ۽ شاديءَ بعد شاهه سان گذاريل زندگي جو احوال پڙهڻ وٽان آهي جيڪو فرح ديبا پهلويءَ پنهنجي ڪهاڻي: Enduring Love: My Life With The Shah نالي ڪتاب ۾ لکي آهي. هي ڪتاب ڪنهن وقت سڄي يورپ ۾ Best Seller مڃيو ويو ٿي. اڄ ڪلهه ته هر هڪ جي هٿ ۾ ”آءِ پئڊ“ آهن پر انهن ڏينهن ۾ جڏهن ڪتابن پڙهڻ جو شوق هو، فرح ديبا جو هي ڪتاب ڇپجڻ تي نه فقط انگلينڊ ۾ پر جرمني، فرانس ۽ اسپين ۾ به ماڻهن جي هٿ ۾ هو.
ايران ويندڙن جي معلومات لاءِ لکندو هلان ته ايران ۾ جيڪو ”فوزيه آباد“ شهر آهي اهو شهنشاهه ايران جي هن پهرين زال فوزيه جي نالي آهي جنهن شهرجو نالو اڄ به اهو ئي ”فوزيا آباد“ آهي. شهزادي فوزيه جيڪا بعد ۾ پهلويءَ مان فوزيه شيرين ٿي ان جي نالي قاهري جي علائقي ”مادي“ ۾ پڻ هڪ گهٽيءَ جو نالو ”اميره فوزيه اسٽريٽ“ رکيو ويو پر پوءِ انقلاب بعد 1956ع ۾ ان گهٽيءَ جو نالو ”مصطفيٰ ڪمال اتاترڪ“ رکيو ويو.
پاڻ مصر جي آخري بادشاهه ”فاروق اول“ جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين جنهن جي عياشين ۽ عوام کان دورين ڪري هن نه رڳو پنهنجو تخت وڃايو پر پراڻي سلطنت- محمد شاهه پاشا گهراڻي جو راڄ ختم ڪيو جنهن جو پاڻ ڏهون بادشاهه هو. بقول ان وقت جي برٽش هاءِ ڪمشنر جي: “Farouk is Uneducated, lazy, untruthful irrepressible and vain…”
فاروق کي تعليم يافته بڻائڻ لاءِ سندس پيءُ بادشاهه فواد اول ڏاڍي ڪوشش ڪئي پر هن گهر ۾ اچي پڙهائڻ وارن کي به چڻا چٻرائي ڇڏيا. افعال ڪجهه نه هوس پر چمچا چمچا ٽيوشن پڙهائڻ وارا سندس هر ڳالهه تي واهه واهه پيا ڪندا هئا. هڪ هنڌ آهي ته گهر ۾ پڙهائڻ واري هن جي لکيل مضمون تي رمارڪ لکيا: “Excellent. A brilliant future awaits you in the world of literature.” اهي رمارڪس هن کي ان لکيل مضمون تي ڏنا ويا جنهن جو شروعاتي جملو هو.... ”منهنجي پيءُ کي ڪيترائي وزير آهن پر مون وٽ فقط هڪ ٻلي.“
شاه فاروق کي پهريون ٻار ڌيءَ ٿيو ته هن پاڻ ۾ مردانگي گهٽ سمجهي شرمندگي محسوس ڪئي جو ان وقت ان معاشري ۾، ويندي اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ به اهو سمجهيو ويو ٿي ته همبستري ۾ جيڪو حاوي رهي ٿو ان جنس جو ٻار ٿئي ٿو. سو شاه فاروق پنهنجي شهوت وڌائڻ خاطر حڪيمن جون ڏَسيل خوراڪون ۽ ڪشتا کائڻ لڳو. هڪ هڪ ڏينهن ۾ 600 اويسٽر (Oyster)- سپن ۾ موجود ڪينئان کائڻ لڳو جن ۾ تمام گهڻي گرمائش ٿئي ٿي ۽ اهڙي ٿولهه چڙهي ويس جوآخر تائين نه لٿي. کيس واهيات ڳالهيون ٻڌڻ ۽ اگهاڙا فوٽو گڏ ڪرڻ جو وڏو شوق هو جن جي هن وٽ دنيا جي وڏي ۾ وڏي Collection هئي. چورين بابت ته پهرين ئي لکي چڪو آهيان ته هن نه رعيت کي ٿي ڇڏيو نه مهمانن کي. ماڻهن پنهنجي منهن هن کيThief of Egypt سڏيو ٿي.
1960ع واري ڏهاڪي ۾ اسان ”ڪنگ فاروق“ نالي ڪتاب وڏي شوق سان پڙهيو هو جيڪو 1952ع ۾ انقلاب بعد ڪنهن انگريز لکيو هو. هي ڪتاب ان وقت جي اسان نوجوانن ۾ ان ڪري مشهور نه هو ته ڪو اسان کي ڪو مصر يا مسلمانن جي تاريخ پڙهڻ جو جنون هو پر ان ڪري اهو ڪتاب مشهور هو جو هن ۾ هن بادشاهه جي شباب ۽ شهوت جون ڳالهيون هيون. بعد ۾ مون اهو ئي سوچيو ته هڪ مسلمان بادشاهه جي ناتي انگريزن هن کي خوار ڪيو آهي پر پوءِ وقت گذرڻ سان فاروق جي زندگيءَ تي انگريز تاريخدانن، رنڊين ويندي مسلمان عرب ليکڪن اهڙيون ڳالهيون لکيون جو حيرت ٿي ٿئي. اڄ ڏينهن تائين، منهنجي خيال ۾، جيترا مختلف ٻولين ۾ شاه فاروق تي ڪتاب لکيا ويا آهن يا فلمون ۽ ٽي وي سيريل ٺهيون آهن اوتريون ٻئي ڪنهن بادشاهه تي نه هونديون. اڄ ڪلهه شاه فاروق بابت جيڪي ٽاپ جا ڪتاب آهن، اهي آهن:
“Too Rich- the High Life & Tragic Death of King Farouk”- by wlliam Stadiem.
A King Oppressed – The Story of Farouk of Egypt (1936-1952)” by Bassil Mardelh.
“Farouk- Last of Pharaohs.”
“Farouk’s Fancies” by Fioradeal.
مٿي ته مون چند ڪتاب لکيا آهن جن ۾ مصر جي هن آخري بادشاهه فاروق جون دلپشوري ڳالهيون بيان ٿيل آهن نه ته ڏٺو وڃي ته دنيا ۾ ورلي ڪو اهڙو عياش بادشاهه هوندو جنهن تي ايترو لکيو ويو هجي. نه رڳو ڪتاب پر مختلف رسالن: ٽائيم ۽ نيوز ويڪ کان لائيف، السٽرٽيڊ، پوسٽ، پينٽ هائوس، پيپلز ۽ ٻين انگريزي، فرينچ، عربي ۽ اطالوي رسالن جي ٽائيٽل ڪور تي سندس تصويرون ۽ اندر عشق محبت ۽ عياشين جون ڳالهيون مليون ٿي. ڪنهن جو TIME جهڙي رسالي جي ٽائيٽل تي هڪ دفعو فوٽو اچي وڃي ته به اهو وڏي ڳالهه ٿو سمجهجي. شاه فاروق جو ته گهٽ ۾ گهٽ پنج دفعا اچي چُڪو آهي.
1952ع ۾ فاروق جي بادشاهت خلاف آيل انقلاب ۾ شاه فاروق تڙ تڪڙ ۾ مصر ڇڏيو. سندس سالن کان گڏ ڪيل شيون، ويندي اگهاڙين تصويرن (Pornography) جا انبار پٺيان رهجي ويا جن بابت معلوم ڪري دنيا وائڙي ٿي وئي. پنهنجو ملڪ ڇڏي دربدريءَ جي زندگي گذارڻ لاءِ اٽليءَ پهتو ته هن 30 جولاءِ 1952ع ۾ جيڪا پهرين پريس ڪانفرنس ڪئي ان ۾ هن صحافين کان انگريزي، فرينچ ۽ اطالوي ۾ سوال ورتا. هو اهو ئي چوندو رهيو ته هو هاڻ هڪ غريب ماڻهو آهي پر صحافين نوٽ ڪيو ته هن جيڪو روم جو مشهور وڪيل D’ Emilio ڪيو آهي اهو پنهنجي في جي خيال کان ”وڪيلن جو راجا“ سڏجي ٿو. فاروق روم ۾ جيڪو گهر مسواڙ تي ورتو ۽ سندس مرڻ تائين هن جي حوالي رهيو، هڪ محل کان گهٽ نه هو.
شاه فاروق ڏيهه بدري (Exile) وارن ڏينهن ۾ به روم جهڙي مهانگي شهر ۾ پنهنجي اها ئي عياشيءَ جي زندگي قائم رکي جيڪا هن بادشاهت جي ڏينهن ۾ گذاري ٿي. هر رات روم جي مهانگن نائيٽ ڪلبن ۾ گذارڻ هن جي عادت هئي. ايتري قدر جو روم جا لوڪل اطالوي ماڻهو هن کي King of Night سڏڻ لڳا. نائيٽ ڪلبن ۾ هن اڪثر مختلف فلمي اداڪارائن سان وقت گذاريو ٿي جيڪي فلمن ۾ جاب حاصل ڪرڻ لاءِ ڌڪا کائينديون رهيون ٿي. اهي مختلف شهرن کان روم ۾ جاب جي ڳولا لاءِ آيون ٿي جيئن ممبئي بالي ووڊ فلمن جو اڏو هجڻ ڪري فلمي اداڪاريءَ جون شوقين عورتون ممبئي ۾ پهچيو وڃن. فاروق بادشاهه انهن هالي ووڊ اداڪارائن سان گڏ به نظر آيو ٿي جيڪي روم ۾ آمريڪا کان سستائي هجڻ ڪري فلم جي ڪجهه حصي جي شوٽنگ لاءِ پهتيون ٿي.

شاه فاروق کي ناول نگارن ۽ فلمسازن به بدنام ڪيو

شاه فاروق جي انهن ڌنڌن مان بيزار ٿي ساڻس گڏ آيل راڻي ناريمن کيس ڇڏي مصر موٽي وئي ۽ هن جي خلاف بي وفاقيءَ جو سبب ڏئي شاه فاروق کان طلاق جي گهُر ڪئي. فاروق 1953ع جي حسن جي مقابلي جي مِس نيپلس (Capece Minutolo) کي پنهنجي آخري آفيشل مسٽريس بنائڻ جو اعلان ڪيو جيڪا سورهن سالن جي هئي. ڇوڪريءَ جي مائٽن کي اها ڳالهه پسند نه آئي ته هڪ پوڙهو، ٿلهو، ڦيڦو ۽ گنجو ايشيائي همراهه هنن جي ڇوڪريءَ سان معاشقو ڪري، پر اسان وارو بادشاهه هن جي گوري رنگ، بلونڊ وارن ۽ جهازي سائيز ڇاتين تي اصل اڪن ڇڪن ٿي پيو ۽ هن کي حاصل ڪرڻ لاءِ هن وڏو پئسو خرچ ڪيو جيڪو هو هڪ غريب ملڪ مان کڻي آيو هو جنهن جي عوام بُک ۾ پاهه ٿي روزانو موت جي حوالي ٿي رهي هئي.
اڳتي هلي، بلڪ ان ئي سال هن جي روم ۾ رهندڙ هڪ سئيڊن جي ائڪٽريس برجٽا اسٽينبرگ تي دل آئي جيڪا سندس هڪ يورپي دوست جي مسٽريس هئي. فاروق هن دوست کي وڏو پئسو ڏئي برجٽا حاصل ڪئي. ٻين لفظن ۾ سمجهو ته ”خريد“ ڪئي. سال کن کانپوءِ اها ڀڄي وئي. انهن ئي ڏينهن ۾ هن پنهنجي هڪ دلپسند خدمتگار مصري امين فهيم کي به ڪڍي ڇڏيو جنهن لاءِ هن کي خبر پئي ته هو سندس 14 سالن جي ڌيءَ شهزادي فيرئل کيSeduce ڪري رهيو آهي. شاه فاروق جي پيءُ فواد اول کي هڪ انڊين جوتشيءَ چيو هو ته هن لاءِ ”ف“ جو اکر ڀاڳ وارو آهي. ان ڪري فواد پنهنجن سڀني ٻارن جو نالو ف سان رکيو جيئن ته فاڪيا، فاروق، فوزيا، فائزه، فائقه ۽ فاتحا. اهڙي طرح فاروق جڏهن پهرين شادي ”صفيناز ذوالفقار“ سان ڪئي ته هن به پنهنجي زال جو نالو بدلائي ف سان فريده رکيو جنهن مان ڄاول ٽن ڌيئن جا نالا ف سان فيريال، فازيه (پڦيءَ جو نالو) ۽ فاديا رکيو. اهو ته مٿي لکي آيو آهيان ته شاه فاروق کي پُٽ جو اولاد نه ٿيڻ تي کيس ڳالهه نه وڻي ۽ پنهنجي بي عزتي سمجهڻ لڳو جو انهن ڏينهن ۾ ان تَرَ جي ماڻهن جي اها سوچ هئي ته شهوتي طرح ڪمزور مرد کي ڌيئرون ئي ڄمن ٿيون سو پنهنجي شهوتي طاقت کي وڌائڻ لاءِ گرم ۽ طاقتور شيون کائڻ لڳو. جيئن ته مڇيءَ جا بيضا (آنيون (Caviar، اوٻاريل بيضا، لابسٽر (وڏا گانگٽ)، ڪڪڙيون ۽ ڪبوتر ۽ اهو ته پهرين به لکي آيو آهيان ته هو طاقت وڌائڻ لاءِ نيرن تي 600 کن Oyster (سپن ۾ موجود ڪينئان) کائيندو هو. ان کان علاوه حڪيمن کان ڏسيل ڪشتا ۽ معجونون (گينڊي جي سڱ جو پائوڊر) به شامل هو.
فاروق تي لکيل ڪتاب ٿا پڙهجن ته هن جي ڳالهين ۽ ڪمن مان عجب ٿو لڳي. مصر جو بادشاهه هوندي هن کي چوريءَ جي ايڏي عادت هئي جو عام ماڻهو به پنهنجيون قيمتي شيون لڪائيندا وتندا هئا. کيس سندس پيءُ طرفان ياچون (Yatches)، هڪ سئو کان مٿي ڪارون، هڪ هوائي جهاز مليل هو ته به هن کي هر وقت وڌيڪ کان وڌيڪ حاصل ڪرڻ جو اونو لڳو رهيو ٿي. هن پنهنجي سڀني ڪارن کي ڳاڙهو اسپري ڪرائي ڇڏيو هو ۽ عوام لاءِ اهو ئي حڪم نامو هو ته ڪنهن جي به ڪار، لاري، وئن جو رنگ ڳاڙهو نه هجڻ کپي. پاڻ سگنل جي پرواهه ڪرڻ بنا گاڏي هلائيندو هو ۽ ماڻهو پري کان ئي ڳاڙهي رنگ جي ڪار ڏسي پاسو ڪندا هئا. ان هوندي به ڪنهن کي ٽڪر ٿيندو هو ته ان لاءِ بادشاهه سلامت جي پٺيان هلندڙ ايمبولينس ان جو علاج ڪرڻ جي ڪندي هئي.
بادشاهه سلامت- يعني شاه فاروق جون ڳالهيون ته سوين آهن جيڪي اسان گذريل صديءَ جي سٺ، ستر ۽ اسي واري ڏهاڪي ۾ ڏاڍيون پڙهيونسين. هڪ ٻي ڳالهه به هن وقت ياد اچي رهي آهي ته گرم گرم مال کائڻ تي يعني جن جو تاثير گرمي پيدا ڪرڻ ٿئي ٿو... يعني جڙيون ٻوٽيون کائڻ بعد بادشاهه کي اچي خوفناڪ خوابن (Night Mares)واسو ڪيو. هن کي خواب ۾ هر رات شينهن نظر اچن لڳا. آخر هڪ ڏينهن اٿڻ سان هن قاهري جي چڙيا گهر (Zoo) جو رُخ اختيار ڪيو ۽ سڀني شينهن کي گوليون هڻي ماري ڇڏيو... پر افسوس جو شينهن خوابن ۾اچڻ بند نه ڪيو.
شاه فاروق جي مٿين مسٽريس باربرا جيڪو بعد ۾ ناول A Young Girl’s Touch لکيو ان ۾ هن فاروق کي خوب خوار ڪيو آهي. اهڙي طرح Gore Vidal جو ناول“Thieves Fall Out” جيڪو فاروق کي تخت تان لاهڻ بابت آهي ان ۾ به هن بادشاهه کي چڱو خوار ڪيو ويو آهي. اهڙي طرح 1954ع جي انگريزي فلم “Abdulla the Great” به شاه فاروق جي ڪهاڻي آهي. فلم ۾ ڏيکاريو ويو آهي ته مشرق وسطيٰ جو هڪ ٿلهو، گنجو بادشاهه، انگريز ماڊل ڇوڪرين پويان خوار آهي. اگاٿا ڪرسٽي جا جاسوسي ناول اسان جي ڏينهن ۾ ڏاڍا مشهور هئا. سندس هڪ ڪهاڻي “The Adventure of the Chrisman Pudding” به هن بادشاهه جي زندگي بابت آهي جنهن ناول ۾ هن هڪ بادشاهه کي هيرن جو هار چوري ڪندي ڏيکاريو آهي. هينئر ڏهه ٻارهن سال اڳ 2007ع ۾MBC ٽي وي چئنل وارن ”المالڪ فاروق“ نالي هڪ ٽي وي سيريز ڏيکاري جنهن ۾ شاه فاروق جو ڪردار شامي فلم ائڪٽر نيعم حسن ادا ڪيو آهي.
Noel Barber فاروق بادشاهه جو محلاتي اسڪئنڊلن ۽ اٽڪل بازين تي لکيل ناول “A Woman of Cairo” فاروق جي عياشين سان ڀريو پيو آهي. فاروق وٽ ڇوڪرين جي ڪا کوٽ نه هئي ۽ هن سان رهندڙ ڇوڪريون هن جي رازن کان اڻ واقف نه هيون ۽ اهي راز- خاص ڪري Sex واري زندگيءَ جا، شايد عام ماڻهن تائين نه پهچن ها پر انهن رنڊين ۾ هڪ باربرا جيڪا ناول نويس هئي تنهن مصر جي بادشاهه کي پنهنجي ناول ذريعي ائين خوار ڪيو جيئن برونائي جي شهزادي جيفري کي Jillian پنهنجي ناول“Some Girls: My Life in Harem” ناول ۾ ڪيو آهي. باربرا اهو به لکي ٿي ته ٿلهي ۽ ڦيڦي شاه فاروق کي فقط چمي ڏيڻ آئي ٿي، باقي ٻي ڳالهه ۾ ٽپڙ ٽيشن تي هئا. هوءَ اهو به لکي ٿي ته فاروق پئسو وڏو خرچ ڪندو هو پر افعال نه هوس. هو Sex جون ڪسرون کاڌي مان پوريون ڪندو هو. هن کي هر وقت زال ۽ رنڊين اڳيان اهو احساس شرمسار ڪندو رهيو ٿي ته هن جي خاص عضوي جي سائيز ننڍڙي آهي جنهن لاءِ جتي ڪٿي ٽائني(Tiny) لفظ استعمال ٿيل آهي ۽ اهو به ته فني خرابي هجڻ ڪري کيس انجڻ اسٽارٽ ڪرڻ ۾ مسئلو پيش آيو ٿي.
برونائي جي حاڪمن جي عياشي، اسڪئنڊل ۽ شاهه خرچيون ڏسي مون کي فاروق بادشاهه تي لکيل ناول ۽ ڪهاڻيون ياد ٿي آيون. خاص ڪري برونائي جي بادشاهه حسن البوليقه جي ننڍي ڀاءُ شهزادي جيفري جون.
شهزادو جيفري 1954ع ۾ ڄائو. يعني اسان جي سابق صدر آصف زرداريءَ جي عمر جو آهي. اسان کان ڏهه سال کن ننڍو. هن آفيشلي پنج شاديون ڪيون. پهرين نور حياتي، ٻي فاطمه بنت عبدالله، ان بعد جيفريدا، جنهن کي طلاق ڏنائين ۽ ان بعد پئان ايين منجي. ان کي به طلاق ٿي وئي سو هاڻ ٽي زال پئان سِلوا آهي. (ملئي ٻوليءَ ۾ پئان شادي شدهه عورت کي سڏجي ٿو ۽ چِڪ ڪنواري ڇوڪريءَ کي). کيس انهن نڪاح وارين زالن مان 18 ٻار آهن جن جون عمرون 8 کان 40 سال آهن.
زالن کان علاوه شهزادي جيفري جو حرم به مشهور آهي جنهن ۾ هو 40 کن دنيا جي مختلف ملڪن جون عورتون رکندو رهيو آهي. انهن ۾ هڪ مشهور ليکڪا جِليان لورين به هئي جنهن شهزادي جي حرم ۾ گذاريل ٻه سال کن جا تجربا ۽ مشاهدا پنهنجي هڪ ڪتاب “Some Girls: My Life in Harem” ۾ بيان ڪيا آهن. ان ڪتاب ۽ مٿن بين الاقومي ڪيسن هنن برونائي جي سلطانن کي چڱو خوار ڪيو آهي. هڪ ته حسن جي مقابلي جي مِس آمريڪا ”شئنان مارڪيٽڪ“ جو ڪيس هو جنهن برونائي جي سلطان ۽ سندس ڀاءُ شهزادي جيفري تي اهو الزام هنيو ته هن کي برونائيءَ ان آسري تي گهرايو ويو هو ته هن کي حرم جو حصو بڻايو ويندو پر اتي پهچڻ تي هن سان شاهي خاندان جي عهديدارن جبرن زنا ڪئي. ڪيس ڪجهه وقت هلڻ بعد ڪورٽ کان ٻاهر حل ڪيو ويو ۽ برونائي جي شاهي خاندان هن کي وڏو ناڻو ڏئي چپ ڪرائي.
اهڙي طرح ٻيا به انيڪ مشهور ڪيس آهن جن جو تفصيلي احوال برونائي واري سفر نامي ۾ لکيو اٿم. ڳالهه جو مطلب فقط اهو آهي ته ائين ڀلا ڇو آهي جو اسان جا مسلمان حاڪم اهڙا ڪم ڪن ٿا جن تي دنيا کلي ٿي. برونائي ته ڪري گهٽ آدم شماري وارو ملڪ آهي ۽ عوام سکي آهي پر مصر جهڙو ملڪ جنهن ۾ اڄ به غربت آهي ۽ شاه فاروق جي ڏينهن ۾ ته غربت اوج تي هئي جنهن کان سڄي دنيا واقف هئي پر حاڪم عياشي ۽ پئسي وڃائڻ ۾ پورا هئا. دنيا کِلي ٿي ته هي ڪهڙا بادشاهه آهن جيڪي عوام کي بکيو رکي ملڪ جو پئسو وتن يورپي ڇوڪرين پٺيان ضايع ڪندا، ڌارين ملڪن ۾ ملڪيتون ٺاهڻ ۾ پاڳل، وِت کان وڌيڪ Sex پويان آهن. ڏٺو وڃي ته اڄ اهي مڻين مٽيءَ هيٺ دفن ٿيا پيا آهن. غريب عوام دعائن بدران کين گاريون ٿو ڏئي. جن ڇوڪرين پٺيان ملڪ جي ملڪيت ضايع ڪيائون، انهن ئي سندن محل جي رازن کان دنيا کي واقف ڪرايو. پڙهڻ جي حد تائين اسان به Enjoy ڪيو پوءِ جڏهن دنيا ۾ نڪتاسين ته جتي ڪٿي دنيا کان اهو ٻڌي شرمندگي ٿي ته توهان مسلمانن جي بادشاهن کي ڇا آهي جو رڳو عوام جي پئسي پويان آهن، ٺڙڪو عيش، شراب ۽ شباب پويان آهن. اها شرمندگي ائين ئي آهي جيئن اڄ جا اسان جا هم وطني دنيا جي ملڪن ۾ ويندي شرمندگي محسوس ڪن ٿا، جڏهن دنيا کان اهو ٻڌن ٿا ته اسان جا بادشاهه ته بادشاهه عوام جي نمائندن به ملڪ جي ڀينگ ڪري ڇڏي. عوام کي غريب بڻائي ڪرپشن جي پئسي مان وتن محل ماڙيون اڏيندا ۽ عياشيون ڪندا.

شاھ فاروق ۽ شاھ ايران پُٽَ جي اولاد لاءِ پريشان رهيا

هڪ مشهور چوڻي ياد ٿي اچي جيڪا ڪيترن ئي پڙهندڙن ٻڌي هوندي پر کين شايد اها خبر نه هجي ته اها شاه فاروق جي آهي. مصر ۾ انقلاب اچڻ بعد جڏهن فاروق کي ڏيهه نيڪالي ڏني وئي ته ان تي فاروق چيو هو ته: ”سڄي دنيا ۾ انقلاب ايندا رهندا ۽ هڪ هڪ ٿي سڀ بادشاهه ختم ٿي ويندا سواءِ پنجن بادشاهن جي: چار تاش جا بادشاهه، پنجون انگلينڊ جو.“
شاه فاروق بعد واقعي ڪيترن جي بادشاهت ختم ٿيندي وئي جپان جي بادشاهه کان شهنشاهه ايران جي، ويندي اهي عوامي ماڻهو جن کي قدرت حاڪم بڻايو ۽ هو پاڻ کي بادشاهه سمجهي عيش عشرت جي زندگي ۾ محو ٿي ويا، اهي به لبيا جي قذافي کان وٺي عراق جي صادام تائين خوار خراب ٿي پنهنجين قبرن حوالي ٿي ويا. شاه فاروق اڄ هجي ها ته هو خوش ٿئي ها ته سندس چوڻي سچ ثابت ٿي. پر کيس ڪهڙي خبر ته پاڪستان جهڙا ملڪ جيڪي قدرتي وسيلن کان خوشحال ۽ مالا مال آهن انهن جا چونديل نمائنده حاڪم، اهي ڪم ڪري رهيا آهن جيڪي دنيا جي ظالم بادشاهن به نه ڪيا. هو وڏي عهدي ڪري پاڻ ته امير ٿي ويا آهن پر پنهنجي ملڪ ۽ ان جي ماڻهن کي ڪنگال ڪري ڇڏيو آهي.
مصر جي بادشاهه فاروق اول ۽ ايران جي شهنشاهه محمد رضا پهلويءَ بابت لکندي اها ڳالهه به ڌيان ۾ اچي ٿي ته قدرت جا پنهنجا ليکا آهن. ڪڏهن ڪڏهن انسان چرين وانگر ڪيڏو پاڻ پتوڙي ٿو پر ٿئي اهو ئي ٿو جيڪي قدرت چاهي ٿي. ملائيشيا جي اڳئين وزيراعظم نجيب رزاق جي ڪرپشن ۽ جهلجڻ (گرفتار ٿيڻ) جو ٿو ٻُڌجي ته ڪيڏو ڏُک ٿو ٿئي. شريف ماءُ پيءُ جو اولاد ڇا هنن وٽ ملڪيت جي کوٽ هئي؟ سندن ڪيڏو عزت وارو گهراڻو رهيو آهي. خبر ناهي کيس ڇا دماغ ۾ آيو جو گهڻي کان گهڻي ملڪيت ميڙڻ جي جنون ۾ اچي ويو! محنت مزوريءَ سان جائز دولت ڪمائڻ ۾ ڪا خرابي ناهي پر ملڪ جي خزاني کي لُٽڻ جنهن لاءِ قدرت کيس چوڪيدار بڻايو! اها ملڪيت جيڪا عوام جي ڀلي لاءِ ٽرسٽ طور آهي ان کي ڦٻائڻ، نجيب جهڙي امير ۽ هڪ عزت واري وزيراعطم ۽ تُن عبدالرزاق جي پُٽ کي ته نٿو جڳائي؟ ان کان ته مهاتير محمد بهتر چئبو جنهن هڪ پرائمري اسڪول جي ماستر جو پُٽ هوندي به لالچ نه ڪئي ۽ قوم جا خزانا پنهنجي خاندان تي خرچڻ بدران عوام جي ڀلي لاءِ خرچ ڪيو. پر نجيب شايد اهو سوچي عوام جو پئسو ڪَٺو ڪرڻ شروع ڪيو جيئن هن جون ست پيڙهيون بنا پورهئي جي عيش ڪنديون رهن. ان ئي سوچ قذافي ۽ صادم جهڙن کي تباهه ڪيو. پر افسوس جو اڄ ڏينهن تائين اسان جا حاڪم تاريخ مان سبق نٿا حاصل ڪن. هو غريب کي وڌيڪ غريب بڻائي پنهنجو پاڻ ۽ پنهنجين ايندڙ ٽهين لاءِ دولت گڏ ڪرڻ چاهين ٿا. هو اهو نٿا سمجهن ته اڳتي جي ڪنهن کي خبر آهي. گناهه جا ڪم ڪري توهان بي جائز ملڪيت ته ڪري گڏ ڪئي آهي پر توهان کي پڪ آهي ته اها توهان جي ستن پيڙهين تائين هلي سگهندي؟ ست پيڙهيون ته پري جي ڳالهه آهي اها توهان جي زندگي جي باقي چند سال عياشي ڪرائڻ جي به ضمانت ڏئي سگهي ٿي يا نجيب وانگر توهان جو کيل بدران اجهو ته جيل ۾ انت ٿيو. ڪن وٽ ته ڏسجي ٿو ته بي انتها دولت گڏ ٿي وئي پر هنن کي ڪو وارث نظر نه آيو. غريب عوام کي پنهنجو اولاد سمجهي ان جي ڀلي لاءِ خرچڻ لاءِ تيار نه ٿيو. مصر جي بادشاهه فاروق وٽ ڇا مال ملڪيت جي کوٽ هئي؟ سڄو مصر ۽ سوڊان ملڪ هن کي پيءُ ڏاڏي طرفان مليو هو. نيل نديءَ مان آباد ٿيندڙ ڀليون زمينون، محل، محلات، موٽر ڪارون، لانچون جهاز، سونا ڳهه ڳٺا نوڪر غلام.... هن وٽ يورپ جي نوجوان ڇوڪرين سان دلپشوري ڪرڻ لاءِ ته وڏو پئسو هو پر سڀني کي اها به خبر آهي ته ڪنهن غريب کي ڏيڻ لاءِ هو وڏو مها ڪنجوس شخص هو. هن کي هر وقت اهو فڪر ڳاري رهيو هو ته هيڏي ملڪيت ڪيڏانهن ويندي جو هن کي پُٽ ٻار ناهي.مصر جي حسين ترين ڇوڪري فريده (مافيناز) سان شادي ٿيس جنهن جو پيءُ يوسف ذوالفقار پاشا مصر جو جج، ترڪ نسل جو هو. پهريون ٻار ٿيو. ڌيءَ (فريال) ڄائي. شاه فاروق کي ڳالهه نه وڻي. هن کي پُٽ جو انتظار هو جيئن هو هيڏي ملڪيت جو وارث پُٽ جو انتظار هو جيئن هو هيڏي ملڪيت جو وارث ٿي سگهي. فريده وري پيٽ سان ٿي ٻيو ٻار ڄائو. اها به ڌيءَ (فوزيه) ڄائي. ان بعد ٽيو ٻار (فاديه) به ڌيءَ جو ٿيو. شاه فاروق نه فقط مال ملڪيت وارو ۽ ڪنجوس هو پر لالچي ۽ چور طبعيت جو پڻ هو. هو هر صورت ۾ گهڻي کان گهڻو مال ٺاهيندو ويو. وارث پئدا نه ٿيڻ تي هو پنهنجي راڻي فريده کان مايوس ٿي ويو. سهڻي هوندي، خانداني هوندي، چاهڻ واري ۽ اخلاق واري هوندي ته پنهنجي جاءِ تي. هن کي پُٽُ ٻار ٿي کتو جيڪو هن جي مرڻ کان پوءِ سندس ڏاڏي پڙ ڏاڏي جي (نون پيڙهين) کان هلندڙ تخت و تاج جو مالڪ ٿي سگهي.
فاروق ٻي شادي ”ناريمن صادق“ سان 1951ع ۾ ڪئي، جنهن مان کيس سال بعد پٽ ٻار احمد فواد 1952ع ۾ ڄائو. پر قسمت جا ليکا ڏسو! ان ئي سال فوجي ميجر ”جمال عبدالناصر“ مصر ۾ بادشاهه راڄ خلاف انقلاب آندو جو بادشاهه جي بي پرواهين ۽ بيجا عياشين عوام کي بکيو، بيروزگار، بيمار ۽ غريب بڻائي رکيو هو. شاه فاروق مقابلو ڪري نه سگهيو ۽ کيس ڀڄڻ جي واهه نه پئي ملي. تڙ تڪڙ ۾ پنهنجو سر بچائي اچي اٽليءَ کان نڪتو، پٺيان تخت و تاج ۽ گڏ ڪيل مال ملڪيت ته نه مليس پر پنهنجي ڌرتيءَ تي وري قدم رکڻ به نصيب نه ٿيس.
اهڙي طرح ڏٺو وڃي ته شهنشاهه ايران محمد رضا پهلويءَ جي تخت ۽ تاج جو قصو آهي. شهنشاهه ايران پهرين شادي شاه فاروق جي ڀيڻ فوزيا سان 1939ع ۾ ڪئي. کيس پُٽ ڄمڻ جو وڏو فڪر هو جيئن سندس تخت و تاج جو وارث ٿئي. فوزيا جي ڏهه سال کن شادي هلي جنهن ۾ هن کي فقط هڪ ڌيءَ ٻار شهزادي شهناز ٿيو. شهنشاهه ايران کي هر صورت ۾ پُٽ ٻار کتو ٿي. هيڏي وڏي ملڪ ۽ ملڪيت جي مالڪ کي پُٽ ٻار نه ٿيڻ هن لاءِ فڪر جي ڳالهه ٿي. ملڪ جي قانون ۽ آئين مطابق تخت ۽ تاج جو وارث پُٽ ٻار ئي ٿي سگهي ٿو. ملڪ جو قانون نه شاه فاروق ٿي بدلائڻ چاهيو نه محمد رضا شاهه پهلويءَ نه ته ڌيءَ ته ٻنهي کي پهرين زال مان ئي ٿي چڪي هئي. آخر 1939ع ۾ شهنشاهه ايران پنهنجي پهرين زال فوزيا کي طلاق ڏني ۽ پُٽ ٻار جي شوق ۾ هن 1951ع ۾ ثريا بختياريءَ سان شادي ڪئي. چون ٿا ته هنن جو هڪ ٻئي سان ڏاڍو پيار رهيو پر شهنشاهه ايران ٻار جو ئي انتظار ڪندو رهيو پر کيس هن زال مان پُٽ ته ڇا ڌيءَ به ڄائي. ٻار ٿيڻ جي علاج لاءِ هنن نه فقط ديسي ڏس ڪيا پر آمريڪا جي سيڪس ڪلينڪن ۾ به پهچي ويا. شهنشاهه ايران ثريا کي ڇڏڻ نٿي چاهيو... هن لاءِ هڪ طرف پيار هو ته ٻئي طرف هن کي پُٽ ٿي کتو جيڪو هيڏي امير ۽ طاقتور ملڪ جو بادشاهه ٿي خاندان جي لائين کي اڳتي هلائي. آخرڪار هن شاديءَ کي شهنشاهه ايران اٺ نوَ سال ڇڪيو، 1958ع ۾ کيس طلاق ڏئي پُٽ خاطر ٽي شادي فرح ديبا سان 1959ع ۾ ڪيائين. ان وقت فرح ديبا جي عمر 21 سال هئي ۽ شهنشاهه جي 40 سال کيس فرح مان چار ٻار ٿيا: وليعهد رضا پهلوي 1960 ۾، ان بعد 1963ع ۾ شهزادي فرح ناز، 1966ع ۾ علي رضا ۽ ان بعد ڌيءَ ليلا. شهنشاهه ايران جي خوشيءَ جي انتها نه رهي جو هاڻ هو بي فڪر هو ته هن جي مرڻ بعد هن ملڪ جو بادشاهه ۽ والي وارث ڪو ڌاريو نه پر سندس ئي پُٽ ٿيندو. پر قدرت جا کيل پنهنجا آهن. شهنشاهه ايران اڃا جيئرو هو ۽ پُٽ شهزادو رضا پهلوي اوڻهين سالن جي ڦوهه جوانيءَ ۾ هو ته امام خُمينيءَ بادشاهت خلاف انقلاب آندو ۽ شهنشاهه ايران کان ملڪ ۽ تخت و تاج ته هليو ويو پر سندس ئي ملڪ مان کيس لوڌيو ويو. هو دنيا ۾ در بدر ٿي رُلندو رهيو. کيس پاڻ وٽ رهڻ لاءِ به ڪو ملڪ اجازت نه پيو ڏئي. انهن ڏينهن ۾ هن کي ڪئنسر ٿي پئي. علاج لاءِ آمريڪا پهتو ته هو به پيا ڊڄن ۽ پنهنجي دوست کي جيءَ ۾ جايون ڏيڻ بدران چيائونس ته جلدي علاج ڪرائي هتان ڀڄ متان امام خُميني اسان جي ماڻهن کي نقصان نه پهچائي. اتان نڪري هو مصر، موراڪو، ويندي بهاما ٻيٽن ۽ ميڪسيڪو ۾ رهڻ لاءِ دربدر ٿيندو رهيو پر ڪنهن ملڪ هن کي پاڻ وٽ رکڻ جي هام نٿي هنئي. امام خمينيءَ جي رڙ لڳي پئي هئي ته ملڪ جي دولت لٽڻ، عوام کي غريب ڪرڻ ۽ پنهنجي سيڪريٽ پوليس ساواڪ (سازمان اطلاعات و امنيت ڪشور) ذريعي ظلم ڪرڻ واري کي واپس ڪيو ته اسان ڪيس هلائي کيس ٽنگيون. شهنشاهه ايران ان پريشاني ۽ دربدر لڪ ڇپ ۾ امام خُميني جي 1979ع واري انقلاب بعد هڪ سال به مشڪل سان جيئرو رهيو. اهو شهنشاهه جيڪو هيڏي وڏي ملڪ جو مالڪ هو ۽ پريشان هو ته پُٽ ڄمي ته ان جو وارث ٿئي اهو زندگي جا آخري ڏينهن ڪنهن مسواڙ جي گهر ۾ رهڻ لاءِ ڪڏهن ڪنهن ملڪ ته ڪڏهن ڪنهن ملڪ ۾ دربدر ٿيندو رهيو ۽ مرڻ بعد سندس لاش کي به ان ڌرتيءَ تي دفن ڪرڻ نه ڏنو ويو جنهن جو پاڻ بادشاهه هو.

شهنشاهه ايران جي مصري شهزادي فوزيه سان شادي

ڪن بادشاهتن جو ٿو سوچجي ته حيرت ٿي ٿئي ته ڪيڏيون آڳاٽيون آهن جيڪي سالن کان هلندي هلندي هاڻ اچي ختم ٿيون آهن. ايران ۾ شهنشاهي راڄ به مصر وانگر ڪافي آڳاٽو رهيو. مصر جا فرعون (بادشاهه) حضرت موسيٰ عليه السلام جي وقت کان به اڳ جا هئا ۽ اهو بادشاهي سسٽم اچي اچي گذريل صديءَ ۾ يعني اسان جي ڏينهن ۾ ختم ٿيو جنهن جي آخري بادشاهه فاروق کي ملڪ مان ڀڄايو ويو. اهو ئي حال ايران جي بادشاهه محمد رضا شاهه پهلويءَ جو ٿيو جيڪو ايران جي صدين کان هلندڙ شهنشاهيت جو آخري بادشاهه ثابت ٿيو. ڏٺو وڃي ته ايران جي هن بادشاهي نظام جو سلسلو حضرت عيسيٰ عليه جي ڄمڻ کان به ساڍيون پنج صديون اڳ 550 ق.م ۾ هخا منشي (Achaemenid) سلطنت جي اڳواڻ ڪوروش اعظم (Cyrus The Great) رکيو. ان بعد هڪ ڊگهي قطار بادشاهن جي هلندي رهي جن مان ڪيترن جا ئي نالا اڄ به تاريخ ۾ مشهور آهن.... قمبيز اول، دارا ان بعد خشيارشا (Xerxes) ارد شير اول، دارا دوم، دار سوم... - جنهن لاءِ اسان وٽ سنڌيءَ ۾ شعر آهي ته: ”ٿيا هزار سڪندر دارا ويا پنهنجو وڄائي وارا....“ وغيره. ان وقت تائين به نه اسلام هو نه عيسائيت. درا سوم جي حڪومت حضرت عيسيٰ عليه السلام جي ڄمڻ کان 330 سال اڳ تائين هلي. ان بعد ايران جو بادشاهه يونان جو سڪندر اعظم ٿيو. ڪٿي يونان ڪٿي ايران. فارسي ڳالهائڻ وارن جي ملڪ ۾ يوناني هلڻ لڳي. اُها به ٽي چار سال نه جيئن ٻي جنگ عظيم ۾ جپاني فوج جي سنگاپور ۽ ملائيشيا تي قبضي دوران اتي جي اسڪولن ۾ جپاني پڙهائي وئي ٿي، پر يڪاسارا 300 سال! جن مان ست سال 330 قبل مسيح کان 323 تائين ته سڪندر پاڻ بادشاهه ٿي رهيو ان بعد هن جا يوناني فوج جا ماڻهو ايران تي حڪومت ڪندا رهيا. سڪندر اعظم ايران ۾ رهڻ دوران ٽي شاديون ڪيون. هن پهرين شادي ايراني ڇوڪري Roxana سان ڪئي جنهن کي اسان يا ايراني رخسانا سڏين ٿا. ٻي شادي ”دارا سوم“ جي ڌيءَ استاتيرا اول سان ڪئي ۽ ٽي شادي ارد شير سوم جي ڌيءَ پروشات سان ڪئي. 323 ۾ سڪندر Baloylon ۾ گذاري ويو ان بعد سندس پهرين زال رخسانا پنهنجو ۽ پنهنجي پٽ الينگزينڊر چوٿين جو ڪم پڪو رکڻ خاطر باقي ٻن زالن کي مارائي ڇڏيو. ياد رهي ته سڪندر اعظم جو نالو الينگزينڊر ٽيون (سوم) هو. بهرحال يوناني به هميشه لاءِ ايران ۾ نه رهي سگهيا. انهن بعد وري مقاميايراني حاڪم ٿيا... اشڪانيان سلطنت، ساساني سلطنت وغيره... هي آتش پرست هئا. بعد ۾ اسلام بعد مسلمان سلطنتون ايران تي حڪومت ڪنديون رهيون تان جو آخر ۾ ”قجار گهراڻو“ حاڪم ٿيو ۽ ان بعد آخري حاڪم گهراڻو ”پهلوي گهراڻو“ رهيو جنهن جو بنياد رضا شاه پهلويءَ رکيو ۽ جنهن بعد سندس پُٽُ- محمد رضا پهلوي ٻيو ۽ آخري بادشاهه رهيو. انهن سڀني بابت پنهنجي ايران جي سفر نامي ”ايران ڏي اڏام“ ۾ تفصيل سان لکي چڪو آهيان ان ڪري هتي دهرائڻ نٿو چاهيان. هتي البت ايران جي آخري بادشاهه محمد رضا شاهه پهلوي جي ٽن زالن بابت لکان ٿو جن بابت اسان ننڍپڻ ۾ تمام گهڻو ٻڌندا رهندا هئاسين- جن جون تصويرون دنيا جي هر اخبار هر رسالي ۾ آيون ٿي. انهن ڏينهن ۾ نه هئا اڄ وارا آءِ پئڊ، موبائيل فون، ٽي وي نه ڪمپيوٽر جن تي دنيا جي هر خبر، هر ڳالهه معلوم ٿي سگهي ٿي. انهن ڏينهن ۾ اسان لاءِ ڄاڻ حاصل ڪرڻ جو واحد طريقو لئبرريءَ ۾ وڃي اخبار پڙهڻ هوندو هو سو به 1957ع ۾ ڪئڊٽ ڪاليج ۾ وڃڻ کان پوءِ نه ته ان کان اڳ ڳوٺ ۾ مونکي ڪو ياد ناهي ته ڪنهن جي گهر اخبار ايندي هئي. دنيا جي ڪا خاص خبر ڪڏهن ڪڏهن ڪلاس جي ٽيچر کان ٻڌبي هئي. ٻين ڳوٺن جي خبر ناهي.... ٿي سگهي ٿو اتي به ڪي اهڙا ماڻهو هجن پر اسان جي ڳوٺ هالا ۾ چند ماڻهو خبر رسان ايجنسين جو ڪم ڪندا هئا- يعني هو هِتان هُتان ڪا سنسني خيز خبر پڙهي يا ٻڌي، ان ۾ مرچ مصالحا وجهي مارڪيٽ ۾ ماڻهن کي ٻڌائيندا هئا ۽ وڏا توڙي اسان ننڍا انهن جي ويجهو بيهي اهي خبرون وڏي شوق سان ٻڌندا هئاسين. انهن ۾ هڪ اسان جي گهٽيءَ جو ”مامو مقيم“ پڻ هو. اسان جي پڦيءَ جو مڙس ”حاجي شفي محمد شهنشاهه“ پڻ هڪ هو. پاڻ شاعر به هو. سندس خبرون وڌيڪ reliable ۽ تفصيلي ان ڪري به هونديون هيون جو هو مخدوم غلام حيدر- جنهن هالا ۾ انگريزي اسڪول کولرايو، جو خاص ماڻهو هو ۽ مخدوم صاحب سان هميشه گڏ رهندو هو جن وٽ هڪ ٻه اخبارون به آيون ٿي جيڪي هن به پڙهيون ٿي ۽ ڪڏهن ڪڏهن هفتو ڏيڍ اڳ جي پراڻي الوحيد اخبار هن جي هٿ ۾ به هوندي هئي. سندس وفات بعد سندس ٻئي سامان سان گڏ ڪجهه پراڻيون ”الوحيد“ اخبارون به مليون. بازار مان لنگهبو هو ته ڪَڪَن جي گهٽيءَ جو هڪ اهڙو همراهه نظر ايندو هو جنهن کي تازه ترين خبرن جي وڏي ڄاڻ رهي ٿي ۽ ايندڙ ويندڙ هن جون خبرون وڏي دلچسپيءَ سان ٻڌيون ٿي. ايتريقدر جو ماڻهو کيس اصل نالي بدران ”بي بي سي“ سڏيندا هئا. سندس اصل نالو مون به هي مضمون لکڻ وقت پنهنجي هالا جي ڪلاس ميٽ پروفيسر تاج محمد ميمڻ کان معلوم ڪيو ته اهو محمد يعقوب متقي هو.
انهن ڏينهن جي خبرن مان هن وقت ٻه خبرون ياد آهن جيڪي بيحد پاپيولر هيون ۽ ماڻهن وڏي شوق سان ٻڌيون ٿي. هڪ انگلينڊ جي راڻي ايلزبيٿ جون ۽ ٻي ايران جي شهنشاهه محمد رضا شاهه پهلويءَ جي راڻين جي. انهن ڏينهن تائين شهنشاهه ايران جون ٻه شاديون ٿي چڪيون هيون. ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي سالن ۾ هن ٽين زال فرح ديبا سان شادي ڪئي ۽ مونکي ياد آهي ته نه رڳو پيٽارو ۾ جتي جي لئبرريءَ ۾ اخبارون ۽ رسالا آيا ٿي پر پوءِ نيول اڪيڊمي چٽگانگ ۾ ۽ جهازن تي نوڪريءَ دوران، اسان ايران جي هن راڻي ”فرح ديبا“ جون ڳالهيون وڏي دلچسپيءَ سان پڙهندا رهياسين ٿي. ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته شهنشاهه ايران جون ٽئي راڻيون تاريخ ۾ اهم حيثيت رکن ٿيون جو هنن ٽنهي جو اهم خاندانن سان تعلق هو.
شهنشاهه ايران جي پهرين زال ”فوزيه“ ان وقت جي مصر جي بادشاهه ”فاروق اول“ جي ڀيڻ هئي جنهن سان شهنشاهه ايران جي 1939 ۾ شادي ٿي جڏهن هوءَ 18 سالن جي هئي ۽ شهنشاهه ايران کانئس ٻه سال وڏو يعني 20 سالن جو هو.
فوزيه 1921 ۾ مصر جي شهر اليگزينڊريا (سڪندريا) جي مشهور شاهي محل ”قصر راس التين“ ۾ ڄائي ۽ ڀاءُ ”شاه فاروق“ ۽ ڀيڻن ۾ وڏي هئي. سندس والده يعني ”شاه فواد“ جي ٻي زال نازلي صابريءَ جو نسل الباني، ترڪ، فرينچ ۽ قفقازي هو. فوزيه جو پڙ نانو ميجر جنرل محمد شريف پاشا جيڪو ترڪ هو اهو وزيراعظم ٿي رهيو ۽ ان جو وڏو پُٽُ سليمان پاشا فرينچ آرمي ۾ هو ۽ نيپولين وٽ ڪم ڪيائين جتي هو مسلمان ٿيو. فوزيا پنهنجي مادري زبان عربيءَ کان علاوه انگريزي ۽ فرينچ ٻولين ۾ به ماهر هئي جنهن بابت لکي چڪو آهيان ته مصر جي ان وقت جي اشرافيه (اليٽ خاندان) عربي بدران گهر ۾ به فرينچ ۽ اطالوي ٻولين ۾ ڳالهايو ٿي. فوزيه فرينچ ٻولي سئٽزرلينڊ ۾ سکي جتي هن تعليم حاصل ڪئي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته فوزيه ننڍپڻ کان بيحد خوبصورت ڇوڪري هئي جنهن جي انگريزن به تعريف ڪئي ٿي. هن لاءِ ڪنهن هنڌ پڙهيو هوم ته:
“Fawzia as an young women was supremely naïve, over protected cellophane wrapped gift packaged little girl who lived in bucolic surroundings, mobbed by adoring servants, aunts, and ladies in waiting….”
فوزيه جي سونهن جي ڀيٽ ان وقت جي حسين فلمي اداڪارائن هيڊي (Hedy Lamarr) ۽ وائون (Vivien Leigh) سان ڪئي وئي ٿي. مٿين فلم ائڪٽريس هيڊيءَ کان منهنجا هم عمر يا آس پاس جي عمر جا ضرور واقف هوندا جن جوانيءَ جي ڏينهن ۾ ان وقت جي ٽاپ فلم سئمسن ائنڊ ڊيليلاه (Samson & Delilah) ڏٺي هوندي جيڪا رکي رکي ڪيترائي دفعا ڪراچي ۽ حيدرآباد جي سئنيمائن ۾ چڙهندي رهي. 1949ع جي MGM (ميٽرو گولڊون ميير) جي هن فلم ۾ هيڊيءَ ”ڊيليلاه“ جو پارٽ ڪيو هو. ان وقت جون سندس هڪ ٻه ٻيون فلمون آهن: Algiers، ليڊي آف دي ٽراپڪس، Boom Town، وائيٽ ڪارگو وغيره، حيدرآباد جا ڪجهه اديب دوست سڃاڻان جن پڪ آهي ته اهي فلمون ڏٺيون آهن: پروفيسر قاضي خادم، غلام نبي مغل، وليرام ولڀ ۽ مدد علي سنڌي وغيره. هيڊي آسٽريا ۾ ڄائي پر پوءِ فلمن جي سلسلي ۾ هوءَ پئرس ۾ اچي رهي. ٻارهن سالن جي هئي ته هن حسن جي مقابلي ۾ ايورڊ حاصل ڪيو. سو ان مان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته شهنشاهه ايران جي هيءَ پهرين زال فوزيه ڪيڏي سهڻي هئي جنهن کي فلم ائڪٽريس هيڊيءَ سان ڀيٽيو ويو ٿي يا وري ويوين (Vivien Leigh) سان جيڪا پڻ هيڊي جي عمر جي ۽ مشهور فلم ائڪٽريس هئي. ”ويوين“ انگريز نسل جي هئي. پاڻ 1913ع ۾ انڊيا جي شهر دارجلنگ ۾ ڄائي جتي سندس پيءُ برنيس مئن هو. ”ويوين“ تعليم به دارجلنگ مان حاصل ڪئي. هيءَ پڻ پنهنجي وقت جي خوبصورت ۽ مشهور ائڪٽريس ٿي گذري آهي. سندس ڪجهه مشهور فلمون آهن: Gone with The wind, A streetcar Named Desire وغيره.
ايران جو آخري حاڪم گهراڻو- پهلوي گهراڻو، جنهن جو بنياد رضا شاهه پهلويءَ رکيو جنهن بعد هن جو پٽ محمد رضا پهلوي شهنشاه ٿيو- بلڪه ايران جو آخري شهنشاهه ٿي رهيو جنهن کي امام خمينيءَ تخت تان لاهي ملڪ بدر ڪيو- ڪو ابن ڏاڏن کان پيراڻو يا شان شوڪت وارو خاندان نه هو. رضا خان هڪ ڪڙميءَ جو پٽ هو جنهن ايراني فوج ۾ هڪ عام سپاهيءَ جي حيثيت سان شموليت اختيار ڪئي ۽ ترقي ڪندي جنرل ٿيو ۽ 1921ع ۾ ملڪ ۾ انقلاب آڻي پاڻ بادشاهه ٿي ويٺو. هن چاهيو ٿي ته هن جو وليعهد شهزادو محمد رضا مصر جي علي گهراڻي جي ڇوڪريءَ (يعني شاه فاروق جي ڀيڻ فوزيه) سان شادي ڪري جيئن هن جو نالو ٿئي، ڇو جو مصر جو علي گهراڻو 1805 کان مصر تي حڪومت ڪري رهيو هو. هن شاديءَ ۾ هنن شيعن ۽ سنين کي به گڏ ڪرڻ چاهيو ٿي. مصر جي فوزيه جو سني اسلام سان تعلق هو ۽ ايران جي شهزادي محمد رضا جو شيعا اسلام سان. بهرحال هن شاديءَ مان مصر جا ماڻهو ڪو گهڻو خوش يا متاثر نه هئا جو انهن ڏينهن ۾ ايران کان مصر وڌيڪ امير ۽ ماڊرن ملڪ هو. اهو ته بعد ۾ ايران مان تيل نڪرڻ ڪري ۽ آمريڪا پنهنجي فائدي لاءِ ايران سان دوستي ڪري هن کي هٿيار وغيره مهيا ڪري طاقتور بڻايو. نه ته هن شاديءَ جا احوال ٿا پڙهجن ته ايران جي رضا خان جيڪي پنهنجي پٽ محمد رضا جي سڱ گهرڻ وقت شاه فاروق کي تحفا ۽ سوکڙيون موڪليون هيون انهن کي مصر جي ماڻهن بنهه نيچ ۽ سادو سمجهيو ۽ جڏهن شاديءَ جي بندوبست لاءِ ايراني ڊيليگيشن مصر پهتو ته هن کي مصر جي ماڻهن اسماعيل پاشا شهنشاهه (Ismail The Magnificent) جا ٺهرايل شاهي شان وارا محل ڏيکاري دماغ ڦيرائي ڇڏيو. شاه فاروق پهرين اهو پسند نه ڪيو ته هيءَ ڪا شادي ٿئي پر پوءِ ڪجهه صلاحڪارن اها ئي صلاح ڏنس ته ائين ڪرڻ سان مصر، سوڊان ۽ ايران گڏيل طاقت ٿي پوندو جنهن جو رعب نه فقط مشرق وسطا ۾ پر انگريزن تي به پوندو جيڪي رکي رکي عرب ملڪن جو سک ڦٽائي رهيا هئا.
ايران ۾ زندگي گذارڻ لاءِ شهزادي فوزيا کي فارسي سيکارڻ لاءِ هڪ ماسترياڻي رکي وئي. مصري شهزادي فوزيه ۽ ايران جي محمد رضا پهلويءَ جي 1939ع ۾ قاهري جي عابدين محل ۾ شادي رچائي وئي. هي محل (قصر عابدين) قاهري شهر جي وچ ۾ ”قصر نيل اسٽريٽ“ تي هڪ تاريخي محل آهي ۽ ملڪ جي صدر جي سرڪاري رهائش گهرن مان هڪ آهي جيڪو الخديوي اسماعيل پاشا 1863 ۾ ٺهرائڻ شروع ڪيو هو جيڪو ڏهن سالن بعد 1874 ۾ مڪمل ٿيو. فرينچ عمارتساز ليان کان علاوه ڪيترن ئي اطالوي، مصري، ترڪن ۽ فرينچن هن تي ڪم ڪيو. محل ۾ 500 سُوٽ (وڏا ڪمرا هر سهولت سان گڏ) موجود آهن. اڄڪلهه هن محل کي ميوزيم بنايو ويو آهي جنهن کي ٽوئرسٽ ڏسي سگهن ٿا.
هن محل ۾ شاديءَ جي رسم بعد شاه فاروق هن جوڙي کي مصر جي ٽوئر تي وٺي هليو ۽ کين هتي جا اهرام (Pyramids)، الاظهر يونيورسٽي ۽ ٻيون مشهور عمارتون گهمايون. فوزيه جي رخصتي کان اڳ شاه فاروق هن عابدين محل ۾ مهمانن جي مانيءَ ۾ 20 مختلف ڪورس تيار ڪرايا. چون ٿا ته ان بعد ڪنوار فوزيا پنهنجي ماءُ راڻي نازلي سان گڏ ريل گاڏيءَ ذريعي تهران رواني ٿي. رستي تي هر هر اليڪٽرسٽي جي بند ٿيڻ تي ماءُ ڌيءَ کي ڪافي شڪست آئي ۽ سندن ٽرين ۾ سير ڪرڻ وارو مزو ڪِر ڪِرو ٿي ويو.
ايران پهچڻ تي سندن شاديءَ جي رسم هڪ دفعو وري ٿي. اها تهران جي ”ماربل محل“ ۾ ٿي جيڪو سندن مستقبل جو گهر پڻ رهيو. پڙهندڙن لاءِ هتي اهو لکندو هلان ته ايران به هڪ زبردست تاريخي ملڪ آهي جنهن جو هر شهر ڏسڻ وٽان آهي. اسان جي ملڪ جا تمام گهڻا ماڻهو ايران وڃن ٿا پر هو جيڪو هفتو کن اتي گذارين ٿا اهو هنن جو مذهبي شهرن: قم، مشهد ۽ ري (تهران) ۾ گذريو وڃي. هفتو کن جي هو وڌيڪ رهن ته تبريز، اصفهان ۽ ڪئسپين سمنڊ جي چوڌاري وارن شهرن جي سونهن ۽ عمارتون به ڏسڻ وٽان آهن. مٿي بيان ڪيل تهران جو ماربل محل جنهن ۾ فوزيه (مصري شهزادي) ۽ پهلوي وليعهد جي شادي ٿي ۽ بعد ۾ طلاق تائين ڏهه سال کن ان ئي محل ۾ رهيا، ڏسڻ جهڙي عمارت آهي جيڪا اڄڪلهه ميوزيم آهي ۽ ايران جا ۽ دنيا جا ٽوئرسٽ ان کي ڏسڻ لاءِ پري پري کان اچن ٿا. عربيءَ ۾ محل کي ”قصر“ سڏين ٿا ۽ فارسيءَ ۾ ”ڪاخ“. ماربل محل کي فارسيءَ ۾ ”ڪاخ مرمر“ چون ٿا جيڪو تهران شهر جي وچ ۾ تهران يونيورسٽيءَ جي ڀرسان ئي آهي. هي محل رضا شاهه جي حڪم تي فرينچ انجنيئر جوزف ليان ۽ ايراني آرڪيٽيڪٽ فتح الله جي نظر هيٺ 1937ع ۾ ٺهي راس ٿيو. هي محل فنڪشنن ۽ دعوتن لاءِ ٺهرايو ويو هو جنهن ۾ پوءِ رضا شاهه ڏيهه نيڪالي تائين- يعني 1941ع تائين پنهنجي چوٿون نمبر زال عصمت دولتشاهيءَ سان گڏ رهيو. هن تخت ڇڏڻ جو عهد نامو به هن محل ۾ صحيح ڪيو. سندس وليعهد پٽ- ايران جي آخري بادشاهه شهنشاهه محمد رضا پهلويءَ جون به ٽئي شاديون هن محل ڪاخ مرمر (Marble Palace) ۾ ٿيون. ويندي شهنشاهه جي پهرين زال فوزيا مان ڌيءَ ”شهناز پهلويءَ“ جي آرڌيشير زاهديءَ سان 1957ع ۾ شادي هن محل ۾ ٿي.

شهنشاهه ايران ۽ راڻي فوزيه وچ ۾ طلاق

ايران جي ماربل محل کان علاوه تهران ۾ هڪ ٻيو ڪاخ مرمر کان به جهونو محل ڏسڻ وٽان ”ڪاخ گلستان“ آهي. هي محل گلستان صفوي گهراڻي جي حاڪم ”تهماسب يڪم“ پنهنجي دور حڪومت 1524ع کان 1576ع ۾ ٺهرايو. ايران تي صفوي گهراڻي جي اٽڪل اڍائي صديون 1502ع کان 1736ع تائين حڪومت رهي جنهن ۾ تهماسب يڪم سڀ کان وڏو عرصو حاڪم رهيو. منهنجو سئيڊن يونيورسٽيءَ جو هڪ ايراني ڪلاس ميٽ چوندو هو ته ”تهما سب يڪم“ نه فقط گهڻا سال حڪومت ڪئي پر هن زالون به گهڻيون رکيون. انهن مان ڪيترين جا نالا هن کي برزبان ياد هوندا هئا. سلطانم بيگم، آغا خانم، سلطازادا خانم، زهرا باجي خانم، پروار خانم، عائشه بيگي خانم، زيب سلطان خانم وغيره. بهرحال هن گلستان محل جي بعد ۾ ”زند گهراڻي“ جي حاڪم پنهنجي دور حڪومت (1750ع کان 1779ع) ۾ خوب مرمت ۽ ٺاهه جوڙ ڪرائي. قاجار گهراڻي جي حاڪم آغا محمد خان پنهنجي حڪومت جي گاديءَ جو شهر تهران بڻايو ۽ گلستان محل 1794ع کان 1925ع تائين قاجار گهراڻي جي حاڪمن جي درٻار ۽ سرڪاري رهائشگاهه رهيو. قاجار گهراڻي بعد ايران تي پهلوي گهراڻي جي 1925ع کان 1979ع (امام خميني جي اسلامي انقلاب) تائين حڪومت رهي جن جي ڏينهن ۾ ”گلستان محل“ ۾ فقط سرڪاري دعوتون ٿينديون هيون، باقي رهائش لاءِ مٿيون محل ”ماربل پئلس“ استعمال ٿيندو هو. ايران ويندڙن- خاص ڪري تهران ويندڙن کي مٿيان ٻئي محل ڏسڻ جي صلاح ڏيندس جيئن هو ان وقت جي حاڪمن جي شاهي رهائش ۽ عياشيءَ جو اندازو لڳائي سگهن- جنهن لائيف اسٽائيل کي گذارڻ لاءِ اڄ به اسان جهڙن ڪيترن ملڪن جا حاڪم سَڌون ڪن ٿا. ان جي حاصلات لاءِ پوءِ ڀلي هنن کي ملڪ جي غريب عوام کي اُڃيو، بکيو ۽ اگهاڙو رکيو وڃي.
شهزادي فوزيه پنهنجي زندگيءَ جي احوال ۾ لکيو آهي ته ايران پهچڻ تي هن جي شاديءَ جي رسم هڪ دفعو وري ادا ڪئي وئي جنهن ۾ 25000 مهمانن کي مدعو ڪيو ويو. فرينچ اسٽائيل ڊنر جو بندوبست ڪيو ويو هو جنهن ۾ ڪئسپين سمنڊ جي خاص مڇين جي آنِين (Caviar) جي ڊشن کان علاوه، مختلف مڇين، آڙين مرغابين ۽ گهيٽي جي گوشت جا ڊش پڻ هئا. شهزادي فوزيا فرينچ کاڌن کا چڱي طرح واقف هئي تنهن ايران ۾ تيار ڪيل هن فرينچ کاڌي کي معيار کان گهٽ محسوس ڪيو. فوزيه کي شروع کان سندس سهرو شهنشاه رضا خان ڄٽ ٿي لڳو. ظاهر آهي هو ڪو خانداني ماڻهو نه هو. هڪ ڪڙميءَ جو پٽ هو ۽ سپاهيءَ مان ملڪ جو بادشاهه ته ٿي ويو هو ۽ ڏنڊي جي زور تي عوام کي جهڪايو ويٺو هو، پر اخلاق ۽ فضيلت ۾ هو شاهي خاندان جو نٿي لڳو. شهزادي فوزيه هن بابت لکي ٿي ته ”طبيعت ۾ وحشي ۽ ٺڳ قسم جو ماڻهو هو. ڳالهه ڳالهه تي هو ڪاوڙ ۾ اچي ماڻهن کي چهبڪن ۽ ڏنڊن سان ڪٽيندو هو...“.
فوزيه جي 1939ع ۾ شادي ٿي. ٻن سالن بعد سندس سهري شهنشاهه ”رضا خان“ جي ڏيهه بدريءَ بعد سندس مڙس شهزادو ”محمد رضا“ ايران جو بادشاهه ٿيو. انهن ڏينهن ۾ ۽ پوءِ به وڏو عرصو دنيا ۾ ”لائيف“ نالي رسالو تمام مشهور هوندو هو. جهازن تي به اسان ان رسالي جون پراڻيون ڪاپيون به هٿ ڪري رکندا هئاسين. ٽائيم ۽ نيوز ويڪ رسالي کان ڏيڊوڻي سائيز جي هن رسالي LIFE جو هڪ ته چلڪندڙ ۽ لسو پنو (آرٽ پيپر جهڙو) هوندو هو ۽ ٻيو ته ان ۾ وقت جون مشهور فوٽو ڪهاڻيون (فيچر) رنگين ۽ وڏن فوٽن سان اينديون هيون. فوزيه جيئن ئي راڻي بڻي ته 1942ع واري لائيف مئگزين جي ٽائيٽل تي هن جي تصوير آئي. هڪ ايشيائي عورت جي يورپ جي ٽاپ فئشني مئگزين جي ٽائيٽل ڪور تي تصوير اچڻ هڪ وڏي ڳالهه هئي جيڪا ان وقت جي مشهور فوٽو گرافر (Cecil Beaton) ڪڍي هئي ۽ فوٽو تي ڪئپشن لکيو هو:
“Asian Venus with a perfect heart shaped face and strangely pale but piercing blue eyes”
افسوس جو ايران جي شهنشاهه جي مصر جي بادشاهه فاروق جي ڀيڻ فوزيه سان شادي ڪا ڪامياب نه رهي. جيتوڻيڪ ايران اچڻ کان اڳ فوزيه پنهنجي ساهرن جي ٻولي فارسي به سکي آئي ڇو جو شهنشاهه ايران کي ترڪي ٻولي نٿي آئي جيڪا فرينچ سان گڏ فوزيه جي ڀاتين مصر ۾ ڳالهائي ٿي. شهنشاهه ايران کي البت انگريزيءَ کان وڌيڪ فرينچ آئي ٿي جنهن سان فوزيه فرينچ ۾ ئي ڳالهائيندي هئي باقي پنهنجي سس ۽ نراڻن سان فارسي ڳالهائي ٿي. بهرحال فوزيه ايران ۾ بيحد ناخوش محسوس ڪيو ۽ هر وقت پنهنجي ملڪ مصر کي ياد ڪندي رهي. فوزيه ۽ سندس سس ۽ نراڻن جا تعلقات به آخر تائين صحيح نه رهيا. ظاهر آهي شاديءَ بعد ۽ خاص ڪري تخت جون واڳون سنڀالڻ بعد شهنشاهه محمد رضا شاهه پهلويءَ کي ماءُ ۽ ڀيڻن کي وقت ڏيڻ مشڪل ٿي پيو جنهن جو ڏوهاري فوزيه کي سمجهيو ويو. زباني جهيڙا ته لڳا رهيا ٿي، هڪ دفعي ته شهنشاهه جي ڀيڻ گلدستو کڻي فوزيه جي مٿي ۾ هنيو. ان کان علاوه فوزيه کي پنهنجي مڙس شهنشاهه پهلوي جون رنڊي باز حرڪتون به ڪاوڙ ڏيارينديون هيون ته هو هن سان وفادار ناهي. 1940ع کان هو اڪثر ٻين عورتن سان گڏ تهران جي رستن تي ڊرائيونگ ڪندو نظر ايندو هو ۽ سندس راڻي شاهي محل ۾ هن جي انتظار ۾ اٻاسيون ڏيندي رهي ٿي. هونءَ به امام خمينيءَ جي اسلامي انقلاب کان اڳ شهنشاهه پهلوي جي ڏينهن ۾ ايران عياشيءَ جو اڏو سمجهيو ويو ٿي، جتي گهڻي ڀاڱي ٽوئرسٽ شباب ۽ شراب لاءِ آيا ٿي. آمريڪن به شاهه مان خوش هئا. هي ٿائلنڊ، ويٽنام، ڏکڻ ڪوريا جا ملڪ ان دور ۾ ڪجهه نه هئا.
فوزيه کي سندس شهنشاهه مڙس جي انهن ڳالهين 1944ع کان ڊپريشن جو مريض بڻائي ڇڏيو ۽ هوءَ هڪ آمريڪن ماهر نفسيات (Psychiatrist) وٽ علاج هيٺ به رهي. هن پنهنجي هن شاديءَ کي پيار و محبت کان خالي سمجهيو ٿي ۽ هن پنهنجي ملڪ مصر موٽڻ ۾ ئي عافيت سمجهي. آخرڪار 1945ع ۾ هوءَ ايران ڇڏي پنهنجي ملڪ مصر هلي آئي ۽ مصر جي قانون مطابق هن طلاق لاءِ apply ڪيو. هن تهران کان موٽڻ جو في الحال اهو ئي سبب ڏنو ته مصر جي مقابلي ۾ ايران هڪ اڻ سڌريل ملڪ آهي. واقعي انهن ڏينهن جي مصر جي ڇا ڳالهه ڪجي! تهران جي ڀيٽ ۾ قاهره (Cairo) جو ڪاسمو پوليٽن شهر هڪ ماڊرن شهر هو. هونءَ آمريڪن CIA جي رپورٽ موجب- جنهن جو هنن ٻنهي ملڪن سان ٽُڪ ٽُڪ لڳي رهي ٿي، ان اهو ئي ڄاڻايو ته هن شاديءَ جي ناڪاميءَ جو وڏو سبب شهنشاهه جي Impotence هئي- يعني هن ۾ مرداني قوت گهٽ هئي. شهنشاهه ايران جي جاڙي ڀيڻ ”اشرف پهلوي“ پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿي ته هن شاديءَ جي ناڪاميءَ ۾ شهنشاهه ايران نه پر فوزيه پاڻ هئي جنهن پاڻ طلاق جي گهر ڪئي. بهرحال ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته فوزيه جي مصر رُسي وڃڻ بعد شهنشاهه ايران کيس پرچائڻ جي ڪيتري ئي ڪوشش ڪئي پر فوزيه مصر ۾ ئي رهي. ان وقت جي برٽش سفير سان شهنشاهه ايران اها ضرور ڳالهه ڪئي ته فوزيه جي تهران موٽڻ ۾ وڏي رنڊڪ سندس سس آهي. هن طلاق ۾، شهنشاهه ايران کي فوزيه مان ٻار شهزادي شهناز هجڻ ڪري، ڪجهه دقت ٿي. آخر اهو ئي فيصلو ٿيو ته شهناز جو نيپاج پيءُ جي محل ۾ تهران ۾ ٿيندو. آخرڪار نومبر 1948ع ۾ فوزيه ۽ شهنشاهه ايران جي آفيشلي طلاق ٿي. حيرت جي ڳالهه اها ته انهي مهيني ۽ ان ئي سال فوزيه جي ڀاءُ شاه فاروق جي به پنهنجي پهرين زال راڻي فريدا سان طلاق ٿي.
پورن چئن مهينن بعد فوزيه جي شادي قاهري جي قوبا (Koubba) محل ۾ سندس همعمر ”ڪرنل اسماعيل شيرين“ سان ٿي. ڪرنل صاحب ڪئمبرج يونيورسٽيءَ جو پڙهيل هو. فوزيه جي پنهنجي ملڪ جي هڪ رٽائرڊ ڪرنل سان خوشحال زندگي گذري جنهن جو هن ايران جي شهنشاهه وٽ سوچيو به نه هو. کيس ڪرنل شيرين مان ٻه ٻار ٿيا، هڪ ڌيءَ ”ناديا شيرين“ جيڪا 1950ع ۾ ڄائي ۽ 60 سالن جي ڄمار ۾ 2009ع ۾ گذاري وئي. هن به ٻه شاديون ڪيون. پهرين شادي مصري فلمي ائڪٽر يوسف شعبان سان ڪئي. فوزيه کي ٻيو پٽ ”حسين شيرين“ ٿيو.
1952ع ۾ مصر ۾ جڏهن جمال عبدالناصر انقلاب آندو ۽ شاه فاروق کي ملڪ مان ڀڄائي ڪڍيو ته سندس ڀيڻ فوزيه پنهنجي مڙس ۽ ٻارن سان مصر ۾ ئي رهي پئي. زندگيءَ جا آخري ڏينهن هن قاهري بدران السڪندريا ۾ گذاريا جتي هن جو جنم شاهي محل ”راس التين“ ۾ ٿيو هو. سندس وفات 2013ع ۾ السڪندريا ۾ ئي ٿي. سندس جنازي نماز قاهري جي سيده نفيسا مسجد ۾ پڙهائڻ بعد سندس مڙس ڪرنل اسماعيل شيرين جي ڀر ۾ کيس دفن ڪيو ويو.

سڪندر اعظم، قلوپطره ۽ راڻي فوزيه جو شهر ”سڪندريا“

هتي ڪجهه سٽون دنيا جي هڪ اهم ترين ۽ آڳاٽي شهر سڪندريا (Alexandria) بابت لکڻ چاهيان ٿو جيڪو ڪنهن زماني ۾ روم بعد سهڻو ۽ ماڊرن شهر هو ۽ اڄ به مصر جو، قاهري بعد، خوبصورت، ڪارخانن ۽ واپار وڙي جو مرڪز آهي. سڪندريا ميڊيٽرينين سمنڊ ۾ اهڙي هنڌ تي بندرگاهه آهي جيڪو ايشيا، آفريڪا ۽ يورپ جي کنڊن لاءِ جهاز راني ۽ بزنس جون سهولتون پيدا ڪري ٿو. آئون نٿو سمجهان ته ڪو جهازي هن بندرگاهه کان اڻ واقف هجي. سئيز ڪئنال ۾ گهڙڻ مهل يا ٻاهر نڪرڻ مهل هي بندرگاهه نظر اچي ٿو ۽ تاريخ مان ٿورو گهڻو واقفڪار لاءِ ته هي بندرگاهه اڃان به وڌيڪ اهم لڳي ٿو جو هن جو جهاز جيئن جيئن هن بندرگاهه جي ويجهو اچي ٿو ته هن کي احساس ٿئي ٿو ته هي اهو شهر آهي جيڪو حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان به ٽي صديون اڳ يونان جي شهنشاهه سڪندر اعظـم ٺهرايو... جنهن تي قلوپطره جو اوج هو يا کڻي اسان چئون ته ايران جي آخري بادشاهه شهنشاهه محمد رضا شاهه پهلويءَ جي هيڊي ۽ وائوين فلمي ائڪٽريس جهڙي سهڻي پهرين زال فوزيه جنم ورتو، هوءَ هتي پَلي، نپني ۽ وري زندگيءَ جا آخري سال هن شهر ۾ گذاريا. مصر به هڪ عجيب ملڪ آهي جنهن جو آڳاٽي تهذيب سان واسطو هجڻ سان گڏ اهو ماڊرن، قدرتي نظارن ۽ مهربانين سان مالا مال آهي. دنيا جي گولي تي هن جي ڇا ته اهم ۽ دلچسپ جاگرافيائي پوزيشن آهي! سندس اتر ۾ ميڊيٽرينين سمنڊ آهي ۽ ان اتراهين ڪناري تي پورٽ سعيد ۽ سڪندريا (Alexandria) جهڙا بندرگاهه آهن. ساڄي پاسي يعني اوڀر ۾ ڳاڙهو سمنڊ (بحر احمر) اٿس، جيڪو اڳيان اسان واري عربي سمنڊ سان ملي ٿو. ڳاڙهي سمنڊ جي هڪ پاسي مصر آهي ته ٻئي طرف سعودي عرب آهي. يعني مصر جي ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪري يورپ ۽ آفريڪا کنڊ جي ملڪن ترڪي، يونان، البانيا، اٽلي، فرانس، اسپين ۽ لبيا، ٽيونيشيا، الجيريا ۽ موراڪو وغيره سان آهي ته ڳاڙهي سمنڊ (Red Sea) ڪري سوڊان، يامن اريتيريا ۽ سعودي عرب جي بندرگاهن پورٽ سوڊان، عدن، مساوا، جذاح، جدي ۽ ينبوع سان ڳانڍاپو آهي. سوڊان ۽ لبيا ته سندس پاڙيسري ملڪ آهن جيئن اسان جا ايران ۽ افغانستان بلڪه سوڊان ته تاريخ ۾ وڏو عرصو مصر جو ئي حصو رهيو. مصر جي شهزادي فوزيه جي شهنشاهه ايران سان شادي ٿي رهي هئي ته انوقت به فوزيه جو ڀاءُ شاه فاروق نه رڳو مصر جو پر سوڊان جو به بادشاهه هو. مصر تي فرعونن جي حڪومت کان وٺي ڪنهن جي ڪنهن جي نه حڪومت رهي! فرعونن جي ڏينهن جا- يعني چار پنج هزار سال آڳاٽا اهرام (Pyramids) اڄ به دنيا جا ٽوئرسٽ ڏسڻ لاءِ مصر اچن ٿا. ايران جي هخامنشي (Achaemenid) سلطنت جي ڪوروش ۽ دارا جي اولاد قمبيز جي حملي ۽ حڪومت بعد يونان جي سڪندر اعظم ۽ پٽولمي جي گهراڻي جي حڪومت- جنهن ۾ سڪندر اعظم السڪندريا جو شهر/بندرگاهه ٻڌرايو جتي پٽولمي گهراڻي جي آخري حاڪمزادي ڪلوپٽرا پنهنجي محبوب مارڪ ائنٽونيءَ جي مرڻ جو ٻڌي خودڪشي ڪئي! بهرحال مسلمانن جي فتحيابيءَ بعد به هتي هن ملڪ ۾ يوناني ڪلچر وڌندو رهيو. حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ بعد هن ملڪ ۾ عيسائيت آئي ۽ مصري ٻولي ۾ New Testament ترجمو ٿي. ان بعد عرب آيا خاص ڪري عباسي گهراڻي جا. ان بعد مصر تي فاطمي خلافت، ايوبيه گهراڻي ۽ مملوڪن جي حڪومت رهي. 1517ع ۾ ترڪيءَ جي سلطنت عثمانيا وارن مصر فتح ڪيو ۽ مصر 1867 تائين ترڪي جي حوالي رهيو. 1869ع ۾ فرينچن جي مدد سان سئيز ڪئنال ٺهيو جنهن ڪري ايشيا وارن کي آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪرڻ بدران يڪدم يورپ ۽ انگلينڊ پهچي وڃڻ ٿيو. 1882ع ۾ مصر تي برطانيا وارن قبضو ڪيو. 1952ع ۾ مصر ۾ انقلاب آيو ۽ شاه فاروق جي بادشاهت ختم ٿي ۽ مصر ريپبلڪ بڻيو.
مصر جي نيل ندي به مصر لاءِ وڏي خوشحالي آهي. قاهرو مسجد جي منارن کان به مشهور آهي ۽ قاهري کي اڪثر ”هزار منارن جو شهر“ سڏيو وڃي ٿو. مصر ”الاظهر يونيورسٽيءَ“ کان به دنيا ۾ مشهور آهي، جيڪا 969ع ۾ فاطمي گهراڻي وارن قرآن ۽ اسلامي قانون پڙهائڻ لاءِ ٺهرائي جنهن مان فاطمي گهراڻي جي اٺين خليفي المستنصر بالله کان وٺي اڄ ڏينهن تائين ڪيترائي اهم ماڻهو تعليم حاصل ڪري چڪا آهن. ڪجهه اهڙن ماڻهن جا نالا ياد اچي رهيا آهن: ”سيد جمال الدين افغاني“، ”محمد ماجيان“ قرآن جو چيني ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪرڻ وارو- هن 1978ع ۾ 72 ورهين جي ڄمار ۾ بيجنگ ۾ وفات ڪئي. پاڻ چيني ٻوليءَ جو پروفيسر ۽ جرنلسٽ به هو.
اختر رضا خان- انڊيا جو مفتي اعظم.
محمد برهان الدين- دائودي بوهرين جو داعي
عبدالرحمان واحد- سابق صدر انڊونيشيا.
معمون عبدالقيوم- مالديپ جو سابق صدر
هاسم سلامت- فلپين جي مورو اسلامڪ لبريشن فرنٽ جو سربراهه. وغيره.
اسانجا ڪيترا ماڻهو اهو ضرور سوچيندا هوندا ته وقت جي پهلوان حاڪم ”سڪندر اعظم“ جنهن جو يونان سان تعلق هو. ايران، ملتان ۽ سنڌ ۾ به آيو پر هن مصر جهڙي ملڪ ۾ پنهنجي نالي سان سڪندريا (Alexandria) شهر ڇو ٺهرايو؟ واقعي! مصر ته هڪ ڀينگ جهڙو ملڪ آهي جنهن جو وڏو حصو آفريڪا جو رڻ پٽ آهي... پوءِ ڀلا ڪهڙي ڳالهه هئي جنهن سڪندر اعظم تي جادو ڪيو جو هن مصر جي ان هنڌ کي بهتر سمجهيو جتي هن ”سڪندريا“ جو شهر ۽ بندرگاهه ٻڌرايو جيڪو اڄ ڏينهن تائين اعليٰ درجو رکي ٿو. اهو ائين آهي جيئن ويجهڙائيءَ ۾ ڏٺو وڃي ته ڪنهن نه ڪنهن سبب ڪري وقت جي حاڪمن اسلام آباد، ڪوالالمپور يا ڪينيا جو نئروبي شهر ٺهرايو. سڪندريا مصر جي جنهن هنڌ تي آهي، اهو ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري تي آهي جيڪو سندس ملڪ يونان کان ڄڻ ته سڏ پنڌ تي آهي. انهن ڏينهن ۾ ڪي ريل گاڏيون يا ڪارون بسون نه هيون. ماڻهن لاءِ درياهن هاءِ وي جو درجو رکيو ٿي ۽ ٻيڙين ذريعي اچ وڃ ڪئي ٿي. جتي سڪندر اعظم پنهنجي نالي وارو شهر ٻڌايو ان جي ڀرسان ئي ته نيل ندي وهي ٿي. سڄو مصر ڀڙڀانگ آهي پر نيل نديءَ ڪري شروع کان مصر ۾ زندگي، رونق ۽ خوشحالي رهي آهي. هوائي جهاز مان مٿان ڏسندائو ته مصر ڊِٻون ۽ واري نظر ايندو سواءِ نيل ندي جي ڪپرن جي.
جن ڏينهن ۾ سڪندر اعظم مصر، ايران ۽ سنڌ تي حملو ڪيو انهن ڏينهن ۾ اسلام ته ڇا پر عيسائيت به شروع نه ٿي هئي. ماڻهو يهودي، آتش پرست ۽ ٻين آڳاٽن مذهبن جا هئا يا بت پرست، سڪندر به خبر ناهي ڪنهن مذهب جو هو يا نه پر جيئن ته هن جي ملتان سنڌ ۾ راجا پورس نالي هڪ هندوءَ سان لڙائي ٿي ته اسان جا ماڻهو ان کي به هندو مسلمان جي جنگ سمجهي، سڪندر کي مسلمان سمجهن ٿا ۽ سڪندر يا سندس آتش پرست ايراني زال رخسانا جا نالا وڏي فخر سان رکن ٿا جيئن روس جي حاڪم جي راڻي جيڪا ”زرينه“ سڏبي هئي ان جو نالو زرينا رکيو وڃي ٿو. اهڙي طرح رستم ۽ سهراب جا نالا مسلمان سمجهي رکيا وڃن ٿا. نالا کڻي ڪو ڪهڙا به رکي پر هروڀرو ان غلط فهميءَ ۾ نه پوي ته هي مسلمان آهن ۽ هي هندو.
بهرحال، عيسوي سن کان به ٽي صديون کن اڳ جڏهن سڪندر اعظم ايشيا تي حملو ڪيو ۽ واپسيءَ تي سڪندريا شهر ٻڌرايو، ان زماني ۾ نه هو آمريڪا، ڪئناڊا ۽ نه هو آسٽريليا، نيوزيلينڊ. منهنجو مطلب آهي دنيا جا احي حصا هئا ته ضرور پر ماڻهن کي انهن جي خبر ڪٿي هئي؟ سڪندر اعظم جي ڏينهن ۾ توڙي سورهن سترهن سئو سال پوءِ تائين ماڻهن اهو ئي سمجهيو ٿي ته هي سمنڊ (ميڊيٽرينين) دنيا جو وچ آهي جنهن جي هڪ پاسي ۾ ڏکڻ آفريڪا کنڊ آهي ته مٿي اتر ۾ يورپ، اوڀر ۾ ايشيا ۽ اولهه ۾ اڄ واري جبرالٽر واري ڳچي سمنڊ مان نڪرڻ تي ائٽلانٽڪ سمنڊ آهي- جنهن لاءِ هڪڙن جا اهي ئي ڌڪا ۽ سوچون هيون ته ان سمنڊ جو خاتمو آهي ئي ڪونه. ان ڪري هر هڪ سڏ پنڌ وڃي موٽي آيو ٿي. هر هڪ کي اهو ئي ڊپ هو ته پنهنجن ٻيڙن کي گهڻو اڳتي نه وٺي وڃجي جو اڳتي زمين ته آهي ڪونه- کائڻ لاءِ- خاص ڪري پيئڻ لاءِ پاڻي ڪٿان ملندو؟ اڄ ڪلهه جي ماڊرن جهازن تي ته سنمنڊ جي کاري پاڻيءَ مان مٺو پاڻي ٺاهڻ جون مشينون به آهن ته گوشت مڇيءَ کي ڇهه ڇهه مهينا اسٽور ڪرڻ لاءِ ڪولڊ اسٽوريج به آهي. ان کان علاوه سمنڊ جي ڇولين ۽ طوفانن جو مقابلو ڪرڻ لاءِ آفت جيڏا لوهي جهاز به آهن. نه ته پراڻي زماني ۾ چپوئن ۽ سڙهن تي هلڻ واريون ڪاٺ جون ٻيڙيون هيون جن کي ميڊيٽرينين سمنڊ ۾ ته ڪنارو ڪنارو وٺي هلائي سگهيا ٿي، پر ميڊيٽرينين سمنڊ کان ٻاهر هرگز نه جو اوڏانهن کُليو سمنڊ هو. پاسي کان يا سامهون ڪا ڌرتي نظر نٿي آئي. ڪن جهاز رانن وري اهو سمجهيو ٿي ته دنيا رومال وانگر آهي ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ ٿورو اڳيان وڃڻ تي دنيا ختم ٿي ويندي ۽ سندن ٻيڙي دنيا مان هيٺ ڪري پوندي.
ميڊيٽرينين سمنڊ جيڪو هڪ ٽب وانگر Oval شڪل جو آهي ان جي چوڌاري ته ڪيترائي يونان، ترڪي، اٽلي، فرانس، اسپين ملڪ جا ڪنارا آهن پر مصر جو سڪندريا وارو علائقو اهو آهي جتان پوءِ نيل نديءَ ذريعي مصر ۽ ٻين ملڪن ۾ وڃڻ ٿي سگهيو ٿي ته خشڪي رستي ڳاڙهي سمنڊ (بحر احمر) ذريعي عرب ۽ ايران ۽ ايشيا جي ٻين ملڪن ۾ وڃڻ ٿي سگهيو ٿي. خاص ڪري مصر جي ڪپهه، ڪڻڪ ۽ ٻي پوک ۽ ڌاتن جو واپار ”سڪندريا“ ذريعي يونان ۽ يورپ جي ٻين ملڪن سان هلي سگهيو ٿي. ان ڪري سڪندريا اڄ ڏينهن تائين دنيا جو هڪ سڻائو بندرگاهه سمجهيو وڃي ٿو جتي اڄ به ڪيترائي يورپي، ايشيائي ۽ عرب رهن ٿا.
پڙهندرن جي ڄاڻ لاءِ اها دلچسپ ڳالهه به لکان ته يونان سمنڊ رستي مصر کان پري ناهي. خشڪيءَ رستي مصر ته اردن، شام ۽ عراق سان ڳنڍيو پيو آهي پر توهان کي حيرت ٿيندي ته مصر جو ”سڪندريا“ شهر عراق جي ”بعداد“ کان ته يونان جي ”اٿينس“ کي ويجهو آهي. ان لاءِ توهان نقشو ڏسي سگهو ٿا. ٻي ڳالهه ته اٿينس مان ٻيڙي يا جهاز ذريعي سڌو سڪندريا پهچي سگهجي ٿو پر سڪندريا کان باءِ روڊ بغداد يا تهران ور وڪڙن ڪري اڃان به وڏو مفاصلو ٿئي ٿو. ٻي ڳالهه ته سمنڊ جي ڪناري تي ڪراچيءَ جو به شهر آهي پر سمنڊ سان لاڳو ڪراچيءَ جو فقط هڪ ننڍڙو حصو ڪياماڙي ۽ ڪلفٽن وارو، چند ميلن جو ٽڪرو آهي، باقي ڪراچي اندر طرف سهراب ڳوٺ، سرجاني ٽائون ۽ سچل ڳوٺ ڏي آهي. سڪندريا بندرگاهه ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري تي 32 ڪلو ميٽر (20 ميل) پکڙيل آهي اسان اسپين، فرانس يا پورچوگال کان واپس پنهنجي ملڪ ڏي اچڻ لاءِ سئيز ڪئنال جو رخ ڪندا آهيون، جيڪو نيل نديءَ جي ڇوڙ وٽ آهي. نيل ندي آفريڪا جي ملڪن مان ٿيندي مصر ۾ اچي، آخر ۾ ميڊيٽرينين سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. نيل نديءَ جو ڇوڙ يعني ڊيلٽا (ٽِڪور) دنيا جي وڏن ڊيلٽائن مان آهي جيڪو سڪندريا کان پورٽ سعيد تائين ڦهليل آهي ۽ تقريبن ميڊيٽرينين سمنڊ جي 240 ڪلو ميٽرن تائين آهي. اهو قاهري وٽان شروع ٿئي ٿو ۽ سمنڊ تائين 160 ڪلو ميٽر ڊيگهه ۾ ٿيندو.
سڪندريا (Alexandria) شهر مئسيڊونيا (مقدونيا) جي حاڪم سڪندر اعظم 332 ق-م ۾ ٺهرايو جڏهن هن ايران جي هخامنشي (Achaemenid) سلطنت تي حملو ڪيو هو جنهن جو انهن ڏينهن ۾ حاڪم دراسوم هو. سڪندريا هن پاسي هزار کن سال پٽولمڪ، رومن ۽ باظنتائين مصر جي گاديءَ جو شهر رهيو. 641ع ۾ مسلمانن جڏهن مصر فتح ڪيو ته هنن سڪندريا بدران قاهري وٽ نئون شهر فسطاط اڏرايو جيڪو پوءِ قاهري ۾ جذب ٿي ويو جيئن هينئر کڻي سمجهو ته ملير، لالوکيت، چنيسر ڳوٺ جهڙا علائقا ڪراچيءَ جو حصو بڻجي ويا آهن.
سڪندريا بندرگاهه پنهنجي وقت ۾ اتي جي لائيٽ هائوس کان به دنيا ۾ مشهور هو. بلڪه اهو ”لائيٽ هائوس“ دنيا جي پراڻن ستن عجوبن مان هڪ هو. اهڙي طرح سڪندريا جي ”لئبرري“ ان وقت دنيا جي وڏي ۾ وڏي لئبرري مڃي وئي ٿي. هڪ اهڙو به وقت هو جو ميڊيٽرينين سمنڊ جي شهرن ۾ ”روم“ بعد ”سڪندريا“ هڪ امير، سهڻو ۽ طاقتور شهر مڃيو ويو ٿي. اهو جهاز راني ۽ مصري ڪپهه جي واپار کان ائين مشهور هو جيئن جپان پاسي يوڪوهاما ۽ اڄڪلهه سنگاپور آهي.
سڪندر اعظم جي ڏينهن ۾ (سندس ڄم جو سال 356 ق-م هو) موٽر ڪار ته ڇا پر اڃان سائيڪل به ايجاد نه ٿي هئي. ماڻهن خشڪيءَ جو سفر گڏهن، خچرن ۽ گهوڙن اٺن تي ٿي ڪيو يا انهن سان ڳنڍيل گاڏن تي- يعني بيل گاڏين وغيره تي، ويندي مغل بادشاهه بابر جي ڏينهن ۾- يعني 1800 سالن بعد تائين به خشڪيءَ جي سفر جو اهو ئي موڊ (Mode) هو، آخري مغل بادشاهه بهادر شاهه ظفر کي به ڪلڪتي تائين خشڪي وارو سفر بيل گاڏيءَ ۾ ڪرايو ويو هو ۽ سندس زال ۽ ٻئي خاندان کي جنهن کي انگريزن دهليءَ مان ڪڍيو انهن کي ته دهليءَ کان رنگون تائين بيل گاڏين ۾ وڃڻو پيو. بهادر شاهه ظفر کي وري به ڪلڪتي کان رنگون آگبوٽ (ٻيڙي) ۾ پهچايو ويو هو. سو سڪندر اعظم جي ڏينهن ۾ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ پهچڻ جو بهترين طريقو ٻيڙيون هيون، بلڪه ماڻهو اوڏانهن ئي ويا ٿي جيڏانهن سامونڊي يا دريائي رستو هو، جيئن مصر سڄو رڻ پٽ هو پر نيل نديءَ جا ٻئي ڪپر آباد هئا ۽ ماڻهو انهن شهرن ۽ وستين ڏي ويا ٿي جيڪي درياهه جي ڪناري تي هئا يعني هنن وٽ سواريءَ جو بهترين Mode ٻيڙي هو. سو سڪندر اعظم به لائو لشڪر سميت يونان کان مصر ان وقت جي ٻيڙين ذريعي پهتو. اڄڪلهه جو مسافر سمنڊ رستي يونان کان مصر اچڻ بدران باءِ ٽرين يا ڪار خشڪيءَ رستي يونان کان ترڪي، شام، اردن کان ٿيندو مصر پهچڻ ۾ وڌيڪ سهولت محسوس ڪندو ۽ جي پئسي وارو آهي ته پوءِ باءِ ايئر ڪلاڪن ۾ اٿينس کان قاهري يا سڪندريا ننڊون ڪندي پهچي سگهي ٿو، پر سڪندر اعظم جي ڏينهن ۾ سامونڊي سفر ئي بهتر هو. ويندي شاهه لطيف جي ڏينهن ۾ يعني اڄ کان 300 کن سال اڳ به ماڻهن لاءِ سنڌو درياهه رستي سکر روهڙي- ويندي ملتان تائين پهچڻ يا سمنڊ رستي ڪڇ ۽ گجرات جي بندرگاهن ۾ پهچڻ آسان هو ۽ مِڊيٽرينين سمنڊ جو نقشو ته سامهون رکي ڏسو ته ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري وارا ملڪ، يونان ۽ مصر هڪٻئي کي ڪيڏو ويجها آهن.

اسڪندريا مصر جو نه، پر يونان جو بندرگاهه لڳو ٿي!

هڪ دفعو اسان جي جهاز سئيز ڪئنال لاءِ اٿينس بندرگاهه مان لنگر کنيو. ڪجهه سامان لاهڻ لاءِ سڪندريا هڪ ڏينهن کن ترسڻو هو. اسان کي جلدي نه هئي سو آرام سان جهاز هلايوسين- يعني ايڪاناميڪل رفتار تي، جنهن ۾ تيل جو بچاءُ ٿي سگهي، ته به ٻن ڏينهن اندر پهچي وياسين. ٺيڪ آهي سڪندر اعظم جي ڏينهن ۾ ڪل (engine) وارا جهاز نه هئا. ٻيڙا سڙهن ۽ چپن ذريعي هلايا ويا ٿي ۽ ٿوري سفر لاءِ گهڻا ڏينهن لڳا ٿي، ان هوندي به ماڻهو يونان کان سڪندريا هڪ هفتي اندر پهچي ويا ٿي جيئن انهن ڏينهن ۾ يا محمد بن قاسم يا شاهه لطيف جي ڏينهن ۾ هوائون ۽ سمنڊ سڻائو (Following) هوندو هو ته ٺٽي کان نڪتل ٻيڙا هفتي ڏهن ڏينهن اندر لنڪا (ڪولمبو) پهچي ويا ٿي. سو سڪندر اعظم جي خواهش هئي ته نيل نديءَ جي ڪنارن وارن شهرن سان يونان جو واپار وڙو قائم رکڻ لاءِ ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري تي سڪندريا واري جاءِ تي بندرگاهه هجڻ ضروري آهي. سڪندريا نه فقط مشغول ۽ امير بندرگاهه ثابت ٿيو پر علم و ادب جو به مرڪز ٿيو. سڪندريا شهر ۽ ان جي ميوزيم دنيا جي يوناني، يهودي ۽ شامي اسڪالرن ۽ ٽورسٽن کي پاڻ ڏي مائل ڪيو ۽ اڳتي هلي حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ بعد هي شهر عيسائيت جو به مرڪز رهيو. سڪندر اعظم ته هي شهر اڏائرڻ جي حڪم بعد هتي ڪي چند سال رهيو. ان بعد جو هو ويو ته وري نه موٽيو. سڪندر اعظم جي وڃڻ بعد سندس مشهور وائيسراءِ ڪليومينيز (Cleomenes) هن شهر جي وڌاءَ ۽ ويجهاءَ جي ڪم کي ڏسندو رهيو. سڪندريا شهر لاءِ چون ٿا ته ايڏو ته تکي ترقي ڪيائين جو هڪ ٽهي (generation) اندر هي شهر ان وقت جي موراڪو جي مشهور شهر قرطاج (Carthage) کان به وڏو ٿي ويو ۽ هڪ صديءَ اندر سڪندريا دنيا جي وڏن شهرن ۾ ڳڻجڻ لڳو ۽ پوءِ ان بعد ڪجهه صديون ته لڳاتار هن جو ان وقت جي وڏي ۾ وڏي شهر روم سان مقابلو رهيو ۽ هي شهر مصر جو ”يوناني شهر“ سڏجڻ لڳو جنهن جو مثال ائين سمجهو جيئن انڊيا ۾ اڄڪلهه گوا پورچوگال جو، پانڊيچيري فرينچن جو شهر سمجهيو وڃي ٿو. سڪندريا ۾ مختلف يوناني قبيلن ۽ Back grounds جا ماڻهو رهيا ٿي ۽ سڪندريا مصر جو نه پر يونان جو بندرگاهه لڳو ٿي. ان جو مثال گهٽ ۾ گهٽ آئون ائين سمجهي سگهان ٿو جيئن 1960ع واري ڏهي ۾ اسان کي دبئي ۽ ايران جو بندرگاهه ”ڇابهار“ پاڪستان جو بندرگاهه لڳو ٿي. پاڪستان جي ويجهو هجڻ ڪري ۽ پاڪستانين جي وڏي تعداد موجود هجڻ ڪري مقامي عربن ۽ ايرانين به اڙدو سمجهي ٿي ۽ ڳالهائي ٿي. ايتري قدر جو اتي جي سڪي دينار توڙي ريال کي روپيو سڏيو ويو ٿي. پر پوءِ اسان جي پٺتي پوڻ ۽ دبئي وغيره ۾ تيل جو پئسو اچڻ تي هڪ ڏيڍ ڏهاڪي اندر سڄو سسٽم بدلجي ويو ۽ اسان جي ٻولي ۽ سڪو ته ڇا اسان جو ماڻهو به اتي اوپرو سمجهيو وڃڻ لڳو. اڄ جو دبئي ۽ ايران گهمڻ وارا اسان جا پاڪستاني سوچي به نٿا سگهن ته 1960ع ۽ 1970ع واري ڏهاڪي ۾ اسان جو ڇا مان ۽ شان هو جو ويندي ايران ۽ ترڪي وارن اسان جي ملڪ سان RCD تنظيم ٺاهي هئي جنهن ۾ ٽنهي ملڪن جا ماڻهو هڪٻئي جي ملڪ ۾ بنا پاسپورٽ جي اچي وڃي سگهيا ٿي. اسان جي ملڪ جي ماڻهن لاءِ پنهنجو ملڪ خوشحال هو. هو ايران ۽ ترڪي چڪر تي ويا ٿي پر هنن پنهنجي ملڪ ۾ ئي رهڻ پسند ڪيو ٿي. پاڻ ايران وارن جا ڪيترا مثال آهن جو هو اسان جي ملڪ ۾ گهمڻ لاءِ اچي، رهي پيا ٿي، جو اسان وٽ تعليم ۽ واپار وڙي جو نظام بهتر هو ۽ اڄ جهڙي ڀينگ بدران ملڪ ۾ خوشحالي ۽ امن هو. ان جي خاطري توهان مهنجي ڪنهن هم عمر کان ڪري سگهو ٿا جنهن جو ٻاهر جي ملڪن سان واسطو رهيو هجي. اسان آمريڪا، ڪئناڊا ۽ آسٽريليا جهڙن ملڪن کان به پنهنجي ملڪ کي بهتر سمجهيو ٿي. اڄ به اسان جي ملڪ ۾ امن ۽ قانون اچي وڃي، ڪرپشن کي ٻنجو اچي وڃي، ته اسان جا ولايت ۾ رهندڙ ڪيترا هم وطني پنهنجي وطن واپس موٽي اچن.
سڪندريا ۾ هر وقت امن امان ۽ خوشحالي به نه رهي. هن کي زلزلن ۽ سونامين ۾ به نقصان پهتو. شهر ۾ رهندڙ يهودين ۽ يونانين جا لساني جهڳڙا به ٿيندا رهيا. هيءَ انهن ڏينهن جي ڳالهه آهي جڏهن عيسائيت اڃان شروع ٿي هئي. يعني سڪندر اعظم جي وفات کان 400 سال کن پوءِ.
سڪندر اعظم اڏرائيل هن شهر سڪندريا تي ڪئين دور آيا. اهو شان شوڪت ۽ علمي ادارن ۾ ٺٽي وانگر هن پاسي ڪڏهن مصر ۾ قاهري بعد ٻئي نمبر تي شهر ٿي رهيو ته ڪڏهن دنيا ۾ روم بعد ٻئي نمبر تي وڏو شهر مڃيو ويو ٿي. وڏو عرصو هي شهر مختلف سلطنتن جي گاديءَ جو شهر رهيو. انهن مان هڪ بازنطيني سلطنت جو حاڪم جيڪو المقوقس سڏيو ويو ٿي پڻ حاڪم رهيو. سندس لقب جي لفظي معني سمجهو ته His Majesty ٿيو شهنشاهه هراڪليس (Heraclius) ڄم جو سال 575ع پڻ رهيو. پاڻ 610ع کان 641ع تائين مصر ۽ السڪندريا جو شهنشاهه (Muqawqis) ٿي رهيو. هي اهو حاڪم آهي ۽ هي اهو دور آهي جنهن ۾ حضور صلعم جن اوسي پاسي جي حاڪمن ڏي اسلام قبول ڪرڻ لاءِ خط موڪليا.
سڪندريا جي شهنشاهه هراڪليس ڏي حضور صلعم جن جي طرفان ”دحيه ابن خليفا الڪلبي“ خط کڻي نڪتو جنهن تي رستي تي ڌاڙيلن جي حملي ٿيڻ تي هن جي مدد لاءِ حضور صلعم جن زيد بن حارث کي ڪجهه لشڪر سان موڪليو جن هن حملو ڪندڙ قبيلي سان مقابلو ڪري کين شڪست ڏني ۽ زيد بن حارث بازنطيني حاڪم (المقوقس) هراڪليس وٽ سڪندريا پهچي ويا. انهن ڏينهن ۾ سڪندريا مصر جو حصو نه پر الڳ سلطنت سمجهيو ويو ٿي ۽ هراڪليس بادشاهه سڄي مصر، سڪندريا ۽ بازنطيني سلطنت جو شهنشاهه هو. اڄ به سڪندريا پهچي اهي سوچون اچن ٿيون ته هن شهر مان سڪندر اعظم ۽ هراڪليس شهنشاهه کان زيد بن حارث جهڙا اصحابي ٿي ويا- جيئن چين جي شهر ڪئنٽن ۾ پهچي اصحابي سعد بن ابي وقاص (ڄم جو سال 595ع وفات 674ع) ٿو ياد اچي جنهن جي ڪري ڪيترائي چيني مسلمان ٿيا جنهن ڪئنٽن شهر جي هئائي شينگ مسجد سن 627ع ۾ ٺهرائي. هو 620ع ۾ ڪئنٽن ۾ آيو هو يعني مسلمانن جي مڪي کان مديني 622ع ۾ هجرت کان به ٻه سال اڳ ڪئنٽن آيو هو. دراصل ڏٺو وڃي ته اسلام کان اڳ به عرب چين توڙي سنڌ ۾ واپار وڙي لاءِ ايندا رهيا ٿي. ابي وقاص 17 سالن جو هو ته هن اسلام قبول ڪيو ۽ هي انهن ڏهن ڀلارن اصحابين مان آهي جن کي هن دنيا ۾ ئي جنت جي بشارت ملي وئي هئي. ڪئنٽن جي مٿين مسجد جو ورتل تازي فوٽي سان گڏ مونکي اتان هڪ ڏيڍ سئو سال پراڻو، 1850ع ڌاري جو فوٽو پڻ مليل آهي. ٿي سگهي ٿو اخبار وارا يا ڪتاب ڇپڻ وارا منهنجي هن مضمون سان گڏ اهي تصويرون به ڏئي سگهن. بنگلاديش جي رنگپور ڊويزن جي ”لال مونير هٽ“ ضلعي جي آڳاٽي مسجد ”ابو اقاص مسجد“ لاءِ به چيو وڃي ٿو ته اها 648ع ۾ سعد بن ابي وقاص ٺهرائي. ياد رهي ته ان دور ۾ جهازران پنهنجن جهازن کي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ سڌو وٺي نه ويندا هئا جو ان وقت جي ٻيڙن جو کلئي سمنڊ ۾ هلڻ ۾ خطرو هو. هو ڪنارو ڪنارو ڏئي هلندا هئا. سو چين يا ملائيشيا وڃڻ لاءِ عرب، ايراني سنڌي توڙي يورپي ملاح انڊيا، بنگال، برما وغيره جو ڪنارو ڏئي هلندا هئا. ايتري قدر جو ملائيشيا ۾ ته هر ڌاريون ماڻهو بنگالي سڏبو هو جو اهو بنگال کان آيو ٿي. سو عرب به ملايا يا چين اچڻ کان اڳ بنگال ۾ به منزلون ڪندي آيا ٿي ۽ مٿيون اصحابي ڪئنٽن (چين) وانگر بنگال جي به ڪيترن شهرن ۾ رهيو هوندو ۽ هن ان دور ۾ اسلام جي اتي به پرچار ڪئي هوندي.
بهرحال پاڻ مصر جي آڳاٽي ۽ اڄ جي بلي بلي شهر سڪندريا جي ڳالهه پئي ڪئي جتي 628ع ۾ زيد بن حارث (ڄم جو سال 581 ۽ وفات 629ع) حضور صلعم جن جو خط سڪندريا جي حاڪم المقوقس هراڪليس لاءِ کڻي پهتو هو جيڪو پهرين فقط دحيه الڪلبي اصحافي کڻي نڪتو هو پر پوءِ هن جي مدد لاءِ زيد بن حارث کي به موڪليو ويو هو.
مٿين اصحافي دحيه الڪلبيءَ بابت هتي اهو به لکندو هلان ته حضور صلعم جن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هنن کي حضرت جبرائيل فقط ٻه دفعا نظر آيو. هڪ هو اصل روپ ۾ جنهن ۾ هن کي رب پاڪ خلقيو آهي ۽ ٻئي ۾ انساني روپ ۾. انساني روپ ۾ هو دحيه ابن خليفه الڪلبي جو روپ اختيار ڪري آيو هو. صحيح بخاريءَ ۾ حديث آهي جيڪا ابو عثمان کان روايت آهي ته حضرت جبرائيل پاڻ ڪريم صلعم جن وٽ آيو جڏهن ام سلميٰ به موجود هئي. حضرت جبرائيل پاڻ ڪريم صلعم جن سان ڳالهائيندو رهيو. انهيءَ دوران حضور صلعم جن ام سلميٰ کان پڇيو ته هي ڪير آهي. جنهن تي هن چيو ته هي دحيه الڪلبي آهي، جڏهن حضرت جبرائيل روانو ٿيو ته ام سلميٰ چيو ته هوءَ هن کي دحيه ئي سمجهي ويٺي هئي. هن کي پوءِ خبر پئي جڏهن خطبي ۾ پاڻ ڪريم صلعم جن حضرت جبرائيل جي آمد جو ارشاد فرمايو.
بهرحال مصر جي بندرگاهه سڪندريا کي ڏسي الله جي رسول جا ساٿي ٿا ياد اچن جن ۾ زيد ابن حارث (ڄم جو سال 581ع ۽ وفات 629ع) جهڙو اصحابي به شامل آهي جنهن هن ڌرتي تي اچي اتي جي حاڪم (المقوقس) هراڪليس کي حضور صلعم جن جو خط پهچايو. زيد بن حارث اصحابي نه فقط حضور صلعم جن جو ساٿي هو پر نپايل Adopted پٽ پڻ. هي واحد اصحابي آهي جنهن جو نالو قرآن شريف ۾ آيو آهي (33:37) سڪندريا جي حاڪم خط پڙهي هيئين سان ڳالهه هنڊائي ۽ هن جو جوابي خط ۽ تحفا جن ۾ ٻه اعليٰ خاندان سان واسطو رکندڙ غلام به شامل هيون: هڪ مارا القبطيا ۽ هن جي ڀيڻ سيرين موڪليا. حضور صلعم جن ماريا سان نڪاح ڪيو جنهن مان کين هڪ فرزند ابراهيم ڄائو. هاڻ ٻڌايو ته اهي ڳالهيون سوچي هڪ مسلمان کي هن بندرگاهه ۾ اچي ڪيڏي خوشي، عزت ۽ تجسس محسوس ٿيندو! جيستائين تاريخ جي ڄاڻ نه هئي هتي جي ملن مدرسن سان مهنجي لهه و چڙهه نه ٿي هئي تيستائين مون لاءِ هي بندرگاهه به دنيا جي ٻين بندرگاهن وانگر هو جتي اسان پنهنجي جهاز کي جيٽيءَ سان اچي ٻڌو ٿي... جتي سمنڊ جون لهرون جهاز جي لوهي جسم سان ٽڪرائينديون رهيون ٿي... جتي جي اعليٰ دڪانن ۽ ڪلبن ڏي اسان جهازين جي ڊوڙ هئي... چڱو جو هڪ دفعي آئون هتي جي سڪندريا يونيورسٽيءَ ۾ هليو ويس جتي پنجاب جا ٻه شاگرد مليا جن مون کي هن شهر جي تاريخ ۽ اهميت جا انگريزيءَ ۾ لکيل ڪتاب ڏنا ۽ منهنجي معلومات ۾ اضافو ٿيو. ان بعد منهنجي لاءِ هي بندرگاهه هڪ خاص بندرگاهه، هڪ خاص شهر بڻجي پيو ۽ وقت جي ڊگهي وهڪري جي هڪ ڇيڙي تي پنهنجو پاڻ کي ته ٻئي ڇيڙي تي يونان جي حاڪم سڪندر اعظم کي ڏسڻ لڳس ۽ وچ ۾ انيڪ مذهبي، تاريخي، ادبي شخصيتون، هن شهر جي ٺهڻ بعد ٽي صديون رکي پوءِ هن شهر جي ماڻهن حضرت عيسيٰ جي ڄم جو ٻڌو. اهڙين ڇهه صدين بعد، هنن حضور صلعم جن کي نبوت ملڻ ۽ اسلام جي دعوت جو ٻڌو. يوناني ۽ رومن شهنشاهن جو ٻڌو، آتش پرست ۽ عيسائي حاڪمن جو ٻڌو، ڪاپٽڪ عرب ۽ مسلمان بادشاهن جون قطارون ڏٺيون جنهن جو آخري حاڪم شاه فاروق هو جنهن جي ڀيڻ فوزيه جي ايران جي آخري شهنشاهه پهلويءَ سان شادي ٿي ۽ هن راڻي فوزيا جو ئي ذڪر نڪرڻ تي هن شهر سڪندريا جي ڳالهه نڪتي آهي.

مصر ۾ هڪ بزرگ جو ابنِ بطوطا کي ٽن ڀائرن کي ڳولڻ لاءِ چوڻ

ڪجهه سٽون سڪندريا شهر جي ”السڪندريا يونيورسٽيءَ“ تي به لکڻ ضروري سمجهان ٿو. هونءَ مصرين جو Image اسان جهاز هلائڻ وارن وٽ ڪو سٺو ناهي جو اسان جهازين سان جيڪي پورٽ سعيد، پورٽ سئيز يا مصر جي ٻين بندرگاهن ۾ ڪم ڪندڙ مصري ملن ٿا هر وقت Cheat ڪرڻ يعني ٺڳڻ ۽ بي ايماني ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رهن ٿا. ويندي سئيز ڪئنال مان جهاز لنگهائڻ وقت جيڪي ٻيڙين ذريعي گهوريئڙا (شين جو وڪرو ڪندڙ) جهاز تي چڙهي مِٺيون مِٺيون ڳالهيون ٻڌائي، گهٽ اگهه تي نقلي عطر ۽ واچن جهڙيون شيون اسان کي وڪڻي اسان سان دوکو ڪن ٿا انهن جي پرڪارن مان اسان جي دماغ ۾ مصرين جو خراب Image جڙي ٿو. شل نه مصر جي ڪنهن بندرگاهه ۾ جهاز خراب ٿئي يا نقصان رسيل جهاز کي مرمت لاءِ مصر جي ڪنهن بندرگاهه ۾ آڻجي. ورڪ شاپ وارو اسپيئر پارٽس توڙي مرمت جا مجبوريءَ مطابق وڏا اگهه هڪ طرف ٻڌائيندو ته Commitment جو پورائو ٻئي طرف نه ڪندو. ٻن ڏينهن جو چئي چار ڏينهن لڳائيندو ۽ پوءِ جهاز جي شيڊيول ۾ دير هڪ طرف ٿيندي هئي ته بندرگاهه ۾ جهاز بيهارڻ جي ڳري في ٻئي طرف ڀرڻي پوندي هئي. چيف انجنيئر جي حيثيت ۾ منهنجي پوري ڪوشش هوندي هئي ته جهاز جي ٻارڻ لاءِ تيل به مصر مان نه وٺجي ڇو جو مصري ڳالهيون وڏيون ڪندا شيءِ خراب ڏيندا. سو جهازن جا ماڻهو جن جو واسطو سمجهو ته مصر جي ماڇي، ساٽي، مهاڻي ڪميونٽي سان پوي ٿو انهن کان جي مصرين جو پڇندائو ته هو توهان کي مصرين لاءِ ست سريون ٻڌائيندا. پر ائين ناهي مصر ۾ تعليم، ادب، ڪلچر ۽ ثقافت به ٽاپ تي آهي. رڳو سڪندريا شهر کي ٿو ڏسان ته تعليمي ادارن سان ڀريو پيو آهي. السڪندريا يونيورسٽيءَ کان علاوه ”ايجپٽ جپان يونيورسٽي آف سائنس ائنڊ ٽيڪنالاجي“ آهي جيڪا جپان حڪومت جي مدد سان ٺاهي وئي. جهاز راني لاءِ ”عرب اڪيڊمي فار سائنس، ٽيڪنالاجي ائنڊ ميريٽائيم ٽرانسپورٽ“ آهي جيڪا انڊر گرئجوئيٽ ۽ پوسٽ گرئجوئيٽ شاگردن لاءِ آهي. ”يونيورسٽي سينگهور“ هڪ خانگي فرينچ يونيورسٽي آهي جيڪا هيومئنٽيز، پوليٽڪس ۽ انٽرنيشنل رليشن ڏي وڌيڪ ڌيان ڏئي ٿي ۽ آفريڪا کنڊ جي ڪيترن ملڪن جا شاگرد هن يونيورسٽيءَ ۾ داخلا وٺن ٿا. ان کان علاوه AIT (اليگزينڊريا انسٽيٽيوٽ آف ٽيڪنالاجي) ۽ Pharos University Alexandria اعليٰ تعليم جو معيار رکن ٿيون.
جامع الاسڪندريا (Alexandria University) 1938ع ۾ تيار ٿي ۽ پهرين فواد (شاه فاروق جي والد جي نالي) يونيورسٽيءَ سان لاڳاپيل رهي جيڪا هاڻ ”قاهره يونيورسٽي“ سڏجي ٿي. الاسڪندريا يونيورسٽي به پهرين شاه فاروق يونيورسٽي سڏي وئي ٿي پر پوءِ 1952ع ۾ جمال عبدالناصر جي آندل انقلاب بعد اها جامع الاسڪندريا سڏجڻ ۾ آئي. بهرحال اڄڪلهه مصر ۾ اها ٻئي نمبر تي اعليٰ يونيورسٽي آهي جنهن ۾ 23 کن فئڪلٽيون ۽ انسٽيٽيوٽ آهن جيئن ته فئڪلٽي آف آرٽ، Law، ڪامرس، انجنيئرنگ، سائنس، ائگريڪلچر، ميڊيسن، فارميسي، نرسنگ، فائين آرٽ، ايجوڪيشن، ڊينٽيسٽري، پبلڪ هيلٿ وغيره وغيره. هن يونيورسٽيءَ جون آفريڪا ۽ مڊل ايسٽ جي ملڪن ۾ به برانچون آهن جيئن ته چاد، عراق، سوڊان وغيره ۾. السڪندريا واريءَ ۾ ٻين به ملڪن جا شاگرد نظر اچن ٿا ۽ هر دفعي مون کي پاڪستاني شاگرد پڻ مليا جن مان ڪجهه سٺي عربي به ڳالهائي ٿي ۽ هنن ٻڌايو ته هنن جا وڏا مصر ۽ عراق ۾ آيا ۽ سندن مائرون مقامي عرب آهن ۽ هو هتي جا شهري آهن. هونءَ ساوڪ ۽ موسم جي لحاظ کان هن يونيورسٽيءَ جا شاگرد خوش نصيب آهن. ظاهر آهي ”الاسڪندريا“ ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري وارو شهر آهي جنهن جي لاجواب آب هوا چئي سگهجي ٿي. ان کان علاوه هي شهر پرسڪون آهي جتي ڌارين ملڪن- خاص ڪري آفريڪا کنڊ جا شاگرد يورپ جي ٿڌ ۽ اتي جي مقامي ماڻهن جي احساس برتريءَ کان هو هتي پاڻ کي بهتر سمجهن ٿا ۽ ڪيترن لاءِ ته عربي مادري ٻوليءَ جو درجو رکي ٿي. سڪندريا اچي مون کي محسوس ٿيو ته ورلڊ مير ٽائيم يونيورسٽي، مالمو (سئيڊن) ۾ منهنجا عرب ۽ آفريڪن ڪلاس ميٽ هر وقت UNO تي تنقيد ڪندا هئا ته هنن جو سئيڊن جهڙي ٿڌي ۽ مهانگي ملڪ ۾ يونيورسٽي کولي. هنن کي اها السڪندريا ۾ کولڻ کتي ٿي جنهن بندرگاهه ۾ ٻين بهتر ڳالهين کان علاوه جهازن جي اچ وڃ به وڏي رهي ٿي. هو چوندا هئا ته سڪندريا ۾ ڪجهه ته آهي جو يونان جي بادشاهه پنهنجي نالي وارو شهر هتي اڏرايو... جتي ڪيترن حاڪمن پنهنجي گاديءَ جو مرڪز ٺاهيو... جتي هر دور ۾ دنيا جا ٽوئرسٽ ايندا رهن ٿا ۽ انهن ٽوئرسٽن مان هڪ ابن بطوطا جو نالو آئون به ڳڻائيندس جنهن پنهنجي سفر نامي ۾ هن شهر (الاسڪندريا) ۾ گهاريل ڏينهن جو پڻ ذڪر ڪيو آهي. ابن بطوطا (سڄو نالو: ابو عبدالله محمد بن عبدالله ابن بطوطا) 1304ع ۾ موراڪو جي شهر الطنج (Tangier) ۾ ڄائو. ان ڪري هن جي نالي ۾ الطنجي لفظ به شامل آهي جيئن اسان وٽ کڻي چئجي ته محمد عثمان ڏيپلائي، بشير سيتائي، راز ناٿن شاهي، رئيس امروهي وغيره.
ابن بطوطا جو پيءُ قاضي هو ۽ هن پنهنجي شهر ۾ موجود مدرسن مطابق پنهنجي پٽ کي دين ۽ اسلامي قانون جي تعليم ڏني ۽ چاهيو ٿي ته هو اڃان به وڌيڪ علم حاصل ڪري. هڪ مسلمان جي حيثيت ۾ هر هڪ جي اها خواهش رهي ٿي ته هو حج ڪري، طنج کان مڪو شريف اٽڪل 3000 ميل (يعني 4800 ڪلو ميٽر) آهي. انهن ڏينهن ۾ نه هئا هوائي جهاز ۽ نه ريل گاڏيون سو 14 جون 1325 تي 21 سالن جي ڄمار ۾ ابن بطوطا اڪيلي سر گڏهه تي چڙهي اوڀر جو رخ ڪيو. موراڪو کان مڪو شريف اوڀر ڏي آهي ان ڪري موراڪو ۾ نماز به اوڀر ڏي منهن ڪري پڙهي وڃي ٿي. ابن بطوطا جو ارادو هو ته حج جي فرض جي ادائيگيءَ کان علاوه دنيا جي سٺن عالمن ۽ لئبررين مان وڌيڪ علم حاصل ڪجي جيڪي انهن ڏينهن ۾ سڪندريا ۽ دمشق ۾ هيون. طنج شهر سمنڊ جي ڪناري تي آهي. نقشي ۾ ڏسندائو ته آفريڪا جو اتر وارو حصو ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري تي آهي. جبرالٽر وٽ ميڊيٽرينين سمنڊ ختم ٿي ائٽلانٽڪ سمنڊ شروع ٿئي ٿو. هي شهر طنج به ان ئي سمنڊ جي ڪناري تي آهي پر جبرالٽر کان 45 ميل مغرب ۾ ائٽلانٽڪ سمنڊ جي ڪناري تي آهي.
ابن بطوطا سمنڊ جو ڪنارو ڏئي ٽيونيشيا تائين پهتو پوءِ اتي جي حاڪم جي مدد سان کيس هڪ قافلي ۾ شامل ڪيو ويو جيڪو حج لاءِ وڃي رهيو هو. بهرحال هي اوڀر ڏي سفر ڪندو لبيا مان ٿيندو مصر ۾ داخل ٿيو ۽ ان جي شهر سڪندريا ۾ ڪجهه هفتا رهيو جتي هن جي ملاقات ٻن بزرگن سان ٿي. ابنِ بطوطا لکي ٿو ته انهن مان هڪ شيخ برهان الدين ال آرجي هو جيڪو پهتل ٻانهو لڳو ٿي ۽ هن وٽ ڪيترائي معجزا هئا. هن ابن بطوطا کي چيو ته تون وڃ ۽ وڃي منهنجن ٽن ڀائرن کي ڳولي هٿ ڪر ۽ هنن کي منهنجا سلام ڏي. هڪ رڪن الدين ابن ذڪريا جيڪو سنڌ ۾ رهي ٿو ۽ ٻيو فريد الدين جيڪو هند ۾ رهي ٿو ۽ ٽيون برهان الدين جيڪو چين ۾ رهي ٿو. ابن بطوطا لکي ٿو ته ان وقت ته هن جي خواب خيال ۾ به اها ڳالهه نه هئي ته هو ڪو انهن ڏورانهن ڏيهن ڏي وڃي سگهندو. هن جو ارادو فقط حج لاءِ مڪي ۽ مديني وڃي موٽڻ هو ۽ پوءِ موٽڻ مهل هن شهر سڪندريا ۾ اچي ڪجهه هفتا عالمن سان ملڻ ۽ لئبرريءَ ۾ ڪتاب پڙهڻ جو هو. سڪندريا ۾ ابن بطوطا هڪ ٻئي نيڪ بندي شيخ مرشدي وٽ به مهمان ٿي رهيو جنهن اڪيلائيءَ جي زندگي گذاري ٿي. اهي اونهاري جا ڏينهن هئا جيڪي ابن بطوطا بزرگ جي رهائشگاهه جي ڇت تي گذاريا. اتي هن کي هڪ رات خواب ۾ نظر آيو ته هڪ تمام وڏو پکي کيس پنهنجن چنبن ۾ کڻي اوڀر طرف وڃي ڦٽو ڪيو آهي ۽ هو اتي رهي پيو آهي. هن ان خواب جو ذڪر پنهنجي ميزبان بزرگ شيخ مرشديءَ سان ڪيو جنهن کيس ان جو تعبير ٻڌايو ته حج ڪرڻ بعد توکي واپس پنهنجي وطن موٽڻ بدران وڌيڪ اوڀر ۾ انڊيا ڏي سفر ڪرڻو پوندو ۽ اتي ڪافي عرصو گذارڻو پوندو- يعني هن ساڻس اها ئي ڳالهه ڪئي جيڪا ڏينهن ٻه اڳ سڪندريا جي پهرين بزرگ صوفي عالم برهان الدين ڪئي.
ان وقت، يعني سڪندريا ۾ ابن بطوطا کي جيڪو پنهنجي ماءُ پيءُ ۽ ڳوٺ طنج (Tangier) کي ياد ڪري رهيو هو ان کي ڪا ڏورانهين سوچ به نه هئي ته ڪو هو مڪي مديني کان موراڪو موٽڻ بدران اوڀر ڏي هليو ويندو پر پوءِ وقت ثابت ڪيو ته اسڪندريا جي هنن بزرگن جون اڳ ڪٿيون صحيح نڪتيون. هو افغانستان پهچي هندوڪش جبل ٽپي انڊيا آيو ۽ ۽ دهلي پهچي ان وقت جي انڊيا جي حاڪم محمد تغلق جي درٻار ۾ جج مقرر ٿيو. انهن ڏينهن ۾ دهليءَ جي سرڪاري ٻولي فارسي هئي جنهن کان ابن بطوطا اڻ واقف هو. ياد رهي ته ابن بطوطا جي ملڪ موراڪو ۾ عربي ڳالهائي وئي ٿي. اڄ به موراڪو ۾ عربي هلي ٿي پر ان سان گڏ فرينچ به پڙهائي وڃي ٿي جيئن اسان وٽ انگريزي پڙهائي وڃي ٿي. سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ مون سان گڏ موراڪو جو عبدالوهاب اڪوح به پڙهندو هو. يونيورسٽيءَ ۾ تعليم انگريزيءَ ۾ ڏني وئي ٿي جنهن ۾ عبدالوهاب ايڏو ڀڙ نه هو ۽ هر وقت مون وٽ مدد لاءِ ايندو هو. گرئجوئيشن وقت چيومانس ته توکي شاباس هجي جو همٿ نه هاري ۽ پڙهي وڃي توڙ ڪئي باقي تنهنجو ڳوٺائي ابنِ بطوطا دهليءَ ۾ سال کن رهڻ دوران به فارسي نه سکيو ۽ جج جهڙي نوڪري ڇڏي ڀڄي ويو.
بهرحال دهليءَ ۾ هجڻ دوران هن لاءِ درٻار جي ٻولي فارسيءَ کي عربيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ لاءِ دهليءَ جي حاڪم ٻه عالم رکيا هئا. هو اٺ سال کن محمد تغلق جي درٻار ۾ رهيو پر پوءِ مقامي عملدارن ۽ درٻارين جي سياسي اٽڪل بازين کان ڀڄڻ ۾ هن عافيت سمجهي. هو اتان چين روانو ٿيڻ لاءِ ڪلڪتي پهتو. رستي تي مالديپ ٻيٽن تي پڻ ترسيو... وغيره وغيره. مطلب ته حج ڪرڻ بعد دستور موجب سال ڏيڍ اندر وطن موٽڻ بدران 29 سال وطن کان پري رهيو جنهن ۾ هن اتڪل 75000 ميل (يعني هڪ لک ويهه هزار ڪلو ميٽر) سفر ڪيو ۽ جن جن هنڌن تي ويو اڄ جي دور ۾ اهي 44 ملڪ ٿين ٿا. وطن واپس ٿيڻ تي هن جي سفر جو عربيءَ ۾ سربستو احوال ”رحلته ابنِ بطوطا: المسمات تحفت النظار في عرائب الامصار و عجائب الاسفار“ آهي. ان بعد هي سفرنامو انگريزي فرينچ، جرمن ۽ ٻين ٻولين ۾ ڇپيو. انگريزيءَ ۾ ترجمو به مختلف ماڻهن ڪيو آهي ۽ مختلف نالن سان مختلف پبلشرس ڇپيو آهي. هڪ جو ته نالو “Rihla- My Travels” آهي. مون جيڪو جهاز جي نوڪريءَ ۾ سمنڊ تي پڙهيو ان جو نالو هو: “Iben Battuta, Travels in Asia & Africa 1325-1354” هي ڪتاب H.A.R Gibb ترجمو ڪيو آهي ۽ مٿس ڇپائي جو سال 1963ع آهي- يعني ان سال اسان ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو مان انٽر ڪري مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ لاءِ چٽگانگ ويا هئاسين. جيتوڻيڪ ابن بطوطا جي سفر نامي جو اهو انگريزي ترجمو مون 1970ع ڌاري پڙهيو پر ابنِ بطوطا جي سفرن کان اسان اٺين ڪلاس کان واقف هئاسين جڏهن 1958ع ۾ ڪئڊٽ ڪاليج جو پهريون سنڌيءَ جو ٽيچر سائين محمد ابراهيم عباسي آيو. هن ابنِ بطوطا جو سفرنامو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو ۽ شايد سنڌي ادبي بورڊ وارن ڇپيو هو. بهرحال مصر جي شهر اسڪندريا جي گهٽين ۾ گهمندي ڦرندي هتي جي ٻين شخصيتن سان گڏ ابن بطوطا به ياد اچي ٿو. ٿي سگهي ٿو هيءَ گهٽي هجي يا هوءَ گهٽي جنهن مان اڄ کان 700 سال اڳ ابنِ بطوطا لنگهيو هجي ۽ هن شهر جي ڪن هنڌن تي امام برهان الدين شيخ ال آرجي ۽ شيخ مرشدي جهڙا پهتل درويش رهيا ٿي جن سان ابن بطوطا کي ملاقات جو فيض حاصل ٿيو. اڄ به ابن بطوطا جي سفر جو هي ڪتاب هڪ دلچسپ آهي ۽ جڏهن ته اڄ جي ماڊرن دور جي ماڊرن جهازن تي جيڪي فائيو اسٽار هوٽل کان گهٽ نه آهن انهن تي ڇهن مهينن جو سفر ڪندي ٿڪجيو ٿا پئون اتي ابن بطوطا 29 سال گهر کان ٻاهر رهيو ۽ جهريل ٻيڙن ۽ جانورن تي سواري ڪئي. تصور ڪريو اهو نظارو جڏهن ويهن سالن جو نوجوان ڇوڪرو- يعني اڄ جي انٽر جي شاگرد جيڏو ابنِ بطوطا هڙ ۾ ٻه ويلا مانيءَ جا ٻڌي گڏهه تي سوار ٿي مڪي لاءِ روانو ٿيو. گهر جي در وٽ بيٺل سندس ماءُ پيءُ ۽ گڏهه تي سوار هن ڇوڪري جي اکين ۾ ڳوڙها هئا! يورپي تجزئي نگار به اهو ئي چون ٿا ته مارڪو پولو سان گڏ وري به چاچو ۽ ان جا سنگتي ساٿي هئا پر ابن بطوطا اڪيلو اڪيلو نڪتو. سڪندريا جو رهاڪو ۽ منهنجو سئيڊن يونيورسٽيءَ جو ڪلاس ميٽ ڪئپٽن حنفي جون هميشه ابن بطوطا تي خارون رهيون آهن ته هن ڪهڙا اسان وانگر جهاز هلايا؟ هن کي پروموشن لاءِ ڪهڙو امتحانن جو فڪر هو؟ گڏهه تي ضرور سواري ڪيائين پر هر ملڪ ۽ هر شهر ۾ حورن جي هنجن ۾ هو. هر هنڌ نئين زال ۽ ڪنيزائون رکيائين ٿي پوءِ ڪي خريد ڪيائين ٿي ته ڪي ان ملڪ جي حاڪم کيس تحفي ۾ ڏنيون ٿي. بس زور رڳو ان تي هوس ته اسلام ۾ چئن شادين جي اجازت ناهي سو ڌڙا ڌر هڪڙين کي طلاق ڏنائين ٿي ته ٻين سان شادي ڪيائين ٿي. سڄي ايشيا ۽ آفريڪا ۾ پنهنجو اولاد پکيڙي ڇڏيائين. ان بابت هڪ يورپيءَ به لکيو آهي ته ابن بطوطا جي سفر نامي ۾ جيڏو تيزيءَ سان زالن ۽ ڪنيزائن جو هو احوال ڏئي ٿو ايڏي ئي تيزيءَ سان اهي Scene تان غائب ٿيو وڃن.

مونکي هڪ دفعي اسڪندريا ۾ رهڻ جو موقعو ملي ويو

گذريل مضمون ۾ ابنِ بطوطا جون اهي ڳالهيون پنهنجي جاءِ تي پر هو اڄ به پنهنجي منفرد سفر نامي ڪري دنيا ۾ مشهور آهي. سندس نالي تي ٺهيل ڪيترين ئي فلمن، ٽي وي سيريلن ۽ ٻارن جي ڪارٽون ڪتابن کان علاوه هن جي نالي تي دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ پارڪ، هوٽلون ۽ ٿيٽر آهن. سڀ کان گهڻو دبئي جو ابن بطوطا نالي شاپنگ مال آهي جنهن ۾ روزانو هزارين خريدار ابن بطوطا کان واقف ٿين ٿا ٻئي نمبر تي موراڪو ۾ سندس ڳوٺ الطنج (Tangiers) ۾ سندس نالي ايئرپورٽ آهي. هوائي جهاز جي لئنڊ ڪرڻ سان هر مسافر جي هوائي اڏي جي عمارت تي لکيل ”مطار ابن بطوطا، الطنج“ (Iben-Batutta Airport Tangiers) تي نظر پوي ٿي ۽ سندس سفر نامو پڙهڻ وارن جي اکين اڳيان اڄ کان ست صديون اڳ جو زمانو ڦري ٿو جڏهن نه هئا روڊ نه رستا، نه ڪارون موٽرون نه سائيڪل رڪشائون، هن شهر جي قاضيءَ جو پٽ هڙ ۾ ماني ٻڌي حج جي سفر لاءِ گڏهه تي سوار ٿي اڪيلو نڪتو هو ۽ سندس ماءُ پيءُ پنهنجي گهر جي دروٽ ڳوڙها ڳاڙيندي هن کي خدا حافظ چيو هو. آئون اهو ته هرگز نه چوندس ته مصر جو هي سامونڊي ڪناري وارو شهر سڪندريا (Alexandria) جنهن کي عرب السڪندريا به سڏين ٿا جيڪو يونان جي حاڪم سڪندر اعظم حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان به ٽي صديون کن اڳ ٺهرايو هو، تنهن کي ڏسڻ- يعني گهمڻ ڦرڻ لاءِ توهان خاص گهران پڳ ٻڌي نڪرو. ڇو جو اڄڪلهه وڌندڙ مهانگائيءَ ۽ اسان جي ناڻي جو قدر ڪرڻ ڪري، اهڙا شوق ڪرڻ پئسي جو زيان ڪرڻ آهي. ان کان علاوه اسان جي ملڪ ۽ ماڻهوءَ جو مان به ڪرڻ ڪري اسان کي هر ملڪ ۾ شڪ جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو ويندي عرب ۽ مسلمان ملڪ به انڊيا جي باشندي کي ويزا ڏيندي ويرم نٿا ڪن پر اسان جي ماڻهوءَ کي پنهنجي ملڪ ۾ داخلا ڏيڻ تي گهٻرائين ٿا ۽ معمولي ڏوهه تي به- يا ويندي شڪ جي حالت ۾ به جيل حوالي ڪريو ڇڏين. سو اهڙي تناظر ۾ آئون ته اهو ئي چوندس ته ڪم نه هجي، يا مجبوري نه هجي ته گهر کان ٻاهر نڪرڻ کان گريز ڪجي جو پرديس ۾ ڪنهن تڪليف جي حالت ۾ اسان جا سفارتڪار به ڪنهن جا مِٽ نه آهن.
هتي آئون رڳو اهو چوڻ چاهيندس ته ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ ويندي توهان جو هتي مصر ۾- يا ڪنهن ٻئي ملڪ ملائيشيا، موزمبق يا لبنان، لائوس يا قبرص ۾ اسٽاپ اوور آهي يعني مقرر پروگرام موجب ان ملڪ ۾ ترسڻ آهي ۽ توهان وٽ ان ملڪ ۾ داخل ٿيڻ جي ويزا آهي ته پوءِ ان ملڪ جو اهو شهر يا اوسي پاسي جا شهر ضرور گهمو يا ڪنهن ملڪ ۾ توهان کي نوڪري ملي آهي يا تعليم لاءِ ٽِڪيل آهيو ته پوءِ اهو ملڪ ۽ اوسي پاسي جا ملڪ ضرور گهمو ته ٻين ملڪن ۾ ڇا پيو وهي واپري. ڪيترا ته ملائيشيا ۽ مصر جهڙا ملڪ جن کان اسان جو ملڪ بهتر ۽ ماڊرن هو، اڄ اهي ملڪ يورپ جو ڏيک ڏين ٿا. ٿي سگهي ٿو ان قسم جي ترقيءَ جا سبب معلوم ڪري توهان کي ان مان سبق حاصل ٿئي ۽ پنهنجي ملڪ جون اوڻايون دور ڪرڻ ۾ توهان به مددگار ثابت ٿيو.
اسان جا ماڻهو جيڪي ايران ۾ مشهد ۽ قم شهر مان ٿي موٽن ٿا انهن کي آئون اهو ئي چوندو آهيان ته ايران رڳو مشهد ۽ قم به ناهي توهان کي تهران، اصفهان، زاهدان، شيراز، تبريز، حمدان، اردابل، قزوين ۽ ٻيا شهر به ڏسڻ کپن. اهڙي طرح مصر ۾ به قاهري (Cairo) کان علاوه ٻيا شهر به آهن، خاص ڪري سڪندر اعظم جو سندس نالي ٻڌرايل هي شهر السڪندريا، مون کي به جهاز جي نوڪريءَ دوران ”السڪندريا“ ڏسڻ جو موقعو مليو. ٻه دفعا کن اسان جو جهاز هتي لنگر انداز ٿيو هو پر جهاز هر بندرگاهه ۾ ٿورا ڏينهن ترسي ٿو ۽ ان ۾ اسان جهاز وارن کي جهاز هلائڻ کان کڻي فرصت ملي ٿي پر اڳتي جي سفر لاءِ جهاز کي ٺيڪ رکڻ لاءِ مرمت ته ڪرڻي پوي ٿي. پر وري به اسان خوش نصيب هئاسين جو اسان جي دور ۾ آخر ۾ اچي دنيا جا بندرگاهه ماڊرن ٿيا ۽ جهازن تي سامان رفتار سان لهڻ چڙهڻ لڳو نه ته سامونڊي نوڪريءَ جا شروع وارا سال اسان جو جهاز ڪنهن بندرگاهه ۾ گهڙيو ٿي ته معمولي ڪم لاءِ به ٻه ٽي ڏينهن لڳي وڃڻ هڪ عام ڳالهه هئي. گهڻي سامان لاهڻ يا چاڙهڻ ۾ ته هفتو ڏيڍ به لڳي ويو ٿي، ڇو جو جهاز تي سامان چاڙهڻ ۽ لاهڻ جا طريقا اڃان ماڊرن نه ٿيا هئا. ڪڻڪ، چانور يا ٻيو ڪو اناج ڳوڻين ذريعي چڙهيو يا لٿو ٿي. مزورن پٺيءَ تي ڳوڻ رکي جهاز تان لاٿي ٿي يا قطار ۾ بيهي هڪ ٻئي کي ٽرڪ کان جهاز جي گودام (Hatch) تائين پاس ڪئي ٿي. هاڻ ته ڦوهارن (Blowers) ذريعي کليل اناج جهاز تي چاڙهيو ۽ ان تان لاٿو وڃي ٿو ۽ ٻن يا ٽن ڏينهن ۾ سڄي جهاز کي ڀريو يا خالي ڪيو وڃي ٿو. اهڙي طرح ٻيو سامان. ڪنٽينرن ته اڃان به ڪم تکو ڪري ڇڏيو آهي. جهاز جي بندرگاهه سان لڳڻ کان اڳ انهن ۾ سامان ڀريو وڃي ٿو ۽ جهاز جي بندرگاهه ڇڏڻ کان پوءِ ان مان لٿل ڪنٽينرن مان سامان ڪڍي ٽرڪن ۽ ٽرالن ۾ رکي مختلف شهرن ۾ موڪليو وڃي ٿو. سو سڪندريا ۾ جهاز کي ٻه يا ٽي دفعه وٺي اچڻ جو موقعو ضرور مليو پر منهنجي هميشه اها خواهش رهي ٿي ته ڪجهه وڌيڪ ڏينهن رهجي، خاص ڪري پڙهائڻ جي نوڪريءَ جو واءُ سواءُ لهجي. منهنجي لاءِ موسم ۽ ملڪ ملائيشيا به ideal هو جنهن جي ٻولي به آئي ٿي پر ميڊيٽرينين موسم واري هن ملڪ- بلڪه هن شهر سڪندريا مان بيحد Impress هوس. بهرحال ڪناري جي نوڪريءَ جي سوچ ته پوءِ جي ڳالهه ٿي هن تاريخي شهر کي چڱي طرح ڏسڻ جي وڏي خواهش هئي. هينئر به منهنجو هڪ ڀائٽيو ڪنهن گروپ سان مصر وڃي رهيو هو ته يڪدم چيومانس قاهري ڀلي وڃجانءِ پر جي موقعو ملئي ته هڪ ڏينهن لاءِ ئي سهي سڪندريا ضرور وڃجانءِ.
مونکي هڪ دفعي سڪندريا ۾ هفتو کن رهڻ جو موقعو ملي ويو. اسان جو جهاز انگلينڊ ۽ اتر يورپ جي ڪجهه ملڪن (جرمني، هالينڊ، بيلجيم ۽ ڊئنمارڪ) مان سامان کڻي هاڻ ”هوم ورڊ جرني“ تي وطن وري رهيو هو جنهن لاءِ اسان پورچوگال کان ڦري جبرالٽر ڳچي سمنڊ (Strait) مان ميڊيٽرينين سمنڊ ۾ داخل ٿياسين ۽ مصر جي پورٽ سعيد جو رخ ڪيوسين جيئن اتان سئيز ڪئنال مان لنگهي پنهنجي پاڙي جي بحر احمر (ڳاڙهي سمنڊ) ۽ بحر عرب (عربي سمنڊ) ۾ داخل ٿي سگهون ۽ ڪراچي لنگر انداز ٿيون. ڏٺو وڃي ته سئيز ڪئنال ڪري اسان جهاز وارن جا گهٽ ۾ گهٽ 7000 ناٽيڪل ميل بچن ٿا. منهنجي سامونڊي نوڪريءَ جي شروع وارن سالن ۾ مصر ۽ اسرائيل جي جهيڙن ڪري سئيز ڪئنال بند هو ته ان صورت ۾ يورپ ۽ انگلينڊ کان موٽڻ تي جبرالٽر وٽ ميڊيٽرينين (ڀؤنچ) سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ بدران ڏکڻ ڏي ئي ويندا رهياسين ٿي ۽ اتر ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙڻ بعد ڏکڻ ائٽلانٽڪ ۾ هلياسين ٿي ۽ سڄي آفريڪا کنڊ جو اولهه وارو ڪنارو پورو ڪري ڪيپ آف گڊ هوپ (سائوٿ آفريڪا) وٽان مڙي آفريڪا کنڊ جو اوڀر وارو ڪنارو وٺڻ لاءِ هندي وڏي سمنڊ ۾ اتر طرف جو رخ ڪيوسين ٿي. پوءِ ممباسا وٽ اوڀر ڏي مڙياسين ٿي جتان هفتي کن جي سفر بعد ڪراچيءَ پهتاسين ٿي.
سئيز ڪئنال ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري مصر جي شهر (بندرگاهه) پورٽ سعيد کان پورٽ توفيق تائين آهي. پورٽ توفيق بحر احمر (Red Sea) جو بندرگاهه آهي جنهن سمنڊ ۾ سعودي عرب جو جدو، سوڊان جو ”پورٽ سوڊان“ جبوتي ۽ عدن جهڙا بندرگاهه آهن. سئيز ڪئنال فرينچ انجنيئرن جي مدد سان ڏهه سال ڪم هلڻ بعد 1869ع ۾ کوليو ويو. هن جي ڊيگهه- يعني پورٽ سعيد کان پورٽ توفيق تائين 193 ڪلو ميٽر ٿيندي. جهاز قافلن جي صورت ۾ 8 ناٽ (knot) جي رفتار سان (جيڪا سمجهو ته اسان جي خشڪيءَ جي 20 کن ڪلو ميٽر في ڪلاڪ ٿيندي) يارهن کان سورهن ڪلاڪن ۾ سئيز ڪئنال ڪراس ڪري ٿو. سئيز ڪئنال جي وچ ۾ هڪ وڏي ڍنڍ Greater Bitter Lake نالي پڻ اچي ٿي جنهن ۾ هڪ طرف کان ايندڙ جهاز چار پنج ڪلاڪ انتظار ڪن ٿا جو سئيز ڪئنال ايڏو به ويڪرو ناهي جو جهاز اچڻ وڃڻ جون ٻه قطارون ٺاهي هلن. ان ڪري سئيز ڪئنال ڪراس وارن کي پورٽ سعيد ۽ پورٽ توفيق وٽ گڏ ٿيڻو پوي ٿو ۽ پوءِ روزانو صبح جو 4 بجي قافلي جي صورت ۾ ٻنهي هنڌان جهاز هلڻ شروع ٿين ٿا ۽ هڪ ٻئي کي رستو ڏيڻ لاءِ هنن کي وچ واري ڍنڍ ۾ انتظار ڪرڻو پوي ٿو. روزانو مڙيئي 50 کن جهاز سئيز ڪئنال اڪرن ٿا. سئيز ڪئنال اڪرڻ وقت رفتار گهٽ رکڻ جو وڏو سبب اهو به آهي ته تيز رفتار هلڻ سان ڪئنال جي ڪناري جي erosion ٿئي ٿي- يعني پاسن کان مٽيءَ جا چاپوڙا ڪري ڪئنال کي مٽيءَ سان ڀرين ٿا. باقي اهو آهي ته سئيز ڪئنال ۾ Locks جو کٽراڳ ناهي جيڪو پاناما ۽ جرمنيءَ جي ڪِيل ڪئنالن ۾ آهي. اهو ان ڪري جو بحر احمر ۽ ميڊيٽرينين سمنڊن جي ساڳي ليول آهي. هوڏانهن پاناما ڪئنال جيڪو ائٽلانٽڪ ۽ پئسفڪ سمنڊن کي ملائي ٿو انهن جي وچ واري ڌرتي جي ليول جي گهڻي هيٺ مٿاهين هجڻ ڪري جهاز کي رکي رکي مٿي ڪرڻو پوي ٿو ۽ ٻئي پاسي جي جهازن کي هيٺ ڪرڻو پوي ٿو. ان لاءِ سمجهو ته ڪئنال ۾ مختلف هنڌن تي حوض ٺهيل آهن. هر هڪ حوض ۾ جهاز کي وجهي ان حوض کي پاسن کان بند ڪري وڏن پمپن ذريعي وڌيڪ پاڻي ڀريو وڃي ٿو جيئن جهاز مٿي کڄي يا ان حوض مان پاڻي گهٽايو وڃي ٿو جيئن جهاز اڳتي جي ليول مطابق ٿورو هيٺ اچي. اهي حوض جن ۾ جهاز کي هيٺ مٿي ڪيو وڃي ٿو Locks سڏجن ٿا. سو مون ڳالهه پئي ڪئي ته اسانجو جهاز جڏهن پورٽ سعيد بندرگاهه کان هڪ ڏينهن پنڌ تي هو ته اسان جي هيڊ آفيس طرفان مون لاءِ وائرليس تي نياپو پهتو ته پورٽ سعيد ۾ مون واري جهاز تي ٻيو چيف انجنيئر اچي رهيو آهي ۽ مونکي ٻئي جهاز تي رکيو ويو آهي. جهاز رانيءَ ۾ اهو سلسلو هڪ عام آهي. اڄڪلهه ته ڏينهون ڏينهن هر ملڪ جا جهاز گهٽبا وڃن پر اسان جي ڏينهن ۾ مرچنٽ نيوي زورن تي هئي. اسان جهڙي غريب ملڪ جي قومي ڪمپنيءَ ۾ به پنجاهه کن جهاز هئا. سو هن روٽ تي هلندڙ هڪ جهاز جو چيف انجنيئر اٿينس ۾ بيمار ٿي پيو ۽ هن کي اتي اسپتال ۾ داخل ڪيو ويو هو ۽ هن جي جاءِ تي ڪراچيءَ مان ٻيو چيف انجنيئر گهرايو ويو هو. هاڻ هن جو فرئڪچر صحيح ٿيڻ تي ڪمپنيءَ چاهيو ٿي ته هو منهنجي جاءِ تي مون واري جهاز تي ڪراچي پهچي وڃي ۽ مونکي هڪ ٻئي جهاز تي رکڻ چاهيو ٿي جيڪو موراڪو کان بيروت اچي رهيو هو ۽ ان کي اڳيان بحر اسود (ڪاري سمنڊ) جي بندرگاهن اوڊيسا، ڪانستنزا (رومانيا) ۽ ورنا (بلغاريا) وٺي وڃڻو هو، ۽ ان جهاز جي چيف انجنيئر کي لنڊن وڃي ڪجهه امتحان ڏيڻا هئا جنهن لاءِ هو وڏي عرصي کان موڪل لاءِ چوندو رهيو هو. سو هفتي کن اندر ان جو جهاز بيروت پهچڻ تي ڪمپنيءَ هن کي موڪل ڪرڻ لاءِ چيو هو ۽ ان جهاز تي هن جي جاءِ تي وڃڻ لاءِ مونکي چيو ويو.
پورٽ سعيد ۾ پهچڻ سان اتي موجود اسانجي ڪمپنيءَ جي چيف انجنيئر منهنجي جاءِ ورتي ۽ پورٽ سعيد ۾ اسان جي ڪمپنيءَ جي مقامي آفيس جي هڪ انچارج تيستائين منهنجو خيال رکڻ لاءِ مون وٽ آيو. هنن مقامي آفيس وارن جو ڪم جهاز لاءِ سامان (Cargo) هٿ ڪرڻ کان علاوه جهازن جي آفيسرن جي رهائش ۽ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ موڪلڻ جو بندوبست ڪرڻ، بيمار ٿيڻ جي حالت ۾ هنن جي دوا درمل، ڊاڪٽري تپاس، ويندي اسپتال ۾ داخل ڪرڻ جو بندوبست هوندو آهي. پوءِ هر مهيني خرچ پکي جو حساب اسان جي ڪمپنيءَ کي موڪليندا آهن. جيئن اسان وٽ به جيڪي ڌارين ملڪن جا جهاز اچن ٿا انهن جو ڪراچيءَ ۾ ڪو نه ڪو مقامي ايجنٽ هوندو آهي جيڪو جهاز جي خرچ پکي ۽ ٻي ضرورت کي ڏسندو آهي. سيڌو پاڻي کپي يا جهاز جي وڏي مرمت لاءِ ورڪ شاپ، اهو خرچ ايجنٽ في الحال پاڻ ڪري ٿو پوءِ بل ان ڪمپنيءَ جي هيڊ آفيس ڏي روانا ڪري ٿو.
اسان جي هن مصريءَ مونکي اهو ڏينهن پورٽ سعيد جي هڪ هوٽل Rasta Port Said ۾ ٽِڪايو ۽ ٻئي ڏينهن مونکي قاهري وٺي هلڻ لاءِ آيو. هن چاهيو ٿي ته جيسين مون وارو نئون جهاز بيروت پهچي تيسين اهي چار پنج ڏينهن آئون قاهري جي ڪنهن هوٽل ۾ رهي پوان جتان مون کي هوائي جهاز رستي بيروت پهچڻ ۾ سولائي ٿيندي. پر مون اهي انتظار وارا ڏينهن سڪندريا ۾ گذارڻ چاهيا ٿي.
”سر سڪندريا به سٺو شهر آهي“ مصري ايجنٽ چيو، ”آئون توهان لاءِ قاهري ۾ سڀ کان بهتر هوٽل ۾ ڪمرو ٿو بڪ ڪرايان. ڪيرو از بيسٽ! قاهري ۾ ناچ گانا ۽ Striptease جا ڪلب آهن....“
”اهي سڀ شيون سڪندريا ۽ توهان جي مصر جي هر شهر ۾ آهن“. مون چيومانس.
دراصل هر جهاز ران ڪمپيءَ جي ڌارئين ملڪ ۾ آفيس اها ئي ڪوشش ڪري ٿي ته جهاز جي مرمت، راشن پاڻي ۽ جهاز جي عملي جي ٽهل ٽڪور تي جيترو ٿي سگهي گهڻو خرچ ٿئي جو هنن کي ان خرچ مطابق ڏهه يا پندرهن سيڪڙو ڪميشن ملي ٿي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته قاهري ۾ اعليٰ قسم جون هوٽلون آهن جن ۾ ظاهر آهي ماني ٽڪي به ان ئي معيار جي رهي ٿي پر مون کي ڪڏهن به انهن ڳالهين fascinate نه ڪيو آهي. هوٽل جو ڪمرو وڏو آهي، بيڊ وڏو آهي، مخمل جا پڙدا آهن، ٿلها غاليچا آهن... ڇا فرق ٿو پوي؟ ڀلي ان خرچ جي ادائيگي ڪو ٻيو ڪري پر اجائي خرچ ڪرائڻ مان ڇا فائدو. پورٽ سعيد جي ايجنٽ کي چيم ته تون مونکي اوڏانهن ڇڏي وري موٽڻ جي به تڪليف نه ڪر آئون ٽرين ذريعي يا ان ٽئڪسيءَ ۾ سڪندريا هليو ويندس جيڪا چار چار مسافر کڻي ٿي ۽ هر هڪ کي ڀاڙي جو چوٿو حصو ڏيڻو پوي ٿو.
ايجنٽ منهنجي ڳالهه مڃي مونکي آزاد ڇڏيو ۽ اهو ئي طئه ٿيو ته آخري وقت تي خرچ جو چٺو ايجنٽ حوالي ڪري بيروت فلاءِ ڪريان.

اسڪندريا جيڪو ”مسجدن جو شهر“ پڻ سڏجي ٿو!

پورٽ سعيد ۽ السڪندريا ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري تي ٻه شهر آهن، پورٽ سعيد کان سڪندريا 260 ڪلو ميٽر آهي- يعني ڪراچيءَ کان سڪرنڊ تائين فاصلو آهي يا کاڻي چئجي ته پيٽارو کان لاڙڪاڻي جيترو پنڌ آهي. ٽرين بيهندي بيهندي وڃي ٿي ۽ ست ڪلاڪ وٺي ٿي. جيئن ڪراچيءَ ۾ ٻه اسٽيشنون آهن: ڪراچي صدر ۽ ڪراچي سٽي، تيئن سڪندريا ۾ به ٻه ريلوي اسٽيشنون آهن: هڪ ”سيدي جابر“ ريلوي اسٽيشن جيڪا شهر جي ٽرام لائينن سان به ڳنڍيل آهي ۽ ٻي ريلوي اسٽيشن جو نالو ”مصر“ ۽ عربيءَ ۾ ”محطته مصر“ سڏجي ٿي. باءِ روڊ پورٽ سعيد کان سڪندريا ٻه رستا وڃن ٿا. هڪ ڊيزرٽ روٽ سڏجي ٿي جيڪو آڳاٽو رستو آهي. اهو قاهري کان ٿيندو وڃي ٿو، ٻيو پورٽ سعيد کان ميڊيٽرينين سمنڊ جو ڪنارو وٺي سڌو سڪندريا پهچي ٿو. اهو رستو ويجهڙائيءَ ۾ ٺهيل ۽ Coastal Route سڏجي ٿو. ٽئڪسي ٽي ڪلاڪ وٺي ٿي ۽ 30 آمريڪن ڊالر، پر هي روڊ بيحد نظاري وارو آهي سمنڊ جون ڇوليون ۽ انهن ۾ ترڳندڙ ملڪ ملڪ جا جهاز! ٽئڪسي يا بس ۾ سفر ڪرڻ وارا مسافر رنگين ۽ سهڻن جهازن کي ڏسي انهن ۾ سفر ڪرڻ جون سڌون ڪندا هوندا. کين ڪهڙي خبر ته اسان جو هتان يا ٻئي هنڌان ڪنارو ڪنارو ڏئي يعني Coasting ڪندي جهاز گذرندو آهي ته خشڪيءَ تي اسان سان گڏ گڏ Parallel هلندڙ ريل گاڏي يا بسن کي ڏسي دل ۾ خواهش پيدا ٿيندي آهي ته هڪ ڏينهن موڪلن ۾ آئون به اهڙي هنڌ تي ٽرين ۾ سفر ڪندس. جهاز تي ته هر وقت اڳتي جي ڇولين ۽ سي سڪنيس جو خوف رهي ٿو.
سڪندريا صحيح معنيٰ ۾ ٽوئرسٽن جي گهمڻ جو شهر آهي حيدرآباد جيڏي هن شهر ۾ ڇا ته هوٽلون آهن. گهٽ ۾ گهٽ 400 کن ته ٿينديون ۽ ڪيتريون ته 50 سيڪڙو ڊسڪائونٽ تي هيون. ننڍيون وڏيون، ٿِري اسٽار کان فائو اسٽار تائين هوٽلون هر علائقي ۽ گهٽي محلي ۾ نظر اچن ٿيون ۽ هر ڪمري جي هڪ پاسي کان سمنڊ نظر اچي ٿو. ڳالهه اها آهي ته ملڪ ۾ امن امان آهي، موسم ٿڌڪار واري آهي ته ڀلي ڪا سادي هوٽل هجي ڪهڙو فرق پوي ٿو. رات جو سمهڻ لاءِ فقط کٽ ئي ته کپي. ان اصول تي مون دهليءَ ۾ سياري جي موسم ۾ ريلوي اسٽيشن جي ڀر وارين سادين هوٽلن ۾ يورپين ۽ آمريڪن سياحن کي رهندو ڏٺو ۽ هنن کي ٽن کٽن واري ڪمري جا ٽن ڄڻن کي 600 رپيا ڏيڻا پيا ٿي. انڊيا ۾ رهائش، کاڌو پيتو ۽ سواري سستي هجڻ به سياحن لاءِ ڪشش آهي. اهو ئي حال ايران ۽ هتي مصر ۾ ڏسڻ ۾ آيو. آرڪو پول هوٽل، فواد هوٽل، Sea Star هوٽل، اليگزينڊر دي گريٽ هوٽل، ابير هوٽل، ٽرانزٽ هوٽل، Gleem وِيو هوٽل، مُوون پڪ هوٽل، سيزر هوٽل، ايجپشن هوٽل ۽ The Quietness جهڙين غريب نواز هوٽلن جي هڪ رات جي مسواڙ 20 کان 30 ڊالرن اندر آهي. ٻيون Green plaza، پلازا هوٽل، پئراڊئيز ان بيچ، ميٽرو پول، Tolip، چبري مرسڪي، گرانڊ پلازا، ،ونڊسر پئلس جهڙيون به انيڪ هوٽلون آهن جن جي هڪ رات جي مسواڙ 50 ڊالر يا ان کان مٿي آهي. آئون ”المغربي“ نالي هوٽل ۾ رهي پيس جيڪا شهر جي وچ ۾ سڪندريا جي تاريخي علائقي مانشييا (Mansheya) ۾ آهي. سندس هڪ پاسي ميڊيٽرينين سمنڊ آهي ته ٻئي پاسي طاهر اسڪائر. ٿورو اڳيان سينگهور (Senghor) يونيورسٽي آهي. روڊ جي ٻئي پاسي فرينچ قونصل خانو ۽ مسجد الشيخ ابراهيم باشا ۽ مسجد الست نعيمه آهن. هوٽل جي ڪمري جي مسواڙ 30 ڊالر هئي پر انهن ڏينهن ۾ هر هوٽل ڊسڪائونٽ ڏئي رهي هئي سو مون کي 20 ڊالرن جي حساب سان ڪمرو مليو. انهن ڏينهن ۾ آمريڪن ڊالر 60 رپين جو هو سو هوٽل ۾ هڪ ڏينهن جي رهائش جا 1200 رپيا ٿيا. پڙهندڙ ان مان اندازو لڳائي سگهن ٿا ته ان کان ته اسان جي حيدرآباد جي هوٽلن جي مسواڙ وڌيڪ آهي! پورٽ سعيد ڇڏڻ وقت اسان جي آفيس طرفان مقرر ڪيل مصري عرب مون کي ٻڌايو ته آئون پنهنجي پوسٽ جي حساب سان ”هنڊريڊ پلس“ ڊالرن جي مسواڙ واري هوٽل ۾ رهي سگهان ٿو، پر منهنجي طبيعت مطابق هيءَ ويهه ٽيهه ڊالرن واري هوٽل بهتر هئي جتي هوٽل اندر توڙي هوٽل ٻاهران ماڻهن جي اچ وڃ جي رونق لڳي رهي ٿي ۽ مون جهڙن ليکڪن لاءِ هن قسم جي هوٽل ٻاهران جڏهن دل چاهي ڪا نه ڪا اهڙي شخصيت مليو وڃي جنهن سان خبر چار ڪرڻ سان پڙهندڙن لاءِ سٺو مواد ملي ٿو. ڪوالالمپور ۾ به منهنجي ڪوشش هوندي آهي ته ڪراچي صدر جهڙي علائقي ۾ رهڻ ٿئي پوءِ هوٽل ڀلي سادي هجي. سوال اهو آهي ته ملڪ ۾ امن امان آهي، موسم سٺي آهي، مڇر نه آهن، ماني ٽڪي صاف سٿري آهي ته پوءِ جهڙي ننڍي هوٽل تهڙي وڏي هوٽل.
سڪندريا ۾ يونيورسٽي ۽ ٻيا تعليمي ادارا به مون ان ڀيري ڏٺا جن جو احوال مٿي لکي چڪو آهيان. آخري ڏينهن مون کي هتي جي هڪ ٻن خوبصورت مسجدن جون تصويرون وٺڻيون هيون- خاص ڪري ”جامع ابوالعباس المرسي“ مسجد جون. هونءَ سڪندريا شهر جو چڪر ٿو هڻجي ته چوڌاري مسجدون ۽ مسجدون نظر اچن ٿيون ۽ آيل ٽوئرسٽ هن شهر کي ”مسجدن جو شهر“ به سڏي ٿو، پر ائين ناهي. سڪندريا اڄڪلهه مسلمانن جو شهر ضرور آهي پر هن ۾ موجود آڳاٽا گرجا گهر به آهن. آخرڪار هن شهر ٺهڻ کان هزار کن سالن بعد اسلام آيو. ان کان اڳ ته هتي عيسائي هئا ۽ سڪندر اعظم جڏهن هي شهر ٻڌرايو ته ان وقت ته هتي يهودي، يوناني ۽ آتش پرست رهيا ٿي. هڪ اهڙو به وقت هو جو روم ۽ قسطنطنيه بعد عيسائيت (Christianity) جو وڏو ڳڙهه هي سڪندريا شهر هو. سڪندريا جو ”پوپ“ روم_ (جيڪو رومن سلطنت جو 430ع تائين گاديءَ جو شهر هو)، جي بشپ (Bishop) کان ٻئي نمبر تي اٿارٽيءَ ۾ هو ۽ سڪندريا جي چرچ (گرجا گهر) جو قانون سڄي آفريڪا کنڊ تي هليو ٿي. 451ع کان پوءِ سڪندريا جي چرچ جا ٻه عيسائي فرقا ٿيا جن مان ڪاپٽڪ آرٿو ڊاڪس وارن جا پنهنجا گرجا گهر ٿيا ته گريڪ آرٿو ڊڪس فرقي جا پنهنجا گرجا گهر ۽ پوءِ اوڻهين صديءَ ۾ ڪئٿولڪ ۽ پروٽيسٽنٽ فرقي جي عيسائي تبليغڪار (Missionaries) وارن مٿين عيسائي فرقن کي پاڻ ڏي ڇڪيو. مطلب ته سڪندريا ۾ عيسائين جي هر فرقي جا گرجا گهر Missionaries) ۽ (Cathedral موجود آهن جن کي دنيا جو ٽوئرسٽ وڏي شوق سان ڏسڻ لاءِ اچن ٿا. اهڙي طرح سڪندر اعظم جي ڏينهن جي يهودي ڪميونٽي يا بعد ۾ ٻين هنڌن تان لڏي سڪندريا ۾ رهڻ وارن جا مندر جيڪي سناگوگ (Synagogue) سڏجن ٿا موجود آهن جن ۾ سڀ کان اهم Eliyahu Hanavi سناگوگ ڏسڻ وٽان آهي جيڪو ”نبي دانيال اسٽريٽ“ تي آهي ۽ 1354ع ۾ ٺهيو- يعني ٺٽي واري شاهجهان مسجد جيڪا 1647ع ۾ ٺهي، کان به 300 سال اڳ جو ٺهيل ٿيو. يهودين جي هن عبادت گهر جو انگريزيءَ ۾ ته مٿيون نالو لکيل آهي پر اتي موجود يهودين ۽ مصري عربن هن کي ”ڪنيس النبي اِلياهو“ ٿي سڏيو. ڪنيس دراصل Synagogue لاءِ عربي ۽ فارسي لفظ آهي جيئن Church کي اسان گرجا گهر سڏيون ٿا جيڪو پورچوگالي ٻوليءَ جو آهي جن ٺٽي ۾ چرچ ٺاهڻ بعد مشهور ڪيو.
ڏٺو وڃي ته ايران وانگر مصر ۾ به هر قسم جا عبادتگاهه ويندي سکن ۽ هندن جا ٽِڪاڻا ۽ مندر، آتش پرستن جا مندر جيڪي فارسيءَ ۾ ”آتشڪده“ سڏجن ٿا، اڄ به موجود آهن. ملائيشيا جهڙن ملڪن ۾ ته آهن ئي آهن، بلڪه انهن سڀني مسلمان ملڪن ايران، مصر کان ملائيشيا تائين، هر مذهب جي عبادت گهر کي سرڪاري خرچ تي مرمت ڪرائي خوبصورت حالت ۾ رکيو آهي. ايتريقدر جو ڌارين ملڪن جا ماڻهو انهن کي ڏسڻ لاءِ اچن ٿا. اهو سڀ ڪجهه ان ڪري لکي رهيو آهيان ته جيئن اسان جي ملڪ جا ماڻهو ٻين ملڪن جي مسلمانن کان سبق حاصل ڪن ۽ محسوس ڪن ته اسان وٽ اسان مسلمانن جو اهو غلط ڪم آهي جڏهن ذاتي جهڳڙن ۽ دشمنين خاطر عيسائي يا هندن جا مندر، گهر ۽ ملڪيتون ساڙيون ٿا. آخر مصر، ايران ۽ ملائيشيا جهڙا ملڪ به اسلامي آهن ڇا ان ڀڃ ڊاهه لاءِ اسان پاڪستانين کي اسلام اجازت ڏني آهي؟
هتي اهو مشهور آهي ته سکن جو پهريون گرو نانڪ 1519ع ۾ مصر به آيو. گرو نانڪ 1469ع ۾ ”نانڪاڻا صاحب“ (اڄ جي پاڪستان) واري علائقي ۾ ڄائو ۽ 1539ع ۾ لاهور ڀرسان ”ڪرتار پور“ ۾ وفات ڪئي. پاڻ سک ڌرم جو بنياد رکيائين ۽ 1496ع کان جڏهن هو 27 سالن جو هو ته هن ٻاهر جي دنيا جو دورو شروع ڪيو ۽ اهو 30 سالن تائين قائم رکيو. هن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هو هند سنڌ ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي ملڪن کان علاوه عرب ملڪن ۾ به ويو... خاص ڪري مڪي، مديني، بغداد، يروشلم، وٽيڪن، آذر بائيجان ۽ سوڊان به ويو. مصر ۾ هو قاهري ۽ سڪندريا ۾ رهيو. سڪندريا ۾ هن لاءِ مشهور آهي ته هو اتي جي صوفي مسجد ۾ رهيو هو. قاهري ۾ جتي هو رهيو اتي گرمکي ٻوليءَ ۾ بورڊ به لڳل اهي جنهن جي پهريون دفعو خبر سک فوجين کي پئي جيڪي انگريز راڄ ۾ انڊيا کان 1985ع ۾ قاهري مان ٿيندي سوڊان وڃي رهيا هئا جتي 1886ع ۾ مهديءَ سان لڙائيءَ ۾ سک ريجمينٽ حصو ورتو هو.
مونکي سڪندريا شهر جي ڪجهه مسجدن جا فوٽا ڪڍڻا هئا، جيئن مٿي به لکي آيو آهيان ته سڪندريا مسجد جو شهر لڳي ٿو. سڪندريا جو ڊفينس ۽ ڪلفٽن جهڙو امير علائقو زيزينيا (Zezenia) هجي، ڪياماڙيءَ جهڙو بندرگاه وارو علائقو الدخيلته (Dekhela) هجي، لي مارڪيٽ جهڙو شهر جو پراڻو علائقو المنشيته (El- Mansheya) يا الورديان (Al- Wardian) ۽ البهاري (Bahary) جتي ڪٿي توهان کي مسجدن جون خوبصورت عمارتون نظر اينديون... علي ابن ابي طالب مسجد، بلال مسجد، ،الجمعا البحري مسجد، حاتم مسجد، هدي الاسلام مسجد، المووصاح مسجد، شرق المدينا مسجد (جيڪا سڪندريا جي جنهن علائقي ۾ آهي اهو ميامي سڏجي ٿو) الشهداء مسجد، القاعد ابراهيم مسجد، يحيٰ مسجد، سدي جابر مسجد، سلطان مسجد وغيره وغيره فقط ڪجهه نالا آهن. ٻين ڪيترين مسجدن جا نالا هينئر وسري چڪا آهن جن اڳيان روز گذر ٿيندو هو. هتي فقط هڪ مسجد جامع ابو العباس المرسي (Abu Alabbas Almursi) بابت چند سٽون لکڻ چاهيان ٿو جيڪا سڪندريا شهر جي مسجدن ۾ سڀ کان اعليٰ آهي. ڪو ڀلي سڪندريا هڪ ڏينهن لاءِ گهمڻ اچي ته به هن مسجد جو ديدار ضرور ڪري جيڪا سڪندريا شهر جي پراڻي علائقي الانفوشي (An Fonshi) ۾ آهي. سڪندريا پهريون دفعو آيو هوس ته هيءَ مسجد، تڏهن ئي ڏٺي هيم پر هن ڀيري آخري ڏينهن تي سوچيم ته ان جون ڪجهه تصويرون ڪڍي ڇڏيان جيئن منهنجا پڙهندر گهٽ ۾ گهٽ هن مسجد جون تصويرون ڏسي سگهن. ان تان مون کي ياد آيو ته سال کن اڳ جڏهن اسان جي جهاز هن بندرگاهه (سڪندريا) ۾ ٻن ڏينهن لاءِ لنگر ڪيرايو هو ته ان وقت هتي جي هن وڏي مسجد ”ابو العباس المرسي مسجد“ ۾ نماز لاءِ آيو هوس ته ڪجهه پنهنجي هم وطنين سان ملاقات ٿي هئي. هي تبيلغ جماعت جا هئا جيڪي چاليهه ڏينهن لاءِ آفريڪا جي ڪجهه ملڪن ۾ دعوا جو ڪم ڪري هاڻ هتان ۽ قاهري مان ٿيندي واپس ڪراچيءَ وڃي رهيا هئا. هنن ۾ ٽي چار ڄڻا سنڌي ڳالهائڻ وارا مولوي به هئا. کين پنهنجي مادري ٻولي ڳالهائيندو ٻڌي مونکي مزور اچي رهيو هو جو هن سفر ۾ ڪنهن سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائڻ جو موقعو نه مليو هو. مون پنهنجو تعارف ڪرائي ساڻن خبر چار ڪئي ۽ ملڪ، خاص ڪري سنڌ جي خبر چار ورتي. ڪراچي ڇڏي هنن کي به مهينو ڏيڍ ٿي ويو هو پر اسان کي ته پنج مهينا کن ٿي ويا هئا ڪراچيءَ جو ڪنارو ڇڏي. انهن ۾ هڪ ٺٽي، هڪ ميرپور خاص ۽ هڪ خيرپور جو رهاڪو هو.
اڄ هن مسجد جامع ابو العباس المرسيءَ جي در وٽ پهچي اهي ياد اچي ويا جن مسجد ۾ گهڙڻ وقت مسجد جي ٻاهران مسجد جو لکيل نالو ”جامع ابو العباس المرسي“ پڙهي هڪ ٻئي سان پنهنجي خيال جو اظهار ڪيو ته ”هيءَ مسجد جيڪا ابو العباس المرسيءَ نالي آهي پڪ ڪو اصحابي هوندو يا مڪي مديني کان آيل ڪو بزرگ.“
مون مرڪندي چيو هئومان ته ”سائين هي بزرگ يورپي هو.“ مون ڏٺو ته هنن کي منهنجي ڳالهه نه وڻي، ڇو جو اسان وٽ اها ئي سوچ آهي ته مسلمان فقط اسان وٽ آهن. يورپ ۾ ته ڪافر آهن جن جو ڪم شراب پيئڻ آهي، ناچ گاني ۾ دلچسپي وٺڻ آهي، وغيره وغيره. جيتوڻيڪ اهڙي ڳالهه ناهي. يورپ ته ڇا آمريڪا به مسلمانن سان ڀريو پيو آهي ۽ اهي جيڪي مسلمان ٿيا آهن اهي سوچي سمجهي اسلام جي دائري ۾ آيا آهن ۽ صحيح معنيٰ ۾ اسلام تي عمل ڪن ٿا. منهنجي ڳالهه تي حيرت کائيندي هنن مان هڪ چيو ته ”توهان ڪيئن ٿا چئو ته هي بزرگ جنهن جي نالي هيءَ مسجد آهي يورپ جي ڪنهن ملڪ جو رهاڪو هو.“
”توهان يورپ جي ملڪن جا نالا ٻڌايو ته آئون توهان کي جواب ڏيان. ٿي سگهي ٿو آئون ڪنهن عرب ملڪ کي يورپ جو ملڪ سمجهي رهيو هجان.“ مون وڏي اعتماد سان چيو. اسان جي گفتگو ٻڌي سندن ٻيا ساٿي به بيهي رهيا ۽ هاڻ اسان اڙدوءَ ۾ ڳالهائڻ لڳاسين جيئن هو به سمجهي سگهن.
”سائين جرمني، فرانس، اٽلي، اسپين...“ هنن ٻڌائڻ شروع ڪيو پر مون کين روڪي پڪ لاءِ چيو ته ”اسپين يورپ ۾ آهي نه؟“
”بلڪل.“
”ته پوءِ هي بزرگ يورپي ئي ٿيو جو هو اسپين ۾ ڄائو ۽ اتي ئي دين جي تعليم حاصل ڪيائين” مون چيو.
”پر سائين توهان ڪيئن پڪ سان چئو ٿا ته هي بزرگ اسپين جو آهي“ ٺٽي واري مولويءَ پڇيو.
”پڪ سان ان ڪري جو هن مسجد جو نالو جيڪڏهن سيف ٻنوي مسجد هجي ها“ ۽ پوءِ ميرپور خاص ۽ خيرپور ميرس واري مولوي صاحب کي مخاطب ٿيندي چيو، ”يا هن مسجد جو نالو ”محمد عثمان ڏيپلائي“ يا ”غلام نبي مورائي مسجد“ هجي ها ته ڇا توهان چوندائو ته اهي بزرگ مڪي ۽ مديني جا آهن يا دمشق ۽ بغداد جا آهن.“ مون کلندي چيومان.
”ظاهر آهي اهي سنڌ جا آهن جو انهن جي نالن پويان ٻنوي، ڏيپلائي ۽ مورائي لڳل آهي...“
”.... ۽ توهان سنڌ جي شهرن کان واقف آهيو.“ مون سندن ڳالهه کي ڪٽيندي چيو،“ اهڙي طرح هن بزرگ ابو العباس جي ”المرسي“ ذات ناهي پر Murcia شهر جو نالو آهي. غرناطا، قرطبا، اشيبيليا، طرطوشه، طراغونل، ڪتالونيا، مرسيا وغيره چند اسپين جي شهرن جا نالا آهن جتي اسان جو ڪيترن سالن کان اچڻ وڃڻ لڳو رهي ٿو ان ڪري هن بزرگ جي نالي پٺيان ”المرسي“ پڙهي آئون سمجهي ويس ته هي اسپين جو آهي جيئن ابن بطوطا پنهنجي نالي جي آخر ۾ ”الطنجي“ لکرائيندو هو معني هو الطنج (Tangiers) شهر جو آهي جيڪو المغرب (موراڪو/مراقش) ملڪ ۾ آهي. هونءَ ته اسپين جو شهر مورسيا (Murcia) جا ڪيترائي عالم ۽ بزرگ مشهور آهن. سڀ کان وڏي ڳالهه ته هي شهر مورسيا 825ع ۾ قرطبه (Cordoba) جي امير ”عبدالرحمان ثانيءَ“ اڏرايو ۽ سندس نالو ”مدينته مرسيه“ رکيو.

اسپين ۽ عرب دنيا

هونئن ته سڄو اسپين موسم، ساوڪ ۽ سونهن ۾ دنيا ۾ ڌرتيءَ جو هڪ اعليٰ حصو آهي پر مرسيه ته سونهن ۽ بيهڪ ۾ تڏهن به ۽ اڄ به هڪ اعليٰ علائقو آهي ۽ اهو هڪ اهڙي عرب مسلمان حاڪم ٺهرايو جيڪو پاڻ به پنهنجي اباڻي ڌرتي عربستان، عراق يا شام عراق ۾ نه پر اسپين جي شهر Toledo ۾ ڄائو جيڪو ان وقت پنهنجي عربي نالي ”طليطلا“ سان سڏيو ويو ٿي. اڄ به عرب دنيا ۾ توڙي اسپين ۾ هي شهر توليدو نالي سان گهٽ پر طليطلا سان وڌيڪ سڃاتو وڃي ٿو جيئن مصر جو شهر Cairo ۽ لبنان جو Tripoli سندن اصلي نالن قاهره ۽ طرابلس سان ڄاتا سڃاتا وڃن ٿا. ”عبدالرحمان ثاني“ عبدالرحمان اول بن معاويا جو پڙپوٽو هو، عبدالرحمان اول عرب مسلمانن جي حڪومت جو بنياد آئيبيريا ۾ رکيو جنهن ۾ اسپين، پورچوگال، جبرالٽر، ائنڊورا ۽ فرانس جو ڪجهه حصو اچي وڃي ٿو. 750ع ۾ دمشق ۾ جڏهن عباسي گهراڻي جو قبضو ٿيو ته اميه گهراڻي جو هي شهزادو عبدالرحمان اول پنهنجي جان بچائي 756ع ۾ اسپين کان اچي نڪتو اتي هن پنهنجي اميه گهراڻي جو راڄ قائم ڪيو ۽ قرطبه (Cordoba) کي پنهنجي گاديءَ جو شهر بڻائي پاڻ کي خليفو سڏرائڻ بدران ”امير قرطبا“ سڏرايو. ياد رهي ته اسپين تي اميه گهراڻي جو 45 سال اڳ قبضو ٿي چڪو هو جڏهن دمشق جو اميه خليفو الوليد اول بن عبدالمالڪ هو. هي خليفو 705ع کان 715ع تائين خليفو رهيو. عرب دنيا کان علاوه آفريڪا کنڊ جو اتراهو حصو به عربن (اميه گهراڻي) جي قبضي ۾ هو. ويندي آخري ڇيڙي واري ملڪ موراڪو (مراقش) به اميه گهراڻي جي هٿ ۾ هو. اتي جي Tangier (طنج) جو گورنر طارق بن زياد هو. هي طنج اهو شهر آهي جتي ابن بطوطا ڄائو ۽ ويهن سالن جي ڄمار ۾ طنج مان سفر جي شروعات ڪئي. نقشي ۾ ڏسبو ته آفريڪا جي ملڪ موراڪو جو ڇيڙو يورپ جي ملڪ اسپين جي شهر جبرالٽر سان بلڪل ڳنڍيو پيو آهي. وچ ۾ ميڊيٽرينين سمنڊ جا چند ميل آهن. 711ع ۾ طارق بن زياد ٻيڙين ذريعي ڪجهه ٻارهن هزار کن ماڻهو وٺي اسپين جي ڇيڙي واري حصي جبرالٽر وٽ پهچي ويو. ان هنڌ جو ان وقت ته ڪو نالو نه هو فقط هڪ پهاڙي هئي جنهن جبل جو بعد ۾ نالو ”طارق بن زياد“ سان منسوب ڪري، ”جبل الطارق“ رکيو ويو جتي پوءِ وڏو شهر ٿي ويو ۽ نالي ۾ ٿوري ڦير ڦار اچي وئي ۽ هاڻ دنيا ۾ اهو هنڌ ”جبرالٽر“ سڏجي ٿو.
عرب دنيا ۾ عباسي گهراڻي اميه گهراڻي کي شڪست ڏئي ڀڄائي ڪڍيو پر هن نئين دنيا ۾ اميه گهراڻي جي هڪ طاقتور حڪومت شروع ٿي وئي، ”عبدالرحمان اول جي 788ع ۾ وفات بعد سندس پٽ ”هشام اول“ جيڪو 757ع ۾ اتي قرطبه ۾ ئي ڄائو هو ٻيو امير قرطبه ٿيو. ان بعد سندس پٽ ”الحکم بن هشام“ ٽيو امير قرطبه ٿيو. جيڪي اسپين جي شهر قرطبه (Cordoba) ۾ رهي آيا هوندا اهي اتي جي مشهور “Lepers Society” (ڪوڙه جي مريضن جي علاج جي سوسائٽي) کان ضرور واقف هوندا. هتي اهو لکندو هلان ته 815ع ڌاري رکيل ان سوسائٽيءَ جو بنياد قرطبه جي هن امير الحکم بن هشام جي هڪ عيسائي ڪنيز (Concubine) ”عجب“ رکيو. 822ع ۾ الحڪم وفات ڪئي ۽ سندس پٽ ”عبدالرحمان الثاني“ قرطبه جو چوٿون امير ٿيو. عبدالرحمان الثاني 792ع ۾ اسپين جي شهر طليطلا (Toledo) ۾ ڄائو ۽ 852ع ۾ قرطبه ۾ وفات ڪئي. پاڻ 30 سال حڪومت ڪيائين هن جي حڪومت ۾ ناروي، ڊئنمارڪ پاسي جي ڦورن (وائڪنگ) اسپين جو شهر ڪئڊيز (Cadiz) جنهن جو اصل عربي نالو ”قادس“ آهي، ان کي تباهه ڪيو ۽ هڪ ٻيو شهر جيڪو هاڻ Seville سڏجي ٿو پر انهن ڏينهن ۾ عرب نالي ”شبيليا“ سان سڏيو ويو ٿي، ان کي فتح ڪيو. هي ٻئي شهر اڄ به ٽاپ جا شهر آهن ۽ ڪئڊيز (Cadiz) ۾ بندرگاهه ۽ وڏو شپ يارڊ هجڻ ڪري اسان به هڪ دفعو پنهنجي جهاز جي ٻاهرين لوهي چادر (Hull) جي مرمت (Repair) ڪرائي هئي ۽ هفتو کن رهيا هئاسين. امير قرطبه عبدالرحمان ثانيءَ نه فقط مقابلو ڪري وائڪنگ کي تڙي ڪڍيو پر هن اشبيليا (Seville) شهر ۾ جهازن جو آڙماڙ (fleet) ۽ نيول جنگي بارود جو Arsenal ٺهرايو جيئن اڳتي ڪنهن کي حملي ڪرڻ جي همت نه ٿئي.
سو پاڻ مصر جي سڪندريا شهر جي مسجد ڏسي ”ابو العباس المرسي“ بزرگ جي ڳالهه پئي ڪئي جنهن جي نالي اها مسجد آهي ۽ اهو اسپين جي مٿين شهر مرسيه ۾ ڄائو جيڪو شهر قرطبا جي چوٿين امير عبدالرحمان الثانيءَ ٻڌرايو هو. دراصل هن اميه امير اسپين جي هن شهر توڙي پنهنجي گاديءَ واري شهر قرطبه ۾ علم ۽ ادب جي همت افزائي ڪئي. يوناني ۽ ٻين ٻولين جا ڪتاب ترجما ڪرايا. مسجدون ۽ مدرسا ٺهرايا ۽ سچ ته اهو آهي ته هن شهر مرسيه جا ڪيترائي عالم بزرگ نه رڳو اسپين، موراڪو، پورچوگال ۽ فرانس پاسي مشهور هئا پر عرب دنيا ۾ پڻ، جيئن ته صوفي ماسٽر ۽ ليکڪ محي الدين ابن العربي، ابن سداح، ابو عبدالله محمد ابن علي- جنهن جي لکيل 800 ڪتابن مان اڄ به 100 کن موجود آهن، وغيره.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته مصر جو شهر السڪندريا به علم حاصل ڪرڻ جو مرڪز هو جتي جي لئبرري ان وقت ته دنيا ۾ وڏي ۾ وڏي هئي پر اڄ به مشهور آهي، ۽ ان جا مدرسا ۽ مسجدون ان وقت جي دنيا ۾ مشهور هيون. ماڻهو پري پري کان اسڪندريا نه رڳو گهمڻ لاءِ آيا ٿي پر دين جي تعليم حاصل ڪرڻ ۽ تبليغ لاءِ به هتي پهتا ٿي. ابو العباس به وڌيڪ علم پرائڻ ۽ تبليغ لاءِ پنهنجي اباڻي وطن اسپين کان هتي اسڪندريا (مصر) پهتو، پر جيئن ته اسپين پاسي جي ڪيترن ئي شهرن: غرناطا، قرطبا، ويندي سبته (Ceuta) کان عالم، استاد، بزرگ اسڪندريا پهتا ٿي ان ڪري انهن جي سڃاڻپ لاءِ هنن کي هنن جي شهرن سان منسوب ڪيو ويو ٿي جيئن قلندر شهباز محمد عثمان ”مروند“ شهر کان اچڻ ڪري اسان هن کي ”مروندي“ چئون ٿا تيئن ابو العباس اسپين جي شهر مرسيه (Murcia) جو هجڻ ڪري هو عرب دنيا ۾ المرسي سڏجڻ لڳو.
ابو العباس اندلس جي شهر مرسيه ۾ 1219ع ۾ هڪ امير سوداگر جي گهر ۾ جنم ورتو جنهن هن کي واپاري ڪاروبار سان گڏ ديني تعليم به ڏياري. وڏو ٿي هن پنهنجي پيءُ جي ڪاروبار ۾ مدد ڪئي. پاڻ ايمانداري، امانتداري ۽ غريبن جي مدد ڪرڻ ۾ نالو پئدا ڪيو. 1242ع ڌاري اسپين ۾ عيسائين جا ڦڏا فساد وڌڻ ڪري هن جي فئمليءَ ٽيونيشيا لڏي وڃڻ جو ارادو ڪيو جتي ابو العباس جي فئمليءَ کي مزو نه آيو ۽ هو اسپين موٽي آيا پر ابو العباس ٽيونيشيا جي هڪ عالم دين ابولحسن اشدليءَ وٽ ترسي پيو ۽ ڪجهه وقت کان پوءِ هو پنهنجي هن مرشد سان گڏ سڪندريا (مصر) هليو آيو جتي اسپين جا ٻيا به ڪيترائي عالم اسڪالر وڌيڪ علم حاصل ڪرڻ لاءِ پهتا ٿي. ابو العباس مصر ۾ المرسي سڏجڻ لڳو- يعني اندلس (اسپين) جي مرسيه شهر جو. هو 1287ع ۾ مرڻ گهڙيءَ تائين سڪندريا ۾ چاليهه کن سال دين جي تعليم ڏيندو رهيو. پاڻ مصر جي چئن بزرگ درويشن مان هڪ مڃيو ويو ٿي باقي ٽي چيا وڃن ٿا، اهي هي آهن: احمد البداوي، الدسوقي ۽ ٽيون جنهن کي مصري الحاج يا لکڻ ۾ Al- Haggag لکن ٿا (جيئن جمال ناصر کي گمال ناصر لکن ٿا) ان کان اسان جي ملڪ جا مسلمان به چڱي طرح واقف آهن. الحجاج دراصل ”مسلم بن الحجاج“ آهي جيڪو مشهور اسڪالر ۽ محدث ٿي گذريو آهي. سندن گڏ ڪيل حديثن جي مجموعي کي اسين ”صحيح مسلم“ سڏيون ٿا ۽ ”صحيح بخاري“ سان گڏ حديثن جو هي مجموعو سڀ کان گهڻو Authentic مڃيو وڃي ٿو. مسلم بن الحجاج جيڪو اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ امام مسلم جي نالي سان مشهور آهي خراسان (اڄ واري ايران) جي شهر نيشاپور ۾ 815ع ۾ ڄائو ۽ 875ع ۾ اتي ئي وفات ڪيائين.
مٿين باقي بزرگن مان احمد البدوي موراڪو جو سني مسلمان عالم هو جيڪو فاس (Fes) شهر ۾ ڄائو پر پوءِ وڏو ٿي مصر هليو آيو ۽ سڪندريا کان 130 ڪلو ميٽر ڏکڻ واري شهر طنطا ۾ اچي Settle ٿيو. طنطا شهر کي انگريز ۽ فرينچ تانتا (Tanta) سڏين ٿا. طنطا ڪافي وڏو شهر آهي ۽ سڪندريا کان قاهري ويندي رستي تي اچي ٿو. هي شهر انڊيا جي ”امبالا“ وانگر مٺائين ۽ نمڪو کان مشهور آهي. شهر جي وڏي مسجد هن بزرگ احمد البداويءَ سان منسوب آهي جنهن ۾ هن جو آخري آرامگاهه پڻ آهي. مصر جي ڪيترين ئي اهم شخصيتن جو واسطو هن شهر طنطا سان آهي جيئن اسان وٽ پاٽ ۽ شڪارپور جهڙن شهرن سان ڪيترن ئي عالمن جو آهي. مصري ناول نويس نبيل فاروق، اولمپڪ گولڊ ميڊلسٽ السيد ناصر، مصري فلمي اداڪارا امينا رزق، ڪيترن ئي ڪتاب جو ليکڪ احمد خالق توفيق، مفڪر ۽ دين جو ڄاڻو ناصر ابو زيد، عورتن جي حقن جي جاکوڙي دريه شفيق، بيلي ڊانسر نعيمه عاڪف ۽ ٻيا ڪيترا هن شهر Tanta (طنطا) جا رهاڪو چيا وڃن ٿا.
اهڙي طرح مصر جو چوٿون وڏو بزرگ ۽ عالم دين الدسوقي چيو وڃي ٿو جنهن جو اصل نالو ته ابراهيم عبدالعزيز آهي پر سندس مصر جي شهر دسوق (Desouk) سان واسطو هجڻ ڪري، هو دنيا ۾ ”امام الدسوقي“ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو. پاڻ 1255ع ۾ هن شهر دسوق ۾ جنم ورتو جيڪو نيل نديءَ جي ڊيلٽا وٽ ائين آهي جيئن اسان جو ڪيٽي بندر. دسوق سڪندريا کان ايترو پري آهي جيترو اسان جي ڳوٺ هالا کان باءِ روڊ ڄامشورو، پاڻ سڄي زندگي دسوق ۾ گذاري ۽ دين جي پرچار ڪئي، کيس مصر جو ”شيخ السلام“ به سڏيو وڃي ٿو. سندس نالي دسوق شهر ۾ هڪ وڏي مسجد ”مسجد الدسوقي“ آهي جيڪا ”مسجد ابراهيم“ به سڏجي ٿي. پاڻ 1296ع ۾ وفات ڪيائين ۽ سندس مقبرو هن مسجد ۾ ئي آهي.
سڪندريا وانگر هي شهر دسوق به تمام آڳاٽو آهي جتي ٽوئرسٽن جي پيهه پيهان ڪري ڪيتريون ئي بين الاقوامي معيار جون ريسٽورنٽون ۽ هوٽلون آهن. هڪ دفعي باءِ روڊ قاهري ويندي هتي جي هڪ انگريزي نالي واري ريسٽورنٽ Lime Tree ۾ ڪافي پيتي هئيسين. هڪ ٻن ٻين ريسٽورنٽن جا به نالا ياد اچي رهيا آهن: الفيروز، الاصدقا، بريزيلو وغيره وغيره. بهرحال هي سڀ ڳالهيون سڪندريا شهر جو ذڪر ڪندي، بلڪ شهنشاهه ايران جي پهرين زال ”مائي فوزيه صاحبه“ (مصر جي بادشاهه فاروق جي ڀيڻ) جي ڳالهه ڪندي نڪري پيون جيڪا هن شهر سڪندريا ۾ ڄائي، وڏي ٿي ۽ زندگيءَ جا آخري ڏينهن گذاريا، جتي اسان جو جهاز لنگر انداز ٿيندو رهيو ٿي ۽ جتي هڪ دفعو وڏو عرصو رهڻ لاءِ آئون پورٽ سعيد کان ڪوسٽل روڊ وٺي يعني ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري واري روڊ ذريعي ٽئڪسيءَ ۾ پهتو هوس.
گذريل صديءَ جي آخري چوٿي کان- بس سمجهو ته 1970ع پنجهتر کان سمنڊ تي بحري جهاز هلائڻ وارن لاءِ آساني پيدا ٿي آهي جو نت نوان اليڪٽرانڪ اوزار ايجاد ٿيا آهن جيئن ته سئٽلائيٽ نيويگيٽر وغيره جن ذريعي جهاز هلائنيدڙ پنهنجي جهاز جي سمنڊ تي هر وقت صحيح پوزيشن معلوم ڪري سگهن ٿا. جهاز 24 ڪلاڪن ۾ ڪيترو هليو اهو مفاصلو معلو م ڪري سگهجي ٿو نه ته سج، سيارن ۽ تارن ذريعي معلوم ڪرڻ ۾ غلطيون به ٿي سگهيون ٿي. گوگل ارٿ ۽ ٻين نقشن ذريعي پڻ هر بندرگاهه ۾ اندر گهڙڻ جو رستو معلوم ڪري سگهجي ٿو نه ته فقط انهن بندرگاهن جي پوزيشن جي خبر سولائيءَ سان پئجي سگهي ٿي جن ۾ لائيٽ هائوس لڳل ٿيا ٿي. لائيٽ هائوس هڪ ڊگهو منارو ٿئي ٿو جنهن جي چوٽيءَ تي بلب يا گئس بتيءَ جي چوڌاري هڪ طاقتور Concave قسم جي آرسيءَ کي ڦيرايو وڃي ٿو جيڪا ان روشنيءَ کي فوڪس ڪري سمنڊ ڏي پري پري اڇلائي ٿي جيئن ان روشنيءَ جي رينج ۾ آيل جهاز هيڏانهن هوڏانهن ڀٽڪڻ بدران ان روشني ڏي رخ ڪري ان بندرگاهه ۾ اچي سگهن. مون کي ياد آهي ته 1970ع واري ڏهاڪي جي ڪنهن شروع واري سال ۾ اسان کي جهاز کي ڪراچيءَ کان موزمبق (آفريڪا) جي بندرگاهه لارينزو مارڪس وٺي وڃڻو هو جيڪو هاڻ موپوتو بندرگاهه سڏجي ٿو. ڇهه ست ڏينهن جي سفر بعد اسان جو جهاز موزمبق ملڪ جي ڪناري جي ويجهو رات جو ٻارهين هڪ بجي ڌاري پهتو ۽ اسان تارن ۽ پنهنجي ڪاغذ واري نقشي (Chart) ذريعي لارينزو مارڪس جي سامهون پهچي وياسين پر لائيٽ هائوس جي روشنيءَ جو ڪو پتو نه پيو پوي جنهن مان سمجهي وياسين ته حساب ڪتاب ڪرڻ ۾ اسان کان غلطي ٿي وئي آهي ۽ اسان بندرگاهه جي ساڄي يا کاٻي پاسي کان وڃي نڪتا آهيون. سو بندرگاهه کي ڳولڻ لاءِ سڄي رات اسان آفريڪا جي ڪناري جي ڪڏهن ساڄي پاسي ته ڪڏهن کاٻي پاسي ڪوسٽنگ ڪندا رهياسين پر لائيٽ هائوس جي روشنيءَ جو هي پتو نه هو پتو. پوءِ صبح ٿيڻ تي روشنيءَ ۾ پري کان عمارتون ڏسي سمجهي وياسين ته هي آهي موزمبق ملڪ جو بندرگاهه ۽ گاديءَ وارو شهر لارينزو مارڪس. بعد ۾ بندرگاهن وارن ٻڌايو ته شهر ۾ هلندڙ فسادن ڪري بندرگاهه جي لائيٽ هائوس ۽ بندرگاهه جي ٻاهران سمنڊ تي لڳل Buoys جون بتيون وساميل رکيون ويون آهن.
هونءَ لائيٽ هائوس جي بهتري ان جي اوچائي، لائيٽ ۽ آرسين جي طاقت تي منحصر آهي. جيتري روشني پري تائين وڃي اوترو سٺو. اسان جي ڪراچي واري بندرگاهه جي نشاندهيءَ لاءِ پڻ لائيٽ هائوس آهي جيڪو منهوڙي ٻيٽ تي ٺهيل آهي. منهوڙي ٻيٽ جي هاڪ ڪراچيءَ جي مشهور ٿيڻ کان به اڳ ڪافي دنيا ۾ رهي آهي. ايتري قدر جو پراڻا يوناني به هن ٻيٽ ڪراچيءَ کان واقف هئا. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪراچي سالن جا سال هڪ ڳوٺڙو (Fishing Village) رهيو. ان وقت جا يوناني ڪراچيءَ کي ڪيترن ئي نالن سان سڏيندا هئا خاص ڪري ڪروڪولا (Krokola) سان. سنڌو ماٿريءَ ۾ ويڙهه ختم ٿيڻ بعد- يعني راجا پورس سان جنگ جوٽڻ بعد سڪندر اعظم هتي اچي ڪئمپ هنئي هئي ۽ سلطنت بابل ڏي روانو ٿيڻ لاءِ پنهنجو ٻيڙو (Fleet) تيار ڪيو هو. بابل جو شهر عراق جي فرات نديءَ تي هو جتي اها ايراني نار (Persian Gulf) ۾ ڇوڙ ڪري ٿي.
منهوڙو ٻيٽ گهمڻ لاءِ سلطنت عثمانيه جو ائڊمرل سيد علي رئيس پڻ آيو هو جنهن پنهنجي سفر جو احوال 1557ع ۾ ”مراته الممالڪ“ ڪتاب ۾ بيان ڪيو آهي جنهن ۾ هن پنهنجي ڏکڻ ايشيا، وچ ايشيا ۽ مشرق وسطيٰ جي ملڪن جو احوال لکيو آهي. هي ڪتاب ترڪش ادب جو هڪ آڳاٽو سفر نامو ليکيو وڃي ٿو. ياد رهي ته ابن بطوطا جيڪو پڻ هن پاسي آيو مٿئين ترڪ ائڊرمل کان ٻه صديون اڳ هند سنڌ ۾ آيو. هو 1325ع کان 1354ع تائين 29 سال هيڏانهن هوڏانهن گهمندو رهيو.

سيف الدين قايتباي، جيڪو مصر جو سلطان بڻيو!

سال 1839ع ۾ جڏهن انگريزن منهوڙي تي حملو ڪيو ته ان وقت اتي فقط ارڙهين صديءَ جو ٺهيل هڪ قلعو هو ۽ ڪلمتي بلوچن جي فوج ڪراچيءَ جي حفاظت ڪئي ٿي ۽ هن بندرگاهه جو انهن ڏينهن ۾ عمان ۽ بحرين سان واپار هليو ٿي. منهوڙي تي انگريزن جي قبضي ٿيڻ بعد هنن 1889ع ۾ اتي لائيٽ هائوس ٺهرايو جيڪو اڄ تائين موجود آهي. اهو پنهنجي وقت جو ڊگهي ۾ ڊگهو لائيٽ هائوس سمجهيو ويو ٿي جيڪو 28 ميٽر يعني 91 فٽ ڊگهو آهي ۽ هن جي روشني اڇلڻ جي رينج 26 ناٽيڪل ميل يعني ڌرتيءَ وار کڻي 33 ميل سمجهو، آهي. ان حساب سان هي لائيٽ هائوس وڏي ڳالهه سمجهيو ويو ٿي جڏهن يورپ ۽ آمريڪا جي ملڪن جي ڪيترن بندرگاهن ۾ جهڙا تهڙا لائيٽ هائوس به نه هئا. اڄ به هي لائيٽ هائوس هڪ ڏسڻ وٽان عمارت آهي. 1960ع واري ڏهاڪي ۾ مون جڏهن جهاز هلائڻ واري نوڪري شروع ڪئي ته ڪيترن ئي ملڪن جا جهازي (جهاز هلائڻ وارا) نه فقط ڪراچي بندرگاهه جي تعريف ڪندا هئا ته بيهڪ ۾ سڌو سڌو ۽ صاف سٿرو آهي پر هن لائيٽ هائوس جي به واکاڻ ڪندا هئا ته سمنڊ تي ڀٽڪيل مسافرن لاءِ هي وڏي رهنمائيءَ جو ڪارڻ آهي.
هاڻ اچون ان ڳالهه تي يعني سڪندريا بندرگاهه جي لائيٽ هائوس تي جنهن جو مون ذڪر ڪرڻ کان اڳ پڙهندڙن کي ڀيٽ ڪرڻ لاءِ مٿيون منهوڙي وارو احوال لکيو آهي. منهوڙي وارو لائيٽ هائوس 1889ع ۾ ٺهيو تڏهن به اسان ان کي وڏي ڳالهه ٿا سمجهون. ان کان اڳ کڻي سئو يا ٻه سئو سال پٺتي وڃجي ته ڪنهن ايڪڙ ٻيڪڙ بندرگاهه ۾ لائيٽ هائوس هجي نه ته جهاز ران ڪنهن بندرگاهه کي ڳولڻ لاءِ ڌڪا ۽ ٿاٻا کائيندا رهيا ٿي يا ڌڪا هڻي منزل ڳوليائون ٿي. هاڻ ان منظر ۾ جيڪڏهن توهان کي اهو ٻڌايان ته سڪندر اعظم جو ٻڌرايل هي شهر واحد بندرگاهه هو جتي دنيا جو پهريون لائيٽ هائوس ٺهرايو ويو جيڪو اڄ کان چار پنج سئو سال اڳ نه پر 23 صديون اڳ 300 ق-م ۾ ٺهرايو ويو. توهان ان مان اندازو لڳايو ته ڇا هن شهر سڪندريا جو شان مان هو. ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري وارن ملڪن: يونان، ،اٽلي، فرانس، اسپين کان ترڪي، البانيا، الجيريا جهڙن ملڪن جا بندرگاهه هئا پر هو ڪنهن بندرگاهه ۾ ڪو لائيٽ هائوس؟ ۽ اهو به ان معيار ۽ بلنديءَ جو؟ سوچيو ته هن لائيٽ هائوس ڪري ميڊيٽرينين سمنڊ جا جهاز واپار وڙي سانگي ٻئي ڪنهن بندرگاهه ۾ ويندا هجن يا نه پر هتي مصر جي هن شهر سڪندريا آيا ٿي جتي سامان لٿو ٿي ۽ ان سامان مان ڪجهه وکر خشڪي رستي بحرِ احمر جي بندرگاهن مان ٻين جهازن ۾ چڙهيو ٿي جتان عربي سمنڊ، ايراني نار ۽ آفريڪا کنڊ جي اوڀر واري ڪناري جي بندرگاهن ڏي ويو ٿي، ڇو جو انهن ڏينهن ۾ نه هو سئيز ڪئنال ۽ نه يورپ وارن کي اها خبر ته آفريڪا کنڊ جي هيٺان ڦيرو کائڻ تي ٻي پاسي هندي وڏو سمنڊ آهي.
سڪندريا جو هي لائيٽ هائوس ڏسڻ لاءِ دنيا جا ماڻهو آيا ٿي. ويندي ابنِ بطوطا به پنهنجي سفر نامي ۾ هن لائيٽ هائوس (فانوس السڪندريا) جو ذڪر ڪيو آهي جيڪو عرب دنيا ۽ يورپ ۾ Pharos of Alexandria جي نالي سان پڻ سڏيو وڃي ٿو. سڪندر اعظم پنهنجي نالي سان هي شهر ٻڌرائي پاڻ ته هليو ويو ۽ يڪدم وفات ڪيائين، پٺيان سندس يوناني حاڪم پتولمي (Ptolemy) عربي ۽ اڙدو سنڌيءَ ۾ جيڪو ”بطليموس“ سڏجي ٿو، ان گهراڻي جي سوتر نالي بطليموس اول 305 ق-م ۾ پاڻمرادو بادشاهه ٿيڻ جو اعلان ڪيو ۽ پهنجي دور حڪومت ۾ سڪندريا بندرگاهه ۾ لائيٽ هائوس ٺهرائڻ جو ڪم شروع ڪرايو جيڪو سندس پٽ بطليموس الثاني (Ptolemy II) فلڊ لفس جي دور حڪومت ۾ مڪمل ٿيو. هن جي ٺهڻ ۾ 12 سال لڳي ويا پر هن کان پوءِ جنهن به بندرگاهه ۾ لائيٽ هائوس ٺهيو ٿي ته ان لاءِ سڪندريا بندرگاهه جو هي لائيٽ هائوس ماڊل طور ليکيو ويو ٿي. هن جي ڊيگهه يعني اوچائي 100 ميٽر (330 فوٽ) هئي- يعني اسان واري منهوڙي واري لائيٽ هائوس جي ٽيڻ کان به اوچو هو. (ياد رهي ته منهوڙي وارو لائيٽ هائوس اوچو اوچو ته به 28 ميٽر آهي) جنهن جي روشنيءَ جي رينج 26 ناٽيڪل ميل ان ڪري آهي جو اڄڪلهه اليڪٽرسٽي آهي جنهن جا طاقتور بلب استعمال ٿين ٿا پر سڪندريا ۾ انهن ڏينهن ۾ اليڪٽرسٽي ته ڇا گئس بتيون (گولا) به ايجاد نه ٿيا هئا. کورو (furnace) ٻاري ان جي روشنيءَ کي استعمال ڪيو ويو ٿي، ان هوندي به لائيٽ هائوس جي روشني اڇلائڻ جي رينج 29 ناٽيڪل ميل رهي ٿي. يعني اسڪندريا بندرگاهه کان جهاز 45 ڪلو ميٽر پري هئا ته سڪندريا جي هن لائيٽ هائوس جي روشنيءَ جو چمڪاٽ هنن کي نظر آيو ٿي ۽ هو ان روشني جي نڪ سامهون هلي بندرگاهه تائين پهچي ويا ٿي.
ڪيترين صدين تائين سڪندريا بندرگاهه جو هي لائيٽ هائوس دنيا جي اتاهين عمارت مڃي وئي ٿي. 956ع ۽ 1323ع جي وچ ۾ هن شهر ۾ جيڪي ٽي زلزلا آيا انهن هن لائيٽ هائوس کي ڏاڍو نقصان رسايو ۽ کنڊهر بڻجي ويو. ابن بطوطا جڏهن گهران حج لاءِ نڪتو ته هو واٽ تي 1326ع ۾ اسڪندريا مان ٿيندو ويو ۽ پوءِ جڏهن دنيا جي سياحت ڪري واپس پنهنجي وطن موراڪو موٽيو ته به هن شهر سڪندريا مان ٿيندو ويو. اهو سال 1349ع هو. هو پنهنجي سفر نامي ۾ لکي ٿو ته واپسيءَ تي هن ڏٺو ته دنيا جو هي مشهور لائيٽ هائوس بُري طرح چيراٽجي ۽ ڀڄي پيو هو. ”هن جي اهڙي ته خراب حالت هئي جو باوجود ڪوشش جي آئون ان ۾ نه داخل ٿي سگهيس ۽ نه مٿي چڙهي سگهيس.“ ياد رهي ته هي لائيٽ هائوس ٺهڻ کان ڊهڻ تائين ساڍيون سورهن صديون آڳاٽي دنيا جي ستن عجوبن مان هڪ هو.
سڪندريا وڃڻ وارن کي ڪيئن خبر پوي ته اهو لائيٽ هائوس ڪهڙي هنڌ تي هو؟ سڪندريا بندرگاهه ۾ ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري تي اڄڪلهه جيڪو قلعه قايتباي Citadel of Qaitby نظر اچي ٿو اهو exact ان پوزيشن تي آهي جتي فانوس السڪندريا (لائيٽ هائوس) هو. دراصل سڪندريا ايندڙ سياحن (Tourists) لاءِ هي قلعو قايت باي به وڏي ڪشش رکي ٿو جو تاريخ ۽ عمارت سازيءَ کان بيحد اهم آهي. هي قلعو مصر جي ارڙهين برجي مملوڪ سلطان الاشرف سيف الدين قايت باي سڪندريا جي لائيٽ هائوس جي جاءِ تي 1477ع ۾ ٺهرايو. سلطان الاشرف قايت باي 1416ع ۾ ڄائو ۽ 52 ورهين جي ڄمار ۾ مصر جو سلطان ٿيو. پاڻ 1496ع ۾ وفات تائين 28 سال حڪومت ڪئي.
هتي اهو به لکندو هلان ته قايت باي سلطان (مصر جو حاڪم) دراصل غلام هو. هو شرڪسيا (Circassian) هو يعني هو قفقاز (Caucasus) علائقي ۾ ڄائو جيڪو علائقو بحرِ اسود (Black Sea) ۽ ڪئسپين سمنڊ (بحر قزوين) جي وچ ۾ آهي جنهن ۾ روس جو ڪجهه حصو، جارجيا، آذر بائيجان، آرمينا وغيره اچي وڃن ٿا. جنن پرين کان مشهور ڪوه قاف جبل به هن علائقي ۾ اچن ٿا. بهترين تير اندازي ۽ گهوڙي سواري ڪندو ڏسي غلامن جي خريداري ڪندڙ هڪ سوداگر کي هن ڇوڪري قايت باي کي خريد ڪرڻ جو شوق ٿيو ۽ هن کي خريد ڪري قاهري جي مارڪيٽ ۾ اچي وڪيو. جيتوڻيڪ هي ويهه سالن کان به مٿي عمر جو هو پر هن جي هنر (تير اندازي ۽ گهوڙيسواريءَ) کي ڏسي ان وقت جي نائين برجي گهراڻي جي سلطان بارسبيءَ خريد ڪيو ۽ کيس پنهنجي محل جو گارڊ مقرر ڪيو. ان بعد ٻئي حاڪم يعني ڏهين سلطان هن ڇوڪر کي سيڪريٽري ڪري رکيو ۽ پوءِ اڳتي هلي هي مملوڪ سلطنت جي فوج جو فيلڊ مارشل ٿي ويو. اصل سلطان ۽ انهن جو اولاد ۽ ڀائيٽيا ڀاڻيجا هڪ ٻئي پويان قدرتي موت مرندا رهيا يا هڪ ٻئي کي زهر کارائي يا قتل ڪرائي ختم ڪندا رهيا- تانجو سترهين حاڪم جي ٻه مهينا حڪومت بعد هي فيلڊ مارشل غلام ڇوڪرو قايت باي مصر جو ارڙهون برجي سلطان ٿي ويو جنهن کي عوام به خوب Support ڪيو ۽ بنا ڪنهن شڪ جي هن غلام حاڪم (سلطان قايتباي) عوام لاءِ به ڏاڍا ڪم ڪيا. هن مملوڪ سلطنت جي ايڪانامي صحيح ڪئي، اتراهن علائقن ۾ سلطنت عثمانيه (Ottoman Empire) سان بهتر تعلقات ٺاهيا. بهرحال مصر جي هن سلطان جي سندس ٺهرايل قلعي سان گڏ سندس زندگيءَ جي ڪهاڻي ان ڪري کڻي ويٺس ته پڙهندڙ اندازو لڳائين ته اڳئين زماني ۾ اجهو ائين به فيلڊ مارشل ۽ سلطان ٿيا ٿي. رڳو مارشل لا لڳائي صدر ۽ فيلڊ مارشل نٿي ٿيا. نه فقط اڳ زماني ۾ پر اڄ جي دور ۾ به ڪيترن ملڪن ۾ اهڙي طرح حاڪم ٿيڻ جي خواهش رکڻ وارا سياستدان، فوجي، بيورو ڪريٽس نظر اچن ٿا، پر افسوس جو ملڪ ۽ عوام کي خوشحال بنائڻ بدران ويتر انهن جي ڀينگ ڪن ٿا.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سلطان الاشرف سيف الدين قايت باي هڪ غلام مان ملڪ جو بادشاهه ٿيو پر بنا ڪنهن شڪ جي هن جي حڪومت بهترين سمجهي وئي ٿي ۽ هن جيڪا خوشحالي آندي اها ان کان اڳ جا خانداني حاڪم به آڻي نه سگهيا. هن نه رڳو مصر جي مختلف شهرن: قاهري، سڪندريا، روزيٽا (رشيد)، شام ۾ اليپو ۽ دمشق ۾ پر مڪي، مديني ۽ بغداد ۾ ڪيترائي مدرسا، مسجدون، مسافر خانا، مطب ۽ ٻيون عمارتون ٺهرائي عوام ۽ اسلام جي خدمت ڪئي. ياد رهي ته 1481ع ۾ مديني ۾ وڏي باهه لڳي هئي جنهن ۾ حضور صلعم جن جي روضي پاڪ ۽ مسجد النبوي کي به تمام گهڻو نقصان پهتو هو. پوءِ مصر جو هي سلطان قايت باي هو جنهن اڳتي وڌي هن خير جي ڪم ۾ سڀ کان گهڻي مدد ڪئي هئي. قاهري ويندڙن جي معلومات لاءِ اهو به لکندو هلان ته قاهري جي وچ شهر ۾ ”باب الوزير اسٽريٽ“ ۾ جيڪو 190 ڪمرن جو ”الرزق محل“ آهي، هن سلطان 1480ع ۾ ٺهرايو هو.
ڪن بندرگاهن جو Approach بيحد خوبصورت ٿئي ٿو. ائپروچ معنيٰ اسان جو جهاز کليل سمنڊ ختم ڪري جڏهن ڪناري جي ويجهو پهچي ان بندرگاهه جو رخ رکي ٿو ته اهو اسان کي سمنڊ جي طرف کان ڪيئن لڳي ٿو. لبنان جي بندرگاهه طرابلس ڏي وڌندا هئاسين ته سامهون سيڊار جي وڻن سان جهنجهيل جبل نظر ايندا هئا. هانگ ڪانگ پڻ پهاڙيءَ تي آهي ان ڪري هانگ ڪانگ جي بندرگاهه ۾ ڏينهن جو گهڙ يا رات جو پري کان ئي هانگ ڪانگ شهر جون خوبصورت عمارتون، روڊ رستا ۽ وڻ ٽڻ نظر اچن ٿا. رات جي وقت ته پهاڙيءَ جي قدمن کان چوٽي تائين رنگين بتين ۽ Neon Signs جي جهڳ مڳ نظر اچي ٿي، پر ڪراچي بندرگاهه ۾ گهڙڻ وقت اهو ٻُسو ٻُسو ۽ بي رونق لڳي ٿو. ا هو ان ڪري جو ڪراچيءَ جو شهر ڪنهن پهاڙيءَ تي هجڻ بدران سطح سمنڊ کان به هيٺ آهي يعني جيڪڏهن سمنڊ جي ڪا وڏي ڇول شهر ۾ ڌوڪي پوي ته سڄو ٻڏي وڃي. ان پاڻيءَ جي يڪدم واپس سمنڊ ۾ وڃڻ جو ڪو بندوبست ناهي دنيا لتاڙي جڏهن اسان جو جهاز پنهنجي هوم پورٽ يعني ڪراچيءَ پهچندو آهي ته لائيٽ هائوس جي روشني ۽ نقشن جي آڌار تي ئي پهچبو آهي. پوءِ جڏهن جهاز ائنڪريج تي اچي لنگر ڪيرائيندو آهي- يعني بندرگاهه جي منهن وٽ، ته اتي ڪراچيءَ جي حبيب بئنڪ جي عمارت نظر اچي ٿي پر هاڻ بحريا ٽائون وارن جي ڪلفٽن تي ٺهيل Icon عمارت ۽ ٻه ٽي ٻيون اتاهيون عمارتون نظر اينديون هونديون. ممبئي جو شهر وري به مٿڀرو آهي ۽ بندرگاهه جي ويجهو ٿيڻ سان يعني ائپروچ تي تاج هوٽل ۽ گيٽ وي ٽو انڊيا جهڙيون عمارتون نظر اچن ٿيون. رهيو سوال سڪندريا بندرگاهه جو سو ان جي ائپروچ تي سمنڊ جي ڪناري تي ٺهيل عمارتن مان جيڪا سڀ کان اڳ نظر اچي ٿي ۽ سڀ کان نمايان لڳي ٿي اهو آهي ”قصر راس التين“ يعني شاهي محل جيڪو اڄ ڪلهه مصر جي صدر جو سرڪاري رهائش گاهه آهي. محمد علي پاشا گهراڻي جي سلطانن/ بادشاهن جي ڏينهن ۾ هي شاهي محل هو جتي شاهي گهراڻي جا ماڻهو رهيا ٿي ۽ ڌارين ملڪن کان آيل حاڪمن جي دعوت ڪئي وئي ٿي. شاه فاروق توڙي سندس ڀيڻ ايران جي راڻي فوزيه پهلوي هن محل ۾ ڄائي، وڏي ٿي ۽ شهنشاهه ايران کان طلاق وٺي پنهنجي ملڪ مصر موٽڻ تي هن محل راس التين ۾ رهائش اختيار ڪئي. هي محل راڻي فوزيه جي پڙ ڏاڏي تر ڏاڏي محمد علي پاشا 1834ع ۾ ٺهرائڻ شروع ڪيو جيڪو تيرهن سالن بعد 1847ع ۾ ٺهي راس ٿيو. سلطان محمد علي پاشا ماڊرن مصر جو باني تصور ڪيو وڃي ٿو جنهن مصر ۾ پنهنجي نالي ”محمد علي پاشا گهراڻي“ جو 1805ع ۾ بنياد رکيو ۽ سندس گهراڻي مصر جي 1952ع واري انقلاب تائين ڏيڍ صدي حڪومت ڪئي. شاه فاروق- يعني فوزيه جو ڀاءُ هن گهراڻي ۽ مصر جو آخري بادشاهه ٿي گذريو ۽ فرعونن کان هلندڙ بادشاهت جي سسٽم کي ٻنجو اچي ويو ۽ هوڏانهن فوزيه جو مڙس شهنشاهه محمد رضا شاهه پهلوي به پهلوي گهراڻي ۽ ايران جو آخري بادشاهه ثابت ٿيو جنهن جي شروعات پڻ مصر جي فرعونن وانگر عيسوي سن کان به گهڻو اڳ دارا (Darius)، خشايارشا (Xerxes)، قمبيز (Cambyses) ۽ ڪورش اعظم (Cyrus) کان يعني 600 ق-م کان ٿي هئي.

سلطنت عثمانيا جو علي پاشا مصر جو ڪيئن سلطان بڻيو!

ڇا پڙهندڙ مصر جي شاه فاروق ۽ سندس ڀيڻ- ايران جي آخري شهنشاهه محمد رضا شاهه پهلوي جي پهرين زال فوزيه جي هن ڏاڏي پڙ ڏاڏي ”محمد علي شاهه پاشا“ بابت ضرور سوچيندا هجن ته هي ڪير هو جنهن مصر ۾ پنهنجي نالي شاهي گهراڻي جو بنياد رکيو ۽ پاڻ ان جو پهريون سلطان ٿيو؟
”محمد علي پاشا“ يونان جي شهر ڪوالا ۾ هڪ الباني فئملي ۾ 1769ع ۾ ڄائو. هن جي والد ابراهيم آغا تماڪ ۽ جهازن ذريعي سامان موڪلڻ ۽ گهرائڻ جو ڪاروبار ڪيو ٿي. محمد علي پاشا سلطنت عثمانيه (Ottoman Empire) جي فوج جو ڪمانڊر هو. ان وقت سلطنت عثمانيه جو سلطان ٽيهون محمود ثاني هو جنهن 1808ع کان 1839ع تائين حڪومت ڪئي. مصر تي 600 سالن کان مملوڪن جي حڪومت هلي رهي هئي پر سندن اوج ۽ دٻدٻو ڪڏهوڪو ختم ٿي چڪو هو ۽ اهو ئي حال سلطنت عثمانيه جي حاڪمن جو هيو. فرينچ پنهنجو اثر مصر ۾ وڌائي رهيو هو ۽ هاڻ ڀرپور حملي لاءِ ”نئپولين بونا پارٽ“ پنهنجي فرينچ فوج مصر رواني ڪئي جنهن کي منهن ڏيڻ لاءِ سلطنت عثمانيه جي ٽيهين سلطان محمود ثانيءَ پنهنجي فوج جو ڪمانڊر محمد علي پاشا لشڪر سان مصر موڪليو. هيءَ سن 1805ع جي ڳالهه آهي. محمد علي پاشا فرينچ فوج کي ته ڀڄائي ڪڍيو پر پوءِ حالتن کي ڌيان ۾ رکي ماڳهين پاڻ مصر جو حاڪم ٿي ويٺو ۽ سلطنت عثمانيه جي سلطان محمود تي زور آندو- بلڪه مجبور ڪيو ته هن کي سرڪاري طرح مصر جو ولي يا گورنر بنائي.
ترڪيءَ جو سلطان چُپڙي ڪري ويهي رهيو. هن کي پاڻ وٽ گهر ۾ مسئلا هئا. سندس ٻي ماءُ مان ڀاءُ مصطفيٰ چوٿين کيس ۽ سندس چاچي کي مارڻ جا حڪم جاري ڪيا هئا. چاچو سليم ٽيون ته قتل ٿي ويو پر محمود ثانيءَ کي سندس گرجستاني (Georgian) ماءُ نقشدل سلطان (جيڪا عيسائي هئي ۽ پوءِ مسلمان ٿي) بچائي ورتو. سلطان محمود ثاني جا ماٽيلا ڀاءُ ڀيڻ به ڪئين هئا. سلطنت عثمانيه جا سلطان شادين ڪرڻ ۽ ڪنيزائون رکڻ ۾ هيڊ ماستر هئا. سندن آخري سلطانن مان هڪ لاءِ مشهور آهي ته هن معمولي ڳالهه تان پنهنجين 300 زالن يا شايد ڪنيزائن کي ڳوڻين ۾ بند ڪري باسفورس سمنڊ ۾ اڇلي ڇڏيو. سلطان محمود ثاني جي ڏينهن ۾ به جيتوڻيڪ افراتفري واريون حالتون ۽ سندس حڪومت ڪمزور ٿي چڪي هئي پر تڏهن به سورهن شاديون ڪيائين- يعني اهي سرڪاري طرح، پڪيءَ طرح جن جا نالا رجسٽرڊ آهن. انهن مان کيس 18 پٽ ۽ 18 ڌيئون ٿيون. ان کان علاوه ڪيترائي ٻار ننڍي عمر ۾ يا ڄمڻ وقت مري ويا جو انهن ڏينهن ۾ صحت يا دوا درمل ۽ علاج جو معيار بهتر نه هو.
بهرحال سندس فوج جو ڪمانڊر ”محمد علي پاشا“ مصر ۾ پنهنجي گهراڻي جو بنياد رکي سلطان ٿي ويهي رهيو. مصر جي مملوڪ حڪومت جي حاڪمن احتجاج ڪيو ۽ محمد علي پاشا کي سڪون سان حڪومت ڪرڻ ۾ جنجال پئدا ڪيو پر پاشا پٽ جي شاديءَ جو بهانو ڪري مملوڪن جي سڀني اهم شهزادن ۽ حاڪمن کي دعوت ۾ گهرائي، کين فوج کان قتل ڪرائي ڇڏيو ۽ مصر تي سندس گهراڻو 1805ع کان 1952ع تائين مصر جي فوجين (ميجر جمال عبدالناصر ۽ ڪرنل نجيب) جي انقلاب تائين، حڪومت ڪندو رهيو.
محمد علي پاشا پاڻ 1805ع کان 1849ع تائين 45 سال حاڪم رهيو. ان بعد سندس پٽ ابراهيم پاشا، پوٽو عباس اول ۽ وري پٽ محمد سعيد پاشا، پوٽو اسماعيل پاشا 1879ع تائين ٿوري ٿوري عرصي لاءِ حاڪم ٿيا ۽ پوءِ محمد علي پاشا جو پڙ پوٽو محمد توفيق پاشا 1879ع کان 1892ع تائين ڇهون حاڪم ٿيو. ان بعد سندس پٽ ”عباس ٻيو حلمي پاشا“ ستون حاڪم ٿيو. ان بعد اسماعيل پاشا جو پٽ ”حسين ڪامل“ 1914ع کان 1917ع تائين مصر جو سلطان ٿيو. ان بعد اسماعيل پاشا جو ٻيو پٽ ”فواد اول“ مصر جو سلطان ٿيو جنهن ڪجهه سالن بعد پنهنجو پاڻ کي سلطان بدران بادشاهه King سڏرائڻ شروع ڪيو. 1936ع ۾ وفات بعد سندس پٽ فاروق تخت تي ويٺو. ڪنگ فاروق محمد علي پاشا گهراڻي ۽ مصر جو آخري بادشاهه بڻيو جنهن جي ڀيڻ شهزادي فوزيا ايران جي پهلوي شهنشاهه محمد رضا شاهه جي پهرين راڻي ٿي. ڪجهه سال ايران ۾ رهڻ بعد هوءَ ايران جي شهنشاهه کان طلاق وٺي مصر موٽي آئي جتي سندس ڀاءُ شاه فاروق 1952ع ۾ جمال عبدالناصر جي انقلاب آڻڻ تائين بادشاهه رهيو. فوزيه مصر ۾ اچڻ تي قاهري ۾ رهڻ بدران سڪندريا جي هن شاهي محل قصر راس التين (Ras el Teen palace) ۾ رهڻ پسند ڪيو جنهن ۾ هوءَ ڄائي نپني هئي. هن محل جي چوڌاري انجيرن جا وڻ هجڻ ڪري هي التين جي نالي سان سڏجي ٿو. منهنجي خيال ۾ مصر جو اهو پراڻو ترين محل آهي جيڪو اڄ به قائم آهي. پاڪستان ٿيڻ وقت هن کي پورا 100 سال ٿيا هئا ۽ هينئر پوڻا ٻه سئو سال ٿيا اٿس، سندس سونهن ۽ شان شوڪت اڄ به اهڙي ئي آهي جهڙي محمد علي پاشا جي ڏينهن ۾ هئي جنهن هن کي ٺهرايو. بهرحال راڻي فوزيه جي ڳوٺ سڪندريا ۾ پهچي هي محل ڏسي نه فقط هيءَ راڻي ياد ٿي اچي پر هن جو ڀاءُ شاه فاروق، ان جا ابا ڏاڏا ويندي محمد علي پاشا، جنهن هي محل وڏي شوق مان ٺهرايو ۽ ٺهرائڻ وقت پاڻ ڪلاڪن جا ڪلاڪ هن اڳيان اچي بيٺو هوندو.... هن شهر جي رستن تان هلندي ابن بطوطا ٿو ياد اچي جيڪو ٿي سگهي ٿو هن گهٽيءَ مان نه ته هُن گهٽيءَ مان گذريو هوندو، هتي جون مسجدون ۽ مدرسا ڏسي اهي مقامي ۽ ڌاريان عالم ياد ٿا اچن جن سان هي منسوب آهن.... ويندي سڪندر اعظم ٿو ياد اچي جنهن هن شهر ٺهرائڻ جي رٿا ڪئي. شهنشاهه ايران محمد رضا شاهه پهلويءَ جي پهرين راڻي فوزيه جي ڳوٺ سڪندريا بابت لکندي اتي جا ڪيترائي ماڻهو ياد اچي ويا. هينئر آخر ۾ هڪ ٻيو اهم انسان ياد اچي رهيو آهي، اهو آهي دين جو عالم، سياسي فيلسوف ۽ مالڪي مڪتب جو قانوندان ”ابوبڪر محمد ابن الوليد الطرطوشي“ جنهن جي عربي ڪتاب ”سراج الملڪ“ جو انگريزي ترجمو “Lamp of Kings” اڄ به دنيا ۾ مشهور آهي. 1060ع ۾ اسپين جي شهر طرطوشه ۾ ڄائو ان ڪري هن جي نالي پٺيان ”الطرطوشي“ آهي يعني ”طرطوشه جو رهاڪو“. اڄڪلهه هي شهر انگريزي نالي Tortosa سان سڏيو وڃي ٿو. ابن الوليد الطرطوشيءَ پنهنجي زندگيءَ جو وڏو حصو مصر جي هن شهر سڪندريا ۾ دين جي تعليم پکيڙيندي گذاري ۽ جيئن اسان وٽ لعل شهباز قلندر (سيد عثمان مروندي)، داتا گنج بخش (شيخ سيد علي الهجويري)، خواجا معين الدين (چشتي معين الدين حسن سجزي) وڏي عزت سان ڏٺو وڃي ٿو تيئن هي اندلسي مالڪي امام مصر ۾، خاص ڪري سڪندريا ۾، مڃيو وڃي ٿو جتي هن 1126ع ۾ وفات ڪئي.
اسپين ملڪ جي اڌ کن ڪناري کي ميڊيٽرينين سمنڊ ڇهي ٿو ته جبرالٽر بعد باقي اڌ کي اتر ائٽلانٽڪ سمنڊ جو پاڻي، اسپين جا ڪيترائي بندرگاهه آهن. اسان جو جهاز انگلينڊ يا پورچوگال ويندي وقت اسپين جي ائٽلانٽڪ سمنڊ واري بندرگاهه ڪئڊيز (Cadiz) ۾ لنگر انداز ٿيندو هو. هڪ دفعي ته هن بندرگاهه ۾ جهاز جي ڳري مرمت ۽ ڊراءِ ڊاڪنگ به ڪرائيسين. جڏهن اسان کي بحرِ اسود جي بندرگاهن (ورنا، ڪانستنزا ۽ اوڊيسا) ۽ يونان، اٽلي، ترڪي جي بندرگاهن مان ڪم لاهي موٽڻو هوندو هو ته اسپين جو سامان لاهڻ يا کڻڻ لاءِ بارسلونا بندرگاهه ۾ لنگر انداز ٿيندا هئاسين جيڪو ميڊيٽرينين سمنڊ ۾ فرانس جي بندرگاهه مارسيليا (Marseille) جي ڀرسان آهي. بارسلونا دنيا جي سهڻن شهرن مان هڪ مڃيو وڃي ٿو. هن شهر ۾ اسان جي ملڪ جا ڪيترائي شاگرد تعليم لاءِ ۽ بزنيس مين رهن ٿا. اسپين جو اتر اوڀر وارو حصو ”ڪتالونيا“ سڏجي ٿو جنهن ۾ چار صوبا آهن: بارسلونا، گرونا، Llaida ۽ طراغونا. مٿي بيا ڪيل شهر ”طرطوشه جتي ابن الوليد الطرطوشيءَ جنم ورتو اهو طراغونا (Tarragona) صوبي ۾ اچي ٿو. جيئن ته سڪندريا پنهنجي وقت ۾ ٺٽي وانگر مدرسن ۽ علم پرائڻ جو شهر مڃيو ويو ٿي سو ابن الوليد الطرطوشي به وڌيڪ ديني ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ سڪندريا هليو آيو هو ۽ پوءِ اتي جي ئي هڪ مدرسي ۾ پنهنجي سڄي ڄمار ننڍن توڙي وڏن کي تعليم ڏيندو رهيو. اسان جهاز هلائڻ وارن جو سڪندريا، مصر ۽ ڪتالونيا (Catalonia) اسپين جي بندرگاهه بارسلونا ۾ اچڻ وڃڻ هجڻ ڪري هن بزرگ عالم ”مالڪي امام ابن الوليد الطرطوشيءَ“ بابت ڪجهه سٽون لکي ويٺو آهيان.
ڏٺو وڃي ته مصر اهو ملڪ آهي جتي صدين کان ڀانت ڀانت جي ملڪن ۽ قومن جا ماڻهو نه رڳو رهيا پر انهن جي وچ ۾ سڱابنديون ٿيڻ ڪري انهن جي اولاد ۾ وڌيڪ سونهن ۽ هوشياري پيدا ٿي آهي. هونءَ اهو مسافر جيڪو فقط ڪجهه ڪلاڪن لاءِ قاهري يا سڪندريا جي ايئرپورٽ تي ٻي اڏام ۾ سوار ٿيڻ لاءِ ترسي ٿو، يا پاڻيءَ جي جهاز جا مسافر يا جهاز کي هلائڻ وارا جيڪي فقط ڏينهن ٻن لاءِ اتي ان بندرگاهه تائين محدود رهن ٿا يا سئيز ڪئنال ڪراس ڪرڻ دوران رستن تي ٻيڙين ۾ مڪاني ڳوٺاڻا يا آفريڪي نسل جا مزور ۽ ڪم وارا ڏسن ٿا اهي سمجهن ٿا ته شايد سڄي مصر جا ماڻهو اهڙا آهن پر اهو سياح جيڪو ڪجهه ڏينهن رهي غور سان جائزو وٺي ٿو اهو سمجهيو وڃي ته مصر ٻين ايشيائي، آفريڪي ويندي يورپي ملڪن کان سونهن ۾ سرس آهي جو هتي دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن: ايران، ترڪي، شام، عراق کان لبنان، الجيريا، ٽيونيشيا ۽ موراڪو تائين، جارجيا، آذر بائيجان، يونان کان اسپين تائين جا ماڻهو مختلف دورن ۾ رهيا. ايران جي شهنشاهه پهلويءَ جي پهرين، هن ملڪ مصر جي شهزادي فوزيه جي سونهن جو به اهو سبب آهي جو هن جي ڏاڏاڻي ۽ ناناڻي آڪهه جو قفقازي (يورپي) ملڪن سان واسطو هو. يونان جا ماڻهو اسان جي ملڪ جي پٺاڻن وانگر رنگ توڙي شڪل ۽ قدبت ۾ ٻين ملڪن کان بهتر مڃيا وڃن ٿا ۽ جتي سڪندر اعظم ۽ سندس يوناني سپاهي اسان وٽ سنڌو ماٿريءَ ۾ فقط ڪجهه هفتن لاءِ رهيا اتي مصر ۾ 300 سال ته هنن حڪومت ڪئي ان بعد جڏهن مصر رومن حوالي ٿيو ته به هو مصر ۾ ئي قائم پذير رهيا.

مصر جون حڪمران عورتون ۽بغداد ۾ هلاڪو خان جو ڪيل ڪوسُ

اسان جڏهن شاه فاروق جي ڀيڻ فوزيه جي سونهن جي ڳالهه ٿا ڪريون (جنهن جي وڏن جو واسطو ترڪ، الباني ۽ مقدوني ملڪن سان هو) ته ان جو مطلب اهو ناهي ته مصر جي تاريخ ۾ ٻي ڪا عورت نه راڻي ٿي ۽ نه سونهن واري. دراصل هتي جون ڪيتريون ئي عورتون نه فقط راڻيون ۽ مصر جون حاڪم ٿيون پر سونهن ۽ سوڀيا کان به مشهور ٿيون جن مان راڻي نيفر تيتي جنهن سن 1353 ق-م کان 1336 ق-م تائين حڪومت ڪئي، راڻي هاتشيپسوت جنهن سان 1478 کان 1458 ق-م حڪومت ڪئي، راڻي ٽائيي (Tuye) جنهن 1398 کان 1338 ق-م تائين حڪومت ڪئي- اهي ۽ ٻيون حاڪم راڻيون مرد بادشاهن وانگر ”فرعون“ سڏيون ويون ٿي. دراصل فرعون ڪنهن حاڪم جو نالو ناهي. مصر جو هر حاڪم مرد توڙي عورت ”فرعون“ سڏبو هو، جيئن چين جو بادشاهه ”خاقان“ روس جو بادشاهه ”زار“ ۽ راڻي ”زرينا“، روم جو بادشاهه ”قيصر“ ۽ ايران جو بادشاهه ”ڪسريٰ“ سڏيو ويو ٿي. مصر تي فرعونن جي مختلف گهراڻن جي حاڪمن جو راڄ عيسوي سن کان به 3000 سال اڳ کان شروع ٿيو. 332 ق-م ڌاري سڪندر اعظم مصر فتح ڪيو ته ان جا يوناني حاڪم به پاڻ کي فرعون Hellenic Pharaoh يعني يوناني فرعون سڏرائڻ لڳا. هنن يوناني حاڪمن ۾ به ڪيتريون ئي نالي واريون راڻيون ٿيون.
مصر تي يونانين جي حڪومت بعد اهو رومن سلطنت هيٺ آيو. گهڻو گهڻو پوءِ مسلمانن جي دور حڪومت ۾ به عورتون راڻيون- يعني بادشاهن جون زالون نه پر پاڻ حاڪم ٿيون. مصر جي مشهور حاڪم شجرالدر (جنهن عربي نالي جي معنيٰ ”سچن موتين جو وڻ“ آهي) سڄو نالو ”الملڪه عصمت الدين ام خليل شجرالدر“ دنيا جي ٻي مسلمان عورت آهي جيڪا اسلامي تاريخ ۾ تيرهين صديءَ ۾ حاڪم (Monarch) ٿي. 1257ع ۾ سندس وفات ٿي. هن کان ڪجهه سال اڳ رضيه سلطانا 1236ع کان 1240ع تائين دهليءَ جي حاڪم رهي. پاڻ تاريخ ۾ پهرين مسلمان عورت آهي جنهن دهليءَ تي راڄ ڪيو. رضيه سلطانا دهليءَ جي پهرين سلطان قطب الدين ايبڪ جي دلپسند غلام شمس الدين التمش جي ڌيءَ هئي. رضيه سلطانا جي زندگيءَ جو احوال ڪيترن ئي ناولن، ٽي وي ڊرامن ۽ فلمن ۾ اچي چڪو آهي خاص ڪري بالي ووڊ جي سندس نالي واري فلم ”رضيه سلطانا“ ۾،جنهن ۾ سندس رول هيما مالينيءَ ادا ڪيو آهي.
بهرحال ”شجرالدر“ جيتوڻيڪ ڪجهه سالن لاءِ مصر جي راڻي ٿي رهي پر اسلامي ۽ دنيا جي تاريخ ۾ هن جي تمام گهڻي اهميت آهي جو ستين صليبي جنگ (50-1249ع) ۾ جڏهن فرانس جو بادشاهه لوئيس پنهنجي لائو لشڪر سان نيل نديءَ جي ڪناري تي پهچي ويو ۽ مصر جو ”سلطان الصالح ايوب“ جيڪو سخت بيمار هو، ان جي بدران هن جي زال شجرالدر ملڪ جون واڳون سنڀاليون ۽ پاڻ ڪمانڊر ان چيف جو عهدو وٺي سڀني فوجي جنرلن جي ميٽنگ ڪري فرانس جي بادشاهه جي حملي جو مقابلو ڪرڻ جي رٿا تيار ڪئي. ان دوران سندس مڙس گذاري ويو پر شجرالدر پنهنجن فوجي جنرلن سان گڏجي- جنهن ۾ رڪن الدين بيبار ۽ عزالدين ايبڪ به هئا دشمنن کي سخت نقصان رسايو. هن صليبي جنگ دوران مڙس جي مرڻ تي شجرالدر پاڻ کي (1250ع ۾) سلطانا (حاڪم) ٿيڻ جو پڻ اعلان ڪيو.
شجرالدر لاءِ چيو وڃي ٿو ته اها آرمينن ۽ ترڪ نسل جي غلام ڇوڪري هئي جيڪا الصالح ايوب مصر جو سلطان ٿيڻ کان اڳ ليونت (Levant) ميڊيٽرينين سمنڊ جي اوڀر واري علائقي (اڄ جي شام، اردن پاسي) مان خريد ڪئي هئي. شجرالدر لاءِ مغربي تاريخ نويس اهو ئي لکن ٿا ته: “She was very beautiful, pious & intelligent”. بعد ۾ 1940ع ۾ الصالح ايوب جڏهن سلطان ٿيو ته شجرالدر هن سان گڏ مصر ۾ آئي ۽ ”خليل“ نالي پٽ کي جنم ڏنو جيڪو ”الملڪ المنصور“ سڏيو ويو. پٽ کي ڄڻڻ بعد ڪجهه عرصي کان پوءِ الصالح ايوب هن سان شادي ڪئي.
ستين صليبي جنگ دوران، مڙس (سلطان الصالح ايوب) جي وفات تي مصر جي مملوڪن ۽ درٻارين جي يڪراءِ تي شجرالدر مصر جي پهرين مسلمان عورت حاڪم يعني ”سلطان“ ته ٿي وئي پر پوري علائقي جي حاڪم عباسي گهراڻي جي ستٽيهين خليفي ”المستعصم بالله“ کي عورت جو حاڪم ٿيڻ واري ڳالهه نه وڻي. هن پنهنجي تختگاهه (بغداد) کان مصر جي مملوڪن کي هڪ سخت چتاءَ وارو خط لکيو ته ”جيڪڏهن توهان سمجهو ٿا ته توهان وٽ ڪو به اهڙو قابل مرد ماڻهو نه رهيو آهي جو مصر تي حڪومت ڪري سگهي، ۽ توهان جي نظرن ۾ هيءَ عورت ئي ملڪ کي هلائي سگهندي ته پوءِ اهو اسان تي فرض ٿو ٿئي ته اسان پاڻ وٽان ڪنهن مرد کي موڪليون جيڪو سلطنت جون واڳون سنڀالي سگهي...“
شجرالدر جڏهن ڏٺو ته ڪم هلي نه سگهندو ته هن مملوڪ ڪمانڊر ”عزالدين ايبڪ“ سان شادي ڪري ظاهري طرح هن کي مصر جو سلطان بڻايو پر حڪومت جي واڳ پنهنجي هٿ ۾ رکيائين. عزالدين ايبڪ پنهنجي زال شجرالدر جي طفيل ست سال (1950ع کان 1957ع تائين) مصر جو سلطان رهيو ۽ زال سان ڏاهو ٿي هليو پر ان دوران شجرالدر کي خبر پئي ته مرد مڙيئي مرد آهن. هن جو بغداد جي ڪنهن نواب جي ڌيءَ سان معاشقو پيو هلي ۽ هاڻ شادي ڪرڻ وارو آهي، جيتوڻيڪ هن جون شجرالدر سان شادي ڪرڻ کان اڳ جون به ٻه ٽي زالون هيون. شجرالدر کي پنهنجي مڙس جي اها ڳالهه پسند نه آئي- سچ ته اهو آهي ته مقامي رعيت به ايبڪ مان خوش نه هئي. بهرحال شجرالدر پنهنجي مڙس کي قتل ڪرائڻ ۾ دير نه ڪئي. ٽن ڏينهن (ٽيجهي) بعد، سندس مڙس ايبڪ جي هڪ ٻي بيواهه، محل ۾ موقعو ڏسي وهنجڻ جاءِ جي چاکڙين (ڪاٺ جي چمپلن) سان شجرالدر کي ڪٽي، ماري ڇڏيو. (اها ڪهاڻي مصر جي لوڪ ڪهاڻين ۾ به موجود آهي)عباسي گهراڻي جي ستٽيهن خليفي جو شجر الدار خلاف خط جو پڙهي پڙهندڙن کي حيرت ٿي هوندي ته اسان جا مسلمان حاڪم ڪهڙي قسم جا هئا جن عورتن کي نيچ سمجهيو ٿي. اها ته ٿي 1250ع جي ڳالهه پر ساڍيون ست صدين بعد جڏهن اسان جي ملڪ ۾ بينظير ڀٽو وزيراعظم ٿي هئي ته مون کي ياد آهي ته اسان جي ملڪ جي ڪيترن پڙهيل ڳڙهيل ملن به ان جي مخالفت ڪئي هئي. ڪجهه مسلمان ملڪن جي ڏسڻن وائسڻن ليڊرن به ان کي خراب سمجهيو ٿي. پر اڄ، خاص ڪري هنن ٻن ٽن سالن ۾، اسلامي ملڪن ۾ به وڏي تبديلي اچي وئي آهي. ايران جي قومي ڏينهن تي دعوت فقط مردن کي ڏني وئي ٿي. آئون به سالن کان اٽينڊ ڪندو اچان پر گذريل سال کان حيرت ٿي جڏهن دعوت ۾ ايران جي قونصل جنرل ۽ ڪجهه ٻين سفيرن جون زالون نظر آيون ۽ مرد مهمانن سان رلي ملي رهيون هيون. سعودي عرب ۾ عورتن کي ڊرائيونگ لائسنس ملڻ لڳا آهن ۽ گاڏيون هلائي رهيون آهن... ويندي پهرين سعودي مسلمان عورت آمريڪا جي سفير ٿي آهي! سچ ته حيرت ٿي ٿئي! اسلام ته اهو ساڳيو آهي جيڪو اڄ کان چوڏهن صديون اڳ کان هلي رهيو آهي پوءِ ڇو ڪڏهن عورت تي سختي ٿيو وڃي ته ڪڏهن هن کي آزادي مليو وڃي. ساڳي وقت ان تي به حيرت ٿئي ٿي ته اسان جا حڪم- چاهي اميه گهراڻي جا هجن يا عباسي گهراڻي جا، ترڪيءَ جي عثمانيه سلطنت جا هجن يا انڊيا جي مغل گهراڻي جا- سواءِ ٿورن جي هنن جا ڪم ڪهڙا اسلامي هئا؟ عوام کي تڪليف ۾ رکڻ، ڦرلٽ ڪرڻ، پنهنجن ۽ پراون جا قتل ڪرڻ، شراب ۾ ڌت رهڻ ۽ رنن سان حرم ڀرڻ هڪ عام ڳالهه هئي. خليفن- چاهي بغداد، دمشق جا هجن يا مصر اسپين جا، سورهن سورهن زالون رکڻ جو ٻڌي يا هر وقت نشي ۾ ڌت هجڻ جو پڙهي هڪ مسلمان پڙهندڙ غير مسلم دوستن کي ڪهڙي explanation ڏئي سگهندو جيڪي پڇن ته توهان جي حاڪمن/سلطانن/خليفن کي ڇا اسلام طرفان اجازت مليل هئي ته هو غير اسلامي ڪم ڪن؟ مزي جي ڳالهه ته انهن بادشاهن، سلطانن، خليفن پاڻ کي ملڪ جو حاڪم ته سمجهيو ٿي پر مذهب جو رکوالو پڻ. هونءَ مزي جي ڳالهه ڏسو، المستعصم بالله بغداد ۾ رهندڙ خليفي 1250ع ۾ شجرالدر کي تڙي ڏني ۽ هن کي سلطانا بنجڻ کان روڪيو پر ڏٺو وڃي ته ڪجهه به هجي ته هوءَ عورت ٿي ڪيڏي قابل هئي جو هن عقل کان ڪم وٺي پنهنجن فوجي جنرلن کي فرينچن سان مقابلو ڪرڻ جون اهڙيون رٿائون ڏنين جو فرانس جو بادشاهه لشڪر وٺي پنهنجي ملڪ ڀڄي ويو ۽ هو هيءَ ستين صليبي جنگ نه کٽي سگهيو. ان کان علاوه شجرالدر جيڪي ڪجهه سال حڪومت ڪئي ان ۾ ملڪ (مصر) جي معاشي حالت سڌاري ڇڏي. تاريخ ۾ هن جون ڪيتريون ئي سٺيون ڳالهيون لکيل آهن. هوڏانهن اٺن سالن بعد 1258ع ۾ منگول جنگجو هلاڪو خان معمولي لشڪر سان بغداد تي حملو ڪيو ته المستعصم بالله کان ملڪ ۽ رعيت جو ته ڇا پنهنجو بچاءُ نه پئي پڳو ۽ پنهنجي سلطنت جيڪا فقط بغداد ۽ اوسي پاسي جي علائقن ۽ ڏکڻ عراق تائين وڃي محدود رهي هئي، اها وڃائي ويٺو. 10 فيبروري 1258ع تي جيڪا هلاڪو خان بغداد جي تباهي آندي اها شايد نادر شاهه دهليءَ ۾ به نه آندي هوندي. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ خليفي المستعصم کي (جنهن مصر وارن تي ڇوهه پئي ڇنڊيا ته ملڪ جو حاڪم ٺاهڻ لاءِ ڪو مرد نه هجانوءَ ته آئون هتان بغداد مان ڪو مرد موڪليان- يعني شجرالدر کي عورت جي ناتي ڇو سلطان بڻايو اٿو) ان کي هلاڪو خان مارائي ڇڏيو. هن چيو ته آئون خليفي کي تلوار سان قتل ڪري شاهي خون نه وهائيندس. سو خليفي المستعصم کي غاليچي ۾ ويڙهي پنهنجن گهوڙن جي سنبن سان هن کي چيڀاٽي چيڀاٽي ماري ڇڏيو. چون ٿا ته هن خليفي کي به ملڪ ۽ ماڻهن جي بچاءَ جو خيال نه رهيو. رڳو ڳهه ڳٺن ۽ هيرن جواهرن سان پنهنجو گدام ڀريندو رهيو. مارڪو پولو پنهنجي سفر نامي ۾ ان قصي جو بيان هن ريت ٿو ڪري ته خليفي جي خزاني سان ڀريل اسٽور ڏسي هلاڪو خان کي حيرت ٿي ته هي ڪهڙو حاڪم آهي جنهن ملڪ جي بچاءَ لاءِ هٿيارن پنهوارن جو بندوبست ڪرڻ بدران يا عوام کي خوشحال ۽ صحتمند رکڻ بدران رڳو پاڻ لاءِ مال ملڪيت کڻي گڏ ڪئي آهي. هلاڪو خان خليفي کي يڪدم مارڻ بدران هن کي کڻي ان گدام (اسٽور) ۾ بند ڪيو ۽ کيس کاڌو خوراڪ ۽ پاڻي ڏيڻ بدران هن کي چيو ته کاءُ! هي پنهنجا هيرا جواهر ۽ سون ۽ چانديءَ جون سرون کاءُ جو تون سڄي زندگي رڳو هي مال ميڙيندو رهين....“
سوچيان ٿو ته اڄ جي حاڪمن تاريخ مان به ڪو سبق حاصل ڪيو آهي يا نه؟ اڄ کان پنجاهه سٺ سالن يا سئو سالن بعد افسوس جو تاريخدانن کي اهو نه لکڻو پوي ته ”ايڪهين صديءَ ۾ جڏهن دنيا جا ملڪ خبر ناهي ڪٿي وڃي پهتا.... سنگاپور، ملائيشيا، ويٽنام ۽ ٿائلينڊ جهڙا ملڪ به ماڊرن ٿي ويا پر اسان جي ملڪ ۾ نه پيئڻ جو صاف پاڻي هو ۽ نه غريبن جي علاج جو بندوبست عوام کان ڦريل لٽيل نوٽن کي گدامن ۾ باهه لڳي وئي ۽ سون هيرن جواهرن جون ڀريل پيتيون ۽ پنهنجي لاءِ ٺهرايل عمارتون فوج، NAB ۽ ايف آءِ اي جهڙا ادارا کسي ويا ۽ سندن ست پيڙهيون ته عيش نه ڪري سگهيون پر هنن به پنهنجا آخري ڏيهن جيلن جي ڪال ڪوٺڙين ۾ گذاريا. ڪاش اهو پئسو ملڪ ۽ عوام جي ڀلي لاءِ استعمال ڪن ها ته هنن جا ٻئي جهان ٺهي وڃن ها.“
1258ع ۾ هلاڪو خان عباسي گهراڻي جي داراخلافه بغداد تي حملو ڪيو. ان وقت جو بغداد ڏٺو وڃي ته دنيا جي خوبصورت شهرن مان هڪ هو. اهو معاشي حالتن، واپار وڙي، تعيلمي درسگاهن، اسپتالن ۽ پارڪن کان مشهور هو.
هلاڪو خان پنهنجي حملي جي شروعات ايران کان ڪئي ان بعد هن بغداد پهچي ان وقت جي مٿي بيان ڪيل عباسي خليفي المستعصم بالله کي پنهنجا شرط شروط مڃڻ لاءِ چيو. جيتوڻيڪ عباسين ۾ پنهنجي شهر جي بچاءَ جي ڪا تياري نه هئي پر هن سمجهيو ته ڌاريان حملي آوار بغداد کي نقصان نه رسائي سگهندا. ان ڪري هن آڻ مڃڻ کان انڪار ڪيو. ان بعد هلاڪو جي لشڪر شهر کي گهيرو ڪري بغداد کي تباهه ڪري ڇڏيو. منگولن نه فقط بغداد کي لٽيو ڦريو پر اتي جون مسجدون محلات، لئبرريون ۽ اسپتالون به تباهه ڪري ڇڏيون. بغداد جي 36 لئبررين ۾ رکيل قيمتي ڪتاب ڦاڙيا ويا ۽ انهن جي مٿان چڙهيل چمڙي جي جُلدن (Covers) مان چمپل ٺهرايا. خوبصورت ۽ آڳاٽيون عمارتون جيڪي آرٽ جو نمونو هيون سڀ ڊهرائي ترپٽ ڪيون ويون. بغداد جي وڏي ۾ وڏي لئبرري بيت الحڪمت جيڪا دنيا ۾ “The House of Wisdom” جي نالي سان مشهور هئي جيڪا هارون رشيد جي دور حڪومت (809-786ع) کان قائم هئي، جنهن ۾ بيحد قيمتي تاريخي ڊاڪومينٽ ۽ علم فلڪيات (Astronomy) کان ميڊيسن سبجيڪٽن جا ڪتاب موجود هئا سڀ ساڙيا يا دجله نديءَ ۾ اڇلايا ويا. بغداد جي بچيل شهرين ٻڌايو ته دجله جو پاڻي انهن قلمي ڪتابن جي مس ڇڏڻ ڪري ڪارو ٿي ويو هو ۽ سائنسدانن ۽ فلاسفرن کي قتل ڪري نديءَ ۾ اڇلڻ ڪري ان جو رنگ ڳاڙهو ٿي ويو هو. حملي وقت شهرين بغداد ڇڏي ٻاهر ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي ته ٻاهر گهيرو ڪيل منگولن انهن کي اتي جهلي قتل ڪري پئي ورتو. هنن نه عورتن ۽ پوڙهن کي ڇڏيو ٿي ۽ نه ٻارن کي. مغربي اندازي مطابق بغداد جي ٻن لکن شهرين جو قتل ڪيو ويو. عرب تاريخ نويس ته اڃان به وڏو انگ ٻڌائين ٿا. شهر ۾ ڄڻ راڪاس گهمي ويو ۽ آدمشماري نه برابر وڃي بچي. عباسي خليفي کي مارڻ جو احوال ته مٿي لکي چڪو آهيان. ان کان اڳ هن جي خاندان جي ماڻهن کي هن اڳيان ائين قتل ڪيو ويو جيئن ڪجهه صديون پوءِ 1857ع ۾ انگريزن ”بهادر شاهه ظفر“ کي ڏيهه نيڪالي ڏيڻ کان اڳ سندس اڳيان سندس پٽن ۽ ٻين گهر جي ڀاتين کي قتل ڪيو هو. شهر ۾ مئل ماڻهن جي ايڏي ته بدبوءِ وڌي وئي جو هلاڪو خان پنهنجي ڪئمپ شهر جي ٻئي پاسي لڳارائي جتان شهر جي هوا نٿي لنگهي. شاهي حرمن جون عورتون جيڪي پڙدي ۾ هيون انهن کي به گهليو ۽ ذليل ڪيو ويو.

خليفو المستنصر بالله، جنهن بغداد ۾ اعلي درسگاه ٺهرايو!

بغداد شهر جي تباهي جو لکندي بغداد ۾ ڪجهه سال اڳ رهائش جا ڏينهن ٿا ياد اچن. آئون دجله نديءَ جي ڪناري تي، الجُمئريا پل وٽ ”فندق برج السلام“ نالي هوٽل ۾ رهيل هوس. اتان هتي جي مشهور چوواٽي ”حديقه ساحته الشباب“ تي پهتس. رستي تي مسجد الابرار ۽ مسجد القدس به نظر اچن ٿيون. مون کي ڪافي پيئڻي هئي سو شارع فلسطين جو رخ رکيم. شارع فلسطين ۽ عمر بن خطاب اسٽريٽ رستا ائين آهن جيئن ڪراچيءَ جا سمجهو آءِ آءِ چندريگر روڊ ۽ ايم اي جناح روڊ، يا حيدرآباد جو رسالا روڊ ۽ اسٽيشن روڊ. شارع فلسطين تان لنگهندي پاسن تي ڪيتريون ئي چانهه ڪافيءَ جون ڪيفي ۽ ماني کائڻ جون ريسٽورنٽون نظر اچن ٿيون... حيدرآباد جي ڪيفي جارج، ڪراچي ريسٽورنٽ وانگر بغداد جي هن روڊ جي آسپاس موجود هوٽلن جا ڪجهه نالا هن وقت به دماغ ۾ ڦري رهيا آهن، جيئن ته ڪيفي باشا، الروشا، شوڪولاب، برائون ڪافي وغيره ۽ چڪن ايڪسپريس ريسٽورنٽ، علي چيفي، زينگرو وغيره. ٻه کن حُقه بار Hookah Bar ڪيفي به آهن جن ۾ چلم پيئڻ جي سهولت آهي. آئون ڪافي پيئڻ جو ارادو لاهي آئس ڪريم کائڻ لاءِ ”ناديا آئس ڪريم“ نالي ريسٽورنٽ ۾ داخل ٿيس. تقريبن هر ٽيبل تي نوجوان جن سان گڏ ڪتاب هجڻ ڪري سمجهي ويس ته هو ڪنهن ڪاليج جا شاگرد هوندا، ويٺل هئا. داخل ٿيڻ واري دروازي جي ڀر واري دريءَ واري ٽيبل تي هڪ ڄڻو ويٺل ڏسي آئون سلام ڪري هن سان گڏ ويهي رهيس. هو ونيلا آئيس ڪريم کائي رهيو هو. بئري جي پڇڻ تي مون کيس اشارو ڪيو ته مون لاءِ به ان فلئور جي آئيس ڪريم آڻ. دراصل مون کائڻ ته پستا آئيس ڪريم چاهي ٿي پر اهو سمجهه ۾ نه آيو ته پستا آئيس ڪريم کي عربي يا انگريزيءَ ۾ ڇا ٿا سڏين. اجايو هن بئري حبشي نينگر سان ڪهڙو ويهي بحث ڪريان جيڪو هر هڪ کان فقط عربيءَ ۾ آرڊر وٺي رهيو هو. فارسيءَ ۾ شايد پستن کي پستا سڏين ٿا جو ايران جي شهر مشهد، قدم شريف توڙي نيشاپور ۾ جنهن به ريسٽورنٽ ۾ مون ”پستا آئيس ڪريم“ جا ٻـڙڪ ٻوليا ٿي ته بنا ڪنهن وڌيڪ پڇا ڳاڇا جي ٽيبل تي پستا آئيس ڪريم جي پيالي اچي وئي ٿي. فارسي ۽ عربيءَ جا ڪيترائي لفظ ساڳيا آهن جن سان ڪم هلي سگهي ٿو پر پستا لفظ فارسيءَ ۾ ته ٿي سگهي ٿو پر عربيءَ ۾ هرگز نه جو عربي الفابيٽ ۾ پ ۽ گ جهڙا اکر آهن ئي ڪونه. ونيلا آئيس ڪريم کائڻ ۾ مزو نه آيو پر پوءِ پنهنجا پئسا حلال ڪرڻ لاءِ پاڻ کي اهو ئي ڏڍ ڏنم ته آئيس ڪريم هڪ ئي ٿئي ٿي پستا ۽ اسٽرابيرين جهڙيون شيون مهانگيون هجڻ ڪري انهن نالن وارين آئيس ڪريمن ۾ فقط سائو ۽ گلابي ڳاڙهو رنگ ٿا وجهن- گهٽ ۾ گهٽ ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ ته اهو ئي لقاءُ ڏسندو اچان- سو بغداد وري ڪهڙو چڱو مڙس شهر آهي پر نه بغداد ۽ دمشق جون ڪهڙيون به خسته ۽ ٺڳ حالتون هجن پر کاڌي پيتي جي شين ۾ انهن جو معيار به ايران جي شهرن جهڙو آهي- جو بعد ۾ مون انهن جي ٻهراڙيءَ جي ريسٽورنٽن ۾ به نه فقط صحيح قسم جي آئيس ڪريم کاڌي پر چانورن ۾ پڻ اها ئي زعفران جي خوشبوءِ آئي جيڪا ايران جي هوٽلن ۾ ملندڙ چِلو ڪباب (ڀت ڪواب) ۾.
آئيس ڪريم کائڻ دوران دريءَ مان ٻاهر هڪ ماڊرن ۽ آڳاٽي زماني جي عمارتسازي واري مڪسچر جي عمارت به ڏسندو رهيس ته مون واري ٽيبل تي مون سان گڏ ويٺل شاگرد سان انگريزيءَ ۾ خبر چار ڪندو رهيس. هو تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ عراق جي هڪ ڏورانهين شهر السماوته (Samawah) کان هتي آيو هو. سماوه شهر عراق مان لنگهندڙ ٻي مشهور ندي فرات جي ٻنهي ڪنارن تي آهي جيئن استنبول باسفورس جي ٻنهي پاسي آهي. اهو بغداد ۽ بصري جي وچ ۾، بغداد کان 280 ڪلو ميٽرن جي فاصلي تي ٿيندو.
دريءَ مان نظر ايندڙ عمارت لاءِ هن شاگرد کان پڇيم ته ”ڇا جي عمارت آهي؟ ڪو محل يا عجائب گهر آهي؟“
”اها ئي ته منهنجي يونيورسٽي آهي جنهن مون کي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪالر ڏني آهي ۽ هاسٽل ۾ مفت رهائش پڻ، نه ته مون غريب لاءِ ته پنهنجي شهر سماوته جو ڪو ڪاليج ئي ڪافي هو.“
هن ٻڌايو ته هن جو ڳوٺ ته سماوه کان به چڱو پري آهي جيئن سمجهو ته لاڙڪاڻي کان باڊهه، ٻلهيرجي يا ڳوٺ خير محمد آريجا. هن جو پيءُ اتي هارپو ڪري ٿو. يونيورسٽيءَ جو نالو پڇڻ تي هن ٻڌايو ته هيءَ يونيورسٽي هتي جي سڀ کان آڳاٽي آهي ۽ سندس نالو ”مستنصريا يونيورسٽي“ آهي.
عمارت پراڻي ضرور لڳي رهي هئي پر مرمت (Renovation) ڪري ايڏو به پراڻي نه لڳي رهي هئي ۽ هڪ خليفي جي نالي هجڻ ڪري مون کي حيرت ٿي. توهان خود ٻڌايو ته ڇا هڪ مسلمان پير، مير، وڏيري، ڀوتار مان اهڙي تعليمي اداري جي اميد رکي سگهجي ٿي؟ سو مون ٽوڪ طور چيومانس عباسي گهراڻي جي ڇٽيهين خليفي مستنصر بالله جي ڏينهن جي- يعني تيرهين صديءَ جي آهي ڇا؟ (ياد رهي مستنصر بالله 1226ع کان 1242ع تائين بغداد جو خليفو رهيو.
”جي ها. جي ها.“ عراقي شاگرد مرڪندي چيو، ”صحيح ٿاچئو. بلڪه هي تعليمي درسگاهه المستنصر پاڻ ٺهرايو.“ ”چئبو ته اسان جي مسلمان حاڪمن ۾ ڪي نيڪ به هئا.“ مون چيو. ان تي هن وڏو ٽهڪ ڏيندي چيو ”بس ڳالهه ئي نه پڇو. گهڻا تڻا رنن، نشن، ملڪيتن ٺاهڻ ۽ مخالفن جي قتل ڪرڻ ۾ ئي مشغول ٿي رهيا. هيڏن سالن گذرڻ بعد، تاريخ جو جائزو وٺڻ بعد اڄ به صدام، قذافي، اسد جهڙا حاڪم عوام لاءِ ڪجهه ڪرڻ بدران پنهنجين ستن پيڙهين کي سکيو بنائڻ جي چڪر ۾ پاڻ به ختم ٿي ويا.“
۽ پوءِ منهنجي ويجهو ٿي هن غريب هاريءَ جي پٽ مون کي رازدارنه انداز ۾ چيو: ”سائين مري ته هڪ ڏينهن هر هڪ کي وڃڻو آهي پر ڏسو هن خليفي مستنصر بالله جي هن تعليمي اداري ٺاهڻ تي اڄ به اسان جهڙا مسڪين فيض حاصل ڪري رهيا آهن. اهڙن ماڻهن لاءِ دل مان دعا ٿي نڪري.“
مونکي پنهنجي ڳوٺ جو مخدوم غلام حيدر ياد آيو جنهن کي ڪيترائي تعليم يافته دعائون ڏيندا آهن. هن پاڪستان ٿيڻ کان به اڳ 1944ع ۾ هالا ۾ هاءِ اسڪول ٺهرايو جنهن سندس شهر جي ماڻهن کي ٻين کان اڳ تعليم يافته بڻائي ڇڏيو. مون کي ياد آهي ته ستر ۽ اسي جي ڏهاڪن ۾ اها ڳالهه مشهور هئي ته هالا جا ايترا ته پڙهيل ڳڙهيل آهن جو سنڌ جي هر آفيس ۾ نظر اچن ٿا! نه فقط هالا جا پر ان جي آسپاس ۽ ڏورانهن ڳوٺن جا به تعليم يافته ٿي ويا ان ڪري جو مخدوم صاحب انهن ٻهراڙي جي شاگردن لاءِ هڪ عاليشان هاسٽل به ٺهرائي هئي ۽ ڪيترن لاءِ مفت مانيءَ جو به بندوبست رکيل هو. ظاهر آهي اهڙي نيڪ ماڻهو کي ماڻهو ڇو نه دعائون ڏين. پاڪستان ايئر فورس ۾ مون کي هڏن جو سرجن ايئر ڪموڊور نظام الدين ڏنور مليو. هو اسان جي ڳوٺ جي پير کي دعائون ڏئي رهيو هو. خبر پئي ته هن پنهنجي ڳوٺ ”پير جي ڳوٺ“ کان پڙهڻ لاءِ مخدوم غلام حيدر هاءِ اسڪول ۾ اچي داخلا ورتي هئي. سو جتي اڄ جي دور ۾ به ڪيترا حاڪم، پير، مير، وڏيرا ۽ ڀوتار ٺهيل اسڪولن کي به ڊاهيو ويٺا آهن اتي ڪجهه اهڙا نيڪ بندا به ٿي گذريا آهن جن عوام جي خدمت ڪئي. ڪن ۾ کڻي لالچي هٻڇ ۽ بريون عادتون هيون پر هنن جي هڪ اڌ نيڪيءَ جو ڪم ڪيو ته اهو اڄ به پيو ڳائجي. اڄ به اهو ماڻهن جون دعائون پيو کٽي. سمجهه ۾ نٿو اچي ته جتي اسان جي هندن اسپتالون ۽ اسڪول کوليا، ويندي جانورن- گهوڙن گڏهن جي پيئڻ لاءِ پاڻيءَ جون ناديون ٺاهيون- اتي اسان جي مسلمانن جي اهڙن نيڪ ڪمن لاءِ سرڪاري پئسو خرچ ڪرڻ تي به دل ڇو ٿي سست ٿئي؟ هنن جي فقط اها ئي خواهش رهي ٿي ته ادارن جا سربراهه ۽ چيئرمين ٿي انهن جا فند ۽ گاڏيون پنهنجي ذاتي عيش لاءِ استعمال ڪريون!
بهرحال عباسي گهراڻي جي هن خليفي جي ٻي ڪا ڳالهه ياد نه اٿم پر ڇا اها گهٽ آهي ته هن بغداد ۾ اڄ کان ساڍيون ست صديون اڳ علم جي روشني پکيڙڻ جو سوچيو. هن خليفي المستنصر بالله 1242ع ۾ وفات ڪئي ۽ سندس پٽ المستعصم بالله بغداد جو ستٽيهون خليفو ٿيو جنهن جي دور ۾ 1258ع هلاڪو خان منگولن جو لشڪر وٺي بغداد تي حملو ڪيو. خليفي کي گهوڙن جي سنبن هيٺان چيڀاٽي ۽ چيچلائي ماري ڇڏيو. بغداد جا ٻه لک کان مٿي ماڻهو قتل ڪيا ۽ شهر جي هڪ هڪ عمارت تباهه ڪرائي ڇڏيائين. ناديا آئيس ڪريم شاپ ۾ عرب شاگرد کي چيم ته ”ڳالهه ٻڌ. هلاڪو خان ته هن شهر جي هڪ هڪ شيءِ تباهه ڪري ڇڏي پوءِ المستنصر بالله جو هي تعليمي درسگاهه جيڪو ان وقت ”مدرسه المستنصرين“ سڏيو ويو ٿي، ڪيئن بچي ويو؟“
”بس قدرت چاهيو ٿي ته اڳتي هلي اسان جهڙا غريب هن مان تعليم حاصل ڪري سگهن. ساڳي وقت هن کي ٺاهڻ واري خليفي کي به اڄ ڏينهن تائين ماڻهو ياد ڪري رهيا آهن جو هن تعليم کي پکيڙڻ جو نيڪ ڪم ڪيو.“ عرب شاگرد ٻڌايو.
منهنجي خيال ۾ رب پاڪ ڪنهن جي به نيڪي برباد نٿو ڪري چاهي مخدوم غلام حيدر هجي يا حسن علي افندي، ڏيارام ڄيٺمل هجي يا نادر جي ايڊلجي ڊنشا پر خبر ناهي ڇو اها ڳالهه اسان جي ماڻهن کي سمجهه ۾ نٿي اچي ته هو ”ڏئي“ نيڪيون ۽ ثاب ڪمائين پر هنن جو سڄو زور ”ڦرلٽ“ ۽ گهڻي کان گهڻو ”مال ٺاهڻ“ تي ٿي پيو آهي جيڪو پوءِ کين نصيب به نٿو ٿئي! هڪ ڏينهن اوچتو مڻين مٽيءَ هيٺان دفن ٿيو وڃن... جنهن جا واقعي سادام، قذافي، شاه فاروق، شهنشاهه ايران جهڙا ڪيترائي عبرتناڪ مثال آهن. مثال ته پنهنجي ملڪ جا به ڏئي سگهجن ٿا.... پر اهي ڏيڻ بنا به هر ڪو سمجهي سگهي ٿو. هر هڪ کي ڪُُکن ٿا. عباسي گهراڻي جو هي ڇٽيهون خليفو المستنصر بالله 1192ع ۾ خليفي الظاهر جي گهر ۾ ڄائو. 1226ع ۾ والد جي وفات بعد پاڻ بغداد جو خليفو ٿيو ۽ 1242ع ۾ وفات ڪيائين. ان بعد سندس پٽ المستعصم ستٽيهون خليفو ٿيو جنهن جي ڏينهن ۾ هلاڪوءَ بغداد تي حملو ڪيو.
المستنصر بالله پنهنجي دور حڪومت ۾ بلڪه خليفو ٿيڻ سان ٻئي سال 1227ع ۾ بغداد ۾ هي مدرسو ٺهرايو هو جيڪو پوءِ وڌندي وڌندي اڄ المستنصريا يونيورسٽي ٿي آهي. اها ڳالهه سندس Credit واري خاني ۾ لکڻ کپي جو اڄ جي ماڊرن دور ۾، جڏهن اهو هر طرح سان ثابت ٿي چڪو آهي ته مرد توڙي عورت لاءِ تعليم ضروري آهي ۽ اهو ملڪ ترقي ٿو ڪري ۽ سندس عوام خوشحال زندگي ٿو گذاري جنهن ۾ گهڻي کان گهڻي تعليم آهي- ان هوندي به اسان جو ورلي ڪو حاڪم- مير، پير، ڳوٺ جي وڏيري، سياستدان وزير کان بيورو ڪريٽ ان طرف ڌيان ٿو ڏئي، اتي اڄ کان ساڍيون ست صديون اڳ ملڪ جو خليفو هڪ اهڙو مدرسو کولي جنهن ۾ اسلامي مذهبي تعليم سان گڏ کٿابين (شاگردن) کي ميڊيسن، مئٿس، لٽريچر، گرامر ۽ فلسفو به پڙهايو وڃي واقعي ڪمال جي ڳالهه آهي ۽ هن جي Vision کي داد ٿو ڏيڻو پوي. اسان وٽ به هاڻ، سو به ڪجهه مدرسن ۾، سائنس ۽ انگريزي پڙهائڻ شروع ڪئي وئي آهي نه ته اسان ننڍا هئاسين- يعني اڄ کان سٺ ستر سال اڳ، پنهنجي ڳوٺ جي هاءِ اسڪول ۾ پڙهندا هئاسين ته ڳوٺ جا ملان انگريزي ۽ سائنس جهڙن سبجيڪٽن کي ڪافرن جي تعليم سڏيندا هئا. خليفي المستنصر بالله جي هن مدرسي ۾ وڏو ڌيان اسلامي قانون پڙهائڻ تي ڌريو ويو ٿي ۽ هي مدرسو ان وقت جي دنيا ۾ هڪ اعليٰ تعليمي درسگاهه سمجهيو ويو ٿي. دجله (Tigris) نديءَ جي کاٻي ڪپ تي ٺهيل هي مدرسو اڄ جڏهن هي المستنصريا يونيورسٽي ٿي ويو آهي ته اڄ به هن اداري ۾ Subjects جي وڏي ورائٽي پڙهائي وڃي ٿي ۽ هتي جا گرئجوئيٽ نه فقط عرب دنيا ۾ پر يورپ ۾ به نظر اچن ٿا. A Sky so Close ۽ Absent ناولن جي ليکڪا بتول الخضيريءَ هن يونيورسٽيءَ مان فرينچ لٽريچر ۾ ڊگري حاصل ڪئي هئي ۽ عرب دنيا جي هڪ ٻي مشهور ناول نويس عاليه ممدو جنهن ڪيترائي ناول لکيا، هن يونيورسٽيءَ مان نفسيات ۾ ڊگري حاصل ڪئي. The Loved Ones ۽ Naphthalene مشهور ناول ان جا ئي لکيل آهن. دنيا جو اڄڪلهه امير ترين واپاري نظمي شاڪر اوجيءَ به هن يونيورسٽيءَ مان ايڪانامڪس ۽ پوليٽيڪل سائنس ۾ ڊگري حاصل ڪئي. توهان جو جي بغداد ۾ اچڻ ٿئي ۽ هن يونيورسٽي کي ڏسڻ جو موقعو ملي ته هن جي ڀرسان بغدادي ميوزيم، متنابي اسٽريٽ (شارع المتنبي)، ساري سوق (مارڪيٽ) ۽ عباسي گهراڻي جو محل- ڊٺل حالت ۾ ئي سهي، ڏسڻ وٽان آهي ۽ اهي سڀ المستنصريا يونيورسٽيءَ جي آس پاس ۾ ئي آهن.

حضرت موسي عليه السلام جي ڏينهن وارو فرعون ۽ ٻيا

پاڻ ڳالهه جي شروعات مصر جي شهزادي فوزيا سان شروع ڪئي هئي جيڪا سڪندر اعظم جي ٻَڌرايل شهر سڪندريا جي شاهي محل ”قصر راس تين“ ۾ ڄائي نپني. هوءَ مصر ۽ سوڊان جي بادشاهه فواد جي ڌيءَ هئي. پيءُ جي وفات بعد سندس ڀاءُ فاروق مصر ۽ سوڊان جو بادشاهه ٿيو. فوزيا جي شادي ايران جي شهنشاهه ”محمد رضا شاهه پهلوي“ سان ٿي. هوءَ ڏهاڪو کن سال ايران جي شهنشاهه جي پهرين راڻي ٿي رهڻ بعد هن کان طلاق وٺي پنهنجي ملڪ مصر موٽي آئي ۽ مرڻ تائين سڪندر اعظم جي ٺهرايل شهر سڪندريا ۾ ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڪناري تي سندس وڏن جي ٺهيل مٿئين محل ۾ وقت گذاريو. سندس وڏن جو واسطو ترڪي، البانيا (يورپ) ۽ قفقاني (ڪوه قاف واري) علائقي سان هو- ۽ اهو ئي سبب سندس سونهن جو چيو وڃي ٿو. مصر جي تاريخ ۾ سونهن سوڀيا ۽ ملڪ جي راڻي ٿيڻ ۾ فوزيا جو نالو ضرور ورتو وڃي ٿو پر ڏٺو وڃي ته ٻيون به ڪيتريون عورتون- شجرالدر سميت (جنهن جو ذڪر مٿي ٿي چڪو آهي) ٿي گذريون آهن. فرعونن جي زماني ۾ به ڪيتريون عورتون حاڪم (Monarch) بڻجي چڪيون آهن جيڪي سونهن ۾ به پنهنجو مَٽ پاڻ هيون. مصر جي ماڻهن کان يا دنيا کان پڇندائو ته هو جنهن عورت (راڻيءَ) لاءِ مشهور ۽ سهڻو چوندا اها بنا شڪ جي قلوپطرا (Cleopatra) آهي! اسان قلوپطرا کي ته ڏسي نه سگهياسين پر سندس نالي واري 1963ع واري فلم Cleopatra جيڪا C.M Franzero جي ناول “The life & Times of Cleopatra” ۾ ان وقت جي جوان ۽ حسين فلمي ائڪٽريس ايلزبيٿ ٽيلر کي قلوپطرا جو پارٽ ادا ڪندو ڏسي دل مڃڻ لڳي ته قلوپطرا واقعي پنهنجي وقت جي حسين ترين عورت هوندي. فلم ۾ ”جيوليس سيزر“ جو پارٽ ان وقت جي مشهور هالي ووڊ اداڪار ”رچرڊ برٽن“ ڪيو آهي ۽ ”مارڪ ائنٽونيءَ“ جو ”ريڪس هئري سن“. مون هيءَ فلم 1964ع يا 1965ع ۾ چٽگانگ ۾ ڏٺي هئي. ان ئي سال هن فلم ۾ ڪم ڪندڙ ايلزبيٿ ٽيلر ۽ رچرڊ برٽن فلم کان ٻاهر پڻ پاڻ ۾ شادي ڪئي. ان وقت ايلزبيٿ 32 سالن جي هئي ۽ هن پهرين نه پر هيءَ ٻي يا ٽي شادي ڪئي هئي. شاديءَ جي معاملي ۾ اسان جي ترڪ سلطانن، اسپين جي اُميه خليفن، مغل بادشاهن ۽ ٻين سان مڙيئي ايلزبيٿ ٽيلر چڱو مقابلو ڪيو. مرڻ گهڙيءَ تائين هن اَٺ ته ڌوم ڌام سان شاديون ڪيون. رچرڊ برٽ سان هن ٻه دفعا شادي ڪئي. بهرحال اها ته هن جي ذاتي زندگي ٿي. سندس جنهن ڳالهه جي آئون هتي تعريف ڪندس اها سندس انسان ذات سان همدردي جو پهلو آهي. هن غريب، بيمار ۽ ڏتڙيل ماڻهن لاءِ وڏا خير خيرات ڪيا. Charity ۾ سندس جواب ناهي ۽ دنيا هن کي اڄ به ياد ڪري ٿي. سندس وفات تي سندس سخي دل هجڻ جي ڳالهه تي آمريڪا جي سابق صدر ڪلنٽن چيو: Elizbeth’s legacy will live on in many people around the world whose lives will be longer & better because of her work & the ongoing efferots of those she inspired.” بهرحال مصر جي ماڻهن جون ڳالهيون ٻڌي نه پر فلم ۾ ايلزبيٿ ٽيلر کي قلوپطرا جو پارٽ ادا ڪندي اسان جي دل قبول ڪيو ته قلوپطرا پنهنجي دور جي ضرور حسين ترين راڻي هوندي. منهنجي خيال ۾ دنيا ۾ جن تاريخي ڪردارن تي سڀ کان گهڻيون فلمون ۽ ناول لکيا ويا آهن انهن مان قلوپطرا هڪ آهي. 1970ع ۾ ويندي جپانين به قلوپطرا تي فلم Kureopatora ٺاهي. هيءَ هڪ مزاحيه فلم هئي جيڪا انگريزي ۽ فرينچ فلمن وانگر هِٽ نه ٿي سگهي هئي.
چٽگانگ ۾ تعليم دوران هفتيوار Quiz جي سوالن ۾ ڪڏهن ڪڏهن قلوپطرا بابت به پڇيو ويندو هو ته مصر جي حاڪمن ۾ آخري فرعون ڪير هو؟ يا سوال پڇندڙ جنهن شخصيت جو نالو پڇڻ چاهيندو هو ان لاءِ گهڻي ڀاڱي پڪ هوندي هئي ته ”قلوپطرا“ جو پيو پڇي پر تاريخ کان اڻ واقف هجڻ ڪري غلط سوال پڇي پنهنجو پاڻ کي منجهائي رکبو هو.... ”مصري عورت آهي؟“ .... نه.
”مسلمان آهي؟“ جواب ”نه“. ”ڀلا عيسائي؟“.... ”نه“.
قلوپطرا هڪ حسين عورت هئي... اها ته خبر پئجي وئي هئي پر اها حيرت جي ڳالهه هوندي هئي ته قلوپطرا عورت ٿي ڪري ڪيئن فرعون ٿي. اسان سمجهندا هئاسين ته فرعون نالي فقط هڪ مرد بادشاهه هو جنهن جي ڏينهن ۾ حضرت موسيٰ ڄائو.... پهريون دفعو 1970ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن اسانجو جهاز پورٽ سعيد ۾ اچي لنگر انداز ٿيو ته مصر جي مقامي آفيس وارن اسان جي جهاز جي ڪجهه ماڻهن کي بس ۾ وٺي مصر جا اهرام Pyramid ڏيکاريا. اهو ڏسي مونکي حيرت ٿي جڏهن گائيڊ ٻڌائيندو هليو ته هي پرئمڊ فلاڻي فرعون جو آهي ۽ هي فلاڻي فرعون جو... جنهن ۾ هو دفن ٿيل آهن. تاريخ کان اڻ واقف، يا بنهه گهٽ ڄاڻ رکندڙ مون لاءِ ماڳهين مونجهه ٿي پيو ته گائيڊ ڪهڙي ڳالهه ڪئي! فرعون ڇا ٻين بادشاهن جو به نالو هو ڇا؟ اسان ته هڪ ئي فرعون ٻڌو آهي جنهن وٽ حضرت موسيٰ عليه السلام ويو هو. پوءِ ڊگهن سامونڊي سفرن ۾ وقت گذارڻ لاءِ جڏهن تاريخ جا ڪتاب به پڙهيم ته خبر پئي ته فرعون هڪ نه ٻه، هتي ته ڊگهي لانڍ هئي. مصر جي تاريخ کان جيڪي واقف نه آهن انهن پڙهندڙن لاءِ فاسٽ فارورڊ ۾ بيان ڪندس ته مصر ۾ شهنشاهي نظام تمام آڳاٽو آهي. اسان ”موهن جو دڙو“ کي آڳاٽو سمجهون ٿا، ان کان به وڌيڪ يا ان جيترو پراڻو حڪومتي نظام مصر جو آهي، ڇو جو رڪارڊ تي جيڪو پهريون بادشاهه (فرعون) آهي اهو مينس (Menes) آهي جنهن کي عرب مينا بن سڏين ٿا جنهن جي حڪومت چون ٿا ته 3200 ۽ 3000 ق-م واري ڪنهن عرصي ۾ رهي. اهو وقت سمجهو ته حضرت موسيٰ عليه السلام جي ڄمڻ کان به صديون اڳ جو ٿيو. سو ظاهر آهي ان وقت ڪو به عيسائي يا مسلمان چئي نٿا سگهون. بلڪه ڪو يهودي به نه هو، جو ان وقت تائين حضرت موسيٰ به نه ڄائو هو. حضرت موسيٰ جو جنم ان پهرين فرعون مينس کان اٽڪل 1800 سال پوءِ، جنهن فرعون جي ڏينهن ۾ ٿيو ان جو نالو رامسس دوم (Ramesses II) هو جيڪو “Ramesses the Great” به سڏجي ٿو جو هن رامسس کان اڳ ۽ پوءِ اٽڪل ڏهه کن فرعون (بادشاهه) ٿيا جن جو نالو پڻ رامسس هو. جيئن هن رامسس دوم (رامسس اعظم) جي پيءُ جو نالو ته ”سيتي يڪم“ هو پر ڏاڏي جو نالو ”رامسس اول“ هو. اهڙي طرح پنج ڇهه (پٽ، پوٽي، پڙ پوٽي ۽ تڙ پوٽي جي) فرعون ٿيڻ بعد جيڪو ٻار ٿيو ان جو نالو رامسس ٽيون (سوم) رکيو ويو. ان بعد ان جو جيڪو پٽ فرعون ٿيو ان جو نالو رامسس چوٿون هو. ان بعد لڳاتار ست فرعونن جا نالا رامسس پنجين کان رامسس يارهن ٿيا. سو حضرت موسيٰ عليه السلام جو جنهن فرعون سان واسطو ٿيو اهو رامسس ٻيو (Ramesses II) يعني ”رامسس اعظم“ هو. هن فرعون ۽ مٿي بيان ڪيل پهرين فرعون مينس جي وچ وارن 1800 کن سالن ۾ به مختلف پنجاهه کن فرعون ٿيا. رامسس اعظم 1303 ق-م ۾ ڄائو هو ۽ نوي ورهين جي ڄمار ۾ 1213 ق-م ۾ وفات ڪيائين. پاڻ 1279 ق-م کان 1213 ق-م تائين 66 سال مصر جو حاڪم ٿي رهيو.
بهرحال مصر تي مقامي فرعونن جي وڏو عرصو حڪومت رهي تان جو يونان جي سڪندر اعظم 332 ق-م سال ۾ ايران ۽ مصر تي حملو ڪري فتح حاصل ڪئي. سڪندر اعظم ته جلد گذاري ويو پر هن جي سپاهين مان هڪ بطليموس (Ptolemy) مصر جو حاڪم ٿيو ۽ پنهنجي گهراڻي جو بنياد رکيو. هن گهراڻي اٽڪل ٽي صديون 305 ق-م کان 30 ق-م تائين مصر تي حڪومت ڪئي جنهن جي آخري حاڪم قلوپطرا ٿي. 30 ق-م ۾ هنن يونانين جي حڪومت ختم ٿي ۽ مصر رومن سلطنت جي قبضي ۾ آيو.
ڇا آهي جو مصري مقامي بادشاهه ته پاڻ کي ”فرعون“ سڏائيندا هئا پر بعد ۾ سڪندر اعظم جي فتح بعد جيڪي يوناني حاڪم ٿيا اهي به پاڻ کي فرعون سڏرائڻ لڳا، ويندي قلوپطرا جيڪا جيتوڻيڪ عورت هئي پر اها به پاڻ کي فرعون سڏرائيندي هئي. ٻي ڳالهه ته قلوپطرا جي ڏينهن ۾ مصر يا اوسي پاسي ۾ حضرت موسيٰ جا پوئلڳ يهودي ته ضرور هئا پر عيسائي يا مسلمان نه هئا، ،جو قلوپطرا جي مرڻ کان به 30 سال پوءِ حضرت عيسيٰ عليه السلام جن پيدا ٿيا. سو اهو سوچڻ ته قلوپطرا مسلمان هئي يا عيسائي اجايو آهي جو قلوپطرا جو سن وفات 30 ق-م يعني 30 سال قبل مسيح- يعني حضرت عيسيٰ عليه السلام جي ولادت کان 30 سال اڳ هو. ٽي ڳالهه ته قلوپطرا نه عرب هئي نه ايراني يا مصري. هوءَ يوناني هئي جنهن جا وڏا سڪندر اعظم سان گڏ يونان کان آيا هئا. باقي اها ٻي ڳالهه آهي ته قلوپطرا پنهنجي مادري زبان يونانيءَ کان علاوه رومن ۽ مصري به ڳالهائي ٿي ۽ هن پنهنجو سيٽ اپ، نمونو ۽ ڪلچر مقامي مصري شهزادين جهڙو رکيو ٿي. ان ڪري اڄ به ڪيترا اهو سمجهن ٿا ته قلوپطرا عرب يا مصري هئي. هڪ ٻي ڳالهه ته جيتوڻيڪ قلوپطرا جي ڏينهن ۾ يهودي ضرور هئا جو حضرت موسيٰ عليه السلام قلوپطرا جي ڄمڻ کان 1200 کن سال اڳ ڄائو. رامسس فرعون اعظم مصر تي 1279 کان 1213 ق-م حڪومت ڪئي ۽ هن جي دور حڪومت ۾ سمجهو ته حضرت موسيٰ 1250 ق-م ڌاري ڄائو ۽ وڏو ٿي نبي ٿيو ۽ وقت جي فرعون رامسس اعظم وٽ پهتو ۽ هن کي سمجهايو ته سندس ۽ ٻين جو پروردگار هڪ الله آهي. ان وقت تائين ته هر فرعون پاڻ کي خدا ٿي سمجهيو ۽ هنن پاڻ کي ديوتائن جو اولاد ٿي سمجهيو. تڏهن ته حضرت موسيٰ جي اها ڳالهه ٻڌي فرعون (راميس اعظم) حيرت مان درٻارين کي چيو ته هڪ وڏو منارو ٺاهيو جنهن جي مٿان چڙهي ڏسان ته موسيٰ جو خدا ڪٿي آهي! پر پوءِ حضرت موسيٰ جي ڳالهين مان فرعون جا جادوگر ۽ ٻيا درٻاري اهڙو ته متاثر ٿيا جو هنن وقت جي طاقتور حاڪم (فرعون)کي خدا مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. فرعون 1213 ق-م ۾ نيل نديءَ ۾ حضرت موسيٰ جو پيڇو ڪندي ٻڏي مئو پر سندس لاش عبرت حاصل ڪرڻ لاءِ قاهري جي مويزيم ۾ موجود آهي. سو 1213 بعد جن حضرت موسيٰ کي فالو ڪيو ۽ اسلام قبول ڪيو، اهي يهودي سڏجن ٿا پر اهو به آهي ته ان وقت جي سڄي دنيا اسلام قبول ڪري نه چڪي هئي. اٽڪل 1200 سالن بعد جڏهن قلوپطرا (ڄم جو سال 69 ق-م) مصر جي حاڪم (فرعون) ٿي ته مصر جي وڏي آدمشماريءَ، ويندي سڪندر اعظم جي ملڪ يونان جا حڪم (بطليموس) قلوپطرا مصري ديوتائن، ديوين، جانورن کي مڃيو ٿي ۽ انهن جي پوڄا ڪئي ٿي. انهن مان هڪ جانور واڳون (Crocodile) به آهي جيڪو سوبيق (Sobek) نالي ديوتا جي نمائندگي ڪري ٿو. سوبيق مندر جي ٻاون کان روايت آهي ته اوائلي فرعون جنهن مٿئين ۽ هيٺين (نيل نديءَ جي ڊيلٽا واري) حصي کي ملائي هڪ ڪري پاڻ ان جو حاڪم ٿيو، ان تي شڪار دوران جڏهن سندس ئي ڪتن حملو ڪيو ته هن کي واڳونءَ پنهنجي پٺيءَ تي وهاري موئرس ڍنڍ پار ڪرائي. واڳونءَ جي ان ٿوري مڃڻ لاءِ فرعون مينيس نئون شهر اڏرايو جنهن جو نالو City of Crocodilopolis رکيو. واڳونءَ فرعونن جي دور ۾ ته وڏي اهميت رکي ٿي پر پوءِ مصر جا يوناني حاڪم ٿيا ته اهي به واڳون، ان جي ٻچن- ويندي ان جي بيضن کي اهميت ڏيندا رهيا، هي سڀ ڳالهيون اڄ جي پڙهيل ڳڙهيل ماڻهوءَ کي حيرت ۾ وجهن ٿيون ته ان وقت جي ماڻهن واڳن کي ديوتا ڪري پوڄيو ٿي. اهي ڳالهيون ممڪن ته نٿيون لڳن پر پوءِ منگهو پير (ڪراچيءَ) ۾ واڳن جي سالياني ميلي تي جيڪي ڪم ٿا ڏسجن ته ان کان وڌيڪ حيرت ٿي ٿئي ته اسان جي مسلمانن کي ڇا ٿيو آهي!
بهرحال مصر جي فرعونن سالن- بلڪه صدين تائين، پاڻ کي Sobek ديوتا سان ڳنڍيو ٿي جنهن جي شڪل توهان کي ماڻهوءَ جهڙي ملندي پر منهن نيل نديءَ جي واڳونءَ جهڙو هوندو. فرعونن جو اهو ئي عقيدو هوندو هو ته هنن جي طاقت پويان ۽ هنن کي بچائڻ وارو سوبيق (Sobek) ديوتا (واڳون مهانڊو) آهي. ڪيترن فرعونن ته پنهنجي شاهي نالي ۾ سوبيق ديوتا جو نالو به ڳنڍيو ٿي جيئن پهرين فرعون عورت پاڻ کي ”سوبيق نيفيرُو“ (Sobekneferu) سڏرايو ٿي. پاڻ 1806 ق-م کان 1802 ق-م تائين مصر تي حڪومت ڪئي. سندس نالي جي معنيٰ آهي ”سوبيق ديوتا جي سونهن.“ پاڻ فرعون آمنمهات سوم (Amenemhat 3) جي ٻيو نمبر ڌيءَ هئي. سندس اهرام قاهري کان 40 ڪلو ميٽرن جي فاصلي تي ”دهشور“ شهر وٽ آهي. فرعونن جي ان اوائلي دور ۾ ٻيون به پنج عورتون مصر جون حاڪم (فرعون) ٿيون. فرعونن جي دور حڪومت ۾ توڙي يونانين جي حڪومت ۾ آخري فرعون قلوپطرا جي ڏينهن تائين به مصر جي آڳاٽي شهر مدينته الماديءَ ۾ فرعونن جي ٺهيل مندر ۾ پوڄا لاءِ نيل نديءَ جو هڪ واڳون رکيو ويو ٿي جنهن کي ماڻهن پير ڪري پوڄيو ٿي ۽ ان کي گوشت جا سٺا حصا ۽ مال مکڻ کارايا ٿي. هڪ واڳونءَ جي مرڻ بعد نيل نديءَ مان ٻي واڳوءَ کي ڦاسائي گلن جا هار پارائي هن مندر جي تالاب ۾ اچي رکيو ٿي. سو ڪاليج جي ڏينهن ۾ اسان جو اهو پڇڻ ته قلوپطرا مسلمان هئي يا عيسائي بيوقوفيءَ جو سوال هو. هوءَ ته يهودي به نه هئي پر هن انهن ڏينهن جي سوبيق (واڳو ديوتا) ۽ ٻين يوناني ۽ مصري ديوتائن ۽ ديوين کي پوڄيو ٿي.
ڏٺو وڃي ته نه فقط مصري فرعونن پر ان بعد يوناني جيڪي حاڪم ٿيا جنهن جي آخري حاڪم عورت (قلوپطره) ٿي، مصري حاڪمن وانگر نه فقط پاڻ کي فرعون سڏائيندا هئا پر اهي به ساڳيا ۽ ڪجهه کڻي ٻيا ديوتا ۽ ديويون پوڄيندا هئا جن جو تعداد سون ۾ هو. پوءِ ڪي بيحد اهم هئا جيئن واڳونءَ مهانڊو سوبيق، يا باز (سرڻ) مهانڊو ديوتا وغيره. ان کان علاوه هي سڀ مصري فرعون ۽ ان بعد هي يوناني حاڪم به پاڻ کي انهن ديوتائن جو اولاد يا اوتار سڏرائيندا هئا ڇو ته ان ڳالهه ۾ سندن بهتري ان ڪري هئي جو عوام خوف کاڌو ٿي ۽ هنن حاڪمن ڪو غلط ڪم ڪيو ٿي ته عوام جي دماغ ۾ اها ئي ڳالهه وهاري وئي ٿي ته ديوتائن ۽ انهن جي نمائندن (حاڪمن) کي هر ڳالهه جي اجازت آهي. ڪيترن فرعونن ۽ ويندي قلوپطره سلطنت حاصل ڪرڻ خاطر پنهنجي ڀاءُ سان شادي ڪئي ۽ ماڻهن جو منهن بند رکڻ لاءِ اهو ئي چيو ويو ته هو ديوتا آهن ۽ مشهور ديوتا ازيريس (Osiris) ۽ مشهور ۽ طاقتور ديوي ايزيس (Isis) به پاڻ ۾ شادي ڪئي جيڪي پاڻ ۾ ڀاءُ ڀيڻ هئا. ايران جي تاريخ ڏٺي وڃي ته اتي جي حاڪمن جو به ڪافي آڳاٽو سلسلو آهي. رڪارڊ موجود ايراني شهنشاهه سائرس (Cyrus) جيڪو ”سائرس دي گريٽ“ به سڏجي ٿو ايران ۾ ”هخامنشي“ نالي 553 ق-م ۾ سلطنت قائم ڪئي. يعني حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان به 553 سال اڳ جي ڳالهه آهي. ايران جو اهو نالو ته هاڻ رکيو ويو آهي نه ته اڄ وارو ايران صدين کان پرشيا سڏبو آيو پئي.
۽ هوڏانهن مصر ۾ فرعونن جي حڪومت ٿي ڏسجي ته ان اڳيان ايران به ڪجهه نه آهي. مصر جي پهرين فرعون جي حڪومت جو رڪارڊ حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان 3000 کن سال اڳ شروع ٿيو. ايران ۾ 553 ق-م ۾ جڏهن سائرس پهريون شهنشاهه ٿيو ته ان کان اڳ مصر ۾ 2500 سالن ۾ هڪ سئو کان مٿي فرعون حاڪم ٿي گذريا هئا جن ۾ ”رامسس دوم“ فرعون اعظم به اچي وڃي ٿو جنهن جي دور حڪومت ۾ حضرت موسيٰ عليه السلام جنم ورتو. پرشيا جا شهنشاهه مون کي فرعونن (حاڪمن) کان تيز ٿا لڳن جو ”سائرس“ ۽ ان بعد ان جي پٽ ”قمبيز ثانيءَ“ (Cambyses II) 539 ق-م ۾ بابل ۽ 530 ق-م ۾ سنڌو ماٿريءَ تي قبضو ڪري ورتو. ان بعد پنجن سالن بعد 525 ق-م ۾ قمبيز ثانيءَ مصر به فتح ڪري ورتو. ان بعد ٽن سالن بعد 522 ق-م ۾ سندس وفات بعد ان جو پٽ ”دائرس دي گريٽ“- جيڪو اسان وٽ دارا جي نالي سان مشهور آهي پرشيا جو شهنشاهه ٿيو. 486 ق-م ۾ هن دارا اول جي وفات تي دارا اول جو پٽ ”خشايارشا اول“ (Xerxes) پرشيا جو شهنشاهه ۽ مصر جو فرعون ٿيو، ڇو جو مصر هن گهراڻي ”هخامنشي“ جي قبضي ۾ اچي چڪو هو ۽ مصر جا ماڻهو هن خشايارشا اول توڙي هن جي پيءُ دارا کي فرعون سڏڻ لڳا هئا. بلڪه بابل (Babylon) تي قبضو هجڻ ڪري هي ايران جا آتش پرست (باهه جا پوڄاري) بادشاهه بابل جا به شاهه (King) سڏبا هئا.
”خشايارشا اول“ جي حڪومت 465 ق-م تائين هلي ۽ وفات تي سند سپٽ ارد شير اول (Artaxerxes) مصر ۽ پرشيا جو حاڪم (فرعون ۽ شهنشاهه) ٿيو جيڪو 424 ق-م تائين مصر ۽ پرشيا جو حاڪم ٿي رهيو ان بعد سندس پٽ ”خشايارشا دوم“ حاڪم ٿيو جنهن کان پوءِ 45 ڏينهن بعد سندس ڀاءُ سغد يانوس (Sogdianus) حاڪم ٿيو پر هن کي عوام طرفان مڃتا نه ملي سگهي جو هو ارد شير اول جو سڳو پٽ نه هو پر هن جي هڪ رکيڪ جو غير قانوني پٽ هو. بهرحال پوءِ سگهوئي ارد شير جو ننڍو پٽ ”دارا دوم“ مصر ۽ پرشيا جو 423 ق-م کان 404 قم-۾ تائين حاڪم ٿيو جنهن جي وفات تي سندس پٽ ”ارد شير دوم“ 404 ق-م کان 358 ق-م تائين فقط ايران جو شهنشاهه رهيو. هوڏانهن مصر جون واڳون هڪ دفعو وري مقامي فرعونن حوالي ٿي ويون ۽ دارا دوم بعد مصري فرعون اميرتايوس (Amyrtaeus) ۽ ان بعد نفريتس اول (Nayfaurud) ان بعد هاڪور (Hakor) پوءِ نفريتس ثاني، پوءِ نخت انبو اول، تيوس ۽ آخر ۾ 360 ق-م کان 342 تائين مصر تي حڪومت تخت انبو ثاني فرعونن ڪئي جنهن کان هڪ دفعو وري پرشيا جي هخامنشي سلطنت حڪومت کسي ورتي ۽ هخامنشي سلطنت جو يارهون شهنشاهه ارد شير سوم مصر ۽ پرشيا جو حاڪم ٿيو. 338 ق-م ۾ وفات ٿيڻ تي سندس پٽ آرسس (جنهن جو شاهي نالو ارد شير چوٿون هو) مصر ۽ ايران جو حاڪم ٿيو. 336 ق-م ۾ وفات تي ”دارا سوم“ (ڄم جو سال 380 ق-م، وفات 330 ق-م) مصر جو فرعون ۽ پرشيا جي هخامنشي گهراڻي جو حاڪم ٿيو. مٿي جيڪي پرشيا جي شهنشاهن ۽ مصر جي فرعونن جا نالا ۽ سن لکيا اٿم اهي پڙهندڙن کي بور ضرور ڪندا، پر مون کين هن ”دارا سوم“ تائين وٺي اچڻ ٿي چاهيو ته اهو ڪهڙو ”دارا“ هو جهن جي ڏينهن ۾ تاريخ پلٽو کاڌو ۽ هڪ ڏوراهين ڏيهه يونان جو مصر ۽ پرشيا (ايران) تي قبضو ٿي ويو ۽ سالن- بلڪه صدين کان هلندڙ مقامي فرعونن ۽ مقامي شهنشاهن جي حڪومتن کي ٻنجو اچي ويو. اها ٻي ڳالهه آهي ته 300 کن سال جيڪي يوناني حاڪم ٿي ويٺا انهن جي ويندي عورت حاڪم (قلوپطره) به پاڻ کي فرعون ٿي سڏرايو) سو پڙهندڙ هاڻ آسانيءَ سان سمجهي سگهن ٿا ته سڪندر اعظم جو ڪهڙي پرشن شهنشاهه ”دارا“ سان آمنو سامنو ٿيو- ڇو جو هن دارا (سوم) کان اڳ دارا نالن وارا ٻه حاڪم ٿي گذريا هئا. دارا اول ۽ دارا دوم، دارا اول ته سائرس ۽ سڪندر اعظم وانگر ”عظيم“ يعني The Great سڏيو ويو ٿي، دنيا جي تاريخ ۾ مختلف سلطنتن ۾ ساڳي نالي وارا ڪيترائي حاڪم (بادشاهه توڙي راڻيون) ٿي گذريا آهن. چاهي فرعون هجن يا زار، سلطان هجن يا خاقان، برطانيا جا بادشاهه ۽ راڻيون هجن يا عرب سلطنت جا خليفه ۽ سلطنت عثمانيه جا سلطان- ساڳي نالي وارا ڪيترائي حاڪم ملندا، جيئن حضرت موسيٰ عليه السلام جي ولادت جنهن فرعون جي دور حڪومت ۾ ٿي ان جو نالو رامسس هو. پر ڏٺو وڃي ته رامسس نالي يارهن کن فرعون ٿي گذريا آهن. انهن ۾ ”رامسس ٻيو“ اهو فرعون هو جنهن جي ڏينهن ۾ حضرت موسيٰ عليه السلام پيدا ٿيو ۽ هن فرعون ”رامسس ٻئي“ جي ميڻ لڳل باڊي (ممي) عبرت لاءِ اڄ به موجود آهي جنهن کي 1881ع ۾ سندس قبر (اهرام) مان ڪڍي قاهري جي ميوزيم ۾ Display لاءِ Royal Mummies chamber ۾ رکيو ويو.
سو اهڙي طرح سڪندر اعظم جڏهن ايران ۽ مصر تي حملو ڪيو دارا سوم- يعني ”ٽيون“ ايران جو شهنشاهه ۽ مصر جو خليفو هو ۽ اسان جنهن دارا لاءِ ڳايون ٿا... ”ٿيا هزار سڪندر دارا، ويا پنهنجا وڄائي وارا...“ وارو دارا اهو ”دار سوم“ هو جنهن جي سلطنت تي سڪندر اعظم سن 333 ق-م حملو ڪيو. دارا مقابلو ڪري نه سگهيو. سڪندر بابل، سوسا (Susa) جنهن کي ايراني شوش (شهر باستاني) ۽ پرشيا جي گادي تخت جمشيد (Persepolis) تي قبضو ڪري ويو. سڪندر اعظم فتح جو يڪدم اعلان ڪرڻ بدران دارا کي جهلي سندس اڳيان پيش ڪرڻ جو اعلان ڪيو. دارا ڀڄي ويو. سڪندر پنهنجي لشڪر سان دارا جي ڪڍ لڳو. هڪ هنڌ مقدونيا جي سپاهيءَ دارا جي نشاندهي ڪئي جيڪو مرڻينگ حالت ۾ڍڳي گاڏيءَ ۾ ليٽيل هو. سڪندر اعظم کي اهو ڏسي افسوس ٿيو. هن دارا سان زنده حالت ۾ ملڻ چاهيو ٿي پر هي آخري پساهن ۾ هو. سڪندر دارا جي لاش تي جهڪي هن جي آڱر مان شاهي منڊي لاهي پنهنجي آڱر ۾ وڌي ۽ حڪم ڪيو ته دارا جي لاش کي شاهي قبرستان تخت جمشيد ۾ ٻين شهنشاهن جي ڀر ۾ شان شوڪت سان دفن ڪيو وڃي. اهو سال 330 ق-م هو.
دارا کي شڪست ڏيڻ بعد سڪندر اتي جي هڪ ڇوڪري رخسانا (جنهن کي ايراني ”روشنڪ“ جي نالي سان پڻ سڏين ٿا) سان شادي ڪئي. هوءَ اڄ واري بلخ جي علائقي باختر (Bactria) جي رهاڪو هئي، جيڪو علائقو پڻ افغانستان ۽ پاڪستان جي اتراهين علائقي وانگر ايران ۾ آيو ٿي. سڪندر اعظم جي هن پهرين زال رخسانا تي ڪيترائي ناول فلمون ۽ ٽي وي سيريز آهن. ”مارشل مونرو ڪِرڪمن“ جي انگريزي ناول “The Romance of Alexander & Roxana” ۾ سندس تفصيلي احوال آهي. “The Person boy” ناول جيڪو ”ميري رينالٽ“ لکيو آهي، ان ۾ پڻ سندس ڪجهه احوال آهي. تازو گذريل سال ”پورس“ نالي انڊيا ۾ فلم ٺهي جنهن ۾ ٽي وي ائڪٽريس“ اپارنا ڊڪسٽ“ ”رخسانا“ جو ڪردار ادا ڪيو آهي.
سڪندر جي رخسانا سان شادي سياسي نه پر پهرين نظر ۾ عشق ٿيڻ واري هئي. سن 324 ق-م ۾ سڪندر اعظم دارا سوم جي ڌيءَ ”استاتيرا دوم“ سان شادي ڪئي ۽ ان ئي ڪاڄ ۾ هن جي سوٽ ”پروشات“ Parysatis سان پڻ شادي ڪئي جيڪا ارد شير سوم جي ڌيءَ هئي. رخسانا کان اها ڳالهه برداشت نه ٿي سگهي جنهن 323 ق-م ۾ هن جو قتل ڪيو جيڪو احوال شروع ۾ لکي چڪو آهيان.

قلوپطره مصر جي حسين ترين عورت ۽ آخري فرعون بادشاهه هئي

سن 323 ق-م ۾ سڪندر اعظم وفات ڪئي. سڪندر اعظم جي وفات بعد ڪجهه عرصي لاءِ سڪندر اعظم جو رخسانا مان پٽ ”سڪندر چوٿون“ نالي ماتر حاڪم ٿيو ان بعد سلطنت جون واڳون سڪندر اعظم سان گڏ آيل سندس دوست ۽ تاريخ نويس ۽ فوجي جنرل پتولمي اول سوتير (جيڪو ايران ۽ عرب دنيا ۾ بطليموس جي نالي سان سڏجي ٿو) سنڀاليون. بطليموس اول (Ptolemy I Soter) پنهنجي نالي سان Ptolemaic Dynasty (گهراڻي) جو بنياد رکي پاڻ مصر جو حاڪم ٿيو. هن به مقامي مصر جي حاڪمن وانگر پاڻ کي ”فرعون“ سڏرايو. يعني هي پهريون يوناني فرعون ٿيو. هن 305 کان مرڻ 282 ق-م تائين مصر تي راڄ ڪيو. ان بعد سندس پٽ بطليموس دوم 285 ق-م کان 246 تائين مصر جو فرعون ٿيو. يوناني فرعونن جو هي سلسلو 30 ق-م تائين هلندو رهيو جنهن جو آخري فرعون قلوپطره هئي. هتي اهو به لکندو هلان ته يوناني نالي Ptolemy بدران ايراني ماڻهو يعني فارسي ڳالهائڻ وارا ”بطلميوس“ استعمال ڪن ٿا پر عرب دنيا ۾ توڙي اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ اسان ان کي بطليموس“ سڏيون ٿا. هتي مون عربي وارو لفظ بطليموس استعمال ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. قلوپطرا جي ڄاڻ ڏيڻ آئون ان ڪري به ضروري سمجهان ٿو جو مون ڏٺو آهي ته اسان جي نوجوانن کي قلوپطره بابت معلومات فقط هالي ووڊ جي فلم قلوپطره تائين محدود آهي ته هوءَ ايلزبيٿ ٽيلر جهڙي سهڻي هئي، جنهن به جهاز کي قلوپطره جي وڏن جي ٺهيل بندرگاهه سڪندريه ۾ وٺي آيس يا پورٽ سعيد ۾، يا وري سئيز ڪئنال مان لنگهندي پنهنجن جونئرن کان قلوپطره جو پڇندو هوس ته ڪو جواب نه ملندو هو. وقت جي حسين ترين ۽ طاقتور راڻي جيڪا بادشاهه جي زال هجڻ جي ناتي به راڻي هئي ته رضيه سلطانا وانگر حاڪم راڻي به هئي، ان کان اسان جا ماڻهو ڪيڏو اڻ واقف آهن! قلوپطره 69 ق-م ۾ مصر ۾ ڄائي ۽ مصر جي آخري فرعون هئي. قلوپطره هڪ شهزاديءَ جي حيثيت ۾ بطليموس ٻارهين (Ptolemy 12) جي گهر ۾ ڄائي جيڪو سن 80 ق-م کان 51 تائين مصر جو فرعون يعني حاڪم هو. قلوپطره ننڍي هوندي کان سهڻي، سمارٽ ۽ شاطر قسم جي هئي. هوءَ پنهنجي بادشاهه پيءُ جو دلپسند ٻار هئي ۽ ملڪ جي حاڪم ٿيڻ کان اڳ هن ملڪ کي هلائڻ جون اٽڪلون سکي ورتيون هيون. قلوپطره جي پٽولمي (مصري ۽ فارسي ٻولين ۾ ”بطلميوس“) خاندان هن ملڪ تي 300 سالن کان حڪومت ڪئي هئي. هي گهراڻو سڪندر اعظم جي مصر فتح ڪرڻ بعد وجود ۾ آيو جنهن جو پهريون حاڪم (فرعون) بطليموس اول سڪندر اعظم جو دوست ۽ فوجي جنرل هو. جيتوڻيڪ هنن مصر تي حڪومت ڪئي ٿي پر هو نسل ۽ ٻوليءَ جي لحاظ کان يوناني هئا. قلوپطره ننڍي هوندي ٻين مائٽن وانگر يوناني پڙهي لکي ۽ هڪ ٻئي سان يونانيءَ ۾ ڳالهايو ٿي پر قلوپطره ٻيون ٻوليون به سکي- خاص ڪري لاطيني (Latin) جيڪا ٻولي روم ۽ اوسي پاسي جي علائقن ۾ ڳالهائي وئي ٿي. اٽليءَ کان علاوه فرانس ۽ اسپين ۾ به ڳالهائي وئي ٿي. اهڙي طرح آڳاٽي زماني ۾ مصر ۾ جيڪا مصري ٻولي ڳالهائي وئي ٿي اها اڄ جي عربيءَ کان بيحد مختلف هئي.
قلوپطره ارڙهن سالن جي ٿي ته سن 51 ق-م ۾ سندس پيءُ گذاري ويو. هو پنهنجي تخت و تاج لاءِ وصيت ڪري ويو ته سندس ڌيءَ قلوپطره ۽ هن جي ننڍي ڀاءُ ”بطليموس تيرهين“ کي ملڻ کپي. ان وقت هن جي عمر ٻارهن سال هئي ۽ رسم موجب گڏ حڪومت ڪرڻ لاءِ بطليموس تيرهين ۽ قلوپطره کي شادي ڪرڻي پئي. ماڻهن جو اعتقاد هو ته سندن حاڪم (فرعون) جيئن ته سندن ديوتائن سان واسطو رکن ٿا سو هو به ديوتائن ۽ ديوين وانگر ڀاءُ ڀيڻ شادي ڪري سگهن ٿا. انهن مان ٻن ديوتائن جو مثال شروع ۾ لکي چڪو آهيان. جيئن ته قلوپطره پنهنجي ڀاءُ بطليموس کان وڏي هئي ۽ چالاڪ پڻ. سو هن جلد حڪومت جو ڪنٽرول پنهنجي حوالي ڪري ڇڏيو- بطليموس هن جي پٺيان ڇيلو ٿي پئي هليو. پر پوءِ جيئن ئي هو وڏو ٿيو ته ڪجهه پنهنجي عقل موجب ۽ ڪجهه درٻارين جي بڇ تي ته ”تون ڪهڙو مرد آهين، جنهن جي ڪجهه نٿي هلي“ هن وڌي پاور حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ قلوپطره کي محل مان ڌڪي ڪڍيو ۽ پاڻ فل فرعون ٿي ويٺو.
سن 48 ق-م ۾ جوليس سيزر Julius Caeser روم کان مصر آيو. جوليس سيزر هڪ رومن سياستدان ۽ مليٽري جنرل هو. هن جي ڪيترين لڙائين ۾ حاصل ڪيل سوڀ ڪري هو رومن ريپبلڪ جو هڪ طاقتور سياستدان هو. قلوپطره جنهن کي سندس ڀاءُ تازو تخت تان لاهي شاهي محل مان ڀڄائي ڪڍيو هو سا پنهنجي داد فرياد لاءِ جوليس سيزر سان شاهي محل ۾ ملڻ لاءِ آئي. ڪاليج جي ڏينهن ۾ ڏٺل “Cleopatra” فلم جي ڪجهه Scenes مان هڪ اها به چٽيءَ طرح ياد آهي ته ايلزبيٿ ٽيلر جنهن قلوپطره جو پارٽ ادا ڪيو، تنهن ڪيئن شاهي محل جي چوڪيدارن کي رشوت کارائي پاڻ کي پرشن غاليچي ۾ ويڙهايو. پوءِ حبشي غلامن ان غاليچي جو ويٽو جوليس سيزر اڳيان، ڪلهن تان لاهي ان کي هڪ پاسي کان ڇڪيو ته اهو رول ٿيندو کلندو ويو ۽ آخر ۾ ان ۾ ليٽيل قلوپطره اٿي کڙي ٿي. جوليس سيزر کان غاليچي جي سونهن ته وسري وئي، هو قلوپطره جي حسين چهري کي ئي ڏسندو رهيو. قلوپطره جوليس سيزر وٽ ئي محل ۾ ترسي پئي ۽ سيزر قلوپطره سان وعدو ڪيو ته هو هن کان کسيل تخت و تاج واپس ڪرائڻ ۾ مدد ڪندو.
سيزر قلوپطره جي ڀاءُ بطليموس 13 جي لشڪر کي نيل نديءَ جي ڪناري واري لڙائيءَ ۾ شڪست ڏني ۽ بطليموس (Ptolemy) پويان پير ڪري ڀڄڻ دوران نيل نديءَ ۾ ٻڏي مري ويو. ان بعد قلوپطره پنهنجو تخت و تاج حاصل ڪري مصر جي حاڪم (فرعون) ٿي. قلوپطره کي بطليموس 14 نالي هڪ ٻيو به ننڍو ڀاءُ هو. قلوپطره ملڪ جي دستور موجب ته اڪيلي عورت کي حڪومت ڪرڻ بدران ڪنهن مرد سان گڏ ڪرڻي آهي، سو قلوپطره پنهنجي هن ننڍي ڀاءُ بطليموس چوڏهين (Ptolemy 14) سان گڏ ڪجهه وقت حڪومت ڪئي. بطليموس چوڏهين جي مرڻ بعد هن پنهنجي پٽ ”بطليموس 15 سزاريون“ سان گڏ حڪومت هلائي. قلوپطره روم جي جوليس سيزر سان سن 48 ق-م ۾ سڪندريا ۾ ملي ۽ ٻئي سال 47 ق-م ۾ قلوپطره کي جڏهن هوءَ 22 سالن جي هئي ته هي وڏو پٽ ”سزاريون بطليموس 15“ ڄائو هو. شاديءَ بعد قلوپطره جيوليس سيزر سان گڏ روم گهمڻ لاءِ آئي پر پوءِ پاڻ روم ۾ ئي ٽِڪي پئي. جيتوڻيڪ قلوپطره جو جوليس سان معاشقو رهيو پر هن اهو نٿي چاهيو ته ڪو مصر روم جي اثر هيٺ رهي. هوءَ روم ۾ رهي پنهنجي ملڪ مصر کي Independent رکندي پنهنجي ملڪ جي ماڻهن جي ترقيءَ جو سوچيندي رهي. هن مصر جي ايڪانامي بيحد سڌاري ڇڏي ۽ ڪيترين ئي عرب قومن سان واپار قائم رکيو. قلوپطره مصر جي ماڻهن ۾ تمام گهڻو مقبول حاڪم رهي ڇو جو هڪ ته يوناني نسل جو هجڻ جي باوجود هن مصر جي مقامي ثقافت ۽ رسم و رواج قائم رکي ۽ ٻيو ته هن جي ڏينهن ۾ مصر ۾ تمام گهڻي خوشحالي آئي هئي.
سال 44 ق-م ۾ جڏهن قلوپطره جو پٽ ”سزاريون“ (Caesarian) ٽن سالن جو هو ته جوليس سيزر جو قتل ڪيو ويو ۽ قلوپطره مصر موٽي آئي. سيزر جي موت بعد روم جو حاڪم ٿيڻ لاءِ جن هٿ پير هلايو انهن ۾ مارڪ ائنٽوني مٿاهين ليول تي رهيو. سن 41 ق-م ۾ قلوپطره سٺ سينگار ڪري مارڪ ائنٽونيءَ سان ملاقات ڪئي ۽ هن کي گهائي رکيو. هن قلوپطره سان نه فقط شادي ڪئي پر هن قلوپطره سان فوجي معاهدو ڪيو ته هنن جون گڏيل فوجون روم جو حاڪم ٿيڻ جي ڪوشش ڪرڻ واري آگسٽس (Octavian) جو مقابلو ڪنديون. آگسٽس جيڪو ان وقت ٻاويهه سالن جو هو جوليس سيزر جو نپايل (Adopted) پٽ هو ۽ وصيت موجب سيزر هن کي پنهنجو وارث بڻائي ويو هو. قلوپطره چاهيو ٿي ته هن جو پٽ سزاريون ئي سيزر جو وارث ٿئي جيئن اڳتي هلي روم جو اهو ئي حاڪم ٿئي. قلوپطره مارڪ ائنٽونيءَ مان اها ئي اميد رکي ٿي ته هو هن جي اها مراد پوري ڪرڻ ۾ مدد ڪندو.
قلوپطره ۽ مارڪ ائنٽونيءَ آگسٽس سان وڙهڻ لاءِ پنهنجي پنهنجي لشڪر کي تيار ڪيو ۽ ٻنهي ڌرين جو اڪتيوم وٽ مقابلو ٿيو. ائنٽوني ۽ قلوپطره کي شڪست نصيب ٿي ۽ ٻنهي کي مصر ڏي ڀڄڻو پيو ۽ انهي دوران هنن جو موت ٿيو. قلوپطره جي موت لاءِ چيو وڃي ٿو ته:
“The death of Cleopatra is shrouded with mystery and romance.”
قلوپطره جو مصر ڏي رخ ڪرڻ بعد مارڪ ائنٽوني هڪ دفعو وري جنگ جي ميدان ڏي آيو ان اميد تي ته جيئن هو ڪجهه ڪري ڏيکاري ۽ دشمن کي شڪست ڏئي پر هن جلد ئي محسوس ڪيو ته هن ۾ حال ناهي ۽ آگسٽس جو لشڪر کيس سوگهو ڪري وٺندو. اتي هن جي ڪنن تي اها ڪوڙي خبر پهتي ته سندس محبوبا قلوپطره قتل ٿي وئي آهي. اهو ٻڌي مارڪ ائنٽونيءَ به پاڻ کي ماري ڇڏيو. قلوپطره جڏهن اهو ٻڌو ته مارڪ ائنٽونيءَ پاڻ کي ماري ڇڏيو آهي ته هن کي ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ هن واسينگ نانگ ذريعي پنهنجو پاڻ کي ڏنگ لڳرائي پنهنجو انت آندو. هيءَ سال 30 ق-م جي ڳالهه آهي.
قلوپطره جي مرڻ بعد آگسٽس مصر جو به ڪنٽرول سنڀاليو ۽ ان کي روم جو هڪ صوبو بڻائي پنهنجي رومن سلطنت ۾ شامل ڪيو. قلوپطره جي مرڻ تي سمجهو ته مصر ۾ يونانين جي بطليموس سلطنت جو خاتمو ٿيو. ان سان گڏ مصر جي فرعونن جو پڻ، جو قلوپطره مصر جي فرعونن جي ڊگهي لسٽ جي آخري فرعون هئي. ساڳي وقت آگسٽس سوڀ حاصل ڪرڻ بعد روم جو پهريون شهنشاهه (Emperor) ٿيو ۽ ان وقت کان پنهنجو نالو آگسٽس (Augustus) رکرايو نه ته ان کان اڳ هو Octavian جي نالي سان سڏيو ويو ٿي.
بهرحال سڪندر اعظم جي 332 ق-م ۾ سوڀ بعد يونانين جي مصر تي 300 سال سن 30 ق-م تائين حڪومت رهي ان بعد مصر رومن سلطنت جو ڄڻ ته صوبو ٿي رهيو. رومن مصر تي 640ع تائين حڪومت ڪئي. ان دوران چوٿين صدي ۾ روم ۾ ورهاڱو آيو ۽ مصر ”ايسٽرن رومن ايمپائر“ جو حصو ٿي رهيو جيڪو بيزانتيوم (Byzantium) سڏجڻ لڳو. هي سلسلو 330 کان 1453 تائين هليو پوءِ سلطنت عثمانيه شروع ٿي ۽ قسطنطنيه گاديءَ واري شهر جو نالو استنبول رکيو ويو.

پنجاب جي شهر اُچ شريف جو بنياد سڪندر رکيو

سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ صحيح قسم جو بين الاقوامي ماحول هوندو هو، جتي مختلف کنڊن جي 105 ملڪن جا جهازران آفيسر هئاسين. صبح جو يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچر اٽينڊ ڪندا هئاسين، شام جو هاسٽل ۾ ڪچهري ۽ بحث مباحثا هلندا هئا. هڪ ڏينهن يونيورسٽيءَ جي ميس ۾، مصر جي ڪلاس ميٽ ڪئپٽن حنفيءَ منهنجي ڀرسان ماني کائي اٿڻ واري يوناني جهازران جي سيٽ تي ويهي مون کي هن يونانيءَ بابت ڪن ۾ سڻڪو هنيو ته ”اِهو پاڻ کي اڄ به سپيرئر يورپي ٿو سمجهي. مصر تي يونانين 300 سال ڇا حڪومت ڪئي ڄڻ هي پاڻ بادشاهه هو. هڪ ڏينهن مونکي ٿو چوي ’توهان جي ملڪ جو ٻيو نمبر وڏو شهر سڪندريا خبر اٿئي ڪنهن ٺهرايو هو؟‘ مونکي باهه وٺي وئي ۽ ان ڏينهن کان پوءِ منهنجي ساڻس ڳالهائڻ تي دل ئي نٿي چوي.“
مونکان کل نڪري وئي ۽ مون ڪئپٽن حنفي جهڙي حساس انسان کي سمجهايو ته ”اها تنهنجي غلط سوچ آهي. هن يوناني درويش جي ڳالهه دل ۾ نه ڪندو ڪر. کيس تاريخ پڙهڻ جو شوق آهي ان ڪري هو هر وقت تاريخي ڳالهيون ٻڌڻ ۽ ٻڌائڻ جي ڌُن ۾ مگن رهي ٿو. مونکان به ڪڏهن موهن جي دڙي جو پيو پڇندو آهي ته ڪڏهن ٻڌ ڌرم بابت.“
منهنجي ڳالهه تي اسانجو مصري دوست مطمئن ٿي ويو ۽ ٻين خبرن ۾ لڳي ويو، پر ان رات آئون اهو سوچڻ لڳس ته هي يوناني جيڪڏهن ان ڳالهه تي فخر به ڪري ٿو ته سندس وڏن سڪندراعظم، بطليموس وغيره ڌارئين ڏيهن ۾ جنگيون ڪري نه فقط اهي ملڪ فتح ڪيا پر انهن تي صديون حڪومت به ڪئي ته اها ته واقعي هنن لاءِ فخر جي ڳالهه آهي ۽ ٽيڙي ڪرڻ کپي. ويتر ”سڪندريا“ جهڙي بندرگاهه ۾ لنگر ڪيرائڻ وقت يوناني جهازرانن جو ڳاٽ اڀو ٿيندو هوندو ته هي شهر سندن يونان جي ماڻهوءَ اڏرايو.
ان رات آئون ڪافي دير تائين سوچيندو رهيس. سوچڻ يا خواب ڏسڻ کان ته ڪنهن کي منع ناهي. آئون اهو سوچيندو رهيس ته اسان جا حاڪم به انسان هئا ته سڪندر اعظم جهڙا بادشاهه به انسان هئا. جڏهن سڪندر اعظم يونان کان اچي ايران ۽ مصر فتح ڪري سگهيو، ويندي اسان جي مسلمان ترڪ حاڪمن رومانيا، بلغاريا، البانيا وغيره ۽ عرب حاڪمن هزارين ميل ڏور اندلس، اسپين، پورچوگال فتح ڪري ڇهه ڇهه ست ست صديون حڪومت ڪئي اتي ڪاش اسان جو به ڪو سنڌي حاڪم ميان يار محمد ڪلهوڙو، ميان سرفراز ڪلهوڙو يا مير فتح علي يا مير سهراب يا مير صوبدار سنڌ مان نظاماڻين، باگراڻين، مري، جمالين، چانگن، گوپانگن، رندن، لاشارين جو لشڪر وٺي يونان، پولينڊ يا بيلجم تي حملو ڪري ان ملڪ تي سئو ٻه سئو سال پاڻ ويهي حڪومت ڪن ها يا پنهنجو ڪو کٽياڻ يا خاصخيلي جنرل ڇڏي وڃن ها جيئن سڪندر ته هليو ويو پٺيان سندس جنرل بطليموس ۽ ان جي اولاد مصر تي ٽي سئو سال حڪومت ڪئي. ائين جي ٿئي ها ته ظاهر آهي اڄ مون جهڙو سنڌي يونان، پولينڊ يا بيلجيم ۾ رهڻ دوران دل ۾ کڳيون هڻي ها ته اسان جي ماڻهن هن ملڪ تي حڪومت ڪئي ۽ جي اٿينس، ائنٽورپ يا گڊانسڪ شهر جو نالو مير ٺرا خان يا غلام شاهه ڪلهوڙو هجي ها ۽ خبر پوي ها ته هي شهر اسانجي سنڌ جي حاڪم ٻڌرايو ته ڇا ته خوشي ٿئي ها. توڙي کڻي هتي جا مقامي يوناني، بيلجق يا پولش ماڻهو چون ها ته توهان جي ملڪ جي بادشاهه يا ان جي سپاهين هتي ظلم ڪيا ته اسان ٻاهرين دل سان هنن جو پاسو کڻي به دل ۾ گدگد ٿيون ها ته ڇا ته اسان جا حاڪم دلير ۽ عقلمند هئا. هنن ڪيئن ته پلاننگ ڪئي ۽ هٿيار گڏ ڪري ٻيڙين رستي ڀؤنچ سمنڊ اُڪري يونان، پولينڊ يا بيلجيم تي حملو ڪيو. جيئن اسين بابر، سلطان غزنوي يا نادر شاهه لاءِ چئون ٿا ته اهي ظالم هئا جن اسان وٽ لٽ ڪئي پر ايران ۽ ازبڪستان جا ماڻهو ته خوش ٿين ٿا جو اهي انهن جي وطن جا ماڻهو هئا. ايتريقدر جو اهڙن حاڪمن جي ياد ۾ هو اڄ به پوسٽ جون ٽڪليون جاري ڪن ٿا يا مجسما ٺاهين ٿا. اهڙي طرح عرب طارق بن زيد جي تعريف ڪن ٿا جيڪو سمنڊ ٽپي، ٻيڙيون ساڙي اڄ وارو جبرالٽر اندلس وغيره هٿ ڪيو. محمد بن قاسم هيڏو پنڌ هلي اچي سنڌ فتح ڪئي.
سو يارو اهڙن موقعن تي ٽي ٽڪا ڏک رهجي ويندو آهي ته پرو چانڊئي، محب شيديءَ، بقادار شاهه، جانو آرائين ۽ خانو جکراڻيءَ جهڙن So Called پاڻ کي پهلوان سڏائڻ وارن ڌاڙيلن پنهنجي ئي قوم جي غريب ۽ ڪمزور ماڻهن کي ته اغوا ڪري پنهنجي بهادريءَ جي واهه واهه ڪرائي ٿي، پر هو سري لنڪا يا مالديپ جهڙي ملڪ کي به فتح نه ڪري سگهيا. اهو به سوچيندو آهيان ته سنڌ تي ته انگريزن دير سان حملو ڪيو ان کان اڳ ٿائلينڊ جي حاڪمن وانگر اسان جا حاڪم به سنڌ ۾ اسڪول، اسپتالون، ريلوي سسٽم شروع ڪري ڇڏين ها ۽ پنهنجي بچاءَ لاءِ ان وقت جي ماڊرن هٿيارن سان هڪ مضبوط فوج ٺاهي رکن ها. سئيڊن جي بادشاهه وانگر انگريزن سان ڊپلومئسي هلائي پنهنجي ملڪ جي نوجوانن کي انگلينڊ مان ڊاڪٽري پڙهائي وٺن ها. اهي ڊاڪٽر علم حاصل ڪري نه فقط سنڌي عوام لاءِ پر اسانجي حاڪمن جي خاندانن جي به خدمت ڪن ها. مير ڪرم علي جو ننڍو ڀاءُ مير مراد علي بيمار ٿي پيو ته ان جي علاج لاءِ مير ڪرم علي ممبئي جي گورنر کي خط لکيو ته سائين، مهرباني ڪري ڪو قابل ڊاڪٽر موڪليو. انگريز ته اهڙن موقعن جي تاڙ ۾ رهيا ٿي. هنن ڊاڪٽر جيمس برنس کي موڪليو جنهن مير مراد عليءَ جو علاج ڪري وڏا انعام اڪرام ته حاصل ڪيا پر سنڌ بابت ڪيل جاسوسيءَ جو سڄو احوال A Visit to the Court of Sinde نالي ڪتاب ۾ لکيو. اها 1827ع جي ڳالهه آهي.
هڪ ڏينهن ليڪچر روم ۾ مٿيون يوناني ڪئپٽن جيئن ئي منهنجي ڀرسان اچي ويٺو ته مون کلندي چيومانس ”يار! ڳالهه ته ٻڌ! تنهنجي ”صاحب“ مصر ۾ ته پنهنجي نالي تي ”اليگزينڊريا“ شهر اڏرايو. هو ته اسان جي سنڌو نديءَ تائين به آيو هو. اتي به اتي جي حاڪم راجا پورس کان جنگ کٽيائين. اتي به کڻي هيداسپس يا ڪنهن ٻي نديءَ جي ڪناري تي ”سڪندريا“ جهڙو نه ته ڪو ان کان ننڍو شهر جوڙائي ها؟“
دراصل مختلف ملڪن ۾ ٻين ملڪن جي ماڻهن يا شين جي نالن ۾ فرق رهي ٿو. جيئن گريس ملڪ کي اسان يونان سڏيون ٿا، سائپرس کي قبرص يا انگريز نيل نديءَ کي نائيل سڏين ٿا، عراق جي دجله نديءَ کي ٽگرس سڏين ٿا اهڙي طرح يوناني جهلم نديءَ کي هيداسپس (Hydaspes) سڏين ٿا. هنن کي اسان جي جاگرافي توڙي تاريخ جي چڱي طرح ڄاڻ هئي پر اسان جي ڪيترين شين جا نالا هنن وٽ يوناني ٻوليءَ جي حساب سان مختلف نموني سان اچاريا ويا ٿي ۽ اڄ به ڪيترا ائين ئي اچاريا وڃن ٿا. جيئن جهلم نديءَ وٽ جيڪا پورس ۽ سڪندر اعظم جي لڙائي لڳي ان کي اسان سنڌي يا اڙدو ۾ ته کڻي ”جنگ جهلم“ ٿا سڏيون پر يوناني ۽ سندس پاڙي وارا يورپي Battle Hydaspes ٿا سڏين. اهڙي طرح يوناني چناب نديءَ کي (Acesines) ٿا سڏين ۽ بياس نديءَ کي (Hyphasis) ٿا سڏين. جيئن اسان هنن جي فلاسفر Aristotle کي ارسطو ۽ Socrates کي سقراط ۽ Plato کي افلاطون ٿا سڏيون.
بهرحال اسان جي يوناني جهازي دوست جنهن کي تاريخ سان تمام گهڻي دلچسپي آهي تنهن منهنجي پڇڻ تي، بلڪه سندن شهنشاهه سڪندر اعظم جي شڪايت ڪرڻ تي، مون ڏي ساڄي هٿ جون آڱريون ڪندي جهازرانن واري اسٽائيل ۾ چيو: ”چيف! اها به ڪا ڳالهه ! سوال ئي نٿو پئدا ٿئي ته هن توهان جي پاسي ڪو شهر نه اڏرايو هجي.“
”ڪيئن ٿو چوين؟“ مون پڇيو مانس.
”هن ٻيو ڪم ئي ڪهڙو ڪيو؟“ ۽ پوءِ ٽهڪ ڏيندي چيو، ”لڳي ٿو ته هن جي ماستر صاحب (ارسطوءَ) هن کان قسم ورتو هو ته جتي به سوڀ حاصل ڪرين اتي شهر ٻڌرائجان.“
”پوءِ سنڌ ۾ ته ڪو ’سڪندريا‘ شهر آهي ڪونه؟“ مون چيو.
”چيف! يو گِو مِي ٽو ڊيز. تون مونکي ٻن ڏينهن جي مهلت ڏي.“
”ٻن جي ڇا هفتي جي مهلت اٿئي“ مون چيومانس.
”سڪندر اعظم خبر اٿانوَ ته توهانجي علائقي ۾ يعني ايشيا ۾، مختلف هنڌن تي ويهن کان مٿي شهر اڏرايا يا انهن جا پراڻا نالا بدلائي پنهنجي نالي ڪيا. پر مونکي فون ڪري پنهنجي تاريخ جي پروفيسر کان پڇڻ ڏي. هو ئي صحيح نالو ٻڌائي سگهندو.“ هن چيو.
مونکي ته ان ئي ڏينهن ڳالهه وسري وئي جو ويڪ اينڊ هو- يعني جمعي جو ڏينهن هو. ڇنڇر آچر يونيورسٽي کان موڪل هئي. سومر ڏينهن اسانجي گروپ جي, جن جو سبجيڪٽ ”مئرين ائڊمنسٽريشن“ هو، ڪوپن هيگن ۾ فيلڊ ٽرپ هئي جتان ٽن ڏينهن بعد موٽياسين ته هن گريڪ (يوناني) ڪئپٽن مونکي هڪ پرچي ڏني. هاسٽل پهچي ڪپڙا بدلايم ته کيسي مان اها پرچي به نڪتي جنهن تي انگريزي الفابيٽ ۾ Deogarh (Uchh) لکيل هو. اونڌو ابتو ڪري پڙهيم پر سمجهه ۾ نه آيو. منهنجي هاسٽل ۾ رهندڙ ڪنهن پورچوگالي، ميڪسيڪن، ڪوسٽاريڪن شاگرد يا شاگردياڻيءَ جو نالو هو جنهن سان ايندڙ سيمسٽر جي امتحانن جي سلسلي ۾ ملڻو هو يا ڪا ٻي ڳالهه هئي. نه ڪمري جو نمبر نه ملڪ جو نالو. رات جو ڊنر تي ٻڌائين ته اهو سنڌ ۾ شهر آهي جيڪو اسان جي جرنيل بهادر “Alexandria on the Indus” جي نالي سان 326 ق-م ۾ ٺهرايو هو.
انهن ڏينهن ۾ انٽرنيٽ يا گوگل جهڙيون شيون ته هيون ڪونه. اسان جي يونيورسٽيءَ جي لئبرريءَ ۾ فقط جهازراني ۽ جهاز سازيءَ متعلق ڪتاب هئا ۽ اسان کان اڳ آيل شاگردن جون ٽائيپ شده ٿيسزون. مالمو شهر جتي اسان جي يونيورسٽي هئي اتي هڪ وڏي سينٽرل لئبرري (بئبلوٽيڪ) هئي جتي پاڪستان مان جنگ، ڊان ۽ ڪجهه اڙدو ڊائجيسٽ به آيا ٿي. مون هن لئبرري مان هڪ ٻه تاريخ جا ڪتاب وٺي پڙهيا ته انهن مان اسان جي يوناني ڪئپٽن جي ڳالهه صحيح نڪتي ته سڪندر اعظم سنڌ ۾ سڪندريا جي نالي سان پنجند وٽ، جتي چناب ۽ انڊس نديون ملن ٿيون، هڪ شهر اڏرايو جيڪو پوءِ دهلي جي سلطنت- يعني مملوڪ، خلجي، تغلق، سيد ۽ لوڌي گهراڻن جي ڪنٽرول ۾ رهيو. هن شهر تي ”اچ“ نالو پوڻ کان اڳ هن جو ”ديوڳڙهه“ به نالو رهيو.
بهرحال ان وقت ته پڙهائي جي چڪر ۾ ڪيتريون ڳالهيون سمجهه ۾ نه پئي آيون ويندي مونکي اهو به غلط ٿي لڳو ته انگريز تاريخدانن اُچ شهر لاءِ لکيو آهي ته سنڌ ۾ آهي! پر پوءِ بعد ۾ وقت سان گڏ ڪيترين ڳالهين جي خبر پئي ته ان زماني ۾ اهو علائقو جتي اَچ آهي يا جتي پورس ۽ سڪندر اعظم جو مهاڏو ٿيو سنڌ ۾ اچي ويو ٿي. ويندي ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾ يعني 1701ع کان 1783ع ۾ به ”ڏکڻ پنجاب“ جو وڏو حصو سنڌ ۾ آيو ٿي. اچ ۽ بهاولپور ته ڇا سنڌ جون سرحدون ملتان ۽ ديره غازي خان تائين پهتيون ٿي.
هتي اها به دلچسپ ڳالهه لکندو هلان ته شڪارپور جا سنڌي هندو واپاري بصري، بخاري يا سمرقند وڃڻ لاءِ پهرين شڪارپور کان ملتان ويا ٿي اتان پوءِ مختلف هنڌن ڏي قافلا نڪتا ٿي ۽ اسان جا هي شڪارپوري يا حيدرآبادي سنڌي بصري، هرات، مشهد، سمرقند، بخارا وغيره ۾ ملتاني سڏبا هئا. هر هڪ جي زبان تي اهو هوندو هو ته ملتان کان قافلا آيا آهن. اهو ته پوءِ گهڻو گهڻو پوءِ، جڏهن ولايت ۾ شڪارپورين جو تعداد تمام گهڻو وڌي ويو، ايتريقدر جو مختلف شهرن ۾ هنن جي قافلن جي اٺن وغيره جي آرام لاءِ سرائيون ٿيون ته پوءِ ماڻهن ۾ شڪارپورين جي الڳ شناخت ٿيڻ لڳي. هي ائين آهي جيئن آئون ملائيشيا وارن سفرنامن ۾ لکي چڪو آهيان ته پراڻي زماني ۾ جڏهن اڃا ڪَلَ جا جهاز نه نڪتا هئا ۽ ماڻهو سڙه جي ٻيڙين ذريعي ڪنارو ڪنارو ڏئي ملاڪا پهتا ٿي ته ملاڪا جا ماڻهو اولهه کان ايندڙ هر سوداگر، ناکئي، ملاح کي ”بنگالي“ سمجهندا ۽ سڏيندا هئا، چاهي هو عرب هجي، ايراني، ملباري يا ڪو ٻيو. ايتري قدر جو جڏهن پهريان يورپي پورچوگالي ملاڪا پهتا ته هنن جو گورو رنگ ڏسي مقامي ماڻهو حيران ٿي ويا پر هِنن کي به هُنن بنگالي سڏيو پر سفيد رنگ جي ڪري ”بنگالي پوتيح“ سڏڻ لڳا. ان دور ۾ هر ڪو بنگال جو ڪنارو ڏئي ملايا پهتو ٿي جيئن پراڻي زماني ۾ عربستان ۾ هڪڙا عربي ڳالهائڻ وارا سندن عرب هئا ۽ ٻيا سڀ عجمي سڏيا ويا ٿي چاهي اهي ايراني هجن، افغاني، ازبڪ، هندي. سو انهن وقتن ۾ ملتان سنڌ جو حصو هو ۽ سنڌ کان آيل هر هڪ ملتاني سڏيو ويو ٿي.
بهرحال دنيا ۾ اڄ واري بهاولپور کان 75 ڪلو ميٽر جي فاصلي وارو شهر اُچ 326 ق-م ۾ سڪندر اعظم جو آباد ڪيل شهر سڪندريا آهي. هي شهر اڄڪلهه ايڏو وڏو ناهي پر ڪنهن زماني ۾ دنيا جي مشهور شهرن مان ليکيو ويو ٿي، ماڻهو واپار وڙي ۽ علم حاصل ڪرڻ لاءِ هتي آيا ٿي. سڪندراعظم جڏهن هي شهر ٺهرايو تڏهن ته بلڪل درياهه جي ڪپ تي هو پر پوءِ درياهن جي رخ بدلجڻ ڪري هي شهر درياهه کان پري ٿي ويو. هونءَ هن شهر ۾ وڏا وڏا عالم، بزرگ، درويش آيا جن ماڻهن کي دين جي ڄاڻ ڏني. هي شهر جهونين مسجدن ۽ درگاهن کان به مشهور آهي، جن مان ڪجهه هن ريت آهن: بهاءُ الحليم، هلال الدين بخاري، بيبي جاوندي، مخدوم جهانيان جهان گشت، شيخ سيف الدين غازروني وغيره.

سڪندر اعظم گهوڙي جي ياد ۾ به شهر ٺهرايو

سڪندر اعظم پنهنجو ملڪ يونان سن 334 ق-م ۾ ڇڏيو جڏهن هو ويهه ايڪيهه سالن جو هو. هو اڄ واري ايران افغانستان، ترڪمنستان، ازبڪستان جي شهرن توس، مشهد، اشق آباد، قنڌار، غزني وغيره مان منزلون هڻندو، فتحون حاصل ڪندو گنڌارا ۽ ٽئڪسلا (اڄ واري پاڪستان) ۾ پهتو. مختلف هنڌن تي هو سندس نالي شهر اڏرائڻ جو بندوبست ڪندو هليو جيئن مصر ۾ سمنڊ جي ڪناري تي سڪندريا شهر، جنهن جو ذڪر ڪري چڪا آهيون. ساڳي نالي سان سڪندر اعظم اڄ واري ترڪي ملڪ جي موغلا علائقي ۾ به ٽن هنڌن تي شهر اڏرايا جيڪي هاڻ ماڊرن شهر داليان (Dalyan)، علندا (Alinda) ۽ ٽيون ترڪي جي شهر اسوس (Issus) جي ڀرسان پنارس (Pinarus) نديءَ جي ڪناري تي اڏرايل ”سڪندريا“ شهر اڄ به سڪندرون (Iskenderun) سڏجي ٿو. هي علائقو يعني اڄ جي ترڪيءَ وارو، انهن ڏينهن ۾ پرشن (ايران) سلطنت جي قبضي ۾ هو جنهن جي حاڪم دارا سوم (Darius III) کي هن هنڌ تي ”جنگ اسوس“ ۾ سڪندراعظم شڪست ڏني. هيءَ لڙائي (Battle of Issus) 333 ق-م ۾ لڳي، جنهن ۾ چون ٿا ته سڪندر اعظم جا 452 سپاهي مارجي ويا هئا ۽ دارا جا ويهه هزار سپاهي. ان فتح جي ياد ۾ سڪندر اعظم هي شهر اڏرايو. 2004ع جي اوليور اسٽون جي انگريزي فلم Alexander ۾ هيءَ لڙائي جنهن کي فارسي ۾ ”نبرد ايسوس“ ٿا سڏين ڏيکاري وئي آهي. پاڻيءَ جو جهاز هلائڻ وارن جي لاءِ لکندو هلان ته هي شهر اسڪندرون به مصر جي اسڪندريا وانگر ڀؤنچ سمنڊ جي ڪناري تي آهي پر ٿورو اتر ۾، جتي شام ملڪ جو بارڊر ترڪيءَ سان لڳي ٿو. شام ۽ مصر جا عرب هن شهر کي ”الاسڪندرونه“ سڏين ٿا. ڪافي وڏو بندرگاهه ۽ شهر آهي. بلڪه ترڪيءَ جي هاتي Hatay صوبي جو ضلعو آهي. جهاز هلائڻ وارن جي ڄاڻ لاءِ اهو به لکندو هلان ته اسڪندرون بندرگاهه ۾ داخل ٿيڻ وقت جيڪي جبل نظر اچن ٿا اهي ”نُور جبلن“ جي قطار آهن جيڪي پراڻي زماني ۾ ترڪ نالي Alma Dag سان سڏيا ويا ٿي. ڀؤنچ (Mediterranean) سمنڊ جي ڪناري تي ترڪيءَ جو هي بندرگاهه سندس ٻين بندرگاهن کان وڏي ۾ وڏو آهي. نه فقط هي بندرگاهه سڪندراعظم جي حوالي سان مشهور آهي پر هن جي اڳيان وارو سمنڊ Gulf به سڪندر جي ياد سان Gulf of Iskenderun (سڪندرون نار) سڏجي ٿو.... جيئن ايراني نار، عدني نار، اقبا نار، کنمڀات نار، ڪڇ جي نار ۽ ٻيون نارون (Gulf) آهن. مٿي بيان ڪيل ”اليگزنڊر“ فلم هڪ تاريخي فلم آهي جنهن ۾ اڄ جي مشهور فلمي اداڪار ڪولن (Collin Farrell) ڪم ڪيو آهي ۽ ڊائريڪٽر اوليور (William Oliver Stone) آمريڪن ليکڪ ۽ فلمون ٺاهيندڙ آهي. هن جي 1978ع جي مڊنائيٽ ايڪسپريس، 1993ع جي ”هَيون ائنڊ ارٿ“ ۽ 2010ع جي Money Never Sleeps بيحد مشهور فلمون آهن. اهڙي طرح بيروت کان 80 ڪلو ميٽر جي فاصلي تي لبنان جو هڪ اهم ۽ مشغول بندرگاهه Tyre آهي جنهن کي مقامي عرب ۽ فارسي ڳالهائيندڙ ”صور“ سڏين ٿا. هي بندرگاهه دراصل هڪ ويران ٻيٽ جي شڪل ۾ هو. سن 332 ق-م ۾ سڪندر اعظم لبنان تي حملو ڪرڻ لاءِ هِن ٻيٽ تي پهچي لبنان جي مين لئنڊ تي پهچڻ لاءِ هڪ ڪازوي يعني پل ٺاهي، جيئن سمجهو ته سنگاپور ٻيٽ کي ملائيشيا جي سر زمين سان ڳنڍڻ لاءِ ”ڪازوي“ آهي. ايرانين- جن جي اتي حڪومت هئي، انهن کي شڪست ڏيڻ بعد هتي شهر آباد ڪيو جيڪو صور (Tyre) نالي اڄ به سڪندر اعظم جو شهر سڏيو وڃي ٿو.
سو اهڙي طرح سڪندر اعظم جا اڏرايل شهر سندس نالي سان سڏيا وڃن ٿا يا وقت سان گڏ انهن شهرن جو نالو تبديل ٿي ويو پر انهن جي تاريخ اها ئي ٻڌائي ٿي ته اهي شهر عيسوي سن کان ٽي صديون کن اڳ سڪندر اعظم جي حڪم تي اڏرايا ويا. اهڙي طرح اڄ واري افغانستان جو جيڪو شهر ”هرات“ سڏجي ٿو اهو پڻ سڪندر اعظم ٻڌرايو جنهن جو نالو هن سڪندريا آريانا (Alexandria Ariana) رکيو هو. اهڙي طرح افغانستان جو اڄ جي نالي وارو شهر فراح (Farah) جو نالو (Alexandria Prophthasia)، قنڌار جو (Alexandria Arachosia)، باگرام جو Alexandria Caucasus هو. اهڙي طرح اڄ جي تاجڪستان جي شهر خوجند جو سڪندر اعظم Alexandria Eschate نالو رکيو هو. اهڙي طرح سڪندر اعظم پنجاب، پشاور ۽ ان وقت جي سنڌ ۾ ٻه ٽي ٻيا شهر به ٺهرايا جن مان ”اُچ شريف“ ته افغانستان جي هرات ۽ قنڌار وانگر اڄ تائين قائم رهندو اچي پر ٻيا شهر ڪجهه صديون قائم رهڻ بعد درياهه جي پائڻ، زلزلن، جنگين سبب تباهه ٿي ويا. انهن مان هڪ سنڌو نديءَ جي اوڀر واري پاسي جهلم نديءَ تي سڪندريا بو ڪفالوس Bucephalous جيڪو ”سڪندريا بوڪفالا“ به سڏبو هو ۽ ان جي ئي ڀرسان اسڪندريا نيقيه (Nicaea) شهر هو. تاريخ کان گهٽ ڄاڻ رکندڙن جي دلچسپي لاءِ لکندو هلان ته سڪندر اعظم جو جهلم نديءَ جي ڪناري تي ٺهرايل مٿيون شهر، سڪندر اعظم پنهنجي دلپسند گهوڙي ”بوڪفالوس“ نالي سن 326 ق-م ۾ ٻڌرايو هو. عرب ان يوناني لفظ کي بوسيفالوس اچارين ٿا. سڪندر اعظم جو هي گهوڙو پورس سان لڙائيءَ دوران مارجي ويو هو. هن گهوڙي لاءِ مشهور آهي ته هن جون بلو رنگ جون اکيون هيون ۽ ڍڳي وانگر وڏو مٿو هو. بلڪه يوناني لفظ ”بوڪفالوس“ جي معنائي آهي ڍڳي جو مٿو (Ox-Head). چون ٿا ته سڪندر ٻارهن تيرهن سالن جو هو ته ملڪ جو هڪ مشهور سوداگر هي گهوڙو هن جي پيءُ بادشاهه فلپ دوم وٽ وڏي اگهه تي وڪڻڻ لاءِ آيو، پر جيئن ته هي گهوڙو هڪ جهنگلي قسم جو خوفناڪ لڳو ٿي ان ڪري هر هڪ هن کي پالڻ مشڪل ٿي سمجهيو. سڪندر اعظم کي لڳو ته هو هن گهوڙي کي ڌاري (تاتي) سگهندو.
سڪندر اعظم هن گهوڙي سان بيحد ڌيرج ۽ نرمائيءَ سان هليو ۽ هن کي پالتو بنائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. ان ڳالهه تي سندس پيءُ شهنشاهه فلپ به ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ تاريخن ۾ آهي ته هن پنهنجي پٽ سڪندر اعظم کي شاباس ڏيندي چيو:
“O, my son, look thee out a kingdom equal to and worthy of thyself, for Macedonia is too small for thee….”
(منهنجا پٽ، تون پنهنجي برابر ۽ شان وٽان ڪا ٻاهر سلطنت ڳولجانءِ جو هيءَ سلطنت مئسيڊونيا تنهنجي لاءِ ننڍي آهي) ۽ پوءِ دنيا ڏٺو ته هن نوجوان پنهنجي پيءُ جي سلطنت کان به وڏي سلطنت هٿ ڪري ورتي.
سڪندر اعظم جو هي گهوڙو سڪندر سان اسوس (ترڪي) واري جنگ کان گڏ رهيو ۽ ڪيترين ئي لڙائين ۾ شامل رهيو. پورس واري لڙائيءَ ۾ هو وڏي عمر ۽ ٿڪ ڪري يا زخمن جو تاب نه جهلي 30 سالن جي ڄمار ۾ مري ويو. سڪندر اعظم پنهنجي پياري گهوڙي جي ياد ۾ يڪدم هي شهر اڏرايو. تاريخ نويس چون ٿا ته اهو هنڌ جتي سڪندر جو گهوڙو مري ويو اهو جهلم شهر کان ٻاهر اڄ وارو شهر جلالپور شريف آهي. کيس دفن به اتي ئي ڪيو ويو هو. 1979ع جي هڪ انگريزي فلم The Black Stallion آهي ان ۾ سڪندر اعظم جو هن گهوڙي کي تاتڻ ڏيکاريو ويو آهي. هونءَ ڪن تاريخدانن جو اهو خيال آهي ته سڪندر اعظم جي هن گهوڙي کي پنجاب جي اڄ واري فاليا شهر ۾ دفن ڪيو ويو هو جيڪو منڊي بهاءَ الدين ضلعي ۾ آهي ۽ جتي سڪندر اعظم هن گهوڙي جي نالي ”سڪندريا بوڪفالوس“ شهر اڏرايو هو.
پورس جي سلطنت جو علائقو جهلم ۽ چناب ندين جي وچ وارو هو. پورس ۽ سڪندر جو مهاڏو 326 ق-م ۾ اڄ واري منڊي بهاءَ الدين ضلعي جي ”منگ“ شهر وٽ ٿيو، جتي سڪندر اعظم پنهنجي سوڀ جي ياد ۾ Nicaea شهر اڏرايو. وقت سا گڏ ان ۾ به تبديليون آيون ته نالا به بدلبا رهيا. پورس جي هيءَ سلطنت پاروانا سڏي وئي ٿي.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته پورس وڏي دليريءَ سان وڙهيو. هُن جنگ مان ڀڄڻ يا آڻ مڃڻ بدران موت کي ترجيح ڏني ٿي. پورس جي انهن ڳالهين سڪندر اعظم کي به متاثر ڪيو ۽ آئون ايران واري سفر نامي ۾ به لکي چڪو آهيان ته جتي سڪندر اعظم جي لشڪر اڳيان ايران (پرشيا) جو دارا ٻه منٽ به نه بيهي سگهيو اتي پورس کي شاباس هجي جو هن چڱي طرح منهن ڏنو. پورس هيءَ جنگ کٽي به وڃي ها جو هن وٽ سڪندر کان پنجوڻي فوج ۽ هاٿي هئا پر يونانين وٽ ماڊرن ٽيڪنالاجي جا هٿيار، ميزائيل (يعني ان زماني جي حساب سان) ۽ اٽڪلون هيون ۽ انڊين تي نموني سان حملو ڪرڻ تي پورس جي هاٿين ۾ ٽاهه وجهي ڇڏيو جيڪي پنهنجي ئي فوج کي لتاڙي ڀڄي ويا. بهرحال پورس هارايو ۽ کيس جڏهن سڪندر اعظم اڳيان پيش ڪيو ويو ته يوناني فاتح هن کان پڇيو ته هاڻ تو سان ڪهڙو ورتاءُ ڪيو وڃي. پورس جو ڏنل جواب يورپ ۾ لکيل تاريخن ۾ به ورجايل آهي ۽ ان جو قدر ڪيو ٿو وڃي:
Treat me as a king would treat another king”
(مون سان اهو ورتاءَ ڪيو وڃي جيڪو بادشاهه کي بادشاهه سان ڪرڻ کپي.“)
سڪندر اعظم پورس جي ان جملي مان ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ هن کي نه فقط سندس پوروا (Paurva) جي سلطنت جون زمينون پر ٻيون وڌيڪ، بياس نديءَ تائين جون زمينون، حوالي ڪري راجا پورس کي مئسيڊونيا سلطنت پاران ساتراپ (Satrap) مقرر ڪيو. ان زماني ۾ يونان توڙي پرشن راڄ (هخامنشي) ۾ بادشاهه طرفان مختلف علائقن جي نظرداري ۽ راڄ ڪرڻ لاءِ ساتراپ مقرر ڪيا ويا ٿي جيڪي سمجهو ته ائين هئا جيئن گورنر يا وائسراءِ.
سڪندر اعظم سنڌ فتح ڪري اتر انڊيا جي ناندا (Nanda) سلطنت تي قبضو ڪرڻ لاءِ گنگا ندي ٽپڻ ٿي چاهي پر سندس فوجي ڪافي دلشڪستا ٿي چڪا هئا. هنن کي ٿڪ ۽ مليريا، پيچش ۽ دستن جهڙين بيمارين به ساڻو ڪري ڇڏيو هو. هاڻ هنن پنهنجي وطن يونان ڏي موٽڻ چاهيو ٿي. واپسي تي سڪندر اعظم بابل شهر ۾ 323 ق-م ۾ گذاري ويو. سندس وفات بعد سندس فوج جي هڪ جنرل يوڊيمس (Eudemus) راجا پورس کي بيدردي سان قتل ڪري پاڻ حاڪم ٿي ويٺو. هن ست اٺ سال ڪا مس حڪومت ڪئي ته انڊيا جي هڪ بهادر ”مهم جو“ چندر گپت موريا 315 ق-م ۾ کيس شڪست ڏئي سنڌ هند ۾ يوناني حڪومت کي ٻنجو ڏنو. چندر گپت بعد ۾ ”نندا سلطنت“ تي به قبضو ڪيو ۽ موريا گهراڻي جو بنياد رکيو. بعد ۾ ته چندر گپت پرشيا جي سلوقي سلطنت سان لڙائي ڪئي ۽ ڪاميابي حاصل ڪرڻ تي سنڌ ۽ پنجاب جو بچيل حصو افغانستان جو وڏو حصو ۽ خراسان جو ڪجهه حصو پنهنجي موريا سلطنت ۾ آندو. انڊيا اپکنڊ (Sub-Continent) تي سڀ کان وڏي سلطنت چندر گپت موريا جي رهي. چندر گپت موريا جي ڪهاڻي اسان ماڻهن لاءِ پڙهڻ جوڳي آهي. اسان جڏهن پنجين ڇهين ڪلاس ۾ هئاسين ته انڊو پاڪ تاريخ جو پهريون باب موريا سلطنت سان شروع ٿيو ٿي. اڄڪلهه ٻڌان پيو ته ان تاريخ مان اهي چئپٽر ڪڍي محمد بن قاسم کان شروعات ڪئي وئي آهي. خبر ناهي ڇو اڄ جي شاگردن کي پراڻي دور جي تاريخ کان اڻڄاڻ رکيو پيو وڃي. چندر گپت سن 340 ق-م ۾ ڄائو- يعني سڪندر اعظم کان 16 سال ننڍو هو. انهن ڏينهن ۾ نه مسلمان هئا ۽ نه عيسائي. ايران ۽ يورپ پاسي يهودي ۽ مجوسي (آتش پرست) هئا ۽ اسان ڏي- يعني انڊيا پاسي هندو، ٻڌ ۽ جين هئا. چندر گپت پهرين شايد ٻڌ هو يا هندو جو بعد ۾ هڪ جين ڌرم جي ٻائي سان ملي تخت تاج کي ڇڏي، پاڻ به ٻائو (Monk) ٿي ويو.
چندر گپت جي زندگي ۽ ڪمن جو بيان پراڻن ٻڌ، هندو ۽ يوناني ڪتابن ۾ جام چيو وڃي ٿو. يوناني تاريخدان ليکڪ ۽ ڊپلومئٽ مگاستنس (Megasthenes) چار سال چندر گپت جي درٻار ۾ يونان طرفان سفير ٿي رهيو جنهن پنهنجي ڪتاب Indika ۾ ان وقت جي انڊيا جو تفصيلي احوال لکيو آهي. هو ان وقت جي گاديءَ واري شهر ”پاٽلي پتر“ ۾ رهيو ٿي. پاٽلي پتر نه فقط موريا گهراڻي پر ٻين سلطنتن جي ڏينهن ۾ به گاديءَ جو شهر رهيو ۽ ڪو اهڙو به وقت هو جو دنيا جو مشهور ترين شهر ليکيو ويو ٿي. پر پوءِ وقت جي حالتن ۾ گهوماٽجي ويو. هي شهر بهار رياست جي پٽنا وٽ هو.
سڪندر اعظم تي ته هندي، انگريزيءَ ۾ ڪيتريون ئي فلمون، ٽي وي سيريل ۽ ناول اچي چڪا آهن پر راجا پورس تي پڻ 1941ع جي هڪ انڊين فلم ”سڪندر“ ۾ سهراب موديءَ پورس جي ائڪٽنگ ڪئي آهي. پرٿوي راج ڪپور (راج ڪپور، شمي، ششي، رويندر وغيره جو پيءُ) هن فلم ۾ سڪندر اعظم ٿيو آهي. هن فلم ۾ اسان واري ڳائڻي ملڪه ترنم نور جهان ۽ ممتاز به آهن. ممتاز مسلمان هئي جنهن جي شادي سهراب مودي سان ٿي جيڪو پارسي هو. سهراب مودي ائڪٽر کان علاوه ڊائريڪٽر ۽ پروڊيوسر به هو. انڊيا جي پهرين ٽيڪنيڪلر فلم ”جهانسي ڪي راني“ به 1953ع ۾ سهراب موديءَ ٺاهي هئي جنهن ۾ سندس زال ممتاز جهانسيءَ جي راڻي ٿي هئي. ان کان علاوه ڪندن ۽ نوشيروان عادل فلمون به سهراب جون آهن. اسان جي ڏينهن ۾ وندر جون ڳالهيون ڪتاب هئا ۽ ٻيون فلمون. اڄ ته ٽي وي چئنلز، انٽرنيٽ ۽ ٻيون ڪيتريون شيون نڪري پيون آهن. منهنجيون مٿيون فلمن جون ڳالهيون اڄ جي نوجوان کي ڇا سمجهه ۾ اينديون، پر پوءِ پنهنجا همعمر حيدرآباد جا اديب/شاعر قاضي خادم، وليرام ولڀ، مدد علي سنڌي، عنايت بلوچ، پيٽارو ڪئڊٽ ڪاليج جا ڪلاس ميٽ شوڪت جماڻي، نجم الدين انصاري، احمد حسين مخدوم ۽ ٻيا اکين اڳيان ڦرندا آهن جيڪي فلمن جا شوقين هئا ۽ آئون سوچيندو آهيان ته منهنجيون هي ڳالهيون گهٽ ۾ گهٽ اهي پڙهي کين پراڻا ڏينهن ياد ايندا.
مٿين فلم بعد 1965ع ۾ بالي ووڊ وارن هڪ ٻي فلم ٺاهي هئي ”سڪندر اعظم“ نالي، پر هيءَ فلم پاڪستان ۾ نه آئي جو 1965ع کان انڊين فلمون اسان وٽ بئن ٿي ويون. مون اها فلم سامونڊي نوڪري دوران ڪولمبو ۾ ڏٺي هئي. هن ۾ پرٿوي راجڪپور راجا پورس ٿيو هو.
سڪندر ته خبر ناهي ڪيترن بادشاهن سان لڙائيون ڪيون پر اسان جو راجا پورس بهادريءَ سان وڙهڻ ۽ جنگ هارائڻ باوجود سڪندر اعظم جي پُڇيل سوال جو وڏي اعتماد سان جواب ڏيڻ ڪري دنيا ۾ مشهور ٿي ويو. ايتري قدر جو هالي ووڊ وارن به سن 2004ع ۾ Alexander نالي فلم ٺاهي جنهن ۾ راجا پورس جو پارٽ ٿائلينڊ جي اداڪار بن بُنلورٽ (Bin Bunluerit) ادا ڪيو آهي. بن بنلورٽ مئانگ (ٿائلينڊ) ۾ ڄائو ۽ ڌون بوري راجا ڀات ۽ رام خامهينگ يونيورسٽين مان ڊگريون حاصل ڪيائين.
ٻه سال اڳ انڊيا وارن پورس تي هڪ تمام مهانگي ٽي وي سيريل ٺاهي جنهن ۾ پورس جو پارٽ انڊيا جي ماڊل ۽ ٽي وي اداڪار لڪش لالواڻيءَ ادا ڪيو آهي. هو 2015ع جي فلم ”اڌوري ڪهاني هماري“ ۾ ڪم ڪرڻ ڪري مشهور ٿيو.

سڪندر اعظم ٺٽي ڀرسان شهر اڏرايو

سڪندر اعظم دنيا کي فتح ڪرڻ لاءِ 334 ق-م ۾ پنهنجو ملڪ يونان ڇڏيو. پاڙي وارن ملڪن بلغاريا، ترڪي، ايران، مصر لبنان، افغانستان، تاجڪستان، ازبڪستان ۽ پاڪستان جي علائقن پنجاب ۽ سنڌ کي 326 ق-م ۾ فتح ڪري 323 ۾ بابل پهتو ته وفات ڪيائين. انهن ڏهاڪو کن سالن ۾ هن ڪيترائي- ويهارو کن نوان شهر ٻڌرايا ۽ ڪيترن جهونن شهرن تي پنهنجو نالو رکيائين. جهلم نديءَ وٽ جيڪو سنڌ جو علائقو هو اتي نه فقط پنهنجي نالي پر پنهنجي محبوب گهوڙي نالي به شهر ٻڌرايائين. واپسي تي هو منهوڙي ٻيٽ تي به آيو ۽ سنڌو نديءَ جي ڇوڙ وٽان روانو ٿيو. هن سان گڏ هر وقت پنهنجا يوناني تاريخدان رهيا ٿي. هنن هڪ هڪ ڏينهن جو احوال قلمبند ڪيو آهي. هو سنڌ کان مڪران ڪوسٽ ڏئي ايران پهتو ۽ تاريخدانن لکيو آهي ته هن سنڌو نديءَ جي ڇوڙ وٽ Patala نالي شهر ٻڌرايو پر اڳتي ڪراچي وٽ جتان هن حب ندي ڪراس ڪئي آهي، اتي به سڪندريا اورينٽائي نالي شهر ٻڌرايو.
هتي ٻه اکر ان شهر بابت لکڻ چاهيان ٿو جيڪو سڪندر اعظم سنڌو نديءَ جي بلڪل منهن وٽ- يعني جتي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي، اتي ٻڌرايو جنهن جو نالو انگريزي ڪتابن ۾ هن اسپيلنگ PATALA سان پڙهندو اچان ڪن ڪتابن ۾ ان لاءِ لکيل آهي ته اهو اڄ واري ٺٽي ڀرسان هو. هڪ ٻن ۾ ته اهو به لکيل نظر آيو ته حيدرآباد ڀرسان هو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته پراڻي زماني ۾ عربي سمنڊ جا ٻيڙا سنڌو نديءَ ۾ اندر ڪوٽڙي ۽ هالا ڇا ملتان تائين به پهتا ٿي پر هي ڇوڙ وارو شهر حيدرآباد جي ڀرسان هجڻ لاءِ دل نٿي مڃي. اهو ٺٽي ڀرسان ئي ٿي سگهي ٿو ۽ ٺٽو سنڌو نديءَ جي ڇوڙ وٽ سمنڊ جي ڪناري وٽ به رهيو هوندو جو درياهه پئي رخ بدلايا.
اهو پڻ آهي ته هي شهر جيڪو مٿين اسپيلنگ جي حساب سان پاٽالا يا پاتالا سڏي سگهون ٿا، دنيا جي جهازرانن ۾ مشهور هو- خاص ڪري انهن سوداگرن ۽ جهازرانن لاءِ جيڪي ڀؤنچ سمنڊ وارن علائقن مان مصر ۽ ايران ۾ خشڪي رستي اچي پوءِ بحر احمر کان ٻيڙين ذريعي عدن، ديبل ۽ اڳيان لنڪا ويا ٿي. هو سنڌ ۾ وکر کپائڻ لاءِ پاتالا آيا ٿي. پندرهين يا سورهين صدي ۾ ٺهيل سامونڊي نقشن ۾ به هي بندرگاهه Patala ڏيکاريل آهي پر اها ٻي ڳالهه آهي ته اهو ڪڏهن ٺٽي وٽ ڏيکاريل آهي ته ڪڏهن ڪڇ ۽ گجرات پاسي. يوناني تاريخ نويسن اهو به بيان ڪيو آهي ته سنڌو ندي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ کان اڳ ٻه شاخون ٺاهي ٿي جنهن جي وچ ۾ جيڪو ٻيٽ ٺهي پيو هو اتي سڪندر اعظم ڪجهه هفتن لاءِ منزل ڪئي ۽ اڳتي جي سفر جي تياري ڪئي. هيءَ اها جاءِ آهي جتي سڪندر شهر ٻڌرايو جنهن کي مقامي ماڻهو ۽ پوءِ دنيا پاتالا سڏڻ لڳي.
هاڻ ٻيون ڳالهيون ته سڀ سمجهه جوڳيون لڳيون، بنا شڪ جي سڪندر اعظم هن پاسي آيو. سنڌو ندي ته ڇا هر ندي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ لاءِ ٻه ڇا ٽي ۽ چار به شاخون ٺاهي ٿي ۽ انهن شاخن ۾ ڪجهه اڃا وڌيڪ ٺاهين ٿيون ۽ انهن جي وچ ۾ ٺهندڙ ٻيٽارا بيحد خوبصورت ٿين ٿا ۽ ڪيترن ملڪن ۾ انهن ٻيٽن تي دنيا ۾ خوبصورت شهر ۽ بندرگاهه آهن. بس هڪ شيءِ جيڪا سمجهه ۾ نٿي آئي اها هن شهر يا بندرگاهه جو نالو هو جيڪو جيڪڏهن مقامي آهي يعني سنڌيءَ ۾ ته مونکي ته سمجهه ۾ اچڻ کپي. ٻي صورت ۾ اهو يوناني ٿي سگهي ٿو. پوءِ گهڻي وقت کان پوءِ، هڪ دفعي مونکي ڪاڪي ڀيرومل مهر چند آڏواڻيءَ جو ڪتاب ”سنڌ جي هندن جي تاريخ“ مليو. ان ۾ هُن هِن بندرگاهه جو نالو ”پاتال بندرگاهه“ لکيو آهي ۽ هن به اهو ئي لکيو آهي ته هي بندرگاهه عيسوي سن کان سوا ٽي سئو سال اڳ يونان جي سڪندر اعظم ٻڌرايو هو.

ست پِيڙهيون عيش ڪنديون

پاڻ مختلف ملڪن جي بادشاهن ۽ راڻين جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين جن جون سلطنتون صدين کان قائم رهيون. مضبوط ۽ امير حڪومتن جي باوجود هي اچي اچي اسان جي زندگيءَ ۾ ختم ٿي ويون. اهي اهي بادشاهه جن وٽ اڻ مئي دولت هئي، محل محلاتن جا ڇا هو چين جهڙي وڏي ملڪ جا مالڪ هئا، هڪ نه پر ٻن ٻن ملڪن مصر ۽ سوڊان جا مالڪ هئا، انهن کي سندن عوام سندن ڏاڏن پڙ ڏاڏن جي ملڪ مان تڙي ڪڍيو، ايران جهڙي امير ۽ سهڻي ملڪ جي والي وارث شهنشاهه محمد رضا شاهه پهلوي پٽ ٻار جو اولاد نه ٿيڻ ڪري پريشان ٿي ويو ته هيڏو وڏو ملڪ، دولت ملڪيت جو ڪو وارث ته هجي. هن پهرين شادي مصر جي شاهه فاروق جي ڀيڻ فوزيه سان ڪئي. ان مان ڌيءَ ڄائي پر پٽ نه ٿيو. ان کي طلاق ڏئي ثريا نالي هڪ ٻي پڙهيل ڳڙهيل ۽ حسين ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي جنهن سان چيو وڃي ٿو ته شهنشاهه جو سچو پيار هو پر پٽ نه ڄمڻ ۽ ماءُ ڀيڻن ۽ ٻين جي ٽوڪن تي مجبور ٿي هن پٽ ٻار حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجو پيار به قربان ڪري ڇڏيو ۽ ثريا جهڙي عورت کي طلاق ڏئي ڇڏي جنهن کي طلاق بعد، هالي ووڊ جي فلمن ۾ خوشيءَ سان هيروئن رکيو ويو. شهنشاهه ايران ٽي شادي به هڪ اهم ۽ وقت جي حسين ترين عورت فرح ديبا سان ڪئي جنهن مان کيس سندس ملڪ ۽ مال ملڪيت جو وارث پٽ ٻار ته ڄائو پر حالتن اهڙو ڦيرو کاڌو جو عوام هن حاڪم جا وڌيڪ ظلم ۽ شاهه خرچيون برداشت نه ڪري کيس تخت تان لاهي ڇڏيو. هو جان بچائڻ لاءِ پنهنجو ملڪ ڇڏي هڪ هڪ ملڪ ۾ رهائش لاءِ ٺوڪرون کائيندو رهيو پر آمريڪا جهڙو سندس بهترين دوست، هڪ طاقتور ملڪ جنهن هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ تي ائٽم بم ڪيرائي جپان جهڙي طاقت کي به جهڪائي ڇڏيو اهو امام خميني جهڙي هڪ پوڙهي ۽ ڪمزور مُلين کان اهڙو ڊڄي ويو جو شهنشاهه ايران کي چيائين ته ٻيلي ميڊيڪل چيڪ اپ لاءِ آيو آهين ته آمريڪا مان اها ڪرائي هليو وڃ باقي هميشه لاءِ رهڻ جو سوچجانءِ به نه، چاهي آمريڪا ۾ تنهنجا ڏهه بنگلا، فارم هائوس ۽ رئنچ هجن. اسان جي ڦورو حاڪمن کي ان مان سبق سکڻ کپي ته عوام جي پئسن مان توهان ڀلي کڻي دبئي، انگلينڊ، آمريڪا، اسپين يا فرانس ۾ محل محلاتون، فليٽ پلازه ٺهرايا هجن پر جنهن وقت غريب ۽ مظلوم عوام جو پريشر ٿو اچي ته وڏا وڏا قطري شهزادا، يورپي صدر ۽ وزيراعظم به گهٻرائجيو وڃن ۽ اهي جن لاءِ توهان سمجهيو آهي ته انهن جي ملڪ ۾ لٽ جو مال رکڻ سان هو توهان کي دل ۾ جايون ڏيندا اهي توهان کي ”جوڳي نه ڪنهنجا مِٽ“ چوندي نظر ايندا. اهي حال ڏسي شهنشاهه ايران سڪتي ۾ اچي ويو. ملڪ کان دربدر ٿيڻ بعد سال به ڪو مس جيئرو رهيو ته گذاري ويو ۽ پوءِ توهان انهن ڏينهن جون اخبارون پڙهو- هن جي لاش کي پنهنجي ڌرتيءَ تي دفن ڪرڻ لاءِ به ڪو ملڪ حامي نه پيو ڀري!
انسان کي ايندڙ ڏينهن جي خبر نٿي پوي پر تخت و تاج کسجڻ بعد هن جي زندگيءَ جو باقي سال هيڏانهن هوڏانهن پريشان ٿيڻ دوران هن پنهنجي ٻي زال ثريا (سڄو نالو ثريا اسفندياري بختياري) جو ضرور سوچيو هوندو جنهن سان هن جو سچو پيار هو ۽ جنهن غريب کي هن ان ڏوهه جي سزا ۾ طلاق ڏني، جنهن ۾ ڪنهن به انسان جو هٿ ناهي. پٽ يا ڌيءَ ڏيڻ قدرت جي ئي هٿ ۾ آهي، عزت ۽ نالو ڏيڻ به قدرت جي ئي هٿ ۾ آهي. پٽ ڄمڻ ڪا ان ڳالهه جي گئرنٽي ناهي ته پيءُ جو نالو قائم ڪندو. توهان دنيا جي تاريخ پڙهو- يا فقط پنهنجي ننڍي کنڊ جي مغل بادشاهن، سلطنت عثمانيه جي سلطانن يا اميه، عباسي ۽ ٻين مسلمان سلطنتن جي خليفن جي تاريخ پڙهو توهان کي ڪيترائي اهڙا مثال ملندا جن ۾ شهزادي پٽ حڪومت جلدي حاصل ڪرڻ جي چڪر ۾ پنهنجي پيءُ جو قتل ڪيو، اکيون ڪڍي ڇڏيون يا جيل ۾ بند رکيو. آهي ڪو اسان وٽ جيڪو اسان جي ظالم ۽ غريبن جي ملڪيت ڦٻائڻ وارن حاڪمن، سرڪاري ڪامورن، وڏيرن سردارن، پيرن وغيره کي سمجهائي ته اها ملڪيت جيڪا توهان غير قانوني طرح، ناانصافيءَ سان ڦٻائي پنهنجو ٻيو جهان به خراب ڪريو ٿا ۽ جنهن لاءِ اهو سوچيو ٿا ته هن جهان ۾ توهان جو ست پيڙهيون، بنا محنت جي، گهر ويٺي کائينديون رهنديون- ڇا توهان کي پڪ آهي ته غريب عوام جي ان ڦٻايل مال تي توهان جون ست پيڙهيون عيش ڪنديون؟ حقيقت اها آهي ته اها به پڪ ناهي ته ڪو توهان کي به ڦٻبو. جي ڪڏهن توهان کي شڪ آهي ته قذافي ۽ صدام جهڙن جو احوال پڙهي ڏسو. انهن جي لئه ته مون اکين سان ڏٺي ۽ توبهه زاري انهن جي آخري ڏينهن جون خبرون توهان به اخبارن رسالن ۾ پڙهيون هونديون. اڄ هو مڻين مٽيءَ هيٺان دفن آهن... هنن کي سندن ئي ماڻهن ڪيئن چيچلائي چيچلائي ماريو. عباسي گهراڻي جو آخري خليفو المستعصم بالله ٿو ياد اچي جنهن 1242ع کان 1258ع تائين راڄ ڪيو. بغداد سندس گاديءَ جو شهر هو. ڇا هن جا محل محلات هئا ڇا هن مال ميڙيو ۽ پوءِ سندس خاتمو ڏورانهين ڏيهه کان آيل هلاڪو خان نالي منگول آندو. پنهنجي ملڪ ۾ ٿي ڪري نه هو لشڪر ٺاهي سگهيو ۽ نه ماڊرن هٿيار پنهوار، جن ذريعي هو ٻاهران آيل هلاڪوءَ کي موچڙا هڻي ڪڍي. عوام به ڇا وڙهندو جن کي کائڻ لاءِ ئي نه هو. خليفي ته وڏي عيش عشرت جي زندگي ٿي گذاري- خوب ملڪيت کڻي گڏ ڪئي هئي... سچ ته، پنهنجي ملڪ جو اڄ جو زمانو ٿو ياد اچي! هلاڪو خان بغداد کي ٻاري ساڙي کيس کڻي قيد ڪيو. ويرم به نه لڳس.
خليفي کي مارڻ کان اڳ هلاڪو خان ته المستعصم کي ٻه ٽي ڏينهن سندس ان اسٽور ۾ قيد رکيو جنهن ۾ هن سون، هيرا جواهر ۽ ٻيو مال گڏ ڪري رکيو هو. ٻئي ڏينهن هلاڪو جي چوڪيدارن هلاڪو کان پڇيو ته ”بادشاهه سلامت ... يعني خليفي صاحب کي کائڻ پيئڻ لاءِ ڇا ڏنو وڃي ... بک ۾ پاهه ٿي رهيو آهي.“ هلاڪو حڪم ڪيو ته خليفي کي چئو اهو گڏ ڪيل سون چاندي کائي، غريب عوام کي خوشحال بنائڻ، مضبوط فوج قائم ڪرڻ ۽ هٿيار خريد ڪرڻ بدران هن جيڪي هيرا جواهر ۽ موتي گڏ ڪيا آهن، اهي کائي.
ڪيڏو افسوسناڪ موت هن خليفي جو ٿيو. هن کي يڪدم مارڻ بدران هلاڪو خان خليفي کي غاليچي ۾ ويڙهي مٿان گهوڙن جي سنبن ذريعي چيچلائي چيچلائي ماري ڇڏيو. ڪيڏي افسوس جي ڳالهه آهي ته هڪ طاقتور سلطنت جي آخري خليفي جي ڇا حالت ڪئي وئي. پر تاريخ ۾ ائين ئي ٿيو آهي. ياد رکڻ کپي ته جتي حاڪم عياش ٿيا آهن، هنن پنهنجي رعيت جو خيال رکڻ بدران انهن سان ناانصافي ۽ ظلم ڪيو آهي، عوام کي آسودو بنائڻ بدران پنهنجو پاڻ کي امير ۽ خوشحال بنايو آهي اتي انهن حاڪمن سان اهو ئي ٿيو آهي. اهو ئي حال ترڪيءَ جي سلطنت عثمانيه (Ottoman Empire) جي خليفن/سلطانن/ بادشاهن سان ٿيو ۽ اهو ئي حال اسپين جي حاڪمن سان ٿيو. جيسين حاڪم انصاف پسند، عوام جو خيال رکڻ وارا، ايماندار، پرهيزگار رهيا تيسين هو اسپين، اندلس، فرانس، پورچوگال جهڙن يورپي ملڪن تي به 700 سال رعب ۽ دٻدٻي سان حڪومت ڪندا رهيا ۽ پوءِ ڏسو ڇا حال ٿيو! غرناطا جي آخري حاڪم امير ابو عبدالله (سڄو نالو ابو عبدالله محمد ٻارهين) کي جڏهن اسپين وارن ڏيهه نيڪالي ڏني ته هن جي والده اسپين جي راڻيءَ ازابيلا وٽ هلي وئي. هيءَ 1492 جي ڳالهه آهي. چون ٿا ته ان وقت درٻار ۾ آمريڪا کنڊ ڳولڻ وارو ڪولمبس به موجود هو ۽ هن به پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکيو آهي ته ابو عبدالله جي ماءُ روئي اسپين جي راڻيءَ کي عرض ڪيو ته منهنجو پٽ آڻ مڃي رهيو آهي ۽ هو غرناطا شهر جون چاٻيون واپس ڪري رهيو آهي پر هن کي ذليل نه ڪيو وڃي.
چيو وڃي ٿو ته جڏهن ابو عبدالله (غرناطا جي آخري حاڪم) غرناطا مان بي گهر ٿي ٻيڙيءَ رستي ڀؤنچ سمنڊ ڪراس ڪري موراڪو وڃي رهيو هو ته ان وقت پٺيان مڙي اسپين کي ڏٺو، جتي عربن جي 700 سال حڪومت رهي، روئي ڏنو. سندس هي حال ڏسي سندس ماءُ چيس، ”هاڻ توکي رنن وانگر روئڻ نه کپي جڏهن تون مرد ٿي حڪومت کي بچائي نه سگهئين.“
ائٽلانٽڪ سمنڊ مان ڀؤنچ Mediterranean سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ وقت يا ڀؤنچ سمنڊ مان نڪرڻ وقت جبرالٽر نار مان لنگهندي، جڏهن هڪ پاسي اسپين جو ڪنارو هوندو آهي ۽ ٻئي پاسي موراڪو، هڪ مسلمان جي حيثيت ۾ اهو ڏسي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويندا آهن ته هڪ اهو زمانو هو جڏهن اسان جي مسلمانن جهڙين تهڙين ٻيڙين ۾ موراڪو کان اسپين پهچي يورپ جي ملڪن تي قبضو ڪيو ۽ 700 کن سال حڪومت ڪئي ۽ هڪ اهو زمانو هو جڏهن اتي جو آخري مسلمان حاڪم ابو عبدالله رئندي اسپين ڇڏيو ۽ هن سمنڊ مان لنگهي موراڪو ۾ اچي پناهه ورتي! انهن ڳالهين مان اڄ اسان جي حاڪمن کي سبق سکڻ کپي ته قدرت طرفان مليل پئسو، دولت، حڪمراني هڪ ٽرسٽ آهي جنهن ۾ ويساگهاتي ڪرڻ سان اهڙو ئي انجام ٿئي ٿو.

شهنشاهه ايران جي ٻي زال ثريا ۽ پرنس ڪريم آغا خان جي ڏاڏي اُم حبيبا آغا

پاڻ شهنشاهه ايران جي يورپين جهڙي سهڻي زال ثريا جي ڳالهه پئي ڪئي- يورپين جهڙي ڇا بلڪه هوءَ يورپي ئي چئبي جو ثريا جي ماءُ اِيوا ڪارل جرمن هئي ۽ پيءُ ايران جي نواب خاندان جو خليل بختياري هو جيڪو 1950ع ۾ ويسٽ جرمنيءَ ۾ سفير به رهيو. شهنشاهه ايران جي، پهرين زال فوزيا کي طلاق ڏيڻ بعد يڪدم ثريا سان لنڊن ۾ ملاقات ٿي، جتي هوءَ سئٽزرلينڊ مان تعليم ختم ڪري هاڻ انگريزيءَ ۾ گرئجوئيشن ڪري رهي هئي. ثريا محمد رضا پهلويءَ کان 13 سال ننڍي هئي ۽ ايران جي شهر اصفهان ۾ 1932ع ۾ ڄائي هئي. هن اصفهان ۽ ماءُ جي شهر برلن ۾ ننڍپڻ گذاريو ۽ تعليم لنڊن ۽ سئٽزرلينڊ مان حاصل ڪئي.
محمد رضا پهلوي ۽ ثريا جي شادي وڏي ڌام ڌوم سان ٿي. هن شاديءَ جون خبرون اسان به بعد ۾ وڏا ٿي پراڻن انگريزي رسالن ۽ آتم ڪٿائن جي ڪتابن ۾ پڙهيون ته اها ڪيڏي وڏي پئماني تي تهران جي ”ماربل محل“ ۾ 1951ع ۾ ملهائي وئي هئي. شهنشاهه ايران اعلان ڪيو ته هنن کي شاديءَ جي تحفي ۾ ڪوشش ڪري ڪئش ڏني وڃي جيڪا هن ايران جي غريب ماڻهن جي فنڊ ۾ جمع ڪرائي. هن شاديءَ ۾ سوويت يونين (USSR) جي وزيراعظم جوزف اسٽالن هيرن سان جَڙيل منڪ ڪوٽ ڏنو هو. آمريڪا جي ٽيٽيهين صدر هئري ٽرومن ڪَٽ ورڪ وارن گلاسن جو سيٽ ۽ انگلينڊ جي بادشاهه جارج ڇهين چانديءَ جو موم بتي سيٽ موڪليو هو. جارج ڇهون 1936ع کان انگلينڊ جو بادشاهه رهيو. ثريا جي هِن شاديءَ بعد ٻئي سال 1952ع ۾ گذاري ويو. پاڻ ڪامن ويلٿ ملڪن جو پهريون اڳواڻ هو. سندس وفات بعد سندس ڌيءَ راڻي ايلزبيٿ (سڄو نالو ايلزبيٿ اليگزينڊر مئري) انگلينڊ جي راڻي ٿي ۽ اڄ تائين آهي. سندس والده- يعني شهنشاهه جارج ڇهين جي زال جو نالو به ايلزبيٿ هو جيڪا ”ڪوئين مدر“ سڏبي هئي ۽ سندس سڄو نالو ”ايلزبيٿ ائنجيلا مارگوريٽ بوئس ليان“ هو جيڪا 2002ع ۾ گذاري وئي.
شهنشاهه ايران ۽ ثريا جي شاديءَ ۾ چون ٿا ته ٻه هزار اهم ماڻهو گهرايا ويا، جن ۾ آغا خان سوم به شامل هو. بلڪه آئون ته اهو چوندس ته مهمانن ۾ آغا خان سوم (سر سلطان محمد شاهه) اهم ترين مهمان هو. موجوده آغا خان چوٿين شهزادي ڪريم وانگر سندس ڏاڏو آغا خان ٽيون به نه فقط انڊيا ۽ اسان جي ملڪ جي اهم شخصيت رهيو آهي پر ايران ۽ مصر جهڙن ملڪن جي لاءِ پڻ. ڏٺو وڃي ته شهنشاهه ايران ته ڪو خانداني بادشاهه نه هو، سندس پيءُ فوج ۾ معمولي سپاهي هو ۽ ڏاڏو ڪڙمي هو جن قجار سلطنت تي قبضو ڪيو، جنهن قجار شهنشاهي گهراڻي سان آغا خان وارن جو تعلق هو. ايران تي قاجار گهراڻي جي حڪومت 1789ع کان 1925ع تائين رهي. ان بعد پهلوي گهراڻي جو رضا شاهه پهلوي ۽ ان بعد سندس هي پٽ محمد رضا پهلوي بادشاهه ٿيو جنهن کي 11 فيبروري 1979ع تي امام خمينيءَ ڀڄائي ڪڍيو. آغا خان سوم جي ڏاڏي (يعني آغا خان دوم آغا علي شاهه جي والده) سرو جهان (Sarv-e Jahan) قاجار گهراڻي جي ٻئي ۽ بيحد مشهور بادشاهه فتح علي شاهه (جنهن 1797ع کان 1834ع تائين حڪومت ڪئي)، ان جي ڌيءَ هئي. ان کان علاوه هي آغا، نظاري اسماعيلي امام، فاطمي گهراڻي سان تعلق رکن ٿا. آغا خان سوم سر سلطان محمد شاهه 1877ع ۾ ڪراچيءَ ۾ ڄائو ۽ 1957ع ۾ سئٽزر لينڊ ۾ وفات ڪئي پر هن کي مصر ۾ دفن ڪيو ويو جو مصر فاطمي خليفن جي حڪومت جو مرڪز رهيو آهي. آغا خان جو مقبرو مصر جي شهر اسوان ۾ نيل نديءَ جي ڪناري ڀرسان آهي. هي درگاهه نما مقبرو جيڪو گلابي رنگ جي Lime Stone جو ٺهيل آهي جنهن جو گنبذ سنگ مرمر جو آهي، ڏسڻ وٽان آهي- خاص ڪري Location جي خيال کان. هتي اسماعيلين کان علاوه ڌاريان ٽرئرسٽ به ايندا رهن ٿا. آغا خان سوم جي قبر تي هر روز نئون گلاب جو گل رکيو وڃي ٿو جنهن رسم جي شروعات آغا خان سوم جي چوٿين ۽ آخري زال بيگم اُم حبيبه شروع ڪئي.
بيگم ام حبيبه آغا خان تاريخ ۾ هڪ اهم عورت ٿي گذري آهي جيڪا خير خيرات ۽ ڏکويل انسان ذات جي لاءِ ڀلائي جي ڪمن کان مشهور آهي. هن مصر جي غريب عورتن لاءِ تمام گهڻو ڪجهه ڪيو. پاڻ 94 سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪيائين ۽ آغا خان سوم جي ڀرسان اسوان (مصر) ۾ دفن ٿيل آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته بيگم ام حبيبه هڪ فرينچ ڇوڪري هئي جنهن جو فرانس ۾ 1906ع ۾ ڄمڻ وقت Yvonne Blanche Labrouses نالو هو. هوءَ 1929ع ۾ ٽيويهه سالن جي ڄمار ۾ مس فرانس ”مَلڪه حُسن“ منتخب ٿي. ان سلسلي ۾ هن ڪيترن ئي ملڪن جو دورو ڪيو ۽ پوءِ مصر جي سونهن مان متاثر ٿي اتي رهي پئي ۽ 1930ع ۾ اسلام قبول ڪيو ۽ پنهنجو نالو ام حبيبه رکرايو. آغا خان سوم جي هن سان مصر ۾ ملاقات ٿي ۽ 1944ع ۾ سئٽزر لينڊ ۾ شادي ٿي. هوءَ آغا خان کان 29 سال ننڍي هئي. آئون پنهنجن ملائيشين دوستن کي بيگم ام حبيبه جو ئي مثال ڏيندو آهيان ۽ کين چوندو آهيان ته سندن بادشاهه محمد جيڪڏهن روس جي هڪ ملڪه حسن سان شادي ڪئي ته اجائي تنقيد ڇو ٿا ڪريو ۽ بادشاهه محمد ۽ سندس نئين زال روس جي رخسانا جي عمرن ۾ وڏو فرق آهي ته ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي جڏهن ته هو گهوٽ ڪنوار راضي آهن ۽ هڪ ٻئي کي چاهين ٿا.
آغا خان سوم ۽ ام حبيبه جي دوستي ۽ پيار به مثالي رهيو جنهن جي تعريف ۾ آغا خان جون ڪيتريون ئي چوڻيون ۽ مثال آهن. 1954ع ۾ آغا خان سوم کين ”ماتا سلامت“ جو خطاب ڏنو. هتي اهو به لکندو هلان ته آغا خان سوم (موجوده پرنس ڪريم جي ڏاڏي) جي پاڪستان ٺاهڻ ۾ به ڪافي جدوجهد رهي. پاڻ آل انڊيا مسلم ليگ جو پهريون صدر هو. پوني ۾ جيڪو آغا خان محل آهي، جنهن جو تفصيلي احوال مون پنهنجي انڊيا واري سفر نامي ”هلي ڏسجي هندوستان...“ ۾ ڪيو آهي، اهو آغا خان سوم 1892ع ۾ ٺهرايو هو. Quit India) واري تحريڪ ۾ انگريزن مهاتما گانڌي ۽ ان جي زال ڪستوربا، سندن سيڪريٽري مهاديو ڏيسائي ۽ سروجني نائدو کي هن محل ۾ نظر بند رکيو هو، جتي مهاديو ۽ ڪستوربا گذاري وئي هئي. 1969ع ۾ پوني جو اهو محل موجوده آغا خان چوٿين پرنس ڪريم خان، انڊيا جي عوام کي donate ڪري ڇڏيو. اهو محل پوني جي ريلوي اسٽيشن ۽ ساڌو واسواڻي چوڪ جي وچ پنڌ تي آهي. ساڌو واسواڻي چوڪ وٽ هڪ پاسي سينٽ ميران گرلس اسڪول آهي ته ٻئي پاسي گيسٽ هائوس جتي ”صوفي ازم“ تي سيمينار دوران مونکي هفتو کن رهڻ جو موقعو مليو هو. هڪ ٻي ڳالهه ته بيگم ام حبيبه، موجوده اسماعيلي امام ڪريم آغا خان چوٿين جي ڏاڏي آغا خان سوم جي زال هجڻ ڪري ڪريم خان جي ڏاڏي ضرور ٿي پر سندس والد شهزادي علي سلمان خان جي ماءُ نه هئي. آغا خان سوم چار شاديون ڪيون. پرنس آغا ڪريم جو والد ’آغا علي سلمان خان‘ سندس ٻي زال Cleo Teresa Magliano مان آهي، جنهن سان هن 1908ع ۾ شادي ڪئي. 1926ع ۾ آپريشن دوران هوءَ گذاري وئي. ٽي سال رکي 1929ع ۾ آغا خان سوم ائنڊري جوزفين سان شادي ڪئي جنهن مان کين شهزادو صدرالدين آغا خان ٿيو. 1943ع ۾ طلاق ٿيڻ بعد آغا خان سوم بيگم ام حبيبه سان شادي ڪئي. اهو تفصيل ان ڪري پيو لکان ته آغا خان سوم فقط چار شاديون ڪيون ۽ هڪ جي وفات يا طلاق بعد ٻيءَ سان شادي ڪئي ٿي نه ته ان دور ۾ اسان جي حاڪمن جو شاديون ڪرڻ ۽ وڏي کان وڏو حرم رکڻ بابت جيڪو ڪلچر هو ان کان دنيا واقف آهي.

سڀ کان گهڻين زالن ۽ ٻارن وارو

مٿي قاجار سلطنت جي ايراني بادشاهه فتح علي شاهه (ڄم 1772ع ۽ وفات 1834ع) جو ذڪر ڪيو اٿم ته هن 1797ع کان مرڻ تائين پرشيا (ايران) تي حڪومت ڪئي، هو قم شهر ۾ بيبي فاطمه معصومه جي درگاهه ۾ دفن ٿيل آهي ۽ جنهن ايراني بادشاهن جي وهڻ لاءِ ”تخت خورشيد“ ٺهرايو ان لاءِ تاريخدان لکن ٿا ته ”پڪو مسلمان“ هو. ان ڪري هن چار زالون نڪاح ۾ رکيون باقي هڪ هزار کان مٿي حرم ۾ رهيون ٿي جن مان هن کي 57 پٽ ۽ 46 ڌيئرون هيون. 1874ع جي انگلينڊ جي ڇپيل هڪ ڪتاب ۾ فتح علي شاهه بابت آهي ته هن کي 130 پٽ ۽ 150 ڌيئرون هيون. مصنف صاحب لکي ٿو ته دنيا ۾ هن جيترا ٻار ٻئي ڪنهن کي نه هوندا. منهنجي خيال ۾ هن ليکڪ صاحب جو موراڪو وڃڻ نه ٿيو هوندو. توهان جو جيڪڏهن طنج، ربات، فيس، ڪسب لنڪا يا موراڪو جي ڪنهن ٻئي شهر ۾ وڃڻ ٿئي ته اتي جي ماڻهن کان- خاص ڪري تاريخ جي ڄاڻن کان پڇي سگهو ٿا ته دنيا ۾ سڀ کان گهڻا ٻار ڪنهن کي ٿيا ته هو پنهنجي هڪ حاڪم ”مولائي اسماعيل بن شريف“ جو نالو کڻندا. مون سان گڏ سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ موراڪو جي جهازن جو جيڪو چيف انجنيئر پڙهندو هو، مون ان کان پڪ ڪئي ته هن چيو: ”بلڪل صحيح آهي پر ٻيلي منهنجي ملڪ (موراڪو) کي خوار نه ڪجانءِ.“
”ته پوءِ ڇا لکان ته اهو سلطان ڪهڙي ملڪ جو هو؟“ مون پڇيو هئومانس.
”لکجانءِ ته ابن بطوطا جي وطن جو هو.“ هن وراڻيو.
”ڏاڍي ٻڌائي!“ مون چيومانس، ”هڪ ته اسان جي ملڪ جي هر هڪ کي خبر آهي ته ابن بطوطا جو ڪهڙي ملڪ سان واسطو هو. ٻيو ته هن جي مولائي اسماعيل سان ڪهڙي مِٽي مائٽي؟ مولائي اسماعيل 1645ع ۾ ڄائو ۽ ابن بطوطا ته ساڍا ٽي سئو کن سال (340 سال) اڳ ڄائو هو.“
ان تي منهنجي مصري ڪلاس ميٽ ڪئپٽن چيس: ”يار شادين جي معاملي ۾ گهٽ ته تنهنجو اهو هم وطن ’ابن بطوطا‘ به نه هو. جتي ويو ٿي اتي شادي ڪيائين ٿي“.
ڪجهه سالن بعد اسان جو اهو موراڪو وارو يار پنهنجي ملڪ جي حڪومت سان نه ٺهيو ۽ پنهنجي ملڪ کي گڊ باءِ ڪري سئيڊن جي اچي شهريت حاصل ڪئي سو هاڻ آئون ”موراڪو“ بابت حقيقت لکي سگهان ٿو. ان کان علاوه سلطان مولائي اسماعيل جي زالن ۽ ٻارن جو احوال هاڻ ته گنيس بڪ ۾ به ايندو رهي ٿو جن مطابق مولائيءَ کي 525 پٽ ۽ 342 ڌيئرون هيون. مولائي موراڪو جي علوي گهراڻي جو ٻيو سلطان هو جنهن موراڪو تي 1672ع کان جڏهن هو 27 سالن جو هو، مرڻ تائين (1727ع) تائين حڪومت ڪئي. سندس رعب تاب، حڪومت جو طريقو، ملڪ جي ماڻهن لاءِ ڪم ڪرڻ، ساڳي وقت ظلم ۽ ڏاڍ ڪرڻ، پاڙي جي يورپي ملڪن ۽ سلطنت عثمانيه جي حاڪمن کي منهن ڏيڻ... هڪ عجيب ڪهاڻي آهي جيڪا پڙهڻ سان تعلق رکي ٿي. ان مان اندازو لڳايو ته هن هڪ طرف حڪومت ۽ ملڪ جو معاملو ٿي سلجهايو ته ٻئي طرف هن قذاقن (سامونڊي ڦورن) جو ٻيڙو (Fleet) ٺاهي رکيو هو جن جو ڪم ڀؤنچ سمنڊ (ميڊيٽرينين) جي ڪناري وارن ملڪن: اسپين، فرانس، اٽلي، يونان ويندي اڳيان بحر اسود (Black Sea) جي ملڪن روس، يوڪرين، رومانيا، بلغاريا جي ڪناري وارن شهرن تي حملا ڪري هن لاءِ عيسائي غلام ۽ هٿيار آڻڻ هو. موراڪو جي سڀني سلطانن، بادشاهن، حاڪمن ۾ سلطان مولائي اسماعيل سڀ کان ڊگهو عرصو، 55 سال حڪومت ڪئي. هن جي فوجي ڪاميابين لاءِ چون ٿا ته هن بيحد مضبوط فوج قائم ڪئي. موراڪو جي بندرگاهن ۾ جيڪي يورپي رهيا پيا هئا انهن لاءِ چيائين ته مڪاني ماڻهن کي برغلائين ٿا ۽ ملڪ جا وسيلا ڦٻائين ٿا، ان ڪري هن سڀني کي ڀڄائي ڪڍيو. هن فرانس، انگلينڊ ۽ اسپين جي حڪومتن سان سٺا تعلقات قائم رکيا. يورپي هن کي اڪثر ان وقت جي فرانس جي بادشاهه لوئيس چوڏهين، جنهن سن 1643ع کان مرڻ تائين 1715ع تائين حڪومت ڪئي، سان ڀيٽيندا هئا. بس رنگ ۾ سو مار کائي ويو هو جو هن جو رنگ ۽ مهانڊو سندس ماءُ تي ويو هو، جيڪا سندس پيءُ، شيدي غلام جي حيثيت ۾ خريد ڪئي هئي. بهرحال سندس سخت سزائن ڪري يورپي کيس ”خوني بادشاهه“ ۽ پنهنجا ماڻهو ”جنگجو بادشاهه“ سڏيندا هئا.

اسماعيلين جو پير... آغا خان

پاڻ شهنشاهه ايران جي ثريا سان تهران ۾ ٿيندڙ شاديءَ جو احوال ڪري رهيا هئاسين ته ماڳهين وچ ۾ ٻين جي شادين جي ڳالهه نڪري پئي. ثريا جي شاديءَ ۾ جيڪي ٻه هزار اهم مهمان گهرايا ويا هئا، انهن لاءِ مون لکيو ته انهن ۾ آغا خان سوم به هو ۽ مون آغا خان سوم جي اهميت واضح ڪرڻ لاءِ لکيو ته هن آغا خان يا هن کان اڳ وارا آغا خان اول ۽ دوم ۽ بعد وارو يعني موجوده نظاري اسماعيلين جو اوڻونجاهون (59هون) امام پرنس ڪريم آغا خان چهارم (چوٿون) نه فقط انڊيا ۽ اسان جي ملڪ ۾ اهم سمجهيا وڃن ٿا پر ايران، مصر، ڪينيا، يوگنڊا، تنزانيا ۽ ٻين ڪيترن ئي ملڪن ۾ جتي جتي هنن عوام جي ڀلي لاءِ تعليمي ادارا، باغيچا، اسپتالون ۽ ٻيا فلاحي ڪم ڪيا آهن. مٿي هڪ هنڌ لکيو اٿم ته اسان جا مير، ٽالپر، ڪلهوڙا ۽ ٻيا حاڪم، ۽ پنهنجو پاڻ کي طاقتور سڏائڻ وارا اسان جا ڌاڙيل، جيڪي پنهنجن ئي ڪمزور ماڻهو کي اغوا ڪن ٿا، قتل ڪن ٿا پورچو گالين، فرينچن، انگريزن، يا ويندي بابر، محمود غزنوي يا نادر شاهه جهڙن ڌاڙيلن وانگر ٻئي ڪنهن ملڪ تي ڇو قبضو ڪري نه سگهيا؟ ايتريقدر جو عربن به سوين ميل ڏور اسپين، پورچوگال فرانس وغيره تي وڃي قبضو ڪيو يا سلطنت عثمانيه جي ترڪن به رومانيا، بلغاريا، البانيا، قبرص وغيره تي نه فقط قبضو ڪيو پر ڪئين سال انهن ملڪن تي حڪومت ڪئي، اڄ عرب، ترڪ، يوناني يا ٻيا ڳاٽ اوچو ڪري فخر سان پنهنجن حاڪمن جي دليري ۽ جنگين جي ڳالهه ڪن ٿا. ايراني توڙي افغاني پنهنجن ڦورن نادر شاهه ۽ سلطان غزنوي جهڙي کي به هيرو سمجهن ٿا جو هنن پنهنجن اٻوجهه ۽ ڳوٺاڻن کي ڦرڻ بدران ٻين ملڪن مان ڦرون ڪري پنهنجي ملڪ کي خوشحال بنائي ڇڏيو. چون ٿا ته نادر شاهه دهليءَ مان ڦرلٽ ڪري واپس ايران پهتو ته ايران ۾ سون جو اگهه ڪري پيو هو- ايڏو مال هن انڊيا مان پنهنجي ملڪ ۾ آندو.
بهرحال هاڻ نئروبي، ممباسا يا ويندي ممبئي ۽ ڪراچيءَ ۾ آغا خان وارن جون يونيورسٽيون، اسپتالون ۽ ٻيا فلاحي ادارا ڏسي دل ۾ حسرت ٿيندي آهي ته اهي يعني آغا خان وارا، ڇا ته سٺا پير آهن! ڪاش اسان جا پير به سنڌ کي ائين سکيو ستابو بڻائين. سنڌ سڄو پيرن سان ڀريو پيو آهي جن مان ڪيترا ته سياسي طاقت به رکن ٿا، زمينن جا به مالڪ آهن يعني وڏو پئسو اٿن، پر ڪاش هو به اسماعيلين جي پيرن وانگر پنهنجن مريدن کي ڪجهه ڏئي دعائون کٽين. پر اهو نظر نٿو اچي ۽ ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته آغا خانين جي پيرن ۽ اسان جي پيرن ۾ وڏو فرق آهي، جنهن جو Write up اڄ ڪلهه واٽس ائپ تي وائرل آهي ۽ مونکي به پڙهڻ جو موقعو مليو ۽ پنهنجي پڙهڻ وارن لاءِ هتي ”ڪاپي پيسٽ“ ڪري رهيو آهيان جيئن هو به فيصلو ڪن ته ان ۾ حقيقت آهي يا نه؟ ۽ ڇا توهان به اهو نٿا سوچيو ته اسان جا پير به ان قسم جا نيڪ ڪم ڪري ماڻهن جون دعائون کٽين ۽ پنهنجا ٻئي جهان سڌارين؟.
واٽس ائپ وارو ميسيج هن ريت آهي:
سنڌي پيرن ۽ آغا خان ۾ فرق آهي:
سنڌي پيرن ڪڏهن به سنڌ جي عوام لاءِ ڪو به اهڙو ڪم ناهي ڪيو جنهن سان سنڌ جي ماڻهن جي ڀلائي ٿي سگهي، رهندو سنڌي پيرن اسلام جي نالي تي هڪ لٽ مار ۽ درگاهي جهالت جو صدين کان هلندڙ اڻ کٽ سلسلو شروع ڪيو جنهن ۾ اسلام ۽ اهل بيت جو نالو وٺي سٻاجهڙن، اڻپڙهيل ۽ اٻوجهه سنڌين کي جڪڙي، نپوڙي ۽ کوکلو ڪري سندن عقل ۽ مال ٻئي کسڻ ۾ ڪامياب ٿيڻ جو مقصد رکيل آهي....
ٻئي پاسي آغا خان آهي جيڪو اهل بيت ۽ فاطمي خاندان مان آهي جنهن جا پوئلڳ سڄي دنيا ۾ 3 ڪروڙ جي لڳ ڀڳ آهن ان پنهنجي مريدن کي هيٺيون شيون ڏنيون آهن.
AKA Aga Khan Academies
سڄي دنيا ۾ مريدن لاءِ تعليمي ادارا
AKAM Aga Khan Agency for Microfinance
غريبن کي سستو قرض ڏيندڙ بينڪون
AKES Aga Khan Education Services
اسڪول، ڪاليج جيڪي سڄي دنيا ۾ پکيڙيل آهن
AKF Aga Khan Foundation
مشهور زمانا فلاحي ادارو
AKFED Aga Khan fund for Economic Development
پنهنجي مريدن کي غربت مان ڪڍڻ لاءِ قائم ڪيل فنڊ
AKHS Aga Khan Health Services
ميڊيڪل ڪاليج ۽ يونيورسٽيون جيڪي دنيا ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهن، جن ۾ مريدن جو علاج سستو ٿئي ٿو.
AKTC Aga Khan Trust for Culture
پنهنجي فرقي جي ثقافت ۽ مذهبي تعليمات لاءِ ٽرسٽ
AKU Aga Khan University
UCA University of Central Asia
دنيا جون بهترين يونيورسٽيون، وغيره
سنڌي پيرن سنڌين کي ڏنو ته جهالت کان سواءِ ڪجهه به ناهي پر رهندو هيٺيون شيون وٺندا ضرور آهن:
بادشاهه پير جو 11 سيڪڙو
ڪڻڪ، سارين، باغن ۽ فصلن جو 2.5 سيڪڙو
ڍور ڍڳا، ڇيلا، ٻڪر، پاڏا، پاڏيون، گابا، گابيون
پيرن کي ڏسي پاتل سون پير صاحب کي ڏن ۾ ڏيڻ
پتڻن تي ڏڪار سٽيل مسڪينن جا مال متاع
اهل بيت جي نالي تي ڪائونسلر کان وٺي MNA تائين ووٽ
کدڙن کي نچائڻ وارا ميجڪ شو ۽ واهيات ڪمن جا عرس
يونين ڪائونسلن جا نلڪا، سلائي مشينون، خيما، روڊن جا ٺيڪا، سولر پينل، ايمرجنسي لائٽون ۽ گيهن جا ڊٻا
ڪو به پير سنڌ ۾ اهڙو نه ٿي گذريو آهي جنهن سنڌين لاءِ اسپتال، يونيورسٽي، بينڪ يا ڪو اعليٰ ديني تعليم جو مدرسو ئي کوليو هجي. باقي اهل بيت جي نالي تي ووٽ وٺي وزير ۽ وڏا وزير لازمي ٿين ٿا.

ثريا جي شادي

پاڻ ثريا جي شاديءَ تي اچون ٿا جيڪا سندس بادشاهه گهوٽ (شهنشاهه ايران) تهران ۾ پنهنجي محل ڪاخ مرمر (Marble Palace) ۾ ملهائي، جيڪو سندس والد- پهلوي گهراڻي جي پهرين بادشاهه شهنشاهه رضا شاهه فرينچ انجنيئر جوزف ليان کان ٺهرايو هو جنهن ۾ هو پنهنجي چوٿين زال عصمت دولتشاهيءَ سان گڏ رهيو. ان بعد اهو محل شاهه ايران محمد رضا شاهه پهلويءَ جو رهائش گاهه رهيو جتي سندس ٽئي شاديون ٿيون. پهرين 1939ع ۾ مصر جي شهزادي فوزيا سان، ٻي 1951ع ۾ ثريا اسفند ياريءَ سان ۽ بعد ۾ 1959ع ۾ فرح ديبا سان. پر ان کان ٻه سال اڳ 1957ع ۾ شهنشاهه ايران جي پهرين زال فوزيا مان ڌيءَ شهناز پهلويءَ جي ارڌ شير زاهديءَ جي شادي به هن محل ۾ ٿي هئي. هتي اهو به لکندو هلان ته هن محل ”ڪاخ مرمر“ يعني ”مرمر محل“ ۾ ئي 1965ع ۾ هڪ فوجيءَ شهنشاهه ايران محمد رضا پهلويءَ تي قاتلاڻو حملو ڪيو هو جنهن بعد هُن هِن محل کي رهائش لاءِ استعمال ڪرڻ ڇڏي ڏنو ۽ 1970ع کان هي محل ميوزيم بڻايو ويو.
جن اصفهان ڏٺو هوندو ۽ اتي شيخ لطف الله جي مشهور ۽ خوبصورت مسجد ڏٺي هوندي انهن لاءِ لکندو هلان ته تهران جي هن ”محل مرمر“ جو گنبذ بلڪل ان جهڙو آهي. هيءَ مسجد 1603ع ۾ صفوي سلطنت جي دور ۾ ٺهي هئي ۽ عمارتسازيءَ جو Master Piece آهي. انهن ڏينهن ۾ پرشيا (ايران) تي شاهه عباس اول جي حڪومت هئي.
تهران ۾ ”محل مرمر“ کان علاوه ”گلستان محل“ به ڏسڻ وٽان آهي هي به صفوي گهراڻي جي دور حڪومت جي ڏينهن جو آهي جن ڏينهن ۾ ”شاهه تهماسب اول“ جي 1524ع کان 1576ع تائين حڪومت هئي. مٿئين صفوي گهراڻي جي شهنشاهه شاهه عباس اول جي حڪومت 1588ع کان 1629ع تائين رهي.
بهرحال شهنشاهه ايران ۽ ثريا اسفندياري جي ڌام ڌوم واري شاديءَ بعد ته پوءِ ڪيترين ئي شادين بابت ٻڌوسين ته اهي وڏي شان ۽ خرچ سان ٿيون. ويندي اسان جهڙي غريب ملڪن جا سياستدان به شادين تي جيڪو پئسو لٽائين ٿا اهو دنيا کي اچرج ۾ وجهيو ڇڏي پر ان دور ۾ شهنشاهه ايران پنهنجي شاديءَ تي جيڪو بندوبست ڪيو، ان جو ذڪر اسان ڪجهه وڏا ٿي Life جهڙن رنگين ۽ تصويرن سان ڀرپور پراڻن رسالن ۾ پڙهيو. شادي هال جي اسٽيج کي سينگارڻ لاءِ نيدر لينڊس (هالينڊ) مان هوائي جهاز ذريعي ڏيڊ ٽن مختلف گل (Orchids/Tulips) گهرايا ويا هئا. مهمانن جي انٽرٽينمينٽ (دل وندرائڻ) لاءِ روم (پئرس) کان اتي جي خاص سرڪس گهرائي وئي. سرڪس معنيٰ رڳو ماڻهو ته نه هوندا... هاٿي، گهوڙا، شيهن ٻيا جانور به ته آيا هوندا. ڪنوار (ثريا) لاءِ شاديءَ جو وڳو هيرن موتين سان جڙيل فرانس جي مهانگي ڪمپني ”ڪرسچن ڊائر“ کان ڊيزائين ڪرايو ويو هو. چون ٿا ته شاهه جو جن عورتن سان Affair هليو يا شادي ٿي، انهن ۾ ثريا اها هئي جنهن سان هن جو سچو پيار رهيو. پر افسوس جو هنن جي جدائي ٿي جو هڪ ته ايران جي عوام ثريا کي نه صحيح مسلمان سمجهيو ٿي ۽ نه ايراني. هوءَ ايران جي ڪلچر ثقافت کان بلڪل بي خبر هئي ويتر پٽ ٻار نه ڄڻڻ ڪري سندس سَسُ ۽ نڻانون به سندس پٺيان هيون ۽ شهنشاهه کي ڇتو ڪري رهيون هيون ته ان کي ڇڏي ڪنهن ٻيءَ کي جهل جيڪا هن تخت و تاج جو والي وارث ڄڻي ڏئي.
ثريا پنهنجي زندگي ۽ آس پاس جي حالتن بابت تمام گهڻو لکيو آهي، هڪ هنڌ ٻڌائي ٿي ته:
I was dunce I knew next to nothing of the geography, the legends of my country, nothing of its history, nothing of Muslim religion”
دراصل ٻار ماءُ جي نيپاج مطابق رهي ٿو. ثريا جو پيءُ خليل اسفندياري ته ايراني ۽ مسلمان هو پر ثريا جي والده جرمن ۽ ڪئٿولڪ عيسائي هئي ۽ هونءَ به تعليم خاطر ثريا ننڍي هوندي کان انگلينڊ ۽ يورپي ملڪن جرمني ۽ سئٽزرلينڊ ۾ رهي ان ڪري هن جي Identity (سڃاڻپ) مڪس اپ رهي. ان ڪري ايران جا مُلان ته هن کي مسلمان مڃڻ لاءِ تيار نه هئا ۽ هنن جو اهو ئي چوڻ رهيو ته شهنشاهه ايران هن نيم يورپي ڇوڪري (Half European Girl) سان ڇو شادي ڪئي آهي، جنهن کي اسلام جي ڪا خبر ناهي. ثريا پنهنجي آتم ڪٿا ۾ هڪ هنڌ ان حوالي سان لکي ٿي:
The feeling of being both Christian & Muslim, but at the same time of being neither one nor the other has engraved in my flesh two divergent poles between which my existence has unfolded. The one is methodically European the other savagely Persian.”
مون ڄاڻي واڻي ثريا جي بايو گرافيءَ جا ڪجهه حوالا سندس انگريزيءَ ۾ ئي ڏنا آهن ته پڙهندڙ هن جي انگريزي جملن، لفظن جي چونڊ ۽ خيالن جي Clarity جو اندازو لڳائي appreciate ڪري سگهن ته هوءَ بينظير وانگر نه فقط سهڻي هئي پر انگريزيءَ ۾ به قابل هئي جنهن کي دنيا مڃيو ٿي. سندس آٽو بايوگرافي 1964ع ۾ ڇپي هئي انهن ڏينهن ۾ اسان چٽگانگ جي مئرين اڪيڊمي ۾ جهازراني جي تعليم حاصل ڪري رهيا هئاسين. انهن ڏينهن ۾ اسان جي اهم وندر ناول پڙهڻ هو ۽ اسان وڏي شوق سان هر هفتي ٽائيم ۽ نيوز ويڪ رسالن ۾ ڏسندا رهندا هئاسين ته ڪهڙو ڪتاب ”بيسٽ سيلر“ ٿيو آهي. ثريا جي بايوگرافي مارڪيٽ ۾ اچڻ سان ان کي يڪدم دنيا ۾ Best- Seller مڃيو ويو پر ايران ۾ ان تي بندش پئجي وئي. پاڪستان ۾ ته هونئن ئي هر ڪتاب سالن بعد وڪري لاءِ ايندو هو ۽ ٻاهريون ڪتاب هڪ ته مهانگو ملندو هو ٻيو ان جي خريد ڪرڻ لاءِ اسٽيٽ بئنڪ کان اجازت وٺڻي پوندي هئي! ڇا ته اسان جي ملڪ جا انڌا اونڌا قانون رهيا آهن. مون جهاز جي نوڪري شروع ڪرڻ تي پهرين بندرگاهه ڪولمبو (سلون) مان ٻين ناولن سان گڏ اهو به خريد ڪيو ۽ مونکي حيرت ٿي ته اتي ٻاهر جا ڪتاب اصل قيمت کان به سستا ٿي مليا جو حڪومت ڪتابن لاءِ Subsidiary رکي هئي. حق تي سري لنڪا ۽ فلپين جهڙن ملڪن جا دڪاندار، بئرا، گاڏي وارا، ٽئڪسي وارا به انگريزي ڳالهائين ٿا. منهنجي پنهنجي ملڪ جي ماڻهن- خاص ڪري انگريزي ادب جي شاگردن کي اها ئي صلاح آهي ته هو ان قسم جون انگريزي آتم ڪٿائون پڙهن جيئن بينظير جي آهي. انهن جي انگريزيءَ سان گڏ انهن جي سوچ ۽ جدوجهد جي به خبر پوي ٿي. جن ڏينهن ۾ آئون سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ هوس ته بينظير جي آتم ڪٿا فنس ٻوليءَ ۾ ترجمو ٿي هئي جيڪا فنلينڊ ۾ ايڏو پسند ڪئي وئي جو ڇهه مهينن کان پوءِ فيلڊ ورڪ جي سلسلي ۾ هيلسنڪي ويس ته اتي جا ڳوٺاڻا به تعريف ڪري رهيا هئا. ان سلسلي ۾ پنهنجي انگريزي سڌارڻ لاءِ ذوالفقار علي ڀٽو ۽ ويندي فاطمه ڀٽو جا ڪتاب بهپڙهڻ کپن ۽ ان ئي ليول تي مونکي عمران خان ۽ تهمينه درانيءَ جي انگريزي به ڏاڍي سٺي لڳي ۽ آئون انگريزي لٽريچر جي شوقينن کي اهڙن ماڻهن جا ڪتاب پڙهڻ لاءِ چوندس. ڪيڏي افسوس جي ڳالهه آهي ته اسان جي يونيورسٽين جا نوجوان هفتي ۾ هڪ ڇا، مهيني ۾ هڪ ڪتاب پڙهي نٿا سگهن ۽ پوءِ ڏوهه، اڄ جي آءِ پئڊ، موبائيل فون، انٽرنيٽ، فيس بڪ، واٽس ائپ تي ٿا هڻن! ڇا اهي شيون ملائيشيا، جپان، ايران، سري لنڪا يا انڊيا ۾ نه آهن؟ ان ڪري آئون پنهنجن وي سين کي چوندو رهندو هوس ته ڀاڙي جي لحاظ کان ممبئي يونيورسٽي ويجهي آهي، رهائش ۽ ڪئنٽين ۾ ماني به سستي آهي. اسان جي شاگردن کي ٽولن جي شڪل ۾ اوڏانهن هفتي هفتي جي ٽوئر تي موڪليو وڃي جيئن هو اتي جي شاگردن ۽ ماحول جو جائزو وٺي پاڻ سان ڀيٽي سگهن. بهرحال هاڻ ته سياسي طرح اهڙو ته خراب ماحول ٿي چڪو آهي جو ان طرف رخ ڪرڻ بيوقوفي آهي. ٽوئر لاءِ ته ڇا پر ڪنهن مائٽ سان ملڻ به نه وڃجي.
(ثريا) جي شاديءَ ۾ رڦڙو ٿيندو رهيو. پهرين زال فوزيه جو جيئن سندس سس (شهنشاهه ايران جي ماءُ) مٿو ٿي ڦاڙيو تيئن هوءَ ۽ شهنشاهه جون ڀيڻون به هن ٻي زال (ثريا) جي ڪڍ پئجي ويون. هنن کان اهو به نٿي برداشت ٿيو ته زال مڙس هڪ ٻئي کي چاهين ٿا ... ڇو جو ان صورت ۾ شهنشاهه کين گهٽ وقت ڏنو ٿي. ٻي وڏي اها ئي شڪايت ته ثريا ٻار ڄڻي سو به پٽ ٻار. ان ڪري هو هر وقت ثريا جي بي عزتي ڪنديون رهيون ٿي ۽ ثريا ان طعني ٽوڪ مان بيزار ٿي پئي. سوچجي ٿو ته بادشاهن جي محلن ۾ به ڪڏهن ڪڏهن سڪون ناهي. سڪون آهي ته جهوپڙين ۾ به آهي. ٻي ڳالهه جنهن ثريا کي سخت ڊپريشن ڏني اهو سندس مڙس شهنشاهه محمد رضا پهلوي جو هڪ شيطان صفت دوست، سئٽزر لينڊ جو سيڪريٽري ۽ گهاٽو يار ”ارنيسٽ“ هو. بقول ثريا جي ارنيسٽ (سڄو نالو Ernest Perron) هڪ هم جنس ۽ عورتن سان نفرت ڪرڻ وارو شخص هو. هو هر وقت درٻار يا محل ۾ نفرتون پکيڙيندو رهيو پر شهنشاهه ايران هن کان سواءِ رهي نٿي سگهيو. هو هن وٽ واحيات ڳالهيون ۽ گندا چرچا ٻڌڻ لاءِ پهچي ويو ٿي.“ ارنيسٽ محل ۾ ثريا وٽ به پهچي ويو ٿي ۽ هن کان ڪيترائي دفعا گندا سوال پڇيا ٿي خاص ڪري هن جا شهنشاهه سان جنسي تعلقاتن بابت. هڪ دفعي ته ثريا کي اهڙي باهه وئي جو هن کي ”مرمر محل“ مان لوڌي ڪڍيو.
دراصل اسان جي ڪيترن حاڪمن، وزيرن، سياستدانن، وڏيرن، سردارن، پيرن جو ڪو نه ڪو اهڙو گندي قسم جو دوست به ٿيندو آهي جنهن جو ڪم فحش ڳالهيون، غلط راهون ڏسڻ، رنون ۽ شراب سپلاءِ ڪرڻ، غريبن ۽ ڪمزورن جون نياڻيون ڀڄائڻ جاءِ چُرچ ڪرڻ هوندو آهي ۽ اسان جا اهي رئيس ۽ طاقتور ماڻهو اهڙن ڀاڙين جي چمبي ۾ اهڙو ته هوندا آهن جو پنهنجي زالن جي به ڳالهه نه ٻڌندا آهن. اهو ئي حال ايران جي هن شهنشاهه جو هو.

مشرقي ماڻهو تخت تان محبت قربان ڪندا آهن

هڪ ڏينهن نيٺ شهنشاهه محمد رضا پهلويءَ پنهنجي زال ثريا سان، پنهنجي مجبوري بيان ڪئي ته جيئن ته هوءَ کيس وارث پئدا ڪري ڏيڻ ۾ ڪامياب نه وئي آهي ان ڪري هو کيس طلاق ڏئي ڪنهن ٻيءَ سان شادي ڪرڻ چاهي ٿو. ثريا کي ڏاڍو صدمو رسيو. هن شهنشاهه کي گهڻو ئي سمجهايو ته توکي پهرين زال فوزيا مان شهناز ڌيءَ آهي. تون ملڪ جي آئين ۾ تبديلي کڻي آڻ ته پٽ نه هجڻ تي ڌيءَ تخت و تاج جي مالڪڻ ٿي سگهي ٿي. مونکي اجايو طلاق نه ڏي.
بگڙيل حالتون ڏسي هوءَ تهران ڇڏي پنهنجي ماءُ وٽ جرمني هلي وئي جتي جي شهر ڪولون (Cologne) ۾ ثريا جا ناناڻا رهيا ٿي. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته نه فقط ثريا پنهنجي مڙس کي چاهيو ٿي پر شهنشاهه ايران جو به ساڻس سچو پيار هو. ثريا يورپ ۾ رهي مغرب جي ڪيترن بادشاهن، راڻين جا قصا پڙهيا هئا جن پيار خاطر پنهنجا تخت به قربان ڪري ڇڏيا. هُن اها ئي اميد شهنشاهه ايران مان رکي ٿي. اهو سچ هوندي به ته ايران جي شهنشاهه جو ثريا سان سچو پيار رهندو آيو پي، هن کي تخت جو وارث حاصل ڪرڻ جو فڪر وڌيڪ ٿيو ۽ هن ثريا کي طلاق موڪلي ڏني. ثريا کي ان حد تائين خدشو نه هو. هن نه رڳو پاڻ شاهه کي دل و جان سان چاهيو ٿي پر هن کي ان ڳالهه جو به احساس هو ته شاهه پاڻ به هن کي چاهي ٿو. ايتري قدر جو هن کي اهو ئي لڳو ٿي ته هن بنا شاهه جو ڪيئن گذر ٿي سگهندو. ثريا کي پڪ هئي ته شاهه ۽ سندس وچ ۾ تخت و تاج هرگز وچڙي نٿو سگهي. هن ويجهڙائيءَ ۾ ايڊورڊ اٺين (ڊيوڪ آف ونڊسر) جو ٻڌو هو، جنهن پنهنجي زال خاطر انگلينڊ جو تخت ڇڏي ڏنو هو. ثريا پنجن سالن جي هئي ته انگلينڊ جي اڄ جي راڻي ايلزبيٿ دوم جي ڏاڏي جارج پنجين جيڪو انگلينڊ جو بادشاهه (King) ۽ ان وقت جي سڄي انڊيا جو شهنشاهه (Emperor) هو 1936ع ۾ وفات ڪئي ۽ ان جو وڏو پٽ (راڻي ايلزبيٿ جو چاچو) ائڊورڊ اٺون تخت تي ويٺو. هن جو عشق هڪ اهڙي مائي (وئلس سمپسن) سان هلي رهيو هو جنهن کي سندس پهرين مڙس طلاق ڏئي ڇڏي هئي ۽ ٻئي مڙس کان هوءَ پاڻ طلاق وٺي رهي هئي جيڪو ڪيس ڪورٽ ۾ هلي رهيو هو. انگلينڊ جي قانون موجب ملڪ جي وزيراعظم ۽ ڪابينه جي وزيرن، مشيرن بادشاهه سلامت کي سمجهايو ته آئين مطابق هو اهڙي عورت سان شادي نٿو ڪري سگهي جنهن ڪنهن ٻئي سان شادي ڪئي هجي ۽ اهو مڙس اڃان زندهه هجي. هتي ته هڪ نه شد دو شد ۽ ٻئي مڙس جيئرا آهن. ايڊورڊ اٺون جيڪو اڃان هاڻ تخت تي ويٺو هو ۽ اڃان سال به نه ٿيو هوس تنهن وئلس خاطر پنهنجو تخت ڇڏي ڏنو ۽ ان جو ننڍو ڀاءُ جارج ڇهون (اڄ واري راڻي ايلزبيٿ جو پيءُ) ان ئي سال، يعني 1936ع ۾ تخت تي ويٺو. جارج ڇهين کي ٻه ڌيئون: ايلزبيٿ دوم ۽ مارگريٽ هيون. 1952ع ۾ جارج ڇهين جي وفات تي سندس وڏي ڌيءَ ايلزبيٿ دوم (ٻي) انگلينڊ جي تخت تي ويٺي. شروع ۾ لکي چڪو آهيان ته کيس ايلزبيٿ دوم ان ڪري سڏيو وڃي ٿو جو ان جي والده يعني جارج ڇهين جي زال جو نالو به ايلزبيٿ سڄو نالو (Elizbethe I. Bowes Lyon) هو. راڻي ايلزبيٿ کي تخت تي ويٺي هي ڇاهٺون سال پيو هلي. ٿائيلنڊ جي بادشاهه ڦوميڦون ادونياديت (Bhumibol Adunyadet) جي ستر سال بادشاهي ڪرڻ بعد 2016ع ۾ وفات بعد هاڻ هيءَ انگلينڊ جي راڻي ايلزبيٿ کي وڏي عرصي کان راڻي ٿيڻ جو اعزاز آهي. ايڊورڊ اٺين عشق ۾ پنهنجو تخت و تاج قربان ڪري ڇڏيو نه ته هو نه فقط انگلينڊ جو پر انڊيا، آسٽريليا، ڪئناڊا، نيوزيلينڊ ۽ ٻين ملڪن جو، جن تي برطانيا وارن جو راڄ هو، انهن سڀني جو حاڪم ٿي رهي ها ۽ اڄ سندس ڀائٽي راڻي ايلزبيٿ بدران سندس پٽ يا پوٽو حاڪم هجي ها. ايران جي راڻي (شهنشاهه ايران جي زال) ثريا کي به اهو خيال هو ته پيار وڏي شيءِ آهي جنهن ۾ ايڊورڊ اٺين ڊيوڪ آف ونڊسر هڪ طلاق شده عورت لاءِ جيڪا عمر ۾ به ڪا خاص گهڻو ننڍي نه هئي (1937 ۾ شاديءَ وقت انگلينڊ ۽ انڊيا جي شهنشاهه ايڊورڊ اٺين جي عمر 43 سال هئي ۽ سندس محبوبا وئلس جي 41 سال هئي)، هيترن سارن ملڪن جي شهنشاهيت قربان ڪري ڇڏي، اتي ثريا جو مڙس ته فقط هڪ ملڪ ايران جو بادشاهه آهي ۽ وئلس جي مقابلي ۾ ته هو نه فقط سهڻي آهي پر ننڍي عمر جي پڻ. ياد رهي ته شهنشاهه ايران جي سال 1951ع ۾ ثريا سان شادي ڪرڻ وقت عمر 32 سال هئي ۽ ثريا جي فقط 19 سال هئي! پر ثريا جي اها سوچ غلط ثابت ٿي ۽ پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ان احساس جو اظهار هن ريت ڪري ٿي ته:
“Edward VIII, the Duke of Windsor who sacrified his throne for love can not be compared with Shahanshah Iran. Muhammad Raza was fundamentally an Oriental. “Orientals” sacrifice love for their thrones…”
انگلينڊ جي بادشاهه ايڊورڊ اٺين (ڊيوڪ آف ونڊسر) جنهن عشق تان پنهنجو تخت قربان ڪري ڇڏيو، ان کي ايران جي شهنشاهه سان ڀيٽي نٿو سگهجي. محمد رضا پهلوي (شهنشاهه ايران) کڻي يورپ مان پڙهيو يا زندگيءَ جو وڏو عرصو اتي گذاريو، پر بنيادي طرح هو مشرقي هو ۽ مشرق جا ماڻهو تخت خاطر پنهنجو پيار قربان ڪن ٿا...“
ثريا پنهنجين يادگيرين ۾ لکيو آهي ته ”مون پنهنجين خوشين جي قرباني ڏئي طلاق قبول ڪئي آهي.“ طلاق جي اعلان بعد ثريا پريس وارن کي اهو ئي چيو ته هن جي مڙس لاءِ اهائي هڪ Choice بچي هئي. تخت جو وارث پئدا ڪرڻ لاءِ هن کي طلاق ڏيڻي پئي جيئن هو ٻي شادي ڪري سگهي.
ايران ۾ ان وقت جيڪو برطانيا جو سفير رهيل هو اُن اِن واقعي بابت رپورٽ لکي ته:
“Soraya was the Shah’s only true love And Shah was a man at an emotional cross-roads, who was happy to be able to marry again while unable to bring himself to face it that he had just divorced Soraya…”

ثريا کي طلاق تي درد ڀريو فرينچ گانو

21 مارچ 1958ع تي ايرانين جي نئين سال (نوروز) تي شهنشاهه ايران روئندي پنهنجي عوام لاءِ اعلان ڪيو ته هن ثريا کي طلاق ڏني آهي. اهو اعلان ريڊيو ۽ ٽيليويزن تان براڊ ڪاسٽ ڪيو ويو. شهنشاهه ايران جي ثريا کي طلاق جي هيڊ لائين، هڪ فرينچ ليکڪ فرئنڪوئز سڄو نالو (Francoise Mallet Joris) کي اهڙو ته Inspire ڪيو جو هن هڪ پاپ گانو لکيو. هن جو هي فرينچ گانو Je Veux Pleurer Comme Soraya معنيٰ ”آئون ثريا وانگر روئڻ ٿو چاهيان“ اهڙو ته مشهور ٿيو ۽ اڄ به اهو يورپ توڙي آمريڪا ۾ عام آهي جو هن جون سٽون ۽ سوز سمجهڻ وارا عجيب ڪيفيت محسوس ڪن ٿا. ڪجهه اسان وٽ به اهڙا گانا آهن جن مان پيدا ٿيندڙ ڪيفيت ٻڌڻ واري کي غم ۽ ميلاپ جو احساس ڏياري ٿي ۽ سالن بعد به اهي گانا سدا بهار رهن ٿا، جيئن کڻي سمجهو ته فيض احمد فيض جو لکيل غزل جيڪو نورجهان پاڪستان جي 1962ع واري فلم ”قيديءَ“ لاءِ ڳايو ۽ شميم آرا تي فلمايو ويو ۽ تازو ٻه ٽي سال اڳ نوانوي سالن جي زهره سهگل به ڳايو:
مجهه سي پهلي سي محبت ميري محبوب نه مانگ،
مين ني سمجها ٿا ڪي تو هي تو درخشان هي حيات،
تيرا غم هي تو غمِ دهر ڪا جهگڙا کيا هي... وغيره
هڪ ٻيو ان نوعيت جو گانو جيڪو اڄ تائين سدا حيات آهي جو بالي ووڊ جي فلم ”قرباني“ لاءِ ڪلياڻ جي آنند جي جي ميوزڪ ۾ زينت امان تي فلمائڻ لاءِ پاڪستاني ڳائڻي نازيه حسن 1980ع ۾ ڳايو:
آپ جيسا ڪوئي، ميري زندگي ۾ آئي...
تو بات بن جائي...
نازيه حسن کي ننڍي عمر ۾ ڦڦڙن جي ڪئنسر ٿي پئي ۽ 2000ع ۾ گذاري وئي.
هڪ انگريزيءَ جو گانو جيڪو مون 1960ع واري ڏهاڪي ۾ انگلينڊ ۽ يورپ جي ڪلبن ۽ ريسٽورنٽن ۾ ٻڌو، جيڪو سالن جا سال مشهور رهيو... اڄ به اڌ صدي گذرڻ بعد به اهو ٻڌجي ٿو ته هڪ عجيب سوز ۽ غمگيني محسوس ٿئي ٿي ۽ نه فقط منهنجي عمر جي ماڻهن لاءِ اهو اڄ به فئوريٽ آهي پر اڄ جو نوجوان به ٻڌندو ته مونکي پڪ آهي ته هن گاني جي ميوزڪ ۽ ميسيج هن کي گهائي رکندو...
Those were the days my friend,
We thought they’d never end,
We’d sing & dance forever & a day,
We’d live the life we choose
We’d fight and never lose
For we were young & sure to have our way…
La..La..La..
مئري هاپڪنس جيڪا هينئر ستر کن سالن جي پوڙهي آهي (بهرحال اسان کان وري به ڇهه سال ننڍي آهي) 18 سالن جي هئي ته هن ڳائڻ جي شروعات مٿئين گاني سان ڪئي. سندس ان گاني جو چون ٿا ته پهرين سال ئي فقط آمريڪا ۾ 15 لک رڪارڊن جو وڪرو ٿيو ۽ سڄي دنيا ۾ 80 لک. انهن ڏينهن ۾ يعني 1968ع ۾ نه يوٽيوب، USB، سي ڊي يا ڊي وي ڊي هئا ۽ نه ڪمپيوٽر ۽ ٽيپ رڪارڊر. گانا ٻڌڻ لاءِ پلاسٽڪ جا رڪارڊ خريد ڪري گراموفون تي ٻڌبا هئا. ٽيپ رڪارڊر جپاني ڪمپني اڪائيءَ جا وڏا پول وارا هئا جيڪي ريڊيو اسٽيشن تي نظر ايندا هئا. پهريون ڪئسٽ رڪارڊر مون ممباسا بندرگاهه مان 1970ع ۾ يا 1971ع ۾ خريد ڪيو هو. انهن سالن ۾ اسان جي هر جهاز تي مئري هاپڪنس جي ان گاني ”دوز ور دي ڊيز...“ جو رڪارڊ هوندو هو جيڪو ڏينهن رات ٻڌندا هئاسين. جهاز يورپ يا آمريڪا- ويندي آفريڪا جي بندرگاهه ۾، پهچندو هو ته ائنٽورپ، راٽرڊم، لنڊن، ڊنڊي، لورپول يا هيوسٽن، بالٽيمور، فلڊليفيا، ڊڪار وغيره جي ڪلبن ۽ سپر اسٽورن ۾ اهو گانو ٻڌڻ ۾ ايندو هو. بقول منهنجي ڪئبن ميٽ ففٿ انجنيئر بديع الزمان جي هي گانو طوفاني راتين ۽ ڇتين ڇولين جي خوف کان اڻ ڄاڻ ڪريو ڇڏي... جهاز جي انجڻين جي مسئلن جي پيدا ٿيل ٽينشن ختم ڪريو ڇڏي... هي پاپ گانو تڏهن (توڙي اڄ) ٻڌڻ سان پراڻيون يادون، پراڻا يار، محبتن ۽ ميلاپن جا قصا ياد ٿو ڏياري.... ٻڌڻ وارو هڪ سحر اندوز ماحول ۾ گم ٿيو وڃي... چاهي گانو واقعي اهڙو جادو ڀريو آهي يا يورپ جو اهو ماحول جادو ڀريو هو جنهن ۾ اسان هي گانو يورپي نوجوان ڇوڪرين کي نيم اگهاڙن ڪپڙن ۾، مختلف ڪلبن ۾ ان گاني تي دانهون ڪندو نچندي ڏٺو... جنهن خوشبودار ماحول اسان کي منڊي رکيو. بهرحال فرينچ همراهه جو ايران جي راڻي ثريا لاءِ لکيل پاپ گانو “I want to cry like Soraya” به ڪجهه ان ئي فريڪئنسي تي پهتو هو جيڪو ٻڌي اسان کي ثريا جو غم پنهنجو ٿي محسوس ٿيو. ثريا جي پيار ۽ وڇوڙي جي احساس اسان کي گهائي ٿي رکيو. طلاق بعد ايران جي عوام لاءِ جرمنيءَ مان پنهنجي والدين جي گهران ثريا جيڪو بيان جاري ڪيو، ان ۾ لکيو ته:
“Since His Imperial Majesty Mohammad Reza Shah Pahlavi has deemed it necessary that a successor to the throne must be of direct descent in the male line from generation to generation to generation, I will with my deepest regret in the interest of the future of the state and of the welfare of the people in accordance with the desire of His Majesty the Emperor sacrifice my own happiness and I will declare my consent to a separation from His Imperial Majesty

طلاق بعد ثريا جي زندگي

طلاق بعد ثريا جرمنيءَ کان فرانس هلي وئي جتي هن پنهنجو پاڻ کي مشغول رکڻ ۽ دل وندرائڻ لاءِ اداڪاري شروع ڪئي ۽ سندس پهرين فلم The Three Faces ۽ ٻي “She” ۾ ئي هن نالو ڪمايو. چون ٿا ته ثريا جي حسن ۽ ادائن تي فلمي دنيا جون ئي ڪيتريون شخصيتون موهت ٿي پيون هيون ۽ هنن اڳيان وڌڻ ٿي چاهيو پر ثريا ڪا خاص دلچسپي نه ڏيکاري. انهن فلمي دنيا جي ناليرن، يعني ثريا جي عاشقن ۾ ڪجهه هي به هئا: هالي ووڊ جو اداڪار ڪرڪ ڊوگلس، ڳائڻو فرئنڪ سناترا، ماسيمو گارگيا جنهن بعد جي سالن ۾ مشهور اداڪارا گريٽا گاربو جو چاهڻ وارو بڻجي خوب نالو ۽ ناڻو ڪمايو، ويندي راڪ هڊسن به ثريا جي حسن جو مداح بڻجي ويو. اهي سڀ اسانجي جوانيءَ جي ڏينهن جون مشهور هستيون هيون جن جون فلمون ۽ گانا اسان وڏي شوق سان ٻڌا. اڳتي هلي ثريا جيڪڏهن ڪنهن شخص ۾ دلچسپي ورتي ته اهو اطالوي ڊائريڪٽر/پروڊيوسر انڊووينا سڄو نالو (Franco Indovina) هو جنهن پنهنجي اطالوي فلم I Tre Volti (ٽي چهرا، هڪ عورت) ۾ ثريا کي اداڪاري ڪرڻ لاءِ راضي ڪيو هو. ثريا البت اهو شرط وڌو هو ته فلم ۾ هوءَ چميءَ واريون Scenes نه ڪندي. چون ٿا ته فلم ۾ ثريا جي اداڪاري ۽ Photogenic Face جي تعريف انهن ڏينهن جي مشهور فلمي شخصيت رچرڊ هارس به ڪئي. شهزادي ثريا جي انڊووينا سان وڌندڙ دوستيءَ هنن کي شاديءَ لاءِ تيار ڪيو، سندن مڱڻو به ٿيو ۽ هوءَ اهو محسوس ڪرڻ لڳي ته هي شخص (Indovina) کيس اهو پيار ۽ خوشيون ڏئي سگهندو جيڪي هن کي شهنشاهه ايران نه ڏئي سگهيو. پر افسوس جو ائين نه ٿي سگهيو. شاديءَ کان اڳ انڊووينا ڪنهن بزنيس ٽرپ تان موٽيو پئي ته رستي تي سندس هوائي جهاز جو حادثو ٿي پيو جنهن ۾ هو مري ويو. ثريا پنهنجين يادگيرين واري 1991ع واري ڪتاب Le palais Des Solitudes ۾ لکي ٿي ته هن حادثي هن جي زندگيءَ مان باقي بچيل موهه به کسي ورتو ۽ هوءَ سخت ڊپريشن ۾ وقت گذارڻ لڳي. سندس مٿئين ڪتاب جو انگريزي ترجمو The Palace of Loneliness لاهور ۽ ڪراچيءَ جي دڪانن تي به نظر اچي ٿو. هن ۾ آخر تائين ثريا جي سوچن مان هن جو شهنشاهه ايران سان سچو پيار نمايان آهي. 1979 ۾ جڏهن شهنشاهه ايران پنهنجي زندگيءَ جا آخري ڏينهن پاناما ۾ گذاري رهيو هو ۽ ڪئنسر بيماريءَ جي آخري اسٽيج تي هو ته ثريا هن کي خط لکيا ته هوءَ اڃان تائين هن کي چاهي ٿي ۽ هوءَ ساڻس هڪ آخري دفعو ملڻ چاهي ٿي. ياد رهي ته ايران ۾ 1979ع ۾ آيت الله خميني اسلامي انقلاب آڻي، ان کان چار سال اڳ هن کي ڪئنسر هجڻ جي پڪ ٿي چڪي هئي ۽ هو ولايت مان ڊاڪٽرن کي گهرائي لڪ ڇپ ۾ پنهنجو علاج ڪرائيندو رهيو ۽ ڏينهون ڏينهن جسماني توڙي ذهني طور ايڏو ته ڪمزور ٿي چڪو هو جو هن سرڪاري ضروري ڪمن جي سلسلن ۾ به ماڻهن سان ملڻ ڇڏي ڏنو. سندس ان وقت جي ٽي زال فرح ديبا کيس صلاح ڏني ته هو بادشاهت جو عهدو ڇڏي ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ آرام ڪري ۽ پنهنجي وڏي پٽ کي Regent (گادي نشين) بڻائي وڃي. اهڙي حالت ۾ بادشاهه جي زال پنهنجي پٽ جي نالي ۾ رياست جو ڪاروبار هلائي سگهي ٿي جيسين هو بالغ ٿئي.
شهنشاهه ايران کي اها به ڳالهه نٿي وڻي ته هو پنهنجي جيئري تخت و تاج ٻئي کي ڏئي ڇڏي. فرح ديبا جي صلاح ڏيڻ تي هن کي ڇڙٻ ڏيندي چيو هئائين ته هو هرگز نه چاهيندو ته فرح ديبا ٻي جون آف آرڪ “Joan of Arc” ٿئي. اها هن لاءِ ڪيڏي بي عزتيءَ جي ڳالهه آهي ته مرد ملڪ ڇڏي ڀڄي ويو پٺيان ملڪ سنڀالڻ لاءِ هو جوءِ کي ڇڏي ويو. بهرحال پوءِ امام خمينيءَ جو انقلاب ايڏو تيزيءَ سان آيو جو سڀني جون وايون بتال ٿي ويون. امام خمينيءَ جي خوف کان ڪنهن به ملڪ هنن کي رهائڻ لاءِ هام نٿي ڀري. جتي ويو ٿي اتي جي حڪومت ڏي ايران حڪومت طرفان خط آيو ٿي ته شاهه کي واپس (Extradition) ڪيو وڃي جيئن هن ظالم ڏوهاريءَ کي ٽنگيون. ان دوران هو ڪجهه عرصو پاناما ۾ به رهيو جتي هن جي ٻي زال ثريا اسفندياريءَ کيس ملڻ لاءِ خط لکيا. شهنشاهه ايران پاڻ به ثريا سان ملڻ لاءِ بي چينيءَ جو اظهار ڪيو ته هو به کيس ڏسڻ لاءِ آتو آهي. پر هنن اها ملاقات فرح ديبا جي غير حاضريءَ ۾ ڪرڻ چاهي ٿي جيڪا هر وقت شاهه جي بستري سان چهٽي رهي ٿي. پاناما مان ڪڍڻ تي شاهه کي انور سادات پنهنجي ملڪ مصر ۾ رهائڻ لاءِ دل ٻڌي ۽ هو مارچ 1980ع ۾ مصر پهتو ۽ ثريا شاهه سان مصر ۾ اچي ملڻ لاءِ وعدو ڪيو. ثريا هاڻ مصر وڃڻ جو پروگرام ٺاهي رهي هئي ته ان دوران شاههِ ايران 27 جولاءِ 1980ع تي وفات ڪري ويو. هن کي مصر جي مسجد الرفاعي (Royal Mosque) ۾ دفن ڪيو ويو. هيءَ مسجد خديم (وائسراءِ) اسماعيل پاشا جي ماءُ خوشيار حنيم 1869ع ۾ ٺهرائي هئي. آتم ڪٿائون پڙهڻ وارن شوقينن جي اطلاع لاءِ لکندو هلان ته امام خمينيءَ جي اسلامي انقلاب آڻڻ تي شهنشاهه ايران ڏيهه نيڪاليءَ ۾ پنهنجيون يادگيريون لکڻ شروع ڪيون. 204 صفحن جو هي ڪتاب سندس وفات بعد 1980ع جي آخري مهينن ۾ ڇپيو. دراصل هي ڪتاب شهنشاهه ايران “Response A I, Histoire” جي نالي سان فرينچ ٻوليءَ ۾ لکيو جيڪو ان ئي وقت انگريزي ۽ فارسي ٻولين ۾ ترجمو ڪيو ويو. فارسي ڪتاب جو نالو ”پاسخ به تاريخ“ آهي ۽ انگريزيءَ جو “Answer to History” آهي جنهن جو 4-2755-8128-0 آءِ ايس بي اين نمبر آهي.
21 سالن بعد 2001 ۾ پئرس ۾ ثريا جو انتقال ٿيو. ان وقت هوءَ 69 سالن جي هئي. پوري هفتي بعد سندس اڪيلو ڀاءُ بجن به گذاري ويو. کيس سندس ناناڻي شهر ميونخ (جرمني) ۾ دفن ڪيو ويو جتي سندس ماءُ پيءُ به دفن ٿيل آهن. ڀاءُ کي به اتي دفن ڪيو ويو. سندن قبرن اڳيان جيڪو ڪاري پٿر جو بورڊ لڳل آهي ان تي چئني جا نالا سندن ڄم ۽ وفات جي سن سان گڏ لکيل آهن. ثريا جي جنازي (funeral) ۾ شهنشاهه ايران جي جاڙي ڀيڻ اشرف ملوڪ پهلوي ۽ ٻي ماءُ مان ڀاءُ شاهپور غلام رضا پهلوي به آيو هو. غلام رضا به پنهنجين يادگيرين جو ڪتاب لکيو آهي جنهن جو نالو آهي: My Father, My Brother, the Shah of Iran ثريا ۽ سندس ڀاءُ بجن جي وفات بعد ثريا جي خاندان جو ڪو مٽ مائٽ نه رهيو هو. ان ڪري هنن جي سڄي ملڪيت نيلام ڪري پئسو رياست جي خزاني ۾ جمع ڪيو ويو. ثريا جي شاديءَ رات واري ڊريس جيڪا فرانس جي ”ڪرسچن ڊائر“ ڪمپنيءَ اڌ صدي اڳ 1951ع ۾ تيار ڪئي هئي، ان جو واڪ 83 لک ڊالرن تائين پهتو. يعني اڄ جي ڊالر جي قيمت 140 رپيا ٻڌي وڃي ته اها ڊريس هڪ ارب سورهن ڪروڙ رپين ۾ وڪرو ٿي. ثريا جيڪي يادگيرين جا ٻه ڪتاب لکيا، انهن جا هڪ دفعو وري نالا لکي ڇڏيان. پهريون 1964ع ۾ ”ڊبل ڊي پبلشرس“ طرفان آمريڪا ۾ ڇپيو جنهن جو نالو آهي:
Princess Soraya: Autobiography of Her Imperial Highness.
ٻيو ڪتاب ”ڪئارٽيٽ بڪس لميٽيڊ“ وارن 1992ع ۾ لنڊن ۾ ڇپيو جنهن جو نمبر آهي: 4-7020-7043-0 ISBN ۽ نالو اٿس: Palace of Solitude
اطالوي ۽ جرمن ٽيليويزن وارن گڏجي 2003ع ۾ ثريا جي زندگيءَ تي جيڪا Soraya- Sad Princess فلم ٺاهي آهي ان ۾ ثريا جو پارٽ ائناويل (Anna Valle) ادا ڪيو آهي. ”يرول سئنڊر“ شهنشاهه ايران جو ۽ ”مئٿلڊا مئي“ شهنشاهه ايران جي وڏي ڀيڻ شمس پهلويءَ جو ادا ڪيو.
پاڻ دنيا جي بادشاهن ۽ راڻين جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين... انهن حاڪمن جي ڀاڳ ۽ نڀاڳ جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين... هو پنهنجي زندگيءَ ۾ عوام جي بهتري لاءِ جدوجهد ڪرڻ بدران ان فڪر ۾ لڳا رهيا ته هنن جو تخت و تاج هنن جون ست پيڙهيون enjoy ڪن پر تاريخ ان جي شاهد آهي ته بندي جي من ۾ هڪڙي رب جي من ۾ ٻي. ٿيو اهو ئي ٿي جيڪو قدرت چاهيو ٿي... هڪ معمولي مصيبت اڳيان هنن جي دولت، هنن جي فوج، بي وس ٿي وئي ٿي. شهنشاهه ايران محمد رضا پهلوي هيڏي وڏي ۽ امير سلطنت جو مالڪ پٽ ٻار (Crown Prince) لاءِ سڪي ويو. پهرين زال مصر جي شهزادي فوزيا فواد مان، جنهن سان هن 1939ع ۾ ڌام ڌوم سان شادي ڪئي، شاهه ايران کي ٻار ٿيو پر فقط هڪ ٻار سا به ڌيءَ. شاهه ايران کي پٽ کتو ٿي. هڪ طاقتور ۽ امير بادشاهه ٿي ڪري هو پنهنجي هر خواهش پوري ڪري سگهيو ٿي پر پٽ ٻار ڏيڻ قدرت جي ئي هٿ ۾ هو. پٽ کي حاصل ڪرڻ لاءِ هن فوزيا کي اٽڪل ڏهن سالن بعد 1948ع ۾ طلاق ڏئي ڇڏي ۽ ٽن سالن بعد هن ملڪ جي هڪ خوبصورت ۽ هن جي پهرين زال وانگر پڙهيل ڳڙهيل ثريا اسفند ياريءَ سان 1951ع ۾ هڪ دفعو وري ڌام ڌوم سان شادي ڪئي ۽ شاهه ايران پٽ جو انتظار ڪرڻ لڳو. هو پنهنجين سوچن ۽ خوابن خيالن ۾ پنهنجو وارث ڏسڻ لڳو جيڪو هن جي وفات بعد هن ملڪ جو بادشاهه ٿيندو، جيڪو هن جو ۽ خاندان جو نالو روشن ڪندو. پر قدرت جا ليکا ڏسو هن ٻي زال مان ته هن کي ڌيءَ به نه ٿي. شاهه ايران جو هن زال (ثريا) سان سچو پيار هجڻ جي باوجود جيئن ته هوءَ هن کي وارث پيدا نه ڪري ڏئي سگهي ان ڪري هن کي ستن سالن بعد طلاق ڏئي ڇڏي. هن کان هاڻ وڌيڪ انتظار برداشت نٿي ٿيو. هن جلد ئي پٽ ٻار ٿي چاهيو. ثريا کيس اهو ئي چيو ته ڇا توکي پڪ آهي ته ٽين زال مان پٽ ٿيندءِ. جڏهن توکي مونسان هيڏو پيار آهي ته تون مونکي ڇو ٿو ڇڏين. توکي پهرين زال فوزيا مان ڌي شهناز آهي جيڪا تو وٽ ئي آهي تون هن کي تخت و تاج جي وارث بنائي سگهين ٿو. بادشاهه ٿي ڪري تون ملڪ جي آئين ۾ اها تبديلي آڻي سگهين ٿو ته نه رڳو پٽ ٻار پر ڌيءَ به وارث ۽ ملڪ جي حاڪم ٿي سگهي ٿي. پر سائين شهنشاهه ايران اهو قدرت طرفان نه پر پنهنجو ڪمال ٿي سمجهيو ته هو پٽ ٻار پيدا ڪري ملڪ جون واڳون هن جي حوالي ڪري سگهي ٿو. هن پنهنجي پياري زال ثريا (جنهن جي جدائيءَ جو غم هن کي مرڻ گهڙيءَ تائين ٿيندو رهيو) کي 1958ع ۾ طلاق ڏئي ٻئي سال 1959ع ۾ فرح ديبا سان شادي ڪيائين.

فرح ديبا سان شادي ۽ وليعهد جو ڄمڻ

فرح ديبا سان شادي ڪرڻ تي شهنشاهه ايران کي هڪ سال بعد، 1960ع ۾ وليعهد شهزادو رضا پهلوي ڄائو جنهن تي ڏاڏي جو نالو ”رضا“ رکيو ويو. نه فقط هڪ پٽ پر ان بعد ڌيءَ شهزادي فرح ناز کان پوءِ وري ٻيو پٽ شهزادو علي رضا ڄائو ۽ ان بعد 1970ع ۾ چوٿون ٻار شهزادي ليلا پهلوي ڄائي.
وليعهد ڄمڻ تي شهنشاهه ايران جي خوشيءَ جو اندازو لڳائي سگهو ٿا ته هو ڇا ته ٽانءَ ڀري سامبر وانگر محسوس ڪري رهيو هوندو. جن هن کي سمجهايو به هوندو ته اجايو پنهنجين زالن کي طلاقون نه ڏي جن جو ان ۾ ڪو ڏوهه ناهي... رب تي راضي رهه، تنهنجي تخت جو وارث جيڪو ٿيڻو هوندو قدرت ان کي ئي بڻائيندي... پٽ ڄمڻ تي شاهه ايران پڪ سوچي رهيو هوندو ته ڏس مون ڪيئن پنهنجي سلطنت ۽ تخت و تاج قابو ۾ رکيو ۽ ان جو مالڪ پنهنجي پٽ کي بڻايم... پر افسوس هن کي ۽ اسان انسانن کي اها ڄاڻ گهٽ ٿي رهي ته اڳيان ڇا ٿيڻو آهي.
اهو ئي پٽ جيڪو تخت و تاج جو مالڪ ٿيڻو هو ۽ شاهه ايران جنهن کي فڪر هو ته هيڏي وڏي سلطنت، ڌن دولت سندس مرڻ بعد ڪنهن ٻئي جي حوالي نه ٿي وڃي، ان لاءِ پٽ (ولي عهد) جو ڄمڻ ضروري آهي، پر پوءِ اهو ئي پٽ جڏهن جوان ٿيو ۽ حڪومت هلائڻ جي ويجهو پهتو ته ملڪ جي هڪ ڏٻري ۽ مسڪين انسان امام خمينيءَ اهڙو انقلاب آندو جو شهنشاهه ايران در بدر ٿي ويو. جنهن ملڪ لاءِ هن وارث پيدا ڪيو ان ۾ وارث کي ته ڇا هن کي، جيڪو ٻن سالن کان ڪئنسر جو مريض هو ۽ ٻن ماڻهن جي مدد سان هليو ٿي ان کي سندس ئي ملڪ، سندس ئي سلطنت مان لوڌيو ويو. زندگيءَ جا باقي ڏينهن جيڪي هو جيئرو رهيو فئمليءَ سان گڏ دنيا جي ٻئي ڇيڙي ميڪسيڪو، پاناما، بهاما، آمريڪا تائين ڌڪا کائيندو رهيو. هيڏي وڏي زمين جي مالڪ کي مرڻ بعد به ڪو ملڪ ٻه گز زمين ڏيڻ لاءِ تيار نه هو. ڀلو ٿئي مصر جي انور سادات جو جنهن همت ڪئي ۽ شهنشاهه ايران جي لاش کي پنهنجي ملڪ ۾ دفن ڪرڻ جي اجازت ڏني نه ته آمريڪا جهڙا پهلوان ملڪ ۽ ايران جا ”سچا“ دوست به پوڙهي خميني جي دڙڪن کان رڦيا پئي!
هڪ ڳالهه پڙهندڙن جي سوچ لاءِ عرض ڪريان ته ڪيترن جو چوڻ آهي ته امام خميني وچ ۾ نه اچي ها يعني انقلاب نه آڻي ها ته پهلوي راڄ اڄ تائين قائم رهي ها ۽ ست پيڙهيون به قائم رهي ها. منهنجي خيال ۾ اهي سڀ اسان انسانن جي سوچ جون ڳالهيون آهن. ٿئي اهو ٿو جيڪي قدرت چاهي ٿي. قدرت کي پهلوي راڄ جو انت آڻڻو هو سو آيو- امام خميني ته ائين ئي بهانو هو جنهن ذريعي اهو ڪم ٿيڻو هو ۽ اسان ماڻهن لاءِ عبرت جو مثال پيدا ٿيڻو هو. ڀلا سوچيو ته امام خميني 1979ع ۾ انقلاب نه آڻي ها ته شهنشاهه ايران محمد رضا وڌ ۾ وڌ ڪو هڪ سال وڌيڪ حڪومت ڪري سگهي ها جو هن کي ڪئنسر اهڙو ورائي وئي هئي جو هن جو آمريڪا جهڙي ملڪ ۾ به علاج نه ٿي سگهيو ۽ 1980ع ۾ گذاري ويو. ان بعد وڌ ۾ وڌ سندس پٽ رضا پهلوي (جنهن تي ڏاڏي جو نالو رکيل آهي) حڪومت ڪري سگهي ها، ست پيڙهيون ته وري به نه ٿي سگهن. هو شهنشاهه ايران کي فرح ديبا مان ٻه پٽ رضا پهلوي ۽ علي رضا ۽ ٻه ڌيئون: فرح ناز ۽ ليلا ٿيون. پر ڏٺو وڃي ته شهنشاهه ايران کي ٻه پٽ ٿيڻ جي باوجود هڪ به پوٽو نه ٿيو. سندس ننڍو پٽ علي رضا جيڪو 1966ع ۾ ڄائو، سڄي زندگي سخت ڊپريشن جو شڪار رهيو. 2011ع ۾ هن پاڻ کي شوٽ ڪري پنهنجو انت آندو. هن کي فقط هڪ ڌيءَ عريانا نالي ٿي. پٽ ٻار ڪو به نه. هتي اهو به لکندو هلان ته فرح ديبا جي ننڍي ڌيءَ ليلان به ڊپريشن جي مريض رهي. هن لنڊن جي هڪ هوٽل ۾ ننڊ جي گورين جو وڏو ڊوز کائي خودڪشي ڪئي. شهنشاهه ايران جي وڏي پٽ رضا پهلوي (جيڪو وليعهد هو) کي ٽي ٻار آهن پر ٽئي ڌيئرون، پٽ هڪ به نه! انهن ٽن ڌيئن: شهزادي نور، شهزادي ايمان ۽ شهزادي فرح ناز (ماءُ فرح ديبا سان ملندڙ جلندڙ نالو) مان وڏي نور آمريڪا (USA) ۾ مشهور ماڊل ۽ پلاٽن، گهرن (Real Estate) جو ڪاروبار هلائي ٿي. مطلب ته پوٽو نه هجڻ ڪري وري تخت نشينيءَ جو مسئلو پيدا ٿئي ها.
شهنشاهه ايران محمد رضا پهلويءَ کي ٻي زال ثريا مان به پٽ ٻار نه ٿيڻ تي هن ثريا کي 1958ع ۾ طلاق ڏئي ٻئي سال 1959ع ۾ ٽي شادي هن فرح ديبا نالي ايراني ڇوڪريءَ سان ڪئي. شاهه ايران جي فرح سان ملاقات ان ئي سال پئرس ۾ ٿي هئي. فرح 1938ع ۾ ڪئپٽن ”سهراب ديبا“ جي گهر ۾ ڄائي. هوءَ پنهنجين يادگيرين ۾ لکي ٿي ته هن جي والد جي فئملي جو تعلق ايراني آذربائيجان سان هو ۽ والده ”فريده قطبي“ گيلاڪ هئي. گيلاڪ معنيٰ گيلان جا رهاڪو جيڪي فارسي سان گڏ پنهنجي علائقي گيلان جي مقامي ٻولي ”گيلاڪ“ ڳالهائين ٿا. گيلان ڪئسپين سمنڊ جي ڪناري وارو خوبصورت علائقو آهي. اسان وٽ جيڪي گيلاني يا جيلاني سڏرائين ٿا اهي ان علائقي جا آهن. جيئن ته عربيءَ ۾ ”گ“ جو اچار ناهي ان ڪري عرب گيلانين کي جيلاني سڏين ٿا. بلڪه ”گ“ ۽ ”ج“ ۾ انهن جو مونجهارو لڳو رهي ٿو جيئن جمال عبدالناصر کي گمال عبدالناصر به سڏين. منهنجي خيال ۾ ڪنهن کي عرب ملڪ ۾ رهڻو يا نوڪري ڪرڻي آهي ته پنهنجن ٻارن جي نالن ۾ گ ۽ پ جهڙا اکر استعمال نه ڪري ته بهتر جو عرب اهي اکر نه اچاري سگهن ٿا ۽ نه انهن جي ڪمپيوٽر ۾ آهن. جيئن آئون ڪويت ۾ نوڪريءَ ۾ هوس ته اتي مهنجي والد گل محمد جو نالو سندن ڪمپيوٽر ۾ گ نه هجڻ ڪري قل محمد لکجي ويو ٿي ۽ پوءِ اتان يورپ يا آمريڪا پهچڻ تي ايئرپورٽ تي هميشه مسئلو ٿيندو هو جو پاسپورٽ تي Gul لکيل هوندو هو ۽ ڪويت وزارت طرفان مليل ليٽر ۾ Qul لکيل هوندو هو ۽ مونکي ان پاسي جي اميگريشن وارن کي سمجهائڻو پوندو هو ته ڪمپيوٽر ۾ Q فيڊ ڪن ۽ واپسيءَ تي ڪويت ايئرپورٽ وارن کي ٻڌائڻو پيو ٿي ته هو G فيڊ ڪن. هڪ ٻئي بنگالي همراهه جي نالي ’پير عليءَ ‘ کي عربن ’بير علي‘ بنائي ڇڏيو هو ۽ هن کي ”بيئر“ سڏيندا هئا.
فرح جو خاندان ايران جي مٿاهين درجي مان هو. سندس ڏاڏو هڪ ڪامياب ڊپلوميٽ ۽ ايران طرفان روس جي زار سلطنت ۾ Romanov ڪورٽ ۾ سفير هو. سندس والد به ايران جي آرمي ۾ آفيسر هو جنهن فرينچ مليٽري اڪيڊمي مان گرئجوئيشن ڪئي هئي. هيءَ اڪيڊمي ائين آهي جيئن انگلينڊ جي سئنڊهرسٽ (Sandharst) جتي انگريزن ۽ ننڍي کنڊ جي فوجين کي اعليٰ ٽريننگ لاءِ موڪليو ويو ٿي. 1960ع تائين به، يعني انڊيا پاڪستان ٿيڻ بعد به اسان جي ڪيترن ئي فوجي آفيسرن کي سخت تعليم ۽ تربيت لاءِ سئنڊهرسٽ موڪليو ويو ٿي ۽ اسانجون نيول توڙي آرمي اڪيڊميون سئنڊهرسٽ جي اسٽائيل تي آهن. اهو ئي سبب آهي جو اسان جي فوج انگلينڊ جي فوج وانگر دنيا ۾ مڃي وڃي ٿي. انگلينڊ جي هيءَ ”رايل اڪيڊمي آف سئنڊهرسٽ“ برڪشائر علائقي جي شهر سئنڊهرسٽ ۾ آهي. هيءَ اڪيڊمي 1720ع ۾ ٺهي ۽ انگلينڊ جي سڀني فوجين کي هن مان تعليم حاصل ڪرڻ ضروري رهي. آئون چوندو آهيان ته هن اڪيڊميءَ مان جيڪو پاس آئوٽ ٿئي ٿو اهو واقعي سخت جان ئي هوندو ۽ جڏهن ٻڌندو آهيان ته راڻي ايلزبيٿ جي پٽ يا ٻين وڏن ماڻهن جي ٻارن، ويندي ننڍي کنڊ جي ڪيترن راجائن ۽ نوابن جي ٻارن سئنڊهرسٽ مان گرئجوئيشن ۽ مليٽري ٽريننگ حاصل ڪئي ته دل ئي دل ۾ کين ۽ والدين کي شاباس ڏيندو آهيان ته هنن پنهنجن لاڏلن کي اهڙي اڪيڊميءَ ۾ پڙهڻ لاءِ موڪليو جتي سخت ڊسيپلين آهي، جتي سخت پي ٽي پريڊ ۽ ڊيلي روٽين آهي ۽ ساڳي وقت آئون حسرت ڪندو آهيان ته ڪاش اسان جي پيرن، ميرن، وڏيرن جا ٻار به اهڙن تعليمي درسگاهن مان نه ته ڀلا ملڪ جي فوج ۾ ئي اچن جيئن هنن جي زندگيءَ ۾ ڊسيپلين اچي ۽ هنن مان منجهند تائين سمهڻ جي عادت نڪري... هو ٽف ۽ رف ٿين... منجهن Dignity of Labour پيدا ٿئي... ۽ پنهنجن لوفرن ۽ چمچن نوڪرن ۽ دوستن بدران سندن فوجي ۽ پڙهيل آفيسرن سان اٿ ويهه ٿئي، جن کان هو سٺيون ڳالهيون سکن.

فرينچ انقلاب

انگلنڊ جي رايل ملٽري اڪيڊمي جي گرئجوئيٽس کي ”سئنڊ هرسٽن“ سڏيو وڃي ٿو جيئن ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو مان تعليم حاصل ڪرڻ وارن کي پيٽارين (Petarian) سڏجي ٿو. فرانس جي مليٽري اڪيڊميءَ مان پڙهيلن کي ”سينٽ سِرَ“ سڏجي ٿو جيئن شاهه ايران جي ٽين زال فرح ديبا جو پيءُ ڪئپٽن سهراب ديبا سڏيو ويو ٿي. سينٽ سِر Saint Cyr ان ڳوٺ جو نالو آهي جتي فرانس جي هيءَ فوجي اڪيدمي آهي. اسان وٽ انگريزن جو راڄ هو ۽ انگريزي هلي ٿي. ان ڪري اسان جي پاسي جي ملڪن پاڪستان، انڊيا، بنگلاديش، سري لنڪا، ملائيشيا، سنگاپور پاسي جا فوجي اعليٰ تعليم لاءِ سئنڊهرسٽ ويا ٿي. اهڙي طرح مصر، لبنان، ايران پاسن جا فرينچ ٻوليءَ کان واقفيت هجڻ ڪري سينٽ سِر (فرانس) ويا ٿي جنهن جو موٽو آهي Training for Victory (اهڙي طرح سئنڊ هرسٽ اڪيڊميءَ جو موٽو آهي Serve to Lead) هتي 21 سالن جي عمر اندر ڪئڊٽ ٽن سالن جي ٽريننگ لاءِ اچن ٿا. هيءَ فرانس جي جنرل (جيڪو پوءِ بادشاهه به ٿيو) نئپولين بونا پارٽ 1802ع ۾ ٺهرائي. فرانس تي شاهي راڄ هو پر پوءِ شهنشاهه لوئيس سورهين جي ڏينهن ۾ فرانس جي حالت خراب ٿي وئي ۽ عوام بک مرڻ لڳو - بس رڳو اشرافيه، وزير، درٻاري، چمچا عوام مان پٽي پاڻ عيش ڪرڻ لڳا. حڪومت قرضي ٿي وئي جيڪا پورت ڪرڻ لاءِ عوام تي ٽئڪس هڻندي رهي. فصل به صحيح نٿي لٿا. عوام حيران پريشان، شاهي خاندان، سرڪاري ڪامورا ۽ ڪئٿولڪ ٻاوا پادري عيش قائم رکندا آيا. نيٺ عوام ڇتو ٿي بادشاهي محل جو گهيراءُ ڪيو. هن انقلاب جي ئي ته اها مشهور ڳالهه آهي ته عوام بصر به نٿي خريد ڪري سگهيو، حاڪمن کي ڪا ڄاڻ به نه ته غريب عوام سان ڇا ويڌن آهي. ماڻهن جي هنگامي ۽ شاهي محل جي گهيراءُ تي راڻي صاحبه پڇيو ته هي ڇو گوڙ ڪري رهيا آهن؟ جواب ۾ ڪنهن وزير راڻي صاحبه کي ٻڌايو ته ”هنن کي کائڻ لاءِ ڊبل روٽي ناهي.“
جنهن تي راڻي صاحبه جيڪا عوام ۽ ملڪ جي ڏکن غمن کان اڻ واقف هئي، معصوميت مان چيو ته ”ڊبل روٽي نه اٿن ته پوءِ ڪيڪ ڇو نٿا کائين.“
ان وقت جي فرانس سان بس ڪجهه ڪجهه اهو ئي حال هو جيڪو گذريل ڏهه پندرهن سالن کان اسان وٽ به هلي رهيو آهي. مونکي ياد آهي ته اسان وٽ به عوام جڏهن دانهون ڪيون ته بک ٿا مرون، ڇا کائون، ويندي دال ۽ ڀاڄيون به مهانگيون ٿي ويون آهن ته اسان جي هڪ فيڊرل وزير چيو ته ”دالين جي قيمت وڌي وئي آهي ته ماڻهن کي کپي ته ڪڪڙيون کائين جن جي قيمت ته ڪجهه گهٽ ٿي وئي آهي!“ پر افسوس جو اڄ، هن وقت جڏهن هي لکي رهيو آهيان ته اسان وٽ زنده ڪڪڙ جو اگهه ته بيحد چڙهي ويو آهي پر مئل ڪڪڙين جو به!
مسلمان ملڪن ۾ اسان جو واحد ملڪ آهي جتي مئل ڪڪڙيون به وڪامن ٿيون ۽ هوٽلن وارا انهن کي رڌيو گراهڪن کي کارايو ڇڏين. مئل ڪڪڙيون يا انهن جي گوشت کي ”ٺنڊا گوشت“ سڏيو وڃي ٿو ۽ ٽرڪ جي مٿين حصي ۾ رکي هوٽلن تي سپلاءِ ڪيون وڃن ٿيون. فرينچ انقلاب تاريخ ۾ هڪ وڏي ۽ اهم event هئي فرينچ انقلاب بعد مڪمل بادشاهتن جو خاتمو ٿيڻ لڳو ۽ ريپبلڪ ۽ liberal Democracies جنم وٺڻ لڳيون. فرينچ انقلاب بعد فرانس 1792ع ۾ ريپبلڪ بڻايو ويو. ٻئي سال 1793ع ۾ ڪنگ لوئيس جو سر قلم ڪيو ويو. نئپولين بونا پارٽ (ڄم جو سال 1769ع ۽ وفات جو سال 1821ع) فرينچ انقلاب ۾ نالو پيدا ڪيو. ان بعد جنرل جي حيثيت ۾ هن ڪيتريون ئي لڙائيون کٽيون ۽ پنهنجي ملڪ کي مضبوط بڻايو. ان بعد هو 1804ع کان 1815ع تائين فرانس جو شهنشاهه ٿي ويٺو. هن جنهن جنگ ۾ حصو ورتو ٿي اها کٽيائين ٿي پر ”واٽر لو“ جي لڙائي هن لاءِ آخري ثابت ٿي جيڪا 1815ع ۾ بيلجم ملڪ ۾ Waterloo شهر وٽ لڳي. هڪ طرف نئپولين ۽ هن جي فرينچ فوج هئي ته ٻئي پاسي اهم فوج انگريزن جي هئي جنهن جي اڳواڻي ڊيوڪ آف ويلنگٽن (اصل نالو آرٿر ويلسي) ڪري رهيو هو. هو هڪ سپاهي جي رئنڪ مان اڀريو، ٻه دفعا ملڪ جو وزيراعظم به ٿيو. ننڍي کنڊ جي تاريخ جا شاگرد هن کان چڱي طرح واقف هوندا جو هن چوٿين ائنگلو ميسور جنگ (1805-1803ع) ۾ حصو ورتو هو جيڪا انگريزن جي ايسٽ انڊيا ڪمپني ۽ مرهٺا سلطنت جي وچ ۾ لڳي هئي جنهن ۾ انگريزن کٽيو ۽ مرهٽن سان ديوگائون ۽ راجگهاٽ جهڙا معاهدا (Treaties) ٿيا. ويلسلي سرينگاپٽنام ۽ ميسور جو 1799ع کان گورنر هو. ان کان اڳ ۾ هو فوج ۾ ڪرنل هو پر پوءِ بعد ۾ جنرل ۽ فيلڊ مارشل ٿيو ۽ نئپولين سان 1815ع ۾ جنگ کٽڻ بعد کيس فرانس جو سفير مقرر ڪيو ويو ۽ ويلنگٽن جي ڊيوڪڊئم ڏني وئي. هوڏانهن نئپولين کي ڏيهه نيڪالي ڏئي هڪ ڏورانهين ٻيٽ سينٽ هيلنا (St. Helena) تي قيد ڪيو ويو جتي هو 5 مئي 1821ع تي گذاري ويو.
نيپولين کي انگريز ۽ ٻيا ملڪ ته گاريون ڏيندا هوندا پر اهو آهي ته هن فرانس جي عوام ۽ ملڪ کي مضبوط بڻايو. فرانس جي ماڻهن جي فقيراڻي حالت وڃي ٿي هئي. هن ڀر وارن ملڪن کان جنگيون کٽي فرانس جي حالت مضبوط ڪئي ۽ ملڪ جي گڏهه ۽ عياش بادشاهه جو سر قلم ڪرائي عوام جي بادشاهت مان جان ڇڏرائي بلڪه فرانس ۾ شهنشاهي راڄ ختم ٿيڻ بعد يورپ جي ٻين ملڪن به فالو ڪيو ۽ هڪ ٻئي پويان اهي ريپبلڪ ٿيڻ لڳا. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته نيپولين پاڻ به آخري سال بادشاهه ٿي رهيو پر آئين مطابق هو عوام جو بادشاهه ٿي رهيو ۽ عوام کي جوابده رهيو. پهريان بادشاهه ملڪ جا بادشاهه هئا جن پاڻ کي ملڪ جو مالڪ ٿي سمجهيو- يعني جيئن هنن کي وڻيو ٿي تيئن ملڪ کي ڀيليو ٿي. دراصل اڄ به ڪيترن ايشيا، آفريڪا ۽ ڏکڻ آمريڪا جي ملڪن جي حاڪمن جي اها ئي ذهنيت آهي، اهو ئي Mind set آهي ته هو جمهوري ملڪن ۾ عوام کان ووٽ حاصل ڪري عوام جي خدمت ڪرڻ بدران فرانس، ايران، يا انڊيا جا مغل بادشاهه ٿي رهن ۽ ڀائين ته مرڻ تائين اسان حاڪم هجون يا رکي رکي- واري وٽي تي سهي، پر هر هر ملڪ جا حاڪم ٿي ملڪ کي لٽيون، ڦريون ۽ عيش ڪريون. هو نه فقط پاڻ پنهنجي لاءِ پر پنهنجين ستن پيڙهين لاءِ مال دولت گڏ ڪن ٿا. هنن ظالمن کي اهو احساس نٿو ٿئي ته اها دولت جنهن عوام جي کسي رهيا آهن اهو غريب، بکيو ۽ بي حال ٿيندو وڃي. هو نه فقط پاڻ هميشه لاءِ حاڪم ٿيڻ جي خواهش رکن ٿا پر هو چاهين ٿا ته هنن بعد هنن جو اولاد- پٽ هجي يا ڌيءَ اهو ئي حاڪم ٿئي- پوءِ ڀلي اهو چريو کريو هجي. هو پنهنجي طاقت ۽ دولت ذريعي ماڻهن کي ڊيڄاري، انهن کي پئسي جي لالچ ڏئي، زبردستي ووٽ حاصل ڪن ٿا.
دراصل شهنشاهي راڄ ۽ جمهوريت ۾ اهو ئي فرق آهي. جمهوريت جي صحيح معنيٰ ۾ آهي ۽ عوام جو ووٽ ايمانداريءَ سان صحيح ماڻهوءَ کي ملڪ جو حاڪم بنائي ٿو ته ملڪ ترقي ڪري ٿو جنهن جا مثال يورپ جي ملڪن کان وٺي آسٽريليا، نيوزيلينڊ، ڪئناڊا ۽ ملائيشيا، جپان تائين نظر اچن ٿا. بادشاهي نظام ۾ بادشاهه ان فڪر ۾ رهي ٿو ته سندس نسب جو سلسلو هلندو رهي ۽ کيس پٽ ڄمي، جيئن اهو هن بعد گادي نشين ٿئي. هو اهو نٿا سوچين ته هنن جا پٽ جيڪي هنن کان به بيڪار پيدا ٿيا آهن اهي عوام جي زندگيءَ سان راڱا ڪندا. هو پٽن کي عوام جي خدمت ڪرڻ جون نصيحتون ڪرڻ يا اخلاق سيکارڻ بدران اهو ئي سبق ڏئي وڏو ڪن ٿا ته حڪومت جون واڳون ڪيئن حاصل ڪجن، ڪيئن ڦرلٽ ۽ محل محلاتون ٺاهجن. پوءِ ڪٿي همايون جهڙا نشي ۾ ڌت ڏاڪڻ تان ڪريو مريو وڃن، ڪي تخت کي حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجن ڀائرن جون اکيون ڪڍيو ڇڏين، پيئرن کي قيد ڪريو ڇڏين. اسڪول جي ڏينهن ۾ فرينچ انقلاب تي ڪجهه ناول پڙهيا هئاسين جهڙوڪ:
A Tale of Two Cities
City of Darkness, City of Light
Fatal Purity
The Way to Lantern
وغيره جن ۾ فرانس جي بادشاهه جي سر قلم ڪرڻ بابت پڙهي افسوس ٿيندو هو ته عوام پنهنجي بادشاهه کي سرعام قتل ڪري ڇڏيو ۽ اهو نظارو ڏسڻ وقت پوڙها جوان، مرد عورتون خوش ٿي رهيون هيون... پنهنجي بادشاهه کي گهٽ وڌ ڳالهائي رهيون هيون. مونکي ڏاڍو ڏک ٿيندو هو ان قسم جون فلمون ڏسي. پوءِ جهاز تي نوڪري ڪرڻ دوران ڪجهه آفريڪن ملڪن جي ڏڪاريل حالت ڏسي ۽ سچ ته اڄ پنهنجي ملڪ جي به ڪسمپرسي واري حالت ڏسي ۽ عوام کي سوشل ميڊيا تي حاڪمن کي گهٽ وڌ ڳالهائيندو ڏسي سنڌيءَ جي چوڻي سمجهه ۾ ٿي اچي ته ”بک بڇڙو ٽول، دانا ديوانا ڪري“ يا شيخ اياز جي ڳالهه سچ ٿي لڳي ته ”پيٽ ڏيڊ خدا آهي.“ هو ساحر لڌيانويءَ جو شعر آهي نه ته ”بوک آداب ڪي سانچون مين نهين ڍَل سَڪتِي.“ اسان جو ملڪ قرضي ٿي ويو آهي، رمضان جي مهيني ۾ به ايڏي مهانگائي ٿي وئي آهي جو ماڻهو اٽو ۽ دال به نٿا خريد ڪري سگهن. اها ئي حالت هئي لوئي سورهين فرانس جي بادشاهه جي ڏينهن ۾. عوام کي هڪ ويلي لاءِ به ڊبل روٽي نه هئي ۽ شاهي خاندان محلن ۾ عيش ۽ عشق پئي ڪيا. ملڪ قرضي ٿي ويو پر حاڪمن جي خرچ ۾ کوٽ نه پئي آئي ۽ پوءِ اهو وقت آيو جو عوام هوش حواس وڃائي ويٺو. نه فقط هنن کان تخت و تاج کسيو ويو پر پئرس جي وچ چوڪ تي سڄي شهر جي ماڻهن اڳيان بادشاهه (لوئيس سورهين) ۽ راڻي مئري سڄو نالو: (Marie Antoinette) جيڪا آسٽريا جي راڻي ماريا ٿيرسا جي ڌيءَ هئي، جو گيلوتين ذريعي سر ڌڙ کان ڌار ڪيو ويو. گيلوتين (جنهن کي عرب الجيلوتين ٿا سڏين) ٻن ڊگهين ڪاٺين جو فريم ٿئي ٿو جنهن جي ٽاپ تي هڪ لوهي ڳرو ڪنڊائتو ڪات لڙڪايو وڃي ٿو. جج طرفان موت جي سزا حاصل ڪرڻ واري ڏوهاريءَ (مجرم) کي منهن تي ٽوپ چاڙهي هن جي ڪنڌ کي هيٺين حصي ۾ ٻڌو وڃي ٿو ۽ پوءِ مٿئين ڪات مان رسو ڪڍڻ تي اهو تيزيءَ سان گهرڪي هيٺ ڪري ٿو ۽ ڏوهاريءَ جو سر ڪپجي پري وڃي ڪري ٿو. هن قسم جو قتل ڪرڻ وارو گيلوتين (Guillotine) اوزار جنهن کي ڪنڌ ڪَپڻ جي مشين به چئجي، فرانس جي انقلاب بعد ٻڌڻ ۾ آئي ۽ استعمال ۾ عام ٿي. فرينچ انقلاب تي ٺهيل فلمن مان به ڪجهه ۾ اها ڏيکاري وئي آهي. فرينچ انقلاب تي سٺ ستر کن فلمون ٺهي چڪيون آهن جن مان هڪ ته ڪاليج جي ڏينهن ۾ A Tale of Two Cities ڏٺي هئيسين ان بعد ڏٺل فلمن مان هڪ ٻن جا نالا ياد اچي رهيا آهن، جيڪي هن ريت آهن:
- Farewell My Queen
- The Lady and the Duke
- The French Revolution
- The Supper.

گيلوتين تي ڌڙ ڌار ڪيو ويو

اڄڪلهه جي دور ۾ ته موت جي سزا ۾ ڦاهي ڏني وڃي ٿي جنهن ۾ مڻڪي جي اهم نس ٽٽڻ سان موت اچي ٿو. پر گيلوتين جو نالو اڄڪلهه ٽي وي جي ٽاڪ شو ۾ حسن نثار (اسانجي ليکڪ، جرنلسٽ ۽ مفڪر) کان ضرور ٻڌبو آهي جيڪو ملڪ جي ڪرپٽ سياستدانن، ڪامورن ۽ ٻين ٺڳن- جن اسانجي ملڪ کي قرضي ۽ عوام کي بدحالي، بيروزگاري، بک ۽ بيماري ڏئي ڇڏي آهي، انهن مان جان ڇڏائڻ لاءِ جذبات ۾ اچي چوندو آهي (مون به گهٽ ۾ گهٽ ٻه دفعا ٻڌو آهي) ته ”اسانکي اهڙي حاڪم جي ضرورت آهي جيڪو هنن ڪرپٽ ۽ چور ماڻهن کي ٽنگي- جن جو تعداد ايڏو ٿي ويو آهي جو گيلوتين جي ڪات کي ڏينهن رات ٽن شفٽن ۾ هلائڻو پوندو تڏهن ملڪ ۽ عوام جي انهن ظالمن مان جان ڇٽندي جن پاڻ کي ته امير بنائي ڇڏيو، اولادن لاءِ ولايتن ۾ محل ٺهرائي ڏنا آهن، باقي عوام کي بکيو اگهاڙو ڪري ڇڏيو آهي ...“ بهرحال اهو گيلوتين جنهن جي حسن نثار ڳالهه ٿو ڪري فرانس جي ايجاد هو ۽ اتي جي جوڊيشل execution جو اسٽئنڊرڊ طريقو هو جيڪو هاڻ اتي به استعمال نٿو ٿئي. 1981ع کان جڏهن يورپ ۾ موت (Capital Punishment) جي سزا تي بندش وڌي وئي تڏهن کان هر جيل مان گيلوتين اکوڙيا ويا. فرانس ۾ آخري ماڻهو جنهن جو گيلوتين ذريعي سر قلم ڪيو ويو اهو ”حميده جندوبي“ نالي هڪ ٽيونيشيا جو ورڪر هو جنهن 1968ع ۾ روزگار خاطر پنهنجي ملڪ کان لڏي فرانس جي مارسيليا (Marseille) شهر ۾ رهائش اچي اختيار ڪئي هئي. ڇهه سال رهڻ بعد هن اتي جي هڪ ٻاويهن سالن جي ايلزبيٿ نالي ڇوڪريءَ کي اغوا ڪيو جنهن سان بدفعلي ڪرڻ بعد هن کي اذيتون ڏئي ماري ڇڏيو. اهو ڪم هن ٻن ٻين ڇوڪرين جي موجودگيءَ ۾ ڪيو جيڪي ظاهر ٿي پيون. هي ڪيس فرانس جي ڪورٽن ۾ ڊگهو عرصو هليو جنهن بعد هن همراهه کي موت جي سزا اچي وئي. فرانس ۾ گيلوتين تي ڪات ذريعي سر ڪپڻ جو هي آخري واقعو 1977ع ڌاري جو آهي جنهن کي 40 کن سال ٿيندا. فرانس جي بادشاهه لوئي سورهين ۽ سندس راڻي مئريءَ کي سوا ٻه صديون اڳ 1793ع ۾ گيلوتين تي چاڙهيو ويو هو.
فرينچ انقلاب جون ڳالهيون پڙهجن ٿيون ته ان نتيجي تي پهچجي ٿو ته ”لوئي سورهين“ جهڙي ماڻهوءَ کي بادشاهه ئي نه بڻائڻ کتو ٿي جنهن کي ملڪ جو انتظام ئي سنڀالڻ نٿي آيو ۽ سندس بئڊ گورننس ڪري عوام سورن ۾ اچي ويو. دراصل جمهوري سسٽم ۾ عوام کي جي ڏاهپ ۽ احساس آهي ته هو ايمانداريءَ سان ڪنهن قابل، محنتي، ڄاڻو ۽ نيڪ ماڻهوءَ کي ووٽ ڏئي پنهنجو حاڪم بنائين ٿا، جنهن جي اڳواڻيءَ ۾ ملڪ ترقي ڪري ٿو عوام خوشحال رهي ٿو- جن جا مثال يورپ جي ملڪن کان وٺي سنگاپور ملائيشيا تائين اسان جي اکين اڳيان آهن. بادشاهي راڄ ۾ پنهنجي چرئي کرئي اولاد کي به بادشاهه بڻايو وڃي ٿو. فرانس جي بادشاهه ”لوئي 15“ کي هڪ پٽ هو جيڪو 35 سالن جي ڄمار ۾ ٽي بي وگهي 1765ع ۾ مري ويو. انهن ڏينهن ۾ ٽي بي جهڙين عام بيمارين جا به علاج نه هئا ۽ يورپ پاسي جا بادشاهه اڪثر ٽي بي ۾ ۽ اسان پاسي جا مليريا ۾ مري ويندا هئا. بادشاهه سلامت لوئي پنڌرهين 1774ع ۾ وفات ڪئي ته هن جي ويهه سالن جي پوٽي لوئي سورهين کي تخت تي وهاريو ويو.هن جي شادي ته وليعهد ٿيڻ جي اعلان تي 1770ع ۾ (جڏهن هو اڃان پنڌرهن سالن جو هو ته) کانئس هڪ سال ننڍي مئريءَ نالي ڪنوار سان ڪرائي وئي هئي. مئري آسٽريا جي حاڪم راڻيءَ جي ڌي هئي. انهن ڏينهن ۾ بادشاهي راڄ ۾ شاهي خاندان کي هر وقت اهو فڪر هوندو هو ته بادشاهه سلامت کي پٽ ٻار ٿئي جيڪو تخت ڌڻي ٿئي. اهو نه سوچيو ويو ٿي ته ويهه سالن جو ٻار ڇا ملڪ کي هلائيندو ۽ هو ان منصب لاءِ تربيت يافته به آهي يا نه. ويتر هن جي شادي ڪرائي اهو به پريشر وڌو ويو ته جلدي ڪري پٽ ٻار ڄڻ جيئن فرانس جي تخت جو وليعهد پيدا ٿئي. پر افسوس جو بادشاهه سلامت کان حڪومت ته ڇا- يعني عوام جا فرض پورا ڪرڻ کي ته هڻو کڏ ۾ هن کان ازدواجي حق به پورا نٿي ٿيا. ست سال ٿي ويا پٽ ٻار ته ڇا ڌيءَ به نه ڄائي... ٺلهي ڪُُهائي (miscarriage) به نه ٿي. لڳو ٿي ته راڻي صاحبه ائين ئي ڪنواري مري ويندي. شاهي خاندان جا ماڻهو ائين ئي اڳڙيون وجهندا رهيا ته شادي کان اڳ گهوٽ ڪنوار جي دوستي يا ڄاڻ سڃاڻ نه رهي ان ڪري هو شادي رات کان هم بستري واري معاملي ۾ نفسياتي طرح ڊسٽرب رهي ٿو پر عوام نه رڳو افواهه پکيڙيندي رهي پر لڪ چوريءَ وڏا پوسٽر ٺاهي يا ڀتين تي مختلف سلوگن لکندي رهي، جيئن ته “Can The King do it” يا وري ”بادشاهه کان ڪجهه ٿي به سگهندو؟“ مطلب ته عوام بک ٿي مئي سو هن جون بادشاهه ۽ هن جي راڻيءَ تي سخت باهيون هيون سو مختلف قسم جي گارين ۽ بي عزتين وارا پئمفليٽ ڇپي، جنهن جو ايتري قدر مفهوم هو ته ”قدم وڌاءِ بادشاهه صاحب، اسان توسان گڏ آهيون“، اندر جي باهه ٿي ڪڍي.
سوچيان ٿو ته فرينچ بادشاهت جنهن جو نه فقط خاتمو هن بادشاهه لوئي سورهين تي ٿيو پر هن آخري بادشاهه کي ذليل ڪري ماريو ويو. فرانس جي بادشاهت هڪ هزار سالن کان هلندي پئي آئي جڏهن هگ ڪيپت 987ع ۾ ڪيپيشان گهراڻي (Capetian Dynasty) جو بنياد رکيو ۽ پاڻ ان جو پهريون حاڪم ٿيو. اڳتي هلي هن گهراڻي جي ئي هڪ برانچ والواها (Valois) جا بادشاهه فرانس تي راڄ ڪندا رهيا ان بعد هن ئي گهراڻي جي هڪ ٻي برانچ ”بوربن“ خاندان جي بادشاهن راڄ شروع ڪيو جنهن جو لوئي سورهون آخري بادشاهه ٿيو. يعني ڏٺو وڃي ته فرانس جي هيءَ سلطنت نه فقط يورپ ۾ پر دنيا ۾ ڊگهي ۾ ڊگهي رهي جنهن جي ending ڪهڙي ته بيدرديءَ سان ٿي.
انسان کي اڳ جي خبر نٿي پوي نه ته ”لوئي سورهين“ جي ماءُ ته اهو ئي چاهي ها ته ههڙي بادشاهيءَ کان ته هن کي پئرس جي ڪنهن ڪنڊ ۾ بنگلو ۽ ٻه گاڏيون وٺي ڏجن ها ۽ پنهنجي مرضيءَ تي ڇڏيو وڃي ها ته وڻنئي ته شادي ڪر وڻنئي ته وڃي مندر وساءِ ته نه هن لاءِ اهڙا ڏکيا ڏينهن اچن ها ۽ نه عوام کي بک ۽ بيروزگاري نصيب ٿئي ها. لوئي سورهين جي ڳالهين، بلڪه ڪمن مان لڳي ٿو ته هن جي شاديءَ ۾ دلچسپي نه هئي پر ملڪ جو اڳتي لاءِ وليعهد پيدا ڪرڻ يعني سلطنت کي وڌائڻ لاءِ هن جي شادي ڪئي وئي ۽ پوءِ هن تي پٽ ٻار ڄڻڻ لاءِ زور ڀريو ويو. ڪهاڻي مشهور آهي ته هڪ کدڙو ڪنهن درويش وٽ ويو تنهن کانئس سئو رپيا نذرانو وٺي چيس: ”وڃ توکي ڄاڻ ته پٽ ڄائو.“
کدڙي شڪي ٿيندي چيس: ”سائين دعا ڏيو ٿا پر دل نٿي مڃي.“ بهرحال بادشاهه ٻار نه ٿيڻ ۽ ذهن تي بار پيدا ٿيڻ جون ڪسرون ۽ ڇتائيون عوام مان ڪڍڻ لڳو. بادشاهه جي ويڄن طبيبن آخر اها راءِ ڏني ته بادشاهه جي انجڻ اسٽارٽ نه ٿيڻ جي خرابي فيموزس (Phimosis) بيماري ڪري آهي جنهن جو آخري علاج طُهر آهي. خبر ناهي بادشاهه طهر لاءِ راضي ٿيو يا نه، ڪجهه سالن کان پوءِ راڻي ماريا کي ٻار ۽ ڪُهائيون شروع ٿي ويون. اڄ جا ماڊرن تاريخدان اهو ٿا چون ته بادشاهه سلامت طُهر نه ڪرايو ۽ هن جو Opinion مٿين کدڙي وارو ئي رهيو.
بهرحال ٻار ٿيڻ تي به عوام خوش نه هو. اڄ به جنهن هن انقلاب جو مطالعو ڪيو هوندو، اُهو اِهو ئي چوندو ته بادشاهه کي هڪ طرف سندس مائٽن تخت ڏئي منجهايو ته ٻئي طرف سندس زال راڻي مئريءَ کيس مارايو جنهن جي بي جا خرچن فرانس کي ڪنگلو بڻائي ڇڏيو. راڻي مئريءَ پنهنجن ويس وڳن، هار سينگار ۽ ڳهه ڳٺي پٺيان ٻنهي هٿن سان ملڪ جو خزانو لٽايو ٿي. ان کان علاوه هن کي جوا جي به پِٽ هئي جنهن ۾ هن هر وقت هارايو ٿي. عوام کي ان ڪري اها ڏٺي نٿي وڻي ۽ ان ڪري بادشاهه سان به نفرت ڪئي ٿي. نفرت جي اها حد هئي جو جڏهن گيلوتين تي بادشاهه جو سر قلم ڪيو ويو ته ان کان اڳ رسي سان سندس هٿ ٻڌڻ کان انڪار ڪرڻ تي گارڊن تڪلف طور بادشاهه جا هٿ رومال سان ٻڌا. ساڳي وقت سپاهين راڻي مئري جي ساڳي ڳالهه مڃڻ کان انڪار ڪيو پر هن جا هٿ رسي سان اهڙو ته ڇڪي ٻڌا جو هن کان رڙ نڪري وئي. گارڊن ان جي ذرو به پرواهه نه ڪئي. سر ڪپڻ کان اڳ راڻيءَ کي جيل جا ڪپڙا پائڻا هئا جيڪي پڻ هن کي گارڊن اڳيان بدلائڻا پيا. هن راڻيءَ لاءِ سندس ڪردار بابت انگريزيءَ جا ٻه لفظ عام طور ۽ سڀ کان گهڻو استعمال ٿين ٿا. اهي آهن: Profligate يعني خرچائو ۽ ٻيو لفظ آهي Promiscuous جنهن جي معنيٰ آهي ڌارين ماڻهن سان همبستري. مئريءَ جا ڌارين مردن سان معاشقا جڳ جهان ۾ مشهور رهيا. بقول هڪ فرينچ ليکڪ جي چڱو جو فرانس جي بادشاهت جو خاتمو ٿيو نه ته لوئي سورهين جي مرڻ بعد سندس ٻارن مان ڪنهن کي بادشاهه ڪرڻ تي وڏا اعتراض اٿن ها ته هي هن جو واقعي پٽ آهي يا راڻي صاحبه کي ڪنهن يار مان ٿيو.

هيرن جي هار جو مشهور فراڊ

فرانس جي هن راڻيءَ کي ”هيرن جي هار“ به چڱو خوار ڪيو. ان هار جي پويان ڪيل ٺڳي ۽ غلط طريقن بابت ڪيترائي ناول لکيل آهن ۽ The affair of the Necklace نالي 2001ع ۾ آمريڪا ۾ ٺهيل مهانگي فلم ۽ ان کان گهڻو اڳ The Queen’s Necklace نالي يورپ ۾ ٺهيل فلم پڻ آهي. ڪنهن کي وقت گهٽ آهي ته هو وڌيڪ ناول پڙهڻ بدران فقط اليگزينڊر دُماس جو انگريزي ناول The Queen’s Necklace ئي پڙهي ڇڏي ته سمجهه ۾ اچي ويندس ته ملڪ جي راڻيءَ ڇا فراڊ پئي ڪيا ۽ ڇا يار پئي ٺاهيا!
فرانس جو آخري بادشاهه ”لُوئي سورهون“ جنهن جي ڏينهن ۾ فرينچ انقلاب آيو، ان کان اڳ هن جو ڏاڏو ”لُوئي پنڌرهون“ فرانس جو 1715ع کان مرڻ 1774ع تائين بادشاهه ٿيو. هن آفيشلي ته هڪ شادي ڪئي جنهن مان هن کي 8 ڌيئون ۽ ٻه پٽ ٿيا. انهن مان به هڪ پٽ ته ننڍي هوندي گذاري ويو. گذاري ته ٻيو به ويو جنهن جو نالو فقط لُوئي (Louis) هو، 36 سالن جي ئي ڄمار ۾ 1765ع ۾ (يعني بادشاهه لوئي 15 جي وفات کان 9 سال اڳ) گذاري ويو پر چڱو جو اهو ٽي پٽ ڄڻي ويو جن مان وڏو لوئي 16 هن بادشاهه لوئي 15 جي مرڻ تي 1774ع ۾ فرانس جو حاڪم ٿيو. سو لوئي 15 تخت و تاج جي وارث ۽ وليعهد جي پريشانيءَ کان آزاد هو- ڇو ته جتي بادشاهي راڄ آهي يا جتي جا سياسي حاڪم- پوءِ ڀلي اهي ڪنهن جمهوري ملڪ جا وزيراعظم يا صدر هجن، پاڻ کي عوام جا خدمتگار سمجهڻ بدران ذهني طرح جڏهن پنهنجو پاڻ کي بادشاهه سمجهن ٿا ته پوءِ هنن جي مٿي ۾ رڳو اها گهوماٽي رهي ٿي ته جلد از جلد وارث پيدا ڪريون جيئن منهنجي جاءِ سنڀالي ۽ پوءِ تاريخ شاهد آهي ته جڏهن چرين کرين وارثن کي حڪومت جون واڳون ڏنيون وڃن ٿيون ته ملڪ ۽ عوام جي ته تباهي اچي ٿي پر سندن انت به جيلن، ڦاهي گهاٽن يا دربدري جي حالت ۾ ڏورانهن ۽ ويران ٻيٽن تي ٿئي ٿو.
فرانس جي بادشاهه لوئي 15 کي وارث جي ضرورت يا فڪر ته نه هو جو سندس هڪ نه پر ٽي پوٽا موجود هئا سو هو به ٻين بادشاهن وانگر بي فڪر ٿي زندگي عيش عشرت ۾ گذارڻ لڳو. هن ٻي شادي نه ڪئي پر کيس رکيلن، ڪنيزائن، ساهيڙين ۽ ٻين جي زالن مان ڌڻ ٻارن جا ٿيا. ٻين جي زالن مان جيڪي غير قانوني ٻار ٿيا انهن جي عوام کي خبر انهن ٻارن جي مائرن کان پئي ٿي يا بادشاهه سلامت سان شڪل ملڻ تي يا انهن ٻارن جي مائرن جي مڙسن کي شاهي ڪورٽ ۾ ڪا نوڪري ملڻ تي عوام ۽ تاريخ لکڻ وارن کي پڪ ٿي ٿي. بادشاهه جا اهي غير قانوني ڄڻيل ٻار تخت ۽ تاج جا وارث ته نٿي ٿي سگهيا پر ڪيترا غير معمولي ذهانت ڪري ملڪ جي اهم پوسٽن تي ضرور رهيا. لوئي 15 جي اهڙن غير معمولي ۽ اهم ٻارن جي سندن مائرن سميت هڪ ڊگهي لسٽ آهي جيڪا توهان فرانس جي تاريخي ڪتابن ۾ به پڙهي سگهو ٿا.
فرانس جو هي بادشاهه لوئي به ٻين بادشاهن وانگر جوانيءَ ۾ ته ڌارين رنن پويان سرگردان رهيو. پر پيريءَ ۾ به صبر نه آيس. سندس آخري محبوبا- محبوبا ڇا ٻي جي زال ”ڪائونٽيس ڊُو بئري“ سان دل پشوري 1768ع ۾ ٿي جڏهن هن جي عمر 58 سال هئي- يعني مرڻ کان 6 سال اڳ. ڪائونٽيس بئري جو تعلق ڪنهن شاهي خاندان سان نه هو پر هوءَ گهٽيءَ جي هڪ عام ڇوڪري هئي پر پنهنجي مڙس ۽ ان جي دوستن جي مدد سان ۽ ڪجهه پنهنجي ناز نخري ۽ اعليٰ هار سينگار ذريعي هن شاهي محل ۾ پهچي راجا جي دل اهڙي ريجهائي جو هو هن تي ڇتو ٿي پيو. بادشاهه سلامت کيس محل ۾ ئي رهائڻ جو بندوبست ڪيو ۽ هن جي خدمت چاڪري لاءِ ٻانهين کان علاوه زمور نالي هڪ شيدي غلام به ڏنو جنهن جو ذڪر مون ان ڪري ڪيو آهي جو آخر ۾ ٻه اکر هن غلام بابت به لکڻ چاهيان ٿو. بهرحال بادشاهه سلامت ڪشتا ۽ معجونون کائي ٻيو ڪو خير جو ڪم ڪري سگهيو يا نه پر هن چئن سالن جي رفاقت بعد 1772ع ۾ پنهنجي خوشيءَ جو اظهار ڪرڻ لاءِ، ڪائونٽيس بيري کي هڪ اهڙو مهانگو هار گفٽ ڏيڻ جو اعلان ڪيو جنهن جهڙو اڄ تائين ڪنهن يار ڪلو پترا کي به نه ڏنو هجي. ان لاءِ هن ملڪ جي هيرن جواهرن ۽ سونارن جي وڏي ۽ ناليري ڪمپنيءَ کي گهرائي ان نو لکهي هار لاءِ چيو. نو لکهو ته آئون ٿو چوان، ان هار جي ان وقت ئي ڪروڙها روپيا قيمت ڪَٿي وئي ۽ ڪمپني ان هار لاءِ سچا موتي ۽ هيرن (Diamonds) جي ڇِل گَهڙ شروع ڪري ڏني.
ٻن سالن کان هار تي ڪم هلندو رهيو ته اتي 1774ع ۾ بادشاهه سلامت لوئي 15 گذاري ويو ۽ ان جي جاءِ تي سندس وڏو پوٽو ”لوئي سورهون“ تخت تي ويٺو ۽ سندس زال مئري فرانس جي راڻي ٿي، جنهن جون ڪائونٽيس آف بئريءَ (مري ويل بادشاهه جي کانئس 33 سال جوان محبوبا) تي پهرين ڏينهن کان باهيون هيون، تنهن هن کي محل مان ڀڄائي ڪڍيو. گهٽ لالچڻ ۽ ٺڳ ته هيءَ راڻي صاحبه مئري به نه هئي جنهن ڪا قيمتي شيءِ حاصل ڪرڻ لاءِ ان جي مالڪ سان همبستري ڪرڻ ۾ به عيب نٿي سمجهو ۽ هتي هن جو ٽارگيٽ بي بها نيڪليس (هار) هو. راڻي صاحبه سندس مڙس جي ڏاڏي لوئي 15 جي هن آخري مسٽريس بئريءَ جي هن هار لاءِ جيڪي ٺڳيون، اٽڪلون، خواريون (پنهنجيون ۽ پنهنجي ملڪ جون) ڪيون ان جا داستان ڪيترن ئي ڪتابن ۽ ناولن ۾ آهن- جن مان ڪجهه ناولن ۽ فلمن جا نالا پهرين لکي چڪو آهيان.

زمور ... چٽگانگ جو شيدي غلام

توهان جي فرينچ انقلاب بابت ڪو ڪتاب پڙهيو هوندو يا فلم ڏٺي هوندي ته هن انقلاب ۾ جتي گورا يورپي يعني فرينچ نظر اچن ٿا اتي هڪ ڪارو اسان جي پاسي يعني آفريڪا يا ايشيا جو به نظر اچي ٿو جنهن جو نالو ”لوئي بينوئٽ“ آهي پر سندس اصل نالو زمور (Zamor) هو جنهن لاءِ ڪنهن ناول ۾ لکيل آهي ته بنتو قبيلي جو آفريڪن هو ۽ ڪن هنڌن تي هن لاءِ آهي ته هو بنگالي هو ۽ تنهن زماني جي بنگال صوبي يعني اڄ جي بنگلاديش جي شهر چٽگانگ جو هو. دراصل ٻئي ڳالهيون صحيح آهن. هو آفريڪن نسل جو شيدي هو جنهن جو پيءُ يا ڏاڏو غلام جي صورت ۾ مغل ڪورٽ ۾ وڪرو ٿيو هو. زمور 1762ع ۾ چٽگانگ (Chittagong) ۾ ڄائو. يارهن سالن جو هو ته غلام وڪرو ڪرڻ وارن سوداگرن هن کي چٽگانگ مان اغوا ڪيو ۽ وڪري لاءِ ٻين غلامن سان گڏ فرانس کڻي آيا. ياد رهي ته هي آخري مغل شهنشاهه بهادر شاهه ظفر کان هڪ ٻه اڳ وارن بادشاهن: احمد شاهه بهادر يا شاهه عالم جو دور هو.
دراصل بنگال جو صوبو مغل بادشاهن لاءِ امير صوبو رهندو آيو پر پوءِ ان تي مغلن جي ڊائريڪٽ حڪومت بدران هي صوبو مختلف نوابن جي هٿ ۾ رهيو. برٽش ايسٽ انڊيا ڪمپني جو بنگال تي قبضو 1757ع ۾ پلاسيءَ جي لڙائيءَ بعد ٿيو. هن لڙائيءَ ۾ بنگال جي نواب سراج الدوله سان مقابلو انگريزن جي فوج جي اڳواڻ ڪرنل رابرٽ ڪلائيو ڪيو. انگريزن جي فوج ۾ جيتوڻيڪ تمام گهٽ سپاهي ۽ هاٿي گهوڙا هئا ته به هو کٽي ويا جو انگريزن سراج الدوله جي ماڻهن مير جعفر جهڙن کي رشوت ۽ ڪوڙا آسرا ڏئي پنهنجي پاسي ڪري ورتو ۽ جنگ کٽي ويا ۽ پوءِ بنگال حاصل ڪرڻ بعد سڄي انڊيا تي قبضو ڪري ويا.
انگريزن جو بنگال تي 1757ع ۾ قبضو ٿيو يعني فرانس ۾ آيل غلام ڇوڪري زمور جي ڄمڻ کان 5 سال اڳ، سو 1773ع ۾ جڏهن زمور يارهن سالن جو هو ته بنگال صوبي تي ايسٽ انڊيا ڪمپني جو راڄ هو ۽ انگريزن ڦرلٽ سان گڏ صوبي مان جوان جهلي، اغوا ڪري، غلامن طور يورپ ۾ وڪرو پئي ڪيا. انگريزن جي ذهنيت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته پلاسيءَ جي جنگ کان اڳ بنگال صوبو نه فقط ائگريڪلچر جي خيال کان خوشحال هو پر انڊسٽري- يعني ڪارخانن جي تعداد سان پڻ، جو هتي جي آڏاڻن ۾ ٺهيل ململ، وڪري لاءِ سڄي دنيا ۾ پهتي ٿي. پر پلاسيءَ جي جنگ بعد جيئن ئي انگريزن (ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ) جو بنگال تي قبضو ٿيو ته هنن پنهنجيون مزيد فوجون بمبئي ۽ مدراس مان گهرائي بنگال ۾ تباهي پکيڙي ۽ سڀ ڪارخانا ڊهرائي ڇڏيا. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو بنگال ۾ ڪپڙو ٺهڻ بند ٿي ويو ۽ انگلنڊ وڌيڪ انڊسٽريل ملڪ ٿي ويو. ننڍي کنڊ جو ڪچو مال سڻي، ڪپاهه، ڌاڳو وغيره هاڻ ڪلڪتي بندرگاهه مان پاڻي جي جهازن ذريعي لنڊن ۽ لورپول وڃڻ لڳو جتي اتي جي ڪارخانن ۾ ڪپڙو ٺهي وڪري لاءِ واپس بنگال پهتو ٿي.
زمور جو فرانس ۾ وڪرو ٿيڻ تي هي غلام ان وقت جي بادشاهه لوئي پنڌرهين حوالي ٿيو خبر ناهي زمور مسلمان هو يا هندو پر فرانس ۾ پهچڻ تي هن تي ”لوئي بينوئٽ“ نالو رکي کيس عيسائي بنايو ويو. جيئن ئي هن پوڙهي بادشاهه جي پاڻ کان 33 سال ننڍي عمر جي هڪ رول حسينا ڪائونٽيس ڊُو بئري سان محبت ٿي ته هن اهو پنهنجو سمارٽ نوڪر به پنهنجي محبوبا حوالي ڪري ڇڏيو- يعني هيءَ ڳالهه لوئي 15 بادشاهه جي مرڻ کان سال ڏيڊ اڳ جي آهي جڏهن بادشاهه سلامت پنهنجي هن آخري مسٽريس لاءِ هيرن جو هار ٺهرائڻ جو آرڊر ڏنو هو.
زمور صبح سان ”ڪائونٽيس ڊُو بئري“ لاءِ چاڪليٽ يا چانهه ٺاهي آيو ٿي ان بعد هن جي هر خدمت لاءِ تيار رهيو ٿي. بئريءَ کي به هي ڇوڪرو پسند آيو ٿي ۽ هن کي پڙهائڻ جو به بندوبست ڪيائين. زمور کي ادب سان گهڻي دلچسپي ٿي ۽ ليکڪ روسيو (Rousseau) هن جو دلپسند ليکڪ هو. روسو اهو ليکڪ آهي جنهن جي لکڻين پڙهندڙن کي فرينچ انقلاب لاءِ ڀڙڪايو. زمور ان وقت ٽيهه کن سالن جو هو. هن انقلابين جو پاسو کنيو. هو ته بلڪل ويجهڙائي سان سالن جا سال ڏسندو رهيو ته فرانس جي عوام ڪيئن غربت جي چڪيءَ ۾ پيسندي ٿي رهي ۽ ٻئي پاسي اشرافيه يعني نواب، ڪامورا، شاهي خاندان جا ماڻهو محلن ۽ بنگلن ۾ عيش پيا ڪن. هن پنهنجي مالڪڻ بَئرِي کي ئي ڏٺو ٿي ته هن ڪيئن پئسو لٽيو ٿي، ڳهن زيورن کي خريد ڪرڻ لاءِ هوءَ هر وقت انگلينڊ ڀڳي رهي ٿي. سندس درزي ۽ هيئر ڊريسرن جا بل ڏسي هو به وائڙو ٿي ويو ٿي. مٿان روسو جهڙي ليکڪ جا ڪتاب پڙهي هو سخت باغي ٿي ويو ۽ عوام سان شامل ٿي فرانس ۾ انقلاب آڻڻ لاءِ ڀرپور ڪوشش ڪرڻ لڳو. زمور پوليس کي پنهنجي مالڪڻ جي سڀني ٺڳين جا راز فاش ڪري ڇڏيا، جنهن جي آڌار تي انقلابي پوليس بئريءَ کي 1792ع ۾ گرفتار ڪيو ۽ آخرڪار بادشاهه لوئيءَ 16، راڻي ۽ ٻئي شاهي خاندان سان گڏ، اڳئين بادشاهه لوئي 15 جي هن ڇڏيل سوغات محبوبا ”بئري“ جو گيلوٽين تي سر قلم ڪيو ويو. هن ٽرائيل دوران فلمن توڙي ناولن ۾ زمور پنهنجي ڄم جو هنڌ چٽگانگ ٿو ٻڌائي.
شاهي خاندان سان همدردي رکڻ وارو هڪ گروپ ضرور هو جنهن بعد ۾ شڪ جي بنياد تي زمور کي گرفتار ڪري جيل ۾ وڌو پر هو ضمانت تي آزاد ٿي ويو. ان بعد هي فرانس مان ڀڄي ويو ۽ پوءِ 22 سالن بعد جڏهن نئپولين جي 1815ع ۾ هار ٿي ته زمور ظاهر ٿيو. جيڪي پئرس کان واقف آهن، انهن لاءِ لکندو هلان ته زمور پئرس جي علائقي لئٽن ڪوارٽرس وٽ Rue Maitre Albert ۾ گهر ورتو ۽ زندگيءَ جا باقي سال 1820ع ۾ وفات تائين، اسڪول ٽيچر ٿي وقت گذاريو. چون ٿا ته زمور اهي آخري سال بيحد غربت ۾ گذاريا. هو پئرس ۾ ئي دفن ٿيل آهي. هينئر ڏهه ٻارهن سال اڳ 2006ع ۾ جيڪا فرانس جي راڻي مئري جي نالي Marie Antoinette سان فلم ٺهي آهي، ان ۾ مئڊم ڊو بئري يعني زمور جي مالڪڻ جو رول Asia Argento فلم ائڪٽريس ادا ڪيو آهي. ان سان گڏ گڏ ڪيترن ئي هنڌن تي هي غلام شيدي نظر اچي ٿو. مون وٽ زمور جي جيڪا تصوير آهي اها مون البرٽ سوبول لئبرريءَ تان ورتي آهي جيڪا ”فرينچ انقلاب ميوزيم“ ۾ آهي. ٿي سگهي ٿو اخبار يا ڪتاب ڇپڻ وارا هن مضمون سان گڏ اها به ڏين جيڪا مون کي زمور جي اصلي شڪل لڳي ٿي جنهن مان هو ڪانگو يا ائنگولا پاسي جو بنتو (Bantu) قبيلي جو شيدي لڳي ٿو.

فرح ديبا جي زندگيءَ جو احوال

پاڻ شهنشاهه ايران جي ٽين ۽ آخري زال فرح ديبا جي احوال ۾ هن جي والدين جو ذڪر ڪري رهيا هئاسين ته فرح جي پيءُ ڪئپٽن سهراب ديبا انگلينڊ جي رايل مليٽري اڪيڊمي جهڙي فرانس ۾ موجود اڪيڊمي ”سينٽ سر“ مان گرئجوئيشن ڪئي جيڪا نئپولين بونا پارٽ ٺهرائي هئي. نئپولين تان هن جي ڪيل جنگين ۽ آخر ۾ واٽرلو واري لڙائي ياد ٿي اچي جنهن ۾ هن هارايو ۽ هن کي هڪ ڏورانهين ٻيٽ سينٽ هيلنا ڏي نيڪالي ڏني وئي جتي هن جو موت ٿيو. ان سان گڏ فرانس ۾ بپا ٿيل فرينچ انقلاب جو احوال ڪيوسين جنهن ۾ ملڪ جي آخري بادشاهه لوئي سورهين ۽ هن جي راڻي مئريءَ جو گئلوتين تي سر قلم ٿي ويو.
بهرحال هاڻ فرح ديبا جي زندگيءَ جي احوال کي مڪمل ڪجي فرح پنهنجي يادگيرين ۾ لکيو آهي ته هوءَ پنهنجي والد سان تمام گهڻو attached هئي جنهن جو جڏهن 50 سالن جي ڄمار ۾ موت ٿيو ته فرح ان وقت ڏهن سالن جي هئي. پيءُ جي وفات تي فرح ديبا وارن کي پئسي ڏوڪڙ جي معاملي ۾ به تڪليف اچي وئي. بهرحال فرح بنيادي تعليم تهران جي اطالوي اسڪول ۽ فرينچ دي آرڪ اسڪول ۾ سورهن سالن تائين ورتي ان بعد فرينچ اسڪول Le Lycee Raza (دبيرستان رازي- يعني رازي هاءِ اسڪول) ۾ حاصل ڪئي. هن فرينچ اسڪول مان بعد ۾ راڻي فرح ديبا جي ننڍي پٽ شهزادي علي رضا پڻ 1976ع ۾ تعليم حاصل ڪئي. يعني هي زمانو امام خميني جي 1979ع واري اسلامي انقلاب کان ڪجهه سال اڳ جو آهي. مٿين اسڪولن جي نالن مان توهان کي لڳندو ته ايران ۾ انگريزي، اطالوي (Italian)، ٻين يورپي ملڪن جا اسڪول خاص ڪري فرينچ اسڪول ته تمام گهڻا هئا جو ايران جي اشرافيه، وڏا ماڻهو هڪ ٻئي سان ۽ گهرن ۾ فرينچ ڳالهائي ٿي. شهنشاهه ايران ۽ فرح ديبا به پاڻ ۾ فارسي نه پر فرينچ ڳالهائيندا هئا. ويندي شهنشاهه ايران جيڪو يادگيرين جو ڪتاب (Memoirs) لکيو آهي، اهو به فرينچ ۾ آهي جيڪو بعد ۾ انگريزي ۽ فارسيءَ ۾ پهرين ترجمو ٿيو.
هڪ ٻي ڳالهه ته هن قسم جا يورپي اسڪول فقط شهنشاهه ايران جي ڏينهن ۾ نه هئا. امام خمينيءَ اسلامي انقلاب ضرور آندو پر ائين نه ڪيو ته يورپين ۽ انگريزن جا اسڪول بند ڪريو اهي ڪافر آهن. هرگز نه. خمينيءَ بهتر تعليم قائم رکي جو انهن اسڪولن بهتر تعليم ڏني ٿي ڀلي سندن نالا ڇا به هجن. اڄ به اهي اسڪول ته قائم آهن پر ٻيا به ڪيترائي ٺهي پيا آهن جيئن انڊيا ۾ عيسائين، پارسين، سنڌين، فرينچن جا اسڪول هلندا اچن ۽ اعليٰ تعليم ڏيڻ ڪري انهن جا شاگرد دنيا ۾ نالو پيدا ڪري رهيا آهن.
”رازي هاءِ اسڪول“ ايران ۾ رهندڙ فرينچ ڪميونٽيءَ 1950ع ۾ ٺهرايو هو ۽ اڄڪلهه پهلوي اسٽريٽ (جيڪا هاڻ خيابان ولي عصر سڏجي ٿي) تي آهي. هي روڊ تهران شهر کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿو. رستي جي ٻنهي پاسن تي گهاٽن وڻن جي قطار آهي. هي روڊ شهنشاهه ايران جي والد شهنشاهه رضا شاهه پهلويءَ 1925ع ڌاري ٺهرايو ۽ چيو وڃي ٿو ته سڄي مڊل ايسٽ ۾ هي وڻن سان جهنجهيل ڊگهو روڊ آهي، بهرحال هن اسڪول ۾ 3000 ٻار پڙهن ٿا. اهڙي طرح تهران جو هڪ ٻيو پراڻو اسڪول فيروز بهرام هاءِ اسڪول آهي جيڪو ايران ۾ رهندڙ آتش پرستن يعني زرتشتين (Zoroastarian) 1932ع ۾ فيروز بهرام نالي ٺهرايو جيڪو پهرين جنگ عظيم ۾ مارجي ويل ايراني آهي. جمشيد جم نالي تهران ۾ هاءِ اسڪول پڻ پارسين (زرتشتين) جو آهي جيئن ڪراچيءَ ۾ ماما پارسي اسڪول آهي جيڪو 1918ع ۾ ڪراچي جي پارسي ميئر جمشيد نسروانجي ميهتا ٺهرايو. هي تهران وارو پارسي اسڪول 1906ع ۾ ٺهيو هو. اهڙي طرح ان کان به هڪ آڳاٽو اسڪول البورز هاءِ اسڪول 1873ع ۾ ٺهيو جيڪو آمريڪي مشنرين- يعني عيسائي تبليغي جماعت وارن ٺهرايو. ڳالهه جو مطلب اهو ته امام خمينيءَ جي آمريڪن تي ڪاوڙ پنهنجي جاءِ تي پر هن هنن جو اهو ادارو ڊاهڻ صحيح نه سمجهيو جيڪو تعليم ٿو ڏئي- ڀلي کڻي انگريزيءَ ۾ ٿو ڏئي. ائين ته تهران ۾ نه فقط برٽش انٽرنيشنل اسڪول آهي پر آفريڪا ايوينيو (جيڪو هاڻ نيلسن منڊيلا بليوارڊ ٿو سڏجي) وٽ، ظفر ميٽرو اسٽيشن ۽ واحد دستگردي اسٽريٽ وٽ پاڪستان انٽرنيشنل اسڪول ۽ ڪاليج آهي جتي ڪنڊرگارٽن کان ٻارهين ڪلاس تائين انگريزيءَ ۾ پڙهايو وڃي ٿو ۽ سڄي تهران ۾ هن اسڪول ۾ ڪئمبرج او ۽ اي ليول پڙهايو وڃي ٿي ۽ هي 1964ع ۾ ٺهيو. تهران ۾ هڪ جپاني انٽرنيشل اسڪول به آهي ۽ فرينچ اسڪول ته ڪيترائي آهن. ايران ۾ تعليمي نظام اسان سان ڪافي ملندڙ جلندڙ آهي ۽ يونيورسٽي يا ميڊيڪل، انجنيئرنگ ڪاليج ۾ وڃڻ لاءِ ٻارهن ڪلاس پڙهي پوءِ انٽري ٽيسٽ ڏيڻو پوي ٿو. پرائمري اسڪول جيڪو فارسيءَ ۾ دبستان سڏجي ٿو، 6 سالن جو ٿئي ٿو. ٻار ڇهن سالن جي عمر جا ٿي، جنهن ۾ هو ڪنڊر گارٽن ڪري وٺن ٿا، پهرين گريڊ ۾ پرائمري اسڪول ۾ اچن ٿا جتي هو ڇهين گريڊ تائين پڙهن ٿا. ان بعد هو ستين کان نائين گريڊ تائين مڊل اسڪول ۾ ٽي سال پڙهن ٿا. اهي اسڪول ”دوره اول دبيرستان“ سڏجن ٿا جن ۾ انگريزي به پڙهائي وڃي ٿي. ان بعد ٽي سال گريڊ ڏهين کان ٻارهين تائين پڙهن ٿا. اهي هاءِ اسڪول (دور دوم دبيرستان) سڏجن ٿا. ايران ۾ نائين ڪلاس تائين تعليم حاصل ڪرڻ ضروري آهي. ان بعد ڏهين کان ٻارهين ڪلاس ۾ ٽيڪنيڪل تعليم به ٿئي ته يونيورسٽي ۽ پروفيشنل ڪاليج ڏي وڃڻ لاءِ اڪيڊمڪ به ٿئي. گذريل دفعي تهران جي جنهن هوٽل ۾ رهيل هوس ان جي ويجهڙائي وارن ان قسم جي ٽيڪنيڪل اسڪولن ۾ هليو ويس. يارو! اسڪولن ۽ پڙهائي جي سسٽم مونکي ڏاڍو متاثر ڪيو. صاف سٿرا اسڪول، وقت جي پابندي، شاگردن سان ڀريل ڪلاس، ليٿ مشين کان ويلڊنگ، اليڪٽرڪ کان پلمبنگ جهڙا هنر سيکارڻ لاءِ هر شيءِ موجود.... ۽ اهي ٽيڪنيڪل هنر سکڻ لاءِ نه فقط ڇوڪرا پر ڇوڪرين جا به گروپ هئا. تڏهن ته چوان ٿو ته تعليم جي معاملي ۾ اسان رڳو پاڙي وارن (انڊين ۽ ايرانين) کي فالو ڪريون تڏهن به اسان سڌري وڃون.
بنيادي تعليم ختم ڪرڻ بعد ڪيترن شاگردن کي شهنشاهه ايران جي ڏينهن ۾ توڙي امام خميني جي ڏينهن ۾، اڄ تائين اعليٰ تعليم لاءِ ٻاهر به موڪليو وڃي ٿو. آئون جڏهن مالمو (سئيڊن) جي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندو هوس ته سڀ کان گهڻا شاگرد (ڏهه کن) ايران جا هئا. دراصل هن يونيورسٽي ۾ يو اين او وارن دنيا جي هر ملڪ مان ٻن يا ٽن کي اسڪالرشپ تي گهرايو ٿي پر ايران وارن هر سال پنهنجي خرچ تي پنهنجي ملڪ جي وڌيڪ جهاز رانن کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ خاطر موڪليو ٿي. نه فقط موڪليو ٿي پر سال ۾ هڪ ٻه دفعا هنن جو وزير مواصلات چڪر تي آيو ٿي جنهن هنن کي ڊنر تي گهرايو ٿي ۽ هنن کان پڙهائيءَ جو حال احوال ورتو ٿي ۽ همٿايو ٿي.
اهڙي ئي طرح 1959ع ۾ فرح ديبا تهران جي رازي اسڪول مان تعليم ختم ڪرڻ بعد، حڪومت جي خرچ تي پئرس ۾ آرڪيٽيڪچر جي اعليٰ تعليم وٺي رهي هئي ته هن جي ملاقات شهنشاهه ايران سان ٿي جيڪو فرانس آيل هو ۽ پئرس ۾ ايراني سفارتخاني ۾ سرڪاري خرچ تي پڙهندڙن کي مانيءَ تي گهرائي ملاقات ڪئي هئي. هو فرح ديبا جي سونهن ۽ ڳالهائڻ جي نموني مان بيحد متاثر ٿيو- بلڪه هن تي اڪن ڇڪن ٿي پيو. ان جو جڏهن شاهي محل ۾ ذڪر ٿيو ته سڀني کي ڳالهه وڻي جو هر هڪ آتو هو ته شهنشاهه ايران ثريا کي طلاق ڏني آهي ته ٻي ڪنهن سان يڪدم شادي ڪري جو شاهي خاندان انتظار ۾ هو ته هن سلطنت جو والي وارث جلد پئدا ٿئي. فرح ديبا سان شاديءَ جي معاملي ۾ شهنشاهه ايران جي پهرين زال فوزيا مان ڌيءَ شهناز پهلويءَ تمام گهڻي وٺ وٺان ڪئي ۽ ان ئي سال جي آخر تائين (نومبر 1959ع) ۾ سندس فرح ديبا سان مڱڻو به ٿيو ته مهيني اندر (ڊسمبر ۾) ڌوم ڌام سان شادي رچائي وئي ۽ سال اندر پٽ ٻار به ٿيو.
فرح ديبا کي چار ٻار ٿيا:
* وليعهد شهزادو رضا پهلوي (ڄم: 31 آڪٽوبر 1960ع)
* شهزادي فرح ناز پهلوي (ڄم: 12 مارچ 1963ع)
* شهزادو علي رضا پهلوي (ڄم: 1966ع، وفات: 2011ع)
* شهزادي ليلا پهلوي (ڄم: 1970ع، وفات: 2001ع)

فرح ديبا جا خيراتي ڪم ۽ ايران ۾ تعليمي نظام

فرح ديبا ۽ شهنشاهه ايران ٻارن سان فارسيءَ بدران فرينچ ۾ ڳالهايو ٿي. فرح ديبا جي هڪ ڳالهه منهنجي لاءِ ”پلس پئانٽ“ آهي يعني قابل تحسين آهي. هوءَ راڻي هئي، هوءَ اسان جي ٻين ”راڻين“ يا حاڪمن جي زالن ۽ ڌيئرن وانگر، ملڪ جو پئسو لُٽي سمورو وقت پنهنجي هار سينگار، ڳهه ڳٽا ٺهرائڻ ۽ پنهنجي ٺاهه جوڙ ۾ لڳائي سگهي ٿي. پر هن پنهنجي ٻارن جي تعليم تي به ڌيان ڏنو ته عوام لاءِ به تعليمي ادارا قائم ڪيا. هي اهو ڪم آهي جنهن تي اسان جا مرد حاڪم به ڌيان نٿا ڏين ۽ نه دلچسپي وٺن ٿا ته ڪو عام ماڻهوءَ جو ٻار تعليم يافته ٿئي. فرح ديبا جي انهن نيڪ ڪمن جو هڪ مثال ”شيراز يونيورسٽي“ ئي ڪافي آهي. هيءَ يونيورسٽي جيڪا ”پهلوي يونيورسٽي“ جي نالي سان فرح ديبا خاص عورتن جي تعليم وڌائڻ لاءِ شيراز شهر ۾ قائم ڪئي. امام خميني جي اسلامي انقلاب بعد هن يونيورسٽي جو نالو پهلويءَ بدران ”شيراز يونيورسٽي“ رکيو ويو. هن يونيورسٽيءَ کان اڳ ايران ۾ جيڪي به يونيورسٽيون هيون اهي فرينچ اسٽائيل هيون. فرح ديبا هيءَ يونيورسٽي آمريڪن اسٽائيل تي ٺهرائي ۽ يونيورسٽيءَ جي عمارتن جي ڊيزائين آمريڪن آرڪيٽيڪچر ياماساڪي (سڄو نالو: Minoru Yamasaki) ڪئي. هي اهو آرڪيٽيڪچر آهي جنهن نيويارڪ جي ”ورلڊ ٽريڊ سينٽر“ بلڊنگ ٺاهي جيڪا نائن اليون ۾ ٻن جهازن تباهه ڪئي. شيراز يونيورسٽي (دانشگاهه شيراز) ۾ اڄڪلهه 21 هزار شاگرد تعليم حاصل ڪن ٿا ۽ اسٽاف جو تعداد 700 کن ٿيندو.
تعليمي ادارن کان علاوه فرح ديبا ٻيا به ڪيترائي خيراتي ڪم ڪيا. غريبن جي ڀلي لاءِ اسپتالن جي حالت بهتر ڪيائين ۽ ماڻهن جا ڏک درد ٻڌڻ لاءِ فرح ديبا لاءِ چيو وڃي ٿو ته هوءَ ملڪ جي ڏورانهن صوبن جي ڳوٺن تائين هلي وئي ٿي، ۽ آئون به راڻي فرح ديبا جي انهن ڪمن ٻڌائڻ/لکڻ تي زور ڏئي رهيو آهيان جيئن اسان جي ووٽن تي چونڊيل حاڪم صاحب ۽ انهن جون راڻيون صاحبائون، شل انهن ڳالهين مان Inspiration حاصل ڪن ۽ پنهنجن پنهنجن ضلعن ۾ رڳو ٺهيل تعليمي درسگاهن کي هلڻ لاءِ ڪا ڪار خدمت ڪن. رب کي راضي ڪرڻ لاءِ وندر جون گهڙيون ڳوٺن جي اسپتالن کي بهتر بنائڻ ۾ لڳائين جيئن غريب ڳوٺاڻا موذي مرضن کان بچي سگهن... يعني اهي Aids ۽ هيپاٽائيٽس جهڙا مرض جن کان آفريڪا به آزاد ٿي چڪو آهي. آئون ته پنهنجن اڄ جي نوجوان جهازران سنڌي ساٿين کان اهو ئي پڇندو آهيان ته سڄي دنيا ۾ جهاز هلايو ٿا. يورپ ۽ آمريڪا کي ته ڇڏيو، آفريڪا کنڊ جي ڪنهن ڏتڙيل ۽ پٺتي پيل ننڍڙي بندرگاهه جو ئي نالو ٻڌايو جتي ايترا يا ٿورا ماڻهو اسان جي رتو ديرو، لاڙڪاڻي، ڏوڪري جهڙن شهرن وانگر ايڊس جو شڪار هجن؟ جتي پيئڻ لاءِ پاڻي اهـڙو گندو هجي جهڙو سنڌ جي ڳوٺن جو ٿيندو وڃي؟ ايران کڻي تعليمي ادارن يا تعليمي معيار ۾ اهڙو اعليٰ ناهي جيترو انڊيا آهي جو اڄ به ڪيترائي ايراني شاگرد انڊيا جي مختلف يونيورسٽين ۾ تعليم پرائيندي نظر اچن ٿا پر ان هوندي به ايران ۾ به ڪافي تعيلمي ادارا آهن ۽ اتي جي حڪومت، شاگرد، والدين ۽ ٽيچر تعليم تي ڌيان ڏين ٿا ۽ ان کي سنجيدگيءَ سان وٺن ٿا. هو سمجهن ٿا ته ملڪ ۽ قوم جي بهتريءَ لاءِ تعليم ضروري آهي ۽ توهان ايران جا تعليمي ادارا ڏسو- ڇا ته ڊسيپلين آهي، ڇا ته وقت جي پابندي آهي، ڇا ته شاگرد ۽ ٽيچر محنت ڪن ٿا. آئون سئيڊن ۾ رهائش دوران پنهنجن ايراني ساٿين جي ٻارن کي اتي به تعليم حاصل ڪندو ڏسندو هوس ۽ هينئر به ايران اچان ٿو ته هيڏانهن هوڏانهن رلڻ بدران ڪنهن نه ڪنهن اسڪول يا يونيورسٽيءَ ۾ هليو وڃان ٿو. ٻئي دفعي جڏهن امام خمينيءَ جي پوٽي امام حسن خمينيءَ جي دعوت تي تهران آيو هوس ته اسان کي هوٽل انقلاب ۾ رهائيو ويو هو جتان سڏ پنڌ تي خيابانِ حافظ ۽ ان جي ريلوي اسٽيشن حافظ آهي، ان جي ئي ڀرسان خيابانِ علي سر جي ڪراسنگ تي امير ڪبير ٽيڪنيڪل يونيورسٽي آهي. مون سان گڏ سنڌ جا ٻه جرنلسٽ: سکر جو لالا اسد پٺاڻ ۽ بدين جو عبدالرزاق کٽي پڻ هو. واڪ ڪندا اسان هن يونيورسٽي ۾ اندر گهڙي وياسين. ڪلاڪ ٻه اندر جو چڪر هڻي جڏهن ٻاهر نڪتاسين ته ڪا دير اسان تي خاموشي طاري هئي. ان بعد اسان ٽنهي جي واتن مان ان قسم جا جملا نڪتا ته خبر ناهي اسان جي پياري سنڌ ۾ تعليمي درسگاهه ڪڏهن بهتر ٿيندا، ڪڏهن تعليمي معيار مقابلي جو ٿيندو! شيراز شهر ۾ رڳو مٿين يونيورسٽي ”دانشگاهه شيراز“ ناهي جيڪا شهنشاهه ايران جي راڻي فرح ديبا جي ڪوششن سان ٺهي پر ٻيون به ڪيتريون آهن جيڪي ان کان اڳ ٺهيون يا پوءِ- جيئن ته:
* ”شيراز يونيورسٽي آف ميڊيڪل سائنسز“ جنهن جو فارسي نالو دانشگاهه علوم پرشڪي شيراز آهي.
* شيراز يونيورسٽي آف ٽيڪنالاجي (دانشگاهه صنعتي شيراز)
* اسلامي آزاد يونيورسٽي، شيراز (دانشگاهه آزاد اسلامي واحد، شيراز)
* شيراز يونيورسٽي آف اپلائيڊ سائنسز ائنڊ ٽيڪنالاجي (مرڪز آموزش عالي علمي ڪاربردي جهاد دانشگاهي، شيراز) وغيره. اهي سڀ شهر جي وچ ۾ ئي نظر اچن ٿيون. ڪيتريون ئي ٻهراڙيءَ جي علائقن ۾ به هونديون جيئن اسان جي سنڌ يونيورسٽي يا مهراڻ يونيورسٽي حيدرآباد شهر کان پري ڄام شورو ۾ آهن.

ايران جو شهر شيراز ۽ اسان جو ٺٽو

ايران جي شهر شيراز تان اسان کي هميشه فارسيءَ جا مشهور شاعر: حافظ شيرازي ۽ سعدي شيرازي ياد اچي ٿو ۽ قطب الدين شيرازي پڻ، جيڪو شاعريءَ کان علاوه انگي حسابن، فلڪيات ۽ صوفي ازم جي ڄاڻ کان به مشهور هو. آمريڪا جي خلا ۾ راڪيٽ ڇڏڻ واري اداري NASA ۾ ٽيهه سال سائنسدان ٿي ڪم ڪرڻ وارو پارسي فيروز نادري به هن شهر شيراز جو آهي. تازو 2016ع ۾ هو رٽائرڊ ٿيو آهي. سئيڊن ۾ هوندا هئاسين ته اتي جي زبان سئيڊش ۽ انگريزي ٻولين جي فلمن جي اتي جي اداڪارا ”بهار پارس“ پڻ هن شهر شيراز جي ايراني هئي. اسان جي ملڪ ۾ به ڪيترائي ايراني رهن ٿا جن جا ڏاڏا نانا ايران جي شهرن شيراز، گيلان، يزد، اصفهان، حمدان ۽ ڪرمان کان لڏي اسان وٽ اچي رهيا ۽ شيرازي، گيلاني (جيلاني)، يزداني، اصفهاني، حمداني ۽ ڪرماني وغيره سڏجن ٿا. شيراز ايران جي خوبصورت شهرن مان هڪ آهي. اميد ته اسان جا ٺٽي جا شيرازي جيڪي سياست ۾ به آهن، پنهنجي شهر ٺٽي کي شيراز بنائيندا. اهو ٺٽو جنهن جي تعليمي ادارن، واپار وڙي، وڻ وڻڪار ۽ دريائي ڪنارن جي سونهن تي شيراز ۽ اصفهان جهڙن شهرن جا ماڻهو ته ڇا پر سڪندر اعظم به حسرت ڪئي ٿي جو ان جي هاڪ ڪنهن زماني ۾ يونان تائين هئي ۽ سقراط ۽ افلاطون جهڙا هن شهر کان واقف هئا.
شيراز ٺٽي شهر کان گهڻو گهڻو پوءِ 693ع۾ بنو اميه گهراڻي جي خليفي ماڊرن بڻايو. ان بعد مغاري ۽ البويا گهراڻي جي حاڪمن به هن شهر کي ٺاهيو. اڄ اسان شيراز سان ٺٽي جو مقابلو نٿا ڪري سگهون. شيراز لاءِ چيو وڃي ٿو ته اهو شاعرن، شرابن، گلن، گلمن (غاليچن)، ادب، آرٽ ۽ بلبلن کان مشهور آهي. اڄ جي ٺٽي لاءِ ڇا لکجي؟ گذريل هفتي جي ڪاوش هائيڊ پارڪ ۾ ٺٽي جي ئي ڪنهن همراهه جي حڪومت کي اپيل هئي ته ”خدارا هن شهر کي بچايو جيڪو ڀڳل گهٽين، اٿلندڙ گٽرن، ڪچري جي ڍيرن، مڇرن ۽ رول ڪتن جو شهر بڻجي ويو آهي“.

شهنشاهه ايران جو نصيب

شهنشاهه ايران کي وڏو فڪر وارث جو هو. هن پٽ ٻار چاهيو ٿي جيڪو سندس خاندان جي سلطنت کي اڳتي وٺي هلي جيئن پهلوي خاندان جو نالو قائم دائم رهي. پٽ نه ڄمڻ ڪري هن پهرين زال ۽ ان بعد ٻي زال کي به طلاق ڏئي ڇڏي جيتوڻيڪ هن جو ٻنهي زالن سان سچو پيار هو پر هن ظاهر ڪيوته هن لاءِ پيار کان وڌيڪ خانداني تخت و تاج اهم آهي. ان ڪري هن ٽي شادي فرح ديبا سان ڪئي. فرح ديبا هن جي دل جون مرادون پوريون ڪيون ۽ هڪ به نه پر ٻه پٽ ڄڻي ڏنا. هن جو فڪر ختم ڪري ڇڏيو. پٽن جي خوشيءَ ۾ شهنشاهه ايران پنهنجي هن زال کي 1967ع ۾ ”شاهبانو“ (Empress) جو خطاب ڏنو. يعني پهريون ٻه زالون: فوزيه ۽ ثريا فقط راڻيون هيون پر هيءَ مهاراڻي ٿي. چوندا آهن ته ڪن جي اچڻ سان ڀاڳ اچي ته ڪن جي وڃڻ سان. فرح ديبا راڻي ٿي اچڻ بعد نه فقط شهنشاهه ايران جِي، پٽ ٻار جي خواهش پوري ٿي، پر ايران ۾ پيٽرول به لڌو ويو جنهن ڪري ايران ڏسندي ئي ڏسندي امير ٿي ويو. امير ٿيڻ تي هر ملڪ هن سان دوستي ڪرڻ لڳو، هن کي پنهنجو سمجهڻ لڳو. فرح ديبا پنهنجي يادگيرين جي ڪتاب “An Enduring Love: My Life with the Shah” ۾ لکي ٿي ته ”آئون جڏهن فرانس ۾ پڙهندي هيس ته ايران هڪ غريب ملڪ هو. اهو مصر کان به پٺتي هو. منهنجيون يورپي ڪلاس ميٽ جڏهن مون کان پڇنديون هيون ته منهنجو ڪهڙي ملڪ سان واسطو آهي ته جواب ۾ ”ايران“ جو نالو ٻڌي ائين گهٻرائجي وينديون هيون ڄڻ اهو ڪو جهنگلين جو ملڪ هجي. پر پوءِ ايران ۾ پئسو اچڻ تي هر ڪو چمچاگيري ڪرڻ لڳو...“
اها ته حقيقت آهي ڪو زمانو هو 1980ع تائين جو ملائيشيا ۽ سنگاپور جهڙا ملڪ اسان پاڪستانين کي بنا ويزا جي پنهنجي ملڪ ۾ اچڻ ڏيندا هئا. ترڪي ۽ ايران ۾ ته RCD معاهدي تحت بنا پاسپورٽ جي پيو اچبو وڃبو هو. پوءِ اهي ملڪ ته امير ٿي ويا اسان غريب تر ٿي وياسين ته هاڻ بنگلاديش ۽ سريلنڪا جهڙن ملڪن ۾ داخل ٿيڻ لاءِ به اڳواٽ ويزا وٺڻي پوي ٿي.
هتي اهو به لکندو هلان ته فرح ديبا جو لکيل مٿيون ڪتاب جڏهن 2003ع ۾ ڇپجي مارڪيٽ ۾ آيو ته اهو ڪتاب Best seller قرار ڏنو ويو ۽ هن ڪتاب جا ٽڪرا ڪيترن ئي رسالن ۽ اخبارن ۾ ايندا رهيا. شهنشاهه ايران هاڻي والي وارث کان مطمئن هو ته سندس نسب ”پهلوي“ جو سلسلو اڳتي هلندو ۽ ان مان به خوش هو ته هو هڪ امير ملڪ جو بادشاهه آهي جنهن جو مقابلو ڀر وارا عرب ملڪ ته ڇا ايشيا جا وڏا ملڪ به نه ڪري سگهندا. آمريڪا تيل حاصل ڪرڻ جي لالچ ۾ ايران جي خوشامد ڪندو رهيو ۽ کيس اعليٰ کان اعليٰ فوجي هٿيار ڏئي ايران کي اهڙو ته ماڊرن ۽ طاقتور ملڪ بنائي ڇڏيائين جو شهنشاهه پنهنجي ملڪ جي سونهن، دولت ۽ طاقت جو سوچي فخر ۾ ”ٽانءَ ڀريو سامبر“ ٿيو پئي هليو. کيس مستقبل جي ڪهڙي خبر ته ايندڙ گهڙيءَ ۾ ڇا ٿو ٿي سگهي. انهي دوران قدرت ايران کان ٽيڻو چئوڻو تيل سعودي عرب جي بدوئن کي به ڏئي ڇڏيو. امام خميني جهڙي هڪ ناتوان ۽ پوڙهي ملان کي، جنهن کي شهنشاهه ايران في الحال ڏيهه نيڪالي ڏئي ٽاري ڇڏيو ان لاءِ عوام ايڏو گوڙ ڪيو جو شهنشاهه ايران مجبور ٿي هن کي 1979ع ۾ واپس گهرايو جنهن اچڻ سان بادشاهه جي سيني تي مڱ ڏرڻ شروع ڪيا ۽ شهنشاهه ايران مجبور ٿي جان بچائڻ خاطر ايران ڇڏي ويو، پر ان کان به اڳ هن کي ڪئنسر جهڙي موذي مرض اهڙو ته ڪمزور ڪيو جو هن کي ٻن ڄڻن جهلي هلايو ٿي.
حالت اها ٿي جو آمريڪا جهڙا ملڪ جن دوستيءَ جي هام ڀري ٿي سي به شاهه کي پنهنجي ملڪ ۾ رهائڻ کان ڪيٻائڻ لڳا. شهنشاهه ايران ۽ سندس ٻار جنهن نموني سان ملڪ ملڪ جون ٺوڪرون کائيندا رهيا ۽ جنهن نموني سان شهنشاهه ايران بيماريءَ کي منهن ڏيندو رهيو ۽ جلد وفات ڪري ويو- نه فقط پاڻ پر سندس ٻه ننڍا ٻار: علي رضا پهلوي ۽ ليلا پهلوي جيڪي گهر جون هي حالتون ڏسي ڊپريشن جو شڪار ٿي پيا ۽ خودڪشي ڪيائون اهو قدرت طرفان اڄ به اسان لاءِ سبق آهي ته پئسو ۽ دولت اچڻي وڃڻي شيءِ آهي ۽ تخت و تاج تي غرور ڪرڻ مان ڪجهه به هڙ حاصل ناهي. تاريخ اهڙن مثالن سان ڀري پئي آهي جنهن ۾ حضرت موسيٰ رضه جهڙن ڪمزور انسانن فرعون جهڙن طاقتورن کي تباهه ڪري ڇڏيو ۽ امام خمينيءَ جهڙن پوڙهن ۽ غريب انسانن هڪ اهڙي بادشاهه کي رلائي ڇڏيو جيڪو سڄي زندگي ان ۾ پريشان رهيو ته پنهنجي هيڏي ملڪ لاءِ وارث هٿ ڪريان اهو پنهنجي زندگيءَ جي آخري ڏينهن ۾ ڪنهن ملڪ ۾ پنهنجي رهائش لاءِ چئن ڪمرن جو گهر حاصل ڪري نه سگهيو.

شروعات جي پڇاڙي

هي ڪتاب “دنيا رنگ رنگيلي” جيڪو توهان جي هٿن ۾ آهي ان جو ڪريڊٽ ڪاوش سنڊي مئگزين جي ايڊيٽر پروفيسر، انجنيئر ۽ ليکڪ انور ابڙو صاحب کي ڏيڻ بنا رهي نٿو سگهان ۽ ٻئي نمبر تي ملائيشيا جي پنڌرهين بادشاهه سلطان محمد فارس پيترا (محمد پنجين) کي. هو جي روس جي مَلڪه حُسن “اوڪسانا ووئي وودينا” سان شادي نه ڪري ها ته انور ابڙو صاحب مونکي هن شاديءَ بابت لکڻ لاءِ هرگز نه چوي ها. ان تي هڪ ڪالم لکڻ جي نيت سان دنيا جي ڪجهه ٻين بادشاهن، راڻين، حاڪمن ۽ ٻين اهم ماڻهن جون ڳالهيون ڌيان ۾ اينديون ويون ۽ آئون لکندو ويس... اهڙي طرح هڪ ڪالم بدران ايترا ڪالم ٿي ويا جو انهن ڪتابي صورت اختيار ڪري ورتي آهي. ملائيشيا جي تيرهن رياستن مان هڪ ڪيلنتان جيڪا مغربي ملائيشيا جي اتر اوڀر ۾ آهي، ان جي سلطان محمد پنجين جي بادشاهه ٿيڻ تي شادي ڪرڻ جي خبر، جيئن افواهن جي شڪل ۾ ظاهر ٿي ته ملائيشيا جي هڪ چيني جرنلسٽ مون سان به شيئر ڪئي. مختلف ملڪن جا سربراهه ويندي سياستدان جن سان عوام جو واسطو رهي ٿو پيا شاديون ڪن... هڪ ڇا ٻه ٻه، ٽي ٽي ۽ عوام وقت پاس ڪرڻ لاءِ ٽيڪا ٽپڻي به ڪندو رهي ٿو. هي بادشاهه ته ڇڙو هو. سال 2004ع ۾ جڏهن هو 35 سالن جو هو ته زبيده بنت نوردين نالي ٿائي گهراڻي جي ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي هئائين، جنهن جي چئن سالن بعد 2008ع ۾ طلاق ٿي وئي ۽ ڊسمبر 2016ع ۾ سلطان محمد پنجون جڏهن سندس وارو اچڻ تي بادشاهه ٿيو ته به هو اڪيلو هو. بلڪه ملائيشيا ۾ هر هڪ جي وات تي اهوئي هو ته هي ملائيشيا جو پهريون بادشاهه آهي جيڪو اڪيلو آهي، جنهن جي تاجپوشيءَ مهل سندس زال کي راڻيءَ جو خطاب نه مليو آهي.
ملائيشيا جي چئن رياستن (صباح، سراواڪ، پينانگ ۽ ملاڪا) کان علاوه باقي نون رياستن جا سلطان سندن رياست جو وارو اچڻ تي هو پنجن سالن لاءِ سڄي ملڪ جا بادشاهه ٿين ٿا ۽ سندن پٽ سندن جاءِ تي پنهنجي رياست جا سلطان ٿين ٿا. “سلطان محمد پنجين” جي رياست ڪيلنتان ڪافي وڏي ۽ چانورن ۽ رٻڙ جي پوک ۽ تيل نڪرڻ ڪري امير رياست آهي. اسان جا ماڻهو ملائيشيا يعني مغربي ملائيشيا (جيڪو اڳ ۾ ملايا سڏبو هو) ۾ گهمڻ لاءِ اچن ٿا ته گهڻو ڪري ڪئالالمپور، پينانگ، لنگڪوي ٻيٽن ۽ ملاڪا شهر ۾ اچن ٿا. اهي شهر ملاڪا ڳچي سمنڊ جي ڪناري تي آهن. ڪيلنتان رياست جيڪا ”دارالنعيم“ به سڏجي ٿي اتر ۾ آهي. ان جي اتر اوڀر ۾ جيڪو سمنڊ ڇهي ٿو اهو “سائوٿ چائنا سمنڊ” آهي ۽ سندس بلڪل اتر ۾ ٿائلنڊ جو صوبو “ناراٿي وات” آهي. هيءَ رياست ايراضيءَ ۾ 17100 چورس ڪلوميٽر آهي. آدم شماريءَ جي لحاظ سان ۾ ملائيشيا جي هر هڪ رياست جي آدم شماري ڪا گهڻي ناهي. ڪيلنتان رياست جي ته اڃا به گهٽ آهي... اٽڪل 20 لک کن. ڪيلنتان مان وهندڙ نديءَ تي ”ڪوٽا بارو“ نالي شهر هن رياست جو گاديءَ جو شهر آهي ته شاهي گهراڻي جي محل محلاتن جو شهر پڻ اهوئي آهي.
سلطان محمد پنجون ڊسمبر 2016ع تي بادشاهه ٿيڻ بعد ٻه سال رکي سرڪاري طرح ميڊيڪل چيڪ اپ لاءِ مهينو کن موڪل وٺي ولايت هليو ويو. ملئي ماڻهن لاءِ اسان ماڻهن وانگر ولايت معنى انگلنڊ. هونءَ اسان لاءِ انگلنڊ کان علاوه ولايت جو ٻيو ملڪ آمريڪا آهي تيئن ملئي ماڻهن لاءِ آسٽريليا آهي. عوام انهن ملڪن جو ئي سوچي رهيو هو ته اوچتو افواهه، بعد ۾ پڪيون خبرون اچڻ لڳيون، ته بادشاهه سلامت روس ۾ آهي جتي هن 22 نومبر 2018ع تي شادي ڪئي آهي. خبرن سان گڏ بادشاهه ۽ ڪنوار جا فوٽو به اچڻ لڳا.
هونءَ ملائيشيا جي بادشاهه جي شادي ملائيشيا يا ڀر واري ڪنهن ملڪ جي عام مسلمان عورت سان ٿئي ها ته اهڙي ڪا سنسني خيز خبر نه ٿئي ها. پر روس جي ڇوڪريءَ سان شادي ٿيڻ، سا به غير مسلم - اها ٻي ڳالهه آهي ته عربي يا انگريزيءَ ۾ معنى سان ڪلمو پڙهائي هن کي مسلمان قرار ڏنو ويو، جيئن اسان جا ڪيترائي پاڪستاني يورپي يا آمريڪي عورتن سان شادي ڪرڻ لاءِ هن جو ڪو اسلامي نالو رکي اهو اعلان ڪندا آهن ته ”بابا! هوءَ پڪي مسلمان آهي. ڪلمو پڙهي اسلام جي دائري ۾ آئي آهي، ان بعد هن شادي ڪئي آهي.“ ڪڏهن ته گهوٽ صاحب اهو پيو بيان ڏيندو ته هن جي مسلمان ٿيڻ تي، منجهس ديني جذبو ڏسي آئون کانئس متاثر ٿيس ۽ شادي ڪيم. اهڙيون ڪيتريون ئي يورپي عورتون ڏٺيون ويون آهن ته مهيني سوا بعد هنن جو اسلام فقط “اسلام عليڪم” تي وڃي پهچندو آهي ۽ هو شراب به پيون پيئنديون آهن ته پورڪ به پيون کائينديون آهن. ڪي انهن ڳالهين کي دل سان حرام ۽ خراب تصور ڪري ڇڏي به ڏينديون آهن پر پوءِ پنهنجن پاڪستاني يا عرب مسلمان مڙسن کي مقامي گورن کان وڌيڪ شراب پيئندو ڏسي پاڻ به هڪ دفعو وري اهي ڪم شروع ڪري ڇڏينديون آهن. سو ملائيشيا جي بادشاهه سلامت جي چمچن گهڻو ئي ماڻهن کي سمجهايو ته هوءَ پڪي مسلمان ٿي وئي آهي. پر روسي قوم جيڪا ڪميونسٽ هجڻ کان بدنام آهي، جتي مذهب تي پابندي لڳائي وئي، ويندي سندس اثر هيٺ آيل ملڪن رومانيا، بلغاريا، جارجيا وغيره ۾ مسجدون مدرسا بند ڪيا ويا ۽ قرآن شريف کي گهر ۾ رکڻ تي به سختي ڪئي وئي ان جي مسلمان ٿيڻ تي اسان جي ماڻهن کي هميشه شڪ رهي ٿو. هر هڪ جي دماغ ۾ اهو سوال هو ته بادشاهه ٿي ڪري هن کي پاڻ جهڙي ڪنهن ملڪ ۾ ڪا مسلمان ۽ سهڻي ڇوڪري ئي نه ملي جو روس مان شادي ڪئي اٿس ۽ سا به ائين لڪ ڇپ ۾. ايئن به نه هو ته هوءَ ڪا هن جي ماسات پڦاٽ هئي يا ٽنڊو ڄام يا ڏوڪري جهڙي ٽائي واري اسڪول ۾ ننڍي هوندي گڏ پڙهيا هئا ۽ پنهنجين پراڻين يادن کي حقيقت جو رنگ ڏنو اٿن. عمر جو ڏسو ته 23 سال فرق لڳو پيو آهي. ظاهر آهي بادشاهه اڇي چمڙيءَ مان متاثر ۽ دل ڦينڪ چئبو جو هن تي فدا ٿيو ۽ پوءِ سڪارنو جهڙا ڪيترائي حاڪم آهن جن ڌارين ملڪن جي زالن پويان پنهنجي غريب عوام جي ملڪيت ڀينگ ڪري ڇڏي. ساڳي وقت 27 سالن جي نوجوان روسي ڇوڪري پنهنجي ملڪ جا شهزادا ڇڏي ملائيشيا جهڙي خط استوائي ملڪ جي پوڙهي وٽ پئسو ئي ڏٺو. انهن ڳالهين کان وڌيڪ جنهن ڳالهه ملائيشيا جي ملئي مسلمانن کي کلڻهارڪو ڪيو ۽ ملائيشيا جي باقي ٻن قومن: چينين ۽ انڊين (تاملن) کي چٿرون ڪرڻ جو موقعو ڏنو ته هيءَ روسي ڇوڪري “اوڪسانا ووئي وودينا” ماسڪو جي يونيورسٽي (پليخانو Plekhanov يونيورسٽي آف ايڪانامڪس) جي گرئجوئيٽ ضرور هئي پر اها به حقيقت آهي ته هوءَ حسن جي مقابلي ۾ نالو پيدا ڪري چڪي آهي. اها هڪ اهڙي شيءِ آهي جنهن تي يورپ وارا ته فخر ڪري سگهن ٿا ته هوءَ نه فقط شڪل شبيهه ۾ وڻندڙ ثابت ٿي آهي پر هن جون ڇاتيون، چيلهه ۽ دڏ جي ماپ به اي ون آهي. اها ڳالهه اسان جي ايشيائي مسلمان ملڪن جي ماڻهن لاءِ ڪا اهڙي ڳائڻ جوڳي ناهي ۽ جيڪا ڇوڪري مَلڪه حُسن ٿئي ٿي ان جا نيم عريان فوٽو به ورتا وڃن ٿا ۽ ونواهه ۾ وهڻ ۽ لانئون لهڻ يعني شاديءَ جي فوٽن جي ظاهر ٿيڻ کان اڳ دنيا جي اخبارن ۾ اوڪسانا جا حسن جي مقابلي جا فوٽو اچڻ لڳا. ملائيشيا جا چيني ۽ انڊين جرنلسٽ ته مسلمان ملئي ماڻهن کي، خاص ڪري شاهي خاندان (بادشاهه ۽ سلطانن) کي خوار ڪرڻ جو ڪوبه موقعو وڃائڻ نٿا چاهين. ملائيشيا وارن سخت سينسر هڻي ملائيشيا جي اخبارن ۾ بادشاهه سلامت جي راڻي بنجڻ واري ڪنوار جا فوٽو نه ڇپرايا پر اڄ ڪلهه سوشل ميڊيا ايڏي تيز آهي جو هر هڪ ان ذريعي فوٽو پئي ڏٺا ۽ حيرت پئي کاڌي ته مسلمان ملڪ جو بادشاهه ٿي ڪري ڪٿي وڃي ڦاٿو آهي. اهوئي سبب آهي جو نه فقط ملائيشيا ۾ پر اسان جهڙي ملڪ جي شهرن توڙي ڳوٺن جي ماڻهن کي هن شاديءَ تي تجسس ٿيو. مون به هن شاديءَ بابت ٻڌو پر مون ان کي اهميت نٿي ڏيڻ چاهي. ڇو جو منهنجي نظرن ۾ ڪيترائي ملائيشيائي توڙي برونائي- ويندي مصر، عربستان، ليبيا، آلجيريا، موراڪو جهڙن ملڪن جا حاڪم ۽ شاهي خاندان جا ماڻهو آهن جن فلمي اداڪارائن، ٽي وي فنڪارائن، ڳائڻين- ويندي مَلڪهِ حسن جو مقابلو کٽڻ وارين سان شادي ڪئي ۽ هنن مان ڪيتريون ئي سٺيون مائرون، زالون ۽ ديندار عورتون ٿي رهيون. پر اسان جي ماڻهن ۾ هن شاديءَ- خاص ڪري اڄ جي نيٽ ۽ سمارٽ فون جي دور ۾ ايڏي ته Sensation پيدا ڪئي جو هر اخبار ان بابت چسڪا ڏئي خبرون ڏيڻ لڳي. مونکي به ڪاوش اخبار، جنهن ۾ منهنجا ڪالم ڇپجن ٿا، ان جي انور ابڙو صاحب جو فون آيو ۽ مون کي هن شادي ۽ جوڙي بابت ڪجهه لکڻ لاءِ چيو. انور کي چيم ته مون کي لکڻ ته ضرور کپي جو منهنجو ملائيشيا سان واسطو رهيو آهي، خاص ڪري هن بادشاهه محمد ۽ ان جي والد ۽ ڏاڏي سان ۽ ويجهڙائيءَ ۾ باڪو (ازبڪستان) مان ٿي آيو آهيان، جتان روس جي ڀر واري شهر “استرا خان” ۾ به رهي آيو آهيان، جيڪو هن روسي ڪنوار جو شهر آهي، پر مون کان هن وقت ان ٽاپڪ تي لکڻ نه پڄندو جو منهنجو ذهن جپان جو سفرنامو مڪمل ڪرڻ پويان آهي، جنهن جون قسطون توهان اڄ ڪلهه ڇپي رهيا آهيو.
هونءَ مون شمشير الحيدري ۽ قمر شهباز جهڙا ڪيترائي قابل ۽ قدرتي ڏات رکندڙ اديب ڏٺا آهن، جيڪي ڪيترو به بزي هجن، ڪيترن ئي ڪمن ۾ پهرين کان رڌل هجن، طبيعت ٺيڪ نه هجين، اسپتال جي بيڊ تي هجن، هو گهربل عنوان تي هڪدم لکيو وڃن. منهنجو جهاز ٻن ٽن ڏينهن ۾ لنگر کڻي رهيو هو، مون کي پنهنجي ڪتاب لاءِ پيش لفظ ٿي کتا. آئون قمر شهباز وٽ ويس خبر پئي ته هن جي ٻي ڏينهن تي اوپن هارٽ سرجري آهي. قمر چيو ته مواد ڇڏي وڃ. رات جو پڙهي صبح تائين لکي رکندس. هن مڪمل ڪري صبح جو پريس وارن ڏي موڪلي ڏنو! آئون لکڻ کي وقت تمام گهڻو ڏيان ٿو پر لکڻ ۾ ايڏو تيز رفتار نه آهيان ۽ هر شيءِ لاءِ ڪي ڏينهن بلڪ هفتا به، سوچڻو پوي ٿو. سو انور ابڙي کي چيم ته هو ان عنوان تي في الحال ڪنهن کان لکائي وٺي، بعد ۾ موڊ ٿيو ته آئون به کڻي لکندس.
مون سوچيو ته هي عنوان اهڙو آهي جو اِن ۾ اجها ٿي ٿڌائي ٿئي. پر مون ڏٺو ته ان ۾ اسان جا ماڻهو بيحد گهڻي دلچسپي وٺي رهيا آهن ۽ ڪي ڪي اهڙيون ڳالهيون به ڪري رهيا آهن جن سان حقيقت جو ڪو واسطو ناهي. ساڳي وقت مونکي به هڪ قسم جي Inspiration ٿي ته ان قصي، بادشاهه سلامت جي شادي ۽ ملائيشيا ۾ پنج پنج سالن لاءِ بادشاهه بنجڻ جو نرالو نمونو، ۽ ٻيون ڪيتريون ڳالهيون جن کان ملائيشيا ۾ وڏو عرصو رهڻ ڪري آئون واقف آهيان، اهي پڙهندڙن جي اڳيان رکان. جيتوڻيڪ ملائيشيا تي مون ايترو لکيو آهي جو ان بابت هاڻ وڌيڪ لکڻ کان گريز ٿو ڪريان سو لکڻ شروع ڪرڻ کان اڳ پئي دل مَن هنيم ته لکان يا ڇڏي ڏيان. اڄ ان کي سال به نه ٿيو آهي ته سلطان محمد پنجين ۽ اوڪسانا (نئون اسلامي نالو ريحانا) جي طلاق به ٿي چڪي آهي. سندن وچ ۾ کِٽ پِٽ/طلاق جي انهن ئي ڏينهن ۾ ٿي وڃي ها ته نه انور ابڙو مون تي لکڻ لاءِ پريشر وجهندو رهي ها ۽ نه منهنجي ان عنوان ۾ دلچسپي رهي ها ۽ هي ڪتاب جنهن ۾ منهنجي ماضيءَ جي سفرن جي ڪجهه جهلڪين سان گڏ گذريل صديءَ جي تاريخ جون جهلڪون پڻ آهن، توهان پڙهندڙن جي هٿن تائين نه پهچي سگهي ها.
1960ع واري ڏهاڪي جي آخري سالن ۾ جڏهن منهنجو پهريون دفعو ملائيشيا وڃڻ ٿيو ته اسان ”سلطان محمد پنجين“ جي رياست ڪيلنتان گهمڻ وياسين. ان وقت سندس ڏاڏو “سلطان يحى پيترا ابن سلطان ابراهيم” ڪيلنتان رياست جو سلطان هو. ملائيشيا ۾ 1990ع تائين به بادشاهن، سلطانن، وزيرن ۽ وزيراعظم ۽ ٻين حاڪمن سان ملڻ ڪو مشڪل ڪم نه هو. سڪيورٽي جو اهڙو مسئلو نه هو. هر اهم ڏينهن (عيد، نيو ييئر، برٿ ڊي) تي وڏا ماڻهو پنهنجي گهر جا درواز کليل رکندا هئا ۽ شهر جو هر ماڻهو غريب غربو به صبح جو 9 کان عصر نماز تائين، ڪنهن وقت به اچي کائي پي سگهيو ٿي. منهنجي ”سلطان محمد پنجين“ جي ڏاڏي سلطان يحى سان بعد ۾ به ملاقات ٿي جڏهن هو 1975ع ۾ سڄي ملائيشيا جو ڇهون بادشاهه ٿيو هو. سلطان يحى پنهنجي بادشاهت جو ٽرم پنج سال پورو ڪرڻ کان اڳ 1979ع ۾ گذاري ويو. کيس ست ٻار هئا. پنج ڌيئن: مرجان، روضان، سالواني، روحاني ۽ مناصرل بعد موجوده سلطان محمد پنجين جو والد “سلطان اسماعيل پيترا“ ڄائو هو. ان بعد هڪ ٻيو پٽ محمد نالي ٿيو پر اهو ننڍي هوندي گذاري ويو. بهرحال يحى جي وفات بعد ڪيلنتان رياست جو سلطان ”اسماعيل پيترا“ ٿيو. افسوس جو ڪيلنتان رياست جو جڏهن بادشاهت لاءِ وارو ڦري آيو ته سلطان اسماعيل بادشاهه ٿي نه سگهيو. هن کي 2009ع ۾ ڏينهن لڳي ويو. يعني Stroke ٿيو ۽ هو اڄ تائين صحتمند نه ٿي سگهيو آهي، ان ڪري هن کي ٻين رياستن جي “سلطانن جي ٽيم” بادشاهه نامزد نه ڪيو. (ان بابت تفصيل هن ڪتاب جي شروع ۾ لکي چڪو آهيان.)
سلطان اسماعيل پيترا 11 نومبر 1949ع تي ڄائو هو. هو مون کان 5 سال ننڍو آهي، جو منهنجي برٿ ڊيٽ 14 نومبر 1944ع آهي. کيس ٽي پٽ: محمد فارس، محمد فيض ۽ محمد فخري، ۽ هڪ ڌيءَ عمالين عائشه پتري آهي. پيءُ جي بيماريءَ ڪري سندس وڏو پٽ تينگڪو محمد فارس پيترا (محمد پنجون) ڪيلنتان رياست جو سلطان ٿيو ۽ 13 ڊسمبر 2016ع تي ڪيلنتان رياست جو بادشاهت لاءِ وارو اچڻ تي ”سلطان محمد پنجون“ ملائيشيا جو پنڌرهون بادشاهه ٿيو. ان کان اڳ هن 2004ع ۾ پهرين شادي ڪئي ۽ چئن سالن بعد طلاق ٿي. ٻي شادي هن بادشاهه ٿيڻ بعد روس مان 22 نومبر 2018ع تي اوڪسانا سان ڪئي. ان بعد ڪئالالمپور پهچي هن 6 جنوري 2019ع تي بادشاهت تان استعيفى ڏني، جيتوڻيڪ هن جي بادشاهت جو ٽرم 12 ڊسمبر 2021ع تائين هو. بادشاهت تان دستبرداري بعد هو ڪئالا لمپور وارو شاهي محل ڇڏي پنهنجي رياست ڪيلنتان جي گادي واري شهر ”ڪوٽا بارو“ هليو ويو ۽ هينئر هو پنهنجي رياست جو سلطان آهي. ٽي چار مهينا اڳ 21 مئي 2019ع تي هن کي نئين روسي ڪنوار مان پٽ ڄائو جنهن جو نالو ”تينگڪو اسماعيل ليان (Leon) پيترا“ رکيو ويو. ٻار ڄمڻ جي پوري هڪ مهيني بعد 22 جون 2019ع تي سلطان محمد پنجين سنگاپور جي شريعه ڪورٽ ۾ “طلاق تيگا” ذريعي عليحدگي اختيار ڪئي. تيگا معنى ٽي دفعا. ملائيشيا ۾ طلاق تيگا يا طلاق باين سڀ کان سخت قسم جي طلاق سمجهي وڃي ٿي جيڪا واپس نٿي ٿي سگهي، يعني revocable سمجهي وڃي ٿي. ان سان گڏ ڪيلنتان رياست جي حڪومت طرفان اهو بيان جاري ڪيو ويو آهي ته عوام کي اوڪسانا کي پرميشوري ڪيلنتان، راجا پرامپئان ڪيلنتان، سلطانا ڪيلنتان يا ڪيلنتان جي راڻي سڏڻ نه کپي. پرميشوري جهڙا لفظ پڙهي اسان جي ملڪ جي پڙهندڙن کي حيرت ٿئي ته هي هندن جي ديوي درگا (پرميشوري) ڪٿان اچي وئي. دراصل ملئي ٻولي ڪا عربي فارسي، هسپانوي، يوناني جهڙي هاءِ ڪلاس ادبي ٻولي ناهي. بقول ملئي ماڻهن جي اها هڪ جهنگلي ٻولي آهي جيڪا مختلف ٻولين جو چَمپَور (مڪسچر) آهي. هن ۾ فارسي، عربي، ڊچ، پورچوگالي، انگريزي ويندي تامل ۽ پنجابي لفظن سان گڏ هندي ۽ سنسڪرت جا لفظ به جام آهن. جيئن: پرڌان منتري (وزير اعظم) استري (زال)، بهاسا (ٻولي، ڀاشا) ڀومي (ڌرتي)، پترا (پٽ)، گرو (ٽيچر)، پستڪ (ڪتاب)، پرپستاڪن (لئبرري)، سڪتي (طاقت) وغيره. جيئن برونائي جي گادي واري شهر جو نالو “بندر سري ڀڳوان” آهي. هونءَ به ڏٺو وڃي ته هنن پَٽن تي يعني سيام (ٿائلينڊ)، ملايا (مغربي ملائيشيا)، انڊونيشيا (جاوا، سماترا، بالي) وغيره ۾ اصل ۾ ته هندو ڌرم هو سو هتي جي ٻوليءَ تي هندي، پالي، سنسڪرت جهڙين ٻولين جو ته اثر ٿيندو. اسلام ته بعد ۾ آيو. اڄ به بالي ٻيٽ جو سرڪاري مذهب هندو ڌرم آهي. جيئن اسان وٽ فارسي ۽ هنديءَ جو اثر هجڻ ڪري ڪيترائي لفظ انهن جا استعمال ٿين ٿا. جيئن ته: خدا، ڌڻي، نماز، روزو وغيره ۽ هاڻ ڪي ماڻهو ان بحث ۾ پئجي ويا آهن ته خدا حافظ نه پر الله حافظ چئجي. اهڙي طرح سائينءَ جا ڪرم آهن، ڏاتر چڱي ڪندو وغيره لفظن تان اسان سنڌين کي ٽوڪيو وڃي ٿو. ڀائي حيرت آهي. رب پاڪ انسان جون نيتون ٿو ڄاڻي. اسان جا اهي لفظ جيڪي صدين کان استعمال ڪندا اچون ٻين کي هاڻ ڪافراڻا ٿا لڳن! اهڙي طرح ملئي ماڻهو (ملائيشيا، انڊونيشيا، برونائي ويندي ٿائيلنڊ جي ڏکڻ جا رهاڪو) رب پاڪ لاءِ ملئي لفظ تُوهن (Tuhan)، نماز لاءِ سمڀايانگ ۽ روزي لاءِ پئاسا لفظ استعمال ڪن ٿا. ان جو مطلب اهو ته نه ٿيو جو هنن جي نه نماز قبول پوندي ۽ نه روزو. ائين ته پوءِ اسان به عربي لفظ “صلو” بدران “نماز” لفظ ٿا استعمال ڪريون. مونکي ته حيرت ٿي ته اسان جو هڪ مولوي ملائيشيا مان موٽڻ بعد چوڻ لڳو ته ملائيشيا جا ملئي ڪهڙي قسم جا مسلمان آهن. هو الله کي “توهن” ٿا سڏين. دل ۾ مون چيو ته پوءِ اسان سنڌي مسلمان به ته “ڌڻي سائين” ٿا سڏيون. سو هر هڪ جي زبان ۾ ڪهڙا به لفظ ٿي سگهن ٿا. بهرحال اهي ڳالهيون ائين ئي وچ ۾ اچي ويون. ملئي ٻوليءَ ۾ پرميشوري يا پرمئسوري معنى آهي راڻي (Queen) يا Empress ۽ پرمپوئان جي معنى آهي ڇوڪري. راجا معنى بادشاهه، سلطان پر ان سان پرمپوئان ڳنڍڻ سان راجا مادي ٿي ويندو- يعني “راجا جي عورت” ساٿي، راڻي يا سلطانا. هن پاسي جي دنيا ۾ يعني ملئي آرڪپلگو (ملائيشيا، انڊونيشيا، برونائي وغيره) ۾ بادشاهن ۽ راڻين لاءِ اهي لفظ استعمال ٿين ٿا. روسي مَلڪهِ حُسن به بادشاهه/سلطان جي زال ٿي ته ماڻهن لاءِ- خاص ڪري ڪيلنتان رياست جي عوام لاءِ “سلطانا ڪيلنتان” ٿي يا وري “پرمئسوري” يا “راجا پرمپوئان” ٿي ۽ انهن ئي خطابن سان هوءَ پئي سڏي وئي. پر هاڻ طلاق بعد ڪيلنتان رياست جي سرڪار سختي سان حڪم نامو ڪڍيو آهي ته ان روسي خاتون لاءِ اهڙو ڪو به خطاب استعمال نه ڪيو وڃي.
ڪي ذريعا اهو به ظاهر ڪن ٿا ته هن رياست ڪيلنتان جي شاهي فئملي ان ڳالهه تي به ناخوش آهي ته هڪ انسٽاگرام پوسٽنگ ۾ ريحانا (اوڪسانا) اهو لکيو هو بلڪ ان ڳالهه جي اميد ظاهر ڪئي ته هڪ ڏينهن منهنجو پٽ هن رياست جو ولي عهد شهزادو ٿيندو ۽ پوءِ اهو ڏينهن به ايندو جو سڄي ملائيشيا جو بادشاهه به ٿيندو.”
منهنجي خيال ۾ ته اها ڪا اهڙي وڏي ڳالهه ناهي. ظاهر آهي رياست جي “سلطان” جو وڏو پٽ ئي ته رياست جو “ولي عهد سلطان” ٿيندو آهي ۽ هي شهزادو ته نه فقط سلطان جو وڏو پٽ آهي پر اڪيلو پٽ آهي جيڪو پنجاهه سالن جو پوڙهي سلطان کي ٿيو آهي. ۽ ان شهزادي جي نڀاڳي روسي ماءُ اوڪسانا کي اهو به حق ناهي ڇا ته “اڃا ته ائٽ مان ننڍڙي آهيان... آخر ته وڏڙي ٿينديس “واري چندر جي راڳ واري ڇوڪريءَ وانگر پنهنجي خوابن جو تاڃي پيٽو ڪري. مونکي ته لڳي ٿو ته ايران جي راڻي فوزيا يا ثريا وانگر هن کي به سس ۽ گهوٽ جي ڀاڄاين سک پٽڻ نه ڏنو ۽ طلاق ڏياري بادشاهت کسجي وڃڻ جون خارون ڪڍيون. ٿي سگهي ٿو ته طلاق جا ڪي ٻيا سبب هجن جيڪي اڳتي هلي ظاهر ٿين. في الحال ته ڪيترا ماڻهو ان تي به حيرت کائيندا هوندا ته سندن 22 نومبر 2018ع تي شادي ٿي ۽ پورن ڇهن مهينن بعد 21 مئي 2019ع تي ٻار ٿيو. هي ٻار- يعني شهزادو تينگڪو اسماعيل ليان پيترا اڳتي هلي سلطان ۽ بادشاهه ٿئي اها ته ٿي پوءِ جي ڳالهه، في الحال سنگاپور جي شريعہ ڪورٽ ڏسون ته ٻار ڪنهن جي حوالي ٿي ڪري يعني هن ٻار کي پنهنجو ننڍپڻ ماسڪو ۾ ٿو گذارڻو پوي يا ڪيلنتان رياست جي گاديءَ واري شهر ڪوٽاباروءَ ۾. ۽ جي ٻار کي سندس ماءُ اوڪسانا رکي ٿي ته اهو به ممڪن آهي ته هوءَ ٻار سان گڏ پنهنجي جنم ڀومي شهر “استرا خان” ۾ رهڻ کي پسند ڪري. ڇو جو ماسڪو ۾ هوءَ تعليم خاطر رهي هئي. استراخان شهر ماسڪو جي ڏکڻ ۾ 1420 ڪلو ميٽرن جي فاصلي تي آهي، بلڪه ائين کڻي چئجي ته استراخان روس جي ڏکڻ واري ڇيڙي تي جتي وولگا ندي ڪئسپين سمنڊ ۾ ڇوڙ ٿي ڪري، ائين آهي جيئن ٺٽو يا ڪراچي پاڪستان جي ڏکڻ ۾ سنڌو نديءَ وٽ آهي جتي اها عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ٿي ڪري.
مائي اوڪسانا جو ڳوٺ استرا خان به پڙهندڙن کي ڊسٽرب ڪندو هوندو، بلڪ حيرت ۾ وجهندو هوندو ته ڪٿي روس جي شهرن ۽ ماڻهن جا ڏکين اچارن وارا نالا ۽ ڪٿي هن شهر جو نالو جيڪو اسان کي ديسي ٿو لڳي ۽ ڪنهن پٺاڻ، افغان يا منگول جو ٿو لڳي. منهنجي خيال ۾ جن اهو سوچيو آهي صحيح سوچيو آهي. دراصل روس هڪ تمام وڏو ملڪ آهي جيڪو ايشيا ۽ يورپ کنڊ ۾ اچي وڃي ٿو. اوڀر پاسي کان ڏس ته چين کان به پهرين شروع ٿئي ٿو ۽ جپان سان لڳو پيو آهي. اتي جي ڇيڙي وارن ماڻهن جون ڪيتريون ئي ڳالهيون جپان ۽ ڪوريا وارن سان ڪافي ملن ٿيون. هيٺ ڏکڻ ۾ منگوليا ۽ چين آهي ۽ بارڊر وارن روسي علائقن جو ڪلچر، ثقافت، ٻولي ۽ ٻيون ڪيتريون ڳالهيون چين ۽ منگوليا جي ماڻهن سان ملن ٿيون. اتر اولهه وارو حصو فنلئنڊ ۽ جرمنيءَ سان ملي ٿو سو ظاهر آهي بارڊر وارن علائقن جا ماڻهو ۽ انهن جون ڊريسون، کاڌا، پيتا ۽ ڪلچر ساڳيو آهي. اهڙي طرح روس جو ڏکڻ اولهه وارو حصو ڪزاخستان ۽ ڪئسپين سمنڊ سان ملي ٿو. ڪئسپين سمنڊ جي چوڌاري جيڪي ملڪ آهن... ازبڪستان، ترڪمنستان، ايران، آذر بائيجان، جارجيا وغيره آهن انهن جو ٺيٺ مشرقي ڪلچر آهي، گهڻائي مسلمانن جي آهي، ايراني ۽ ترڪي ٽائيپ ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون، خاص ڪري انهن بندرگاهن ۾ جيڪي ڪئسپين سمنڊ جي ڪناري تي آهن - جيئن ته ايران جو راشت، آذر بائيجان جو باڪو بندرگاهه وغيره. روس جو هي بندرگاهه نما شهر “استرا خان” به اتي آهي. مختلف ملڪن جون جيڪي نديون ڪئسپين سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪن ٿيون انهن ۾ يورپ جي هڪ ڊگهي ۾ ڊگهي ندي وولگا به آهي جنهن جي ڊيلٽا وٽ هي شهر استرا خان” (Astrakhan) آهي. ڪو وڏو شهر ناهي سندس آدم شماري به ڪا پنج لک مس ٿيندي. استراخان نالو دراصل “هشترا خان” مان نڪتو آهي جيڪو پڻ اصل ۾ “حاجي ترخان” مان جڙيو آهي.
يورپ جي وڏي ۽ مشهور ندي وولگا جي ڇوڙ واري علائقي جو هي شهر ”استرا خان“ هڪ قديمي ۽ ثقافتي مرڪز آهي. چوڏهين صديءَ ۾ ابن بطوطا به هن علائقي مان ٿي ويو هو جنهن هن وولگا نديءَ لاءِ لکيو آهي ته “دنيا جي وڏين ندين مان هڪ آهي” استراخان شهر لاءِ لکيو آهي ته سياري ۾ سخت سيءُ ٿو ٿئي. هن پاسي جو مسلمان حاڪم (بادشاهه يا سلطان) سياري ۾ استرا خان ۾ اچي رهي ٿو ۽ استرا خان جي ماڻهن کي حڪم ڪري ٿو ته بهه ۽ سڪل ڪانن جا بنڊل هن برف ٿيل نديءَ مٿان اچي رکو. ان بعد ماڻهن کي اجازت ڏئي ٿو ته ان مٿان هلي درياهه ٽپو.
1556ع ۾ هيءَ خانيت (علائقو) ايوان چهارم (جنهن کي ايراني ايوان مخوف ۽ انگريز Ivan the Terrible سڏين ٿا)، فتح ڪيو ۽ ڪريملن (قلعو) ٺهرايو جيڪو 1558ع ۾ ٺهي راس ٿيو. هن سال کان استراخان کي ماڊرن هجڻ جو درجو ڏنو ويو. هي قلعو اڄ به وولگا نديءَ مان گذرندي نظر اچي ٿو. آرمينيا، پرشيا (ايران) ۽ مغلن جي هندوستان جا واپاري هن شهر استراخان ۾ رهيا ٿي. هن شهر جو هڪ بين الاقوامي ماحول هو. 1670ع ۽ 1671ع ۾ هي شهر روسي جنگجو استپان رازين (Stenka Razin) جي هٿ ۾ رهيو. مزي جي ڳالهه اها ته ايندڙ صديءَ ۾ روس جي زار حاڪم پيٽر دي گريٽ (پطرس اعظم) هن شهر ۾ جهاز ٺاهڻ جو شپ يارڊ ٺهرايو. بعد ۾ روس جي راڻي ڪئٿرين دوم (ڄم جو سال 1729ع، حڪومت 1762ع کان 1796ع وفات تائين) هن شهر کي انڊسٽريل شهر ٺاهيو.
تعليم جي شوقينن لاءِ اهو به لکندو هلان ته استراخان، جيڪو 5 لک آدمشماري وارو شهر آهي، ڪيترائي تعليمي درسگاهه آهن خاص ڪري “استراخان اسٽيٽ ٽيڪنيڪل يونيورسٽي” ۽ “استراخان اسٽيٽ يونيورسٽي” جيڪڏهن توهان کي استراخان جي يونيورسٽي لاءِ اسڪالرشپ ملي وڃي ٿي ته آئون توهان کي ان خيال کان خوش نصيب چوندس جو توهان هڪ تاريخي شهر ۾ آهيو. جتان موڪلن ۾ ماسڪو، وولگو گراڊ، سينٽ پيٽرس برگ، باڪو (آذر بائيجان)، ڪِيو (Kiev)، بريسٽ ۽ ٻين شهرن ڏي ريل گاڏي رستي وڃي سگهو ٿا. شهر ۾ بسون ۽ ٽرامون به هلن ٿيو. بيحد سرسبز ۽ ساوڪ وارو شهر آهي... ڪجهه ڪجهه اصفهان ۽ شيراز (ايراني شهرن) جون يادون ڏياري ٿو. اسان واري ملائيشيا جي سلطان جي سابق زال اوڪسانا کي شايد ايڪانامڪس پڙهڻ جو شوق هو يا شايد هن کي ماسڪو واري يونيورسٽيءَ جي اسڪالرشپ ملي وئي، ان ڪري هوءَ پنهنجي ڳوٺ جي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ بدران ماسڪو هلي وئي. يا هوءَ ان ڪري به ماسڪو ۾ پڙهي هجي جو هن جو والد Andrei Ivanovich Gorbtenko ماسڪو ۾ هڏن جو ڊاڪٽر (آرٿوپيڊڪ سرجن) هو. جتي جي علائقي بارفيڪا (Barvikha) ۾ اوڪسانا جي ملائيشيا جي بادشاهه سان شادي ٿي هئي.
ريحانا (اوڪسانا) ۽ سلطان محمد جي طلاق جو اڃا سرڪاري طرح شاهي محل مان اعلان نه ٿيو آهي پر سندن طلاق جو ڪورٽ طرفان سرٽيفڪيٽ آن لائين نيٽ تي آهي. ان بابت ذريعا ٻڌائين ٿا ته اهو بلڪل اصلي آهي. اوڪسانا طرفان جيڪو تازو انسٽاگرام آهي، اهو ڇهه ڏينهن اڳ جو آهي. ان ۾ هن پنهنجي بئڪ گرائونڊ بابت لکيو آهي ته هن مئنيجمينٽ ۾ ماسٽرس ڊگري حاصل ڪئي، جنهن ۾ انٽرنيشنل مارڪيٽ ۾ Specialization ڪئي آهي ۽ شادي ڪري ملائيشيا اچڻ کان اڳ، هن 2016ع ۾ ماسڪو ۾ “بيوٽي سئلون” به کولي هئي جيڪا سٺي هلي رهي آهي.
مٿي اوڪسانا جي ڄم واري شهر استراخان جون جتي مون ٻيون ڳالهيون لکيون آهن اتي اها به لکندو هلان ته هن شهر جي گهٽ آدمشماريءَ جي باوجود جتي تعليمي ادارا گهڻا آهن اتي مسجدون به ڪيتريون ئي آهن. خاص ڪري ٽي مسجدون تمام نمايان ۽ سهڻيون آهن جيڪي رنگن جي نالن سان سڏجن ٿيون: سفيد مسجد، ڪاري مسجد ۽ ڳاڙهي مسجد. انهن جا نالا رنگن جي حساب سان مقامي روسي يا ترڪ ٻوليءَ ۾ آهن. جيئن هڪ مسجد جو نالو Kara Machet آهي. مڇيت مقامي ٻوليءَ جو ايئن لفظ آهي جيئن اسان وٽ مسيت آهي. ۽ ڪارا نالي سمنڊ آهي ته ڪرغستان ۾ ڪارا درياهه به آهي. سو ٿي سگهي ٿو ڪارا جي معنى اسان وارو ڪارو هجي... پڪ نه اٿم. بهرحال ٽوئرسٽن لاءِ انهن مسجدن جي ٻاهران انگريزيءَ ۾ White Mosque, Red Mosque ۽ Black Mosque لکيل آهي.
هونءَ اهو به لکندو هلان ته جن ڏينهن ۾ روس USSR هو يعني سخت قسم جي ڪميونسٽ حڪومت هئي ته نه رڳو روس ۾ پر قبضي وارن ملڪن رومانيا، بلغاريا کان ازبڪستان، آذربائيجان ۾ روس جي حڪومت مسجدن کي ويران ڪرڻ جي پوري ڪوشش ڪري ڇڏي هئي جنهن جو احوال مون پنهنجي پهرين سفر نامي “منهنجو ساگر منهنجو ساحل” ۾ به ڪيو آهي ۽ رومانيا يا شايد بلغاريا جي هڪ وڏي مسجد ۾ ماڻهن کي گهر ڪري رهندو ڏسي حيرت جو اظهار ڪيو اٿم. پر هاڻ روس جي ٽڪرا ٽڪرا ٿيڻ تي هر هنڌ خوبصورت مسجدون نيون توڙي آڳاٽيون نظر اچن ٿيون.

شاھي شجرا

پهلوي گهراڻو (ايران)

رضا شاهه پهلوي:
(ڄم 1878، وفات: 1944ع) (شهنشاهه: 1925ع کان 1941ع)-
ان کان اڳ ٻه سال ايران جو وزيراعظم ۽ ٻه سال وزير به رهيو)
سندس پيءُ ميجر عباس علي خان فوج ۾ هو ۽ ماءُ نوش آفرين جارجيا کان لڏي آئي هئي).
رضا شاهه پهلويءَ انقلاب آڻي قاجار گهراڻي جي آخري بادشاهه احمد شاهه قاجار کي يورپ ڀڄائي ڪڍيو ۽ پاڻ پهلوي گهراڻي جو بنياد رکي پهريون پهلوي بادشاهه ٿيو.

محمد رضا شاهه پهلوي
(ڄم: 1919ع، وفات 1980ع) شهنشاهه: 1941ع کان 1979ع)
ماءُ: رضا شاهه جي ٻي زال تاج الملوڪ
زالون: 1- مصر جي شهزادي فوزيه (شاه فاروق جي ڀيڻ)
ڄم: 1921ع، شادي 1939ع، طلاق 1948ع وفات: 2013ع
اولاد: شهزادي شهناز (ڄم 1940ع
2- ثريا اسفندري بختياري
ڄم: 1932ع، شادي: 1951ع طلاق 1958ع، وفات: 2001ع
3- فرح ديبا
ڄم: 1938ع ، شادي 1959ع،
اولاد: وليعهد شهزادو رضا پهلوي (ڄم 1960ع) زال: ياسمين
* شهزادي فرح ناز (ڄم: 1963ع)
* شهزادو علي رضا، ڄم: 1966ع، وفات: 2011ع
* شهزادي ليلا، (ڄم: 1970ع، وفات: 2001ع
شهزادي رضا پهلويءَ کي ٽي ٻار ٿيا: شهزادي نور، شهزادي ايمان ۽ شهزادي فرح.
شهزادي علي رضا کي هڪ ڌيءُ: اريانا ٿي.

پاشا گهراڻو (مصر)

محمد علي پاشا (گهراڻي جو بنياد رکيو)
(ڄم: 1769ع، وفات: 1849ع) حڪومت 1805ع کان 1848ع
ٻارنهن کن زالون هيس جن مان وڏو پٽ ابراهيم پاشا تخت تي ويٺو.
ابراهيم پاشا بعد محمد علي پاشا جو پوٽو ۽ تشن پاشا جو پٽ عباس پاشا،
ان بعد سعيد، اسماعيل، توفيق، عباس دوم ۽ حسين ڪمال مصر جي تخت تي ويٺا.
ان بعد اسماعيل پاشا جو پٽ شاهه فواد تخت تي ويٺو.

شاهه فواد
(ڄم: 1868ع، وفات 1936ع) حڪومت: 1922ع کان 1936ع
زالون: شيواڪيار ۽ نازلي صابري (شادي: 1919ع)
اولاد: شهزادو اسماعيل، شهزادي فاڪيا، شاه فاروق، فوزيه ايران جي راڻي،
شهزادي فائزه، شهزادي فائڪا ۽ شهزادي فاتحا

شاهه فاروق
(ڄم: 1920ع، وفات: 1965ع، حڪومت 1936ع کان 1952ع
زالون: فريده (شادي 1938ع، طلاق 1948ع)؛
ناريمن صادق (شادي 1951ع، طلاق 1954ع)
اولاد: شهزادي فيريل، شهزادي فوزيه، شهزادي فاديه ۽ فواد دوم.
شاه فاروق جي والده: نازلي صابري

فرانس جو شاهي گهراڻو- ڪيپيشان (Capetian)

987ع ۾ هگ ڪيپٽ بنياد رکيو جيڪو 1328ع تائين هليو.
ان بعد هن خاندان جي هڪ شاخ وئلوئس (Valois) جا بادشاهه ٿيا.
ان بعد 1589ع کان ٻي برانچ بوربن (Bourbon) جا بادشاهه ٿيا.
جيئن ته هينري چوٿون، لوئي (Louis)تيرهون، وغيرهه
لوئي سورهون آخري بادشاهه ٿيو جنهن جي ڏينهن ۾ فرانس ۾ انقلاب آيو.

لوئي چوڏهون
1643 ۾ لوئي تيرهين جي وفات بعد لوئي چوڏهون فرانس جي تخت تي ويٺو.
لوئي چوڏهين جي ڄم جو سال 1638ع، وفات: 1715ع،
حڪومت 1643ع کان 1715ع تائين

لوئي پندرهون
ڄم: 1710ع، وفات 1774ع، حڪومت 1715ع کان 1774ع
(سندس پٽ لوئي کانئس اڳ 1765ع ۾ گذاري ويو.)
ان ڪري سندس پوٽو لوئي سورهون تخت تي ويٺو.

لوئي سورهون (فرانس جو آخري بادشاهه)
ڄم: 1754ع، وفات: 1793ع، حڪومت 1774ع کان 1792ع
راڻي: مئري (Marie Antoinette) جيڪا آسٽريا جي راڻي ٿيرسا جي ڌيءَ هئي.
سندن شادي 1770ع ۾ ٿي. فرينچ انقلاب 1792ع ۾ آيو.
جنوري 1793ع تي لوئي سورهين ۽ راڻي مئري جو گيلوتين تي سر ڌڙ کان ڌار ڪيو ويو.

آغا خان اول
46 هون نزاريه امام- حسن علي شاهه.
ڄم: 1804ع ڪهڪِ قم (ايران)، وفات: 1881ع بمبئي، انڊيا، مقبرو: حسن آباد، بمبئي
زال: سرو جهان، والدين: شاهه خليل الله، بِيبي سرڪارا

آغا خان دوم
47 هون امام- آقا علي شاهه
ڄم: 1830ع محلات شهر (ايران)، وفات: 1885ع پوني، انڊيا
مقبرو: نجف (سلطنت عثمانيه جي ڏينهن جو عراق)
زالون: مريم سلطانا ۽ شمس الملوڪ
والدين: حسن علي شاهه ۽ سرو جهان
اولاد: محمد شاهه، شهاب الدين شاهه، نورالدين شاهه

آغا خان سوم
48 هون امام- سر سلطان محمد شاهه
ڄم: 1877ع ڪراچي، بمبئي پريزيڊنسي، برٽش انڊيا
وفات: 1957ع جنيوا (سئٽزر لئنڊ)، مقبرو: اسوان (مصر)
زالون: شهزادي بيگم، Cleope Teresa Magliano
۽ بيگم اُم حبيبا (Yvonne Blanche)
اولاد: علي سلمان آغا خان، صدرالدين آغا خان
والدين: آقا علي شاهه (والد)، شمس الملوڪ (والده)
(بيگم ام حبيبه به اسوان (مصر) ۾ دفن آهي. هن ڪيترائي خير جا ڪم ڪيا. کين آغا سوم ”ماتا سلامت“ جو پڻ لقب ڏنو. پاڻ 1906ع ۾ فرانس ۾ ڄائي ۽ اتي ئي 2000ع ۾ وفات ڪئي. پاڻ 1930ع ۾ مِس فرانس به ٿي هئي. 1944ع ۾ آغا سوم سان شادي ڪئي)

آغا خان چهارم
49 هون امام- پرنس شاهه ڪريم الحسيني
ڄم: 13 ڊسمبر 1936ع، جنيوا، سئٽزرلئنڊ
والدين: پرنس علي سلمان خان (والد) ۽ تاج الدولته (Joan Yarde Buller) والده.
پرنس ڪريم 20 سالن جي ڄمار ۾ 1957ع ۾ ڏاڏي (آغا خان سوم) جي وفات تي امام ٿيو.
پرنس ڪريم جي والد پرنس علي سلمان (ڄم: 1911ع اٽلي، وفات 1960ع ۾ فرانس، مقبرو: سلميه، شام).
پرنس علي سلمان کي ٻه زالون هيون. هڪ تاج الدولته (Joan Yarde) جنهن مان پرنس ڪريم ۽ پرنس امين محمد ٿيو
۽ ٻي زال ريتا هيورٿ جنهن مان شهزادي ياسمين ٿي جيڪا خير جي ڪمن کان دنيا ۾ مشهور آهي).
پرنس ڪريم جون زالون بيگم سلما آغا (Sarah Frances) ۽ بيگم عن آرا آغا (Gabriele Renate)
اولاد: زهره، رحيم، حسين ۽ علي محمد