شخصيتون ۽ خاڪا

اميد جو قتل

هي ڪتاب ”اميد جو قتل “ نامياري ليکڪ، قومپرست سياستدان ۽ سنڌ جي عاشق عبد الواحد آريسر پاران محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت کانپوءِ لکيو ويو. هن جو تعلق جيئي سنڌ سان هيو ۽ پ پ پ سان سندس سخت اختلاف هيا. پوءِ به محترمه جي ناحق قتل تي هو قلم کڻي ٿو، ڇو ته هو ظالم خلاف آهي ۽ محترمه جي قتل کي هو رياست جو ظلم ٿو سمجهي.

4.5/5.0
3572
1314
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

سنڌ سلامت پاران :

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو ڪتاب نمبر (144) اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي ڪتاب ”اميد جو قتل “ نامياري ليکڪ، قومپرست سياستدان ۽ سنڌ جي عاشق عبد الواحد آريسر پاران محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت کانپوءِ لکيو ويو.
اسان ٿورائتا آهيون راجا ساند جا جنهن نه صرف هن ڪتاب جي اينڊرائيڊ اپليڪيشن ٺاهي مفت ۾ پلي اسٽور تي رکي آهي پر ساڳي وقت سافٽ ڪاپي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ به موڪلي آهي. ٿورا محترم نواز آريسر جا جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ٿيل ڪاپي راجا ساند تائين پهچائي.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com

اَرپنا

ذوالفقار جونيئر جي نالي،
جيڪو شهيد مُرتضيٰ جي
خاصيتن سان نظر اچي رهيو آهي.

عبدالواحد آريسر

آءٌ کيس گُلدستو موڪلي رهيو آهيان : جي. ايم سيد

بينظير ڀُٽو لياريءَ جي جلسي ۾، فوج ۽ پوليس جا
گهيرا ٽوڙي شريڪ ٿي، اُن سان منهنجي دل ۾
شاهه جي سُورمين جو جذبو جاڳي پيو،
۽ آءٌ کيس گُلدستو موڪلي رهيو آهيان.

جي. ايم سيد

ڳاڙها ڳڀرو سنڌ جا، تُون ئي منهنجو خواب

ڳاڙها ڳڀرو سنڌ جا، تُون ئي منهنجو خواب،
تُون ئي آنهه جواب، صدين جي سوال جو.

(شيخ اياز)

-

ٻاهر گُل گُلاب جو، من تن جو فولاد،
سنڌڙيءَ جو اولاد، پرکي ڏسو ڪانئرو!

(تنوير)

لُڙڪن ڀيٽا: تاج جويو

تو ڀيڻ جي مرقد تي مُون چَپَ رَکيا آڻي،
سَپنن جا سَمورا گُل، رُت- سَرءُ ڇڏيا ڇاڻي!
ڪَلهه رَت ۾ لَتِ پَتِ ٿي، جنهن وقت پُڳينءَ گَهر ۾،
هَر اَک پُڇي ويٺي، هِڪ سُوال، ڀِرون تاڻي!
هُو خوش نه ٿئي قاتلُ، هي خُونُ نه سَستو آ،
هيءَ راند نه ٻاراڻي، ٿو ڏيهُه سڄو ڄاڻي!
ٿو صاف ڏسان چهرو، ’موهن‘ جي ’پروهت‘ جو،
تاريخ جي ورقن تان، ماضيءَ جي مٽي ڇاڻي:
هُن ’جُهو ڪُراڙي‘ ڪلهه، جو خوابُ ڏِٺو ’سَنَ ۾،
تعبيرُ اُنهيءَ جو ڏِس! اڄ وقتُ پيو آڻي!
هيءَ درد ڪٿا ساري، مُون تاج! لِکي رَتُ سان،
لُڙڪن جي ڏِني ڀيٽا، هِن ڀُونِ ڀِنيءَ – ٽاڻي!

تو باهه لڳائي جا، سا باهه نه جهيڻي ٿي،
تو ’ٻانهن‘ ڀڳي سنڌ جي، سا ٻانهن نه ٻيڻي ٿي.
تو وَس ڪيا ڏاڍا! جيئن هوءَ جُهڪي جابِر!
تو وارَ ڪيا وَر وَر، پر هوءَ نه هِيڻي ٿي.
تو لاءِ اڙي آمر! هُوءَ تير بَڻي اک جو،
تو ڪيئن سَٺو اُن کي، جيئن ’پاڻ- وهِيڻي‘ ٿي!

تاج جويو
*

مُهاڳ : اعجاز منگي

مُهاڳ

ڪمري کان ٻاهر يارهين محرم جي ماتمي چنڊ- رات، شهيد جي بيواههَ جيان اها ڪاري پوتي اوڍي بيٺي آهي، جنهن تي هُن جي لُڙڪن جا چنڊ ستارا چمڪي رهيا آهن، ۽ ڪمري اندر ٻه ميڻ بتيون ٻاري، آءٌ سنڌ جي رومانٽڪ رائيٽر عبدالواحد آريسر جي ڪتاب ’اُميد جو قتل‘ تي ڪُجهه لفظ لکڻ لاءِ پنهنجي اُنهن آڱرين کي آماده ڪري رهيو آهيان، جن کان سرڪاري نوڪريءَ جي سرد سهوليت، ڪافي وقت کان وٺي، قلم ايئن سِرڪائي ڇڏيو هو، جيئن راند ۽ رونشي ۾ واعدي وارو ڇلو، گِهرگهلو ٿي ڪري پوندو آهي.
لوڊشيڊنگ جو لٽو اوڍي، هن رات جي هڪ نيم تاريڪ ڪُنڊ ۾ ويٺي مان سوچي رهيو آهيان ته ڇا هڪ ليکڪ جو قلم به نانگ وانگر هائبرنيشن (Hibernation) جي وقت جي تقاضا ڪندو آهي ته جيئن هو مٽيءَ ۾ پيهي پنهنجي دفن ٿيل ديسَ جي تاريخ جي تلخيءَ کي زهر ۾ تبديل ڪري، منظرعام تي اچي وڃي.
مون شايد پهريون ڀيرو قلم جي ڀيٽ ’ڪاريهر‘ سان ڪئي آهي، نه ته اُن کي مون هميشه اُن شيءِ سان ڀيٽيو آهي، جنهن لاءِ لطيف سائينءَ سون-سريکي سِٽ لکي هئي ته:
’پاڇا هِي نه پاڙيان، سرتيون سُئيءَ ساڻ!‘
- ۽ مون اهو سوچيو به نه هو ته چڱي خاصي وِٿيءَ کان پوءِ اُهو سُئيءَ جهڙو قلم کڻي، مون کي ڪنهن گوريءَ جي گهگهري يا ڪنهن شهمير مُڙسَ جي ڪاوَن واري ٽوپيءَ بدران ڪنهن ڪفن کي ٽوپا ڏيڻا پوندا- ۽ اهو ڪفن هن مُلڪ جي ’سياسي آسمان جي ڪُونج‘ جو هوندو!
هُوءَ هُئي به ته ڪُونج! اُها ڪونج!، جيڪا جلاوطنيءَ جي فضائن مان اُڏامي، پنهنجي ڏيهه آئي ته سنڌ جي واهڻن ۽ وستين جون گُونگيون گهٽيون، اُن لوڪ گيت جيان گُونجي اُٿيون ته:
ڪُونج ڪاڏانهن آئي ڙي!
راڻل! ڪُونج ولر واري!
ويهن سالن کان پوءِ تمام وڏي وَلر سان ڪراچيءَ جي شاهراهه تي هُن جو سفرُ، جِن کان سَٺو نه ٿيو، تِن کيس اُڏارڻ لاءِ تمام وڏو ڌماڪو ڪيو. پر هن ڀيري هوءَ اهڙين دهشتگرد تاڙين تي اُڏامڻ لاءِ نه آئي هُئي- اڄ اُها ڪُونج اسان جي وِچ ۾ ناهي ته هن ديس جون فضائون به فرياد ڪري پُڇن ٿيون ته:
’ڪُونج! تُون ڪيڏانهن وئينءَ؟‘
هاڻي هڪ گهڻ طرفي تحقيق ٿيڻ گهرجي. اسان کي اهو پتو به پوڻ گهرجي ته خود هن جي ولر ۾ هُن جا گهڻا ويري هئا؟
هوءَ تاريخ ساز شخصيت نه ٿي سگهي، پر تاريخ جي اُها چيخَ ٿي ضرور رهندي، جيڪا وارئون وار گُهر پئي ڪندي ته:
لائو تو قتل نامه ميرا، مين ڀي ديک لون!
ڪس ڪس ڪي مُهر هي، سرِ محضر لگي هوئي!
-هن کي ڪنهن قتل ڪيو؟
شايد اِهو سوال صحيح ناهي، صحيح سوال اِهو ٿي سگهي ٿو ته هن کي ’ڪنهن ڪنهن‘ قتل ڪيو؟ هن جي قاتلن ۾ ڪهڙا به گورا، ڪارا ۽ ديسي توڙي وديسي ڇو نه هجن، پر اُنهن کي اهو اِطلاع هجڻ گهرجي ته جهڙيءَ طرح هن جي شهيد پيءُ لکيو هو ته: ’جيڪڏهن مان پاڪستان جو نه، ته به سنڌ جو راڻو ضرور آهيان‘، تهڙيءَ ريت هوءَ جناح جي پاڪستان جي نه، ته به ’جي. ايم سيد جي سنڌ جي سياسي ڪُونج‘ ضرور هئي، ۽ هُن جي قاتلن کي اِهو پتو به پوڻ گهرجي ۽ پوندو به ته:
ائين نه مرندي ڪُونج-
جيسين پوري روههَ ۾،
پورين هُن جي گونج!
(اياز)
سو اسان جي ’سياسي ڪُونج‘ قتل ٿي چُڪي آهي، پر پنهنجي پُڄاڻان هوءَ سڄي روههَ کي رڙِ ۾ تبديل ڪري وئي آهي ۽ اُن رڙندڙ روههَ کي ڪا به مصلحت ماٺ نٿي ڪرائي سگهي.
مون کي ياد ٿو اچي ته ’اوريانا فلانچيءَ‘ انگريزي ٻوليءَ جي آفيمي شاعر ’ڪالرج‘ جي نظم ’سيلاس مارنر‘ مان اُتساهه وٺي، يونان جي انقلابي اليڪوس جي ڀيٽ ’سامونڊي ٻيٽن جي ٻگهه‘ سان ڪندي لکيو هو ته ’اليڪوس! تون سياست جي سمنڊ جو سي گُل (sea gull ) آهين، جنهن کي مارڻ بين الاقوامي جُرم هوندو آهي؛ اُن ڪري تنهنجا قاتل عالمي ڏوهاري آهن‘. پر جهڙيءَ طرح هُوءَ عالمي سطح جي شخصيت هجڻ جي باوجود، ٺِڪر مان ٺهيل گُڏيءَ وانگر ٽُٽڻ کان پوءِ، موهن جي دڙي جي مٽيءَ ۾ دفن ٿي، تهڙيءَ طرح هن جي ’عالمي اميج‘ کي سُسائي، سنڌ تائين آڻي، مان صرف اِهو لکڻ ٿو چاهيان ته سنڌ ۾ ڪُونج جو شڪار مذمت جوڳو جُرم سمجهيو ويندو آهي، اُن ڪري بينظير جي قاتلن کي هن ڌرتيءَ جا اُهي انسان به معاف نه ڪندا، جن کي بينظير ڀُٽو جي سياسي پاليسين سان سَوَ اختلاف هئا.
سنڌ جي ماڻهن جا ڦِسي پيل نيڻَ، لهوءَ ۾ لويل بينظير ته نه ڏسي سگهيا، پر هاڻي اُنهن جون ٽانڊن جهڙيون اکيون، اُهي مڪروه مُنهن ضرور ڏسڻ چاهين ٿيون، جِن سندن ڪُونج جي قتلَ جي سِٽ سِٽي هئي. ممڪن آهي ته ڊي. اين. اي جي ٽيسٽن ۽ ملڪي توڙي بين الاقوامي جاچ ڪندڙ ٽيمن جي ڪوشش سان اُهي هٿ پڌرا به ٿي پون، جن هٿن جي آڱر پستول جي ٽريگر کي پوئتي هٽايو ۽ نظرن جي شورَ کي چيريندي، شيهي جي گولي برق رفتاريءَ سان سفر ڪندي، هن کي اوڍيل اڇي رَئي مان ڪِراس ڪندي، هن جي چَڳُن کي جلائيندي، هن جي اُن مٿي ۾ پيهي وئي، جنهن مٿي تي يتيم ٿيڻ کان پوءِ سنڌ پنهنجو ’ٻاجهارو هٿ‘ رکيو هو.
اُها نياڻي، جيڪا لکن جي انبوهن ۾ امام ضامن واري ٻانهن لهرائيندي هئي، سا هڪ زوردار ڌماڪي سبب ميڊيا جي سمورين ڪئمرائن کان اوجهل ٿي گهايل ڪُونجَ وانگر پنهنجي ’بلٽ پروف لينڊ ڪروزر‘ ۾ ڪِري تڙپڻ لڳي، ۽ گهڙيءَ کان پوءِ پرائيويٽ چئنلن تي ’بريڪنگ نيوز‘ جي صورت ۾ پوري پاڪستان مٿان پاراتن جا گهنگهور بادل ڇانئجي ويا.
هوءَ جا چوونجاهه سالن جي عمر ۾ به ’هنج-اُڏار هاٺيءَ‘ واري خاتون هئي، سا ڪاش! ڀٽ شاهه جي سُريلي سَرَ تان تنبوري جي تارن مان اُٿندڙ اُها سرگوشي ٻُڌي سگهي ها ته:
آءُ اُڏامي هنجڙا، سَر ۾ سارينئي،
متان مارينئي، پاڙهيري پهه ڪري!
- ۽ اُن نياپي تي نماڻائيءَ سان عمل ڪندي، هوءَ رهزنيءَ سبب جڳ مشهور شهر راولپنڊيءَ نه وڃي ها، پر هوءَ ته ڪُونج هئي، سڀ ڄار ڏسڻ جي باوجود، اونچي ڳاٽ اُڏامڻ واري ڪُونج!
راولپنڊيءَ جي اسپتال تائين رَسندي، هُن جي نبض بيهي رهي، ۽ سندس ذهين اکين جون ماڻڪيون ماٺ ٿي ويون هيون.
-۽ هوءَ پنهنجو اُهو آخري بيان به جاري نه ڪري سگهي ته:
ميري چاره گر ڪو نويد هو،
صفِ دشمنان ڪو خبر ڪرو،
وه جو قرض رکتي ٿي جان پر،
وه حساب هم ني چُڪا ديا.
پوءِ هُن جي معالجن ’مقتول ڪُونج‘ کي تابوت ۾ وجهي، پيپلز پارٽيءَ جي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن جي حوالي ڪيو.
-۽ جڏهن هن جو تابوت ماتمي هُجومن جي هٿن ۾ هو، تڏهن ڪنهن سنڌي نوجوان، پنهنجي مقتول ڀيڻ جي تابوت تي اجرڪ وِڌو، جيڪو لوڏن سبب سوال جي نشاني (؟) بڻجي ويو. ڇا هي مُلڪ اُن اجرڪ جي سواليه نشان جو جواب ڏيئي سگهندو؟
هي مُلڪ، جنهن جي ’مُنصف اداري‘ هن جي پيءُ، ۽ ’محافظ اداري‘ هن جي ڀاءُ کي قتل ڪيو، تنهن مُلڪ جي سازشي مقتلَ مان اُها ڪُونج به پنهنجي رَتَ ۾ ٻُڏي نڪتي، جيڪا سرزمين پاڪستان جي پٽ تي ’ڪازان زاڪس‘ جي اُن سِٽ سمان وري ڪڏهن نه اُٿڻ لاءِ ايئن سُمهي رهي، جيئن هُن لکيو هو ته:
’ڪُونج ڪٿي پئي آهي،
۽ هن جا پَرَ ڌرتيءَ تي ائين پکڙيل آهن،
ڄڻ هوءَ پنهنجي نامهربان ماءُ کي،
ڀاڪُر پائيندي هجي!‘
هُوءَ جا انگريزيءَ ۾ سوچڻ جي باوجود، سنڌ جي سمورين عورتن وانگر پيرن فقيرن جي درن تي دُعائون پِنڻ ويندي هُئي، ڇا هُن کي معلوم هو ته ناول جي صورت ۾ لکيل پنهنجي آتم ڪهاڻي ’Report to Greco‘ جي پهرئين پني تي يونان جي نوبل يافته اديب ڪازان زاڪس جا اهي لفظ لکيل آهن ته:
Three Kinds Of sols,
Three prayers:
I. Iam bow in Your hands,
Lord draw me lest rot!
II. Do not overdraw me,
Lord I shall break.
III. Over draw me Lord!
And who cares if I break
ترجمو:
ٽن قسمن جا رُوحَ، ٽي دُعائون:
(1) اي مالڪ! مان تنهنجي هٿن ۾ جهليل ڪَمان آهيان،
پر مون کي ڪشجانءِ نه!
(2) اي مالڪ! مون کي حد کان وڌيڪ نه ڪشجانءِ،
مان ٽُٽي پونديس!
(3) اي مالڪ! مون کي جيترو ڪشي سگهين ڪش،
جي مان ٽُٽي به پيس، ته به ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي؟
منهنجو خيال آهي ته بينظير ڀُٽو پهرئين قسم جي رُوحَ جي پهرين دُعا هئي.
اسان جي معاشري ۾ اُهي ٽن قسمن جا رُوح، ٽن قسمن جون دُعائون گهرندا رهن ٿا. ٻيو ته ٺهيو، پر عجب جهڙي ڳالهه اها آهي ته خود ڀُٽو خاندان به انهن ٽن قسمن جي رُوحاني رجحانن ۾ ورهايل آهي. بينظير ڀُٽو جو تعلق پهرئين قسم جي رُوحاني دُعا سان هو. هوءَ سياست ۾ جهيڙي ۽ جدوجهد جي علامت ٿي ته رهي، پر هن سدائين اُصولن جي حوالي سان آزمائش کان پاسو ڪيو. ممڪن آهي ته اُن جو بنيادي ڪارڻ اِهو هجي ته هوءَ عورت هئي، ماءُ هئي، هن نٿي چاهيو ته هن جا ٻارَ يتيميءَ جي اندوهناڪ اُسَ ۾ ڀٽڪن. هُن کي پتو هو ته اولاد کي معاشري جي بيرحم موسمن کان صرف ماءُ جي ڇايا ئي محفوظ رکي سگهندي- باقي دنيا ۽ دولت جي ڪا به ڇِت ۽ ڇٽي، اُن تتيءَ ٿڌيءَ ۽ جُهڙي ڦُڙيءَ کي روڪي نه ٿي سگهي، جيڪا يتيم ٻارن جي مٿن تي هلاڪوءَ جي ڪاهه وانگر ڪِرندي آهي. اُن حوالي سان بينظير جي بچاءَ ۾ صرف اُهو دليل پيش ڪري سگهجي ٿو ته جيستائين هن جي وجود ۾ مامتا جو احساس نه انگوريو هو، تيستائين هوءَ به پنهنجي پيءُ ۽ ڀاءَ وانگر، بي ڊپي ۽ صفا سرڪش هئي، ڇو ته ضياءُ جهڙي ظالم دڪٽيٽر جي دور ۾ هوءَ مٿي تي پيپلز پارٽيءَ جي ٽه رنگي جهنڊي جي پَٽي ٻڌي، پَلن جا رستا پهرن ۾ جهاڳيندي ايندي هئي. ان دور ۾ به سفاڪ سرڪار جا ’شارپ شُوٽر‘ (sharp shooters) اِن ڇوڪريءَ کي زندگيءَ جي وڻ تان ڪيرائي ٿي سگهيا، جيڪا جمهوريت جي آزاد فضائن ۾ اُڏامڻ لاءِ بيتاب ڪبوتري هئي.
هن جي اُن وقت واري جوش ۽ جذبي کان متاثر ٿي، احمد فراز جهڙا نج رومانوي شاعر به اهڙا ولولا انگيز نظم لکندا هئا ته:
ميري غنيم ني
مجهه ڪو پيام ڀيجا هي،
ڪه حلقه زن هين
ميري گرد لشڪري اُس ڪي
فصيل شهر ڪي
هر بُرجَ، هر مناري په
ڪمان بدمست ستاده هين،
عسڪري اُس ڪي
وه برق لهر بُجهادي گئي هي،
جس ڪي تپش
وجودِ خاڪ مين
آتش فشان جگاتي ٿي
بِڇا ديا هي بارود اُس ڪي پاني مين
وه جُوءَ آب جو ميري گلي ڪو آتي ٿي
تبهي تو لوچ ڪمان ڪي
زبان تيرِ ڪي هي!
اُن وقت بينظير ڀُٽو جي لهجي ۾ ارجن جي هٿ ۾ جهليل ڪمان جهڙي لچڪ ۽ سندس لفظن ۾ ڪنهن به دئيت کي دُڦ ڪندڙ تيرن جو اثر هو. پر جڏهن هن جي پوتيءَ جهڙو پرچم گهونگهٽ بڻجي، هڪ ماءُ جي شفيق آنچل ۾ تبديل ٿي ويو، تڏهن هوءَ آزمائشن جي ميدان کي الوداع چئي، اهڙي محفوظ ڪُنڊ جي متلاشي ٿي وئي، جتي هُن جا ٻچڙا حفظِ ۽ اَمان ۾ رهي سگهن.
اُن ڪري واضح رهي ته بينظير ڀُٽو، بلاول کي جنم نه ڏنو هو، پر بلاول به پنهنجي جنمَ ذريعي اهڙيءَ عورت کي وجود ۾ آندو هو، جنهن کي ڏسي ۽ ٻُڌي ماڻهو پُڇڻ لڳا ته:
’بينظير ڀُٽو کي ڇا ٿي ويو آهي؟‘
ڪاش! سياست جي سيني ۾ ايتري احساس جي گُنجائش به هجي ها، جو اُهو اُن عورت کي سمجهي سگهي ها، جيڪا اڳ جيان اڪيلي نه هئي، هُن جي هٿ ۾ پنهنجي ننڍڙي پُٽ جي پتڪڙي چيچ به هُئي!
پر جڏهن هُن جلاوطنيءَ جي دُور افتاده ۽ محفوظ مقام تي پنهنجا ٽيئي ٻار پالي جوان ڪيا ته وري پنهنجي رَئي کي چيلهه سان ٻڌي، هوءَ ميدان ۾ اچي وئي، ۽ سڀني خطرن کي سامهون للڪاري، هُوءَ اهڙو لاش ٿي ڪِري، جو آڪاش به رَڙ ڪري ڌرتيءَ کي چيو ته:
اهڙا ئي ڄڻجانءِ!
هي جي مڙهه مقام ۾،
کُنهبن ۾ کڻجانءِ!
(اياز)
پر اُن سان گڏ اهو سوال ٿو پيدا ٿئي ته ڇا هڪ ماءُ جي حيثيت ۾ هن کي اِهو حق نه هو ته هُوءَ پنهنجن ٻچڙن جي محفوظ پالنا ڪري، اُنهن جي تعليم ۽ تربيت جا ابتدائي ڏاڪا عبور ڪري ۽ هڪ ماءُ جي طور پنهنجن فرضن جي بجا آوري ڪري؟
هڪ فرد جي حيثيت سان هن کان اِهو حق ڪير به ڦُري نه پيو سگهي، پر تاريخ ۾ عظيم مقام حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ فرد کي پنهنجن روايتي حقن تان هٿ کڻڻو پوندو آهي. گهر ۽ سنسار جي وِچ تي هڪ چانئٺ ئي ته هوندي آهي. اڪثر عظمتن کي اُنهن چانئٺن جي ٻِچتائيءَ جي ڪيفيت ۾ پَسيو ويو آهي. دنيا جي شاعريءَ ۾ اُن ڪيفيت کي ڪافي چٽيو ويو آهي، جنهن ڪيفيت گهڻن گهوٽن کي ان ريت اُلجهائي رکيو آهي ته:
هيڏانهن دار اسان جي يار،
هوڏانهن پاڻياريءَ سان پيار!
اياز تي به اُن ڪيفيت، اُن وقت ڀرپور حملو ڪيو هو، جڏهن هو سکر جيل ۾ قيد هو ۽ هن جا ٻارَ، هن سان سَهمي سَهمي ملاقاتون ڪندا هئا!
پر جڏهن در ٻاهريون دُک، در اندرئين دُک تي غالب ٿي ويندو آهي، تڏهن انسان اُن حيثيت کي ماڻي وٺندو آهي، جو عظيم شاعرن جا اهڙا شعر، هن مٿان گُلن جي پنکڙين جيان نڇاور ٿيندا آهن ته:
مينديءَ رَتا هٿڙا، ڪجل ڀِنا نيڻ،
سڀني وِڌا ويڻ، پر ويندڙ، ويندا ئي رهيا!
(اياز)
هُو جي کَڙيون کُوههَ تي، ٻانهُن پائي کَنجَ،
ڏسي روئڻهارڪيون، سنجيل گهوڙا سنجَ،
هر هر ڇِڪي هنجَ، چُمن پنهنجا ٻارڙا!
(اياز)
تاريخ ۾ فرد جو اِهو ڪردار، بينظير ڀُٽو کي سدائين سڏيندو رهيو، پر هِن جي ڪنهن به ڪتاب، ڪنهن به مضمونَ ۽ ڪنهن به بيان ۾ اُتر، لاڙ ۽ وِچولي جي اُنهن بلاولن ۽ بختاورن جو ذڪر نه آيو، جيڪي هن کي پنهنجن پتڪڙن هٿن سان سدائين سڏيندا رهيا ته:
’اسان جي قومي ماءُ!
اسان ڏي آءُ،
اسان کي کيرُ کپي ۽ ڪتابُ کپي.
بس اهو ننڍڙو انقلاب کپي!‘
آءٌ اِهو فيصلو اِتهاس جي ضمير جي حوالي ٿو ڪريان ته هوءَ ’پُورب جي ڌيءُ هئي يا پڇم جي‘، پر آءٌ اُن پوائنٽ تي ڪنهن به قسم جو ’فڪري ڪمپرومائيز‘ ڪرڻ نه ٿو چاهيان ته هوءَ سڀ کان وڏي سياسي پارٽيءَ جي سربراهه جي حيثيت ۾ ’مشرق جي ماءُ‘ ضرور هئي، ۽ هن کي پنهنجو اُهو ٻاجهارو ڪردارُ پوري ٻَل سان ادا ڪرڻ کپندو هو. هي اُهو ئي ڪردار هو، جنهن جي اُپٽار ڪازان زاڪس پنهنجي جڳ مشهور ناول ’Recrucification of Christ‘ يعني ’يسوع ٻيهر صليب تي‘ ۾ ڀرپور طرح ڪئي آهي؛ پر جيئن ته منهنجي تمام گهڻي گهري تجزئي مطابق هوءَ ڪازان زاڪس پاران بيان ڪيل ’رُوحن جي ٽن قسمن مان پهرئين قسم جو رُوح هئي،‘ اُن ڪري هن انهيءَ رُوحاني ڪشمڪش کان سدائين ڪنارو ڪيو، جيڪا انسان جو رُوح چيهاڙي ڇڏيندي آهي. پر، ڇا بينظير ڀُٽو جي ساههَ کي اُنهي ساهَه گُهٽيندڙ ’اسٽيٽ آف مائينڊ‘ [State of Mind] جا جهٽڪا نه آيا هوندا؟ ڪيئن نه آيا هوندا؟ هن جي ڪيفيت کي ڪافڪا جهڙو رائيٽر ئي ڪاغذ تي لاهي سگهي ٿو.
هُن هڪ ڀيري وزير اعظم جي حيثيت سان پنهنجي مالياتي صلاحڪار تي لڳندڙ ڪرپشن جي الزامن جو جواب ڏيندي چيو هو ته: ’اِهو صحيح ناهي، جو هڪ نِج پروفيشنل ماڻهوءَ جي مٿان اجايا الزام لڳايا وڃن، اهڙا ماڻهو تمام گهڻا حساس هوندا اهن‘. پوءِ هن پنهنجي حوالي سان اهو شايد بيخياليءَ سان چيو: ’جڏهن ته اسان سياستدانن جي محسوساتي چمڙي ڪافي موٽي هوندي آهي‘. مون به سدائين اُهو ئي محسوس ڪيو آهي ته اُن ناريءَ جي احساساتي حِس وڏيءَ حد تائين ’شاڪ پروف‘ [Shock Proof] هوندي، نه ته اهڙي پوزيشن ۾ هُجڻ جي باوجود هوءَ فرانز فينن ۽ عبدالواحد آريسر جي ’مٽيءَ هاڻن ماڻهن‘ لاءِ ڪُجهه نه ڪري سگهي، اهو ڪيئن ممڪن آهي؟ پر جيڪڏهن اڪيلس جهڙي انسان جي به ڪا ڏُکندڙ گَهڙي ٿي سگهي ٿي ته ’پاڪستاني سياست جي نازڪ نازيءَ‘ کي گهڻ پاسائان تير هوندا. هُوءَ ڪيترائي ڀيرا اُن احساساتي ڪيفيت مان گذري هوندي، جنهن جو هڪ خاصو اظهار اُن اردو شعر ۾ آهي ته:
ديکا جو تير کا ڪي، ڪمين گاه ڪي طرف،
اپني هي دوستون سي ملاقات هو گئي!
بينطير ڀُٽو جيڪا پنهنجي جسماني صحت جي سلسلي ۾ ڪافي کان گهڻي ڪُجهه ڪانشيس [Conscious] هئي، تنهن جي رُوح تي ڪيترا گهاوَ هئا، اُن جو پتو شايد هن رُوءِ زمين جي ڪنهن به انسان کي نه هُجي. ڇا هُن هر سمجهوتو مسرت آميز مسڪراهٽ سان ڪيو هوندو؟ هوءَ خانداني طور تي وارياسي جي وارثياڻي هئي، هن جي ڪيترين ئي مصلحتي مُسڪراهٽن جي ڀيٽ ’ٿُوهر جي گُلن‘ سان به ڪري سگهجي ٿي. ڪهڙي خبر ته مملڪتي سربراهه جي حيثيت سان هن ڪيترا ڀيرا کڙڪ تڙڪ سيليوٽن طرف ڪروڌي ڪراهٽ سان تڪيو هوندو ۽ اپوزيشن جي اُس ۾ هن مٿان ڪيترا مِهر ڀريا مينهن وٺا هوندا. سچل سائينءَ چيو آهي ته: ’انسان جو من سدائين هڪجهڙو نه هوندو آهي‘ مان پنهنجي ناقص عقل جي بنياد تي سمجهان ٿو ته مير مرتضيٰ جي شهادت کانپوءِ اُها بينظير ڀُٽو ڪوڙي نه هئي، جنهن چيو هو ته: ’مان هاڻي وِزارت عظميٰ قبول نه ڪنديس، ڀلي مون کي اها آفر سونَ جي ٿالهه ۾ رکي ڇو نه ڪئي وڃي‘، اُن وقت هن جي رُوح جي جهنگ ۾ هڪ ’شهيد شينهن ڀاءُ،‘ اُنهن راتين جو بي انتها گجگوڙ ڪندو هو، جن راتين کي اِمپورٽيڊ ٽرنڪولائيزر به سمهاري نه سگهندا هئا.
منهنجي چوڻ جو مطلب فقط ايترو آهي ته جنهن عورت کي مان سندس حياتيءَ ۾ احساسن جي انقلابي اصولن جي روشنيءَ ۾ ظالم سمجهندو هئس، هُن جي مرتيي/شهادت کان پوءِ هن جي ياد ۾ ٻري پيل ميڻ بتيءَ جي روشنيءَ ۾، هُن جي اها مظلوم صورت پسي رهيو آهيان، جيڪا هن جي ديس واسين جي ڳوڙهن ۾ پُسيل آهي.
سنڌ جي عام ماڻهوءَ کي بينطير ڀُٽو ڪيترو پنهنجو سمجهيو؟ سندس سياسي رڪارڊ انهيءَ سوال جو تفصيلي جواب فراهم ڪري سگهي ٿو، پر جيستائين سنڌ جي عوام پاران بينظير ڀُٽو کي پنهنجو سمجهڻ واري سوال جو تعلق آهي ته سنڌي عوام هن کي پنهنجي سُوءَ واري سڳي ۾ هڪ املهه موتيءَ وانگر پوئي، سدائين پنهنجي ساهه سان سلهاڙي رکيو. سنڌ جي عوام ذوالفقار علي ڀُٽي جي شهادت کانپوءِ بينظير ڀُٽو کي[ڀُٽي کان به وڌيڪ ]پنهنجي ’ڀاڳ واري پٿر‘ طور پنهنجي من جي مُنڊيءَ جي ٽِڪ بڻائي رکيو.
پر ستاويهن سالن جي اوسيئڙي دوران ڪاهوءَ مٿان ڪيترائي چنڊ اُڀري وِسامي ويا، پر هن ڌرتيءَ جي دل تي آيل دردن جي تاريڪي ختم نه ٿي، توڙي جو اُها مشعل به اُجهامي وئي، جنهن کي سنڌ جي عوام طوفانن ۾ به جلندو رهڻ جي عزم سان روشن ڪيو هو.
عبدالواحد آريسرَ، هن ڪتابڙي ۾ بينظير ڀُٽو کي اُميد جي علامت طور پيش ڪيو آهي. مون کي ٻي خبر ناهي، پر منهنجو خيال آهي ته ’عزم ترندو آهي ۽ اُميد اولجندي آهي‘. موهن جي دڙي جا ماڻهو صدين جا سيءَ، اُنهيءَ باهڙيءَ تي هٿ سيڪيندي، ڪاٽي رهيا هئا، جنهن باهڙيءَ جو نالو ’بينظير‘ هو. هوءَ سنڌ جي عوام جي دلين ۾ ٻرندڙ اُهو ديپ هئي، جنهن کي اُنهن سدائين ٻرندو رکڻ ٿي چاهيو؛ پوءِ اُن لاءِ ڪڏهن اُنهن کي اکين جا لُڙڪ ته ڪڏهن دل جو لَهُو به تيل ڪري ٻارڻو ٿي پيو.
اياز لکيو آهي ته:
نه ديپ دُونهاٽجي وڃي هي، لِلاٽ جي لاٽَ شال جَرڪي!
پِرهه پري آ، پتو نه آهي، ته رات ڪيسين ڏُهاڳ ڏيندي!
سنڌ جي عوام کي اجتماعي طور تي ڪنهن جذباتي ڪارڪن کان وڌيڪ فهم آهي، ماڻهن کي معلوم آهي ته اُنهن جي ’حقيقي آجپي جي پِرهه‘ گهڻو پري آهي، هُو، اُها ڪاري راتِ، بينطير ڀُٽو جي جمهوري جوتِ جي سهاري گذارڻ لاءِ مجبور هئا. بينظير ڀُٽو جي سياسي حامين هن کي ڪڏهن ’ملير جي مارئي‘ ته ڪڏهن ’سياست جي سسئيءَ‘ واري علامت طور پيش ڪيو، پر هن جي شهادت واري واقعي ته اهو ثابت ڪيو ته: بينظير ڀُٽو ’سياسي سَسئيءَ‘ بدران سنڌ جي عوام لاءِ اهڙو ’پنهون‘ هئي، جنهن سان هيءَ قوم سَسئيءَ جهڙو پيار ڪندي هئي، اُهو ئي سبب آهي ته جڏهن اليڪٽرانڪ اسڪرينن ۽ اخبارن جي ڪاغذن تي ’بينظير پُڄاڻان‘ وارا اکر اُڀريا ته ’سَسئيءَ جهڙي سنڌي قوم‘ پنهنجي ’ڀنڀور‘ جهڙن شهرن کي باهيون ڏيئي ڇڏيون:
پُنهون پُڄاڻان، ڏجي باهه ڀنڀور کي!
(شاهه)
ڪنهن به عمل ۾ ماڻهوءَ جو مزاج بنيادي ڪردار ادا ڪري ٿو. منهنجي اها ايماندارانه راءِ آهي ته بينظير ڀُٽو عوام جي هٿ ۾ جهليل هڪ اهڙي ڪمانِ هُئي، جنهن سدائين پنهنجي دِل ۾ نه ڪَشجڻ جي دُعا ٿي گُهري، جڏهن ته هُن جو شهيد والد ٻئي قسم جو رُوح هو ۽ هڪ سياسي ڪمانِ جي صورت هو. هو پنهنجي دل ئي دل ۾ عوام کي اِها پارت ڪندو هو ته هن کي اُن حد تائين نه ڪشيو وڃي، جو هُو ٽڙڪاٽ ڪري ٽُٽي پوي.
جڏهن ته ذوالفقار علي ڀُٽي جي ٻنهي پُٽن جيڪا واٽ ورتي، اُها ڪازان زاڪس پاران بيان ڪيل ٽئين قسم جي رُوح جي راهه هئي. اُن قسم جو رُوح پنهنجي مالڪ کي اُها ئي وينتي ڪندو آهي ته هو ڀلي کيس آخريءَ حد تائين ڪشي ۽ اُن ڪشمڪش ۾ جيڪڏهن هُو ٽُٽي به پوي ته اُن جي کيس ڪا به پرواهه ناهي، ڇو ته ملڪيت ماڻهوءَ سان ڪهڙيءَ ريت اعتراض ڪري سگهي ٿي! پر هڪ ماءُ لاءِ عوامي سياست ۾ انقلابي ٿي، ٻيءَ ۽ ٽينءَ ڪيٽيگريءَ جو رُوح ٿيڻ نهايت ڪٺن آهي.
مون کي بينظير ڀُٽو جي حوالي سان تمام گهڻو لکڻو آهي، مان ذوالفقار علي ڀُٽي ۽ مير مرتضيٰ جو به قرضي آهيان. اُنهن تي مان جيئن سوچيو ۽ سمجهيو آهي، تيئن پنهنجي دور سان شيئر ڪرڻ جو فرض ادا ڪرڻو آهي، پر اڃا مان ذهني تياري پئي ورتي ته ’سنڌ جي سياسي ڪُونج‘ قتل ڪئي وئي ۽ هن جي سڄي پسمنظر، سندس مڪمل شخصيت ۽ رُوپ سروپَ کي ساريندي، سندس قتل واري درد جي دُونهين ڀريل راتين دوران مان سنڌ جي پوڙهي ٻالشويڪ ’سوڀي گيانچنداڻيءَ‘ سان گڏ ڄامشوري ۾ گُهلندڙ اُتر جي ٿڌين هوائن ۾ ٻرندڙ باهه تي هٿ سيڪيندي، اڪثر بينظير ڀُٽو جي سلسلي ۾ عرب دنيا جي عظيم شاعر نذار قابانيءَ جي هڪ نظم جي سِٽن کي سُور واري سڳي جيان پنهنجي ساهه ۾ سوريندو رهيس. هي نظم، نذار قابانيَ تڏهن لکيو هو، جڏهن هُن جي جيون ساٿياڻي ۽ عرب دنيا جي خوبصورت ۽ مشهور خاتون ’بلقيس الراوي‘، لبنان جي سفارتخاني تي اسرائيلي حملي دوران قتل ٿي وئي هئي. احساس جي نه ڪا قوم هوندي آهي، ۽ نه ئي اُن کي ڪنهن مخصوص جاگرافيءَ جي دائري ۾ جهلي سگهجي ٿو: اُن ڪري بلقيس الراويءَ جي شهادت وارو نظم، آءٌ ، شهيد بينظير ڀُٽو کي ڄڻ ڪنهن امانت جيان ارپي رهيو آهيان:

بلقيس الراويءَ جي وارن ۾ ٻارنهن گُلاب
مون کي معلوم هو ته هُن کي قتل ڪيو ويندو،
۽ هُن کي به معلوم هو ته مون کي قتل ڪيو ويندو،
ٻيئي اڳڪٿيون سچ ثابت ٿيون.
هُوءَ ڳورن پٿرن هيٺيان،
هڪ پوپٽ جيان مُئل ملي،
(جهالت جو دور)
۽ مان ڪِري پيس،
تاريخ جي زهريلن ڏندن جي وِچ ۾،
بُکايل گيتَ،
عورتن جا نيڻَ،
۽ آزاديءَ جو گُلابُ.
***
مون کي معلوم هو ته هوءَ قتل ڪئي ويندي،
ڇو ته هوءَ بد صورت دور ۾ بيحد خوبصورت هئي،
مِلاوتي دور ۾ نِجُ هئي،
بدمعاشيءَ واري دور ۾ شاندار،
هُوءَ هڪ ناياب موتي هُئي،
ڪُوڙي ڪَچَ جي ڍيرَ ۾،
هوءَ هڪ بينظير عورت هئي،
نقلي عورتن جي ميڙ ۾!
***
مون ڄاتو پئي ته هُن کي ماريو ويندو،
ڇو ته هُن جا نيڻَ ٻِن ندين جي ميلاپ جهڙا هئا،
هُن جا وارَ بغداد جي ’موال‘ جيان لمبا هئا،
هُن جي ديَس جو احساسُ،
برداشت نه پئي ڪري سگهيو ايتري ساوڪَ،
هي ديسُ اُنهن هزارن کجُور جي وڻن جي جهلڪَ
برداشت نه ٿو ڪري سگهي،
جيڪا بلقيس جي اکين ۾ نظر ايندي هئي.
***
مون کي پتو هو ته هُن کي قتل ڪيو ويندو،
ڇو ته هُن جي وِکَ،
جزيرن کان وڏي هئي،
۽ هُن جي ورثي
هن کي اِها اجازت نه ٿي ڏني ته
هوءَ زوال واري دور ۾ زنده رهي.
هُوءَ جا چاندني هئي،
سا تاريڪيءَ ۾ ڪيئن ٿي جِي سگهي؟
***
هُوءَ پنهنجي فخر جي شِدت ۾ ،
سمجهندي هئي ته؛
هيءَ ڌرتي هن لاءِ نهايت ننڍڙي آهي،
اُن ڪري هُن پنهنجو سُوٽ ڪيس پيڪ ڪيو،
۽ خاموشيءَ سان، ڪنهن کي ٻُڌائڻ کان سواءِ رواني ٿي وئي!
***
هُن کي اِهو خوف نه هو ته
هُن جو ديس، هن کي قتل ڪندو،
پر هن کي اِهو ڊپ هو ته
هن جو ديسُ پنهنجو پاڻ کي ماريندو.
***
شاعريءَ جي ڀريل ڪڪرَ جيان،
هُوءَ منهنجن نوٽ بُڪن ۾ وسندي رهي،
مڌ....ماکي......۽....پکيئڙا
سُرخ پٿر
۽ منهنجن احساسن ۾،
هُوءَ ٻيڙيءَ-سِڙهه جيان هئي:
هُوءَ جا ياسميني چانڊوڪي هئي،
هُن جي روانگيءَ کان پوءِ،
پاڻيءَ جو دور پُڄانيءَ تي پهتو،
۽ اُڃَ جو زمانو شروع ٿيو!
***
مون کي سدائين محسوس ٿيو ته،
هُوءَ موڪلائي رهي آهي.
مون کي سندس نيڻن ۾،
سدائين بادبان نظر آيا،
هُن جي ڇپرن ۾،
رن وي (Run way) تان اُڏامندڙ جهازن جي جهلڪَ هئي.
هُن سان جيونَ جي ڏورِ ٻَڌڻ کان وٺي،
مون کي هُن جي پَرسَ ۾،
اهڙن مُلڪن جون ويزائون
۽ ٽِڪيٽون نظر آيون،
جن مُلڪن ۾ هوءَ ڪڏهن به نه وئي.
جڏهن به مان هُن کان پُڇا ڪندو هوس ته:
تنهنجي پَرسَ ۾ هي دستاويزَ ڇو آهن؟
هوءَ جواب ڏيندي هئي ته:
’ڇو ته منهنجي انڊلٺ سان ملاقات رِٿيل آهي!‘
***
اُنهن مون کي اُهو پرسَ ڏنو،
جيڪو پٿرن هيٺيان پيل مليو،
جڏهن مون هُن جو پاسپورٽ،
ٽڪيٽون ۽ ويزائون ڏٺيون،
تڏهن مون کي معلوم ٿيو ته:
مون بلقيس الراويءَ سان نه،
پر هڪ انڊلٺ سان،
جيون جي ڏور ٻَڌي هُئي.
***
جڏهن خوبصورت عورت مرندي آهي،
ڌرتيءَ پنهنجو توازن وڃائي ويهندي آهي.
چنڊ سئو سالن جي سوڳ جو اعلان ڪندو آهي
۽ شاعري بيروزگار ٿي ويندي آهي.
***
بلقيس الراوي
بلقيس الراوي
بلقيس الراوي
مون کي هُن جي نالي جو ترنم وڻندو هو.
مون هُن سان ڪڏهن به پنهنجو نالو نه ڳنڍيو،
صرف اُن خوفَ سبب
ته متان ڍنڍَ جو پاڻي ميرو ٿي وڃي،
۽ هڪ سَر پنهنجي سُونهن وڃائي ويهي!
***
هُوءَ اهڙي عورت هئي،
جنهن گهڻو جيئڻ نه ٿي چاهيو،
هُوءَ ميڻ بتين ۽ لالٽينن سان جَڙيل هئي،
۽ شاعريءَ جي پَل جيان،
هُوءَ آخري سِٽ کان اڳ،
ڌماڪي سان ڌرتيءَ تي پکڙجي وڃڻ واري هُئي!

- اعجاز منگي
ڄامشورو
31 جنوري 2008ع

شهيد بينظير کي ڀيٽا : حاجي ساند

لوڪ جو هن ڇا نِيو هو
ڪهڙي ڌراوت هُئي ڦري!
ڪهڙو ڌاڙو هُن هنيو هو،
هُن ڪنهن جو ڇا نِيو هو!
هُن ته بس پنهنجون اکيون
ڪنهن خواب لئه کوليون هيون!
خواب، جنهن ۾ ديس هن جو ڦُول واڙيون هو سڄو،
ديس جون گليون هيون،
هِير جِن ۾ ٿي رُلي
کاٽ پئي خوشبو هنيا!
هر ڀَونر جي ڀاڪُر منجهان،
ڪويلن جي ڪنٺ مان،
اَنب جي ڏارن مٿان،
گيت، هو جيڪو ويو ٿي
ڀونءِ ساريءَ ۾ هُلي!
چنڊ جي گستاخ ڪِرڻن
ياد جا ٿڌڙا ڪڍي،
نِنڊ ڪنهن جي ٿي کَسِي!
ڇا ته هن جا پيرَ ها،
هوءَ گُذريءَ ٿي جِتان،
باک جو ٿِيو ٿي جنم،
۽ انڌيرا موت پنهنجي ٿي مُئا
۽ چڪورن مُرڪندي،
چاهه جون ڀريون چَٽيون ٿي
ڦُول وِچڙيا ٿي وِکن سان
واسبيون وييون گهٽيون ٿي
۽ اُميدن جي خزانيل
هَر ٽار تي ٽهڪي پيا،
ڪيئي رتاوان ڦُولڙا
پوپٽن جي پيار جا
تِن تي پيرا ٿي کُٽا
سُونهن تي اُلري وريل
هر هَچاري هٿ کي
هوءَ هئي آڏي ڦِري
هُن چِٻرن تي چِڙي
چنڊ سان عداوت هئي ڦري
لوڪ جو هن ڇا نِيو هو !
ڪهڙي ڌراوت هئي ڦري؟

حاجي ساند

اُميدَ جو قتل

هُوءَ اٺن سالن کان پوءِ آسن، اُميدن، جذبن ۽ خوبصورت خواهشن کي کڻي پنهنجي ماتر ڀُوميءَ تي موٽي هئي، ۽ ڪراچي ايئرپورٽ تي لهڻ وقت ته هوءَ ’مياڻيءَ جي گُل‘ وانگي تازي ۽ بهارَ جي بادل وانگر هشاش بشاش لڳي رهي هئي. شايد کيس خبر نه هُئي ته جنهن ’اسٽيٽ‘ ۾ هوءَ گُل پوکڻ آئي هئي، اُتي گولين جو فصل اڳ ۾ تيار ٿي چُڪو هو، ۽ هُن جو پهريون استقبال، گولين جي وسڪاري ۽ گُلاب جي ٽارين مان ڇڻندڙ گُلن وانگر ڪِرندڙ لاشن سان ٿيو.
هن پوءِ به چيو ته: ’آءٌ پنهنجي ماڻهن سان مِلڻ چاهيان ٿي، ۽ سَنجها ويلي لاڙڪاڻي جي سارين جي خوشبوءِ سُنگهڻ چاهيان ٿي‘، پر سندس اها تمنا پوري نه ٿي سگهي، ڇو ته هُن لاءِ تاڙ ۾ ويٺل شڪاريءَ جي گولي تيار ٿي چُڪي هئي ۽ هن گولي هلائيندڙ هٿيار جو ٽريگر ايڏو تپي چُڪو هو، جو قاتل جا هٿ به سڙڻ لڳا هئا. اُن ڪري هو گهڻو وقت اُهو هٿيار پنهنجي هٿ ۾ رکي نه ٿي سگهيو: هُوءَ جيڪا سارين جي خوشبوءِ پنهنجي ذهن ۾ جذب ڪرڻ آئي هئي، سا جلد ئي سنڌ جي مٽيءَ جي خوشبوءِ ۾ ويڙهجي وئي.
مسئلو هيءُ آهي ته هُن کي گُهرائي ايترو جلد ڇو مٽيءَ ۾ ملايو ويو؟ جيستائين آءٌ سمجهي سگهيو آهيان ته جڏهن هوءَ مُلڪ کان ٻاهر هئي، اُن وقت هُن جي سوچَ ۾ تبديلي اچڻ شروع ٿي وئي هئي، پر پوءِ به هُن جو لهجو حاڪمن لاءِ سمجهوتي وارو (Compromising) هو. اُن تبديليءَ جو احساس مون کي اُن وقت ٿيو، جڏهن هُن ٻاهر رهندي، سنڌ جي آزاديءَ جي ’منگل پانڊي‘ يعني شهيد سميع الله ڪلهوڙي جي شهادت جي مذمت ڪئي- هونئن نه ته اڳي پ پ پ وارن لاءِ ڪنهن قومپرست جو قتلُ، پاڪستان جي سالميت لاءِ ضروري هوندو هو. اُن کان پوءِ هُن ٻاهر رهندي ئي جسقم جي باندي اڳواڻ ڊاڪٽر صفدر سرڪيءَ ۽ بلوچستان جي اڳوڻي وزيرِاعليٰ اختر مينگل جي لاءِ همدرديءَ وارا بيان ڏنا. اُن جي باوجود هُن کي حڪمرانن جي واعدن تي اعتبار هو، جو هُوءَ چوندي رهي ته: ’جنرل صاحب اسان جي مطالبن تي وردي لاٿي ۽ مون کي اُميد آهي ته هُو چونڊون به شفاف ڪرائيندو‘.
اهڙيون اُميدون ۽ آسرا کڻي، هوءَ ڏکڻ ايشيا جي عمر مختار- نواب خير بخش مريءَ سان مِلي هئي ۽ کيس ڪُجهه صلاحون پڻ ڏنيون هئائين. نواب صاحب اسان جي وفد کي سندس پُٽ بالاچ مريءَ جي [تعزيت ڪرڻ دوران] ٻُڌايو هو ته: ’هيءَ ڪهڙي سنڌياڻي آهي، جيڪا پنهنجي پيءُ ۽ ڀائرن جي قاتلن جي مزاج کي سمجهي نه سگهي آهي. ڪٿي ايئن نه ٿئي، جو اسان کي بچائڻ کان اڳي هوءَ پاڻ نه هلي وڃي؛ ڇو ته پنجاب جي مِزاجَ کي جيترو اسان مظلومن سمجهيو آهي، ايترو اقتدار ۾ شريڪ رَهندڙن نه سمجهيو آهي‘.
پر پوءِ به هوءَ پاڻ ۾ تبديليءَ واري عمل کي تيز ڪندي وئي. بينظير ڀُٽو، بلوچستان جي ’چي گويرا- بالاچ خان مري‘ کي خراجِ تحسين پيش ڪيو. شهيد نواب اڪبر بُگٽيءَ جو ڪيس به کڻندي رهي ۽ حڪمرانن ڏانهن اُن جو لهجو انتهائي تلخ ٿيندو ويو؛ ڇو ته شايد ٻاهر رهڻ وقت کيس خبر نه هئي ته جنهن ملڪ کي هوءَ ’گُلستان‘ ڇڏي وئي هئي، سو ’کنڊرن‘ ۾ تبديل ٿي چُڪو آهي ۽ عوام کي مهانگائيءَ ۽ بيروزگاريءَ جي راڪاسَ ڳِڙڪائي ڇڏيو آهي. اٽو ۽ کنڊ، جنهن جون قيمتون هوءَ ڇهه رُپيا ڪلو تائين ڇڏي وئي هئي، ۽ پيٽرول جيڪو هن جي دور ۾ 10 رُپيا لِٽر هو، سو اُنهن جا اگهه وڌي 30 کان 60 رُپين تائين پهچي چُڪا هئا، ۽ سنڌ جو نوجوان، بيروزگاريءَ جي لعنت ۾ ايترو ته وَڪوڙجي چُڪو هو، جو خودڪشيءَ تي مجبور هو. اِنهن حالتن، هن کي حڪمرانن ڏانهن پنهنجو لهجو ۽ رَويو وڌيڪ سَخت ڪرڻ تي مجبور ڪيو- ۽ پاڪستان جا حڪمران پنهنجي آقائن جي چوڻ تي جي. ايم. سيد کان وٺي اڪبر بُگٽيءَ ۽ نواب خير بخش مريءَ تائين ڪنهن به سخت لهجي اختيار ڪرڻ واري ليڊر کي پسند ڪرڻ لاءِ تيار نه هئا، نه آهن ۽ نه وري رهندا. نتيجي طور هُنن سنڌ کي ’بينظير جو گُلابي جسم‘، لاش جي صورت ۾ موڪليو ۽ پوءِ سنڌ به واهه جو پاڻ ملهايو! آءٌ اِيئن چوندس ته هوءَ ويندي ويندي جيئن پاڻَ احتجاجَ جي پيداوار هئي، تيئن سنڌي قوم کي احتجاج جو هڪ نئون رنگ ۽ ڍنگُ سيکاري وئي، ۽ اُن سان گڏوگڏ ’فڪرِ سيد‘ کي نئين تازگي به ڏئي وئي؛ جنهن جا نعرا ’نه کپي نه کپي، پاڪستان نه کپي‘ سندس تدفين وقت ’ڳڙهي خدابخش‘ ۾ ٻُڌڻ ۾ آيا، ۽ بعد ۾ پنجاب جي چوڌرين، پنهنجن زهريلن اِشتهارن ذريعي سنڌي قوم کي الڳ ٿلڳ ڪري بيهاريو؛ جيڪو ئي فڪرِ سيد جو بُنيادي نُڪتو آهي.
بينطير ڀُٽو جي روانگيءَ [شهادت] جو انتقام، اسلام آباد جي ڪُرسي حاصل ڪرڻ ناهي، پر اِهو آهي، جيڪو سائين جي. ايم. سيد، ذوالفقار علي ڀُٽي جي ڦاسيءَ وقت چيو هو ته:
”ڀُٽي جو انتقام بهتر طريقي سان اِيئن وٺي سگهجي ٿو ته سنڌ جي سرزمين تي غير مُلڪي بالادستيءَ جو ڪو به نالو ۽ نشان نه رهي“.
آءٌ سمجهان ٿو ته؛ ڪنهن آدرش لاءِ قرباني ڏيندڙ ليڊرَ جي اها انتهائي بدنصيبي ٿيندي، جو اُن جي لاشَ کي اقتدارَ جي ڪُرسيءَ تائين پهچڻ جو ذريعو بنايو وڃي. اُن ڪري، سنڌين کي کپي ته جيڪڏهن اُهي بينظير ڀُٽو سان محبت ڪن ٿا ته اُن جي ديسَ جي سارين جي خوشبوءِ کي آزاد ڪرائينِ، اُن ديسَ جي ماڻهن کي ذلتن، بيروزگارين ۽ بدحالين کان آزاد ڪرائينِ.
اسان جي سنڌ جي هيءَ روايت مشهور آهي ته دودي سومري جي شهادت کانپوءِ، سنڌ جي هڪڙي قبيلي [جنهن کي ’ريٻاري‘ سڏيو وڃي ٿو] قسم کنيو هو ته: ”جيستائين اسان دودي جي ڌرتيءَ تان دودي جي دشمنن کي ناس نه ڪنداسين، تيستائين ڪارو ويس پائينداسين“، ۽ اُن قبيلي جا مرد ۽ عورتون اڄ تائين ڪارو ويس ئي استعمال ڪري رهيا آهن- ۽ اهڙو ئي قَسمُ، مهاراجا پرتاب سنگهه جي هٿيار ٺاهيندڙ قبيلي [جنهن کي ’ڪاريا‘ سڏيو وڃي ٿو] کنيو هو ته: ”جيستائين اسان مهاراجا پرتاب سنگهه جي دشمنن، مغلن کي ناس نه ڪنداسين، تيستائين ٿانون ۾ ماني نه کائينداسين! کٽ تي نه سُمهنداسين، ۽ سُٺو گهر ٺاهي نه رهنداسين!“ ۽ هُو اُن وقت تائين اُن تي عمل ڪندا رهيا، جيستائين 1947ع ۾ هندستان آزاد ٿيو، ۽ هر جواهر لعل نهروءَ چتوڙِ اچي، اُن قبيلي جي ماڻهن کي گُهرائي اعلان ڪيو ته:
”هاڻي هندستان تي حڪومت مهاراجا پرتاب سنگهه جي آهي، ڌاريا سڀ ختم ٿي ويا آهن، اُن ڪري سُوءَ ختم ڪريو!“
سنڌين کي به دودي جي ’ريٻارين‘ ۽ پرتاب سنگهه جي ’ڪارين‘ وانگر اِهو وَچن ڪرڻ گُهرجي ته اسان به تيستائين سُک سان نه سُمهنداسين، جيستائين سنڌ تي ڪنهن به غلاميءَ ۽ بالادستيءَ جو نشان باقي رهندو!
ڇا به چوين مان مرڻو ناهيان،
ويس مٽائي ورڻو آهيان،
تُون به چنيسر جو ڪُجهه چاهين،
مون کان اڳ ۾ ورڻو آهين-
نانوَ نئين سان، ويسَ بدل سان،
تنهنجي منهنجي جنگ اَزل کان،
جاري آهي، جاري رهندي،
جنگ اسان جي جاري رهندي!
*

ڌرتي ڌُڏي وئي...

تون هونئن به مرندين ڪاڇي ۾
اڄ ناهر وانگر ڇال ڏئي،
تون آءُ پهاڙي پاڇي ۾!
تون گوليون هيٺ هلائي ڏس!
ڪنهن پٿر جي اوٽ ڏئي،
هِن ڌرتيءَ کي ڌڌڪائي ڏس!
جي تنهنجو ڦِرندو لاش ڪِري،
نئين گاجَ مٿان، پرواهه نه آهي،
جي ڌرتيءَ تي آڪاش ڪِري!
هيءَ ڌرتي اُن کان هيڻي آ؟
تون ڏاڍي جو ڏهڪاءُ نه ڏِس
هر دِل بندوق وَهيڻي آ،
هر گوليءَ کي ڪا ٻولي آ،
جا هرڪو ڄاڻُو ڄاڻي ٿو،
تون چوندين هيءَ پِرولي آ،
پر سولي هيءَ پِرولي آ،
تون ڪنهن جو ٻانهو ناهين ڙي!
جي گولي تنهنجي گولي آ؟
اڄ ناهر وانگر ڇالُ ڏئي،
تون آءُ پهاڙيءَ پاڇي ۾،
۽ ڪنهن پٿر جي ڍال ڏئي،
تون گوليون هيٺ هلائي ڏس!
۽ ٺا...ٺا...ٺا جي سُر تي،
ڳڻ آزاديءَ جا ڳائي ڏِس!
- شيخ اياز
٠٠٠
”جڏهن وڏا وڻ ڪِرندا آهن، تڏهن ڌرتي ڌُڏي ويندي آهي“. اهي لفظ آهن هندستان جي آنجهاني وزيرِاعظم راجيوَ گانڌيءَ جا، جيڪي هُن اندرا گانڌيءَ جي قتل کانپوءِ فسادن پکڙجڻ تي چيا هئا.
ساڳي ئي صورتحال بينظير جي شهادت تي به ٿي، هتي نه صرف ڌرتي ڌُڏي، پر آسمان به ڳوڙها ڳاڙيا. سنڌ جو پٿر ۽ ڀِتر به احتجاجي لهر ۾ شامل ٿي ويو. چئوطرف روڄ راڙو هو، باهيون ۽ شعلا هئا، سنڌ جا روڊ ۽ رستا ڀنڀٽ بڻجي ويا هئا. ٿر جا ڪڪرَ ڪارونڀار ڪري مِڙيا هئا ۽ سموريءَ سنڌ جي زندگي سَڪتي ۾ اچي ساڪت ۽ جامد بڻجي وئي هئي. نه ڪا بئنڪ سلامت هئي، ۽ نه ئي پانَ جي ڪا مانڊڻي، ۽ اهڙي ردِعمل جي يقيني طرح بينظير جي قاتلن ۽ قتل جو منصوبو ٺاهيندڙن کي اُميد نه هئي؛ ته سنڌ، جنهن کي هنن ڪيتري وقت کان وٺي بيوس، بيحِس، ڪمزور ۽ نٻل ماڻهن جو ديسُ پئي سمجهيو، تنهن ۾ اِهو طوفان، اِهو زلزلو، اِها شينهن جي گجگوڙ ۽ اِها چيتي جي چنگهاڙَ ڪٿان ۽ ڪيئن اُڀري آئي! حقيقت ۾ اُن موقعي تي سنڌ جو صدين کان سُتل رُوحَ جاڳي پيو هو. جيڪا سنڌ، سڪندر يونانيءَ جي حملي کان وٺي، چارلس نيپيئر جي ڪاههَ تائين سڀ صدما، ڏُک، سُور ۽ زخم سهندي، رَت ڳاڙيندي به پنهنجو وجود، پنهنجي ٻوليءَ ۽ لوليءَ سان گڏ سلامت رکندي پئي آئي، اُن هڪ ڀيرو وري اُهو ثابت ڪيو ته سنڌ سڻڀو گِرهه ناهي، جو جنهن کي وڻي، سو ڳڙڪائي وڃي! ٿي سگهي ٿو ته هڪ ٻه ڌڪ سنڌ برداشت به ڪري وڃي، پر ’زخمي شينهن‘، تندرست شينهن کان به وڌيڪ ڪاوڙيل ٿيندو آهي.
پاڪستان ٺاهڻ کان وٺي هتي جي حڪمرانن، سنڌ جا وسيلا هڙپ ڪيا، ٻنيون ۽ ٻارا ڦُريا، اُن جي اسيمبلين ۽ قانون ساز ادارن تي قبضا ڪندا رهيا. سنڌ جي بهادر، باڪردار ۽ مُحبِ وطن ماڻهن کي آزاري آزاري قبرن ڀيڙو ڪندا رهيا. حيدر بخش جتوئي، جي. ايم. سيد، قاضي فيض محمد، ڪامريڊ غلام محمد لغاري ۽ سوڀي گيانچنداڻيءَ سميت سنڌ جي عاشقن ۽ ڪُونڌرن کي عقوبتن جي گهاڻي ۾ پيڙيندا رهيا- ۽ پِنڊيءَ جو اُهو باغ، لياقت علي خان کان وٺي بينظير ڀُٽو تائين سنڌ واسين لاءِ مقتل گاهه بڻجندو رهيو. اياز جو هڪڙو شعر آهي ته:
ٺٽي جي هوا ۾ گُلابي بَدن،
ڍڪي ڪيئن اجرڪ، سڄو واسُ وَنُ.
اُن جي اُبتڙ هوءَ اسان وٽ:
پِنڊيءَ جي هوا ۾ گُلابي بَدن،
ڍَڪي ويسُ اڇي جو آئي ڪَفنُ.
سنڌ جو سُتل ضمير اگهور ننڊ مان صرف بينظير ڀُٽو جي قتلَ تي سُجاڳ ٿيو، ۽ پوءِ دنيا ڏٺو ته جڏهن سنڌ جاڳندي آهي ته عالمي مارڪيٽ جا اَگهه هيٺ مٿي ٿي ويندا آهن ۽ اسٽاڪ ايڪسچينجون زيرو پوائنٽ تي پهچي وينديون آهن.
اهو سڀ ڪُجهه ڇو ٿيو؟ اُن ڪري ته سواءِ پ پ پ جي پهرئين اقتداري دورَ ۾ سنڌي ماڻهن کي نوڪريون مليون ۽ اُهي مِلڻيون ئي هُيون: ڇو ته ون يونٽ ٽُٽو هو، صوبن ۾ ڪافي آساميون خالي ٿيون هُيون، مرڪز ۾ صوبن جي ڪوٽا رکي وئي هُئي- نتيجي طور انتظامي کوٽ کي مڪمل ڪرڻ لاءِ اُهي جايون ڀرڻيون ئي هيون. نه ته بينظير صاحبه جا ٻئي حڪومتي دور، ڀُٽي جي ’روٽي ڪپڙا ۽ مڪان‘ واري نعري کان خالي هئا، پر اُن جي جاءِ تي هن هڪڙو نئون نعرو ڏنو هو: ’نئون سوشل ڪانٽريڪٽ‘ (New social contract) جنهن جي نه هُن ڪڏهن وضاحت ڪئي هئي ۽ نه ئي سنڌ جي ماڻهن کي اِهو نعرو سمجهه ۾ آيو هو؛ پر هن کي سنڌي ماڻهو، ڀُٽي جي نياڻي سمجهي، پنهنجي لاءِ فخر محسوس ڪندا هئا. هُوءَ سنڌين لاءِ نه رُڳو فخر جي علامت هئي، پر اُنهن لاءِ آسرو ۽ ’اُميد جو ڪِرڻو‘ به هئي، ۽ کين اِهو احساس هو ته اُها ڀُٽي جي ڌيءَ آهي، جيڪا يورپ، آمريڪا، ايشيا ۽ آفريڪا ۾ شاندار انگريزي ڳالهائي، سنڌ جو مانُ مٿانهون ڪري ٿي: پوءِ ڀلي کڻي محمد خان جوڻيجي جهڙا ترقياتي ڪم ۽ سَستو اَناجُ مُهيا نه به ڪَري، ڇو ته: ’ڀلي بُک ڀَرم جي، شَل مَ وڃي شانُ!‘
27 ڊسمبر 2007ع تي سنڌين محسوس ڪيو ته اسان جو اُهو شان مِٽيءَ ۾ ملي ويو آهي، اسان جو اُهو فخر جو مينار پَٽ پئجي ويو آهي ۽ اڄ نه رُڳو مهاراجا سهيرس جو جهنڊو ڪِري پيو آهي، پر دودي سومري جو شهپر به خِلجيءَ جي سِپهه سالار جي ٿُڏن جي وَر چڙهي ويو آهي. اِهو ئي احساسُ هو، جنهن سنڌي ماڻهن جي سُتل ضميرَ کي جاڳايو ۽ هنن پاڪستان جي حڪمرانن کي ثابت ڪري ڏيکاريو ته توهان جي بندوقن ۽ ائٽم بمن جي باوجود، اسان سنڌ کي سموري مُلڪ کان ڪيئن ڪَٽي سگهون ٿا! اُن ڪري سنڌي ماڻهو اُٿيو ۽ ائين سنڌ جي سرزمين ڌُڏي ۽ لُڏي وئي.
سنڌ جي هن احتجاج ۾ ڪِن شرپسندن انتهائي اهڙا ڀُڏا ڪم ڪيا، جيڪي سنڌ جي هن شاندار احتجاجَ جي سفيد لباسَ تي بدنما داغ آهن، جهڙوڪ: مختلف پارٽين جا جهنڊا لاهڻ، پارٽي آفيسن کي باهيون ڏيڻ، سنڌ يونيورسٽي لائبريري ۽ سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ کي باهه ڏيڻ، يا نوابشاهه ۾ هڪڙي مارڪيٽ کي اُن ڪري باهه ڏيڻ ته اُن ۾ ڪو به سنڌين جو دُڪان نه هو، يا قاسم آباد باءِ پاس تان مينهُن سان ڀريل ٽرڪ چوري ڪري ڪاهي وڃڻ يا سَرين ۽ تعميراتي سامان سان ڀريل ٽريڪٽر ٽراليون کڻي وڃڻ وغيره وغيره. اهڙا واقعا عوام کي متحد ڪرڻ بدران منتشر ڪرڻ جي بيهودي سازش هئي، جنهن جي جيتري به مذمت ڪجي، اُها گهٽ آهي. اُن کي صرف اُن ڪري نظرانداز ڪرڻ ته اِهو فطري ردِ عمل هو، اِها قومن جي اخلاقي تربيت نه، پر اُنهن جي ڪُڌاين جي پردي پوشي آهي. قومن جا ضمير سڏائيندڙ ماڻهو، اهڙن ڪُڌن ڪمن جي پردي پوشي نه ڪندا آهن، پر اُنهن جي اخلاقي تربيت ڪندا آهن. جيئن مهاتما گانڌيءَ، ڪنهن اهڙي حادثي تي چيو هو ته: ”آءٌ مرندڙن ۽ ماريندڙن ٻنهيءَ لاءِ دُعا ڪريان ٿو. مرندڙن لاءِ اُن ڪري، ته اُهي بي ڏوهي ماريا ويا هئا ۽ ماريندڙن لاءِ اُن ڪري ته جيئن اُنهن جو ضميرُ جاڳي پوي ۽ وري اهڙو پاپ نه ڪن“.
بهرحال بينظير جي قتل هن ڌرتيءَ کي ڌوڏي ڇڏيو آهي ۽ اسان کي گُهرجي ته اُن ڌوڏي جي جهٽڪن کي برقرار رکون!
*

۽ هوءَ جڏهن سَنِ آئي!

هيءَ 1995ع جي ڳالهه آهي ته سنڌ جي وجود کي بچائڻ لاءِ ’فڪري ۽ سياسي ديوارِ چين‘ اڏيندڙ شخصُ، سائين جي. ايم. سيد، ڪراچيءَ ۾ جناح اسپتالَ ۾ بيهوشيءَ جي حالت ۾ پيو هو. اُن وقت جيڪي ماڻهو سندس طبيعت پڇڻ آيا هئا، تن ۾ پاڪستان جو سابق وزيراعظم نواز شريف، پير صاحب پاڳاري جو پُٽ علي گوهر شاهه ۽ عمرڪوٽ جو راڻو چندر سنگهه اهم هئا. اُن وقت راڻي چندر سنگهه تاريخ ۾ سُنهري حرفن ۾ لکجڻ جهڙا لفظ ڳالهايا هئا، جڏهن چيو هئائين ته: ’سنڌ جو رُوح ۽ ضميرُ سَڪرات ۾ هجي، اُن وقت گهر ۾ ويهڻ يا خوف واري خاموشي اختيار ڪرڻ، سنڌ سان غداريءَ جي برابر آهي.‘ پر اُن وقت محترمه بينظير ڀٽو، پاڪستان جي وزيراعظم جي حيثيت ۾، جناح اسپتال نه آئي هئي، بلڪ ڪجهه ڏينهن پوءِ اهو پڻ چيو هئائين ته: ’سنڌو ديش جو نعرو دفن ٿي ويو.‘
سائينءَ جي وڇوڙي کان پوءِ سندس ’ڏنگن ٻارن‘ پاڻ ۾ گڏجي ’جيئي سنڌ قومي محاذ‘ جوڙيو ۽ اُنهيءَ سلسلي ۾ مون ۽ ڊاڪٽر نياز ڪالاڻيءَ گڏجي سنڌ جو دورو به ڪيو هو. ياد رکڻ گهرجي ته هي اُهو دور هو، جڏهن ’جيئي سنڌ قومي محاذ‘ جي ڪارڪنن جا پيٽَ خالي هئا، پر سندن دماغ سيد جي فڪر ۽ سنڌ جي عشق سان ڪَنا تار ڀريل هئا ۽ هو ڪنهن به قرباني ڏيڻ کان ڪيٻائڻ جو سوچي نه ٿي سگهيا؛ ڇو ته آزادي ۽ انقلاب لاءِ قرباني ڏيڻ کان اُهي ڪيٻائيندا آهن، جن جا پيٽَ ڀريل ۽ دماغ خالي هوندا آهن.
دوري دوران سکر جي شاليمار هوٽل ۾ پريس ڪانفرنس دوران ڪنهن صحافيءَ مون کان سوال ڪيو هو ته: ’توهان سنڌ جي معدني وسيلن جي مالڪيءَ جي دعويٰ ٿا ڪريو، جيڪڏهن نواز شريف، [جيڪو ان وقت محترمه جو مخالف هو ۽ سندس خلاف ’تحريڪِ نجات‘ جون تياريون ڪري رهيو هو] توهان کي يقين ڏياري ته آءٌ اقتدار ۾ اچي سنڌ جا معدني وسيلا به سنڌين جي حوالي ڪندس، ته پوءِ ڇا توهان ’تحريڪ نجات‘ ۾ نواز شريف جو ساٿ ڏيندؤ؟‘ ته مون چيو هو: ”ها! اهو سنڌ جي آزاديءَ ڏانهن اسان جو پهريون قدم هوندو، جيتوڻيڪ آزادي قسطن جي محتاج نه هوندي آهي، پر ننڍي کنڊ جي تاريخ مون کي ٻڌائي ٿي ته قرض نه ڏيندڙ جيڪڏهن قسطن ۾ ادا ڪرڻ لاءِ آماده ٿئي ته اهو به قبول ڪرڻ گهرجي.“ ٻئي ڏينهن پاڪستان جي نام نهاد قومي اخبارن سموري پريس ڪانفرنس هڙپ ڪري، مين هيڊنگ ۾ اهو هلايو ته ’آريسر ۽ نياز ڪالاڻيءَ، نواز شريف جي ’تحريڪ نجات‘ جي حمايت جو اعلان ڪري ڇڏيو.‘ حالانڪه اسان جي پريس ڪانفرنس ڪنهن ٻئي موضوع تي هئي، پر اخبارون ته بهرحال اخبارون ئي آهن!
محترمه بينظير ڀٽو کي سندس والد وانگر اِهو اِدراڪ هو ته هن پيٽ بکايل، آلين اکين ۽ اڻڀن وارن وارن نوجوانن وٽ ڪيڏو ’اسٽريٽ پاور‘ آهي. انهيءَ ڪري هن ٻئي ڏينهن اعلان ڪيو ته ’آءٌ فلاڻي تاريخ تي سَن وڃي سيد صاحب جي عُذر خواهي ڪنديس.‘ اِهو اُن ڪري، جو کيس خبر هئي ته ڪنهن سنڌيءَ کي ڪنهن جي خلاف ڪيڏي به ڪاوڙ ڇو نه هجي، پر جيڪڏهن ڪائي نياڻي سندس دروازي/تڏي تي غم ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ويندي آهي ته اُهي ڪاوڙ وساري ڇڏيندا آهن.
جيتوڻيڪ سنڌ اُن وقت سيد جي وڇوڙي تي سوڳوار هئي، اسان جا من مُرجهايل هئا ۽ دلين تي بينظير جي رويي جي ڪري داغ هئا، جو هِن وزيراعظم هوندي به پنهنجي ڏاڏي جي دوست ۽ والد جي سرپرست کي علاج جي لاءِ ٻاهر نه موڪليو هو؛ پر پوءِ به اسان فيصلو ڪيو ته گهر آيل نياڻيءَ جو آڌر ڀاءُ ڪبو، ۽ هن به شايد اُن وقت اِهو وساري ڇڏيو هو، ته ڪجهه ڏينهن اڳ، مون جنهن ماڻهوءَ جي ’نعري جي دفن ٿيڻ‘ جي ڳالهه ڪئي هئي، اڄ اُن جي آسڻ تي وڃي رهي آهيان.
بهرحال، هُوءَ آئي ۽ پنهنجي امڙ سان گڏجي آئي [اها بينظير جي امڙ، جيڪا سائين جي. ايم. سيد سان فارسيءَ ۾ ڳالهائڻ پنهنجي لاءِ فخر سمجهندي هئي. نُصرت ڀٽو جي اسان کي خبر نه آهي ته هوءَ هن وقت ڪِٿي ۽ ڪهڙي حال ۾ آهي؟ هن وقت بينظير نه رهي آهي، اُن ڪري هن موقعي تي آءٌ غنويٰ ڀٽو کي چوندس ته: ’هُن ڏکويل عورت کي سار سنڀال جي ضرورت آهي. توهان هن کي پاڻ وٽ گهرايو، گهٽ ۾ گهٽ هوءَ صدمن جي ماريل، حافظ جي غزل جهڙي عورت، فاطمه ۽ ذوالفقار جي وارن ۾ آڱريون ڦيري ڪجهه ته آٿت محسوس ڪري.]
هنن [بينظير ۽ نصرت] سان گڏ اُن وقت جو سنڌ جو وزيراعليٰ عبدالله شاهه به هو، پر هن ساڻن گڏجي اچي جي. ايم. سيد لاءِ دُعا گهرڻ ۾ شرڪت نه ڪئي. آءٌ نه ٿو چوان ته عبدالله شاهه ڪو جُنيد بغدادي هو، جنهن جي دُعا سان سائين جي. ايم. سيد جي بخشش ٿي وڃي ها. سيد جهڙا ماڻهو بخششن، رحمتن ۽ دُعائن کان تمام مٿانهان هوندا آهن. رحمتن جا ملائڪ پنهنجا پَرَ هنن جي پيرن هيٺيان پکيڙي ڇڏيندا آهن ۽ خالقِ ڪائنات جي درٻار جا دروازا اهڙن ماڻهن لاءِ هميشه کُليل ۽ مُنور رهندا آهن. پر لطيف جي هن ڌرتيءَ جون ڪي روايتون آهن ۽ اُنهن روايتن کي پُٺي ڏيندڙ، ’ڪوڙهيا‘ ٿي مرندا آهن.
بهرحال، محترمه پنهنجيءَ امڙ سان گڏجي، سائينءَ جي تڏي تي پهتي. هتي هڪڙي ڳالهه جي آءٌ وضاحت ڪندو هلان ته ڀُٽي خاندان سان، سائين جي. ايم. سيد جا تمام پراڻا لاڳاپا هئا ۽ سائينءَ اُنهن لاڳاپن کي ڪڏهن به نظرانداز نه ڪيو. هڪ وقت هو، جڏهن جماعت اسلاميءَ وارن پروپيگنڊه ڪئي هئي ته: ’ڀُٽو نان مسلم آهي ۽ اُن جي مامي جو نالو ڪانسي رام آهي،‘ ته اُن وقت سائين جي. ايم سيد مون کي ۽ تاج جويي کي چيو هو ته: ’منهنجي لائبريريءَ جي فلاڻي فائيل ۾ ڀُٽي صاحب جي ختني (طوهر/سنت) جي دعوت نامي جو سَر شاهنواز جو موڪليل ڪارڊ رکيو آهي، اُهو اخبارن کي جاري ڪري ڇڏيو‘. افسوس جو اسين اِئين نه ڪري سگهياسين!
بهرحال محترمه سياسي مصلحت تحت ئي سائينءَ جي عذرخواهيءَ تي آئي ۽ انتهائي سادي ۽ سنڌي طريقي سان هن دُعا به گُهري ۽ مختصر ڳالهايائين- نه ته اُها عورت، جيڪا عالمي فورمن تي نهروءَ جي اسٽائيل ۾ انگريزي ڳالهائيندي هئي. [جيتوڻيڪ کيس خبر هئي ته انهيءَ انداز جي انگريزي ڳالهائڻ سان آءٌ نهرو نه ٿي سگهنديس، ڇو ته دُنيا جي ملڪن جي ليڊرن لاءِ وزيراعظم جي ڪُرسي اعزاز هوندي آهي، پر نهروءَ جو وجود هندستان جي وزارت اعظميٰ لاءِ اعزاز هو. اسان جا هي ليڊر، جيڪي فوجي جنرل جي ڏنڊي کان لهرائيندا آهن، اُنهن لاءِ اها ڳالهه سبق جهڙي آهي ته جڏهن 15 آگسٽ جي صبح جو هندستاني فوج، هندستان جي صدر ۽ وزيرِاعظم کي سلامي ڏيندي هئي ته نهرو پنهنجو چهرو فوج جي طرف کان هٽائي ڇڏيندو هو، ته جيئن کين خبر پوي ته آزادي مُون ورتي آهي، توهان ناهي ورتي.]
پر اهڙي قسم جي عورت سَن ۾ خاموش هئي، صرف ايترو پُڇيائين: ’يه باهر جو جهنڊا نطر آ رَها هي، يه پارٽي ڪا هي يا آزاد سنڌوديش ڪا؟‘ اُتي ويٺل ڪنهن ماڻهوءَ چيو ته: ’پارٽين جا جهنڊا اڳتي هلي آزاد مُلڪن جا جهنڊا بڻجي ويندا آهن‘. پوءِ اِهو پُڇيائين ته: ’شاهه صاحب جي لائبريريءَ جو ڇا ڪندئو؟‘ اُن تي مون کيس جواب ڏنو ته: ’اسان جي خواهش آهي ته اِها لائبريري، سنڌالاجيءَ جي حوالي ڪريون:‘ اُن تي چوڻ لڳي ته: ’اهو سُٺو قدم آهي، مُون به بابا جي لائبريري سنڌالاجيءَ کي ڏيڻ جو فيصلو ڪيو آهي‘.
بهرحال اُتي ڪيتريون ئي ڳالهيون ٿيون، جيڪي اڳتي هلي لکبيون. پر هن شايد اُن وقت اِهو محسوس نه ڪيو هجي ته جنهن ماڻهوءَ جي تڏي تي آءٌ ويٺي آهيان، اُن جي فڪر جا پڙاڏا ڪڏهن منهنجيءَ قبر تي به گونجندا- ڇو ته اقتدار سگهارو نه هوندو آهي، فڪر سگهارو هوندو آهي.
’غارن جي تَهن ۾ دٻيل سچي شعور جو هڪڙو ڪِرڻو، طاقتور فوجن کي شڪست ڏيئي سگهي ٿو.‘ اهو فيڊرل ڪاسترون چيو آهي ته: ڪاش! محترمه ڪاسترو کي پڙهيو هجي ها!
-پوءِ هوءَ هلي وئي ۽ اسان آس پاس ۾ رهياسين ته هوءَ وري موٽي ايندي، اُن تي اياز ياد اچي رهيو آهي:
پکي پروڪا اڃا نه آيا، اُڪيرَ تن جي هُري رَهي آ،
اُداس سَر تي هوا اُٺي جي، چئي پئي ڪا اُڏار ايندي!
هن جي سنڌ جي آزاديءَ ڏانهن موٽڻ جي اُڪير هئي، صرف سيد جي مزار تي قُل پڙهڻ واري اُڪير نه هئي، جيڪا اُن وقت پوري ٿي، جڏهن هوءَ لحد ۾ لٿي پئي ۽ چؤطرف نعرا للڪارون بڻجي پيا هئا:
نه کپي، نه کپي، پاڪستان نه کپي!
٠٠٠
سَن ۾ سائين جي. ايم. سيد جي فاتحه پڙهڻ کان پوءِ [بينظير سان] هلڪي ڦلڪي غير سياسي گفتگو شروع ٿي هئي. سائين امير حيدر شاهه ويٺلن جو تعارف ڪرايو. سڀ کان پهريائين منهنجي نالي کيس ٻڌايائين ته: ’هي عبدالواحد آريسر آهي، سائين جي. ايم. سيد جو سياسي جانشين- آءٌ ته صرف سائينءَ جي مزار جو مجاور آهيان.‘ اُن تي محترمه چيو ته: ’آريسر صاحب! توهان جو نالو ته ڏاڍو ٻڌو اٿم، پر ڪڏهن ملاقات ڪا نه ٿي آهي.‘ مون کيس ٻڌايو: ’توهان سان ته نه، پر توهان جي نامور والد سان ملاقاتون ٿيون آهن.‘ محترمه کي شايد خبر هئي ته ذوالفقار علي ڀُٽي جي دور ۾ آءٌ ڪافي وقت جيل ۾ رهيو آهيان. اُنهيءَ احساس تحت هوءَ چوڻ لڳي ته: ’آريسر صاحب! ڪلهه جا سياسي دشمن اڄ جا دوست ٿي سگهن ٿا، ۽ اڄوڪا سياسي دوست سڀاڻي دشمن ٿي سگهن ٿا.‘ اُن تي مون کيس احترام سان چيو هو ته: ’آءٌ جنهن شخص جو پوئلڳ آهيان، اُن وٽ سياست ۾ اختلاف ۽ اتحاد ته ٿي سگهندا هئا، پر وٽس سياسي دشمنيءَ جو تصور نه هو، ڇو ته دشمني قبائلي سِسٽم ۾ ئي ٿي سگهي ٿي.‘ منهنجيءَ ان ڳالهه تي بينظير مُرڪي انگريزيءَ ۾ چيو: `Mr. Arisar you are correct!` اسان کي سياست ۾ اهڙي ئي روايت کي هٿي وٺرائڻ گهرجي.!‘ ان بعد هن چيو: ’بهرحال پاڻ وري ملنداسين.‘
اُن کان پوءِ سائين امير حيدر شاهه ڊاڪٽر نياز ڪالاڻيءَ جو تعارف ڪرايو ته ’هي ڊاڪٽر نياز ڪالاڻي آهي ۽ لاڙڪاڻي ضلعي جو ويٺل آهي.‘ اُن تي محترمه مُرڪي چيو ته: ’ڊاڪٽر صاحب! توهان لاڙڪاڻي جا ٿي ڪري ’جيئي سنڌ‘ ۾ آهيو!‘، ڊاڪٽر صاحب چيو ته: ’اسان وٽ سياست سنڌ سان لاڳاپيل آهي، ڪنهن ضلعي ۽ علائقي سان نه!‘ اُن کان پوءِ سائينءَ پنهنجي ڀائٽيي سائين ضياءَ شاهه جو تعارف ڪرايو ته: ’هي منهنجو ڀائٽيو آهي ۽ ضياءَ الحق نالو اٿس.‘ اُن تي ڇِرڪي چيائين ته: ’هن جي عمر گهڻي ٿيندي؟‘ سائين ضياءُ شاهه پنهنجي عمر جو سَن ٻڌايو ته مُرڪي چوڻ لڳي: ’ماڻهن مون کي ڏاڍي غلط فهميءَ ۾ وڌو هو ته سائين جي. ايم. سيد پنهنجي پوٽي جو نالو ضياءُ الحق رکيو آهي. اِهو نالو ته اُن وقت رکيو ويو هوندو، جڏهن ضياءُ الحق آرميءَ ۾ برگيڊيئر به ڪو نه هو. ماڻهو ڪهڙا ڪهڙا نه داستان ٺاهين ٿا!‘
اُن کان پوءِ سائينءَ امير حيدر شاهه کان پڇڻ لڳي ته: ’توهان جو اولاد ڪيترو آهي؟‘ سائينءَ کيس ٻڌايو ته: ’مون کي اٺ ٻار آهن.‘ اُن تي چوڻ لڳي: ’توهان شاديون گهڻيون ڪيون آهن؟‘ سائين امير چيو ته: ’هڪ!‘ اُن تي چوڻ لڳي ته: ’ٻي شادي نه ڪيوَ؟‘ سائين امير چيو ته: آئون عزت وارو ماڻهو آهيان، هڪ گهر واريءَ هوندي، ٻي شادي ڇو ڪريان. اسان جو خاندان هڪ گهر واريءَ هوندي، ٻي شادي نه ڪندو آهي.‘ اُن تي خوش ٿي چيائين: ’ڏاڍي شاندار روايت آهي، توهان جي خاندان جي.‘
ايتري تعارف کان پوءِ سائين امير حيدر شاهه چيو ته: ’اسين محب وطن سنڌي آهيون، اسان کي فخر آهي ته اسان جو والد امام جعفر عليه السلام وانگر قيد خاني ۾ شهيد ٿي ويو، پر حاڪمن اڳيان نه جُهڪيو.‘ اُن تي محترمه چوڻ لڳي ته: ’مون ٻڌو آهي ته سندس وفات کان ٻه چار ڏينهن اڳ کيس ضمانت تي آزاد ڪيو ويو هو؟‘ سائين امير حيدر شاهه جلال ۾ اچي چيو ته: ’ڇا جي ضمانت؟ ڪنهن درخواست ڏني هئي؟‘ اُن تي محترمه چيو ته: ’شاهه صاحب! آءٌ توهان وٽ مناظرو ڪرڻ نه، پر منهنجي ڏاڏي جي دوست جي عذر خواهيءَ لاءِ آئي آهيان.‘ ۽ اُن کان پوءِ ريفريشمينٽ شروع ٿي.
ائين تعزيتي تقريب ختم ٿي ۽ هن وڃڻ وقت مون کي چيو ته: ’وري ملنداسين!‘ ۽ واقعي هن پنهنجو اِهو خيال مختلف ذريعن سان مون تائين پهچايو، جنهن ۾ پيپلزپارٽيءَ جا ٻه اڳواڻ امر لعل ۽ بيگم اشرف عباسي اهم هئا. پر محترمه جي ذهن ۾ جيڪو منصوبو هو ۽ اُن منصوبي جي عمل ڪرڻ لاءِ هن جيڪو ملڻ جو طريقي ڪار ۽ وقت منتخب ڪيو هو، آءٌ سندس ملڻ جي وقت [رات جو] سان متفق نه هئس. نيٺ هن جي انتهائي اصرار کان پوءِ مون سنڌ جو هڪ روايتي جواب کيس ڏياري موڪليو هو، جيڪو هو ته: ’محترمه! توهان سر شاهنواز جي پوٽي آهيو ۽ منهنجي لاءِ احترام لائق آهيو، پر اسين رات جي اونداهين ۽ اڪيلائيءَ ۾ ڪنهن سان به ناهيون ملندا.‘ نتيجي طور اسان جي ملاقات نه ٿي سگهي، پر پوءِ به هوءَ مون تي مهربان رهي. ڀارت، ’شاهه سچل، سامي سيمينار‘ ۾ شرڪت لاءِ وڃي رهيو هيس ته ڪراچي ايئرپورٽ تي مون کي روڪيو ويو. اُن وقت سر شاهنواز جي پوٽيءَ جي ذاتي مداخلت تي مون کي انڊيا وڃڻ ڏنو ويو هو- ۽ موٽي اچڻ کان پوءِ جيستائين هوءَ اقتدار ۾ هئي، مون کي گرفتار نه ڪيو ويو. پر جيئن ئي اقتدار مان کيس برطرف ڪيو ويو هو ته پاڪستان جا ڳجها ادارا مون کي کنڀي کڻي ويا ۽ اذيتن ۽ عذابن جي اُنهن مرحلن مان مون کي گذرڻو پيو، جيڪي مرحلا مذهبي ڪتابن ۾ ڏسيل دوزخ جا مرحلا آهن.
*

هُن سان ماڻهو پيار ڇو ڪندا آهن؟

هڪ ڀيري جواهر لعل نهروءَ کان شورش ڪاشميريءَ پڇيو هو ته: ”هندستان جا ماڻهو مهاتما سان عقيدت ۽ توهان سان محبت ڇو ڪندا آهن؟“ جواهر لعل جواب ڏنو هو: ”اُن ڪري ته هو مهاتما آهي ۽ آءٌ هندستان جي ماڻهن سان محبت ڪندڙ آهيان، اُن ڪري ئي هندستان جو عوام مون سان محبت ڪري ٿو.“
جواهر لعل سان هندستان جي ماڻهن جي محبت جو اهو عالم هو ته هڪ ئي وقت ڏهه ڏهه لک ماڻهو سندس تقرير ٻڌڻ لاءِ ڪلاڪن جا ڪلاڪ بيٺا هوندا هئا. حالانڪ هو ايڏي وڏي پائي جو اوريٽر به نه هو ۽ نه ئي اُن وقت لائوڊ اسپيڪرن جو رواج هو. اها ڳالهه سابق آمريڪي صدر رچرڊ نڪسن لکي آهي، پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب: ’دي ليڊر‘ (The Leader) ۾.
- اِهو ئي حال عوام جي محبت جو بينظير ڀٽو سان به هو. عوام جي اُن محبت کي ڏسندي هڪ دفعو سنڌ جي تمام ڏاهي ليڊر، راڻي چندر سنگهه چيو هو ته: ”امر ڪوٽ جو لانٻا گرائونڊ يا اُتر جو مينهن ڀَري يا ڀُٽي جي ڌيءُ-“ هن اِهو مشهور تاريخي جملو اُن وقت چيو هو، جڏهن لانٻا گرائونڊ ۾ اسان ڪاڇي جي شينهن عبدالحميد خان جتوئيءَ جو جلسو ڪرايو هو، تڏهن جيتوڻيڪ سنڌ جي هن سرحدي شهر جي لانٻا گرائونڊ ۾ هزارين مرد ۽ عورتون گڏ ٿيا هئا، جنهن جو عبدالحميد خان تي تمام وڏو اثر ٿيو هو، جو هن غيرت مند انسان، اسلام آباد ۾ ڪن ايم. اين. ايز جي موجودگيءَ ۾ منهنجو تعارف ڪرائيندي اِهو چيو هو ته: ”هي منهنجو دوست، سنڌ جي سرحدي علائقي امرڪوٽ جو رهواسي آهي، جنهن منهنجو ايڏو وڏو جلسو ڪرايو هو، جنهن ۾ مردن کان وڌيڪ عورتون هيون ۽ ڪن ڪن ڇوڪرين جي تقريرن جي سمجهه مون کي اندرا گانڌيءَ جهڙي لڳي.“ اها عبدالحميد خان جي نوازش هئي، پر اسان وڏين ڪوششن جي باوجود لانٻا گرائونڊ ماڻهن سان ڀرائي نه سگهيا هئاسين. اُن ڪري ئي راڻا صاحب مٿيون جملو چيو هو، جيتوڻيڪ هو عبدالحميد خان جي عزت ڪندو هو ۽ بينظير تي شفقت جو هٿ هيس.
اڄ اسان کي اهو سوچڻو پوندو ته بينظير سان سنڌ جو ماڻهو ايڏي محبت ڇو ڪندو هو؟ منهنجي خيال ۾ اُن جا سبب هيٺيان هئا:
I. ته هوءَ ڀُٽي جي ڌيءَ هئي، جيتوڻيڪ ڀٽو صاحب ’اٽي، لٽي ۽ اجهي‘ جي نعري تي مغربي پاڪستان جي ٻن صوبن ۾ کٽي آيو هو، پر آءٌ سمجهان ٿو ته اُن وقت سنڌ ۽ پنجاب ۾ ايڏي غربت نه هئي، سنڌ ۽ پنجاب جي ڀيٽ ۾ بنگال ۾ غربت وڌيڪ هئي. پر اُن وقت بنگالين ووٽ اٽي، لٽي، ۽ اجهي لاءِ نه ڏنو هو، ليڪن پنهنجي قومي آزاديءَ ۽ غيرت لاءِ ڏنو هو. جيڪڏهن غربت جي آڌار تي هو ووٽ ڏين ها، ته پروفيسر مظفر حسين جي ڪميونسٽ پارٽيءَ کي ڏين ها، پر هنن اِئين نه ڪيو ۽ هنن عوامي ليگ کي ووٽ ڏنو، جنهن جو منشور ’قومي غيرت ۽ آزاديءَ‘ جي ويجهو هو.
بهرحال ’روٽي، ڪپڙا ۽ مڪان‘ جي انهيءَ نعري جي آڌار تي ڀُٽو کٽي آيو هو. نتيجي ۾ اڳتي هلي کيس جنهن طريقي سان ڦاهيءَ چاڙهيو ويو هو ۽ جنهن کي پيپلزپارٽيءَ پنهنجي ڏيهي ۽ پرڏيهي دوست صحافين ذريعي جيڪا شهرت ڏياري، اُن بينظير جا ڀاڳ ئي ڀلا ڪري ڇڏيا ۽ هوءَ سنڌي ماڻهن جي محبوب ليڊر بڻجي وئي.
II. بينظير جي خطابَ جو انداز ڪن معنائن ۾ ڀُٽي کان منفرد هو ۽ پاڪستان جهڙي ڪٺور ملڪَ ۾ ماڻهن لاءِ دلڪش هو. هتي هڪڙي ڳالهه آءٌ چوندو هلان ته بينظير ۽ ذوالفقار علي ڀُٽي کي ڪو نقاد ڀلي دنيا جي اعليٰ مقررن جي معيار تي شامل نه ڪري ته نه ڪري، پر هتي جي عوام جي ذهني سطح ۽ سوچَ جي معيار مطابق سندن ’معيارِ خطابت‘ شاندار هو- خصوصاً بينظير صاحبه جڏهن ماڻهن ۾ ويندي هئي، تڏهن ساڻن ائين مخاطب ٿيڻ ته: ”آءٌ توهان جي ڀيڻ آهيان، آءٌ توهان جي ڌيءَ آهيان.“ ۽ نوابشاهه ۾ اِهو چوڻ ته ”آءٌ توهان جي نُنهن آهيان-“ اندازو ڪري سگهو ٿا ته پاڪستان ۾ ڪو وڏو سياستدان، غريب عوام سان اِئين مخاطب ٿئي ته: ’آءٌ اوهان جو ڀاءُ آهيان، آءٌ اوهان جو پُٽ آهيان ۽ آءٌ اوهان جو ناٺي آهيان.‘ بينظير ڀٽو تقرير جي اُن انداز سان ڪروڙين دلين ۾ پنهنجي واٽ تي مروئا (ناز بوءِ جا ٻُوٽا) پوکي ڇڏيا. اُن ڪري عوام هن کي پاڻ منجهان، پاڻ جهڙي ۽ پنهنجي مائٽياڻي سمجهڻ لڳو هو.
آءٌ مٿي چئي آيو آهيان ته بينظير اقتدار واري دور ۾ ڀُٽي وارو نعرو ڇڏي ڏنو هو، ۽ جيئن مون اڳ چيو آهي ته ڀُٽي صاحب جي وقت ۾ ايتري غربت نه هئي، مون کي ياد آهي ته ڀُٽي صاحب سان آخري ملاقات ۾ مون کيس چيو هو: ’سائين! توهان کنڊ تي جيڪو راشننگ سسٽم شروع ڪيو آهي، اُهو ناانصافيءَ تي ٻڌل آهي. اها الڳ ڳالهه آهي ته توهان اِهو سسٽم صرف پارٽي ورڪرن کي پرمٽون ڏيڻ لاءِ رائج ڪيو آهي، پر ٻهراڙي ۽ شهرن ۾ کنڊ جي اگهن ۾ آنن جو فرق آهي. جيڪڏهن شهرن ۾ کنڊ اڍائي رُپيا ملي ٿي ته ٻهراڙين ۾ اها ٽي رپيا ملي ٿي- ۽ توهان جهڙي علمي سياستدان کي اِها ڀلِيءَ ڀت پروڙ هوندي ته شهرين جي قُوت خريد، ٻهراڙيءَ جي هاريءَ کان بهتر آهي.“- ته منهنجي موجودگيءَ ۾ ڀُٽي صاحب اُن وقت جي سي. ايم ۽ هوم سيڪريٽريءَ کي چيو هو ته: ”هي ٻهراڙيءَ جو ماڻهو ڇا چئي رهيو آهي ۽ توهان کي ايتري به خبر ناهي!“ ته هنن ٻنهي جواب ڏنو ته: ”سائين! ٻهراڙيءَ جي ڊيپو ڪيپرن کي اسين ٻوري به ڏيندا آهيون.“ اُن تي مون ٽهڪ ڏنو هو. ڀُٽي صاحب پڇيو: ”کِلئين ڇو؟“ مون چيو: ”سائين ٻوري ته شهري ڊيپو ڪيپرن کي به ڏيندا آهن، پر اُن ٻوريءَ جو فائدو وري به ته ڊيپو ڪيپرن کي ٿئي ٿو، عوام کي ته ڪو نه ٿو ٿئي.“ اُن تي هوم سيڪريٽريءَ چيو ته: ”سائين! کنڊ پهچائڻ لاءِ ٽرانسپورٽ جو خرچ بچي ٿو.“ مون چيو: ”سائين! اها کنڊ ته شهرن ۾ ئي ختم ٿي ويندي آهي، ٻهراڙيءَ تائين پهچندي ئي ناهي، جو ٽرانسپورٽ جو خرچ بچائڻو پوي.“
بهرحال، ڀُٽي صاحب جي دور حڪومت ۾ سنڌ ۾ ايتري غربت نه هئي. آدمشماري گهٽ هئي. ٽرانسپورٽ جو ايترو وسيع پئماني تي ڄار پکڙيل نه هو، جو ڪِراين جو بار عوام تي پوي. بهترين ريلوي نظام، جيڪو ايوبَ خان جي دور حڪومت ۾ ميرپورخاص جي درويش صفت ريلوي وزير، محمد خان جوڻيجي قائم ڪيو هو، ڀُٽي صاحب اُن اچ وڃ جي سهولتن کي برقرار رکيو هو. اُن ڪري مون کي عجب ٿو لڳي ته اهڙي وقت ۾ سنڌ جي ماڻهن ’اٽي، لٽي ۽ اجهي‘ لاءِ ووٽ ڏنو، پر بينظير ڀُٽو صاحبه اُهو نعرو ڇڏي ڏنو هو.- ليڪن هن دفعي جڏهن هوءَ موٽي هئي ته پاڪستان جو اقتصادي ڍانچو تباهه ٿي چڪو هو، تعليم جو ٻيڙو غرق هو، روزگار جا ذريعا ختم ٿي چڪا هئا، پاڻيءَ جي کوٽ جي ڪري زراعت تباهه ٿي چڪي هئي ۽ پاڪستان جو وزيراعظم هڪڙو مئنيجر هو، مئنيجر ۽ سياستدان ۾ فرق هوندو آهي، ۽ مئنيجر اڪائونٽ هولڊر وڌائيندو آهي ۽ انگن اکرن جي آسري تي غربت جو گهاڻو گهمائي، عوام جي کل لاهيندو آهي.
بينظير هن دفعي جڏهن موٽي ته اُن وقت نهروءَ جي لفظن ۾: ’ڪامياب اليڪشني سياستدان ووٽ وٺڻ لاءِ زنجير جي اُن ڪڙيءَ تي ڌڪ هڻندو آهي، جيڪا وڌيڪ ڪمزور هوندي آهي.‘ بينظير جيڪا سندس لکڻيءَ مطابق اندرا گانڌيءَ کان متاثر هئي ۽ اُن لاءِ لکيو اٿس ته: ”مون اندرا جهڙي عورت ڪانه ڏٺي، جيڪا هڪ ئي وقت ريشم جي ڌاڳن ۽ فولاد جي تندن سان ٺهيل هجي.“ اُن ڪري، هِنَ ڀُٽي جو ڇڏيل نعرو: ’اٽو، لٽو ۽ اجهو‘ وري هنيو ۽ نتيجي طور عوام گلاب ڪَلين جو واس وٺڻ لاءِ ڀونئرن وانگر مِڙي آيو. اها به ڪامياب اليڪشني سياست جي ڪامياب حڪمت عملي هوندي آهي. هوءَ پنهنجي تقرير ۾ عوام جهڙي ٿي ويندي هئي. عوامي نعرا، عوامي اسٽائيل، عوامي انداز، عوامي موڊ، عوامي ٽهڪ، چرچا ۽ عام ماڻهن واريون ٽوڪون، جيڪي ماڻهن جي دلين جي مضراب کي هن جي اَبدي آڱرين سان سُر تار عطا ڪري ڇڏينديون هيون.
اُهي ئي سبب آهن، بينظير جي ’عوامي محبوب‘ ٿيڻ جا، ورنه پ.پ.پ ذوالفقار علي ڀٽي کان وٺي بينظير ڀٽو تائين: سواءِ ڪجهه نوڪرين جي، سنڌ ۾ قبائلي سسٽم جي قائم جاگيرداري جبر جي پڄاڻيءَ، اصلاحي ۽ فلاحي مرڪزن جي اڏاوت، عورتن کي ظلم ۽ گهاڻي مان ڪڍڻ لاءِ ڪي به قانون ۽ منصوبا شروع ڪري نه سگهي. پيپلزپارٽيءَ ۾ جيڪي به عورتون آهن، اُنهن مان ننڍيون هجن يا وڏيون، سڀ ذوالفقار علي ڀٽي جي البيلي شخصيت کان متاثر ٿي آيون هيون ۽ اڃا تائين ساهه کڻي رهيون آهن. جيتوڻيڪ محترمه [گستاخي معاف!] عورتن لاءِ ايترو به نه ڪري سگهي هئي، جيترو نور ناز آغا ۽ پرويز مشرف ڪري سگهيا هئا، پر ماڻهن ڏانهن هن جو رويو، جيڪو پنهنجائپ ۽ رشتيداريءَ وارو هو، اُن هن کي سنڌ جي محبوب ليڊر بڻائي ڇڏيو هو.- جيئن ڪنهن ٻهراڙيءَ جي ماڻهوءَ مون کي چيو هو ته: ’سنڌ جو ماڻهو پيٽ جو بکيو نه، پر ڳراٽيءَ جو بُکيو آهي.‘ - ۽ اُها ڳراٽي هنن کي بينظير جي روپ ۾ نصيب ٿي. جيئن ڪنهن صحافيءَ جي سوال تي مون چيو هو ته: ”ادا! اسين ٿر جا ماڻهو، لُڪن جا لوساٽيل ۽ محبتن جا بکيا آهيون، اُها محبت مون کي ۽ حاجي ساند کي ’سن جي سيد‘ وٽان ملي، جنهن ۾ جيتوڻيڪ عورت جي ڀاڪرن جي گرمي ته نه هئي، پر سانوڻ جي ڪڪرَ جي ٿڌڪارَ ضرور هئي، جنهن اسان کي سَن جي سرزمين جو اَسير بڻائي ڇڏيو.“ ۽ ساڳي حالت، سنڌ جي ماڻهن سان ڀُٽن جي به هئي، وٽن به ماڻهن لاءِ محبت هئي:
حوصلو حيرت جو، آهي نه مٿي عام،
سندي محبت مام، ڪورُ پروڙي ڪينڪي،
(شاهه)
*

ڪڏهن سُرخ ڦُريرو لهرائيندو؟

سنڌ جي تاريخ شاهد آهي ته سڪندر يونانيءَ کان وٺي مغلن جي حلمن تائين هن سرزمين جا جيڪي به بهادر وطن تان گهورجي ويا، سي سنڌي ماڻهن لاءِ آزاديءَ جو پيغام ڇڏي ويا. سنڌ جي معلوم تاريخ ۾ اسان کي پهريون شهيد مهاراجا سهيرس ملي ٿو، جيڪو ايراني شهنشاهه هٿان موجوده بلوچستان جي سرحد تي نڙيءَ ۾ تير لڳڻ سبب شهيد ٿي ويو هو، پر سنڌي ماڻهن سندس پُٽ [راءِ سهاسي] جي قيادت ۾ وڏي زوردار جنگ ڪري، سنڌ تي ايران کي قبضو نه ڪرڻ ڏنو.
مهاراجا ڏاهر جي شهادت کان پوءِ سنڌ جي ماڻهن سندس پُٽ ’ڏهر سين‘ جي قيادت ۾ سنڌ جي آزاديءَ جي جنگ جاري رکي.- ۽ دودي سومري جي شهادت کان پوءِ ساري سنڌ ’ماتمي لباس‘ پهرڻ شروع ڪيو، جيڪو اڄ به سنڌ جي قبيلن ۾ جاري آهي. دريا خان ۽ مخدوم بلاول جي شهادت کان پوءِ سنڌين اُنهن جي خون مان ڳاڙها جهنڊا ٺاهي، ٻن سؤ سالن تائين جنگ ڪئي ۽ سنڌ جي هر ڳوٺ کي آزاديءَ جي جنگ جو مورچو بنائي ڇڏيو- ۽ نيٺ سنڌين کي اٻوجهه ۽ اڻڄاڻ سمجهندڙ تاريخدانن جي نظر ۾ ايشيا جي سڀ کان وڏي سامراج مغل امپائر کي مٽيءَ ۾ ملندي ڏٺو ۽ سنڌ آزاد ٿي وئي. اڄ ڪا مُغلياڻي لکنؤ جي بالا خاني تي ته نظر ايندي، پر اُنهن مان ڪا به سموري ننڍي کنڊ ۾ ’نورجهان‘ نه آهي.
اسان کي ڏسڻو هيءُ آهي ته موجوده سنڌ ۾ ڪيترائي نوجوان قابض قوتن خلاف وڙهندي شهيد ڪيا ويا آهن. هتي نذير عباسيءَ کي شهيد ڪيو ويو ته ڪميونسٽ پارٽيءَ نعرو هنيو ته: ’هو ڪميونسٽ انقلاب جو شهيد آهي.‘- ۽ اهڙا ٻيا ڪيترائي نوجوان، جيڪي سنڌ جي سياسي سفر ۾ منزل ماڻڻ کان اڳ مارجي ويا، پر سواءِ شهيد سميع الله ڪلهوڙي جي، ڪنهن به نه چيو ته ’هو آزاديءَ جي راهه جو منگل پانڊي آهي.‘
- هاڻي اچون ٿا ڀُٽن جي شهادتن ڏانهن: ’ذوالفقار علي ڀُٽي کي اُن وقت جي جابرن ڦاسيءَ تي لٽڪايو ته پنجاب مان نعرو اُڀريو ته هو ايشيا جو شهيد ۽ آمريت جو دشمن آهي، پر ڪنهن به کيس ’سنڌ جو شهيد‘ سڏي، دريا خان وانگر هن کي سنڌ جي آزاديءَ جو هيرو ڪوٺي، آزاديءَ جي واٽ نه ورتي. اُن کان پوءِ هن جي ارڏي ۽ جذباتي پٽ شاهنواز کي فرانس ۾ پُراسرار هٿن ابدي ننڊ سمهاري ڇڏيو، پر فرانس جي عدالت سندس زال ريحانه کي رڳو ايترو مجرم قرار ڏنو ته هُن هڪ مرندڙ نوجوان جي طبي مدد نه ڪئي. ظاهر ڳالهه آهي ته ريحانه ڪا سنديافته ڊاڪٽرياڻي ته نه هئي، جنهن کي خبر هجي ته سندس مڙس جو موت هڪ بهادر گوريلي وٽ موجود زهريلي ڪيپسول ذريعي ٿي رهيو آهي يا کڙڪيءَ مان اڇلايل ڪنهن موتمار شيءِ جي ذريعي ٿي رهيو آهي- پر اُن بهادر نوجوان جو مڙهه، جڏهن نئين ديري جي قبرستان ڏانهن آندو پئي ويو، اُن وقت ڪنهن به ’پيپلي‘ اهو نعرو نه هنيو ته: ’شاهنواز! تون سنڌ جو ٻيو ننگر هئين، اسين تنهنجو بدلو سنڌ جي آزاديءَ جي صورت ۾ وٺنداسين.‘- ائين شهيد مرتضيٰ ڀُٽي جي وقت به ٿيو هو،- ۽ اڄ ساڳي صورتحال محترمه بينظير جي خون سان ٿي رهي آهي. سنڌ سموري سوڳوار آهي، هر اک آلي ۽ هر دل ٽٽل آهي، ۽ سنڌي سمجهن ٿا ته جيڪڏهن راولپنڊيءَ جي آفيسر شاهي، اسان جي ليڊرن کي ائين ماريندي رهي ته پوءِ سنڌ ۾ بهادر ۽ ملوڪ ماڻهن جو ڏڪار پئجي ويندو. پر بينظير جو وَرُ سنڌي ماڻهن جي ڪاوڙ کي ’آزاديءَ واري سفر‘ کان موڙڻ لاءِ ڪڏهن هن کي ’شهيد جمهوريت‘ سڏي ٿو ۽ ڪڏهن پنجابي سامراجين کي ’هُن جو محافظ‘ ۽ وري ڏاڍي جُرئت سان سنڌي ماڻهن جي اکين ۾ ڌوڙ وجهندي چوي ٿو ته: ’اسان بينظير جو انتقام اسلام آبادي ڪُرسيءَ تي ويهي وٺنداسين.‘ ڇا ڀڳت سنگهه جي ساٿي چندر شيکر ڪڏهن ائين چيو هو ته: ’اسان ڀڳت سنگهه جو انتقام چرچل جي ڪُرسيءَ تي ويهي وٺنداسين!‘ پر هن چيو هو ته: ’اسان ڀڳت سنگهه جو انتقام هندستان جي سرزمين مان انگريز جا پير اکيڙي وٺنداسين.‘
هتي آءٌ سنڌ جي نوجوانن جي ڄاڻ لاءِ هڪ تاريخي واقعو لکي رهيو آهيان ته جڏهن انگريزي فوج بمبئيءَ ۾ داخل ٿي هئي، تڏهن سمنڊ جي ذريعي جتي هنن جا ٻيڙا رُڪيا هئا، اُتي پوءِ جڏهن هندستان آزاد ٿيو ته اُن وقت هندوستان جي عظيم وزيراعظم جواهر لال نهروءَ، مائونٽ بيٽن کي چيو هو ته: ”انگريزي فوج کي واپس اُنهيءَ رستي کان وڃڻو پوندو، جنهن مان هوءَ داخل ٿي هئي.“
جڏهن آءٌ 1989 ۾ انڊيا ويو هئس، ته اُتي گائيڊ سمنڊ جي ڪناري تي هڪ وڏو دروازو ڏيکاريو هو، جنهن تي لکيل هو ”انڊيا جو دروازو“ (Gateway of India) جيڪو بمبئيءَ جي بندرگاهه تي ٺهيل هو، ۽ هُن مون کي ٻڌايو ته انهيءَ جڳهه کان انگريزي فوج داخل ٿي ۽ انهيءَ ئي رستي کان واپس وئي هئي.
اڄ پيپلزپارٽيءَ جي شريڪ چيئرمئن کي به نهروءَ جي رستي تي هلندي، پنجابي فوج کي چوڻ گهرجي ته: ”توهان ڏهرڪيءَ جي رستي کان آيا آهيو، اُتان ئي واپس وڃو.“ پر هي ڪٿي ٿو ائين چئي سگهي، جنهن کي زال جي چيئرمئن شپ ورثي ۾ ملي آهي- ۽ نهرو چوڏهن سال انگريزن جو جيل ڪاٽي وزارت عظميٰ تائين پهتو هو.
بهرحال تاريخ جي هيءَ ستم ظريفي آهي ته نهرو ڀُٽي جو آئيڊيل ليڊر هو، پر اُن جي ناٺيءَ جو نالو ڪو به ماڻهو ڪو نه ٿو ڄاڻي، خاص ڪري سنڌ جو نوجوان. پر ڀُٽي جو ناٺي اڄ سندس پارٽيءَ جو شريڪ چيئرمئن آهي، اُن کان اها توقع رکڻ ته بينظير جي رَتَ کي هو ڪو سنڌ جي سهاڳڻين جي ’سينڌ جو سنڌور‘ بنائيندو يا ڇاڇري جي ڀِٽ تي روهيڙي جي گلَ جهڙو آزاديءَ جو جهنڊو ڦڙڪائيندو، اجائي آهي- اهو ڪم ’شهيد مرتضيٰ جو پُٽ‘ ڪري سگهي ٿو، يا سنڌ جي ٻيلن ۽ پهاڙن ۾ بُکون ڪاٽيندڙ اُهي نوجوانَ، جن جي نالن کان ئي نئين سنڌ واقف نه آهي.
بهرحال ضرورت انهيءَ ڳالهه جي آهي ته بينظير جي رت کي ڇاڇري جي روهيڙي جو گل بنائجي، سهاڳڻين جي سينڌ ۾ پيل سينڌور بنائجي يا اياز جي لفظن ۾ ’مٺيءَ تي ڦُٽندڙ باک‘ جا ڪِرڻا بنائجن؛ ليڪن هُن جي وجود کي صرف اسلام آباد جي ڪُرسي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪرڻ اهڙي ناانصافي آهي، جهڙي ناانصافي، يروشلم جي اُن جج ڪئي هئي، جنهن يسوع مسيح کي ڦاسيءَ تي لٽڪائڻ جو حڪم ڏنو هو. اها ڳالهه سنڌ جي سڀني پُٽن ۽ ڌيئرن کي سوچڻ گهرجي ته ماڻهوءَ جو بوتو مٽيءَ جو پنوڙو آهي، اُهو ڪنهن وقت به ڳري ۽ ڀُري سگهي ٿو، پر جڏهن به هو ڪنهن ظالم جي مٿي ۾ سوراخ ڪري ٿو ته ڪائنات جو ’وِهائو تارو‘ بنجي وڃي ٿو.
*

هُوءَ ڪٿي آهي؟

18 آڪٽوبر تي سِج اُڀرڻ سان سنڌ جا سمورا رستا ڪراچيءَ طرف رَوان دَوان هُئا ۽ گهر ويٺل مردن ۽ عورتن جون نظرون، ٽي وي اسڪرينن تي کُتل هُيون، ۽ گهٽ ۾ گهٽ سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا دبئي کان روانو ٿيندڙ بينظير ڀُٽو جي انداز، آواز، لباس، رنگ ۽ رُوپ جي لمحي لمحي تبديل ٿيندڙ جهلڪيون پنهنجي ڏسندڙن تائين پهچائي رهي هُئي. جنهن ۾ هُن جي لباس کان وٺي ميڪ اپ تائين، هر شيءِ کي ڪَور پئي ڪيو ويو. سندس ٻِن ڌيئرن کي پڻ بار بار فوڪس پئي ڪيو ويو. سندس گاڏيءَ جي رنگ ۽ ڊرائيونگ ڪندڙ سندس مُڙس کي به ماڻهن جي سامهون آندو پئي ويو. دبئي کان وٺي ڪشمور تائين ماڻهن جا چهرا مهڪي ۽ ٻَهڪي رهيا هئا. مورڙي جي ماڳ جو اُڀ جيالن جي نعرن سان گُونجي ۽ گڙجي رهيو هو، جنهن ۾ هڪ نعرو انتهائي نمايان هو ته ”وزيرِاعظم بينظير“. اُن مان توهان استقبال ڪندڙن جي اُميدن جو اندازو لڳائي سگهو ٿا ته اُهي سڀ نوڪرين ۽ آسائشن جي لالچن ۾ گڏ ٿيا هئا. پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو اُهو ڪهڙو ليڊر هو، جنهن کي ٽي وي اسڪرين تي نه آندو ويو هجي، ويندي ڪراچيءَ جي ايئرپورٽ تي لهڻ وقت پڻ لمحي لمحي جي تصوير پئي ڏيکاري وئي، پر اُن سموري منظر ۾ هڪ هستي بلڪل غائب هُئي، ۽ جنهن جو ذڪر نه اليڪٽرانڪ ميڊيا ڪيو ۽ نه پرنٽ ميڊيا، ۽ اها هستي هُئي بيگم نصرت ڀٽو، جيڪا حافظ جي غزل جهڙي خوبصورت، جنهن پنهنجي سون جهڙي جواني، ذوالفقار علي ڀُٽي جي پيار ۾ چاندي ڪري ڇڏي، جيڪا اُن البيلي انسان جي چئن گُلن جهڙن ٻارن جي ماءُ بڻي ۽ سفر توڙي جيل ۾ سندس ساٿ نه ڇڏيو، جنهن جي خوبصورت مُڙس کي فوجي جنريلن ڦاسيءَ جي تختي تي لٽڪائي ڇڏيو. هتي آءٌ هڪڙي وضاحت ڪندو هلان ته ڪُجهه وقت کان اهو بحث اهڙا ڪالم نگار ڇيڙيندا پيا اچن ته ڀُٽي صاحب کي ڪيترن ئي مُلڪن جلاوطن ٿي اچڻ جون آڇون ڪيون، جيڪي ضياءَ الحق قبول ڪيون، پر هُن نواز شريف وانگر جلاوطن ٿيڻ قبول نه ڪيو، ۽ اهو بحث اُهي ڪالمنگار ڪري رهيا آهي، جيڪي ڀُٽي صاحب جي ڦاسيءَ وقت نيڪر پائي اسڪول ويندا هُئا.
حقيقت هي آهي ته ڪنهن به مُلڪ ڀُٽي صاحب کي پاڻ وٽ رَهائڻ جي آڇ نه ڪئي هُئي، ۽ نه ئي اهڙي ڪا شيءِ رڪارڊ تي موجود آهي. ڀُٽي صاحب جيل ۾ ڦاسيءَ کان اڳ ٽي شيون لکيون هيون. (1) اپيل ڪورٽ ۾ عدالتي بيان، جيڪو قانون کان وڌيڪ شاندار خود سپاهيءَ وارو سياسي ليڪچر آهي. (2) جواهر لال نهروءَ وانگر، پنهنجي ڌيءَ بينطير ڏانهن خط، ۽ ٽيون، ڪتاب ’ڊيٿ سيل ڊائري‘، جيڪو انڊيا ۾ ڇپيو، پر پاڪستان ۽ سنڌ ۾ پيپلز پارٽي وارن اُهو ظاهر ئي نه ڪيو، ڇو ته اُن ۾ ڀُٽي صاحب پنهنجي سياسي مخالفن سائين جي. ايم سيد کان وٺي مولانا مودوديءَ تائين لاءِ بنا رَک رکاءَ جي پنهنجا رايا ڏنا آهن، پر اُنهن ٽنهيءَ ڪتابن ۾ ڪٿي به اهو ذڪر ناهي ته فلاڻي مُلڪ مون کي جلاوطن ٿي اچي، پاڻ وٽ اچڻ جي آڇ ڪئي، پر مُون اُها رَد ڪري ڇڏي، اُن ڪري اِهو چوڻ صحيح ناهي ته هُن جلاوطن ٿيڻ کان انڪار ڪيو. بهرحال ڀُٽي صاحب جي اسيريءَ دوران اُها واحد عورت، جيڪا حافظ جي غزل جهڙي خوبصورت هُئي، تنهن احتجاج ڪرايا، ۽ پنجاب جي گاديءَ واري شهر قذافي اسٽيڊيم ۾ پنهنجو مٿو ڦاڙايو، جيڪو مٿو ماءُ جي هنجَ کان وٺي، ذُلفيءَ سان زندگي گذارڻ واري عرصي ۾ ملائم ۽ خوبصورت ڇاتين ۽ وِهاڻن تي آرام ڪندي گذريو ۽ پوءِ هُن جي آئيڊيل مُڙس کي ڦاسي ڏني وئي. هوءَ اُن وقت سهالا ريسٽ هائوس ۾ پنهنجي مُڙس جي زندگيءَ وڌائڻ لاءِ ايراني تسبيح پڙهندي رهي ۽ پوءِ جڏهن سندس محبوب مُڙس اَبدي آرام گاهه ڏانهن هليو ويو ته ڪُجهه وقت کان پوءِ هُن کي المرتضيٰ هائوس لاڙڪاڻي منتقل ڪيو ويو، اُتي جڏهن سائين جي. ايم سيد، پوليس جو گهيرو ٽوڙي، ساڻس تعزيت ڪرڻ ويو، تڏهن هُن روئندي چيو ته: ”شاهه صاحب! هن هائوس ۾ رهندڙ هر ماڻهوءَ تي مون کي اهو شڪ آهي ته ڪٿي اُهو فوجي جنتا جو ايجنٽ نه هجي، اُن ڪري پاڻ فارسيءَ ۾ ڳالهائينداسي، ڇو ته هتي انگريزي، اردو، سنڌي ۽ پشتو ڳالهائيندڙ ته هوندا، پر فردوسيءَ جي ٻولي ڳالهائيندڙ نه هوندا،“ اُتي جيڪا ڳالهه مُهاڙ ٿي، سا نِجي ڪچهرين ۾ سائينءَ سڀني ڪارڪنن کي ٻُڌائي چُڪو آهي.
ڀُٽي صاحب جي ڦاسيءَ جو زخم اڃا تازو ئي هو ته، هُن جو شهزادو پُٽ شاهنواز فرانس ۾ اَبدي ننڊ سُمهي رهيو ۽ پوءِ هُن کي پارٽيءَ جي چيئرمئن شپ تان هٽايو ويو، ۽ هوءَ پنهنجي زندگيءَ جا ڏينهن غم جي افسوسناڪ راتين ۾ گذارڻ لڳي. هاڻي اُن جي اونداهين راتين ۾ صرف هڪ وِهائو تارو رهجي ويو، ۽ اُهو سندس جلاوطن پُٽ مرتضيٰ هو، ۽ پوءِ سياست جي ڦيرين گهيرين مان گذرندي، اُهو وِهائو تارو هُن جي جهوليءَ ۾ چوڏهينءَ جي چنڊ وانگر لهي آيو، اُن کان اڳ ۾ مون کي اذيت ناڪ ڏينهن ياد آهن، جڏهن مرتضيٰ، سنڌ جي مختلف حلقن مان، سنڌ اسيمبليءَ لاءِ فارم ڀرايا، ۽ هر جڳهه تي بينظير جي پيپلز پارٽي، سندس خلاف ماڻهو بيهاريا، ظاهرڳالهه آهي ته مرتضيٰ جي تيم اُن وقت منتشر ۽ سرڪاري عتاب هيٺ هئي، اُن ڪري سندس جوڳو وَرڪ نه ٿي سگهيو. نصرت ڀُٽو، ٻيو ڪو حيلو حوالو نه ڏسي لاڙڪاڻي واري سيٽ کٽرائڻ لاءِ ’جيئي سنڌ‘ جي ڪارڪنن وٽ هلي وئي، ۽ چيائين ته: ’مُنهنجو توهان وٽ اچڻ سُونهي ته ڪونه ٿو، پر اڄ آءٌ سنڌ جي هڪڙي سپوت پُٽ کي اليڪشن ۾ کٽرائڻ لاءِ توهان وٽ آئي آهيان. چئو ته آءٌ پنهنجو رَئو توهان جي سامهون وِڇايان، اُن ۾ توهان پنهنجي هن ڏُکويل ڀيڻ لاءِ محبتن جا گُل ووٽ جي صورت ۾ منهنجي بهادر پُٽ لاءِ گڏ ڪريو.‘ جيئي سنڌ جي ڪارڪنن پنهنجي جذبن، محبتن ۽ عقيدتن جا ڏيئا اُجهاڻل اکين ۾ روشن ڪيا ۽ ذمو کنيائون ته: ’هتي اسان پنهنجي سموري سگهه گڏ ڪري، مرتضيٰ کي سنڌ اسيمبليءَ ۾ موڪلينداسين.‘ ۽ اُن واعدي تي هُن جي اُجهاڻل اکين ۾ڏيئن جون ڪيتريون لاٽون روشن ٿي ويون ۽ دنيا ڏٺو ته اها ئي واحد سيٽ هئي، جنهن تان انگريزن جي پهرئين دشمن مرتضيٰ ڀُٽي وانگر سامراج جو دشمن ٻيو مرتضيٰ ڀُٽو سنڌ اسيمبليءَ ۾ پهچي ويو، پوءِ هُو فاتح جي حيثيت ۾ پنهنجي مادرِ وطن سنڌ وطن موٽيو. جيتوڻيڪ: بينظير هُن کي واپس موڪلڻ لاءِ رياستي مشينريءَ کي بيدرديءَ سان استعمال ڪيو، پر پوءِ به هُو مادرِ وطن جي مٽيءَ کي چُمڻ ۾ ڪامياب ويو، ۽ اُتان سِڌو لانڍي جيلُ هليو ويو. لانڍيءَ جيل ۾ انٽرويو ڏيندي هُن چيو ته: ’امان ته لذيذ ۽ گِهه هاڻا کاڌا آڻي ٿي، جو مُنهنجو وزن وڌندو ٿو وڃي، کيس روڪيو به اٿم، امان! اهڙا کاڌا نه آڻيندي ڪر، جو آءٌ ٿُلهو ٿي ويندس، پر هُوءَ چوي ٿي ته ماءُ جي دل، جيڪا توکي ڏٻرو ڏسڻ نه ٿي چاهي، باقي وزن گهٽائڻ لاءِ ورزش ڪندو ڪر، مون کي خبر آهي ته ورزش تُنهنجي عادت ۾ شامل آهي.“ پوءِ جڏهن هو قسم کڻڻ لاءِ سنڌ اسيمبليءَ جي ايوانُ ۾ داخل ٿيو ته اقتدار پرست پيپلن جا شرم ۽ پنهنجي مُنافقيءَ جي ڪري ڪنڌ جُهڪي ويا، هُو آزاد ٿي آيو.
ڪيئي واقعا ٿيا، اُنهن واقعن وقت، هُن جنهن دليري ۽ بهادريءَ جو ثبوت ڏنو، اهڙو ثبوت سنڌ اسيمبليءَ جي تاريخ ۾ سائين جي. ايم سيد، محمد امين کوسي ۽ شهيد الهه بخش سومري کان سواءِ ڪو ئي نه ٿو ڏئي سگهي. جيتوڻيڪ هُن جي ڪِن بيانن جي ڪري آءٌ کانئس ڏُکويل هئس، اُن ڪري شاديءَ جي هڪ تقريب ۾ مون کي ڪِن دوستن مجبور ڪيو ته مرتضيٰ ويٺو آهي، ملئونس! مون انڪار ڪيو ته هُن سائين جي. ايم سيد جي خلاف پنهنجي حضورن جي چوڻ تي غلط بياب ڏنو آهي، اُن ڪري ساڻس ملڻ نه ٿو چاهيان، ۽ پوءِ هڪ ڏينهن صبح سوير، مون بي.بي.سي جي هندي سروس تان اِها خبر ٻُڌي ته پاڪستان جي وزيرِاعظم جي ڀاءُ جو پوليس مقابلي ۾ مرتيو ٿي ويو آهي. مون چانهن پيئڻ کانسواءِ ڊرائيور کي چيو ته گاڏي اسٽراٽ ڪر. آءٌ اَمرڪوٽ آيس، اُتي مون صحافين کي گڏ ڪري چيو ته مرتضيٰ جي شهادت تي آءٌ محسوس ٿو ڪريان ته نصرت جي دل مُنهنجي سيني ۾ اچي وئي آهي، ۽ مرتضيٰ ئي ڀُٽو خاندان جو حقيقي شهيد آهي، ۽ اسان جي خلاف بيان بازيءَ جي باوجود اسان جي منزل هڪ هئي، پر افسوس جو موت هُن کي مهلت نه ڏني. پوءِ آءٌ ڪراچي هليو آيس، جتي سائين امداد محمد شاهه اسپتال داخل هو، ساڻس مليس ته سائين مون کي حُڪم ڪيو ته 70 ڪلفٽن تي وڃان ۽ غنويٰ سان مرتضيٰ جي تعزيت ڪري اچان. مون ادب سان عرض ڪيو ته مُنهنجي دل نٿي چوي، جيتوڻيڪ مرتضيٰ جي شهادت تي مون کي تمام گهڻو صدمو پهتو آهي، پر هُن سائين جي. ايم سيد خلاف بيان ڏنو هو. سائين مون کي حڪم ڪيو ته سياسي بيان هلندا رهندا آهن، پر تون ضرور وڃ، آءٌ ويس.
خليل جبران جي ديس جي ڄائيءَ، شيخ اياز جي ڌرتيءَ تي ڪارڙي وڳي ۾ غمگين ويٺي هئي، مون دُعا گهري ۽ تاثراتي بُڪ ۾ صرف هڪڙي سِٽ لکي ته: ”مرتضيٰ! هيءَ ويل نه هئي وڃڻ جي.“ اُن کانپوءِ بينظير جي حڪومت وئي، آئي، پر نصرت جي اُجهاڻل اکين ۾ ڪو به ڏيئو نه ٻريو، ۽ بينظير جي ٻيءَ حڪومت ختم ٿيڻ کانپوءِ فردوسيءَ جي ٻولي ڳالهائيندڙ هيءَ عورت، اسان جي اکين ۽ ميڊيا جي ڪالمن مان هميشه غائب ٿي وئي. 18 آڪٽوبر تي مون کي گُمان هو ته بينظير ڀُٽو وطن واپسيءَ کان اڳ ميڊيا کي اهو ضرور ٻڌائيندي ته، آءٌ پنهنجي اَمڙ جا پير ڇُهي، کانئس آسيس وٺي وڃي رهي آهيان، پر هُن اهڙو ڪو به ذڪر نه ڪيو، ۽ مون کي افسوس آهي ته ناز سهتي جهڙو ذهين صحافي بگ بينظير سان گڏ اُن قافلي ۾ شريڪ هو، اُن به بينظير کان اِهو نه پُڇيو ته اَمڙ کان آسيس ورتي اََٿئي! ته اُن جو ڇا حال آهي، اُن ڪري نوڪريءَ جي شوق ۾ ڪراچي ايندڙ سنڌين کي، بينظير کان اهو سوال ضرور ڪرڻ گهرجي ته ذوالفقار علي ڀُٽي جي پِريمڪا ۽ مرتضيٰ ڀُٽي جهڙي عظيم مجاهد جي ماءُ آخر ڪِٿي آهي ۽ ڪيئن آهي؟ ڇو ته جيڪو ليڊر پنهنجي ماءُ جي پرواهه نٿو ڪري، اُهو اُنهن شهيد ٿيندڙ 51 ڄڻن مسڪين ماڻهن جي ماءُ سنڌ جي ڪيئن سار لهندو، جن شهيدن جي کيسن مان 10 ۽ 15 رُپيا نڪتا آهن. اُن ڪري سنڌيو! جيڪي مون سان اختلاف رکو ٿا ۽ منهنجا لفظ توهان جي نِگاهُن ۾ ٽاندا ٿي ڪِرن ٿا، اُهي سڀ گڏجي ذوالفقار ۽ فاطمه جي ڏاڏيءَ جي باري ۾ بينظير کان پُڇو ته هوءَ ڪٿي آهي؟