ناول

سانگھڙ

”سانگھڙ“ جو پھريون ايڊيشن 1963ع ۾ ڇپيو. ايوبي آمريت جي انھيءَ دؤر ۾ ”سنڌ“ جو نالو وٺڻ، شيخ اياز جي چواڻي، ڄڻ ته ڪاريھر تي پير رکڻ ھو. سنڌ ۽ سنڌين جي ڳالھ ڪندڙ ڪيترائي ڪتاب ۽ رسالا ضبط ڪيا ويا. ڏيپلائي صاحب جا ٽي ڪتاب ”1957ع جي آزاديءَ جي جنگ“، ”غازي انور پاشا“ ۽ ”جاپاني گُڏي“ ضبط ٿيا؛ سنڌي زبان جي بي مثال ھفتيوار رسالي ”انسان“ تي بندش وڌي ويئي. خود ڏيپلائي صاحب کي به ٻه دفعا جيل ياترا ڪرائي، سندس ڪاروبار تباھ ڪيو ويو.
نيٽ ايڊيشن جي ڪمپوزنگ شاهنواز سومري صاحب ڪئي آهي.
  • 4.5/5.0
  • 5449
  • 1997
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book سانگھڙ

سوري جنين سيڄ، مرڻ تن مشاھدو!

سوريءَ مٿي سيڻ، ڪھڙي ليکي سنرا؟
جيلھ لڳا نيڻ، سوريائي سيڄ ٿي!
*
سوري آھ سينگار، اصل عاشقن جو،
مُڙڻ، موٽڻ، ميھڻو، ٿيا نظاري نروار،
ڪُسڻ جو قرار، اصل عاشقن جو!
*
سوري سينگاري، اَصل عاشقن کي،
لُڏيا ڪين لطيف چئي، ٿيا نيزي نظاري،
ڪوٺيو ڪناري، آئيو چاڙھي اُن کي!
*
سُوريءَ چڙھڻ، سيڄ پَسڻ، ايُ ڪم عاشقن،
پاھون ڪين پَسن، سائو ھلن سامھان!
*
پُري پتنگ آئيا، سري وٽ ساھي،
اچي پيا آڳ ۾، ڪُڏي سڀ ڪاھي،
لاڳاپا لاھي، کائا کوري وچ ۾!
*
پتنگن پھُ ڪيو، مِڙيا مٿي مچَ،
پسي لھس نه لڇيا، سَڙيا اُتي سچ،
سندا ڳچين ڳَچ، ويچارن وڃائيا!
*
چاڙھيو چڪاسين چاءِ، آڳ ٻرندي آئيا،
وھسن واڙيءَ ڦل جئن، محنتي مچ لاءِ،
آئي پاڻ اڙاءِ، کڻي کوري وچ ۾!
*


پڇ پتنگن کي، سنديون کامڻ خبرون،
آڻيو وجھن آڳ ۾، جيءُ پنھنجو جي،
جيري جنين جي، لڳا نيزا نينھن جا!
*
محبت جي ميدان ۾، اچي پير پيان،
سر وڍڻ، ڌڙ ڌار ڌرڻ، اي سنگار سندانِ،
ڏيندا مون ڏٺانِ، مٿا محبوبن لئه!
*
”ڀڳو“ آءٌ نه وسھان، ”ماريو“ تان مڃيان،
ڪانڌ ”منھن“ ۾ ڌڪڙا، سيڪيندي سونھان،
ته پڻ لڄ مران، جي ھونس پٺ ۾!
*
تن نيڻن ڪي نيران، جن ساجھر سيڻ سانڀيٽيا،
جيءَ جسي ۽ جان، ڪر حضوري حج ڪيو!
*
ڪاري ڪڪر ھيٺ، مون جھيڙيندي ڇڏيا،
ڪارا ڪُند ھٿن ۾، اڙل وڇيرا ھيٺ،
ٿي تنين سين ڏيٺ، موٽڻ جن ميھڻو!
*
گھرن ۽ گھٽڪن، وٽيون پين وھ گاڏيون،
بدہ ساقي برخيز، پيار کي پرين،
پڪين نه پرچن، مٽ تڪيائون منجھيان!
*
لڊوڻيا لوڌي ٿئا، وتن منجھ وصال،
اڄ آرتو اکين، ڪاڪ پيتائون ڪال،
جانب جي جمال، رڱي پس! ريٽو ڪيا!
*
( شاھ عبداللطيف ڀٽائيؒ )

من ميربحر جي نالي

جيئن ئي اسان جي لاري سنڌڙيءَ واريءَ موريءَ تي پھتي، ته پري کان رستو درياءَ وانگر ڇوليون ماريندو ڏسڻ ۾ آيو؛ معلوم ٿيو، ته ننڍن ڪامورن رستي ۾ پاڻي ڀڃائي ڇڏيو آھي، ھن لاءِ، ته وڏو صاحب سرزمين چڪاس ڪري نه سگھي.
ڊرائيور ھڪ زبردست گار ڏيئي، لاريءَ کي ٽنڊي مٺا خان طرف موڙيو، ڇاڪاڻ ته کيس ھاڻي کپري پھچڻ لاءِ وڏو چڪر ڏيڻو ھو.
دستور جي خلاف جو لاري اچي ٽنڊي مٺا خان بيٺي، ته تماشبين اچي مِڙيا. پئسينجر لھي ھوا کائڻ لڳا، انھن سان گڏ آءٌ به لھي پيس. اوچتو ڪنھن رڙ ڪئي، ”قاضي! تون ھتي ڪئن؟“ مون به رڙ ڪندڙ ڏانھن نھاري چيو، ”ڏنا، تون؟“ ھڪ ٻئي کي کڻي ڀاڪر پاتاسون، ۽ لڳاسون خير عافيت ڪرڻ.
ڏني ميربحر سان منھنجي دوستي مرحوم عبدالله خان پلنگي واري وٽ ڪندي ٿي ھئي ۽ اسين اڄ ويھن سالن بعد مليا ھئاسون. عام طرح زميندارن جي منشين کي ”قاضي“ ڪري سڏبو آھي، ان ڪري ڏني به مون کي ”قاضيءَ“ سان مخاطب ڪيو.
حال احوال پڇندي جڏھين مون کانئس پنھنجي دوست ”مَن“ بابت پڇيو، تڏھين ھن ڏکويل آواز ۾ چيو، ”قاضي! مَنَ ويچاري کي انگريچ ڦاسيءَ چاڙھي ڇڏيو!“
”اڙي!“ منھنجي بي اختيار رڙ نڪري ويئي ۽ اکين ۾ پاڻي اچي ويم، ھو ھڪ سٻاجھڙو، فھميدو، قداور نوجوان ھو؛ مجلس جو مور، ڪچھريءَ جو ڪوڏيو ۽ مھل تي سِر قربان ڪرڻ وارو سنگتي ھو.
”ڇو ڀلا؟“ مون ڏني کان پڇيو: ”مَنِ ته پير صاحب پاڳاري جو مريد ڪونه ھو، پوءِ کيس ڪئن ڦاسي ملي؟“
”ھي ٻيا جيڪي ھزارين شھيد ڪيا ويا، سي ڪي سڀ پير صاحب جا مُريد ھئا ڇا؟“ ڏني جواب ۾ چيو، ”مَن ته خير کڻي انگريزي قانون موجب ڏوھاري به ھو، پر ھتي ته سوين بي ڏوھا به سوريءَ تي ٽنگيا ويا آھن. بس نڪو داد نڪو فرياد نڪا پڇا نڪا ڳاڇا؛ ڪنھن سرڪاري ڪُتي چغلي ھنئي ناھي، ته مڙس ڊڙيو رکيو آھي. توکي معلوم ناھي، ته سنتر جيل ۾ مشھور برقعي پوش چغل خور ھڪڙي اھڙي قيديءَ تي به وڃي ھٿ رکيو ھو، جو ٻيءَ حُر ھلچل کان اڳ جو قيد ڪيل ھو؟“
”ھا، اھا ته عالم آشڪار ڳالھ آھي....“ مون پڇيو، ” پر مَنِ ڪئن ڏوھاري بڻيو؟ ھو پھلوان ته ھو، پر اھا پھلواني ڪڏھن رھزنيءَ ۾ به ڪم آڻيندو ھو، اھڙو گمان منجھس اسان کي ته ڪونه ھو.“ مون پڇيو:
”رھزني ته ھن به ڪانه ڪئي ھئي.“ ڏني شوڪارو ڀريندي چيو، ”ھن جي دل واريءَ کي سيٺ ..... پئسي جي زور تي کڻي وڃي سريت بڻايو ھو. ھو ھيڏي وڏي سيٺ سان پڄي ته نٿي سگھيو، پر سندس اندر انتقام لاءِ اڌما کائي رھيو ھو؛ اتفاق سان ھينئر انھيءَ سيٺ ظاھر ۾ حرن جي حمايت ٿي ڪئي، پر سرڪار وٽ وري نھايت سخت مخالفت ٿي ڪيائين ۽ اھي ئي صلاحون ٿي ڏنائين، ته حر جماعت کي نابود ڪيو وڃي. سرڪاري لڏي ۾ به حُرن جا گھڻائي جاسوس آھن، تن سندس تازن ڪارنامن جي خبر حرن کي ڏني ۽ حرن به سندس سِرَ جا وارنٽ ڪڍيا. مَن کي بخارن ڪڍڻ جو موقعو ملي ويو؛ مردود کي مارڻ ۾ ته ٻيا به گھڻا شامل ھئا، پر پھريون واڄٽ مَنَ ئي ڪرايو ھوس....!“
اھڙن ٻين ھزارن گھڻن شھيدن سان گڏ غيرتمند ”من“ جي قبر جو به پتو ڪونه ھو؛ پر سينٽرل جيل جي پھرين سفر وقت مون انھيءَ ڦاسيَ کي ضرور سلام ڪيو، جنھن کي اھڙن مٿيرن جي ملاقات جو شرف حاصل ٿيو ھو!
سنڌ جي مجاھدن جي تذڪري جو ھي ناول به آءٌ ڪنھن وڏي ماڻھوءَ جي نالي تي ڪرڻ بدران ”من“ پارن اھڙن غريب غيرتمندن جي نالي تي معنون ڪريان ٿو، جي ”ھڪ ڏينھن“ جي ”شينھن جي زندگيءَ“ کي ”سؤ ورھين“ جي گدڙ جي حياتيءَ“ کان ”ھزار دفعه“ بھتر سمجھن ٿا!

ڏيپلائي

گذارش

”سانگھڙ“ جو چوٿون ايڊيشن پيش خدمت آھي.

”سانگھڙ“ جو پھريون ايڊيشن 1963ع ۾ ڇپيو. ايوبي آمريت جي انھيءَ دؤر ۾ ”سنڌ“ جو نالو وٺڻ، شيخ اياز جي چواڻي، ڄڻ ته ڪاريھر تي پير رکڻ ھو. سنڌ ۽ سنڌين جي ڳالھ ڪندڙ ڪيترائي ڪتاب ۽ رسالا ضبط ڪيا ويا. ڏيپلائي صاحب جا ٽي ڪتاب ”1957ع جي آزاديءَ جي جنگ“، ”غازي انور پاشا“ ۽ ”جاپاني گُڏي“ ضبط ٿيا؛ سنڌي زبان جي بي مثال ھفتيوار رسالي ”انسان“ تي بندش وڌي ويئي. خود ڏيپلائي صاحب کي به ٻه دفعا جيل ياترا ڪرائي، سندس ڪاروبار تباھ ڪيو ويو.
اھڙي ڏاڍ ۽ جبر واري دؤر ۾ ”سانگھڙ“ ذريعي ون يونٽ ٽوڙ تحريڪ جاري رکڻ جي سعي ڪندي سنڌ ۽ سنڌين جي ڳالھ ڪئي ويئي. ھڪ طرف احساس ڪمتريءَ جي ماريل ۽ ھيسيل سنڌين کي سندن شاندار ماضيءَ کان آگاھ ڪيو ويو، ته ٻئي طرف ’ائٽلانٽڪ چارٽر‘ ذريعي مليل قومي حقن جو وستار ڪري، کين سندن بنيادي حقن جو احساس ڏياريو ويو. حُر تحريڪن جي حوالي سان کين احساس ڏياريو ويو ته حق شناسي، سرفروشيءَ ۽ جانثاريءَ ۾ سنڌي ٻين کان اڳرا آھن. سندن بزرگن جي ڪارنامن جو وستار ڪري انھن کي محدود گروھي دائري مان ڪڍي، ملڪ گير وسعت ڏيڻ، سندن ڪارنامن کي ايندڙ نسلن لاءِ محفوظ ڪرڻ- اھي تمام وڏا ڪم ھئا، جن جو بنياد ”سانگھڙ“ ذريعي رکيو ويو. ’سيٺ سڳني مل‘ جي ڪردار ذريعي ٻڌايو ويو ته تحريڪ ڪنھن فرقي، جماعت يا مذھب تائين محدود نه ھئي.
سنڌ جي ھڪ نھايت اھم سياسي ۽ ادبي شخصيت کي جڏھن ڏيپلائي صاحب ”سانگھڙ“ پيش ڪيو، تڏھن سرورق تي شھيد بادشاھ جي شبيھ ڏسندي، ھن صاحب بي اختيار چيو: ”واھ- ڪھڙو نه شينھن مرد ھو!“
ڏيپلائي صاحب پنھنجي مخصوص لھجي ۾ زيرِلب مسڪرائيندي چيو: ”پر سائين جن ته شايد ھن شير مرد کي ڦاسي ڏيارڻ ۾ پيش پيش ھئا!؟“ ھن صاحب نھايت سنجيدگيءَ سان وراڻيو: ”ڏيپلائي صاحب! شينھن شڪار ٿيڻ کان پوءِ به شينھن ئي رھندو آھي- مُئل شينھن جي به ويجھو وڃڻ لاءِ به دل کپي!“ شھيد بادشاھ جي عظمت بابت، سندس خلاف سازشون ڪندڙ جا اھي لفظ گھڻو ڪجھ ٻڌائين ٿا.
مھذب دنيا ۾ آزاديءَ جي مجاھدن کي جماعتي، گروھي ۽ لساني اختلافن جي باوجود، مڃتا ۽ مانُ ڏيڻ قومي فرض سمجھيو وڃي ٿو. ڪانگريس، گانڌي ۽ نھروءَ جي ڪٽر مخالف سڀاش چندر بوس کي سرڪاري طرح ’نيتاجي‘ سڏيو ويندو آھي- سندس تصويرون سرڪاري آفيسن ۾ گانڌيءَ ۽ نھروءَ جي تصويرن سان گڏ لڳايون وڃن ٿيون- سندس ڪارنامن تي فلمون ٺاھيون وڃن ٿيون. ٽي ويءَ تي پروگرام اچن ٿا. سندس ٺاھيل ”آزاد ھند فوج“ جا سپاھي قومي ھيرو سڏجن ٿا. ڪاش! اسان جا حڪمران ۽ دانشور به شخصي، لساني ۽ جماعتي مفادن جي تنگ دائرن کان مٿڀرو ٿي سوچين.
ھن دور ۾ مھانگائي ۽ ٽي ويءَ، ڪتابن جي خريداري ۽ پڙھڻ لاءِ وقت ڪڍڻ البت مشڪل ڪري ڇڏيا آھن. دنيا ۾ ضحيم ڪتابن جي تخليص يا (Abridgment) انھن مسئلن جو ھڪ ڪارگر حل سمجھيو وڃي ٿو. خود ڏيپلائي صاحب به ترجمي جي حد تائين انھيءَ ٽيڪنڪ کي ڪاميابيءَ سان استعمال ڪيو. سندس ٻه ترجما ”جاپاني گُڏي“ ۽ ”سِسي نيزي پاند“ انھيءَ ٽيڪنڪ جا ڪامياب مثال آھن. ”سانگھڙ“ جي موجودہ ايڊيشن ۾ ناول جي ھڪ حصي کي مختصر ڪري، ضحامت ۾ ڪي قدر ڪمي ڪئي ويئي آھي. اھو عمل نھايت احتياط ۽ ذميداريءَ سان ڪيو ويو آھي، جيئن ناول جي تسلسل، اھم واقعن، ڪردارن ۽ مقامن تي ڪوبه اثر نه پوي. اُميد ته پڙھندڙ ھن ڪوشش کي ستائش جي نظر سان ڏسندا.

محمد علي ڏيپلائي

تعارف

ويڙھاڪ ۽ بيباڪ محمد عثمان ڏيپلائي ھڪ سچي سنڌيءَ جي علامت آھي. محنت سندس ڏاج ھئي ۽ محبت سندس ميراث. ڀري ڪاغذن جي بوڇڻ ۾ٻڌي، پيرسن پيادل، گرميءَ ۽ سرديءَ کان بي نياز، سنڌي ادب جو ھي دادلو ۽ انوکو قلم ڪار، پنھنجي پٺيان عقيدت مندن جو ھيڏو سارو ھجوم ۽ بي بھا ادبي سرمايو ڇڏي ويندو، سا ڄاڻ شايد پوريءَ طرح کيس به ڪانه ھئي. پورھيت ھو. نوان رستا، نيون راھون، نيون روايتون جوڙيندو ھو. وِت آھر رتُ ولوڙي، جھڙي پَرِ ٿي سگھيس، سنڌي سماج کي سجاڳ ڪرڻ جا جتن ڪيائين. ڪنھن تي ڪونه ڀاڙيائين، ۽ نه وري آسائشي حياتيءَ کي ترجيح ڏنائين. مزدور به پاڻ ته مالڪ به پاڻ. پاڻ لکيائين، پاڻ ڇپيائين، پاڻ ئي وڪيائين. ليکڪ، پرنٽر، پبلشر توڙي ھاڪر، مطلب ته ھن جاکوڙيءَ کان جيڪي پڄي سگھيو سو اڪيلي سِر نروار ٿي پاڻ ئي ڪيائين. سنڌي ادب ۾ خاص طور ۽ سنڌي معاشري ۾ عام طور اھڙو مثال ڪو ورلي ملندو، جنھن ۾ ھڪ سادي سودي ۽ بي سروسامان انسان ايتري جدوجھد ٻن ھٿن ۽ ھنيانءَ جي ڏڍ تي ڪئي ھجي. اڄ جيڪڏھن ھُو (Legend) آھي ۽ بلند مقام والاريو بيٺو آھي ۽ ھند ۽ سنڌ سندس محنتن جي معترف آھي، سو به ان ڪري جو ھن اڏول ۽ اٽل انسان ھڪ نيڪ مقصد خاطر نه ڏينھن ڏٺو نه رات، نه واءُ نه مينھن، نه گرمي نه سردي؛ ھڪ سوداءَ کي ساڀيان بنائڻ خاطر پنھنجو پاڻ وساري ڪُل جي ڀلي لاءِ سرگرم ٿي ويو. نه انگريز جي پرواھ، نه ڪٽر مذھبين جو فڪر ۽ نه وري پير پرستن، وسوسن وڪوڙيلن، جاھلن جو خوف. سماجي سڌارڪ اھڙائي ٿيندا آھن. مضبوط ۽ بھادر قومون ائين ئي جڙنديون آھن. انقلاب جا اڻانگا رستا ائين ئي ھموار ٿيندا آھن. سنڌ ۾ آيل موجودہ سجاڳيءَ جي لھر جي پيڙھ ڏيپلائيءَ رکي. ون يونٽ کان ويندي ڪالا باغ جي ڇِتي مخالفت جي پويان ڀلي ٻيا به ڪيترائي ذھن ڇونه ھجن، ڏيپلائي کي نظرانداز ھرگز نٿو ڪري سگھجي.
”سانگھڙ“ صرف ناول ئي نه، سنڌي تھذيب، تمدن ۽ تواريخ جو ھڪ اھم باب پڻ آھي. وقت سان گڏوگڏ ان جي اھميت وڌيڪ اجاگر ٿيندي وڃي. ڪھڙو ادبي محقق يا مبصر ھن ناول کي سنڌي ڪلاسڪ جو درجو ڏيڻ کان ڪيٻائيندو؟ ڪير ڪندو انڪار ”سانگھڙ“ جي اھميت ۽ افاديت کان؟ سچ پچ ته ”زينت“ کان پوءِ ”سانگھڙ“ ئي سنڌي ناول جي سڃاڻ آھي. گذريل ٽن پيڙھين کان ھن ناول کي وري وري پڙھيو ويو، ساراھيو ويو ۽ ساھ سان سانڍيو ويو. سندس اھميت ان مان به ظاھر ٿئي ٿي ته ھن ادبي ڪارنامي، بعد ۾ ايندڙ قلمڪارن کي اُتساھيو. نسيم حجازيءَ جي شيدائين کي پنھنجي ٻوليءَ ڏانھن راغب ڪرڻ ۽ سندن علمي اڃ اُجھائڻ صرف ڏيپلائيءَ جو ڪمال آھي. ادبي جادوگر ھو. ڪمپيوٽر جو قلم ھوس. ڊراما، ناول، افسانا، مضمون ۽ ڪالم سندس آڱرين جي پورن مان آبشارن جيئن وَھي ھلندا ھئا. پڙھندڙ حيران ھوندا ھئا ھن ادبي پالوٽ تي. مٿان وري سادگيءَ جي انتھا اھا ته ڪڏھن به پنھنجي واتان نه پنھنجي واکاڻ ڪيائين ۽ نه وري ڪڏھن احسان جتايائين. علمي ادبي حَلقن ۾ مانُ ۽ مرتبو ملندو ھو ته ڏيکاري اھڙي ڏيندو ھو ڄڻ اھو سڀ ڪجھ ڪنھن ٽئين ماڻھوءَ لاءِ چيو پيو وڃي.
اھڙي گڻائتي انسان جي لکتن کي سانڍڻ ۽ سانڀڻ جي ذميداري ته اسان سڀني جي ھئڻ گھرجي. انھن ادارن جي، جيڪي سنڌي عوام جي پئسي تي پلجن ٿا ۽ صرف ان قسم جي ڪارڪردگيءَ لاءِ جوڙيا ويا آھن، جن جي بِلي سنڌي ادب کي سھيڙڻ ۽ محفوظ ڪرڻ جا اختيار آھن. اھم ۽ احترام جوڳين شخصيتن کي خراج پيش ڪرڻ ۽ سندن زندگيءَ جي مختلف پھلوئن کي اجاگر ڪرڻ لاءِ، مٿن تحقيق ڪرائڻ، سيمينار ۽ ورڪشاپ ڪوٺائڻ جو ڪم پڻ انھن ادارن جي ذمي آھي. واقعات ٻڌائن ٿا ته مذڪورہ ادارا پنھنجين ذميدارين تي پورا نه لٿا آھن. ھر عھديدار پنھنجو ۽ پنھنجي عزيزن قريبن جو قد وڌائڻ لاءِ قومي پئسو خوب لُٽايو آھي پر حقدارن کي حق پلئه نه وڌو آھي.
بھرحال، جسُ آھي ڏيپلائي صاحب جي لائق فرزند محمد علي ڏيپلائيءَ کي، جنھن پنھنجي والد محترم جي لکڻين کي وقت بوقت ٻيھر ڇپائي ۽ ورسيون ملھائي، سندس ياد تازي پئي رکي آھي. ”سانگھڙ“ جو ھيءُ ايڊيشن پڻ سندس ئي ڪاوشن جو نتيجو آھي.
ھن ڇاپي ۾ ناول کي ٻيھر ايڊٽ ڪري، منجھانئس اڻ لاڳاپيل يا طويل حصا ڪڍي، مختصر ۽ جامع صورت ۾ ڇَپايو پيو وڃي، جيڪا سنڌي ادب ۾ ھڪ نئين پر تعريف جھڙي روايت جي شروعات چئبي. ھڻ ھڻان ۽ ڀڄ ڀڄان جي ھن وايو منڊل ۾، جتي ماڻھن کي مٿي کنھڻ جي به فرصت ڪانھي، اتي تفصيلي ادبي تخليقن کي وقت ڏئي واندڪائيءَ سان پڙھڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آھي. بي انتھا شوق جي باوجود مان جڳ مشھور ناول War and peace جي مڪمل متن کي اڄ تائين پڙھي نه سگھيو آھيان. ساڳيو حال دنيا جي ٻين اھم شاھڪارن جو پڻ آھي. ان لاءِ مغربي دنيا گھڻو اڳ سھڻي ۽ سيبتي اختصار جي راھ ڳولي ڪڍي ھئي. اھو طريقو ايترو ته مقبول ٿيو جو اڄ اوھان کي تقريباً ھر شاھڪار Abridged صورت ۾ ملي ويندو، جنھن ۾ لِکت جو روح برقرار رکيو ويندو آھي ۽ اھي حصا جي قدري غير واسطيدار يا وڌيڪ تفصيلي ھوندا آھن، سي الڳ ڪيا ويندا آھن. مون کي محمد علي صاحب جي اھا ترڪيب ڏاڍي وڻي آھي ۽ اميد ته عام پڙھندڙ پڻ ھن عظيم ناول جي Abridged ڇَپائيءَ کي پسند ڪندا.

قمر شھباز

پيش لفظ

”دنيا جي بھترين ادب جو وڏو حصو جيل ۾- ۽ خاص ڪري سختيءَ واريءَ سزا جي ماحول ۾، تيار ٿئي ٿو“- انھيءَ مشھور مقولي موجب ھيءُ ناول بھترين آھي يا نه، سو فيصلو ته پڙھندڙ ڪندا؛ مگر ھيءُ منھنجو پھريون اوريجنل ناول آھي، جو سنڌ جي عوامي حالات تي مشتمل آھي ۽ انھن چاليھن ڏينھن ۾ لکيل آھي، جي مون حيدرآباد سينٽر جيل جي سي ڪلاس ۾ گذاريا؛ ڇاڪاڻ ته ٻه سال اڳ ڪن تعصبين جي ڪوشش سان مون کي ھڪ اھڙي مضمون ۾ مارشل لا ۾ اڙايو ويو، جو مارشل لا لڳڻ کان ڏيڍ سال اڳ ڇپيو ويو ھو.
چورن، ڌاڙيلن، رھزنن، بلئڪين، سمگلرن ۽ رشوتين کي ته ضامن تي ڇڏيو پئي ويو؛ پر انھن تعصبي حاڪمن کي ھڪ غريب عيالدار اديب لاءِ ضامن به منظور ڪونه ھو. ساڳئي وقت خونين کي ته اي ڪلاس ڏنل ھو، پر ھڪ سوا سؤ ڪتابن جي مصنف، متعدد پرچن جي 55 ساله ايڊيٽر کي ھنن بي ڪلاس ڏيڻ کان به انڪار ڪيو؛ ڇاڪاڻ ته سندن چوڻ موجب ڏيپلائي کي ”مزو چکائڻو“ ھئن؛ مگر ڏيپلائيءَ لاءِ انھيءَ ”آگ“ ۾ به اُھي ”گُل“ کڙيا، جن جي زينت ۽ ھٻڪار سندس دل کي ھميشہ تازگي بخشيندا رھندا.
جيل ۾ اچڻ کان ٻه مھينا اڳ، منھنجي طرفان اعلان ٿيل ھو، ته آزاديءَ جي ڏينھن تي ’انسان‘ جو ”حُريت نمبر“ ڪڍيو ويندو، جنھن ۾ سنڌ جي ’ٻيءَ حُر ھلچل‘ جي اھڙن حالتن تان پردو کنيو ويندو، جي انگريزي پروپيگنڊا سبب اسان جي موجودہ نسل جي اڪثريت کان به مستور آھن ۽ آئيندہ نسل ته اھي ڪتاب پڙھي پڙھي، کين رڳو خونخوار رھزن ئي پيو سمجھندو ھوندو. جيئن مشھور آھي، ته انھيءَ ھلچل ۾ قيد ٿيل ”ھُڙن“ (حرن) کي ڏسڻ لاءِ حيدرآباد جون ڪي نازڪ دل ۽ نازڪ طبع ڪِڪِيون ويون سينٽرل جيل تي؛ ھنن ته سمجھيو ھو ته اتي ڪي آفريڪي گوريلا سيخن پٺيان بند ھوندا، پر کين ڏسڻ ۽ ڳالھائڻ بعد حيرانيءَ مان چوڻ لڳيون ”ھي ته جيڙا (جھڙا) ماڻون (ماڻھو)!“ تيئن اھا به تعجب جھڙي ڳالھ ھئي، جو اسان جي امن ۽ ترقيءَ جي علمبردارن مون کي اھو (حريت نمبر) ڪڍڻ کان روڪڻ خاطر جتي کڻي موڪليو، اتي گھڻي ڀاڱي اُھي ”حُر“ ئي بند ھئا، ۽ ھنن وٽ ”حُريت“ جا ڪئين مذڪور مستور ھئا.
انساني فطرت موجب مون کي بلڪل ظلم سان ”سي ڪلاس“ ۾ اچڻ ڏاڍو ڏکيو پئي لڳو؛ پر اتي مون لاءِ جيڪو ”ڪم“ نڪري پيو، تنھن جي مدنظر آءٌ ته ائين ئي چوندس ته:
سَکر سي ئي ڏينھن، جي ڪاٽيم سي ڪلاس ۾!
۽ ڀانيان پيو، ته انھي مصنف جو مطالعو مڪمل ئي ناھي، جنھن ڪو وقت سي ڪلاس ۾ نه گذاريو ھجي؛ ڇوته پنھنجا خواه پراوا احوال، قيدي ھڪ ٻئي کي کليءَ دل سان جيترو جيل ۾ ٿا ٻڌائين، اوترو شايد ٻئي ھنڌ مشڪل سان ٻڌائيندا ھوندا. منھنجا انھيءَ جيل جي قيدين کان ٻڌي لکيل ڪي افسانا رسالي مھراڻ وغيرہ ۾ ڇَپيل آھن، جي پڙھڻ بعد پڙھندڙن کي به محسوس ٿيو آھي، ته جيل جو ادب ڇا آھي. سرڪاري وقايع نگار حُرن کي ”رھزن ۽ ڌاڙيل“ ٿا سمجھن، ۽ ھر مصنف کين صرف ”مرشد لاءِ سِر ڏيندڙ“ تصور ٿا ڪن، پر مون کي جيڪي مخفي مامون انھيءَ چاليھن ڏينھن جي چِلي ۾ ڪن خاص الخاص حُرن کان معلوم ٿيون، تن مان اھوئي اندازو لڳايم ته:
يه دردِ دل ھي وه داستانِ مضطرب، جسڪو،
ڪھين موتي، ڪھين شبنم، ڪھين آنسو ڀي ڪھتي ھين!
انسان آزاد پيدا ٿيو آھي ۽ ھو خدائي دسترخوان تان آزاد گرھ کڻي، قدرتي گلستان مان آزاديءَ سان گُل ۽ ميوا پيو ڇنندو رھندو آھي، ته اوچتو ڪي قابيلي قوتون سندس ”بنيادي پيدائشي حَقن“ تي ڌاڙو ھڻنديون آھن، ۽ کيس پنھنجي ھوس ڪارين جي زنجيرن ۾ جڪڙي ڇڏينديون آھن. پوءِ ھو انھن زنجيرن کي ٽوڙڻ لاءِ ھر طرح جي جدوجھد ڪندو رھي ٿو؛ ڪڙڪڙندڙ لُڪَ ۾ جنھن به ديوار جو سايو ھٿ اچيس ٿو، اتي گھڙي گذاري ٿو، پر اڻ ڄاڻ ڀانئين پيا ته اھا ديوار ٺھي ئي کين سايه بخشڻ لاءِ ھئي!
رُڃن ۾ رڙ ٿي، ڪَرَ سارنگيءَ ساز،
اِي عشق جا آواز، ماڻھو ڀانئين مُنڌ کان!
دنيا جا سڀ اڳواڻ، جيڪي انسان کي سندس ”بنيادي انساني حَقن“ ڏيارڻ جو آواز بلند ڪندا آھن، انھن جي اردگرد سڀ کان اول وڏي ۾ وڏو حصو انھن غريبن ۽ مظلومن جو گڏ ٿيندو آھي، جي يا ته ”بنيادي انساني حَقن“ کان محروم ھوندا آھن، يا ٻين انسانن جي محروميءَ تي ڪُڙھندا رھندا آھن. صرف انھيءَ ھڪڙي ”بنيادي حقيقت“ تي به جيڪو شخص غور ڪندو، ان کي ائين محسوس ٿيندو، ته ظاھر ۾ کڻي ڪيئن به سمجھيو وڃي؛ پر درحقيقت اھي شخص، انھيءَ اڳواڻ جي چؤگرد، رڳو انھي لاءِ ٿا اچي مِڙن، ته ھن جي ھٿان کين سندن عزيزن، دوستن ۽ آئيندہ نسل کي اُھي ”بنيادي انساني حق“ پلئه پون، جن تي غاصب ۽ جابر قبضو ڪري ويٺا آھن.
سنڌ جا اُھي باشندا، جن کي ”حُر“ سڏيو وڃي ٿو، ۽ جن کي ”حُر“ ٺھرايو ويو، سي ڪي رڳو پير صاحبن جي پيدائش ناھن؛ اھي پير صاحبن جي سنڌ ۾ اچڻ کان اڳ به ھئا، ۽ پير صاحبن جي مريديءَ کان ٻاھر به موجود آھن؛ پير صاحبن مان ڪن جيڪڏھن کين منظم ڪيو، ته ڪن وري پنھنجي جان بچائڻ خاطر کين ٻوھي ۾ به ڏنو ھو؛ سخت ضرورت آھي، ته ھن تحريڪ جو غير جانبدارانه ۽ پر غور نظرن سان جائزو ورتو وڃي؛ ۽ نه فقط آئندہ نسل لاءِ؛ بلڪ موجودہ نسل جي پوري ڄاڻ نه رکندڙن لاءِ ھڪ صحيح نقشو مھيا ڪيو وڃي.
”ولايت جي ڪَٻر...... سنڌ ۾ مئنا“ انھيءَ پھاڪي مطابق، اسان سنڌي عوام کي دنيا جي ٻين ملڪن جي بانڪن ۽ بھادرن، مجاھدن ۽ سرويچن جا احوال ته معلوم آھن؛ پر کين اھو پتو ئي ناھي، ته سندن پنھنجو وطن به اھڙين جدوجھدن ۾ ڪنھن به ٻئي ملڪ يا قوم کان پوئتي ته پيل ناھي؛ بلڪ ھن ۾ به اھڙا سرويچ مجاھد موجود آھن، جن بار بار اھڙا ئي ڪارناما ڪري ڏيکاريا آھن. صرف انھن کي صحيح نظر سان ملاحظي ڪرڻ جي ضرورت آھي.
ھزارن سالن جي ھٿ پير ھڻڻ بعد آخرڪار مدبر انسانن طرفان ”بنيادي انساني حَقن“ جو اھو ”منشور“ منظم طرح پاس ٿيو آھي، جو سندن تمنائن جو ڄڻ ته نِچوڙ آھي؛ پر افسوس اھو آھي، ته انھيءَ تي صحيح عمل ته ڪنھن به ملڪ ۾ ڪونه ٿو ڏسجي؛ مگر اڪثر انسانيت جي دشمنن ھٿان انھن ”بنيادي انساني حَقن“ جي مٽي ٺاھي ٺاھي پليت ڪئي پيئي ويندي آھي ۽ وري انسان زات کي انھن حَقن مھيا ڪرڻ لاءِ ڪابه ”پرامن تحريڪ انسانيت“ نظر ڪانه ٿي اچي؛ جنھن ڪري ويچارا انساني حقن جا فداڪار ڀٽڪندا رھن ٿا ۽ تاريڪ راھن ۾ اھڙيءَ طرح تباھ پيا ٿيندا رھندا آھن، جو شاعرن جي قولن وانگر:
سوختيم، و سوزشِ ما برڪسي ظاھر نه شد،
چون چراغانِ شبِ مھتاب بي جا سوختيم!
(سڙياسون، مگر اسان جو سڙڻ ڪنھن تي به ظاھر ڪونه ٿيو، چانڊوڪيءَ رات جي ڏيئن وانگر اجايا پئي سڙياسون.)
لڪڙي جل ڪوئله ڀئي، ڪوئله جل ڀئي راکه،
ھم اڀاگي ايسي جلي، نه ڪوئله ڀئي نه راکه!
مگر بمصداق:
خاڪِ ما خيزد، ڪ سازد آسماني ديگري!
نيٺ ضرور ڪي صحيح لائنن تي سوچڻ وارا به پيدا ٿيندا؛ جي اقوام متحده جي پاس ڪيل ”بنيادي انساني حَقن“ کي سندس ئي بنايل پرامن طريقن سان حاصل ڪري، انھن ڪونڌرن جي قربانين کي رائيگان وڃڻ کان بچائيندا. افسوس آھي، جو مسلسل انگريزي غليظ پروپيگنڊہ جي سبب اسان جو نئون نسل ته ائين ئي پيو سمجھندو آھي، ته ”حُر“ نالي ڪي بدڪار ڌاڙيل ھئا، جن سنڌ جي ھڪ حصي ۾ رڻ ٻاري ڏنو ھو؛ پر انگريزي فوج منجھانئن چند ماريا، چند ڦٽيا، ۽ چند جون ملڪيتون کسيون، ته ھو سڌا ٿي ويا، ۽ بس!
تن صرافن جي سمجھ تي سؤ دفعا افسوس ڪر،
موتين کي ڪوڏين جو مٽ بڻائن بيقدر!
کين انھي جو ذرو به پتو ناھي، ته اسان جي ملڪ سنڌ کي ناحق ۽ ظلم سان غلام بڻائيندڙ ظالم انگريزن کي پنھنجي پياري وطن، پنھنجيءَ سرسبز سنڌ، مان لوڌڻ لاءِ حقيقي معنيٰ ۾ صرف ھڪڙي ئي جانباز جماعت وڃي بچي ھئي، جنھن کي مجاھدِ ھند سيد احمد شھيدؒ منظم ڪيو ھو. ھنن مان ڪن بالاڪوٽ وڃي انگريزن ۽ سندن ڇاڙتن ظالم سِکن سان خوب چڪريون کاڌيون ھيون، ڪي 1843ع واري وحشيانه معرڪي ۾ به پوريءَ جانبازيءَ سان لڙيا ھئا ۽ پوءِ به لڙندا رھيا- ۽ جڏھن اوڻھين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ ”سوڊان“ جي ڪن ھٿن خالي دلير حريت پسندن، مجاھد محمد احمد سوڊانيءَ جي سرڪردگيءَ ۾، صرف ڏنڊن، ڪُھاڙين ۽ ڪَٽ کاڌل تلوارن جي وسيلي انھي انگريزي فوج ظفر موج سان چڪريون کاڌيون ۽ اڌ دنيا تي حڪمراني ڪندڙ انگريزن کي پنھنجي مُلڪ مان ماري ڀڄائي ڪڍيو ھو؛ تڏھن اسان جي جانباز سنڌين به، سندن دلير رھنما ”بچو بادشاھ“ جي سرڪردگيءَ ھيٺ ظالم انگريزن جا ڏند کٽا ڪري ڇڏيا ھئا.
۽ پوءِ وري اھائي جماعت ھئي، جا انگريزن جي آزادي ڏيڻ وارن ڏٽن تي لڳي، جرمنن واري جنگ ۾ شامل ٿيڻ ويئي ھئي؛ مگر ھنن ڪنھن به قيمت، ڪنھن به لالچ تي، ڪنھن به انگريزن سان وڙھندڙ مسلمان تي ھٿ نه کنيو ھو ۽ نڪي فجر جون نمازون پڙھي وڃي ڪعبة الله تي گوليون وسايون ھيون. مگر پوءِ جڏھن اھا جنگ بند ٿي، ۽ انگريزن ھن ملڪ کي آزادي ڏيڻ بدران رولٽ ايڪٽ جھڙا وحشيانه بل پاس ڪري جليانواله ۽ ٻين ھنڌن تي حيواني قتل عام ڪيا، ۽ ان جي جواب ۾ قطع تعلقات جي ھلچل شروع ٿي، تڏھن به سنڌ ۾ انھي جماعت جي ئي تمام گھڻن فردن بھرو ورتو ھو.
وري جڏھن مھاتما گاڌيءَ جي رھنمائيءَ ۾ لوڻ جي نالي ۾ سول نافرماني شروع ٿي، تڏھن به اگرچه انگريزن ھن جماعت جي اڳواڻ کي سچا ڪوڙا بھانا ڏيئي سنڌ کان دور دراز علائقن ۾ وڃي قيد ڪيو، مگر انفرادي طرح اھي جانباز مجاھد آزاديءَ جي ھلچل ۾ بھرو وٺڻ ۾ به ٻين کان پوئتي نه پوندا ھئا.
۽ جڏھن 1942ع ۾ ساري ملڪ مان انگريزن کي ”ڪئيٽ انڊيا“ (ھندوستان خالي ڪريو) جا پرزور چئلينج پئي مليا. تڏھن به سنڌ جا اھي سونھارا شير ئي ھئا، جن انگريزن خلاف ھڪ منظم با ھٿيار گوريلا جھاد شروع ڪيو ھو، ۽ ھڪ نه، ٻه نه، سؤ نه، نڪي ھزار؛ بلڪ سڄا سارا ويھ ھزار مجاھد شھيد ڪرايا؛ ھزارن کي جيلن ۾ وجھايو، ڪروڙن جون ملڪيتون تباھ ڪرايون، پنھنجي جانبازين سبب سڄي ھندوستان ۾ سڀ کان اول سنڌ ۾ مارشل لا لڳرائي. سندن محبوب اڳواڻ حضرت پير صبغة الله شاھ شھيد، جنھن کي سنڌ جي صحيح ليڊر جناب جي- ايم- سيد طرفان سندس ڪتاب ۾ ”مجاھد اعظم“ ۽ ”رئيس الاحرار“ سڏيل آھي، سو عين 35 ورھين جي ڦوھ جوانيءَ ۾ کِلندو مُرڪندو وڃي ڦاسيءَ چڙھيو-
سوري جنين سيج، مرڻ تن مشاھدو!
۽ ايڏيءَ تباھيءَ بعد به انھي جماعت جا فرد خاموش نه رھيا، بلڪ انگريزن سان تيسين چڪريون کائيندا رھيا، جيستائين اھي ظالم ۽ غاصب اسان جو وطن خالي نه ڪري ويا.
اسان جي نئين نسل جي ذھنن سان اھو ڪيڏو نه ظلم چئبو، جو اھڙا مجاھد، جن جا اڪثر فرد روزي، نماز، زڪوٰة، حج ۽ جھاد جا پورا پائبند ھجن، تن کي ته ڏوھاري، رھزن ۽ ڌاڙيل بڻائي ڏيکاريو وڃي ۽ اُھي- جي ڌارين وٽ وطن ۽ قوم جو تين وار ڪرڻ تي مُڇون مروڙيندا ھجن، تن کي وڏي طمطراق سان رھبر سڏيو وڃي!
خرد ڪا نام جنون رکھدو، اور جنون ڪا خرد،
جو چاھے آپ کا حسنِ ڪرشمہ ساز ڪرے!
نئين نسل جي دماغ ۽ ذھن سان انھي ٿيندڙ ظلم خلاف مون 1961ع ۾ ھن ناول جو مسودو رٿيو، ۽ ”انسان“ جي ”حريت نمبر“ جو اعلان ڪيو؛ مگر انھي نمبر کي روڪڻ خاطر تعصبي ظالمن نه فقط منھنجي اخبار بند ڪئي، بلڪ مون کي به پنھنجي زعم موجب تڪليف دہ ماحول واري سي ڪلاس ۾ وڃي بند ڪيو. پر اھا قادر جي عجيب قدرت چئبي، جو اتي ڪافي اھڙا جانباز مجاھد حر مختلف بھانن سان بند ڪيل ڪيل ھئا، جن کي ھن تحريڪ جي رازن جي پوري پوري اندروني واقفيت ھئي؛ وٽن بي شمار اھڙا داستان لڪل ھئا، جي ڪڏھن به اشاعت پذير نه ٿيا آھن. پوءِ جيئن اڳيان درويش نفس سرڪش کي مطيع ڪري روحاني مرادون حاصل ڪرڻ لاءِ چاليھا ڪڍندا ھئا، تيئن مون کي وري تعصبي آفيسرن اھو سي ڪلاس جو زوريءَ چاليھو ڪڍايو، جنھن کي سجايو ڪرڻ لاءِ مون انھي موزون ماحول ۾ ھيءُ ناول تيار ڪيو.
ناول جي دستور موجب ھن ۾ سنڌي ھارين جا حالات به ڏنل آھن، مگر اھي به وڌاءَ وارا نه آھن؛ بلڪ منھنجي زندگيءَ جا اھي پنجويھ سال، جي مختلف زمينداري ملازمتن ۾ گذريا ھئا، تن ۾ غريب ھارين جي وچ ۾ ويھي، چِٽين اکين سان ڏٺل آھن. البت اھا حقيقت آھي، ته ھن ناول جا ڪافي ڪردار جيئن ته زندھ آھن، ان ڪري نالن ۾ ڦير ڦار ضرور ڪيل آھي، پر واقعن ۾ ڪوبه وڌاءُ ڪونھي؛ ۽ ڪنھن به دوست کي انھن جا صحيح نالا پتا گھرجن ، ته اھي به روبرو معلوم ڪري سگھجن ٿا.
مون کي اميد آھي، ته اسان جي وطن جي بھادرن بابت نئين نسل ۾ جا زھر افشاني ڪيل آھي، تنھن جا اثرات ھيءُ ناول ته دفع ڪندو؛ پر اڃا ھن قسم جا منھنجا ٻيا طبعزاد ناول ”سڀاڳي“، ”نڌڻڪي“، ”دودو“ ۽ ٻيا به وقت به وقت شايع ٿيندا رھندا.
دستور جي خلاف منھنجو ھيءُ پھريون ناول آھي، جو آءٌ پاڻ شايع نٿو ڪريان، پر پاڪستان جي عظيم تاجران ڪتب جي فرم ”ميشرس شيخ غلام علي اينڊ سنز“ جي فراخدلانه تعاون سان شيع ٿئي ٿو. گويا نئون موڙ- ۽ نئون انتظام- ڇوته تعصبي ظالمن جي مسلسل وارن سبب منھنجو اشاعتي ڪاروبار نھايت درھم برھم ٿي چڪو آھي، ان ڪري جيئن ھن فرم جي تعاون سان منھنجو مرتب ڪيل بينظير سائز وارو شاھ جو رسالو شايع ٿي، سنڌ جي عوام کان خراج تحسين حاصل ڪري چڪو آھي؛ تيئن اُميد ته ھيءُ ناول به شاھ صاحب جي ھن قول جو مصداق بڻبو ته:

وجھج واٽھڙن تي، ميخانه جي ماڪ،
پرھ جا پِياڪ، جُه سي اڱڻ آئيا!

خاڪپاءِ شھيدانِ وطن
ڏيپلائي
يومِ حريت
(23- مارچ 1963ع)

سوريءَ مٿي چڙھن ٿا

سوريءَ مٿي چڙھن ٿا،
سوريھ سِر ڏين ٿا،
سِر تان سانگو لاھين ٿا،
ايھو رواج عاشقن جو.....
ھندو گنگا ۽ جمنا،
حاجي مڪي وڃن ٿا،
(پر) ملڪوت واري منزل،
ھنگلاج عاشقن جو......

(امام بخش)

پهريون حصو

يا الاھي ڪر عطا، منھنجي قلم کي سؤ ڪمال،
زور جنھن جي سان ٿين، ظالم سمورا پائمال.

ڊسمبر جو مھينو ھو، پاري جون لھرون، جيئن پاڻيءَ کي ڄمائي رھيون ھيون، تيئن وڻن جا پن به ساڙي ٿي ڇڏيائون؛ اھڙي ڪڙاڪيدار سيءَ ۾ زميندار ته پنھنجن محلن ۾ ستن سؤڙين ھيٺ سُتل ھئا، پر سندن انھن ھارين لاءِ سُک ڪونه ھو، جن جو اھڙين راتين ۾ پاڻيءَ جو وارو ھوندو آھي. گامون انھن بي شمار ھارين مان ھڪ ھو، جنھن جو اڄ عين عيد جي رات پاڻيءَ جو وارو ھو، ۽ ساريءَ رات جي اھڙي جان سوز محنت جو انعام کيس اھو مليو، جو اسر مھل سندس سؤٽ ڊڪندو آيو؛ چي ”ادا گامون، پاڻيءَ کي ھاڻي آءٌ ٿو ورايان، تون ڀڄ سيٺ ڏي؛ تنھنجي گھر واريءَ کي اوچتو ستين مھيني ۾ ويم جا سُور ٿي پيا آھن. گھر ۾ پائي به ڪانھي؛ سيٺ کان پئسا وٺي شھر مان ڪا ڦڪي ٻڪي ۽ ٻيون ضروري شيون آڻ، ته ڪو بِلو ٿئي.“
گامون بدحواس ٿي گھر ڏي ڀڳو. سندس نوَ ورني بُلَ کائي رھي ھئي؛ سندس ماسي ۽ ٻيون مايون کيس آٿت ڏيئي رھيون ھيون. گامونءَ کي ڏسندي ھنن گھربل چيزن جا نالا ٻڌايا، ۽ ھو سندس ڪنوار تي ھڪ حسرت جي نظر وجھي تڪڙو شھر ڏي وڃڻ لڳو.
چٽو صبح ٿي ويو ھو، جو ھو اچي شھر ۾ پھتو. ھو سڌو سيٺ جي دروازي تي آيو، ۽ سھڪندي سھڪندي دربان کي چيائين، ”ادا، سيٺ صاحب کي ڄاڻ ڪر، ته سندس سرڙيو ھاري گامون آيو آھي، ھن کي ساڻس ضروري ملڻو آھي.“
دربان ھڪ حقارت جي نظر وجھي چيس، ”چريو ٿيو آھين ڇا، ھن مھل سيٺ صاحب توسان ڪيئن ملندو؟“
گامونءَ چيس، ”ڀائو! منھنجي زال سخت بيمار آھي، مون کي ان لاءِ ضروري ڦڪيون ٻڪيون وٺڻيون آھن؛ ان ڪري ھن کي ڄاڻ ڪندين ، ته ضرور ٻاھر نڪرندو.“
دربان ھاڻي نفرت سان چيس، ”ھن مھل ڪير سيٺ کي ڄاڻ ڪندو؟ توکي خبر ڪانھي، ته پاڻ جيئن ڀليءَ ولايت مان موٽي آيل آھي، تيئن ھميشہ فجر نماز بعد اول وظيفو پڙھندو آھي، پوءِ قرآن پاڪ جو دؤر ڪندو آھي، پوءِ اشراق جي نماز پڙھي، ناشتو ڪندو آھي؛ ۽ ان کان پوءِ ئي ٻاھر ايندو آھي.“
”مگر ڀائو“ گامون ھاڻي نيزاريءَ سان چيو، ”ايتري ۾ منھنجي زال جو ته ناشتو بڻجي ويندو، تون کيس چوائي ته موڪل!“
”يَـرَ! اوھان ڄٽن سان ته مٿو کپائڻو آھي.“ دربان ھاڻي تِکو ٿي چيو، ”چيومانءِ نه، ته ھينئر حاجي صاحب سان ڪوبه ڳالھائي نه سگھندو؛ ان ڪري بڪ بڪ ڦٽي ڪري وڃي اوطاق ۾ ويھ، حاجي صاحب پاڻيھي اتي ايندو.“
گامون ھي ٻڌي وسامجي ويو، مٿي کي ڄڻ ته چڪر اچي ويس، ھو اتي ئي ويھي رھيو. ٿوري دير بعد ٻانھي اندران نڪتي، دربان ھن سان ڪجھ ڳالھائڻ ٿي چاھيو، ته گامونءَ تي نظر پيس، ھن ڪاوڙجي چيو، ”تون اڃا اتي ڇو ويٺو آھين، اوطاق ڏي نٿو وڃين”“
گامونءَ دک ڀريل آواز ۾ مائيءَ کي مخاطب ٿي چيو، ”امان! منھنجي زال کي اوچتو ستين مھيني ۾ ويم جا سور ٿي پيا آھن ۽ نھايت بي حال آھي. ھن لاءِ ڦڪيون ٻڪيون ۽ ٻيو ضروري سامان وٺڻو آھي. اسان وٽ پئسو بلڪل بنھ ڪونھي، تون سيٺ صاحب کي منھنجو احوال وڃي ٻڌاءِ.“
ٻانھي ھڪ عورت ھئي، عورت کي عورت جو قدر ھوندو آھي، ان ڪري ھوءَ دربان وانگر تيز ته ڪونه ٿي، پر کيس نماڻائيءَ مان چوڻ لڳي، ”ابا، حاجي صاحب جيستائين ’اشراق‘ نه پڙھي وٺندو آھي، تيستائين سندس ڪمرو ئي بند ھوندو آھي؛ پوءِ ڪيئن ڳالھائي سگھبو.“
”پر ادي.....“ گامونءَ اکين ۾ پاڻي آڻي ڪجھ چوڻ ٿي گھريو، ته دربان ڪڙڪو ڪري چيس، ”ميان! ھاڻي جي عزت کي ڪڙھين، ته وڃي اوطاق ۾ ويھ؛ نه ته ڪندوسانءِ عيد جي سڳوري ڏينھن بڇڙو!“
گامون ڀلا ڇا ڪُڇي، ماٺ ئي ماٺ ۾ وڃي اوطاق ۾ پھتو. عيد جو ڏينھن ھو تنھنڪري ھرڪو نوڪر انھي جي تياريءَ ۾ محو ھو؛ گامونءَ ڏانھن نه ڪنھن نھاريو، نه وري ھن ئي ڪنھن سان ڳالھايو، ماٺ ئي ماٺ ۾ مٿي کي ھٿ ڏيئي وڃي ويھي رھيو.
سج اُڀريو، ته ھن جي به خاموشي ٽُٽي؛ کيس آسرو ٿيو، ته ھاڻي حاجي صاحب ’اشراق‘ پڙھندو ۽ جلد ئي اوطاق ڏي ايندو، پر سج مٿي چڙھندو ويو، ۽ حاجي صاحب جو ڪو پتو ڪونه ٿي پيو. انھي تي ھن ڏاڍي اوسيئڙي مان ھڪ نوڪر کان پڇيو، ”ادا! سيٺ صاحب جي اچڻ ۾ اڃا گھڻي دير آھي؟“
نوڪر پنھنجي ڪم ڪندي وچان جواب ڏنو، ”ادا، اڃا ته ناشتي مان به واندو ڪونه ٿيو ھوندو.“
شوڪارو ڀري گامونءَ کڻي ماٺ ڪئي؛ اڃا ٿوري دير نه گذري، ته اوطاق وارن لاءِ ناشتو کڄي آيو؛ جيڪي خاص مھمان ھئا، تن لاءِ ڍاڪئون ڍڪجي آيا ھئا، پر عيد سبب خيرات طور ھارين ۽ نوڪرن جي مانيءَ تي به ڪجھ سَيون پيل ھيون، شايد ھن لاءِ به ..... ته ٻين معززن کي سوييون کائيندو ڏسي نظر نه ھڻن!
ٻيا کائڻ لڳا، ته گامونءَ کي به صلاح ڪيائون، مگر گامونءَ کي گرھه ڳيھڻ ڏاڍو ڏکيو پئي لڳو، جڏھن سندس اکين اڳيان زال جي بُل کائيندي تصوير ٿي آئي، تڏھن ڇھ ئي ڇڄي ٿي ويس. ھڪ ٻه گرھه زھر مار ڪري ھو گرڙي ڪري اٿيو، ۽ ٻاھر نڪري سيٺ صاحب جي اچڻ جي واٽ نھارڻ لڳو.
تان جو جڏھين نوڪر ناشتي جا خالي ٿانوَ کڻڻ لاءِ آيو، تڏھن ھن نماڻائيءَ مان چيو، ”ادا سيٺ صاحب اڃا ٻاھر ڪونه آيو آھي؟“
نوڪر ھلندي جواب ڏنو، ”ڀائو، ھونئن ته ھن مھل اچي ويندو آھي، پر اڄ عيد جو ڏينھن آھي، ان ڪري شايد نه به اچي.“
”نه به اچي؟“ گامون ھڪ رڙ ڪري چيو، ”سو ڀلا ڇو”“ نوڪر سنجيدگيءَ مان جواب ڏنو، ”ادا اڄ ضرور نياڻيون سياڻيون عيد مبارڪ لاءِ جاءِ تي آيون ھونديون، ٻارڙا ڪپڙا ڪندا ھوندا؛ ھونئن به عيد جي ڏينھن ته حاجي صاحب ڪنھن سان ڪونه ملندو آھي.“
”پوءِ منھنجو ڇا ٿيندو؟“ گامونءَ نوڪر کي نيزاري ڪندي چيو، ”ادا! منھنجي زال کي اوچتو ستين مھيني ۾ ويم جا سور ٿي پيا آھن، ڏاڍي بري حالت اٿس، آءٌ ڦڪيءَ ٻڪيءَ لاءِ ڪي پئسا گھرڻ آيو آھيان، پر ھاڻي ڪيئن ڪريان!“
”ادا! اڄ سيٺ جو ملڻ ته مشڪل آھي، عيدگاھه واري واٽ جھلي بيھ، شايد سندس نماز ڏانھن وڃڻ وقت توسان ڳالھائي.“
گامون ھڪ شوڪارو ڀري عيد نماز واريءَ واٽ تي وڃي بيھي رھيو، سندس اکيون دروازي طرف ھيون......

ڪجھ دير گذري، ته سيٺ جي دروازي تي گوڙ متو. ”حاجي صاحب عيد مبارڪ!“ ”حاجي صاحب عيد مبارڪ!“ ”سيٺ وڏا عيد مبارڪ!“ جا آواز بلند ٿيا. سيٺ صاحب اڃا در کان ٻاھر نڪتو ئي مس ھو، ته فقيرن ۽ ٻارن جو غلغلو مچي ويو. سندس نُوراني صورت، سھڻي ڪَتريل ڏاڙھي، اکين ۾ سرمو، سفيد بوسڪيءَ جا ڪپڙا، انھن تي مديني شريف مان آندل ڀرت ڀريل جبو، ڪلھن ۾ به ڀليءَ ولايت جو ٺھيل ڀرت ڀريل رومال ھو. ھڪ ھٿ ۾ تسبي ۽ ٻيو ھٿ انھيءَ ريزي سان ڀرپور ڳوٿريءَ ۾ ھو، جا ساڻس گڏ خاص نوڪر کنيو پئي آيو. پاڻ ڪنھن کي پئسو ڪنھن کي ٽڪو، ڪنھن کي آنو ڪنھن کي ٻياني، ڏيڻ لڳو. ھجوم وڌندو ويو ۽ گوڙ به جيئن پوءِ تيئن گھڻو ٿي ٿيو. تان جو گامونءَ جي ويجھو اچڻ تائين ته قصو اھڙيءَ منزل تي اچي پھتو، جو حاجي صاحب کي چوڌاري نوڪر ڦري ويا، ته ھجوم ماڳھين کيس نه ڪيرائي وجھي. نوڪر اول وڏي آواز سان ”ھٽو“، ”ھٽو“، ”پري ٿيو“ چوڻ لڳا ۽ پوءِ ته ھٿ به ھلائڻ لڳا، ته حاجي صاحب مشڪندي چيو، ”نه بابا نه، ھنن کي نه چئو. اڙي بابا، ڀليءَ ولايت جو مقولو آھي، ته ”والله المعطي وانا القاسم“ اصلي ڏيندڙ ته اھو مولا پاڪ آھي، اسان جھڙا گنھگار بندا ته رڳو وراھيندڙ آھن.“ ۽ پوءِ وقار سان مُرڪندو ھر ڪنھن جي قسمت ۾ جيڪي ٿي آيو، سو کيس ڏيندو ٿي ويو، ۽ ماڻھو کيس دعائون ڪندا پئي ويا.
مگر فقيرن مان ڪن کي ھڪ دفعو ٿي مليو، ته ٻيو ڀيرو وٺڻ جي به ڪوشش ٿي ڪيائون؛ حاجي صاحب جي کي سڃاتو ٿي، تن کي مشڪندي ائين پئي چيائين، ”نه بابا نه، طمع چڱي ناھي. جيڪي مولا پاڪ ڏياري، ان تي قناعت ڪجي. ھن جا خزانا ڀرپور آھن، پر ھو پنھنجي حڪمت سان ئي انھن کي ورھائي ٿو.“
”صدق صدق!“ ”حاجي صاحب صدق!“ ڪھڙو نه اصحابي شخص آھي.“ ”ادا ڏاتار ڏئي ته ڀل ھھڙن کي ڏئي.“ ”واھه مَڙد واھه!“ اھي سڀ نعرا انھي عوام مان بلند ٿي رھيا ھئا، جو به ھاڻي حاجي صاحب جو ھم جلوس اچي ٿيو ھو.
ھيءَ حالت ڏسي گامونءَ جو ته ھوش ئي گم ٿيڻ لڳو. ڀلا ھينئر ھو ڪيئن وٽس پھچي ۽ ڪيئن کيس عرض ڪري؛ اول ته ھجوم واٽ ڪيئن ڏئي، پوءِ وري حاجي صاحب ٻُڌي ڪيئن، گامونءَ کي سَماءُ ئي نه پئي پيو، ته عرض ڪيئن ڪري. لاچار ٿي ھو انھيءَ اميد تي ھجوم سان گڏ ھلڻ لڳو ته من ڪو موقعو ملي. پر عيدگاھه تائين جلوس مورڳو گھڻو وڌي ويو ۽ گامون ڌِڪجي بنھ پوئتي وڃي پيو. تان جو حاجي صاحب وڃي عيد گاھه ۾ داخل ٿيو. سندس چؤ گرد ڪافي نمازي ھئا، فقراءُ ٻاھر رھجي ويئي ۽ گامون انھن کان به پوئتي.....
جماعت شايد حاجي صاحب جي ئي انتظار ۾ ھئي، جيئن پاڻ اندر داخل ٿيو، ھڪدم خطبو شروع ٿي ويو. لائوڊ اسپيڪر لڳل ھو، ان ڪري خطبي جو آواز عيد گاھه کان ٻاھر به صاف پئي آيو. گامونءَ پنھنجي ڳوٺ ۾ اھڙو خطبو ڪڏھين ڪونه ٻڌو ھو، ڇوته اتي ته ڳوٺاڻو امام کُتبي جي بندي کڻي بيھندو ھو ۽ اول ڪجھ عربي اکر چئي پوءِ نھايت سُريلي آواز ۾ پڙھندو ھو:
ھڪ رات ۾ حضرت خليل،
ننڊ ۾ ڏٺو ھھڙو دليل،
قربان ڪر تون اسماعيل،
پنھنجو پيارو پٽ پسر!
پر ھتي جو عالم سڳورو عربيءَ جا ٿورا لفظ چوڻ بعد صاف سنڌيءَ ۾ وعظ ڪري رھيو ھو، جنھن ۾ سڀ کان اول ساڳي حضرت ابراھيم ۽ حضرت اسماعيل جي آکاڻي بيان ڪيائين. گامونءَ ان تي ته گھڻو توجھ ڪونه ڏنو، ڇوته اھا اڳي چڱيءَ طرح ٻڌل ھيس، پر ھن جا ڪن اوچتو کڙا ٿي ويا، جڏھن ڪن تي ”ھاري“ ۽ ”زميندار“ جا اکر پيس؛ مولوي صاحب چئي رھيو ھو:
”اڄ ڪلھ اسان جي ملڪ ۾ ڪي بدبخت ملحد اھڙا به ساماڻا آھن، جي چون ٿا ته زمينون زميندارن کان کسي ھارين کي ڏيو. ڀلا ڪو ڪمبختن کان پڇي، ته زمين جو مالڪ ڪير آھي؟ اڙي زمين ته ساري الله پاڪ جي آھي، ھو پاڻ ئي قرآن ۾ فرمائي ٿو، ته ان الارض الله يرثھا من يشاء من عبادي الصالحون يعني: سموري زمين الله پاڪ جي آھي، اھوئي پنھنجن صالح ٻانھن مان جن کي وڻيس، تن کي اُن جو وارث بڻائي ٿو.
۽ اھي اسان جا ھاري، جن کي ھي مُلحد انھن زمينن جا وارث بڻائڻ ٿا چاھين، انھن جاھلن ۽ بوزانن جا حال ڪھڙا آھن، سي ڪنھن کان لڪيل آھي!
”پوءِ ڀلا اھڙن بدبخت بدڪارن کي بڻائيندو الله پاڪ پنھنجي زمين جو وارث؟“
”اڙي زمين ڏئي ته ڀلي اسان جي حاجي صاحب جھڙن نيڪ انسانن کي ڏئي، جن جو ھر لمحو ذڪر خدا کان خالي نٿو گذري! اوھان کي خبر آھي حاجي صاحب جي حالت جي؟ ميان! کيس سندس والد يتيم ڇڏي ويو، ۽ سندس والدہ صاحبه جنڊ پيھي کيس پاليو ھو؛ پر الله پاڪ جي دائم يادگيريءَ سبب اڄ پاڻ لکن ڪروڙن جو مالڪ آھي، شل الله تعاليٰ اڃا به برڪت ڏئيس، سوين مسڪين کانئس پُرن ٿا، ڪيترن رنڙين، يتيمن ۽ مسڪينن جو اَجھو آھي؛ ڀلا جيڪڏھن اھڙن مردن مجاھدن کان سرڪار بيھي ملڪيتون کسيندي، ته پوءِ اُھي سوين سائل ڪيڏانھن ويندا؟ ڪير کين زڪواتون ۽ خيراتون ڏيندو؟ اھو مقدس فرض ڪيئن ادا ٿيندو؟ ان ڪري ته اسان جي وڏي ۾ وڏي عالم حضرت مولانا مودودي مدظله جو به فرمان آھي ته:
’جيڪڏھن سرڪار پورا پئسا ڏيئي زميندارن کان زمينون کسيندي، ته به اھو ناجائز آھي.‘
ھاڻي مولوي صاحب پنھنجو رخ ڦيرائي ڪليڪٽر صاحب ڏي ڪيو، جو اڄ حاجي صاحب جي خاص دعوت تي ھيڊ ڪوارٽر ڇڏي عيد ھتي ڪرڻ آيو ھو ۽ پھرينءَ صِف ۾ ھڪ ڀليءَ ولايت مان آندل مصلي تي ويٺل ھو؛ مولوي صاحب کيس مخاطب ٿي چيو:
” آءٌ اسان جي حاڪمن کان خاص طرح مطالبو ٿو ڪريان، ته اسان جي ملڪ مان ھنن ملحدن جا پير ڪڍي ڇڏيو، جي ھارين کي کاري زميندارن کان باغي ٿا بڻائين. اصل اھڙن مردودن کي ته ڪاري پاڻيءَ اماڻي ڇڏيو، ته وري نه موٽن....“
ڪليڪٽر صاحب مُشڪي رھيو ھو، حاجي صاحب مشڪڻ سان گڏ الحمدالله، الحمدالله به چئي رھيو ھو. مختيارڪار ٽوپيءَ کي ھيٺ مٿي ڪري کنگھي رھيو ھو، صوبيدار شھپر کي بار بار وٽي رھيو ھو، ۽ گامو....؟ گامو ھيءُ سڀ حرف ٻڌي وسميءَ ۾ پئجي رھيو ھو.... حاجي صاحب کي زمين انھي ڪري ملي آھي، جو ھو نيڪوڪار آھي.... ھاري کي بقول ھڪ حاجي صاحب ان ڪري نٿي ملي، جو ھو بدڪار آھن، سوئر آھن، شوم آھن، شيطان جا ڀائر آھن، ھتي ته سڄي حياتي جٺين لاءِ جيئندا پر قيامت ۾ به سڌا دوزخ ڏي ويندا...........
اوچتو ھن جي سوچن جو سلسلو ٽٽي پيو، جو پري کان سندس سؤٽ سُرھو سھڪندو اچي رھيو ھو........
”مصيبت پويئي، تون ھتي بيٺو عيدون ڪرين، ۽ ھوڏانھن پوئتي جي ڪا اون ئي ڪانه اٿيئي؟.....“
گامونءُ سُرھي ڏانھن نھاريو..... ھن جي اکين ۾ ڳوڙھا تري آيا.... ھن ڪڇڻ جي ڪوشش ڪئي، پر زبان مان اکرئي نٿي نڪتس....
”ميان! نياڻي ته خير سان ڄمي پيئي آھي، پر ماءُ- ڌيءَ ٻنھي جي حالت تمام بُري آھي، ٻئي ڦٿڪي رھيون آھن، ھِتان ھُتان پِني سِني ڳوٺاڻيون ڦڪيون ستيون ته ڪيون اٿئون، پر..... “ لڙڪن جون ڌارون گامونءَ جي اکين مان وھي سندس ننڍڙيءَ ڏاڙھيءَ تي اچي پھتيون، جتان ھي نيسارا وھي ھليا ھئا، اتان چھري تان ڌوڙ به صاف ٿي ويئي ھئي.
”اوھ! مون سمجھيو..... اڄ عيد سبب حاجي صاحب توسان اڃا تائين ملي نه سگھيو آھي، ائين نه؟..... پر عيد نماز تي ويندي ويندي ته عرض ڪرين ھا نه؟“ سرھي سھڪندي چيو. گامونءَ جا لُڙڪ ساڳيءَ طرح وھي رھِا ھئا، ۽ ھاڻي ته انھن جا ڦڙا ڏاڙھيءَ مان به ڪِرڻ لڳا ھئا.... ھن جو آواز نٿي اُڪليو، ھن فقيرن ڏانھن اشارو ڪيو.....
”ھان، تڏھين توکي انھن فقيرن وجھ نٿي ڏنو؟ پر ھھڙين مھلن ۾ به ڪو وجھ جو انتظار ڪبو آھي؟ ائين جي اسين سرڙيا ھاري صبر سان بيھون، ته پوءِ اسان جو اوھي نڪو واھي.... ميان آءٌ توکي ڇا ٻڌايان، ته پوئتي ڪھڙي حالت آھي..... انھن لڙڪن لوڙن مان ڪجھ به نه ورندو، مون سان ھٿ ھٿ ۾ ڏيئي بيھ. حاجي صاحب اجھو ٿو نڪري...... تون اڃا الڙ آھين، ڏس ته آءٌ توکي ڪيئن ٿو ھن کان گھرڻ سيکاريان!“
خطبو پورو ٿيو، ته سڀ مسلمان پاڻ ۾ ڳلي ملڻ لڳا، مگر جيئن ٻين شاھوڪارن طرف توجھ گھڻي ھئي، تيئن حاجي صاحب ۽ ڪليڪٽر صاحب تي ته ماڻھو ٽٽي پيا؛ سمجھڻ ۾ ائين ئي پئي آيو، ته نڪي انھن جھڙو ڪو ديندار ملڪ ۾ آھي، نڪي ھنن سان عيد مبارڪ نه ڪبي، ته ڪا عيد ئي سجائي ٿيندي.
ھيءُ ھجوم عيدگاھ اندر ته ايڏو ھو، جو حاجي صاحب ۽ ڪليڪٽر صاحب جو ٻاھر نڪرڻ ئي محال ھو؛ ان ڪري لاچار صوبيدار صاحب کي پنھنجي فرض ادائي ڪرڻي پيئي، ۽ ھن کي ٻاھر آڻڻ ۾ نيٺ ڪامياب ٿي ويو. ھاڻي سُرھي کي اميد ٿي، ته جيئن ئي حاجي صاحب در کان ٻاھر نڪرندو، آءٌ يڪدم کيس عرض ڪندس. ان ڪري گامونءَ کي ٻانھن کان وٺي در وٽ بيھي رھيو.
پر اڃا حاجي صاحب در وٽ آيو ئي مس، ته فقيرن جي اھڙي رش ٿي ، جو سُرھو ۽ گامون ته الائي ڪيڏانھن ڌِڪجي ويا، ھنن اٻوجھن نه ڪڏھين شھر جي عيد ڏٺي ھئي ۽ نه فقيرن جو ھجوم، ھنن ڀانيو ته بس در وٽ ئي کيس عرض ڪنداسون ته حاجي صاحب بيھي رھندو.
مگر فقيرن جو ھجوم ڪو بي معنيٰ ڪونه ھو، حاجي صاحب ھڪ وڏي ريزي ۽ پئسن جي ڳوٿري ڪليڪٽر صاحب اڳيان جھلي ۽ ڪليڪٽر صاحب به پرايو مال ڏسي فقيرن ۾ ائين پئي اڇليندو ويو، جو ڄڻ ته برسات پئي وسي. ڌن لٽيو کٽيو وڃي، پر حاجي صاحب کي ھن صورت حال جي خبر ھئي، سو پوري ھزار رپين جو ريزو ۽ پئسا کڻائي آيو ھو. اڃا ھڪ ڳوٿري پوري ئي مس ٿي، ته ڪمدار صاحب کڻي ڪليڪٽر صاحب اڳيان ٻي جھلي. ڪليڪٽر صاحب به مشڪندو ورھائيندو رھيو ۽ حاجي صاحب به تماشي تي مُرڪندو سبحان الله سبحان الله چوندو پئي آيو. موٽرون ته ٻنھي جون ٻاھر بيٺل ھيون، پر پئسا کُٽن، ته ھو به واندا ٿي چڙھن. تان جو صورتحال اھا بيٺي، جو ٻئي ڄڻا بمعه ھجوم جي پيادا ئي پيادا اچي صاحب جي اوطاق تي پھتا.
سُرھي ۽ گامونءَ گھڻي ڪوشش ڪئي، ته کيس ويجھا ٿيون؛ پر سواءِ لتن ۽ مُڪن ۽ پوليس جي ھنٽرن جي ٻيو ڪجھ به حاصل نه ٿين.
آخر جڏھن حاجي صاحب ۽ ڪليڪٽر اوطاق اندر گھڙيا، تڏھن پوليس ھجوم کي ھٽايو ۽ انھي سان گڏ ھو به ڌِڪجي ويا.
¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬_______________________

ھاڻي ته قصو ھو ’چاري چؤگانن ۾، واھيت ڪن وزير‘ ڪليڪٽر صاحب اندر ھجي، ته ٻاھران ڪير وڃي سگھي؛ ڇاڪاڻ ته ڪليڪٽر صاحب جي پھچ کان اڳ دسترخوان وڇائجي چڪو ھو، ڀلا اھڙيءَ مھل ڪنھن بکايل کي اندر ڇڏي مھمانن ۽ ميزبانن کي نظر ته ڪانه لڳائڻي ھئي.
ھو ٻئي ھڪٻئي ڏي ڏسندا شوڪارا ڀريندا رھيا، تان جو جڏھن دعوتِ عيد کان واندڪائي ٿي، بچيل طعام نوڪر چاڪر جي کائڻ لاءِ ورانڊي جي ھڪ ڪنڊ ۾ پھتو، تڏھن ڪنھن نوڪر گامونءَ کي سڃاڻي چيو، ”ادا اچو، ماني کائو.“
ورانڊي ۾ پھچي سرھي نڪا ڪئي ھم، نڪا تم، گامونءَ جي ٻانھن وٺي بيڌڙڪ وڏي ڪمري ۾ گھڙي ويو ۽ چيائين، ”او حاجي صاحب، خدا جي واسطي ٻن جانين کي مرڻ کان بچايو!“
ڪليڪٽر صاحب ھيءَ اوچتو رڙ ٻڌي حيران ٿيڻ لڳو ۽ حاجي صاحب ته پريشان ٿي پيو؛ ڪھڙو نه سھڻو موقعو ھو، ڪليڪٽر صاحب سان ڳالھ ٻولھ ڪري، وٽانئس ڪن ڪمن ڪڍڻ جو: آخر سندس دعوت تي جيڪي ھزارين روپيه خرچ ٿي چڪا ھئا، تن جي ڦل وٺڻ جو ته وقت ئي اھوئي ھو، جو ڏاھا به چوندا آھن، ته ”جن جي ماني تن جي ڪاني!“
”توبھ، توبھ!! ماڻھو به ڪھڙا نه جھنگلي آھن! نه ڏسن مھل نه ٽڪ ٽاڻو.... ڇاھي ڙي، ڇا جو گوڙ کڻي مچايو اٿوَ؟“ حاجي صاحب تيز ٿي چيو.
”حاجي صاحب!“ سرھي عرض ڪيو، ”ھيءُ تنھنجو سرڙيو ھاري ’گامون‘ آھي، ھن جي زال کي اوچتو ستين مھيني ۾ سور ٿي پيا ۽ ھي اَسر کان وٺي تو وٽ ڦڪيءَ ٻڪيءَ جي خرچ لاءِ آيل آھي، پر تون ملي نه سگھين.....“
”ھون، سو اسان اوھان جي ھر خرچ جو ٺيڪو کنيو آھي نه! اول شاديءَ جو خرچ ڏيون، پوءِ کاڌو پيتو، ڪپڙو لٽو ڏيون، پوءِ وري اھي روزمرہ جا ٽاڻي ڪُٽاڻي رينگٽ به سَھون؟“
”پر حاجي صاحب! ڀلا غريب سرڙيو ھاري توکان نه گھرندو، ته پوءِ ٻئي ڪنھن کان گھرندو؟“
حاجي صاحب ايترو ٻڌي خفي ٿي چڪو ھو، ھاڻي کيس صبر اچي نه سگھيو، ۽ تيز ٿي چيائين، ”پوءِ طاقت نه ھجيوَ ته، شادي ڇو ٿا ڪريو؟“
خدا ڄاڻي، گامونءَ ۾ ڪٿان طاقت اچي ويئي، جو ڀڙڪو کائي چوڻ لڳو، ”۽ اھا ڪا ھيڪڙ ٻيڪڙ ڪنواري ٿي ڪنھن کي قسمت سان ھٿ اچي، سا به رئيسن ۽ ھن جي ڪمدارن لاءِ ڇڏي ڏيون؟“
ھي لفظ نه ھئا، ڄڻ ڪو بم گولو ھو، معلوم ٿئي ٿو ته تِير ڪو بنھ نشاني تي وڃي پھتو ھو، ڇوته حاجي صاحب به پيريءَ ۾ ھڪ خانداني ھاريءَ تي قياس آڻي سندس نوخيز نينگرءَ سان شادي ڪري ورتي ھئي. ماڻھن پئي چيو ته سندس ولي عھد جي به ڪنھن ڪنواريءَ تي اک آھي، ۽ ڪمدار صاحب وٽ ته ھڪ ٻه سريتون ھجڻ لازمي ھو؛ سو حاجي صاحب جھڙو نھايت رحم طبيعت ماڻھو به باھ ٿي چوڻ لڳو، ”چپ ڪر ڪميڻا، حرام خور! ڳالھائين ڪٿان ٿو؟“
”حرام خور اُھي آھن، جي ٿڌين ڇانون ۽ سوڙين ھيٺ سمھي، انھن جي ڪمائي ٿا کائين، جي پاري ۾ ٿا جھاڳين ۽ ۽ لُڪن ۾ لُنڊيون ٿا لتاڙين!“ گامونءَ طيش مان چيو.
حاجي صاحب ھاڻي وڌيڪ سھي نه سگھيو ۽ ڪليڪٽر جي روبرو ئي ھڪ ڀرپور چماٽ وڄائي ڪڍيائينس. ھن گوڙ تي صوبيدار، پوليس وارا ۽ ڪمدار به اندر اچي ويا، ھو يڪدم گامونءَ کي ڄُنڊن مان جھلي گھلي ٻاھر ويا. سُرھو جھانديدہ ھو، ھن کي معلوم ھو ته، ”ڪڇڻ ڀيڻي نه ڪا بلڪل، بزرگن سربلندن سان.“ تنھن بي اختيار پٽڪو لاھي صاحب جي پير تي رکي چيو، ”حاجي صاحب رحم!!“
”رحم ڪريان؟ ھھڙي بدمعاش تي؟ نالائق تي..... “
”سائين!“ ھٿ ٻڌي سُرھي چيو، ”اوھان کي حالتن جي خبر نه آھي، ھيستائين سندس زال ۽ ڪِڪي مري به چڪيون ھونديون، ھاڻي ته دوائن لاءِ نه، پر ڪفن لاءِ پئسن جي ضرورت ھوندي. خدا جي واسطي پنھنجي پاڻ کي ڏسو.“
”مري ويون ھونديون ته وڌيڪ چڱو؛ ڄٽ جا ٻار، جيئن ٿورا تيئن چڱا؛ اھڙن گستاخن، نمڪ حرامن ۽ احسان فراموشن لاءِ اسان وٽ پائي به ڪانھي. ھيءَ ڪا فضيلت آھي....“ حاجي صاحب کي ھاڻي سھڪو اٿي ويو، ھو بُت ۾ تمام ٿُلھو ھو، ان ڪري کيس بلڊ پريشر جي بيماري شروع ٿي ويئي ھئي. کيس ڊاڪٽر گھڻو منع ڪندا ھئا، ته سڻڀ نه کاءُ، چانور نه کاءُ، مگر ھي چوي ته پوءِ جِي ڇا ڪبو؟ ڀلا الله تعاليٰ ھيتري جيڪا ملڪيت ڏني آھي، انھي جو اھو شڪرانو به ادا نه ڪريون جو سندس نعمتون خوب کائون؟
۽ پوءِ اھو انھن نعمتن جو ئي تاثير ھو، جو اڄ جڏھن غصو تيزيءَ تي اچي ويو، تڏھين سھڪو شروع ٿي ويو ۽ ھو دل کي ھٿ ڏيئي پلنگ تي ڪري پيو. ٻئي طرف وري پنج اٺ پوليس وارا اندر اچي ويا ، جي سُرھي کي ٻاھر گھلي ويا.

اھو چڱو ٿيو، جو سرھو ٻاھر نڪتو، ۽ ڊوڙي وڃي عزرائيل جي ايجنٽن کان گامونءَ کي ڇڏايائين، نه ته ھو ھن نڌڻڪي جوان جي اھڙي مرمت ڪري رھيا ھئا، جو پنجن ستن منٽن ۾ پورو ٿي وڃي ھا، ۽ ”عيد جي ڏينھن گھڻو کائي ڦاٽي مرڻ“ جي رپورٽ تيار ٿي وڃي ھا. پر سرھي اھڙا ته واسطا وڌا، زاريون گيسيون ڪيون، جو پوليس وارا به ٿڌا ٿي واپس بنگلي ڏي ھليا ويا.
سرھو وڌي گامونءَ وٽ پھتو؛ گامون کي بيھوش ڏسي ھو وڌي بنگلي مان پاڻي کڻي آيو ۽ اچي مٿس ڇڻڪاريائين؛ ھن اکيون کوليون، سندس سَنڌ سَنڌ سُور ڪري رھيو ھو، پر تعجب اھو، جو اکين ۾ ھڪ لُڙڪ به ڪونه ھئس.
سرھو کيس ٽيڪ ڏيئي اٿارڻ لڳو، سامت ۾ اچڻ تي ھو اٿي بيٺو ۽ سرھي جي ڪلھي تي ھٿ ڏيئي ھلڻ به لڳو. ڪجھ اڳڀرو وڌيا، ته حاجي صاحب جو ڪمدار اچي رسين؛ ھن جي ھٿن ۾ ڏھن ڏھن جا ٻه نوٽ ھئا، گامونءَ ڏي ھٿ وڌائي چيائين، ”وٺ ڙي، ھڪڙي اڻ ھوند ٻيا افعال بڇڙا؛ وري به آفرين آھي حاجي صاحب کي، جنھن کي قياس اچي ويو.“
نوٽ وٺي گامون اھي مروڙي کڻي منھن ۾ ھنيس ۽ جھڙو آواز نڪري سگھيس، اھڙو ڪڍي چوڻ لڳو، ”اھي واپس وڃي تنھنجي قياس مند حاجي صاحب جي منھن تي ھڻ؛ اسان سان جيڪي ٿيڻو ھوندو، سو ٿي چڪو ھوندو؛ پر خداءِ قھار ڪندو، ته ڪنھن ڏينھن اسين به اھي ڪسرون ساري ڪڍنداسون.“
”ھونھ، مڙس جي ٽيڙھي ته ڏسو“ ڪمدار نوٽ کڻندي چيو، ”ھڙ سکڻي، آڪڙ گھڻي، اڃا شايد دل تي جوتا ڪين مليا اٿس.“
ٽَپ ڏيئي گامونءَ کڻي ڳچيءَ مان ورتس ۽ سرھي جا ھٿ نه پونس ھا، ته شايد گامونءَ جي گھوگھي سان ڪمدار جي به عيد ٿي وڃي ھا. ڪمدار جي ھٿ مان نوٽ کڻي ھن ھٿ ٻڌي چيو، ”ڪمدار وڏا، خدا جي واسطي معاف ڪر، ھيءُ اڄ ھوش کان خطا آھي.“
”ته داخل ڪريوس نه پاڳل خاني ۾، ڪالھ ئي ڪوٺڙي خالي ٿي آھي.“ ڪمدار ڪپڙا ڇنڊيندو دڙا ھڻندو ھليو ويو ۽ سرھو ڪنھن به ڪڇڻ بنا گامونءَ کي ڳراٽڙي پائي شھر ڏي وٺي ھليو، پر اڃا بازار جي منھن تي مس پھتا، ته سامھون ھڪ ھاري تڪڙو تڪڙو اچي رھيو ھو، اوڇنگار ڏيئي ھن گامونءَ کي چيو، ”واھ جو ڦڪي ٻڪي وٺي آيو آھين، تون عيد جي طعامن تي وھي رھين ۽ ھو ويچاريون ٻئي ڦٿڪي ڦٿڪي پوريون ٿي ويون!“
سرھي جي اکين ۾ لُڙڪ اچي ويا، پر گامونءَ جي اکين مان ٽانڊا وسڻ لڳا؛ ھو گجگوڙ ڪري چوڻ لڳو، ”مون کي قسم آھي انھيءَ ذوالجلال جو، جو نمرودن کي مڇرن کان مارائي ٿو؛ ته انھيءَ حاجي صاحب کي سندس ڊگھي ڏاڙھيءَ مان وٺي، گھلي اچي انھن نڌڻڪيون ٿي مرندڙن جي قبرن تي ذبح ڪندس؛ ھنن کي ڪڏھن ڪو مڙس ته گڏيو ئي ڪونھي!“
ھو کانئن پاڻ ڇڏائي جھنگ منھن ڪرڻ لڳو، ۽ سرھو ويچارو ڀريل دل سان ڪنڊيءَ کي چوڻ لڳو:
”ادا، ھيءُ ته وڃي ڪو ’بچو بادشاھ‘ بڻبو؛ پر پاڻ ته ھلي ڪا جوڙي پوتي جي ڪريون.“

عيد جي ڏينھن، دڪان سڀ بند، ڀلا اڄ سڳوري ڏينھن دڪان ڪير کولي؛ ڪنٽرول جو زمانو، ڪپڙو ته ڪٿي ملڻ جو ھونئن ئي پتو ڪونه ھو، پر انگريز سرڪار رحم فرمائي ھر ڪنھن وڏي شھر ۾ ڪفن جي ڪپڙي جا خاص دڪان کولايا ھئا، ان ڪري ھنن به ڪفن جي دڪان واري سيٺ جي پڇا ڪئي. ڏَس ملين ته، ”جنھن سيٺ کي ڪفن جي ڪپڙي جو ليسن مليل آھي، اھو به ھڪ حاجي صاحب آھي ۽ ڏاڍو ڀلو ماڻھو آھي؛ سندس گھران وڃي سڏ ڪندا ته مانيءَ تان به اٿي ايندو.“
۽ سچ پچ ٿيو به ائين، اھو حاجي وليڏنو خان اڃا مانيءَ تي مس ويٺو ھو، ته ٻاھران سرھي اچي سڏ ڪيس، ”آيو ڀائو آيو“ چئي ھو ٽَپ ڏيئي اٿيو؛ سندس ننڍي پُٽ چيو، ”بابا، ماني ڇڏي ڪيئن ٿا ٻاھر وڃو؟“ ته وڏي وقار سان جواب ڏنائين، ”نه بابا نه، پھرين خلق خدا جيءَ جو ڪم، پوءِ ماني؛ ضرور ڪو ويچارو اڙيات ھوندو.“
حاجي صاحب ھلڻ لڳو ۽ سيٺياڻي جي چَپن تي ھڪ معنيٰ خيز مُسڪراھٽ اچي ويئي؛ پٽ کي آھستي آھستي چوڻ لڳي، ”پٽ! بابھين اڄ ھيستائين ڪابه خلق خدا جي خذمت ڪانه ڪئي آھي، ھن کي ماني تڏھين ئي وڻندي، جڏھن اھو ثواب کَٽي ايندو!“
ٻاھر نڪري ھن سُرھي کي مخاطب ٿي چيو، ”ادا عيد مبارڪ! ڪريو خبر، ھن مھل ڪيئن اچڻ ٿيو.“
”سائين عيد جون مبارڪون آھن اوھان شھرين لاءِ، اسين ٻھراڙيءَ جا ماڻھو ته سدائين سور مبارڪ ۾ پورا ھوندا آھيون.“ سرھي نھايت ڏکويل لھجي ۾ جواب ڏنو.
”ادا، شھري ويچارا به سڀ سُورن سان ڀريا پيا آھن، ڏسڻ جا وڏا، اندر جا جڏا.“ حاجي صاحب رِقت آميز آواز ۾ چيو، ”شال ڌڻي پاڪ پنھنجي حبيب جي صدقي سڀني انسانن کي سورن کان نجات ڏياري.“ (سنجيدگي ڏيکاري) مانيءَ تان اٿي آيو آھيان.“
روئڻھارڪي آواز ۾ سرھي چيو، ”سائين، ڪفن جو ڪپڙو گھرجي.“
حاجي صاحب ھڪ بناوٽي اوڇنگار ڏيئي چيو، ”انا لله و انااليہ راجعون، شال الله تعاليٰ عيد جي ڏينھن ماتم کان پناھ ڏئي؛ پر ڀائو، ھنن ڪامورن جا ڪم ته ڏسو، حڪم ڪڍيو اٿن، ته موڪل جي ڏينھن دڪان اصل نه کوليو وڃي. ڀلا پڇو ته ھنن کان، ته پاڻ ته موڪلون ڪن ٿا، مگر حضرت عزرائيل عليه السلام ته انھن موڪلن لاءِ ٻَڌل ڪونه آھي، پر..... ھو به ڇا ڪن، جي دڪان کولڻ جي موڪل ٿا ڏين، ته کين به ٿيون آفيسون کولڻيون پون، آخر پرمٽون ته پاڻ ئي ڪڍندا آھن نه!“
”سو پرمٽ کانسواءِ ڪفن به ڪونه ملندو ڇا؟“ ڪنڊي نماڻو منھن ڪري پڇيو. حاجي صاحب چيو، ”ادا، انگريز سرڪار جي انھي سختيءَ ته ھيڪاري اسان کي آزار ۾ وجھي ڇڏيو آھي، ڀلا ڪو کانئن پڇي ته پرمٽ ملڻ ۾ جيڪا دير مدار ٿئي ٿي، ان جو به ڪو بِلو ڪريو ٿا! (شوڪارو ڀري) ادا سرڪار به ڇا ڪري، ماڻھن جا قلب اھڙا ڪارا ٿي ويا آھن، جو چون ٿا ته سکر ضلعي ۾ ھڪڙي تعلقي جي آدمشماري آھي اسي ھزار ۽ ڪفن جو ڪپڙو ھليو آھي ٻياسي ھزار ماڻھن جو؛ اسان جي واپارين جا اھي افعال آھن، تڏھن ته سرڪار به پرمٽ سسٽم کوليو آھي. ڪردني خويش، آمدني پيش!“
”پوءِ ڀلا سائين اسان جو ڪھڙو بِلو ٿيندو؟“ سرھي چيو- ”ادا!“ ڏاڍي سٻاجھي آواز سان حاجي صاحب چيو، ”آءٌ ته اڄ جي ڏينھن دڪان کولڻ کان لاچار آھيان، جو خود ڪُنجي به انسپيڪٽر صاحب وٽ رھندي آھي. پر جي دڪان کليل ھجي به کڻي، ته به پرمٽ کان سواءِ ڪپڙو ڪيئن ڏيئي سگھبو!“
سرھو ڳڻتيءَ ۾ پئجي ويو، پر اوچتو ڪنڊي ڀڙڪو کاڌو. ”حاجي صاحب، مون کي خبر آھي ته اوھين ھميشہ خلق خدا جيءَ جو ڀلو ڪندا آھيو؛ اسان وٽ فقط ھي ويھ روپيه آھن، ٻيو پئسو به ڪونھي؛ مھرباني ڪري ڪنھن به ھنڌان، انھن جو ڪپڙو، ڪيترو به ھٿ اچي، ته اسان کي آڻي ڏي؛ اھو خدا ڪارڻ جو ڪم ھينئر ڪرڻو اٿيئي، مائي ويم ۾ گذاري ويئي آھي، ۽ پاڻ ۽ ٻارڙو دير اصل سھي نٿا سگھن.“
”گھوريس خدا جي نالي تان.“ چئي حاجي صاحب پئسا ھٿ ۾ وٺي ھنن کي اتي بيھڻ جو اشارو ڏيئي پاڻ وڌيڪ ائين چوندو ھلڻ لڳو، ”وڃي ٿو ڪا جھوت ڏيان؛ خدا مالڪ آھي، ڪونه ڪو بِلو ٿي پوندو.“
اڌ ڪلاڪ بعد حاجي صاحب پگھرجي موٽيو؛ ھو به ٿُلھو ھو، ان ڪري ھلڻ سبب سھڪي رھيو ھو. ”وٺو ادا، ڏاڍن مشڪلن سان ھيترو ھٿ ڪري سگھيو آھيان، ڪپڙو سنھو آھي، پر ’انشاءالله تعاليٰ‘ پورو ٿي ايندو؛ ھاڻي خدا حافظ، ڀلي ڪم ۾ دير نه ڪرڻ گھرجي.“
ائين چئي تمام تڪڙ مان ڪپڙو ھنن جي ھٿن ۾ ڏيئي اندر وڃي در ٻيڪڙيائين. سرھي ۽ ڪنڊيءَ ڪپڙي ڏانھن نھاريو، ھي اُھوئي بافتو ھو، جو بنھ غريب ماڻھو مھارين لاءِ ڪم آڻيندا آھن، ۽ زور سان آڱر ھڻجي ته اندر ھلي وڃي پر ان وقت انھي کي به غنيمت سمجھي ھو ھلڻ لڳا.

ٻئي ڏينھن صبح جو حيدرآباد جي ھڪ اخبار جي مٿان ئي مٿان وڏن اکرن سان ھڪ خبر ھئي:
ٽنڊي آدم ۾ حُرن جو فساد،
ڪليڪٽر صاحب جي دخل سبب خوشگوار نتيجا،
صورت حال تي وڌيڪ ڪنٽرول ڪرڻ جي ضرورت.
ٽنڊو آدم 23- (اسان جي خاص نمائندي وٽان) اڄ عيد جي ڏينھن ھتي ھڪ عجيب واقعو ٿيو، شھر جي مخير ۽ نيڪ دل سيٺ حاجي محمد عارب ھن عيد ۽ ناتال جي گڏيل موقعي تي ڪليڪٽر صاحب کي خاص دعوت ڏني ھئي، ۽ پاڻ ٻئي عيد نماز تي گڏجي آيل ھئا. آس پاس جي حرن ھڪ وڏي سازش بڻائي، ڪن مٿي ڦريل فسادين کي موڪليو، جن عين عيدگاھ جي در تي فساد جو منصوبو بڻايو؛ پر اتي ماڻھن جي سخت ھجوم ۽ شھر جي لائق صوبيدار شھمير خان جي زبردست انتظام سبب ڪو داءُ لڳي نه سگھين؛ انھيءَ ھوندي به انھن فسادي حُرن مان ٻه حاجي صاحب جي ھارين جي روپ ۾ عين انھي وقت اوطاق اندر داخل ٿي ويا، جڏھن ڪليڪٽر صاحب ۽ حاجي صاحب ماني کائي رھيا ھئا.
ھنن فسادين ڪليڪٽر صاحب جي روبرو حاجي صاحب کي گھٽ وڌ ڳالھايو ۽ ان کان پوءِ سندس ڪمدار تي به خوني حملو ڪيو، مگر صوبيدار صاحب جي سٺي انتظام سبب ھنن جو منصوبو نا ڪامياب ٿيو ۽ اگرچه ھن ته مٿن سخت ڪاروائي ٿي ڪرائي، پر حاجي صاحب جي درياھ دلي ۽ غريب پروريءَ سبب کين ڇڏي ڏنو ويو.
واضح رھي، ته ھيءُ سمورو علائقو حُرن جو آھي ۽ ھو ھميشہ کان فسادي، جھڳڙالو ۽ سازشي آھن. ھو سدائين برٽش سرڪار ۽ سندس خير خواھن سان پيا جھڳڙندا آھن. چيو وڃي ٿو، ته سندس موجودہ پير ته خاص طرح انگريز سرڪار جو وڏو دشمن آھي ۽ سندس اھڙين ڪارواين ڪري اڳ به سرڪار مٿس باقائدہ ڪيس ھلايو ھو؛ انھي ڪيس ۾ ميان جناح صاحب ڏاڍا ھٿ پير ھنيا، پر سرڪار نامدار سندس ھڪ به نه ٻڌي ۽ پوريءَ عدالتي ڪاروائيءَ سان کيس ڏھ سال جيل ڏنو. چوڻ ۾ اچي ٿو ته پير صاحب جون جيل ۾ ئي ڪن انقلابي ليڊرن سان ملاقاتون ٿيون ھيون ۽ اتان ئي انگريزن خلاف ڪن انقلابي ڪارواين جا سبق وٺي آيو آھي. ھو پنھنجن پوئلڳن وسيلي اھڙيون خطرناڪ ڪاروايون ڪري رھيو آھي، جنھن مان برٽش سرڪار جو انتظام ڪمزور ٿئي ۽ ھن جا مريد خاص طرح ھندو سيٺين کي ڦُري سگھن.
ڄاڻو حلقن جو خيال آھي، ته اھڙين ڪارواين جي اھا اڃا ابتدا آھي. ھن جنگ جي زماني ۾ ڪليڪٽر صاحب جو لحاظ رکي انھن فسادين کي ھرگز ڇڏڻ نه گھربو ھو، جڏھين ته سندس ئي روبرو اھو فساد ٿيو ھو. ان طرح ھنن کي ڇڏڻ سبب ھنن جا مَن وڌي ويندا ۽ نتيجا نھايت خراب نڪرندا.
ٺيڪ ٽين ڏينھن وري ڪراچيءَ جي ھڪ اخبار ۾ ھن طرح خبر آئي:
”ٽنڊي آدم جي ھندن جون نيون شرارتون،
مسلمانن خلاف سرڪار کي ڀڙڪائڻ،
سرڪار ۽ ھندو ڀائرن کي نيڪ صلاح.
ٽنڊو آدم 25- (اسان جي اسپيشل عيوضيءَ وٽان) معلوم ٿيو آھي ته حرن واريءَ ايراضيءَ جي رھاڪو ھندن خاص طرح اتي جي غريب ۽ اٻوجھ مسلمانن کي برباد ڪرڻ لاءِ پنھنجي غليظ پروپيگنڊا جو آغاز ڪيو آھي.
واقعات ھن طرح چيا وڃن ٿا، ته عيد جي ڏينھن ٽنڊي آدم جي ھڪ زميندار سيٺ حاجي محمد عارب جي ھڪ سرڙئي ھاريءَ جي زال کي ستين مھيني ۾ اوچتو ويم جا سور ٿيا ۽ ھو حاجي صاحب کان پئسا گھرڻ آيو. عيد سبب حاجي صاحب سان ملاقات ٿي نه سگھين، نازڪ حالات سبب پوئتان وري ٻيو ھاري به آيو، ھنن کي ٻيو موقعو نه ملڻ سبب ھو لاچار ڪليڪٽر صاحب جي روبرو وڃي حاجي صاحب وٽ پھتا؛ ڏکويل ھاري جوش ۾ حاجي صاحب کي به ڪجھ چئي ويٺو، مگر حاجي صاحب پنھنجي وسيع القلبيءَ ۽ حسن اخلاقيءَ سبب اھو سڀ ڪجھ برداشت به ڪيو ۽ کيس ويھ روپيا به ڏنا.
پر ھندن طرفان اخبارن ۾ ھن معمولي واقعي کي اھڙو ته مروڙي سروڙي ھائُو کڻي بڻايو ويو آھي، جو ڄڻ ته ڪو وڏو اُڀ ڦاٽي پيو آھي؛ ۽ ھو سانتيڪا ھاري، جيڪي ڪنھن به صورت ۾ پير صاحب پاڳاري جا نه مريد آھن نه معتقد، تن کي ھرو ڀرو حُر ھُلائي، کڻي سمورن حرن خواہ پير صاحب پاڳاري خلاف سرڪار کي ڀڙڪايو آھي.
انھي ۾ شڪ ڪونھي، ته موجودہ پير صاحب پاڳارو سيد حاجي صبغة الله صاحب ھڪ انقلابي ۽ اصلاحي دل و دماغ رکندڙ آھي. ھن جو مطالع ايڏو ته وسيع آھي، جو صرف ٻارھن ورھين جي عمر ۾ پاڻ پنجن لکن مُريدن جي اڳواڻيءَ جي تخت تي ويٺو آھي، مگر سڀ کان پھريون اھوئي ڪم ڪيائين، جو بنگلي مان انگريزن جا آفرين ناما غلاميءَ جون نشانيون سمجھي لھرائي ڇڏيا، ۽ کيس به سرڪار طرفان لقبن جي آڇ ٿي ته ھن جواب ڏنو ته اسان کي پنھنجو لقب ”پير پاڳارو“ ئي ڪافي آھي.
۽ اھا به حقيقت آھي ته پوءِ انگريزن طرفان خاص سندس طاقت کي ڪمزور ڪرڻ خاطر ڪوڙا سچا الزام لڳائي، کيس سزا ڏيئي، دور دراز جيلن ۾ رکيو ويو ۽ اتي ڪافي ورھيه سندس ملاقاتون سياسي قيدين سان رھيون، ان ڪري پاڻ دنيا جي سياسي حالتن مان خوب واقف آھي.
مگر انھي جي معنيٰ اھا ڪانھي، ته پاڻ ڪو ملڪ ۾ وڳوڙ وجھڻ گھري ٿو؛ پر ان جي بر خلاف پير صاحب جو ته اھوئي عقيدو آھي، ته جيڪڏھن قلم يعني ووٽ وسيلي اقتدار حاصل ڪري سگھجي ٿو، ته پوءِ وڳوڙي ڪاروايون ڪرڻ بلڪل غلط آھي، ۽ پنھنجي ملڪ ۾ پاڻ خواہ جماعت جو اقتدار حاصل ڪرڻ جون ڪوششون ڪي گناھ به ڪين آھن، آخر ٻيا پير صاحب خواہ مسلم- ھندو اڳواڻ به ائين ئي ڪن ٿا.
جنھن صورت ۾ نواب شاھ جو ڪليڪٽر صاحب پاڻ سرزمين تي موجود ھو، انھي حالت ۾ ھن جيئن مناسب سمجھيو، تيئن ڪيو؛ پوءِ آخر ھندو ڀائرن کي ڇو اچي گھوڙ ولوڙ پيو آھي، جڏھن ته ھنن جو ھن ڳالھ ۾ نڪو واسطو نڪو مطلب.
اسين جيئن سرڪار کي توجھ ٿا ڏياريون ته اھڙين شرارتي ڪارواين کي ٻنجو ڏئي؛ تيئن ھندو ڀائرن کي به آگاھ ٿا ڪريون ته ھو خواہ مخواہ مسلمانن کي پنھنجو دشمن بڻائڻ جون ڪوششون نه ڪن؛ ھي جنگ جو نھايت نازڪ زمانو آھي، سنڌ ۾ ھندو مسلمان ڀائرن وانگر رھن ٿا، حرن جا لاڳاپا به ھندو زميندارن، سيٺين ۽ عوام سان اھڙا ئي آھن، جھڙا مسلمانن سان؛ بلڪ حر جماعت ۾ خود ھندو به شامل آھن ۽ پير صاحب جا باقائدہ مريد آھن؛ پوءِ ھروڀرو ڳالھ کي ڳالھوڙو بنائي، ھنن شرارتن اٿارڻ جو آخر ڪھڙو ضرور پيو آھي ۽ انھن مان ھندو ڀائرن کي ڪھڙو فائدو پھچندو.
––––––––

حصو ٻيو

سنڌ جي ساھ، درياء شاھ يعني سنڌو درياءُ دنيا جي ٻين دريائن وانگرجڏھن پنھنجي آخري آرام گاھ سنڌ ۾ پھچي ٿو، تڏھين خوب پالوٽيون ڪري ٿو ۽ اڪثر زمين کان مٿي ٿو وھي. سندس اُھي پالوٽيون ھڪ طرف ته ڪچي جي زرخيز زمين آباد ٿيون ڪن، ته ٻئي طرف بندن اندر نھايت زبردست ٻيلا تيار ٿيون ڪن. انھن ٻيلن ۾ طرحين طرحين جا وڻ ۽ گاھ ٿين ٿا، جنھنڪري جيئن اھي مالدار ماڻھن جي آسائش گاھ آھن، تيئن چورن، ڌاڙيلن ۽ مظلومن جي پناھ گاھ آھن؛ ڇاڪاڻ ته ھنن ۾ ڪي ڪي ھنڌ اھڙا ھوندا آھن، جو ڏينھن ڏٺي جو به اک نه ڏسي گوڏي کي، ۽ وري اھڙن اونداھن ھنڌن جي وچ ۾ ڪٿي ڪٿي ته نھايت ننڍڙا ۽ بھاريءَ ڀريل شاداب ٽڪرا به ھوندا آھن. البت انھن ٻيلن جا اڪثر پيچرا اھڙا ته اڻانگا ھوندا آھن، جو اڻ واقف ھيڪر انھن ۾ ڦاٿو، ته يا ته نڪري نه سگھندو ۽ اتي ئي ٻيلي ۾ رھندڙ ڪنھن شينھن، چيتي، سوئر، بگھڙ، ارڙ بلا جو بک ٿي ويندو يا ڪنھن ڌٻڻ ۾ گپجي ڪنھن واڳونءَ جي ور چڙھي ويندو، يا ته سؤ وِکن جو پنڌ ڏھن ميلن ۾ بدلجي ويندو، يا وري ڪنھن سٻاجھي ڀاڳئي جو وڃي مھمان ٿيندو.
اھڙي ئي ڪنھن اونداھي علائقي جي عين وچ ۾ ھڪ شاداب ٽڪرڙي ۾ ٺھيل لانڍيءَ ۾ ھڪ تنومند، قداور، پھلوان جوان، سندس شھپرن کي وٽ ڏيئي رھيو ھو، ته ھڪ ساٿيءَ سلام ڪري چيس: ”سردار، ٻيلي جي ٻاھرئين طرف ھڪ نوجوان فريادي بيٺو آھي ۽ عرض ڪرڻ جو اميدوار آھي!“
”رُئڻو آھي يا بھادر؟“
”سندس مھانڊي ۾ روئڻ جو ته ڪو آثار ڪونھي، الٽو اکين ۾ ڄڻ ته باھ پئي ٻريس.“
”تڏھين بيشڪ اچي، ڀلي ڀلي ڪري اچي؛ ھي آستانو اھڙن شيرن لاءِ سدائين کُليل آھي، جن جي اکين مان چڻنگون نڪرنديون آھن. باقي روئيندڙن لاءِ شھرن جا سيٺيون ۽ ڳوٺن جا وڏيرا ڪافي آھن!“
اڌ ڪلاڪ بعد عرضدار حاضر ٿيو، سردار تيز نظرن سان سندس جائزو ورتو، پنج منٽ نھارڻ بعد پڇيائين، ”ابا، ڪٿي ويٺو آھين؟“
”ڪٿي به ڪونه“ جوان ڳنڀيرتا سان جواب ڏنو.
”ڪو ته مائٽاڻو ٺڪاڻو ھوندءِ؟“
”مائٽ جنھن ڳوٺ ۾ رھندا ھئا، سو ھاڻي ’ڄامن وساڻ‘ بدران ’سيٺ حاجي محمد عارب‘ جي اوطاق سڏبو آھي.“
”ھون، تون حاجي صاحب جو ھاري آھين؟“
”آھيان نه، پر ھئس.“
”ڇو ڀلا، ھارپ ڇو ڇڏيئه؟“
”جيڪا ھارپ ڪنھن نوورنيءَ ۽ سندس ٻچڙي کي به بچائي نه سگھي، اھا ڪرڻ جو آخر ڪھڙو ضرور؟“
”ھا، اسان سمجھيو، پوءِ حاجي صاحب کان ڪڻڪ جي ونڊي وٺي ڏيڻ لاءِ آيو آھين؟“
”ونڊي وٺڻ لاءِ نه، پر ان کي جلائڻ لاءِ مدد گھرڻ آيو آھيان.“
”شھرن ۾ شايد تازو اھو رڪارڊ ٻڌو ھوندءِ، ته:
جس کيت سي دھقان کو ميسر نا ھو روزي،
اُس کيت کي ھر گوشءِ گندم کو جلادو.“
سردار ٽھڪ ڏيئي چيو.
”رڪاٽ ٻڪاٽ ته مون ڪونه ٻڌو آھي، باقي آءٌ انھي کان به اڳتي وڃڻ جو ارادو ڪري آيو آھيان.“
”اھو ڪھڙو؟“ سردار وري ٽھڪ ڏيئي چيو، ”سڄو مُلڪ جلائيندين ڇا؟“
”سڄي ملڪ سان منھنجو واسطو ڪونھي.“ جوان ڪجھ جوش مان چيو، ”آءٌ ته فقط انھيءَ حاجيءَ کي ڏاڙھيءَ مان جھلي منھنجي نڌڻڪي زال ۽ بيڪس ٻچڙيءَ جي قبرن تي وڃي ذبح ڪرڻ گھران ٿو، جو انھن جي خون جو جوابدار آھي!“
”ٺيڪ آھي.“ سردار ٽھڪ ڏيئي چيو، ”ڪانگن جي ڪٽنب مان شايد ڪوبه نه بچيو آھي، جو لولو حج ويندو.“ ڳنڀيرتا سان سردار چيو، ”ٻڌ نوجوان، حاجي صاحب پاڻ زميندار نه بڻيو آھي، پر ھن کي انگريز سرڪار ئي ايڏو زميندار بڻايو آھي. ھن سندس بچاءُ خاطر جيڪي پوليس ۽ ملٽريءَ جا ۽ الائجي ٻيا ڪھڙا ڪوٽ کڙا ڪري ڇڏيا آھن، سي توکي ڏسڻ ۾ ئي ڪونه ٿا اچن؟“
”اچن ٿا، تڏھن ته اوھان وٽ آيو آھيان.“
”اسين تنھنجي مرحبا ڪريون ٿا. پر نوجوان! ننگر شھر نڪي ھڪ ڏينھن ۾ ٺھيو ھو، نڪي ھڪ ڏينھن ۾ ڦِٽو ھو. ھيڏي اڌ دنيا تي راڄ ڪندڙ فيل مست انگريز جا پير ھتان ڪڍڻ ڪو چپٽي وڄائڻ جو ڪم ته ڪونھي.“
”آءٌ به چپٽي وڄائڻ ڪونه آيو آھيان، پر سڄي حياتي ڏيڻ آيو آھيان.“
”سردار صاحب! جڏھن منھنجي ڦَٿڪندڙ نوورنيءَ ۽ اڻ ڏٺل ابھم جو تصور ٿو اکين اڳيان اچي، ته ڪليجو منھن ۾ ٿو اچي. پر مون کان رَنن وانگر لڙڪ لوڙھيا نه ٿيندا، بلڪ آءٌ مڙسن وانگر بدلو وٺندس، ۽ ڳائي وڄائي وٺندس؛ چاھي مون کي ڪيترا ورھيه ڇونه لڳي وڃن.“
”ڏاڍو سٺو، بلڪل صحيح رستو رٿيو آھي تو؛ مگر تو ڪڏھين اھا ڳالھ به ٻڌي آھي، ته ڪنھن زماني ۾ ڪوھ قاف جبلن منجھ ڪنھن شخص ھڪڙو اھڙو ھٿرادو بھشت به ٺھرايو ھو، جنھن ۾ حورون رھنديون ھيون؟“
”شداد ڪافر جو ايرم وارو بھشت ته مون به ٻڌو آھي، پر ڪوھ قاف جو اوھان کان ٿو ٻُڌان.“
”ته دل لائي ٻُڌ؛ تنھنجي ڪم جھڙو داستان آھي. انھيءَ شخص جا ڇاڙتا ڪنھن دل ڦينڪ جوان کي ڪنھن طرح اتي وٺي اچي ڪنھن حور جو ديدار ڪرائيندا ھئا ۽ پوءِ ڀَنگ کي جام ڪوثر بڻائي کيس پياري، انھيءَ حور کان وڇوڙيندا ھئا، ۽ چوندا ھئا ته ھاڻي اُھا تڏھين ملندءِ، جڏھن ھيترا امتحان ڏيئي ايندين. سو توکي به تنھنجي مقصد جي محبوبه سان ملڻ لاءِ ڪافي امتحان ڏيڻا پوندا، جن مان پھريون ھلڪڙو امتحان آھي جيل ۽ آخري امتحان آھي ڦاسي؛ تون ڳڀرو جوان آھين. اُھي امتحان ڏيئي سگھندين؟“
امتحان ڏيڻ لاءِ ته آيو آھيان، ٻيو ھتي ڪا وسرام ڪرڻ لاءِ ٿڌي ڇانو اچي لڌي اٿم ڇا؟ جڏھين انصاف جي مالڪ، ضلع جي حاڪم، ڪليڪٽر صاحب جي روبرو ئي حاجي صاحب مون کي بي گناھ گاريون ڏنيون ۽ چماٽ وڄائي ڪڍي؛ تڏھين انھن ٿڌين ڇانون وارن وٽان مون کي ڪو انصاف پلئه پوندو ڪيئن؟ بس، آءٌ ته اھوئي سمجھي ھتي آيو آھيان ته:
’ڪاتي جن ڳري، مان لنئون لڳي تن سين!‘
”ته بيڌڙڪ ھتي آباد ٿي، ’ھيءُ تنين جو ڏيھ، ور ور ڏيو وڍين جي‘ ھتي توکي سھڻي شاھ لطيف جا بيت جھونگارڻا نه آھن، بلڪ مٿن عمل ڪري ڏيکارڻو آھي. نوجوان! تون ياد رکج، ته جڏھين به ڪنھن ڦسيءَ طبيعت واري انسان تي ڪو ظلم جو حملو ٿيندو آھي، تڏھين ھن جو سمورو رتُ به ڦِري پاڻي ٿي پوندو آھي، ۽ پوءِ اھو لڙڪ، پگھر ۽ پيشاب رستي پيو نڪرندو آھي. پر جڏھين ڪنھن دلير انسان تي اھڙو وار ٿيندو آھي، تڏھين ھن جو پاڻي به ڦِري رت ٿي پوندو آھي، ۽ تيستائين سُک نه سمھندو آھي، جيستائين يا ته پنھنجو رت ڪڍائي يا ظالم جو ھاري. مرد سڄي زندگيءَ ۾ ھڪ دفعو مرندو آھي، ۽ بزدل کي ڏينھن ۾ ڏھ دفعا مرڻو پوندو آھي. حضرت سلطان ٽيپو رحمت الله عليه جو قول آھي ته:
”ھڪڙي ڏينھن جي شينھن جي زندگي سؤ سالن
جي گدڙ جي زندگيءَ کان ھزار دفعا بھتر آھي.“
”ھيءُ اسان جا ٻيلا اھڙن ئي شينھن جي آماجگاھ آھن، ھتي جيڪو اچي، سو ٻيلائي شينھن بڻجي اچي؛ جيڪو جيئي ته به شينھن بڻجي جيئي، ۽ مري ته به شينھن وانگر مري. ھتي کيس نڪو پگھار ملندو، نڪا ونڊي، کيس بلڪل شينھن وانگر پنھنجو قُوتُ پاڻ ئي ھٿ ڪرڻو آھي، ۽ پنھنجو ٺڪاڻو پاڻ ٺاھڻو آھي. ٻچٽن کي گڙنگن جي رھبريءَ جي بيشڪ ضرورت آھي، پر اسين پنڃولن (پڃولو ھڪ اھڙو سنھي ٿڙ وارو وڻ آھي، جو ڪنھن ٻئي وڻ جي آڌار کانسواءِ بيھي نه سگھندو آھي) کي ڪڏھين به برداشت نه ڪندا آھيون.“
”۽ ھان، اھو به ياد رکج، اسين جيئن ٻين جو ظلم برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه آھيون، تيئن پاڻ به ظلم جا حامي نه آھيون. اسين ڪڏھن به ناحق نه ڪندا آھيون. اسين ڪڏھن لڄن ۽ ھيڻن تي ھٿ نه کڻندا آھيون. ۽ ٻيو ته ٺھيو، پر جڏھن اسان کي ڪٿي به قانوني رستي سان انصاف ملڻ جي ڪا صورت ڏسڻ ۾ ايندي آھي، تڏھن قانون کي به ھرگز پنھنجي ھٿ ۾ نه کڻندا آھيون. اسين ڪڏھين به اھا ڪوشش نه ڪندا آھيون ته آبادين کي اجاڙيو وڃي، ۽ ٺرين ٿڌن ھارين کي باغي بڻائي زمينون ڇڏائجن. قرآن پاڪ اسان جو بھترين رھبر آھي؛ اسين اھو ھميشہ مطالع ڪندا رھندا آھيون، ته اسان جا ساٿي ان کي طوطي وانگر نه پڙھن، پر معنيٰ ۽ مطلب سمجھن. اسين انھيءَ جي حقيقي اصولن جي انحراف ڪرڻ واري تي قھر ڪڙڪڻ جي پڪ سمجھندا آھيون، ۽ انھن جي صحيح پوئواري ڪندڙ لاءِ ڪاميابيءَ جي پڪ رکندا آھيون، ۽ اسين سمجھندا آھيون ته دنيا جي چڱن ماڻھن کي اُھي اصول منظور آھن، باقي ننڍڙن ننڍڙن مسئلن کي مُلن لاءِ ڇڏيندا آھيون.
ڀٽائي گھوٽ فرمائي ٿوته:
سُتا سي سونھن، ننڊ عبادت جن جي،
يا

روزا ۽ نمازون. ايءُ پڻ چڱو ڪم،
پر سو ڪو ٻيو فھم، جنھن سان پسجي پرينءَ کي.
تولاءِ اڄ ايتري ھدايت ڪافي آھي. ھاڻي وڃي ٻيلو گھم ۽ ڦِر- جڏھن مناسب سمجھبو تڏھين توکي پھرئين امتحان تي موڪليو ويندو.“

اڃان ڪليڪٽر صاحب چانھ جو ڍُڪ مس ڀريو، ته پٽيوالي ھڪ لفافو اچي اڳيان رکيس، لفافو سادو ھٿ جو ٺھيل ھو، مگر سندس چئني ڪُنڊن تي ڳاڙھا نشان ٿيل ھئا، ان ڪري ھن جو ڌيان انھيءَ ڏي ڇڪجي ويو ۽ ھن ڪوپُ ساسر ۾ رکي لفافو کوليو. لفافي ۾ پينسل جي جڏن ڦِڏن اکرن ۾ ڪو ڪاغذ پيل ھو، جو پڙھندي ئي ھن آواز ڏنو، ”سنتري!“
دڙو ھڻي، بوٽ کي ٺڪ ڪرائي سنتريءَ اچي سلام ڪيو.
”وہ باھر جو ڊاڪو کڙا ھي، اس ڪو ھٿڪڙي لگا ڪر صوبيدار ڪو پنھنچادو، اور ڪھنا، ڪه ڪل صبح ڪو ھم سي مل جائي.“ ڪليڪٽر صاحب اھو حڪم ڏيئي، بيپرواھيءَ مان ويھي چانھ پيئڻ لڳو، ۽ سنتري ساڳي طرح سلام ڪري ھلڻ لڳو. ٿوري دير بعد ھو واپس آيو ۽ ساڳيءَ طرح سلام ڪرڻ بعد چوڻ لڳو. ”حضور باھر ڪوئي ڊاڪو نھين!“
”اڇا، تو مردود ڀاگ گيا!“ ائين چئي گھنٽي وڄايائين ته ساڳيو پٽيوالو اچي ويو. کيس چيائين، ”ھي خط آڻڻ وارو ڪھڙي طرف ڀڄي ويو!“
”ڪيڏانھن به نه حضور، ھو ته جواب جي انتظار ۾ ٻاھر ئي بيٺو آھي.“ پٽيوالي ادب سان جواب ڏنو.
”چڱو، ته وٺي اچينس“- ۽ ”سنتري! تون به اتي بيھ.“
سنتري بيٺو رھيو، ٿوريءَ دير ۾ پٽيوالو ھڪ ويھارو ورھين جي نوجوان کي اندر وٺي آيو، جنھن کي مٿي تي اجرڪ ٻڌل ھئي، خاڪي کاڌيءَ جي شلوار قميص پھريل ھئس. ھو نھايت بي ڊپائيءَ سان سلام ڪري اچي بيٺو. ڪليڪٽر صاحب ھن تي نظر وجھڻ کانسواءِ سنتريءَ کي چيو، ”يه ڪون کڙا ٿا.“
”يه؟“ يه تو صاب ايڪ لڙڪا ھي، آپ ني ڊاڪو ڪو پڪڙني ڪي لئي حڪم فرمايا ٿا نه؟“
ڪليڪٽر صاحب کِلي پيو ۽ چيائين، ”واہ ڙي دغا دي روڙا، تم اس ڪو صرف ايڪ ڇوٽا لڙڪا سمجھ رھا ھي؟ پته ھي اس ني ڪيا لايا ھي؟“
”ھمڪون ڪيا خبر صاب! اگر آپ حڪم دين، تو اڀي ھٿڪڙي لگادين!“
ڪليڪٽر وري مُرڪي ڇوڪري ڏي ڏٺو، جو ھاڻي به مُرڪي رھيو ھو؛ اوچتو ڪليڪٽر صاحب ڪجھ حيرانيءَ مان چيو، ”تون- تون انھيءَ ڏينھن وارو حاجي صاحب جو ھاري آھين؟“
”جي حضور!“ گامونءَ مُرڪندي جواب ڏنو.
”اڇا، تڏھن تون ھن منزل تي وڃين پھتين! پر..... سنتري! تم ٻاھر جاؤ- چڱو پٽيوالا، تون به ٻاھر وڃ.“
ھو ٻاھر ويا ته ڪليڪٽر مُرڪندي چيو، ”ڇا نالو اٿيئي ڇورا؟“
”گامون، صاحب!“
”چڱو ميان گامڻ خان! توکي خبر آھي ته خط ۾ ڇا لکيل آھي؟“
”جي ھا صاحب.“ جيئن نه ڪي اکر رٽيل ھجن، تيئن ھو چوڻ لڳو. ”صاحب! ھن ۾ لکيل آھي ته: ’عوامي عدالت کي ھيءُ معلوم ڪري سخت رنج پھتو آھي، ته مسٽر عبدالڪريم ڪليڪٽر جي روبرو سيٺ حاجي محمد عارب سندس ھڪ بيڪس ھاريءَ کي گاريون ڏنيون ۽ چماٽ ھنئي، ته به ھن داد ته ڪونه ڪيو، الٽو سندس پوليس وارن به ھن کي مار ڏني.‘
مسٽر عبدالڪريم جو ھيءُ ڏوھ ته وڏو آھي، پر في الحال کيس ھڪ ھزار ڏنڊ وجھجي ٿو؛ جو عدالت جي بيلف کي بروقت ادا ڪري، ته پوءِ نه فقط کيس معافي ڏني ويندي، مگر سندس قدر به ڪيو ويندو؛ پر جي ڏيڻ ۾ ڪا آنا ڪاني ڪيائين يا عدالت جي بيلف کي ڪا تڪليف ڏنائين يا ڪا ٻي غلطي ڪيائين، ته کيس حالتن مطابق سزا ڏني ويندي.“
ڪليڪٽر مُرڪي چوڻ لڳو، ”اڇا، تڏھن توکي اھي اکر رٽائي موڪليو اٿن؟“
”نه صاحب“ ھن ڳنڀيرتا سان جواب ڏنو. ”اھي مون کان ئي لکايا ويا آھن.“
ڪليڪٽرجو ٽھڪ نڪري ويو. ”يعني بيلف به تون، ته ڪلارڪ به تون!“
”۽ پٽيوالو به آءٌ، ته شڪاري به آءٌ.“ ھن ساڳي ڳنڀيرتا سان جوان ڏنو. ”صاحب! گريبن جا قصا ائين ئي پيا ھلندا آھن.“
”تو ڪڏھين جيل ڏٺو آھي؟“
”نه صاحب، اڃا ته ڪونه ڏٺو اٿم، پر تيار ٿي آيل آھيان.“
”شايد تون جيل کي سولو پيو سمجھين؛ ھا ڀلا ڇونه سولا سمجھو، اوھان لاءِ ته ٻاھر به اھڙي ئي ماني آھي، پر..... پر ڪڏھين پوليس جي مار ڏٺي اٿيئي؟“ صاحب پڇيو.
”ھا صاحب! انھيءَ ڏينھن پوليس اھڙي مار ڪڍي ھئي، جو اڄ ڀريو مھينو گذريو آھي، ته به سَنڌن مان سُور ڪونه ويو آھي.“ گامونءَ بلڪل سنجيدگيءَ سان جواب ڏنو.
”پر بيوقوف ڇوڪرا! اھا ته ڪجھ به ڪونه ھوندي، پوليس جي مار کان ته جِن به ڀڄي ويندا آھن!“
صاهب! جِنن لاءِ ته ڪي ٺڪاڻا ھوندا، مگر اسين ڪاڏي وڃون؟ اتيئي پيا مار کائينداسون ۽ مرنداسون، ٻيو ڇا ڪريون! (شوڪارو ڀري) حق حلال جي پورھئي مان ته اھو عيوض مليو، جو گاريون به مليون، مارون به مليون ۽ منھنجي ويچاري نوورني، سندس تازي ڄاول ٻار سميت ڦٿڪي ڦٿڪي مري ويئي. اسان غريبن لاءِ ته ڀٽائي گھوٽ جي چوڻ موجب:
سامائِي ته سورَ، سِرجي تان سُکه ويا،
اھي ٻئي پُور، نماڻيءَ نصيب ٿيا!“
ھاڻي ڪليڪٽر صاحب کي ڪجھ قياس آيو ۽ چيائين، ”سرڪاري نوڪري ڪندين؟“
”اھا ته ڪريان پيو.“ ھن مُرڪي چيو، ”ڪا سرڪار بنگلن ۾ رھي، ڪا ٻيلن ۾!“
”مگر اسين توکان اھا ٻيلن واري سرڪار جي نوڪري به ڪانه کسينداسون.“
”پوءِ ھڪڙو نوڪر ٻن مالڪن جو حڪم ڪيئن مڃيندو؟“
”بيوقوف ڇوڪرا! ڪليڪٽر صاحب ٿاڌار سان چيو. ”اسين توکي سي آءِ ڊي پوليس ۾ ڀرتي ڪنداسون، پوءِ تون اسان کي انھن ٻيلن وارن جي خبر چار پيو رسائج!“
”اُھي ڀاڙيا ڪي ٻيا ھوندءِ صاحب!“ گامونءَ وڏي وقار سان چيو، ”حلالي ماڻھو ڪڏھن به غداري نه ڪندو آھي.“
ڪليڪٽر سوچ ۾ پئجي ويو، ٿوري دير ويچار بعد ھن باڪس کولي ان مان ھڪ نوٽ ڪڍيو ۽ پڇيائينس:
”ھيءُ ڇا آھي؟“
”نوٽ آھي صاحب!“
”گھڻي جو آھي؟“
”الائجي، مون ھھڙو ڪڏھين ڪونه ڏٺو آھي!“
”ڀلا ھيءُ اکر پڙھ، تون ته پڙھيل آھين نه؟“
”ھا صاحب، اھي ٻه ٽي اکر کتاب ۾.“ ھن ويجھو ٿي پڙھيو، ”ايک ھزار روپيه.“
”ھا، ٺيڪ آھي؛ اھو کڻي وڃي تنھنجي عوامي عدالت واري صاحب کي ڏي ۽ اسان جا سلام چئجانس. نالو ڇا اٿس؟“
”نالي جي خبر پاڻ کي ناھي صاحب، ھن کي ’سردار‘ ’سردار‘ چوندا آھن.“
”ڀلا ڪٿي ٿو رھي؟“
”درياءُ جي ٻيلي ۾ صاحب.“
”درياءُ جا ٻيلا ته وڏا آھن، ھو ڪھڙي ٻيلي ۾ رھي ٿو؟“
”پاڻ کي اھا به خبر ڪانھي صاحب!“
”پوءِ تون وٽس ڪيئن پھتين؟“
”صاحب! انھيءَ ڏينھن جو ڀرپور مار کاڌم ۽ وري زال ۽ ڇوڪريءَ جي مرڻ جي خبر به مليم، ته ھوش کان خطا ٿي بدلي وٺڻ لاءِ نڪتس. خيال ڪيم ته ٻيو ته ڪو اھڙو مڙس ملڪ ۾ آھي ڪونه، جو منھنجو داد ڪري؛ باقي ’حُر‘ اھڙا ٻُڌون پيا. سندن ھنڌ جو به پتو ڪونه ھئم، سو رُلندو رُلندو وڃي ھڪ ٻيلي وٽان نڪتس، ٻيلي جي ٻاھران ھڪ ماڻھو ڏٺم، جنھن کي حال سڻايم؛ ان مون کي چيو، ”بيھ، ته سردار کي احوال ڏيان؛ پوءِ جي گھرايائين ته توکي وٺڻ ايندس.“ پوءِ صاحب ھو ڪلاڪ ڏيڍ کان پوءِ موٽيو ۽ اندر ٻيلي ۾ وٺي منھنجون اکيون ٻڌائين. برابر ميل ڏيڍ ۾ الائي ڪٿي پئي گھمايائين، ۽ وچ وچ ۾ ائين به پئي چيائين ته خبردار ٿج، ذرو به پير ٿڙڪيئه، ته اھڙيءَ ھائيءَ ۾ گپي ويندين، جتان قيام ڪونه نڪري سگھندين. ان ڪري آءٌ ته صاحب ڊڄندو ڊڄندو پئي ھليس. نيٺ اکيون کولي ھڪ اڌڙوٽ جوان وٽ وڃي پيش ڪيائين، جنھن کي ’سردار‘ ’سردار‘ ٿي ڪوٺيائون.“
”ڀلا، انھيءَ پيش ڪندڙ جو نالو ڇا ھو؟“
”مون کي انھيءَ جي نالي جي ته خبر ڪانھي، پر مون ته اھو وري ڪڏھين به ڪونه ڏٺو.“
”ھا پوءِ؟“
پوءِ سردار مون کي بدلي جو دلاسو ڏنو ۽ چيائين، ”ڪجھ وقت رھي امتحان ڏج، پوءِ توکي بدلو وٺي ڏينداسون.“ پوءِ ته صاحب مون کي اکيون ٻڌي وري الائجي ٻيلي ۾ ڪٿي وڃي ڇڏيائون. آءٌ اتي شڪار ڪريو، پيو کائيندو ھوس، مھينو کن رھي رھي بيزار ٿي پيس. نه ماڻھو نه ڇيڙون، نه ٻيلي مان نڪرڻ جو پتو؛ آخر ھڪ ڏينھن وري ٻيو ھڪ ماڻھو گڏيم، ان کي احوال ڏنم، جنھن وري سردار وٽ پيش ڪيو؛ جنھن اول ته چيو ته، ”ڪڪ ٿيو ھجين ۽ ٿڌو ٿيو ھجين ته ڪجھ خرچي ڏيئي واپس اماڻيونءِ“ مون جواب ڏنو ته، ”بدلي وٺڻ بنا واپس ته ڪونه ويندس، باقي اوھين نا اميد ڪندا ته وري ڪو ٻيو در چَڪاسيندس.“ تڏھن اھو خط مون کان ئي لکارائي، سڀني خطرن کان واقف ڪيائون. سردار اھا به سخت ھدايت ڪئي، ته ڪليڪٽر صاحب جيڪي پڇي، سو سچ سچ ٻڌائج، ڪوڙ اصل نه ڪج. پوءِ وري به اکيون ٻڌي کڻي ڇڏيائون. پوءِ سَٽي اچي اوھان وٽ پھتس، ٻيو سارو کئير!“
”پوءِ ھاڻي سردار وٽ ڪيئن پھچندين؟“
”بس، ٻيلي جي ٻاھران پيو رُلندس، پوءِ ڀٽائي گھوٽ جي چوڻيءَ وانگر؛ ليڙن جو لطيف چئي، ڏونگر ڏيندءِ ڏس!“
صاحب وري به مُرڪي پيو ۽ گھنٽي وڄايائين. پٽيوالو آيو، تنھن کي چيائين، ”ابا، ھن ڇوڪري کي ماني کارائي عزت آبروءَ سان ٻاھر اماڻي ڇڏيو ۽ جڏھن به گاھ بيگاھ اچي ته بيڌڙڪ مون وٽ موڪلي ڏجو،“ چڱو وڃ ٻچا، ٻيلي اسان کي معاف ڪج يار، ملڪ جو چرخو ئي اھڙو آھي!“
گامون سلام ڪري ٻاھر نڪتو، پٽيوالو حيران ٿي ساڻس گڏ ھليو؛ صاحب وري سنتريءَ کي گھرايو.

پورن پندرھن ڏينھن بعد صبح جي مھل ھڪ ڪاري گڏھ تي چڙھيل، ڪارا ڪپڙا ڍڪيل، ڪارو منھن ٿيل، ڏاڙھي، مڇون، ڀرون ۽ مٿو ڪوڙيل شخص، اھڙي حالت ۾ ئي ڪليڪٽر جي بنگلي ۾ آيو ۽ ساڳئي قسم جو ھڪ لفافو ھڪ پٽيوالي کي ڏنائين. پٽيوالا کِلن جي ڪُوڪرن ۾، ھي شخص بم ٿيو گڏھ تي ويٺو آھي. اول ھن کي گڏھ تان لھڻ لاءِ چيائون، پوءِ زوريءَ لاھڻ جي ڪوشش ڪيائون. ھن ھٿ ٻڌي چيو، ”خدا جي واسطي مون کي نه لاھيو. آءٌ اھڙي ئي حالت ۾ صاحب وٽ پيش نه ٿيس، ته منھنجي سِر جو خير ڪونھي.“
صاحب کي خط مليو ته يڪدم ٻاھر نڪري آيو ۽ کيس ڏسي بجاءِ کِلڻ جي ٿورو ڀؤنڪلجي چوڻ لڳو، ”تون ڪير آھين؟“
ھٿ ٻڌي ھن جواب ڏنو، ”سي- آءِ- ڊي ڪانسٽيبل نمبر 328“
صاحب گرم ٿي چيو، ”نالائق، ھيءُ ڪھڙو سانگ رچايو اٿيئي؟“
”سانگ ناھي صاحب!“ ھن ڳنڀيرتا سان جواب ڏنو. ”حڪم ھجي ته اندر احوال ڏيان، نه ته ٻاھر ئي کڻي ٻڌائيندس، پوءِ مون تي رنج نه ٿجو.“
ڳنڀير ٿي صاحب کيس اندر اچڻ جو اشارو ڪري بنگلي جي آفيس روم ۾ وڃي ويٺو.
اندر پھچي ڪانسٽيبل اوڇنگارون ڏيئي چوڻ لڳو، ”حضور! مون کي حڪم مليو ھو، ته گامونءَ نالي ھڪ ڇوڪري جي پوئتان پوان، ۽ ڪنھن به طرح ھن جي رھائش ۽ ساٿين جو پَتو ڪڍان، سو حضور آءٌ ته ڏاڍي خبرداريءَ سان ڊيوٽي ڏيندو پئي ويس، تان جو گامون ڪجھ ڏينھن بعد ھڪ ٻيلي وٽ وڃي بيٺو. ۽ ٻيلي مان ھڪ ماڻھو نڪتو، سو ھن سان ڳالھائڻ بدران چڪر ڪاٽيندو ڪاٽيندو اوچتو پوئتان ڦري مون کي انھيءَ ٿم ۾ اھڙيءَ ته بيخبريءَ مان پڪڙي وڌائين، جو مون کي وھم گمان ۾ به ڪونه ھو. مون ته سمجھيو ته اھو ڪو ڀاڳيو ھوندو، جو پنھنجي ڪم سان ھليو ويو. پوءِ منھنجون اکيون ٻڌي، ڪلاڪ کن چڪر ڏياري ڏياري ٻيلي جي ھڪ لانڍيءَ ۾ ھڪڙي رعبدار شخص وٽ وٺي ويا، جنھن يڪدم تلاشي وٺائي، ته منھنجي ڳجھن عضون وٽ ٻڌل سي- آءِ- ڊي جو نشان کين ملي ويو. صاحب، مون ته انھيءَ جي ھٽائڻ جو ڪو حڪم ڪونه ھو، نه ته اھو به نه ٻڌان ھا؛ بس، پوءِ ته گھڻو ئي ڪوڙ ڳالھايم ته ھڪڙي بنگالي مفرور پٺيان آھيان وغيرہ، پر سردار چيو، ”ٻچا، اسان ڪي اُس ۾ اڇا وار نه ڪيا آھن، سي- آءِ- ڊي جي سزا ھر عدالت ۾ تمام ڳري آھي، پر اسين في الحال توکي اھا سزا ڏيون ٿا، جو جھڙي حالت ۾ ھتان ڇڏيون، بلڪل اھڙيءَ ئي حالت ۾ ڪليڪٽر صاحب کي وڃي ھي لفافو پھچائج ۽ جيڪا ورندي مليئي، سا وٺي ساڳيءَ ٿم ۾ واپس اچي ويھج. انحرافيءَ جي حالت ۾ جيڪا سزا ملندي، سا بيحد سنگين ھوندي.“
ڪليڪٽر صاحب سوچ ۾ پئجي ويو، پينسل مٿي وٽ رکي ڪافي دير ويٺي ويچار ڪيائين. پوءِ ڪنڌ مٿي کڻي چيائين، ”چڱو، تون اڄ رات اسان وٽ ئي رھ، توکي ڪپڙا وغيرہ پيا ملندا. پوءِ سڀاڻي حڪم ڪنداسون.“

”گامون! ھي ڇا آھن؟“
”سردار، ھي ته پنج ئي نوٽ اھڙا آھن، جھڙو ھڪڙو مون کي ڪليڪٽر صاحب ڏنو ھو.“
”تو وارو ڪليڪٽر ڏاڍو سخي آھي.“ سردار ٽھڪ ڏنو، ”اڄ وري ھي پنج ٻيا به موڪليا اٿس.“
گامونءَ حيران ٿي چيو، ”مگر صاحب، اھي اوھان وٽ ڪيئن پھتا، مون کي ته نڪو پتو معلوم ھو، نڪو مون ٻڌايو.“
”اسان کي سڀ خبر آھي ٻچا، ته تو ڇا ڳالھايو.“ سردار ڳنڀير ٿي چيو، ”خود اھو پٽيوالو، جنھن توکي صاحب وٽ پھچايو ھو، سو به اسان جو پنھنجو ماڻھو آھي. اسين اھڙا غافل نه آھيون، جو توکي شينھن جي ڏَر ۾ موڪلي بي فڪر رھون. صاحب بھادر توکي نوٽ ڏيئي، تو پٺيان وري سي- آءِ- ڊي اماڻيو ھو. پر اسان ان کي پڪڙي، بُريءَ حالت ۾ وٽس موڪليو ھو ۽ وڌيڪ پنج ھزار روپيه ڏنڊ وڌو ھئوسون. اڄ اھو سي- آءِ- ڊي وارو اھي پئسا کڻي آيو، ۽ جيڪڏھن ڪليڪٽر صاحب ھاڻي ساڃھ ۾ آيل ھوندو، ته اسين کيس گھڻو ورسائينداسون؛ نه ته جھڙو ھلندو تھڙي سزا ڀوڳيندو. ائين غافل اسين به ناھيون، نڪي نڌڻڪا آھيون. پر ھاڻي ھڪ مھم فتح ٿيو، ڏٺوسون ته تنھنجو به ڊپ لٿو آھي، ھاڻي وڃ حاجي صاحب ڏي.“
”ڪو پستول ٻستول ڏيو ته وڃي ھڻانس نه.“
ٽھڪ ڏيئي سردار چيو، ”اڃا حاجي صاحب ايڏي سنگين سزا جي لائق نه ٿيو آھي؛ اھڙن شخصن کي شاھ ڀٽائيءَ جي قول وانگر:
الله کَـرَ جين، مدي جن جي مَن ۾،
اسان پرين پاڻ ۾، ميڙائو ڏسن،
تھان پوءِ مرن، سڙي انھيءَ سور ۾.
في الحال جيئڻ ڏبو آھي، پوءِ چيچلجي چيجلجي پاڻھي ھارٽ فيل ٿيندو اٿن. (ڳنڀير ٿي) ھان، پر ٻُڌ، حاجي صاحب جيڪڏھن توکي جيل ۾ وجھايو ته پوءِ ته ٺھيو، نه ته کانئس موٽي سِڌو ڳوٺ وڃج، ۽ مرحومن جي فاتح خواني وڏي ڌام ڌوم سان ڪرائج. کين ٻُڌائج، ته سندن موت ڪو اڪارت نه ويو آھي، بلڪ اھو وڏو رنگ لائيندو. ۽ انھن پئسن مان مٿن مقبرو به ٺھرائج. جي حاجي صاحب ڏي، جيڪو ماڻھو پڇي، ته پئسا ڪٿان آندا اٿئي، ته چئجانءِ، ته حاجي صاحب کي خواب ۾ ڪو اھڙو اشارو ٿيو، جو ھن ڏنا آھن. ھان، انھيءَ امڪان کان غافل نه رھج، ته حاجي صاحب توسان وڏيون ڪي تعديون ڪرائيندو. پوءِ تنھنجي اھا پھرين پرک آھي، ڪوھ قاف جي بھشتين وانگر جيڪڏھن انھيءَ آزمائش ۾ ثابت قدم رھين، ته پوءِ ضرور مقصد جي حُور ملندءِ، نه ته کٽيئي قسمت؛ اسان کي ڪوبه ضرر نه رسندو.“
سردار ھاڻي ڳنڀير ٿي ڏھن ڏھن وارا ويھ نوٽ ڪڍي ھن کي ڏنا ۽ چيائين، ”ھي اٿيئي خرچ لاءِ.“
ڳنڀير ٿي گامونءَ جواب ڏنس، ”سردار، تو ته ٻڌايو ھو، ته شينھن پنھنجو قوت پاڻ ڪمائيندو آھي!“
”ھيءُ به ته دراصل تنھنجا ئي ڪمايل آھن.“
”خير ٿو کپي سردار!“ ھن ھٿ ٻڌي چيو. ”ھن مھم ۾ ڪجھ منھنجو حصو به آھي. ھينئر ڪجھ به خرچ نه وٺندس، اڃا آزمائشي آھيان، ڪامياب ٿي موٽڻ بعد جڏھين ڪنھن ٻيءَ مھم ڏي وڙڪيس، ته پوءِ ڏٺو ويندو.“
سردار ھڪ نوٽ ڏھن جو ۽ ھڪ سؤ جو ڏيئي چيس، ”چڱو ھي ڏھن جو نوٽ خرچ لاءِ اٿيئي، ۽ سؤ جو جيل جي خرچ لاءِ لڪائي ڇڏ. اسان جي جيلن جو انتظام اھڙو آھي، جو پئسي واري لاءِ اتي ھر ڪا بھاري ھوندي آھي.“
”سردار! اڄ ھڪ پائي به نه وٺندس. ٻاھر به الله مالڪ آھي، جيل ۾ به اھوئي نگھبان آھي. شل ڪنھن چوريءَ واري بُري ڪم سببان مليل جيل کان پناھ ۾ رکي؛ باقي حق جو جيل ته گھڻائي نبي، ولي ۽ ٻيا چڱا مڙس به ڀوڳي چڪا آھن؛ ته ھينئر ته واڻيا وڪال سيٺيون شاھوڪار ڪي گانڌي مھراج به پيا اتي وڃن. آءٌ جيل ۾ ڪنھن بھادريءَ وٺڻ لاءِ ڪونه ٿو وڃا، بلڪ مون لاءِ اتي به ڪو ڪم نڪري پوندو. بس ھاڻي سلام ٿئي. ھاڻي رڳو ٻاھر اُماڻيو.“
سردار ٽپ ڏيئي اچي ڀاڪر وڌس ۽ چيائين، ”صد رحمتون ھجنئي، اھا به قادر جي قدرت آھي، جو اسان کي گھر ويٺي اھڙا ماڻھو پيو موڪلي. اڄ تو تان اکيون ٻڌڻ به معاف آھن، واپس ايندين ته، ته رستو پاڻيھي ڳولي ايندين!“

”اڙي گامون!“ ’ھو ته ڏس‘ ’گامون پيو اچي ڙي‘ ’لوڏ ته ڏسوس‘ ”او ڇوڪرا، بيھ اتي. حاجي صاحب کي ڄاڻ ڪريون، ائين اندر نه وڃ.“ ھڪ ڀرپور ٿيلھو ڏيئي گامون اندر وڃڻ لڳو ۽ نوڪر ڏانھن نھارڻ بنا چوڻ لڳو، ”ڄاڻ ڪرڻ وارا ڏينھن لڏي ويا!“
حاجي صاحب ھينئر دوستن ۽ وڏن ماڻھن سان ڪچھري ڪري رھيو ھو. گامونءَ جو اوچتو وڃي لفافو اڳيان رکيس، ته ھيڪر ته چڙيو، پر جو سندس اکين ڏي ڏٺائين، ته اندر ۾ الائجي ڇا ٿي ويس، ۽ ھڪدم چوڻ لڳو، ”ابا، اسان کي افسوس آھي، جو تنھنجا ٻچڙا گذاري ويا. اسان ته پئسا به موڪليا ھئا، پر تون شايد ڏکه کان رُسي ھليو وئين؛ ھان، ھيءُ ڀلا ڇا آندو اٿيئي؟“
گامون مُرڪي رھيو ھو، حاجي صاحب پاڻ ئي لفافو کڻي کوليو ۽ جيئن ئي پڙھندو ويو، تئين جوش چڙھندو ويس، تان جو خط پوري ڪرڻ تائين ته بلڪل باھ ٿي ويو ۽ ڪَڙڪو ڪري چوڻ لڳو، ”سو تون..... تون..... تون ھاڻي ايڏو معتبر بڻجي ويو آھين؟ ..... ڳوھ کي کُٽي کڻي ته..... شڪارين جا گھر ڳولي..... اڙي پاڻي! ڇورا پاڻي.....(دل کي جھلي) بيھ، ته تنھنجو علاج ڪرايان..... اڙي پاڻي ڏيو ته ڪمبختو!.....“ ۽ پاڻ اُتيئي آسڻ تي ڪري پيو.
گامونءَ کان ٽھڪ نڪري ويو. ويٺل سيٺين مان ھڪڙي خط ۾ ھٿ وڌو، ته حاجي صاحب ٽَپ ڏيئي اُھو کسي ورتو، ۽ ايتري ۾ پاڻي به آيو. اھو پي وري ليٽي پيو. سنگتين کي چيائين، ”ادا معاف ڪجو، منھنجي طبيعت خراب ٿي پيئي آھي. ھي ڪمبخت بلڊ پريشر اٿم نه، اسان جا نالائق ڊاڪٽر انھيءَ جو ڪو سٺو علاج به ڳولي نٿا سگھن..... ھاڻي خدا حافظ!، آءٌ آرام ٿو ڪريان.“ نوڪر واءُ ھڻڻ لڳا، سيٺيون صورت حال کي ڏسي کِسڪڻ لڳا. گامون مُشڪندو بَم ٿيو ويٺو ھو.
”ھاڻي ٽَـر منھنجي منھن تان..... نالائق ڏسو ته سھي، ڏند ڪڍيو بيٺو آھي.“
”آءٌ ته وڃان ٿو حاجي صاحب، پر خط جو جواب؟“ گامونءَ مُرڪندي چيو. چڙ مان ڀرجي حاجي صاحب مسُ جي ڪُپڙي کڻي چوڻ لڳو، ”اڃا وري جواب کپيئي ....“ جوش سبب ھو وري ڪري پيو، مسُ سڄي گاديلي تي ھارجي ويئي، گامون مُشڪي رھيو ھو.
نوڪرن مان ھڪڙي چيو، ”ڪمبخت! ڇو توکي موتَ کنيو آھي، وڃين نٿو؟“
”موت وارا ڏينھن گذري ويا ڀوتار!.... اڄ ته روڪڙ جواب کپي، جواب .... اڄ جيڪو گامونءَ تي ھٿ کڻندو، ان جو ھٿ ۽ حاجي صاحب جي ڏاڙھي ٻئي چَٽ ھوندا!“
گامونءَ جي اکين ۾ ھاڻي رتُ ڀرڻ لڳو.
حاجي صاحب وري ڪڇڻ لڳو، ”اڙي ھاڻي ته نڪر نڀاڳا، جواب کپيئي؟..... جواب اھو آھي ته ’خط لکڻ وارو پاڻ اچي‘....“ ۽ حاجي صاحب وري ساڻو ٿي ويو، گامون مُرڪندو اھو چوندو ٻاھر نڪتو ته، ”جواب با صواب وڃي پھچائيندس.“
۽ پورن پندرھن ڏينھن بعد حاجي صاحب کي اطلاع پھتو ته حاجي صاحب واري سموري ڪڻڪ تي رات جو ڪي ھٿيار بند ماڻھو آيا، اھا سڄي بيھي ساڙي ڇڏيائون، پوءِ منجھانئن ھڪڙو وڏي واڪي اھو چوندو ويو ته، ”حاجي صاحب کي وڃي ڄاڻ ڪجو.“

انھيءَ واقعي کي اڃا ست ڏينھن مس گذريا ته گامون وري به آيو، اڄ ھن وٽ بند لفافو ڪونه ھو، بلڪل کُليل خط ھو، جو ڪنھن به تميز بنا بلند آواز سان بيھي، ماڻھن جي وچ ۾ ئي حاجي صاحب کي پڙھي ٻڌائڻ لڳو:
”عوامي عدالت طرفان سيٺ حاجي عارب کي آگاھ ٿو ڪجي، ته تو اسان جي بيلف کي ڏنڊ جا ڏھ ھزار نه ڏنا، ۽ اسان کي روبرو اچڻ لاءِ چيو، سي اسين روبرو آياسين ۽ پنھنجو ڪارنامو ڏيکاري وياسون. ھاڻي ڏنڊ جي سزا وڌائي ويھ ھزار ڪئي وڃي ٿي؛ اسان جي بيلف کي ڪوبه جاني نقصان پھتو، ته اُن جي سزا نھايت سخت ھوندي.“
نوڪرن مان ھڪڙي گامونءَ ڏي نھاريو، گامونءَ به ھن ڏي ڏٺو، اکين ئي اکين ۾ ڄڻ ته ڪجھ چئي ويا. پر حاجي صاحب جا ھم نشين سيٺيون ۽ ٻيا نوڪر باھ ٿي ويا.
”ٻڌائينس نٿو حاجي صاحب؟“ ھڪڙي سيٺ چيو.
”ڏاڍي مار نٿو ڏيارينس؟“ ٻئي رايو ڏنو.
”ٻوٽيون ٻوٽيون نٿو ڪرينس.“ ٽيون ڪڇيو.
”ھونھ، وڏو تيس مار بڻجي آيو آھي.“ چوٿين ڀُڻ ڀُڻ ڪئي.
پنجين وڏيءَ آڪڙ مان چيو، ”ٽڪي جو ڇورو، ٻن لَتن جو خرچ؛ حاجي صاحب! خاموش ڇو ويٺو آھين؟ مارائينس نٿو ڀيڻ..... کي!“
سيٺ جي منھن مان گار نڪرڻ ۽ گامون جو ٽَپ ڏيئي سندس ڪنڌ کان وٺي بي اختيار ڦَھو ڦَھ لڳائڻ، نوڪر ۽ حاجي صاحب وچان نه پون ھا، ته اڄ شايد ھن جو خون ٿي پوي ھا. ھن جي اھا حالت ڏسي ٻين سيٺين جو ته خون خشڪ ٿي ويو، ۽ حاجي صاحب کي وري سھڪو شروع ٿي پيو! گامون بي پرواھيءَ سان واپس ٿيو، کيس ڪنھن به ڪونه روڪيو.
ھن ٻاھر نڪري سِڌو جھنگل جو رخ رکيو، ٿورو اڳتي وڌيو، ته ويٺل سيٺين مان ھڪڙو تڪڙو تڪڙو اڳ ڦِري آيس، ۽ چوڻ لڳو، ”او ميان! منھنجي پارت اٿيئي؛ مان ھڪڙو حڙف به ڪونه ڪڇيو ھو.“
”سيٺ صاحب! اسين ڪڏھين به ناحق نه ڪندا آھيون، بي فڪر ٿي وڃي ويھ.“
”پڙ ميان، ڪو ڪم ڪار ھجيئي، ڪا شئي شگل کپيئي، ڪنھن پئسي ڏوڪڙ جي جڙوڙت ھجيئي، ته به حاجڙ آھيون.“
”اسين ڀاڙيا ناھيون سيٺ صاحب، اسان کي خدا گنج ڏيئي ڇڏيا آھن. ڪنھنجو حق ڦٻايو ھجيئي، ته اُن کي ڏيئي ڇڏج.“ ھو بي پرواھيءَ سان ٻانھون لوڏيندو ھليو ويو.

اڃا سج ئي ڪونه اُڀريو ھو، ته ڪليڪٽر صاحب جي بنگلي وٽ ھڪ موٽر اچي بيٺي، موٽر مان ضلع جو مشھور سيٺ حاجي محمد عارب خان لٿو. ھو ڪليڪٽر سان ايترو ته گھايل مايل ھو، جو لَھي سڌو بنگلي جي گھرو حصي ۾ ھليو ويو. نوڪر چاڪر سلام ڪرڻ لڳا، پر حاجي صاحب ڪنھن ڏي ڪونه نھاريو، ۽ سندس ڊائننگ روم ۾ وڃي پھتو. ڪليڪٽر صاحب اڃا چانھ جو ھڪ ڍُڪ مس ڀريو ھو ته حاجي صاحب ھڪ وڏي اوڇنگار ڏيئي، پٽڪو اڳيانس اڇلائي، خط کڻي ميز تي رکيو. خط جون چارئي ڪُنڊون ڳاڙھيون ھيون. حاجي صاحب سمجھيو ھو ته ھي نرالو خط ڏسي ڪليڪٽر صاحب کي ڇِرڪ پوندو، مگر ڪليڪٽر صاحب به اھڙن خطن کان غير واقف نه ھو، ان ڪري اول ته حاجي صاحب جي دستار مبارڪ سندس سِر تي رکي ڳراٽري پاتائين. ٺاپر ڏيئي چوڻ لڳو: ”حاجي صاحب تو جھڙو مومن بندو، ۽ ھيترو بي قرار ٿئي؟ پنھنجي رب کي نٿو ياد ڪرين، ته تنھنجي قلب کي قرار اچي!“
”قرار ته ڪمبختن وڃائي ڇڏيو آھي. ھي لفافو ته ڏسو حضور!“
”اھي لفافا ڪي نوان ناھن حاجي صاحب، اھي دنيا جي ھر حصي ۾ پيا ھلندا آھن. ڪجھ وقت اڳ لکنوءَ طرف به سلطانه ڊاڪوءَ جي ٽولي اھڙن لفافن جي ڌُم لڳائي ڏني ھئي؛ پر ينگ صاحب جھڙي برجستي عملدار انھن کي خاموش ڪرائي ڇڏيو.....“
”انھيءَ ڪري ته عرض ڪرڻ آيو آھيان، ته حضور جن به ھتي ڪو اھڙو برجستو عملدار گھرائي، انھن وسيلي ھنن کي خاموش ڪرڻ فرمائين“
”ڪنداسون، ڪنداسون..... حاجي صاحب، اڳتي انشاءَالله تعاليٰ اوھان ڏي ڪوبه لفافو ڪونه ايندو، اھو ’آخري لفافو‘ سمجھندا..... ھيءُ عبدالڪريم خان جا ’ورڊ‘ آھن، اوھين سامت ۾ اچي چانھ ته پيو.“
ھاڻي حاجي صاحب جي پيٽ ۾ ساھ پيو؛ ھن سڏڪا ورايا، مديني واري رومال سان اکيون اگھيون، سامت ۾ اچي چانھ جو ڍُڪ ڀريائين. ڪليڪٽر صاحب بسڪوٽ ويجھو ڪيس.
جڏھين حاجي صاحب ٺاپر ۾ آيو، تڏھين ڪليڪٽر صاحب نھايت ٿڌائيءَ سان چيو، ”حاجي صاحب، اڳ اھڙا گھڻا لفافا آيا اٿوَ؟“
”جناب ھيءُ ٽيون آھي.“
”ھون..... ڀلا پھرئين ۾ ڇا ھو؟“
”جناب، پھرئين ۾ لکيل ھو ته ’ھن ڇوري گامونءَ کي.....‘ او صاحب اھوئي گامون..... او جيڪو عيد جي ڏينھن گستاخ ٿيو.....“
”ھا ھا، مان کي ياد آھي، توھان ڳالھ ڪريو.“
”ھا، ته ’گامونءَ کي ڏھ ھزار ڏيو.‘ مان ته بيخياليءَ مان گامونءَ کي چيو، ’چوين، ته روبرو اچي وٺي وڃو،‘ پوءِ ڪجھ ڏينھن بعد پنجن ستن ھزارن جي ڪڻڪ ساڙي ويا، ۽ وري گامونءَ ھٿ ئي لفافو موڪليائون ته ’ھاڻي ويھ ھزار ڏيو‘ خير، مون ڇوري کي گھٽ وڌ ڳالھائي واپس ڪري ڇڏيو. ته اڄ وري عين منھنجي وھاڻي جي ڀرسان تسبيح ھيٺ ھيءُ لفافو پيل ھو....“
ڪليڪٽر صاحب ڌيان سان ڳالھ سُڻي رھيو ھو. حاجي صاحب چانھ پيئندي وچان کڻي پاڻيءَ جو ڍُڪ ڀريو، وري بسڪوٽ ذرو وات ۾ وڌائين؛ ساھي کڻي چوڻ لڳو، ”صاحب! اوھان کي خبر آھي ته آءٌ پرھ ڦٽيءَ کان اڳ اٿندو آھيان اھا مديني جي پنڌ جي برڪت آھي، جو اُن مھل اصلي ڪو شخص ڄڻ ته چونگ ڏيندو آھي. آءٌ ڪلمو ڀري اُٿندو آھيان، بروقت غسل ڪري تھجد پڙھندو آھيان، تھجد پڙھي ڪجھ وظيفي بعد پرھ ڦٽندي آھي، تڏھين فجر جي نماز پڙھندو آھيان.....“
حاجي صاحب ڳالھ ڪندي بسڪوٽ کائي پورو ڪيو ۽ وري مٿانئس پاڻيءَ جو ڍُڪ ڀري چوڻ لڳو، ”اڄ جھڙوئي تسبيح ھٿ ۾ کنيم، ته ھيٺان لفافو ڏٺم. ڪُنڊن جي رنگ جو واقف ھوس، لفافو پڙھندي ئي اھڙو ته بيتاب ٿيس، جو نڪو ڪيم غسل، نڪا نماز، سڌو موٽر ۾ چڙھي اوھان ڏي آيس، فجر جي نماز به قضا ٿي ويئي؛ شل ڪمبختن جو قيامت ۾ ڪارو مُنھن ٿئي؛ اسان جون عبادتون ئي چَٽ ڪرائي ڇڏيائون.....“
ڪليڪٽر صاحب اطمينان سان لفافو ھٿ ۾ کنيو، خط ڪڍي پڙھڻ لڳو:
”حاجي محمد عارب کي عوامي عدالت طرفان اطلاع ٿو ڏجي ته اوھان جي ڏوھن جي لِسٽ وڌندي پيئي وڃي ۽ بار بار آگاھ ڪرڻ بعد به اوھين ھوش ۾ نٿا اچو؛ ان ڪري ھاڻي آخري طرح اوھان تي چاليھ ھزار روپيه ڏنڊ وجھجي ٿو. اھي پئسا اوھين ساڳئي لفافي ۾ وجھي ساڳئي ھنڌ تسبيح ھيٺ رکندا ته اسان کي ملي ويندا. ياد رکجو، ھن کان پوءِ جي غلط حرڪت جي سزا جسماني ٿيندي، نه ڪه مالي.“
اطمينان سان خط بند ڪري، لفافي ۾ وجھي ڪليڪٽر صاحب کڻي ميز تي رکيو ۽ چوڻ لڳو، ”ھون، ڀلا حاجي صاحب، توھان جي خيال ۾ ھيءُ ڪنھن جو ڪم ھوندو؟“
”جناب! ھيءُ ڪم ھوندو انھن ڪافرن ڪميونسٽن جو، جي ھارين کي پيا کارائين.“
”ڪميونسٽن جو؟“
”ٻيو وري ڪنھن جو جناب!“
”يعني اوھان جي ڪڻڪ ڪميونسٽن ساڙي آھي؟“
”ھا حضور، سندن اڳواڻ اڳواڻ جو ئي اھو فرمان آھي ته:
”جس کيت سي دھقان کو ميسر نه ھو روزي،
اس کيت ڪي ھر گوشهءِ گندم ڪو جلادو.“
ڪليڪٽر صاهب کِلي پيو ۽ چيائين، ”اھو قول ته علامه اقبال جو آھي، ڪميونسٽ ته ’جلادو‘ بدران ’ڇين لو‘ چوندا آھن.“
’يعني ڪه‘؟
”يعني ھو ته چوندا آھن ته پنھنجا حق کسي وٺو، يعني ڪه ’ھاري حقدار‘ کان وڌي ’زميندار دست بردار‘ ڪريو. مان ته سندن ڪيترائي ڪتاب پڙھيا آھن، انھن ۾ ڪٿي به عوامي ملڪيت جي ساڙ ٻار جي ھدايت نه پڙھي اٿم، سواءِ جنگي حالتن جي.“
”ته تڏھين حضور، اھو ڪم ڪميونسٽن جو نه ھوندو ته حُرن جو ھوندو؛ انھن بدمعاشن به مُلڪ ۾ باھ ٻاري ڇڏي آھي.“
”ائين کڻي ھوندو،“ ڪليڪٽر مُرڪي چيو. ”پوءِ ڪريو نه انھن تي مان وٽ باقاعدہ ڪيس داخل؟“
”پر اول ته منھنجي جان جو بچاءُ ڪريو نه؟“
”يعني ڪه“ ڪليڪٽر مرڪي چيو. ”اوھان جي کٽ جي چوڌاري چار پوليس وارا بيھاريون؟“
”کٽ جي چوڌاري ڇو؟“
”جيڪي شخص وھاڻي وٽ تسبيح ھيٺان لفافو رکي سگھن ٿا، سي ته.....“
اوچتو حاجي صاحب سندس منھن کي کڻي ھٿ ڏنو ۽ چيائين: ”خان صاحب! ھڻي بس ڪريو، ڪوبه بُرو اکر صبح جي مھل واتان نه ڪڍو؛ منھنجا به ننڍڙا ٻچا آھن، ۽ (مرڪي) ھڪ ٻه ننڍيون بيگمون به؛ بيشڪ اوھان منھنجون اکيون کولي ڇڏيون. درحقيقت مون جيڪي به پئي ڪيو آھي، سو سمورو غلط ڪيو اٿم. سڀ کان اول ته آءٌ سمجھان ٿو، ته سرڙين ھارين لاءِ سرزمين تي ئي اھڙو انتظام ھجڻ کَپي، جو ڪمدار ھنن کي گھربل ضروري پئسا ضرور ڏيندو رھي. ڀلا ’سرڙيو‘ جي ته معنيٰ ئي اھا آھي ته ڇورو ڇنو- نانگو نپنو، ھن ۾ ڪا پڄت ھجي ته جيڪر پنھنجو جوڙو نه وٺي؟ ان کي ھر خرچ اسان کي ڏيڻو آھي ۽ ضرور ڏيڻو آھي، ٻيو ڀلا ھنن کي ڏيندو ئي ڪير!.....“
ھاڻي حاجي صاحب ساھ کنيو، پاڻيءَ ڍُڪ ڀريو؛ ڪليڪٽر مُشڪي رھيو ھو..... ۽ حاضري ڏيڻ لاءِ اچ وڃ ڪندڙ بيري جو مُنھن ٻَھڪڻ لڳو. حاجي صاحب وري ڪُڇيو:
”ٻيو ته لڄن جي نالي ڪوبه اکر ھر غيرتمند انسان لاءِ تمام ڏکيو ھوندو آھي؛ مون اوھان جي روبرو ھن ڇوڪر کي گھٽ وڌ ڳالھايو، چماٽ ھنئي، اھو سڀ غلط ڪم ڪيم؛ ھي ملڪيتن ۽ ھلندين جا نشا اسان ديندارن کي به آپي کان ٻاھر ٿا ڪڍيو ڇڏين.......
”ان بعد ڇورو ٻچن جي موت جي صدمي ۽ غيرت جي جوش کان لاچار وڃي حُرن جي پناھ ۾ پيو، ته ان جو ڏوھ ڪونھي؛ ۽ مون تي لازم ھو، ته پھرئين ئي خط تي عوامي عدالت کي ڏند ادا ڪريان ھا؛ پر مون غلط رستو ورتو ۽ ڪڻڪ به ساڙايم، ڏنڊ جي رقم به وڌايم، پوءِ اھا وڌيل رقم به کڻي ڏيان ھا، ته مون کي ڪھڙي پرواھ ھئي.....“
”۽ اڄ به“ ڪليڪٽر مُرڪي چيو. ”چاليھ ھزار اوھان لاءِ ته ٿُڪ برابر آھن!“
”سورنھن آنا سچ ٿا چئو“ حاجي صاحب ھاڻي نھايت اطمينان سان مرڪي ڳالھائي رھيو ھو، نه سھڪو ھئس، نه دھڪو، نه پياس ھئس، نه بيقراري؛ ۽ قرآن پاڪ به فرمائي ٿو ته ’الله جي ياد سان قلبَ قرار وٺن ٿا.‘ الله جي سچي پچي ياد آھي غصو پيئڻ، خلق سان سٺو ھلڻ، ۽ دولت جي نشي ۾ انڌو نه ٿيڻ. اھو انڌو ٿيڻ ئي ته اسان پارن کي دل جا ڌڙڪا ۽ ساھ جا سھڪا پيدا ڪرائي ٿو. ڏسو ھينئر آءٌ سوچڻ لڳو آھيان، ته سھڪو ئي بند ٿي ويو اٿم.
ھاڻي حاجي صاحب جو ٽھڪ نڪري ويو ۽ چيائين، ”مسٽر عبدالڪريم! ’مال صدقو سِر جو سچ پچ‘ چاليھ ھزار مون لاءِ ته ٿُڪ برابر آھن؛ اھي ته آءٌ ھڪ وڏي ڪاموري جي شڪار تي ئي دُف ڪري ڇڏيندو آھيان، پوءِ ڇونه غريبن ۾ ھلايان!“
حاجي صاحب ٽھڪ ڏيندو اٿيو، ۽ چيائين، ”خدا حافظ خان صاحب!“ ڪليڪٽر صاحب به ٽھڪ ڏيئي ھٿ ملائي چيو، ”خدا حافظ حاجي صاحب! آءٌ سمجھان ٿو ته اڄ توھان جي عُمر ويھ سال وڌي ويئي!“
”يعني ست ھزار ڏينھن!“ حاجي صاحب وڏو ٽھڪ ڏنو ۽ چيائين، ”چاليھ ھزار روپيه ۽ ست ھزار ڏينھن..... ڪو مھانگو سودو ته ناھي!“

”اچ اچ، ابا گامون اچ، تون ته يار وڏو سڀاڳو نڪتين، ھيءَ ٿھي ڏسين ٿو؟“
”سردار! ھيءُ ته سڀ ھزار ھزار جا آھن- ڪنھن موڪليا آھن اُھي؟“
”موڪليا ته خدا آھن.“ سردار ٽھڪ ڏيئي چيو. ”پر چوندا آھن ته ’ڏئي مٿان- ڪنھنجي ھٿان‘ سو اھي لٿا آھن ته سيٺ حاجي محمد عارب خان تي!“
”حاجي صاحب موڪليا آھن؟“ گامونءَ جو به ٽھڪ نڪري ويو، ”وڏو سمجھدار ٿي پيو آھي حاجي صاحب؛ پورا چاليھ آھن نه؟“
”بلڪل پورا“ سردار وڏ ٽھڪ ڏنو. ”حاجي صاحب کي خبر آھي، ته اسان جي عدالت جي بقايا تي ڪو اٺ ڏھ سيڪرو پينلٽي نه لڳندي آھي!“
”ڀلا سردار، لٿا ته حاجي صاحب وٽ، پر پاڻ وٽ ڪنھن جي ھٿان پھتا؟“
”ھن کي ڏسين ئي ڪونه ٿو؟“ سردار پاسي کان بيٺل ڏي اشارو ڪيو.
”اوھ تون؟“ گامونءَ حيراني مان بيٺل ڏي نھاري چيو. ”ڀائو، حاجي صاحب جو حاضري جو نوڪر تون آھين نه؟ انھي ڏينھن منھنجي اکين ۾ اکيون وجھي تو ڳالھايو ھو نه؟“
”ٻيو تڏھين تسبيح ھيٺان لفافا رکڻ ۽ کڻڻ، ڪنھن ٻاھرين جو ڪم ھوندو ڇا؟“ بيٺل ٽھڪ ڏيئي چيو.
سردار کلندي چيو، ”چڱو پُٽ ھيءُ ٻه نوٽ تنھنجو حصو. حاجي صاحب کي کليو کلايو وڃي سلام ڏي ۽ چئجانس، ته تو اسان جو شان سڃاتو، ھاڻي اسان کي وري تنھنجو شان سڃاڻڻو آھي.... ھاڻي وري انھن سان حساب ٿيندا، جن پوءِ ڍاون کي ڪنڌ ۾ ڪِلي آھي، ۽ پرايو ڳَٽ رؤ ڪري کڻي پنھنجي ڪنڌ ۾ وجھندا آھن، ۽.... ھان، ھيءُ پنج سو روپيه پٽڪي جا سيٺ سڳني مل کي ڏج، چئجانس ته ’ھيءُ انھي ڏينھن جو انعام اٿيئي‘ جو گامونءَ سان ماڻھن وانگر ڳالھايو اٿيئي، ۽ کيس اھو به چئجانءِ ته ڪوبه ڪم ڪار ھجيئي، ڪابه حقيقي مدد کپيئي، ته ھر وقت حاضر آھيون، چڱو ڀائو بخشڻ، خدا حافظ.“
بخشڻ سلام ڪري کِلندو کِلندو پوئتي موٽيو، گامون حيرانيءَ سان ڏسي رھيو ھو.
سردار ھاڻي ڏانھنس مخاطب ٿي چيو، ”ھيءُ ڏھ نوٽ وڃي ڪليڪٽر صاحب کي ڏي، ۽ چوينس ته اھو عوامي عدالت طرفان شڪريو آھي، جو اوھان حاجي صاحب کي نيڪ صلاح ڏني. ۽ ھان..... ھيءُ ھڪ نوٽ سندس انھيءَ بيري کي ڏج، جنھن وٽن چانھ پياريندي پئي اچ وڃ ڪئي، ۽ عدالت کي اکر به اکر رپورٽ موڪلي ڏني!“
گامون ’بيري‘ جو اکر ٻڌي حيران ٿي ويو. سردار چيس، ”نوجوان! حيران ڇو ٿو ٿين؟ ’انصاف‘ جا ھٿ تمام ڊگھا ٿين ٿا، ۽ ’ظلم‘ جي اکين تي انڌ جا کوپا ھوندا آھن، ھن کي ڀر ۾ بيٺل چيز به ڏسڻ ۾ ڪانه ايندي آھي. ھو پيو موجون ڪندو آھي، ۽ نشي ۾ مست رھندو آھي، پر پتو تڏھين پوندو اٿس، جڏھين اوچتو ڪنھن چماٽ جو واڄٽ ٿيندو اٿس؛ پوءِ سمورا نشا ٽٽي ويندا اٿس. دنيا ۾ ھميشہ ۽ ھر ھنڌ ائين پيو ٿيندو آھي!“

”ڄامن وساڻ“ جي ڳوٺ ۾ اڄ ھلچل لڳي پيئي ھئي. جيڪا نڌڻڪي ’جنت‘، ڦڪيءَ ٻڪيءَ نه ملڻ سبب ڦٿڪي مري ويئي ھئي، ۽ سندس جنھن معصومڙيءَ ٻانگ ڏيئي نالي رکڻ کان اڳ ئي ڇڙيون ھڻي پساھ ڏنا. اڄ اُنھن جي قبر تي خُود حاجي محمد عارب خان ماڻھن جي ھجوم سان فاتحه پڙھڻ آيو ۽ ٻنھي جي قبرن تي ٻه بنارسي چادرون وجھي انھن کي گلاب جي گُلن سان سٿي ڇڏيائين؛ وري پوءِ جو فاتحه خوانيءَ جي ديڳين جو اچي افتتاح ڪيائين، ته ھزارن جي منھن مخلوق- سارو ڏينھن پئي فاتحه جي ماني کاڌي، ته به کوٽ ڪان آئي. اڄ گامون- ’غريب گامون‘ ڪونه ھو، بلڪ ھر ڪنھن شخص فاتحه خوانيءَ جا پئسا (جيئن ٻھراڙيءَ ۾ رسم آھي) ’رئيس گامڻ خان‘ اڳيان پئي رکيا... پر گامون ويچارن ۾ ھو؛ ھن کي پنھنجي ننڍپڻ کان وٺي اڄ تائين جا سڀ ڏينھن پئي ياد آيا؛ سندس ڄائي کان اڳ پيءُ مري ويس ۽ سُرت ۾ اچڻ کان اڳ ماڻس ٻيو مڙس ڪيو؛ جنھن اٿي موچڙو ۽ ويٺي گار- جي حساب ھلائي ھلائي نيٺ موچڙا ھڻي گھر مان ڪڍي ڇڏيس. ھو ڇڙياري پورھيو ڪندو ڪندو نيٺ انھيءَ نڌڻڪي جنت سان شادي ڪرڻ خاطر وڃي سيٺ جو سرڙيو ھاري ٿيو.... سندس جھڙا ڪيترائي اڃا ساڳيءَ طرح پيا پادر کائين.... ڇا اھي به انھي ذلت جي ڪُن مان ڪڍي نٿا سگھجن.

”ڪيئن ٿو ڀانئين ڪمدار! ڏٺئي پاڻ واري حاجي صاحب جا ڪم؟ سڄا سارا چاليھ ھزار روپيه وڃي حُرن کي ڏنڊ ڀري آيو! توبہ، شل ماڻھوءَ جي پِيري نه اچي! اڙي اھو ڇورو ڦسيئرو مان تي به اُلر ڪري آيو، حاجي صاحب ۽ ھمراھ وچان نه پون ھا ته مان جناخون ڪڍي ڇڏيانس ھا، حاجي انھي جي وڃي پيش پيو آھي.....“
”سيٺ وڏا“... ڪمدار ڀيملي کنگھڪار ڪري چيو، ”تون شينھن جي جگر وارو آھين، شينھن جي؛ اھو تنھنجو ئي جگر آھي، جو مان به زمين مان حُرن کان ٻنيون کسي ورتيون آھن. اچي نه ڀلا ڪا اوھان ڏي چٺي، اصل جناخون ڪڍي ڇڏيون....“
ٺڙڪ .....
منگھ منجھان ھڪ ڳاڙھين ڪُنڊن واري لفافي اچي ڦھڪو ڪيو؛ سيٺ کي ڇرڪ پيو ۽ تڪڙو تڪڙو کولي وڏي آواز سان پڙھڻ لڳو:
”راءِ بھادر سيٺ شيوڪ مل کي عوامي عدالت طرفان چتاءُ ٿو ڏجي، ته پنھنجو ھوش ٺڪاڻي ڪري. ھن سڀ کان اول اسان جي بيلف کي راھ گناھ گار ڏني؛ اسين انھي جي جيڪر سزا ڏيون ھا، پر اسان جي بيلف سر زمين تي ئي حساب صاف ڪري ڇڏيو، انھي ڪري ھرو ڀرو الجھڻ اسان جو به ڪم ڪونه ھو.
ھينئر اسان کي پُڪار ملي آھي، ته سيٺ صاحب سندس ڪمدار ڀيملي ڀيل جي چوڻ تي لڳو آھي ۽ اسان جي بي گناھ فقيرن کان سندن اُھي آئٺا کسيا اٿس، جن تي ھنن جِي وڏن کان محنت ٿيل آھي.
جيڪڏھن پندرھن ڏينھن اندر اھي آئٺا ھنن کي واپس نه مليا، ته عوامي عدالت..... پ پ پنھنجيون.... ڪ ڪ ڪاروايون ڪرڻ ۾.....“
سيٺ صاحب جي ھٿ مان ھاڻي لفافو ڪري پيو ۽ ھو چڙ مان گاريون بَڪڻ لڳو.
۽ ڪمدار صاحب حُرن کي پٽي ھڪ وڏي گار ڪڍي چيو، ”سيٺ صاحب، ڪوبه فڪر نه ڪريو؛ اوھان جي دعا سان ڀيملو به شير آھي، ھيءُ گدڙ اسان جو وار به وِنگو نه ڪري سگھندا. ڪِني آڱر وڍي چڱي؛ حرن کان ٻنيون کسڻ ۾ اسان ڪوبه گناھ نه ڪيو آھي، زمين اسان جي آھي، جنھن کي وڻي تنھن کي پوکڻ لاءِ ڏيون. آئٺن تي ڪنھن به ھاريءَ جو حق سرڪار به بحال نه ڪيو آھي، بلڪ سرڪار جون ته ھدايتون آھن، ته فسادين کي پنھنجي زمين ۾ رھڻ نه ڏيو.“
(خط کي ھٿ ۾ کڻي ڦاڙي مٿي نھاري) ”او منگھ وارا ڇورا! اسين توکان نڪي ڊڄون ٿا، نڪي اسان کي تنھنجي ڪا اھڙي پرواھ آھي، جو توکي پڪڙڻ جي ڪوشش ڪريون. تون وڃي پنھنجي وڏن کي ٻُڌاءِ، ته ڀيملي ڪمدار وٽ اوھان جي خط جي ھيءَ حيثيت آھي، ھُجيوَ مڙسي ته اچو.....“
منگھ وارو ڇورو ته الائي ڪٿي ھو، پر بدقسمتيءَ سان ھينئر ڪا سِرڻ اچي ويٺي ھئي، تنھن لاٿي جو ڀرپور وِٺِ، ته سڌي ڪمدار جي وات ۾! ھن اھا ٿُڪي، حرن کي ڏاڍيون گاريون ڏنيون ۽ چوڻ لڳو، ”ڪمبخت سمجھن ٿا ته مون ڪڏھين حُر ڏٺائي ڪونه آھن، اڙي انھن حرڙن کي گاريون ڏيئي، موچڙا ھڻي ته ھيڏو ٿيو آھيان....“
اوچتو منگھ مان آواز آيو:
”سدا نه رنگه سھيليان، سدا نه راجا ديس،
سدا نه جُڳه جيوڻا، سدا نه ڪالا ڪيس.“
”کلا اٿيئي بدمعاش، اتي چٻرا ڪڍڻ بدران وڃي پنھنجي وڏن کي وٺي اچ، ته ڀيملي بھادر سان ملاقات ڪن!“ ڪمدار وڏي آڪڙ سان چيو. ھاڻي راءِ بھادر سيٺ شيوڪ مل به شير ٿي چوڻ لڳو، ”اڙي ڪھڙي ڦسيئري کي طاقت آھي، جو راءِ بھادر سيٺ شيوڪ مل ڏي اک به کڻي نھاري؟ مان اڄ ئي ٿو وڃي اسان جي شير مرد وزير صاحب نھچلداس سان ملان؛ پوءِ پاڻيھي انھن ڄٽن کي خبر پوندي، جن جو من حاجي صاحب جھڙن بيوقوفن وڌائي ڇڏيو آھي!“
”ٺيڪ آھي سائين ٺيڪ آھي؛ رکو ڀڳوان تي؛ سڀ ڀلي ٿيندي. ديوان نھچلداس وڏو طاقت وارو آھي، ۽ سائين ھن وڏي وزير کان بھادر کي به ملي ڇڏجو، چون ٿا ته اھو به حُرن واري پير جي برکلاف آھي.“
”چڱي يادگيري ڏنئه ڪمدار، خانبھادر الھ بخش بيشڪ مڙس ماڻھو آھي ۽ اسان کي سدائين پيو چوندو آھي، ته حرن جو زور گھٽايو. اسان جا سانگھڙ ۽ ميرپور جا سيٺيون به انھن ئي خيالن آھن. ھاڻي.... ھاڻي وقت آيو آھي جو انھن حرن جي آڪڙ کي اصل پاڙون پٽي ڇڏجي. ھيستائين انھن جو ڪم به ڄٽن سان پيو ھو، اسان پارن پڙھيلن سان ھاڻي ھٿ اٽڪايو اٿن، ته ستياناس به ڄاڻ ٿين!“

ڪيترائي مھينا راءِ بھادر جون اھي آڪڙون پئي ھليون، ھڪ ڏينھن اوچتو ھڪ ھاري سھڪندو آيو ۽ چيائين، ”سيٺ صاحب، سيٺ صاحب، ماڙيءَ جي ڇت تي ته چڙھو.“
”پر آھي ڇا!“
”سائين ڇت تي ھلو، ته ٻڌايانوَ.“
سيٺ صاحب ماڙيءَ جي ڇت تي به وري ھڪ اتاھون مورچو بڻايو ھو، ان مان جڏھين اوچيءَ طاقت واري دوربيني کڻي بيھندو ھو، ته سندس چار ڪوھ پراھين پوک پيئي ڏسبي ھئي. سيٺ صاحب اڄ به ڀانيو ھو، ته ڪنھن جا تمام گھڻا ڍور اچي پوک ۾ پيا ھوندا، سي ڏسڻ لاءِ ٿو ھاري ماڙيءَ تي چڙھائي؛ سو نھايت اطمينان سان دوربيني کڻي اچي ماڙيءَ تي پھتو، اُتي پھچڻ سان دوربينيءَ کان سواءِ ئي باھ جون لاٽون آڪاس پھچنديون ڏٺائين. ھن وائڙو ٿي ھڪدم پڇيو:
”ھي ڇاھي ڙي!“
”سيٺ وڏا، اُھي اوھان جي ڦُٽين سڙڻ جون لاٽون آھن.“
”چوين ڇا ٿو نڀاڳا؟“
”سائين، سچ ٿو چوان، اھي اوھان جو ڦُٽيون آھن، جي حر ساڙي رھيا آھن.“
”پر ڦُٽيون ته ڦيڙھن ۾ ھونديون نه؟“
”ھا، ھونديون ته ڦيڙھن ۾ آھن، پر اڄ ڀيملي ڪمدار جو اوسڙ ھو نه؟“
”ھا ھا، سندس ڌيءُ جي شاديءَ تي وڏي طومان سان ڀيلن جي ڄڃ آئي ھوندي.“
”ھائو سائين، ته اھا ڄڃ اچي کري ۾ ٽِڪي، ھاري به اندر ھئا؛ ڏاڍا راماڻا متا پيا ھئا، ته اوچتو اھي نڀاڳا آيا، ھڪدم بندوقون سامھون ڪري چيائون، ’خبردار، سڀ ھٿ اُڀا ڪريو، جيڪو ھٿ اُڀا نه ڪندو سو ڊز رکيو ھوندو.‘ لاچار سڀني ھمراھن ھٿ اُڀا ڪيا.
تنھن تي وري چيائون، ’ڪوبه ڀڄڻ جي ڪوشش نه ڪري، چؤطرف اسان جا ماڻھو بندوقن سان بيٺل آھن.‘ سڀ ويچارا چپ ڪري بيھي رھيا.
پوءِ سائين حُڪم ڪيائون ته،’ڦيڙن مان سڀ ڦٽيون ڪڍي لوڙھي تي وجھو....‘ پنج ڇھ سؤ ماڻھو..... زالين، مردين سڀ انھي ڪم ۾ لڳي ويا. جنھن به سُستي ٿي ڪئي، تنھن ڏي ھڪل ڪري بندوقون سڌيون ٿي ڪيائون. پوءِ جڏھين سڀ ڦٽيون لوڙھي مٿي وِکرجي ويون، تڏھين چيائون ھاڻي ڏيو لوڙھي کي باھ ....“
”پوءِ..... پوءِ..... اوھان واري ڪمدار ڪارو منھن پئي ڪيو؟“
”ڪمدار ئي ته سڀ حڪم پئي ڪيا سيٺ صاحب!“
”ڪمدار ٿي حڪم ڪيا؟ ڇا ڪمدار ھنن سان مليل ھو؟“
”ڪمدار ھنن سان مليل ته ڪونه ھو، پر ھنن سڀ کان اول ان کي سوگھو ڪيو، پوءِ پاڻ ان کي ٿي حڪم ڏنائون ۽ ان ٻين کي ٿي ڏنا.“
”سائين، اسين ٻه ھاري ڪنھن ڪم سان کري کان ٻاھر رھجي ويا ھئاسون، تن مان ھڪڙو ويو اسپيشل پوليس ڏي ۽ ٻيو آءٌ اوھان ڏي. پوليس ضرور اوڏانھن چڙھي ويئي ھوندي، اوھين به ھلو ته چڱو.“
”جھڳو ئي جھڻ ٿي ويو..... نيمي ئي ناش ٿي ويئي.... ھاءِ گھوڙا، ھي ڇا ٿيو.... ھاءِ نھچلداس.... ھاءِ کان بھادڙ.... گھورا! ڇا ڪڙيان.... اري تون به وڃ پوليس ڏي.... اري کين وڏيون رقمون آڇج.... ھاءِ ھاءِ!“سيٺ ته بل کائي مورچي ۾ ئي ڪري پيو. ھاريءَ ھيٺ لھي نوڪرن کي سيٺ جي سنڀال لاءِ چيو ۽ پاڻ وري اسپيشل پوليس جي مرڪز ڏي ھليو ويو، جو انگريزن خاص طرح حرن جي ھلچل جي تدارڪ لاءِ قائم ڪيو ھو ۽ کين جيپون، فادر جيپون ۽ وڏو سامان مليل ھو. ھن ته سمجھيو ھو ته ھو ھليا ويا ھوندا، پر آءٌ به احوال پڇي پوءِ اوڏانھن ويندس. پر اتي وڃي جيڪي ڏٺائين، تنھن والڙن ئي واتريون ڪري ڇڏيس. جيڪو ھاري خبر ڏيڻ آيو ھو، سو ته وسو ٿيو ويٺو ھو؛ پر پوليس وارن تياريون پئي ڪيون. ان ھاريءَ کيس ڏسي يڪدم آڱر کڻي چپن تي رکي ۽ ھيءُ به سلام ڪري اچي بيٺو. ھن يڪدم وڏي آواز سان چيو، ”بس ڀائو، اجھو پوليس ٿي ھلي ۽ حرن جون جناخون ٿي ڪڍي؛ اڄ ڪمبختن کي موت کڻي آيو آھي، ڏسين ٿو ته ڪيئن نه تياري پئي ٿئي.“ وري به آڱر کڻي چپن تي رکيائين. ھي ماٺ ڪري اچي ڀرسان ويٺس. ھاڻي انگريز پوليس جي سنڀر سنڀران پيئي پوي، ڪنھن ٽائر مان ھوا پيئي نڪري ته ڪنھن جيپ جي انجڻ اسٽارٽ ئي نه ٿئي؛ ڪو پيو حُرن کي گاريون ڏئي، ته ڪو ديوانن تي به ڌوڙيو پيو لڳائي، ۽ ڪو وري ماتحتن کي پيو دٻائي. مطلب ته اڌ ڪلاڪ اھو شور ھليو، ايستائين پري کان دونھان ۽ شعلا جھڪا ٿيندا ڏسڻ ۾ آيا، جيپون ۽ فادر جيپون به تيار ٿي وييون. ھاڻي ھي ٻئي به چڙھيا ھنن سان گڏ؛ اڳتي ھلڻ کان پوءِ وري به ڪنھن جو ٽائر ٿي برسٽ ٿيو، ته ڪنھن جو پيٽرول ٿي ليڪ ٿيو، مطلب ته ٽي ڪوھ مفاصلو طي ڪرڻ ۾ ڪلاڪ لڳي ويو. سرزمين تي پھتا، ته بتيون ته وسامي چڪيون ھيون، باقي ڪمدار ڀيملو مل رڙيون ڪندو رت ڳاڙيندو آيو، چي، ”حضور منھنجو ڪن ڪپي ويا آھن، ھاءِ ھاءِ، ڪيئن ڪريان، حضور اجھو ھيءُ اڳيان پيا ڀڳا وڃن.“
ھڪڙي آفيسر ٻٽي گار ڏيئي چيس ته، ”ھلي ڏيکار، ته ڪھڙي پاسي ويا آھن. ھاڻي ڀيملو چڙھيو اڳئينءَ جيپ ۾ ۽ ھلڻ لڳا، اڳتي ته وري به ساڳيو رينگٽ؛ ڪنھن جي جيپ جو پنچر، ته ڪنھن جي انجڻ ۾ رولو. تان جو صورت حال ڏسي ڀيملي چيو، ”او سائين! اوجھو ٻيلي ۾ پھچي ويا. سائين ھُو ڏسو ٿا!“
حقيقت ۾ نڪي ڀيملي ٿي حر ڏٺا، نڪي ڪنھن ٻئي ٿي ڏٺا؛ پر ھاڻي سڀني مٿن گارين جو ڌوڙيو لڳائي چيو: ”ڀڄي ويا، ھھڙا تھڙا، لڪي ويا گانڊو، نه ته اڄ شينھن سان مقابلو ھئن....“
ھينئر ته اسان جي پوليس وڏي خبردار ۽ مستعد آھي، پر انريزن جي پوين ڏينھن ڏينھن واري اسپيشل پوليس اجھو اھڙي ھئي!

پورن پنجن ڏينھن بعد راءِ بھادر سيٺ شيوڪ مل ٽوپي لاھي اچي حاجي صاحب جي پيرن تي اڇلائي، ته حاجي صاحب وڏن جو ننگ سڃاڻ؛ واسطو اٿئي ڌڻيءَ جو، منھنجو ڪو بچاءُ ڪرايو. ڦٽيون ته وييون، پر ھاڻي مورڳو سِر ٿو وڃي؛ جيڪي ڏنڊ چوين، سو ڀري ڏيان، پر منھنجي جِند ڇڏاءِ.“
۽ حاجي صاحب جو نوڪر رومال منھن ۾ ڏيئي ٻاھر نڪري وڃي ٽھڪ ڏيڻ لڳو....

ٺيڪ چئن ڏينھن بعد اسپيشل پوليس جو آفيسر آن اسپيشل ڊيوٽي صاحب اڃا سندس آفيس واري ڪمري جي ڪرسيءَ مٿي مس ٿي ويٺو، ته ميز تي پيل ’ڳاڙھين ڪُنڊن واري لفافي تي نظر پيس، ”ڳاڙھن ڪُنڊن وارن لفافن“ جي خبرن کان ھو به اڻ واقف ڪونه ھو، ان ڪري تڪڙو تڪڙو لفافو کوليائين، اندر ھزار ھزار وارا ڏھ نوٽ پيل ھئا ۽ ھڪ خط:
”اسپيشل آفيسر صاحب، اسپيشل پوليس مرڪز- ٽنڊو آدم، عوامي عدالت جي اسپيشل پوليس اوھان جي سمجھ ۽ دماغ تي آفرين چوي ٿي؛ جو اوھان ھڪ ڀوڪ ڀيل جي بي سمجھيءَ جي فرياد کي وزن نه ڏيئي، پنھنجا قيمتي سِر، اھڙن مَٿيرن جي مقابلي ۾ رائيگان وڃائڻ کان نٽائي ڇڏيو، جي موت سان اھڙوئي پيار رکن ٿا، جھڙو اوھين زندگيءَ سان پيار رکو ٿا.
عدالت، جي ھن آفرين نامي سان گڏ ’راءِ بھادر شيوڪ مل انعام‘ مان اوھان کي به ڏھ ھزار روپيه انعام طور موڪلجن ٿا؛ ۽ پڻ عوامي عدالت اوھان کي ھيءُ به يقين ڏياري ٿي، ته ڪنھن به حقيقي ڏوھاريءَ کي پڪڙڻ يا کيس چالان ڪرڻ لاءِ شاھد ڏيارڻ، ماجسٽريٽن کي حقي سزا ڏيڻ تي مجبور ڪرڻ، يا ڪنھن مجرم پيشه گڙنگ کي ھيسائڻ لاءِ عوامي عدالت ھر وقت اوھان سان تعاون ڪندي رھندي؛ بشرطيڪ اوھين سورھن آنا حق تي ھوندؤ.
ياد رکجو، عوامي عدالت ڪڏھن به ناحق جو پاسو نه وٺندي؛ ۽ ناحق ڪرڻ ۾، يا ناحق جو پاسو وٺڻ ۾ جيڪڏھن خود اوھين جڪڙجي پيا، ته اوھان کي به ڪانه ڇڏيندي؛ باقي عوامي عدالت کي اھو تمام چڱيءَ طرح معلوم آھي، ته اوھان کي ڇا پگھار ملي ٿو، ڇا ضرورتون اٿوَ ۽ ڇا رسائي ڀرڻي پويوَ ٿي؛ ان ڪري جيڪڏھن اوھين عوامي عدالت کي پنھنجو سڄڻ سمجھندؤ، ته عوامي عدالت به پنھنجي سڄڻن جي حقيقي (۽ نه ڪه عيشي) ضروريات ۾ امداد ڏيڻ لاءِ ھر وقت مستعد رھي ٿي.
عوامي عدالت جي ڪارندن سان نيڪ نيتيءَ سان سازباز رکڻ لاءِ اوھان کي ڪنھن گھڻيءَ تڪليف جي ضرورت ڪانھي؛ ھن ليٽر جي خالي لفافي تي + جو نشان ڪڍي اوھين انھي ساڳيءَ جاءِ تي رکي ڇڏيندا، ته اوھان سان عوامي عدالت جو نمائندو پاڻيھي اچي ملندو.“
ياد رکجو، ”دغابازن لاءِ عوامي عدالت نھايت سخت آھي.“
آفيسر صاحب جيئن خط، پڙھي حيران ٿيو، تيئن نوٽ ڏسي به وائڙو ٿي ويو. ھن کي البت ڊپ ٿيڻ لڳو، ته متان انھن نوٽن تي ڪا ڪنھن ائنٽي ڪرپشن پوليس جي صحيح يا نشاني ٿيل ھجي، سو نوٽ ته کڻي ميز جي خاني ۾ رکيائين، تيلي دکائي خط کي ساڙيائين، ۽ پوءِ ڏڪندڙ ھٿن سان لفافو مٿي کڻي وڏو منڌيئڙو ڪڍيائين: اڃا ھن منڌيئڙو ڪڍي بس مس ڪئي، ته اردليءَ بوٽ کي ٺڪاءُ ڪري اچي چيو، ”ييس سَر!“
”توکي ڪنھن گھرايو ڙي؟“ صاحب ڇرڪ ڀري چيو.
”توھان سر!“
”مان ڪڏھين آواز ڏنو؟“
اردليءَ لفافي جي نشان ڏي کڻي اشارو ڪيو، آفيسر صاحب تي ڄڻ وِڄ ڪري پيئي، ”تون..... تون..... تون آھين ھن جو ھتي رکندڙ؟“
”ييس سر!“
”تون به عوامي عدالت جو ميمبر آھين؟“
”ميمبر نه، نمائندو سر!“
”ھن اسٽاف ۾ ٻيا به اھڙا آھن؟“
”ييس سر؛ اسٽاف جا اھي سڀيئي فرد، عوامي عدالت جا ڪارڪن ۽ دوست آھن؛ جن راءِ بھادر جي ڦٽين سڙڻ جي رپورٽ ملڻ تي پاڻ به پئي سُستي ڪئي، ۽ ٻين کي به پئي چيو، ”يارو، ڇو ٿا پنھنجا سِر وڃايو؛ حرن وٽ ٿري ناٽ ٿري سان گڏ مشين گنون به ھونديون آھن.“
صاحب ڏاڍيءَ حيرانيءَ سان ھن ڏي ڏسڻ لڳو؛ پگھر جون بوندون پيشانيءَ تي اچي ويس. سر! نوٽ کڻي کيسي ۾ وجھو، عوامي عدالت جو ھڪ فرد به دغاباز نه آھي.“
”اوھين دل جا حال به ڄاڻو ٿا؟“
”سر! اوھان جو نوٽ خاني ۾ رکڻ سڀ ڪجھ ٻڌائي رھيو ھو.“
”ھيڏانھن ويجھو اچ بدمعاش!“ ھاڻي آفيسر مُرڪندي چيو.
”ييس سر!“ چئي نوجوان اردلي وڌي آيو.
”ويھ ڪرسيءَ تي!“
”نظام نه بگاڙيو سر!“
صاحب جو ٽھڪ نڪري ويو، پاڻ اٿي ٻئي ڪمري ڏي ويو ۽ ھن طرح کيس ڪرسيءَ تي وھاري چيائين:
”تون حُر آھين؟“
”ييس سر!“
”ييس سر جا ٻچا، ھينئر پنھنجا پاڻ ۾ آھيون.“
”عادت نه بگاڙبي سر!“
آفيسر جو وري به ٽھڪ نڪري ويو، ھن کلي چيو: ”ڇا ھيءُ نظام موجودہ پير صاحب پاڳارو ھلائيندو آھي؟“
”عوامي ضرورتن پٽاندر نظام پاڻيھي پيا ھلندا آھن، سر! پيران نمي پرند، مريدان مي پرانند، سر! چوندا ڪين آھن، ته جھڙا روح تھڙا ختما سر!“
”ٻيلي، ھاڻي تنھنجي انھي سر سر مان ته اچي ڦاٿا آھيون! اڃا ڪنھن ٽئين ڪمري ۾ ھلون ڇا؟“
”آفيس اَورس ۾ نو سر! نظام از نظام.“
آفيسر ٽھڪ ڏيندي اُٿيو، ۽ اچي ميز تي ويٺو. اردلي بوٽ کي ٺڪاءُ ڪڍائي، وڃي ٻاھر ڊيوٽيءَ تي بيٺو. صاحب کِلندي کِلندي کڻي نوٽ کيسي ۾ وڌا ۽ ڀڻ ڀڻ ڪري چوڻ لڳو، ”مولا، تون ڪيڏو نه ڪارساز آھين! ڳوٺان آيل خط ته مانڌ ڏيئي ڇڏي ھئي.“
”ڀتين کي به ڪَن ھوندا آھن، سر! جيڪي منجھان ماٺ، سو ڪڇڻ مان ڪين ٿئي، سر!“ اردليءَ آواز ڏنو.
ٽھڪ ڏيئي، صاحب پنھنجو دستوري دفتري ڪم ڪرڻ لڳو ۽ وزيٽنگ ڪارڊن وارن کي واري سان گھرائيندو ويو.
”وڏيرو پاڏو خان!“
”ييس سر!“ اردلي وڏيري کي وٺي آيو.
”اچو وڏيرا، ڇا خبر آھي!“ ”سائين ھنن حرن ته باھ ٻاري ڇڏي آھي؛ ڪجھ وقت اڳ حاجي محمد عارب خان جي ڪڻڪ ساڙيائون، ھينئر راءِ بھادر سيٺ شيوڪ مل جون ڦٽيون ساڙيائون، ھاڻي وري مون کي ڌمڪين جو خط آيو آھي.“
”اھو خط پيش ڪريو، وڏيرا صاحب!“
”خط؟.... خط ته مون ساڙي ڇڏيو.“
”ساڙي ڇو ڇڏيو؟“ (مُرڪي) ”انھيءَ ۾ اوھان جي ڪنھن وڏي ڏوھ جو اشارو ھو، ڪيئن؟“
”ڏوھ؟ ... ڏ ڏ ڏ ڏوھ؟ ... سائين پ پ پ پاڻ کي پروردگار ڪنھن ڏ ڏ ڏ ڏوھ کان شل پ پ پناھ ۾ رکي، مائٽن جي ھٿان ڳائي وڄائي شادي ڪرڻ ۾ ڪو ڏوھ ڪونه آھي.“
”چئبو ته“ آفيسر ٽھڪ ڏيئي چيو، ”اوھان جي ڪنھن تازيءَ شاديءَ تي مڙيوئي ڪو اعتراض ھوندو.“
”غريب پرور، باقاعدہ پنج ھزار روپيه مھر محمدي شريعت موجب ڇوڪريءَ جي پيءُ کي ڏنا اٿم.....“
”۽ ٻه ھزار صوبيدار کي ڏنا، ته سندس مڱيندي کي جيل ۾ رکائي؛ سي ته نه وساريو وڏيرا صاحب؟“ اردليءَ جي آواز تان وڏيري کي اھڙو ڇرڪ پيو، جو ڪرسيءَ سوڌو ڪري پيو؛ آفيسر ذرا چڙي پيو، ”اردلي!“
”ييس سر!“ ھو بوٽ کي ٺڪاءُ ڪري اچي بيٺو، صاحب ڪجھ گرم ٿي چيو، ”دِس اِز نظام؟“
”اندر ٿو جلي سَر! مظلوم ڇوڪري منھنجي سڳيءَ پڦيءَ جي ڌيءُ آھي.“ اردليءَ جي اکين مان پاڻي وھڻ لڳو.
”چڱو وڏيرا صاحب“ صاحب سنجيدہ ٿي چيو، ”توھان فڪر نه ڪريو، اسان پنھنجي ڊيوٽي بلڪل قانون موجب سر انجام ڪنداسون؛ (تکو ٿي) اردلي، تون ٻاھر وڃ .... ھان وڏيرا صاحب، شڪايتون لکايو، اسان پورو تدارڪ ڪنداسون. اسان جو اوھان جي خانگي تڪرارن سان واسطو ڪونھي؛ اسان جو فرض فقط اُھو آھي ته ’حرن جو ھراس‘ دفع ڪريون.“
پٽڪو ڇنڊيندي ڪرسيءَ تي ويھي وڏيرو چوڻ لڳو، ”سو ته دفع ٿي ويو صاحب، ھاڻي رڳو اوھان مان جند ڇٽي، ته لک کٽيوسون. (کيسي مان نوٽن سان ڀريل لفافو ڪڍي ميز تي رکي) صاحب آءٌ ڇوريءَ کي به وڃيو ٿو طلاق ڏيان ۽ ڇوري کي به اڄ ئي ٿو ضامن تي ڪڍايان. قسم رب پاڪ جو، اھڙي ته ڪا حرامزادي آھي، جو ويجھو ئي اچڻ نٿي ڏئي. ھڪڙي گار جي رئي، ٻيو موچڙي جو زيپٽ. (ٽھڪ ڏيئي) ڇوريءَ کي جيڪا ٿي شيء ھٿ اچي، ان جو سٽڪو ٿي ڪرائي؛ ٻيونه ته به نَنھَن، چَڪن ۽ لَتن کان ته ڪوبه روڪي نٿو سگھيس. (وڏا ٽھڪ ڏيئي) رن ته وڃائي سون، پر رلھي به وڃائي سون!“
ھاڻي ھڪ طرف پيو اسپيشل ڪماني ٽھڪ ڏئي، ته ٻئي پاسي ٻاھر پيو اردلي ٽھڪ ڏئي. اسپيشل ڪمانيءَ جي آفيس نه ٿي، ڄڻ ته ڪو مڇي مارڪيٽ ھو. وڏيرو، ڪمانيءَ سان شيڪ ھينڊ ڪري ٻاھر نڪري اردليءَ کي چوڻ لڳو، ”ابا، ھوءَ ماڻھيان اچي وٺي وڃو؛ ڀيڻسان ڇتيءَ ڪُتيءَ مان مورڳو اڙياسون.“ ۽ ھوبه ٽھڪ ڏيندو ھليو ويو.
اردلي وري به ٽھڪ ڏيندو صاحب وٽ پھتو، ۽ چوڻ لڳو، ”صاحب! دِس اِز انگريزن جو الودائي انتظام! ڪجھ وقت کان پوءِ ضرور ٻڌندؤ، ته ’ھندوستان‘ جي سڀ کان پھرين ’مارشل لا‘ سنڌ ۾ لڳي ويئي!“

شام جو وقت ھو، ڪليڪٽر نواب شاھ پنھنجي بنگلي جي لان تي پسار ڪري رھيو ھو ته ڪمپائونڊ اندر گامون ءَ کي ايندو ڏٺائين- ”اچ اچ، ميان گامڻ خان، ڏي مُلڪ جي خبر چار!“
گامونءَ وڌي اچي سلام ڪيو، چيائين، ”سائين، ملڪ مزي ۾ پيو ھلي؛ ڌاڙا، بلئڪ، رشوت، سمگلنگ، فريب، ظلم، سڀ زور آھن؛ ٻي سڀ خيريت آھي.“
”پوءِ سرڪار ڇاٿي ڪري؟“
”چون ٿا ته انگريچ سرڪار کي جَرمن اھڙو اچي سوڙھو گھُٽيو آھي، جو ھوءِ ان سان ئي منھن ڏيڻ ۾ پوري سوري آھي؛ ان ڪري ملڪ ملي ويو آھي، ڪامورن ۽ پوليس کي نويڪلو، سي ويٺا جاوا ڪن. جيڪو ڪُڇي، ته ان کي ھڻن ٿا ٽيپ ۾، غريبن جو نڪي اوھي نڪو واھي.“
”خير، اھي ته ٿيون رواجي ڳالھيون، پر تون اڄ ڪيئن آئين؟“
”بس، شھر ۾ ڪو ٿورو گھڻو ڪم ھو، سو لاٿم؛ پوءِ وري سوچيم ته حضور جو سلام ڪريو وڃان.“
”سو ته چڱو، پر اڄ تون ڏاڍو غمگين پيو ڏسجين؟“
”ڪورو انڌير ڏسبو، ته دک ڪيئن نه ٿيندو؟“
”ڀلا، اڄ ڪھڙو نئون انڌير ڏٺيئه؟“
”سائين اڄ ھڪڙن ٻن ڀائرن کي ڇھ ڇھ مھينا ٽيپ ملي.“
”ڪھڙي ڏوھ ۾؟“
”سائين انڌير اھو، ته ھنن اھو ڏوھ بلڪل ڪونه ڪيو آھي.“
”ڪجھ ته ضرور ڪيو ھوندائون؟“
”ھا سائين“ شوڪارو ڀري ھن چيو: بس، سندن ڏوھ اھوئي آھي ته سندن زالون بدقسمتيءَ سان سھڻيون آھن.“
”ڇا مطلب؟“
”مطلب اھو، ته انھن تي ٻه زميندار ڀائر عاشق ٿي پيا. گھڻيون ئي لالچون ڏنائون، پر مڙس خواھ زالون ھئا غيرتمند، سو ڪجھ به نه ورين. انھي تي ٻنھي ڀائرن تي چوريءَ جو ڪوڙو فرياد ۽ ھٿرادو شاھد بڻائي، ھنن کي ھڻايائون ٽيپ ۾ ۽ زالون زوريءَ کڻي بنگلي ۾ بند ڪيون اٿن.“
”ھون!“ ڪليڪٽر ڪجھ ويچار ڪري چيو، ”قيدي اتيئي آھن، يا ويا سينٽرل جيل ڏي؟“
”قيدين کي ته بروقت سينٽرل جيل ڏي وٺي ويا، دير ئي ڪانه ڪيائون.“ ڪليڪٽر وڌيڪ سوچ ڪئي ۽ آواز ڏنائين، ”ڊرائيور!“
”ڊرائيور ڊڪندو آيو ۽ چيائين، ”حڪم حضور!“
”جيپ تيار ڪر.“
موٽر تيار ٿي ته ڪليڪٽر، سندس نائڪ، ٻه سنتري، ۽ گامون کي به وھاريو، 7 حڪم ڪيائين، ”ھل حيدرآباد، (مُرڪي) اڄ ته گامڻ خان کي ڪليڪٽري طاقت جو ڪو ڪرشمو ڏيکاريون.“
موٽر دير سان اچي سينٽرل جيل تي پھتي، سپرنٽينڊنٽ کي ڄاڻ ٿيو، ڪليڪٽر چيس، ”اڄ جيڪي نوان ٻه قيدي نواب شاھ کان آيل آھن، اسان کي انھن سان ملڻو آھي.“
جيل کوليو ويو، سپرنٽينڊنٽ ۽ ٻيو عملو آفيس ۾ ويٺا. قيدي پيش ٿيا، ڪليڪٽر ھنن جي چھرن جو جائزو ورتو، چيائين، ”اوھان چوري ڇو ڪئي؟“
”چوري اسان جي ڪتن جو وڙ به ناھي حضور؛ اھو انگريچ جو انتظام آھي، جو ڀاڳيا اندر آھن ۽ لڄن تي ڌاڙو ھڻندڙ رھزن مُڇون مروڙيو پيا ظلم ڪن.“
”چڱو“ ڪليڪٽر سنجيدگيءَ سان چيو، ”ويھو منھنجي موٽر ۾!“
”مگر حضور.....“ سپرنٽينڊنٽ پريشان ٿيندي چيو.
ڪاغذ کڻي ان تي ڪجھ لکي کيس ڏيندي ڪليڪٽر چيو، ”ھيءُ ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ نواب شاھ جو حُڪم نامو آھي، قيدي اسان کي ’ائز اسپيشل ڪيس‘ گھربل آھن.“
سپرنٽينڊنٽ ڪاغذ کي ڏسڻ لڳو، ھن انھيءَ کان اڳ اھڙو ڪاغذ ڪڏھين ڪونه ڏٺو ھو، پر ڪليڪٽر جو چھڙو ڏسي ھو ڪُڇي بلڪل نه سگھيو.
”چڱو چلو“ چئي ڪليڪٽر ٻاھر نڪتو، 2 وڳي رات جو ھو اچي نواب شاھ پھتا- بروقت 25 پوليس وارا طلب ڪري، ڪليڪٽر صاحب قيدين کي ساڻ ڪري، وڏيرن جي ڳوٺ روانو ٿيو. اڄ ھو ٻئي وڏيرا سندس اوطاق واري بنگلي ۾ موج لڳايو ويٺا ھئا، ۽ ايڏا بي فڪر ھئا، جو دروازو به کليل ھون. جيئن ئي ڪليڪٽر بمع پوليس جي بنگلي جي اندر گھڙيو، ھڪ نھايت دردناڪ نظارو ڏٺائين؛ ھڪ وڏيرو شراب جي نشي ۾ ڌُت، ۽ ھڪ غريب عورت رڙيون ڪندي ڀڄندي ٿي رھي، ھن جا ڪپڙا ڦاٽي ويا ھئا، ھن جي چھري ۽ ڪپڙن تي شراب ھاريل ھو، وڏيري جي گار جي رئي ھئي، چي ”سالي! ھاڻي ڪيترو ڀڄندئين، مڙسھين ته ڇھن مھينن کان اڳ ڪونه موٽندو، ھاڻي ڪير بچائيندءِ؟“
”مون کي منھنجو الله بچائيندو!“ مائيءَ سھڪندي پئي چيو ۽ ٻيو وڏيرو وحشانيءَ طرح نه، بلڪ مُرڪندي سنجيدگيءَ سان ٻيءَ کي چئي رھيو ھو، ”جاني، ھاڻي ماڻا ڇڏ، ويھي ماني کاءُ، ھيءُ اصل پيرس جو پيالو پيءُ. انھيءَ ضد مان ڪجھ نه ورندءِ، ڀلا ڪيترو وقت بُک مرنديئين؟“
”جيستائين ساھ نڪرندو؛ ھن جيئڻ کان مرڻ بھتر آھي.“ ھن وقار سان جواب ڏنو. اوچتو ٻنھي وڏيرن کي ھٿڪڙيون پئجي ويون، ڪليڪٽر جي اشاري تي پوليس وارن ھنن کي اھڙي ته ڦيھ ڪڍي، جو گھوگھرو لڳي وين. ٻئي مايون روئي اچي ڪليڪٽر صاحب جي پيرن تي ڪريون. ڪليڪٽر کين آٿت ڏيندي چيو، ”ٻچڙيون! اوھين بي فڪر رھو (گامونءَ ڏي اشارو ڪري) جنھن مُلڪ ۾ ھھڙي عدالت به ھجي، ان ملڪ ۾ ظلمَ گھڻو وقت رھي نه سگھندا.“
ڪليڪٽر مظلومن کان پڇا ڪئي، ته مٿن ڪھڙا ڪھڙا شاھد ھئا. ھنن ڪن ھارين جا نالا ورتا، پر ٻڌايائون ته اصل بانيڪار وڏيرن جا ڪمدار آھن. ھڪدم انھن ڪمدارن کي به گرفتار ڪيو ويو ۽ انھن شاھدن کي به:
پوءِ زالون مَردن جي حوالي ڪري کين سؤ سؤ جو نوٽ ڏيئي چيائين، ”ھيءُ اوھان جي ڪپڙن لاءِ آھن؛ بي فڪر ٿي امن چمن سان رھو، ھاڻي ڪير به اوھان جو نالو نه وٺندو. ۽ اھڙي طرح قيدين سان موٽر ڀري، ھو رات جي 4 وڳي مھل نواب شاھ پھتا. اتي ٻنھي ڪمدارن کي خوب مار ڪڍي ويئي، ۽ شاھدن کي به چڱي ٿڦا ٿوڦي ڪئي ويئي. پوءِ يڪدم ڪيس ھلائي وڏيرن کي ٻه ٻه سال سخت پورھئي سان، ڪمدارن کي ھڪ ھڪ سال ۽ شاھدن کي ڇھ ڇھ مھينا ٽيپ ڏيئي، ساڳين پوليس وارن سان سينٽرل جيل ڏي موڪليو ويو.
انھيءَ ساري ڪاروبار کان واندا ٿي، پوءِ ھڪ خوشيءَ جو ساھ کڻي ڪليڪٽر چيو، ”ڪيئن ميان گامڻ خان! ڏٺيئي، ته ڪليڪٽر کي ڪيترا اختيارات آھن؟“
”ٺيڪ آھي سائين، مگر اھي سمورا اختيارات ان وقت سلب ٿي وڃن ٿا، جڏھين ڪنھن غريب ھاريءَ کي ڪو سيٺ صاحب سندس روبرو گاريون به ڏئي، ته مار به ڏئي.“
”ڇاڪاڻ ته سيٺين جي رشوت کين انڌو ڪري ڇڏي ٿي؛ نه ته قانون جو ته اھوئي سبق آھي ته ’ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ سندس ضلعي جو مھاراجا آھي!‘ پر (مرڪي) جيڪڏھن ھو اکيون کولي، ته جيڪر چڱا ڪم ڪندي به عوامي عدالت سندس خزانو ڀرپور ڪري سگھي ٿي.“
”غريب عوامي عدالت وٽ ڇا آھي حضور!“ نماڻو ٿي ھن چيو، ”ھو ته ويچارا پاڻ خانه بدوش آھن. (مرڪي) ھان، جيڪڏھن ڪو راءِ بھادر، ڪو خان صاحب ھنن کي به ڪو نذرانو ڏئي ٿو، ته پوءِ ھو به دوستن ۾ ونڊين ورڇين ٿا.“
پئسا سڀن کي عوام ٿو ڏئي دوست!“ ڪليڪٽر ٽھڪ ڏئي چيو، ”چاھي عوامي سرڪار ھجي، چاھي ڌارين جي سرڪار ھجي، چاھي بدڪار ليڊرن جي سرڪار ھجي، سمورن کي ھارين ۽ مزدورن جي ڪمائي ٿي ھٿ اچي ۽ سڀ انھن کي بريءَ حالت ۾ رکي پاڻ پيا جاوا ڪندا آھن. چڱو ھاڻي اسين به آرام ڪنداسون، اڄوڪو ڏينھن اسان کي به آرام لاءِ حلال آھي. (ٿورو ويچار ڪري) ھان گامون، اھي ماڻھو تنھنجا عزيز آھن؟“
”نه سائين، آءٌ ته سندن بلڪل واقف نه آھيان؛ آءٌ ته گھمندو ڦرندو وڃي، ڪورٽ ۾ نڪتس، اتي ماڻھن جا آواز اچي اوھان کي ٻڌايم.“
”پوءِ ايڏو غمگين ڇو ھئين؟ تنھنجا عزيز ته ڪين ھئا؟“
دنيا جا سڀ انسان ھڪٻئي جا عزيز آھن سائين؛ خاص ڪري سڀ مظلوم ته ھڪٻئي سان ڀائُن کان به وڌ ناتا رکن ٿا.“
ڳراٽڙي پائي ڪليڪٽر گامونءَ کي چيو، ”گامون! اڄ آءٌ ڏاڍو خوش آھيان. ايڏي خوشي مون کي سڄي عمر ڪڏھين به ڪانه ٿي. ڀانيان پيو، ته ھن کان اڳ جيڪا به زندگي گذاري اٿم، سا واھيات ۽ وئرٿ ھئي.
تون تنھنجي سڄيءَ سنگت کي چئي ڇڏ، ته مون سان بيڌڙڪ اچي ملندا رھن. منھنجو دروازو انھن لاءِ سدائين کليل رھندو، جي مظلومن جا مددگار آھن.“
ھڪ ٿڌو شوڪارو ڀري گامونءَ چيو، ”سائين! اھي غريب ڪيئن اوھان سان ملي سگھندا، جن تي نه فقط سِرَ جا وارنٽ ھوندا آھن، پر مٿن انعام به رکيل ھوندو آھي.“
”انھي ڪري ئي ته ھنن کي مون سان ملڻ کپي؛ آءٌ پوري ڪوشش ڪندس، جيئن ھنن تان سڀ سختيون لھي سگھن. ھنن کي خطرو ٿئي، ته ڀلي ويس بدلائي اچن ۽ مون سان رات جو ملن. منھنجو وڏو بيرو ته ھونئن ئي اوھان جي پارٽيءَ جو ماڻھو آھي، ھو ان جي معرفت مون سان ملندا رھن.“
”سائين، شل ڌڻي اوھان جي نيڪ ارادن ۾ برڪت وجھي، ۽ اوھان کي انھن جو اجر ڏئي؛ پر اوھين ھاڻي ايترو اڳتي پيا وڌو، جو مون ڊپ آھي ته وڏيرا ڪٿي مورڳو اوھان کي ئي نه ھائيءَ ۾ ھڻائي ڇڏين.“
ھڪ وڏو ٽھڪ ڏيئي ڪليڪٽر چيو، ”آءٌ سڀ ڪجھ ڄاڻان ٿو پٽ؛ مگر مون کي انگريزي نظام جون ڪي اھڙيون ڳالھيون به معلوم آھن، جن جو توکي جُز به معلوم ناھي. آءٌ آءِ سي ايس آھيان ۽ آءِ سي ايس آفيسر انگريزي حڪومت جا اھڙا ٿنڀا آھن، جن تي انگريز ڪَک به سھي نه سگھندو آھي. ھو ڪھڙا به کڻي انڌير مچائيندا آھن، ته به ھنن جي وڌ ۾ وڌ سزا آھي بدلي. ڪجھ ورھيه اڳ ھڪڙي انگريز ڪليڪٽر امرتسر جي جليانوالا باغ ۾ ھزارين بي گناھ انسان مارائي ڇڏيا، سڄو ملڪ اُنھن جي خلاف ڀڙڪي اٿيو، ته به ان کي اھا سزا ملي، جو اول پوري پگھار سان موڪل ۽ پوءِ سندس درجو وڌائي ٻئي ھنڌ موڪليو ويو.
جڏھين ھو پنھنجن بي انداز ظالم ۽ بدڪار آفيسرن تي ئي ايڏا ھٿ رکن، ته پوءِ آءٌ جو نيڪيءَ خاطر ڪوششون وٺندس، تنھن کي ھو ڇا ڪندا؟“
”نيڪي ئي ته سائين اڄ ڪلھ سڀ کان بري چيز آھي نه؟“
”ٺيڪ آھي، مون کي معلوم آھي ته خود اھي اڄوڪا وڏيرا ۽ سندن وارث مون تي ڪھڙي باھ ٻاريندا، ۽ ٻيا سڀ ظالم ڪيئن وڏيرن ۽ ميمبرن وٽ وڃي پھچندا، پر شاعر جي قول وانگر:
جنھن دل پُر ڪر پيتو جام،
سا دل مستو مست مُدام!
مون جنھن جام مان پيتو آھي، ان جو خُمار قيامت تائين نه لھندو. آءٌ دل ۾ پڪو ارادو ڪري چڪو آھيان ته ’پوکين تان ڪي پوک، جاسين اٿيئي وٽ واريءَ ۾!‘
جيترو به وقت منھنجي ھٿ ۾ عھدو ھوندو، ھر ڪو زور انھيءَ ئي طرف لڳائيندو رھندس، ۽ (مرڪي) اھي مٿيان آفيسر ۽ ليڊر ۽ وزير ڪيئن راضي ٿيندا آھن، سو آءٌ به ڄاڻان ٿو. خود وڏن انگريزن کي ڪھڙا چڪما ڏبا آھن، سا به مونکي پوري خبر آھي. عجب ناھي، جي منھنجو درجو اڃا به وڌي. پر مون کي ھاڻي ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽيءَ سان ايڏو پيار ٿي ويو آھي، جو انھيءَ جي مقابلي ۾ لاٽ صاحب ٿيڻ به پسند نه ڪندس، پر.... اھو به ٿي سگھي ٿو، ته مون کي تڪليفون اچن؛ مگر انھن تڪليفن ۾ به اھڙوئي مزو ھوندو، جھڙو اوھان جي خانه بدوشن کي انھيءَ بظاھر بدترين زندگيءَ مان مزو اچي ٿو، چڱو ھاڻي خدا حافظ!“

اڄ گامون شھر ڇڏي ٻيلي ڏانھن وڌيو، ته ھڪ سفيد پوش وڏي پَڳڙ سان، پيراھن ۽ شلوار ڍڪيل، لٺ ھٿ ۾، گڏجي ويس. ھو گامونءَ ڏي ڏسي مُرڪيو ۽ پوڙھن وانگر ڏڪندڙ آواز ۾ چوڻ لڳو، ”اوھو! ميان گامڻ خان! ھاڻي ته وڏي تيزيءَ سان منزلون طئي ڪندو پيو وڃين!“
گامونءَ ھن ڏي ڏٺو، پوڙھي جي اکين جي چمڪ ھن کي حيران ڪري رھي ھئي، ھن ڏانھنس غور سان ڏٺو، ”تون ڪير آھين پوڙھا؟“
”تون نه سڃاڻندين ته ڇا ٿي پيو، مون کي ته چڱيءَ طرح خبر آھي ته ٻه وڏيرا ٻَڌائي پيو اچين!“
گامونءَ وڌيڪ حيرانيءَ سان ڏانھنس ڏٺو..... پوڙھي مُرڪي چيو، ”۽ مون کي اھا به خبر آھي ته تون مشھور ڌاڙيل ڪرم چانگ ڏي پيو وڃين، جنھن کي اوھين ’سردار‘ ’سردار‘ سڏيندا آھيو، پر سندس گرفتاريءَ لاءِ ڏھ ھزار انعام رکيل آھي.“
”آخر تون آھين ڪير؟“
”آءٌ؟“ ٽھڪ ڏيئي پوڙھي چيو، ”آءٌ توتي سي آءِ ڊي آھيان؛ ڇوته تون ھاڻي فتحن جي نشي ۾ اھڙو مخمور آھين، جو سي آءِ ڊي جي نظرداريءَ کان بي ڊپو پيو رھين.“
ھاڻي گامون به ٽھڪ ڏيئي چيو، ”دل پيئي چوي ته اھا اڇي ڏاڙھي پٽي تري ڪري ڇڏيانءِ!“
”ڇو ميان“ بزرگ ٽھڪ ڏيئي چيو، ”مون تنھنجو ڪھڙو گناھ ڪيو؟“
”تو اھو گناھ ڪيو، جو مون کي حاجي صاحب جي ڏاڙھي پٽڻ کان روڪي ڇڏيئه!“
”ميان! ڏاھا ته چوندا آھن ته ’مارئي‘ کان پڏايو چڱو آھي، پر اسين جيڪڏھن اول ’پڏائي‘ کان وڌي ’جھڪائي‘ تي قصو پھچايون، ۽ پوءِ ’جھڪائي‘ کي ڦيرائي ’يار بڻائي‘ ڇڏيون، ته ڪيڏو نه عظيم ڪم آھي!“
”پر سردار“ گامونءَ حيرانيءَ مان چيو، ”اڄ اوھين ٻاھر ڪيئن پيا گھمو؟“
”ھاڻي سردار ٻردار جا اکر ڇڏي ڏي.“ بزرگ مُرڪي چيو، ”ھاڻي تون ايڏي ترقي ڪري چڪو آھين، جو مورڳو ڪنھن مھل توکي ئي ’حضور‘ چوڻو پوندو. (سنجيدہ ٿي) ڀائو گامون، اڄ آستانو به بدلائڻو ھو، جو چغلن جو خطرو آھي. پر.... (مرڪي) پر.... ٻي خوشيءَ جي ڳالھ اھا آھي، ته تنھنجي يار ڪليڪٽر جي ڪوششن سان مون تان سڀ ڪيس واپس ورتا ويا آھن. ھاڻي وڃان ٿو ايس پي کي مِلي، اھن کي يار بڻائڻ (کِلي) ھاڻي ضلعي ۾ رڳو اھو وڃي بچيو آھي ۽ ملڻ لاءِ به ڏاڍو مشتاق آھي.“
”پوءِ ڪٿي ملندينس؟“
”ڏاڍو سٺو ٿيو ڀائو..... پر مون لاءِ ڪھڙو حڪم آھي؟“
”حڪمن کان ته تون مٿي ٿي وئين، باقي مشورو اھو آھي ته ھاڻي کليو کلايو حاجي صاحب جو وڏو ھاري بڻجي وڃي رھ، ۽ (کلي آھسته) ۽ ايندن ويندن جي پناھ گاھ! (ٽھڪ ڏيئي) آءٌ به ھاڻي ’رئيس ڪرم علي چانگ‘ زميندار سنجھورو آھيان، جنھن جو اوتارو پيو ھلي!“
”انھيءَ اوتار ۾ به رڳو ڀَڳل ٽڪندا رئيس؟“
”نه نه، رڳا ڀَڳل نه“ (مرڪي) ”بلڪ اھو اوتارو ’پبلڪ پڪار مرڪز‘ جو ڪم به ڏيندو ۽ سڀني ٻيلن، جبلن ۽ ڀِٽن وارن سان رابطو به رکندو.“
”ڏاڍو سٺو استاد، ڀلا ھاڻي خدا حافظ!“
”چڱو خدا حافظ، سدائين گڏ!“

اڄ 26 رجب جي آھي، ۽ ديھ ڪنگريءَ جي ”ڳوٺ پير پاڳارہ“ ۾ ماڻھن جي ايڏي ته پِيھ آھي، جنھن جي ڪا حد حساب ناھي. بلا مبالغه ٻه- ٽي لک ماڻھو ھوندا، جي 27 رجب صبح جو پنھنجي مرشد جو ديدار ڪرڻ آيا آھن. ھي سڀ پير صاحب پاڳارہ جا مُريد آھن، ۽ سڄيءَ سنڌ، بھاولپور، بلوچستان، جيسلمير، جوڌپور، ڪڇ، ڪاٺياواڙ مان آيل آھن. جيڪي سڀ کان اول آيا، تن کي مسافرخاني ۾ جاءِ ملي، انھن کان پوءِ ايندڙن کي مسجد ۾، ٽين دَس کي مسجد ۽ مسافرخاني جي صحن ۾ ۽ چوٿين دَس کي وري ٻاھر کڙيل اڻ کڙيل زمين ۾!
انھن سڀني ھنڌن تي ماڻھو ماڻھن ۾ ائين سٿيا پيا آھن، جو بلا مبالغه عورت جيڪڏھن ھڪڙو پاسو ورائي ٿي ته پنھنجي مرد کي سامھين، ۽ ٻيو پاسو ورائي ٿي، ته ڪنھن اھڙي مرد کي ڏسي ٿي، جنھن کي ھوءَ بلڪل ڪانه ٿي سڃاڻي؛ پر انھن مان ڪنھن کي به نه پنھنجو جسم ياد آھي، نه پرائو. ھنن جي دل ۽ دماغ تي سجاڳيءَ خواہ ننڊ ۾ صرف اھي خيال، فڪر ۽ سوچون ڇانيل آھن، ته مرشد جي ديدار وقت ويجھي ۾ ويجھو ڪيئن ھجان!
پير صاحب جو ديدار 27 رجب صبح جو 8 وڳي ٿيڻو ھو، پر رات جي ٽئين وڳي کان ئي مشتاقان ديدار ويجھي ۾ ويجھو بيھڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. ھن ڪوشش ۾ اڪثر زالون پنھنجا ننڍڙا ٻار مسجد، ۽ مسافرخاني ۾ ڇڏي ائين بيھي رھيون، جو ڄڻ ته اھي ٻار سندن ھئا ئي ڪونه! ۽ وري سندن سمورو ڌيان مرشد جي زيارت واريءَ ڳڙکيءَ ڏي اھڙي طرح کُتل ھو، جو کين خود پنھنجي جسم جو به ذرو خيال ڪونه ھو، جو سندن چئني طرفن کان نا محرم ماڻھو بلڪل جڙيل ھئا، پر خود انھن نا محرمن کي به ان مھل اھو تصور نه ھو، ته اسان جي بُت سان ڪنھن جوان نازنين جو بُت لڳي رھيو آھي! مطلب ته ڪنھن کي به پنھنجو جسم ذري برابر به ياد نه ھو!
جيئن جيئن ڳڙکي کُلڻ جو وقت ويجھو پئي آيو، مشتاقن جون دليون وڌيڪ ڌڙڪي رھيون ھيون. ٺيڪ اٺين وڳي نقيب آواز ڏنو ’ھوشيار!‘ سڀ مشتاق ايڏيءَ ته خاموشيءَ سان کڙڪيءَ ڏي ڏسڻ لڳا، جو سچ پچ ته ھيڏي ساري مجمع ۾ ڪو ڀڻڪو ٿئي ھا ته به سڀ ٻڌن ھا.
ھاڻي دري کُلي ۽ ھڪ با رعب، وجيھ، خوبصورت چھرو، جنھن جي سِر تي سونو تاج ھو، سو ڏسڻ ۾ آيو ۽ ”ڀيڄ پاڳارا ڀيڄ“ ”ڀيڄ مرشد ڀيڄ“ جو شور پئجي ويو. مَردن خواہ زالن وٽ نقدي، زيور ۽ ٻيو جيڪو به تحفو ھو، سو بي تحاشا دريءَ ڏي اڇلڻ لڳا، انھن پئسن، زيورن، نوٽن ۽ ٻين شين سان اھو سڄو پٽ ڇانئجي ويو. جنھن جي اڳيان ڪامي بيٺا ھئا ۽ ان کان اڳتي وڌڻ جي ڪنھن کي اجازت ڪانه ھئي.
اھو ديدار عام طرح پندرھن منٽ ھلندو آھي، پر اڄ ويھ منٽ ھليو ۽ دريءَ مان آواز آيو:
”مُريدؤ! معتقدؤ! دوستؤ!!“
پير صاحب ان طرح زيارت وقت ڪڏھين به آواز ڪونه ڪندا ھئا، پر اڄ جو خلاف توقع اھو رعب ۽ محبت سان ڀرپور آواز آيو، ته سڀ نھايت خاموشيءَ سان اھو ٻڌڻ لڳا:
”اڄ اسين ڪو تمام ضروري اعلان ڪرڻ وارا آھيون، اھو توجھ سان ٻُڌو!“
ھاڻي خاموشي اڳئين کان به وڌي ويئي، آواز آيو:
”اسين اوھان مان اھي شخص طلب ڪريون ٿا، جي پنھنجو سِر اسان لاءِ وقف ڪن، ۽ جنھن به مھل اسين آواز ڏيون، ھو يڪدم اھو پنھنجي ھٿن سان لاھي کڻي اسان اڳيان رکن. اسين اھو سِر زوريءَ نٿا گھرون، مرشدي رعب سان نٿا گھرون، پر ھڪ يار، ھڪ دوست، بلڪ ھڪ ٻيجل وانگر طلب ڪريون ٿا، جيڪي به اوھان مان راءِ ڏياچ بڻجي، اھو سِر پنھنجي ھٿن سان ڪپي ٿالھ ۾ رکي اسان کي ڏيڻ لاءِ تيار ٿيندا؛ تن کي اسين ’غازي‘ سڏينداسون. انھن ’غازين‘ کي پنھنجو مال، اولاد، لاڳاپا، ڪاروبار، تمنائون سڀ انھي طرح ترڪ ڪرڻا پوندا، جو اشاري تي سر ڪپڻ ۾ ڪابه دير نه ڪن.“
”غازي بڻجڻ لاءِ نڪو مريد جو شرط آھي، نڪو قوم جو؛ نڪو ھندوءَ جو؛ نڪي مسلمان جو، نه عورتن جو، نه مَردن جو- صرف عاقل بالغ ھجڻ جو شرط آھي.“
”غازي بڻجڻ واري کي حضرت طارق عليه الرحمته وانگر ائين ٻيڙا ساڙي اچڻو آھي، جو پوئتي موٽڻ لاءِ ڪابه واھ بچيل نه ھجي.“
”اسان ڪنھن کي به اٻھري ٿيڻ جو حُڪم نٿا ڏيون، بلڪ پورا چاليھ ڏينھن سوچ ويچار لاءِ ڏيون ٿا، اسين انشاءَالله تعاليٰ 7 شوال تي پنھنجي سانگھڙ جي ڀر واري ويھ گڙنگ جي بنگلي تي منزل انداز ٿينداسون. جنھن کي به غازي بنجڻو ھجي سو اتي اچي نالو لکائي!“
”وري به ياد رکجو، ڪنھن تي به زور جبر ناھي، ڪنھن تي ميار ناھي. جيڪو به غازي نه بڻبو، ان جي مان مرتبي، عزت ۽ پيار ۾ ڪا ڪمي ڪانه ٿيندي، نڪو ان جي صداقت تي ڪو حرف ايندو.“
”ھاڻي الوداع، خدا تعاليٰ شل ھميشہ اوھان سان حامي ھجي!“

آواز خاموش ٿيو ۽ ’ڀيڄ پاڳارا‘ جا نعرا بلند ٿيا، مگر انھن سان گڏ اوچتو عورتن جا آواز به آيا ’او اسان جا ڪلھڙا ٿا ڪيھون ڪن‘ ’او اسان جا ٻارڙا ٿا رڙن‘ ’اسان کي واٽ ڏيو‘ ’اسان کي انھن وٽ وڃڻ ڏيو‘. پر ھن ھجوم وٽان واٽ ڪيئن ملي، ماڻھو سڀ اڃا به انھيءَ نُوراني صورت ۾ نظر ڄمائي بيٺا ھئا.
اھي عورتون جي ڪلھڙن ۽ ٻارڙن ڏي واٽ گھري رھيون ھيون، سي ڪي پري ڪين ھئا، صرف 20- 30 فوٽن جي ايتري مفاصلي تي ھئا، جو انھن جي روئڻ جا آواز صاف ٻُڌجي رھيا ھئا؛ ھو اھي رڙيون ته پنجن ڪلاڪن کان ڪري رھيا ھئا، پر سندن مائرون جي پنھنجي بي مثال محبوب جي ديدار لاءِ ديوانيون ھيون، تن کي ھيترو وقت اھي آواز بلڪل ٻڌڻ ۾ نٿي آيا؛ مگر ھاڻي ھو جڏھن انھي نوبت کان نڪتيون، تڏھين ڪلھڙن جون ڪيھون ۽ جگر جي ٽُڪرن جون دانھون به ڪَنن تي پين!
ھيءُ رڙيون سندن ٻاجھاري اڳواڻ جي ڪَنن تي به پھتيون؛ ھينئر اھو ته شمع جي وس کان به ٻاھر ھو ته پتنگن کي پري ڪري سگھن، ان ڪري حڪم ڏنو ويو ته باغ جو دروازو کوليو، مستوراتن کي حڪم ڏيو ته باغ مان چڪر ڪاٽي اچي مسجد ۽ اوطاق ۾ پھچن، يعني 20 فوٽن جي مفاصلي تي پھچڻ لاءِ ٻن ميلن جو چڪر ڏين.... پر ٻيو ڪوبه چارو ڪونه ھو!

شھر سانگھڙ کان ٿورڙي مفاصلي تي ديھ ’گڙنگ‘ شروع ٿئي ٿي. انھيءَ ۾ پير صاحب پاڳاري جي زمينداري آھي، ۽ موجودہ پير صاحب انھي ۾ پنھنجو بنگلو ٺھرايو آھي، جنھن کي ’گڙنگ وارو بنگلو‘ يا ’گڙنگ‘ سڏجي ٿو؛ جيئن ته مُريدن جو تمام وڏو حصو انھيءَ جي آس پاس رھي ٿو، ان ڪري اتي مرڪز ٿيڻ لازمي ھو.
مٿئين اعلان بعد ٺيڪ چاليھن ڏينھن بعد پير صاحب جن اتي اچي منزل افروز ٿيا. ھن مرڪز تي جيئن ته ڳڙکي ڪانه ھوندي ھئي، پاڻ ٿَلھي تي ديدار ڪرائيندا ھئا، ان ڪري مريدن جو ھجوم ھميشہ موجب اتي ڪافي ھو.
دستور موجب صبح جي زيارت بعد اعلان ٿيو، ته ”زيارت ختم، ھاڻي ’غازي‘ پيش ٿين.“
ھاڻي ڪامي ماڻھن کي اٿارڻ لڳا، پر ماڻھو اٿڻ جي نه پيا ڪن؛ اعلان ٿيو، ته ”جيڪي غازين ۽ سرفروشن جو مشاھدو ڪرڻ گھرن، سي ڀَل وھن.“
ڪوبه ڪونه اٿيو، ڀلا اھڙن پتنگن، اھڙن شيرن کي ڏسڻ ڪير نه چاھيندو.
ھن مجمع ۾ رڳو مريد نه ھئا، بلڪ نا مريد، تماشبين ۽ انگريزي سي- آءِ- ڊي جا بھادر به ھئا. ڪنھن کي به روڪ ڪانه ھئي، ڀل ته سڀڪو ڏسي ته پتنگ به ڪي ملڪ ۾ آھن، يا جيتن جو ھجوم آھي:
اوچتو مولودن جي سر ۾ آواز آيو:
سورھيه سر جو سانگو لاھي،
آيا مرد ميدان تي ڪاھي،
سِر ڏنوسين مرشد کي،
پوءِ عيد اسان لاءِ آھي!
ھيءُ مولود جيڪا ٽولي ڳائي رھي ھئي، ان ۾ سڀ مرد ھئا، جن مان ھڪڙو منڊڪائيندو به پئي آيو؛ مرشد سڳوري وٽ پيش ٿي جڏھين سڀ گوڏا جھڪائي ھڪ ھٿ کي ڪنڌ تي ڪاتيءَ وانگر ڪري ويٺا، تڏھين پير صاحب سڳوري انھيءَ منڊڪائيندڙ ڏي نھاري چيو:
”سِر ڏيڻ جو ھوڪو آھي حضور!.... ڀڄڻ جو پروگرام ڪونھي، جنھن ۾ مَنڊا مُنجھي پوندا!“
مرشد فرط مسرت مان اٿيو ۽ انھيءَ کي بي اختيار اچي ڀاڪر پاتائين!
پوءِ نالا پڪاريا ويا، پھريون نالو..... شھزادو وريام ولد بچو بادشاھ!
والد ماجد شھيد ٿيو، پاڻ ورھين جا ورھيه قيد، بند، مارون ۽ سزائون ڏٺائين، عزيز قريب سڀ انھيءَ آزمائش جو شڪار، ڪيترن پيارن جي جدائيءَ جا ڦٽ، مگر انھي کي ٺاھي سينگاري موڪليندڙ ڪير....؟ نوي ورھين جي راڻي سادان! جنھن ھڪ وار وري به بيبي اسماءِ بنت ابوبڪر رضه جو نظارو نروار ڪيو ۽ حضرت عبدالله بن زبير وانگر پياري پُٽ کي به شھادت لاءِ سنڀرائي موڪليو ۽ اڄ عورتن جي مجمعي ۾ ٻَھڪي رھي ھئي!
انھن سابقين الاولين مان ڪي ھيءُ آھن:

1. وريام خاصخيلي
2. متو خاصخيلي
3. حاجي خاصخيلي
4. الھ بچايو خاصخيلي
5. يوسف سنجراڻي (منڊو)
6. امام بخش سنجراڻي
7. خان محمد سنجراڻي
8. ولي محمد سنجراڻي
9. الھ بچايو سنجراڻي
10. صوبدار سنجراڻي
11. سونو سنجراڻي
12. محمد يوسف مھر
13. محبت بھڻ
14. مبارڪ ڪوري
15. ميرو نظاماڻي
16. ھوت نظاماڻي
17. مريد مري مھڪاڻي
18. راڻو مري مھڪاڻي
19. پنھون مري مھڪاڻي
20. بخش موچي
21. حاجي چانگ
22. ڪرم علي چانگ
23. ملوڪ خاصخيلي
24. جيئندو
25. علي شير خاصخيلي
26. مٺو خاصخيلي
27. شيخو راڄڙ
28. محرم ڏاھري
29. عبدالله راڄڙ
30. سھراب راڄڙ
31. دودو ڪوري
32. عثمان ھنڱورو
33. گلو وساڻ
34. جڙيو خاصخيلي
35. ابل ماڻڪاڻي
36. عمر ورياھ
37. ڦوٽو چانگ
38. ھمير ماڇي
39. چاچڙ ٽانوري
40. ميرو نظاماڻي
41. رحيم ھنڱورو
42. غلام علي چانگ
43. مصري چانگ
44. وير جي ٺڪر
45. عبدالحئي جوڻيجو

۽ پوءِ ٻيا به ڪافي ايندا رھيا.

اڄ عشا ۽ ذڪر بعد صرف غازين کي سڏ ھو، پر ٻين ٻڌندڙن کي به منع ڪانه ھئي.
”غازيو! سرفروشو!“
پير صاحب بلند آواز ۾ چيو، ”اوھان تي صد رحمتون ھجن، جو اوھان بنا ڪنھن پروگرام پڇڻ جي پنھنجا سِر پيش ڪيا، ھاڻي اوھان کي کولي ٻڌائجي ٿو ته اھو سرفروشيءَ جو سڏ ڇالاءِ آھي!“


”عزيزو! منھنجا رفيقو!
انسان آزاد پيدا ٿيو آھي..... ۽ آزاديءَ سان رھڻ ھن جي جنم جو حق آھي..... اھو حق ھن جي فطرت سان ائين ئي گڏيل آھي، جيئن رَڳن ۾ رت، ڦڦڙن ۾ ساھ ۽ دماغ ۾ ھوش!
اھو حق، ھن کان جيڪو به کسي ٿو، سو کيس مارڻ کان به وڏو ظلم ڪري ٿو، ۽ انھيءَ ظالم کي نگھوسار ڪرڻ ھر ھڪ آزاد فطرت انسان جو پھريون فرض آھي.... جيڪو به شخص انھي فرض کي نٿو سڃاڻي، انھي فرض جي ادائگيءَ واسطي جدوجھد نٿو ڪري؛ سو زندھ ناھي، بلڪ ھڪ لاش آھي؛ پر سچ پچ ته لاش کان به بدتر آھي، ڇوته لاشن جي بدبوءِ کي ڦھلڻ کان روڪڻ لاءِ ته ھن کي پوربو، ساڙبو، يا ٻوڙبو آھي؛ پر ھيءُ بدُو ته پنھنجي بدبوءِ ھر ھنڌ ڦھلائيندو رھي ٿو ۽ ٻين کي غلاميءَ جي سِلھ ۾ گرفتار ڪندو رھي ٿو.“
”عزيزو! اسان جو پيارو وطن قطعاً آزاد ھو، ھو پنھنجي ڇيڙي نبيري پاڻ ڪندو ھو، پنھنجي اندرين ٻاھرين وھنوارن ۾ آزاد ھو، ته اوچتو سَتن سمنڊن کان پريان، ھڪڙا اھي شخص، جن کي پنھنجن ملڪن ۾ ’غنڊا‘ سڏيو ويندو ھو، سي سامونڊي سُورمن جو روپ وٺي جيئن سڄيءَ دنيا ۾ ڦھليا، تيئن اسان جي مُلڪ ۾ به آيا، ھنن جو قومون ڌار ڌار ھيون؛ سندن نالا پوچوگيز، فرينچ، ڊچ ۽ ٻيا ھئا، پر ڌنڌو سڀني جو ساڳيو ھو، يعني.... غلام سازي!
پوءِ اھي غلام ساز پاڻ پاڻ ۾ به وڙھندا جھڙندا رھيا، آخرڪار منجھانئن ھڪ قوم وڃي رھي، جن کي ”انگريز“ سڏيو وڃي ٿو.
ھيءُ طرح طرح جي فريبن سان اسان جي ھن ننڍي کنڊ ’ھندوستان‘ جي ڌار ڌار ملڪن جي بادشاھن کي اول دوست بڻائي، پوءِ پاڻ ۾ ڦوٽ وجھائي کين زيردست بڻائيندا ويا.
اسان جو مُلڪ ’سنڌ‘ به ھميشه کان آزاد مُلڪ ھو،. ھن انھي تي اول سِکن کان قبضو ڪرائڻ ٿي گھريو، پر اسان جا شيردل ساٿي مجاھد اعظم سيد احمد شھيد رحه ۽ مولانا اسماعيل رحه جي سرڪردگيءَ ھيٺ انھن کي اڳواٽ ئي روڪي سندن ستياناس ڪري آيا، جنھن ڪري اسان جو ملڪ انھن وحشين ظالمن جي وڪڙ کان بچي ويو.
پر..... چالاڪ انگريزن، ھتي جي حاڪمن.... مير صاحبن کي ڦوٽ ۾ مبتلا ڪري، خيرپور جي ميرن کي وطن فروشيءَ تي تي تيار ڪري ڇڏيو، جن وٽن پنھنجو وطن وڪڻي ڇڏيو، مگر اوھان کي معلوم آھي ته اسان جي وڏن اھو وڪرو ڪڏھين به تسليم نه ڪيو ۽ اھو ھڪ عجب تماشو آھي جو عين انھي رياست خيرپور اندر اسان جو ديھ ڪنگريءَ جو ٽڪرو انھن وطن فروشن جي تسلط کان ھميشه آزاد رھيو آھي، جو ڏسي ڏسندڙ ڏندين آڱريون ڏين ٿا. انھي بعد .... اسان جي بھادر بادشاھن ٽالپرن، سان ھنن بلڪل ڌوڪيبازيءَ ۽ فريب سان اوچتي جنگ ڪئي، جنھن ۾ اگرچه اسان جا سنڌي شير، جن ۾ اسان جا مريد به ڪافي ھئا، خوب وڙھيا، ھنن سِر ڏنو.... پر پنھنجي خوشي سان سنڌ ڪانه ڏني. ان طرح انگريزن جي زبردست طاقت ھن ملڪ تي قبضو ڄمايو، پر وقت به وقت اسان جا سنڌي شير انھي فرنگي غلاميءَ مان نڪرڻ لاءِ ھٿ پير ھڻندا رھيا آھن ۽ شاھ صاحب جي ھن قول جا مصداق رھيا آھن ته:
پاڻ ئي ايندو ھوت، پر ڪي تون به ٿج اڳڀري،
متان چوي بلوچ، ته ڪميڻيءَ مان ڪين ٿيو!
اڄ ..... الحمدالله..... اڄ اھو وقت قريب اچي ويو آھي جو اسين ..... اسان کي غلام بڻائيندڙ انگريزن جي حڪمرانيءَ تي ھڪ ڀرپور وار ڪريون، سندن پَير ھن سرزمين تان اکيڙي ڇڏيون، ۽ پنھنجي دل و دماغ کي غلاميءَ جي زنجيرن مان آزاد ڪريون؛ ڇوته انگريز به ھن وقت ٻيءَ عظيم عالمگير جنگ ۾ غلطان آھي، ان ڪري ھندوستان جي سڀني ملڪن، ۽ دنيا جي ٻين سڀني ملڪن ۾ به آزاديءَ جي لھر ڊوڙي ويئي آھي.
انھي موقعي تي مان به چاھيان ٿو ته سنڌ به پاڻ ملھائي، ۽ سندس غلاميءَ جون زنجيرون ڪَٽڻ لاءِ ڪي سرفروش سورھيه وڌي اڳتي اچن..... انھن ئي سروفروشن جو نالو اسان ’غازي‘ رکيو آھي، ۽ انھن جو اھوئي فرض ٿيندو، ته جڏھين به کين وطن جي آزاديءَ لاءِ وطن جي آزاديءَ لاءِ سڏ ٿئي، تڏھن ھڪدم اھو نعرو لڳائي اچي حاضر ٿين ته:
”وطن“..... يا ..... ”ڪَفن“
مگر انھي جي معنيٰ اھا ڪانھي، ته اسين ڪو کين ھڪدم انگريزن سان ڳل پوڻ جو حڪم ٿا ڏيون، بلڪ اھو وطن جي آزاديءَ جو جھاد اسين مناسب موقعي تي، مناسب طور سان شروع ڪنداسون.
تيستائين ھر ھڪ غازيءَ لاءِ مناسب آھي، ته ھو ھر طرح جو جنگي فَن وڃي سِکي، روزانو پريڊ ڪرڻ لازمي سمجھي ۽ پڻ تلوار، بندوق، پستول، مشين گن، دستي بم ۽ ٻيا سڀ موجودہ ھٿيار ھلائڻ سکي، ۽ جيڪي غازي نه آھن، تن کي به سيکاري؛ ڇو ته اھو به امڪان آھي ته انگريزن کي جرمنيءَ جي لڙائيءَ ۾ اھڙي شڪست اچي، جو ھو ھن ملڪ جو انتظام سنڀالي نه سگھن، غنڊا گردي ۽ افراتفريءَ جو دور اچي وڃي، ته اھڙي وقت ۾ ھر ڪنھن شخص کي پنھنجو بچاءُ پاڻ ڪرڻ تي مجبور ٿيڻو پوندو، تڏھين اھا تعليم ۽ تربيت کين لاءِ نھايت ڪارآمد ٿيندي.
اسين عورتن کي به اھو حُڪم ٿا ڪريون، ته ھو عاج جون چوڙيون ڀڃي ڇڏين، اھي ڪنھن به صورت موجودہ زماني لاءِ موزون ناھن؛ بلڪ ھو به مَردن وانگر ساڳيءَ طرح جنگي فن جي تربيت حاصل ڪن، ته وقت سر پنھنجو بچاءُ پاڻ ڪري سگھن.“

جيئن ئي پير صاحب جن جي تقرير پوري ٿي، ھڪ نوجوان وڌي اڳتي آيو ۽ چيائين “حضور! منھنجو نالو به غازين جي لسٽ ۾ لکيو وڃي.“
پاڻ پڇيائون، ”فقير! نالو ڇا اٿيئي؟“
نوجوان جواب ڏنو، ”حضور آءٌ مريد ڪونه آھيان، ان ڪري فقير جو لقب مون لاءِ نٿو سونھي.“
پاڻ کِلي چيائون، ”الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته ’والله الغني وانتم الفقراءِ‘ يعني غني يا بيپرواھ ته ھڪ الله تعاليٰ آھي، باقي اوھين سڀ فقير يعني ان جا محتاج آھيو، انھي حساب سان اسين سڀ فقير آھيون ۽ توکي فقير سڏائڻ ۾ اھم نه ھئڻ گھرجي. ھان، تون مريد نه ھوندي به ڇو ٿو ’غازي‘ بڻجين؟“
”حضور، ھڪ ته انھي ڪري، جو خود اوھان به انھي لاءِ مريد ھجڻ جو شرط نه رکيو آھي؛ ٻيو ته منھنجو رھبر ميان ڪرم علي چانگ به غازي بڻيو آھي، جيڪو رستو انھيءَ جو آھي، سو منھنجو آھي، ڇاڪاڻ ته دنيا ۾ صحيح زندگي گذارڻ جو طريقو مون کي ھن ئي سيکاريو آھي. ٽيون ته آءٌ ھن انگريزي نظام ۽ انگريزي غلاميءَ مان سخت بيزار آھيان، ان ڪري وطن جي آزاديءَ خاطر پنھنجو سِر پيش ڪرڻ گھران ٿو. منھنجو نالو ’گامون‘ آھي ۽ آءٌ ’وساڻ‘ آھيان.“
پير صاحب جن مُرڪي چيو: ”اسين اھو قبول ڪريون ٿا، اسين تنھنجي صاف گوئيءَ مان نھايت خوش آھيون.“
اتي ھڪ واڻيو اڳڀرو وڌي گوڏو جھڪائي چوڻ لڳو، قبلا! ھن يُڌ ۾ ھيءُ واڻڪو سِر به قبول پوي.“
حاضرينن کي ٿوري کِل آئي، پير صاحب به مُرڪي چيو، ”ڀائي، توکي ڪنھن تيار ڪيو؟“
ڀائيءَ گامونءَ ڏي اشارو ڪري چيو، ’منھنجو رھبر ھيءُ نوجوان آھي، مون کي مرڻ ۽ جيئڻ سڀ ھن سيکاريو آھي. منھنجو نالو سڳنو مل آھي، آءٌ ٽنڊي آدم جو ويٺل آھيان، ايشور مون کي سڀ ڪجھ ڏنو آھي، کير پُٽ، مال رزق، عزت آبرو، سڀ اٿم، دنيا ۾ ڪابه تمنا باقي رھيل نه آھي، (کِلي) لٿي پٿي ڪا اوڌر سوڌر رھيل ھئي، ته اھا به ھنن اوھان جي فقيرن پائي پائي وصول ڪرائي ڏني، ان ڪري ڪابه ڳڻتي رھيل ڪانه آھي. چاھيان ٿو ته ديش جي سنتنترتا لاءِ سِر ڏيئي سجايو ٿيان. واڻڪي مِٽي ڏسي سڀ پيا کِلن؛ پر سائين، من ھنن گاجين جي ٽھل ٽڪور چاڪري نوڪري ڪري سجايو ٿيان.“
پير صاحب جن ڏاڍو خوش ٿي سندس ھٿ ھٿ ۾ وٺي چيو، ”صد رحمتون ھجنئي؛ اسان تنھنجو سِر قبول ڪيو؛ اسان جي دعا آھي ته تو ۽ تنھنجي پوين کي ھميشہ ماڻھو ’مٿير‘ سڏيندا. اوھان مان ڪوبه ڪڏھين به ’ڪانئر‘ ٿي نه مرندو!“
ھن کان پوءِ ٻيا به ڪيترائي فقير غازي بڻجڻ آيا، پاڻ فارغ ٿيڻ بعد وري فرمايائون:
”غازي ڀائرو! ياد رکجو، ته ’غلام‘ بڻجي جيئڻ کان ’لاشو‘ بڻجڻ ھزار بار بھتر آھي! مرد سڄيءَ عمر ۾ ھڪ دفعو مرندو آھي، ۽ گانڊو ڏينھن ۾ ڏھ دفعا پيو مرندو آھي!“

غازي تحريڪ جو اوچتو اجراء ھڪ حيرت انگيز ڳالھ ھئي، سڀ کان اول ته ھڪ وڏو سي آءِ ڊي آفيسر پير صاحب سان ملڻ آيو، پير صاحب جن کيس باريابي ڏني، ھن ادب سان پڇيو ته، ”حضرتا! ڇا اھا رپورٽ سچي آھي ته اوھان وطن جي آزاديءَ لاءِ غازي تحريڪ شروع ڪئي آھي؟“
پاڻ مُرڪي چيائون، ”اھا ڪا لڪل ڇُپيل ڳالھ ته ڪانه آھي.“
ھن پڇيو، ”پروگرام ڪھڙو اٿوَ؟“
پاڻ سنجيدگيءَ سان جواب ڏنائون، ”في الحال ته آزاديءَ جا پروانا تيار ڪرڻ، پوءِ جھڙو وقت آيو اھڙو رخ وٺبو.“
”ڇا اوھان جو ڪامورن کي مارائڻ جو پروگرم به آھي؟“
”اڃا تائين ته ڪونھي، پر اسين اھنسا جون ٻڪريون ٿيڻ ڪڏھين به قبول نه ڪنداسون، جيڪو خواہ مخواہ اسان جي ڇيڙ ڇاڙ ڪندو ان کي اسين به اوتري سزا ضرور ڏينداسون.“
”۽ ڪو ڇيڙ نه ڪندو ته؟“
”ته اسين به امن ۾ خال وجھڻ جا خواھان نه آھيون، ھينئر فقط سرفروش تيار ڪري رھيا آھيون، پوءِ به جيڪو پروگرام ھوندو سو کليل ھوندو، لِڪ لڪوٽي نڪا اسان جي وڏن ڪئي، نڪا اسين ڪنداسون.“
آفيسر ھڪ وڏو ساھ کڻي چيو، ”چئبو ته اوھان جو نمونو ساڳيو ”راشٽريه سيوڪ دل“ وارو آھي؟“
”اسين ڪنھن جا پيروڪار نه آھيون، اوھان جي پوليس سدائين اسان سان گڏ رھي ٿي، خود اسان ۾ به اوھان جا سي آءِ ڊي موجود آھن، اسان جو ڪوبه حرف لڪل ناھي، اسين جيڪي پيا ڪريون، سو ھر وقت اوھان وٽ پھچي پيو.“
آفيسر ڳنڀير ٿي چيو، ”مگر پير صاحب! سرڪار کي اوھان جو ھيءُ طريقو پسند نه ايندو.“
”اسين ڪنھن جي پسنديءَ يا نا پسنديءَ سان ٻڌل نه آھيون، جڏھن ته انگريزن کي ست سمنڊ پار ڪري اچي اسان جي ملڪ ۾ من ماني ڪرڻ جي موڪل آھي، ته پوءِ اسان کي به پنھنجي ملڪ ۾ جيئن مناسب لڳندو، تيئن ڪنداسون.“
آفيسر ھڪ شوڪارو ڀري اٿيو ۽ سلام ڪري ھليو ويو. ھن پنھنجي بالا آفيسرن کي سموري گفتگو ھن نوٽ سان لکي موڪلي ته، ”پير صاحب جي تحريڪ بيشڪ خطرناڪ آھي، پر مون کي پَڪ آھي ته پير صاحب کي جيڪڏھن رَؤ ڪري نه ڇيڙبو، ته ھو ڪابه بيقائدگي، ڪابه لاقانوني ۽ ڪوبه وِڳوڙ پيدا نه ڪندو.
منھنجي سمجھ موجب ته پير صاحب انھي ئي موقعي جي تاڙ ۾ رھندو، ته جيڪڏھن انگريزن جا پير ھتان اکڙيا، ۽ ملڪ ۾ افراتفري ٿي، ته يڪدم سنڌ تي قبضو ڪندو.
پر جيڪڏھن ائين نه ٿيو، ته پير صاحب ووٽن وسيلي قبضو ڪندو، لاقانوني ھرگز نه ڪندو.“

حصو ٽيون

تُرت ئي پير صاحب وٽ سنڌ مسلم ليگ جو ان وقت جو روح روان جي ايم سيد وفد وٺي آيو ته ”اوھين مسلم ليگ ۾ شامل ٿيو.“
پير صاحب مُرڪي چيو، ”ڇالاءِ؟“
سيد صاحب چيو، ”ھن لاءِ ته 1940ع جي قرارداد موجب وطن آزاد ڪرائجي.“
پير صاحب ٽھڪ ڏيئي چيو، ”مسلم ليگ ۽ وطن آزاد ڪرائيندي؟ شاھ صاحب مون ته اوھان کي وڏو سياستدان سمجھيو ھو، پر شايد اوھين سياست جي ابجد مان به واقف ڪونه آھيو!“
سيد صاحب پير صاحب سان بي تڪلف ھو، ھن مرڪي چيو: ”۽ اوھين شايد مختلف جيلن ۾ رھي، مختلف سياسي قيدين سان ملي، سڄي سياست ازبر ڪري ويا آھيو.“
”اسين سياست جي ازبريءَ جي دعويٰ ته ڪانه ٿا ڪريون، پر جيڪا جماعت سڀ ڪجھ انگريزن جي مشوري سان ڪري، جنھن ۾ سمورا سر، خانبھادر، وڏيرا ۽ سيٺيون ھجن، سابه ڪري آزاديءَ جي دعويٰ، ته پوءِ ته ڍاڪئون ئي پَڪو!“
شاھ صاحب سنجيدو ٿي چيو: ”ڏسو، اسين ته اسيمبليءَ ۾ به تُرت پاڪستان جي آزاديءَ جو ٺھراءُ بحال ڪرائينداسون.“
پير صاحب ٽھڪ ڏيئي چيو: ”بس اوھان ٺھراءُ بحال ڪرايو، ۽ انگريزن اوھان کي آزادي ڏيئي ڇڏي! شاھ صاحب! ياد رکو، انگريز اول ته پاڪستان ڏيندا ئي ڪونه، پر جي ھندو ٺاھ تي نه آيا، ۽ ڪجھ ڏنائون کڻي، ته اھو پاڪستان اھڙو ھوندو، جنھن جي واڳ ڪيترائي ورھيه ته وري به انگريز جي ھٿ ۾ رھندي!“
سيد صاحب ٿورو جوش ۾ اچي چيو، ”اسان ھن کي پنھنجي آزاد مُلڪ ۾ ڪوبه دخل رکڻ نه ڏينداسون.“
پير صاحب ٽھڪ ڏيئي چيو، ”۽ اوھين ھوندؤ ڪٿي؟ ڇا ان وقت تائين به اھا واڳ اوھان جي ھٿن ۾ ھوندي؟ شاھ صاحب! ڀُليل آھيو، وڙھڻ لاءِ اوھين ھوندؤ، ۽ فتح وقت واڳون انھن جي ھٿن ۾ ھونديون، جي انگريزن جا ازلي غلام ھوندا؛ اوھان کي کير جي مک وانگر ڪڍي ڦٽو ڪيو ويندو، بلڪ شڪ ناھي، جو جيل ۾ به رکيا وڃو! جيڪڏھن زندگي آھي ۽ اسان جي پيشنگوئي سچي نڪري، ته پوءِ ٻڌائجو ته سياست مان گھڻو ڪير ٿو ڄاڻي، اوھين يا اسين!“
”انشاءَالله تعاليٰ، اسين ته ”وطن يا ڪفن“ حاصل ڪنداسون؛ پر اوھين پيا ڏُکن ڏوراپن وارا ڪتاب ڪڍندا!“
شاھ صاحب چُپ ٿي ويو، ھو خاموشيءَ سان خدا حافظ ڪري پوئتي روانو ٿيو.

ھاڻي غازي تحريڪ جو اثر پير صاحب جي سڀني مريدن ۾ پھچي ويو، ھر ڳوٺ ۾ پريڊون ۽ جنگي مشڪون شروع ٿي ويون، اڪثر عورتن به ٻانھيون ڀڃي پريڊون ڪرڻ ۽ ھٿيار ھلائڻ جي تربيت حاصل ڪرڻ جي مھم شروع ڪئي، افواھ ته اھي ھلندا ھئا ته پير صاحب مکيءَ ۾ ڪي بنگالي انقلابي وھاريا آھن، ھٿيارن جا ڪارخانا کولايا آھن، مگر حقيقت ۾ اھو صحيح نه ھو، البت اھو ضرور صحيح ھو، ته جيئن قبائلي پٺاڻ ھميشه سنڌ ۾ پيا ھٿيار وڪڻندا آھن، تيئن ھينئر انھن جو ڪاروبار ذرا وڌيڪ چمڪڻ لڳو، ڇوته جنھن شيءِ جي طلب گھڻي ٿيندي آھي ۽ اگھ به سٺو پيو ملندو آھي، اھا واپاري پاتال مان به ڳولي ھٿ ڪري ايندا آھن، پوءِ اھو به ٿيڻ لڳو ته ٿوري گھڻي مرمت ڪرڻ وارا به اچڻ لڳا، ۽ حُر ايراضيءَ جا لوھار به اھڙي ٽريننگ حاصل ڪندا رھيا.
۽ اھا به حقيقت ھئي، ته پير صاحب جو ڪوبه فوري طور ھنگامي جو پروگرام ڪونه ھو، ھن يقيناً انھي ئي موقعي لاءِ سڀ تياري پئي ڪئي، جو اڳتي ھلي اچڻ وارو ٿي سمجھيائين.
پير صاحب جي ھن تحريڪ جي خبر نواب شاھ جي فقير ملھار خاصخيليءَ کي به پھتي؛ ملھار فقير جي وڏن پھرينءَ ۽ ٻيءَ حُر ھلچل ۾ وڏيون قربانيون ڏنيون ھيون، وڏيون سختيون سٺيون ھيون؛ خود ھو پاڻ به انھي ھڪ لوڙھي ۾ پيدا ٿيو ھو، جنھن جھڙا ڪيترائي انگريزن برپا ڪري انھن ۾ حر خاندانن کي نظربند رکيو ھو. ھن جي مطالع مطابق ھيءَ ھلچل حرن لاءِ تباھ ڪندڙ ھئي، سو بنا ڪنھن ھٻڪ جي وڃي پير صاحب وٽ حاضر ٿيو، ۽ ڪنھن به رک رکاءَ کان سواءِ، ھن رعبدار ۽ جفاڪش، ھستيءَ کان آزاديءَ سان ڳالھائڻ جي اجازت حاصل ڪري، ھن تحريڪ ۾ پيش ايندڙ تباھيءَ ۽ مصيبتن جو نقشو ڇڪڻ لڳو.
پير صاحب سڀ خاموشيءَ سان ٻڌي چيو، ”بس؟“
ملھار فقير چيو: ”حضور، ڏھ پندرھن ھزار ماڻھو مرندا، لک مُنو جيلن ۾ پوندا، پنج اٺ لک دربدر، خاڪ بسر، بي گھر ٿيندا، پوليس ۽ ملٽريءَ کان بي انداز سختيون ٿينديون.“
پاڻ فرمايائون: ”بس؟ ايتروئي؟“
ملھار فقير ادب سان چيو: ”اھو ٿورو آھي حضور؟“
پير صاحب جواب ڏنو: ”اھا ساڳي، بلڪ انھي کان وڌيڪ حالت انگريز پاڻ به ھندوستانين سان ڪندو، چاھي ھو کَٽي چاھي ھارائي، پر ڪنھن نه ڪنھن حيلي ھو اڌ ڪروڙ ھندو مسلمان مارائيندو، ٻنھي ڌرين جون لک ڏيڍ عورتون تين وار ڪرائيندو، ٻه- ٽي ڪروڙ ماڻھو دربدر خاڪ بسر ڪرائيندو- ۽ اھو ضرور ٿيندو- چاھي اسان زندھ رھون يا نه رھون، پر جيڪي زندھ ھوندا، سي اسان جا ھي حرف ضرور صحيح ڏسندا. پوءِ فرق اھو ٿيندو، ته ٻين سان ٻڪر ٻوساٽ ٿيندي، ۽ اسين پنھنجي ڪوٽا پنھنجي خوشيءَ سان حاصل ڪري، مجاھدن ۽ شھيدن ۾ شامل ٿينداسون.“
”مگر فقيرو! اسان مان جيڪي زندھ رھيا، سي ڏسندا ته چند سالن بعد سندن آدم شماري گھڻو وڌيل ھوندي، سندن ملڪيتن ۾ اٿاھ برڪت ھوندي، ۽ نيٺ- نيٺ ھو انگريزن ۽ سندن ڇاڙتن جي غلاميءَ کان آزاد ھوندا.“
”پيارا ملھار فقير، اسان جي توتي ڪابه ميار ڪانھي، تون مجاھد آھين، مجاھدن منجھان آھين، پر تون ايڏو ته سختين جو سيڪيل آھين، جو وڌيڪ تباھيءَ لاءِ تيار ناھين؛ تون ڀلي پنھنجي پر ۾ ٻين کي به شامل ٿيڻ کان ھٽائيندو رھج؛ اسين نٿا چاھيون ته ڪوبه مڇر اٻھرو ٿي اچي پتنگ بڻجي. ۽ ڪجھ لھس اچڻ تي ڀڄي پوئتي وڃي ڪري. اسان کي فقط اھي ساٿي گھرجن، جي موت سان اھڙي ئي محبت رکن، جھڙي ٻيا زندگيءَ سان رکن ٿا.“
ھاڻي پير صاحب پُر جلال آواز ۾ چيو: ”۽ انشاءَالله تعاليٰ، جيڪڏھن اسان جي قسمت ۾ به شھادت لکيل ھوندي، ته سڀ اسان کي مُرڪندو موڪلائيندو ڏسندا، ڪڏھين به اسان جي وار مان به بزدليءَ جي بوءِ ڪانه نڪرندي!“

جيئن ئي غازين جي ڀرتيءَ جي خبر پکڙي، سڀ کان اول ھندو ميمبر ۽ وزير پريشان ٿي ويا. مسٽر نھچلداس جي بنگلي تي ھڪ اھم ميٽنگ ٿي، جنھن ۾ سمورا ڪانگريسي ھندو ميمبر اچي گڏ ٿيا ھئا.
ھن ميٽنگ ۾ وڏا بحث مباحثا ھليا؛ پر آخر ڪِن سمجھدار ۽ سانيتڪن ليڊرن مناسب ائين ٿي سمجھيو، ته پير صاحب سان ملجي ۽ سندن خيالات معلوم ڪجن.
پير صاحب انھن لاءِ اڻ واقف نه ھو، بلڪ جيئن ئي پاڻ آزاد ٿي آيل ھو، سندس ميل جول مسلم ليگين کان وڌيڪ ڪانگريسين سان ھو، ڇاڪاڻ ته پاڻ ھنن کي انگريزن کان وطن آزاد ڪرائڻ جو خواھان سمجھندو ھو، ان ڪري سندن عزت به ڪندو ھو؛ ساڻن محبت به ڪندو ھو، سندن کاڌي، چرخي خدمت خلق وغيرہ جي پروگرام کي به پسند ڪندو ھو، البت سندن طريقهء ڪار سان اختلاف ھوس. پير صاحب ڪڏھين به ھندو مسلم ويڇي جو حامي نه رھيو ھو، ۽ نه انھيءَ تفريق کي ھمٿائيندو ھو؛ خاص طرح ھن ڪري، جو ڪيترائي ھندو به سندن مريد ھئا، ۽ اھا ڳالھ ڪا نئين ڪانه ھئي، سنڌ ۾ اھو ھندو مسلم زنگ جو دؤر ته شڌي ھلچل کان پوءِ شروع ٿيو نه ته اڪثر ھر مسلمان پِير جا ھندو مُريد آھن، ۽ ڪن ھندن ۾ ته مسلمانن کي سَڱ ڏيڻ جا رواج به ھئا، جي اڃا تائين آھن. پير صاحب سان ملاقات جي تجويز ڪثرت راءِ سان بحال ٿي ۽ برک ڪانگريسي ليڊرن جو وفد سانگھڙ روانو ٿيو.

اڄ گڙنگ جي بنگلي تي ڪجھ خاص اھتمام ڏسجي ٿو. شھر سانگھڙ کان وٺي بنگلي تائين ٿوري ٿوري مفاصلي تي مخفي طرح ھٿياربند حُر بيٺل آھن، خود بنگلي جي آسپاس به اھو مخفي پھرو چالو آھي ۽ بنگلي وٽ ته تمام چوڪس پھريدار بيٺل آھن. معلوم ٿئي ٿو ته پير صاحب سان ڪي خاص ملاقاتي ملڻ لاءِ اچڻا آھن. مقرر وقت تي ٻه جيپون ڏسڻ ۾ آيون، جن مان گانڌي ٽوپين وارا ڪانگريسي لٿا. ھنن ۾ برک ليڊر ڊاڪٽر چوئٿرام، سندس ڀاءُ مسٽر شامداس، پروفيسر گھنشام، مسٽر سڌاوا، سيٺ سيتلداس ۽ ٻيا به ڪي ھئا. منجھن شايد ھڪ ٻه مسلمان به ھئا، مگر گانڌي ٽوپي ۽ ھڪ جھڙي لباس سبب پتو ڪونه ٿي پيو ته ڪير ھندو آھي ۽ ڪير مسلمان. جيپون بيٺيون ته ٻه حُر اڳتي وڌي آيا، کين سلام ڪيائون ۽ چيائون، ”بادشاھ اوھان جو منتظر آھي.“
”بادشاھ ڪير؟“ ھڪ ڪانگريسيءَ وائڙو ٿي پڇيو.
”حُر پنھنجي مرشد کي ’پير سائين بادشاھ‘ سڏيندا آھن.“ سيٺ سيتلداس وراڻي ڏني، ”اھو لقب ڪو ھاڻي ڏنل ڪونه آھي، مگر ھميشه کان ھو ائين چون ٿا.“
”ٺيڪ آھي“، ”ٺيڪ آھي“ چئي سڀ اڳتي ھليا. ھڪڙو ميمبر صاحب ڌُوتيءَ جو پلئه جھلي پريشان ٿي چوڻ لڳو: ”وڃون ته شينھن جي غار ۾ ٿا، ھي حُر اتيئي کڻي سڀني کي پورو ڪن ته پوءِ؟“
سيٺ سيتلداس جواب ڏنو: ”اھا اڻ ٿيڻي آھي؛ حرن وٽ ڪوبه مھمان ھوندو آھي ته اُن جو وار به ونگو نه ٿيندو آھي، ھو ھن تان اول پنھنجا سِر قربان ڪندا آھن.“
ڊاڪٽر چوئٿرام مرڪي چيو: ”اسان جا اڳواڻ خونخوار انگريزن وٽ ويندي به نه گھٻرائبا آھن، توھين پنھنجي ديسي ليڊر وٽ ويندي پيا گھٻرايو؟“
ھاڻي ھو بنگلي ۾ پھتا؛ پير صاحب مُرڪي سندن مرحبا ڪئي، ھُنن لاءِ شربت پاڻي آيو. خوش خير عافيت بعد پير صاحب کانئن اچڻ جو مقصد پڇيو، پروفيسر گھنشام چيو: ”پير صاحب! اسين اوھان جي نئين تحريڪ ’غازي‘ بابت پڇڻ آيا آھيون.“
پير صاحب مُشڪي جواب ڏنو: ”ھيءَ تحريڪ ڪا نئين ڪانه آھي، اسان جي جماعت جا ھميشه کان چار حصا رھندا آھن؛ ھڪڙا ’سالم‘- جي بلڪل عام ڪاروبارين جي زندگي بسر ڪندا آھن، ۽ ھنن ۽ ٻين پيرن جي مريدن ۾ ڪوبه خاص فرق نه ھوندو آھي.
”ٻيا ’فرق وارا‘، جي ھر حالت ۾ بنا ڪنھن پڇڻ جي ’اطاعت امير‘ اڳيان سِر جھڪائيندا آھن ۽ حافظ شيرازيءَ جي ھن بيت تي عمل ڪندا آھن ته:
به مي سجادہ رنگين ڪن، گرت پيرِ مغان گويد،
ڪه سالڪ بي خبر نبود، زراہ و رسم منز لھا.
ھي ئي فرق وارا آھن، جن کي عام طرح ’حُر‘ سڏيو ويندو آھي، ۽ ھنن جو اھو اصول ھوندو آھي، ته پنھنجن کان سواءِ ٻئي ڪنھن جو به اوبارو مرڻ گھڙيءَ تائين نه پيئندا آھن.
انھن فرق وارن ۾ ڪي شخص پنھنجي رضا خوشيءَ سان پنھنجي ھر چيز مرشد جي سمجھندا آھن؛ جڏھين به زيارت نصيب ٿيندي اٿن، تڏھين جيڪي به ھٿ ايندو اٿن، سو مرشد تان قربان ڪندا آھن. ھو ھونئن به ڪا ملڪيت پنھنجي نه سمجھندا آھن ۽ جيڪي به وٽن ھوندو آھي، سو جماعت جو ليکبو آھي ۽ وري جماعت به ھنن کي ڪابه ضرورت پوندي آھي، ته ڏيندي ڪانه ڪيٻائيندي آھي. ھنن کي ’تارڪ‘ يعني دنيا ترڪ ڪندڙ سڏبو آھي.
انھن سڀني مان ھڪ چونڊ گروھ ’غازي‘ سڏبو آھي، جو مرشد جي اشاري تي سر قربان ڪرڻ ۽ دشمن سان جھاد ڪرڻ لاءِ ھميشه تيار رھندو آھي. ھيءُ ٽولو ھن کان اڳ ارڙھين صديءَ جي شروع ۾ سيد احمد شھيد رحمته الله عليه سان جھاد ڪرڻ لاءِ منظم ڪيو ويو ھو، جنھن کي ڪافي وقت گذري ويو ھو ۽ سندس ڪا خاص تنظيم ڪانه رھي ھئي؛ اسان وري ھن جي تجديد ڪئي آھي، يعني کيس نئين سر منظم ڪيو آھي.
ڊاڪٽر گھنشام: ”ڇاجي واسطي؟“
پير صاحب: ”پنھنجي وطن کي انگريزن کان آزاد ڪرائڻ لاءِ.“
ڊاڪٽر چوئٿرام: ”پوءِ اھو ئي ته ڪانگريس جو به مقصد آھي نه؟“
پير صاحب: ”ان ڪري اسين به ڪانگريسين کي عزت ڏيندا آھيون ۽ سندن ڪي اصول مثلاً کاڌِي پائڻ، سادو گذر، مصيبتن کي برداشت ڪرڻ، سرگرم عمل رھڻ، امن پسندي وغيرہ کي اسان به پنھنجي مريدن لاءِ لازم بڻايو آھي.“
ڊاڪٽر: ”پوءِ ڇونه ٿا ڪانگريس ۾ شامل ٿيو؟“
پير صاحب: ”ھر ڪنھن جي ڪم ڪرڻ جو طريقو پنھنجو ھوندو آھي؛ اسان کي ڪانگريس جي ڪيترين ڳالھين ۽ طريق عمل سان اختلاف آھي؛ ازان سواءِ اسين پنھنجي تحريڪ جو دائرو فقط انھن علائقن تائين محدود رکڻ گھرون ٿا، جنھن ۾ سنڌي ٻولي ڳالھائي ۽ سمجھي وڃي ٿي ۽ اسان انھيءَ کي ”سنڌ مُلڪ“ سمجھون ٿا؛ ان ڪري اسان فقط سنڌ کي ئي آزاد ڪرائڻ پنھنجي منزل مقصود مقرر ڪئي آھي؛ ٻين ملڪن سان اسان جو ڪو خاص واسطو ڪونھي، اھي پاڻ ڄاڻن.“
سيٺ سڌوا: ”مگر پير صاحب، ھن زماني ۾ ھندوستان جي يڪ وجوديءَ کي ٽوڙي، ھر ڪنھن ٽڪري جو پنھنجي پنھنجي مُنھن ڪوشش ڪرڻ ڪيئن صحيح چئي سگھجي؟“
پير صاحب: ”ھندوستان ھڪ مُلڪ ھرگز ناھي، بلڪ ھڪ ننڍو کنڊ آھي، جنھن ۾ ڌار ڌار ٻولين وارا مڪمل ملڪ آھن؛ اھي ھميشه فيڊريشن يعني وفاق جي صورت ۾ رھندا ھئا، جن کي انگريزن اچي صوبا بڻايا؛ جنھن ڳالھ کي اسين صحيح نٿا سمجھون ۽ جيئن يورپ کنڊ ۾ 25-30 ملڪ آھن، تيئن ھتي به ڪم از ڪم 15-20 ملڪ ھجڻ اسان جي خيال موجب مناسب آھي.“
ڊاڪٽر چوئٿرام: ”پر ائين ته ڀارت جو اتحاد ٽُٽي پوندو نه؟“
پير صاحب: ”ٽُٽندو نه، بلڪ مضبوط ٿيندو، فيڊريشن يا وفاق وسيلي، نه فقط اھي سڀ ملڪ پاڻ ۾ متفق ٿي سگھن ٿا، بلڪ ٻيا آسپاس وارا ملڪ مثلاً برما، سيلون، سينگاپور، افغانستان وغيرہ به ان ۾ شامل ٿي سگھن ٿا. اھوئي طريقو آمريڪا ۾ به مفيد سمجھيو ويو آھي، ۽ روس به انھي کي ئي صحيح ٿو سمجھي. ائين نه ڪرڻ ڪري ئي گذريل جنگ ۾ اسان جي ترڪ سلطان صاحب عرب کان ايڏي ته مار کاڌي، جو بادشاھي ئي برباد ٿي ويس.“
ڊاڪٽر: ”ٺيڪ آھي، پوءِ توھين ڪانگريس ۾ شامل ٿي انھن خيالن وارو گروپ ٺاھيو نه؟“
پير صاحب: ”ڪانگريس ۾ ھڪ طبقو اھڙو با اثر آھي، جو ڪنھن گروپ کي سَھندو ئي ڪونه؛ مسٽر سڀاش چندر بوس جو مثال انھي لاءِ ڪافي آھي، جنھن کي ڪَڪ ڪري نيٺ ’فارورڊ بلاڪ‘ ٺاھڻ تي مجبور ڪيو ويو.“
پروفيسر گھنشام: ”ته چئبو ته اھو افواھ صحيح آھي ته جيلن ۾ اوھان جي ملاقات انھن فارورڊ بلاڪين سان ٿي، جنھن ڪري اوھين انھن جي اثر ھيٺ اچي ويا آھيو.“
پير صاحب: ”اسان جون انھن قيدين سان ملاقاتون ته بيشڪ رھيون آھن، پر اسين انھن جي اثر ھيٺ نه آيا آھيون، نه اينداسون.“
مسٽر شامداس: ”پوءِ توھان ھيءَ ڌار ديڳڙي ڇو ٺاھي آھي؟ لٿي پٿي مسلم ليگ سان ڇونه ٿا ملو؟“
پير صاحب: ” (کلي) يعني توھين اسان جو ڪنھن آل انڊيا جماعت سان ضرور جڪڙجڻ چاھيو ٿا؟“
شامداس: ”ھا، بيشڪ، جماعتن جو پاڻ ۾ اتحاد ٿيڻ آسان آھي، مگر ھينئن جدا تحريڪ ھلائڻ مناسب ناھي.“
پير صاحب: ”ڪھڙيءَ سياست ۾ انھي جي منع آھي؟“
شامداس: ”منع ته ڪانھي، پر اسان جي ڀائرن کي انھي جماعت مان ڏاڍو خوف آھي.“
پير صاحب ھاڻي گنڀير ٿي چيو: ”خوف ۽ اسان مان؟ ڇا، اوھان کي اھو وسري ويو آھي ته منزل گاھ فسادن وقت اسان جي ئي جماعت ھئي، جنھن بنا ڪنھن مطلب جي ھندن جو ھر طرح بچاءُ پئي ڪيو؟“
ڊاڪٽر: ” (ڪنڌ لوڏي) سو ته ٺيڪ آھي، پر ته به اسان جا ھندو سيٺيون اوھان کان ڏاڍو ھراسان آھن.“
پير صاحب: ”نه فقط ھندو سيٺيون، بلڪ مسلمان سيٺيون ۽ زميندار به؛ مگر سڀ نه، بلڪ جيڪي بدڪار آھن، ٺڳ آھن، عوام جا ڦريندڙ آھن. بيشڪ اسان جي جماعت عوام تان ظلم لاھڻ جي ڪوشش ڪندي آھي، ڇا اوھان کان اوھان جي سيٺين جا ڪارناما ڳجھا آھن؟ ڇا اوھان کي معلوم ناھي ته ھنن مسلمانن جون ڪيتريون ئي ملڪيتون دغا، فريب، ويساھ گھاتي ۽ رشوت خوريءَ سان ڦٻايون آھن؟“

پير صاحب جي ھيءَ تقرير ٻڌي ڪيترن ئي سيٺين جو منھن لھي ويو، پير صاحب وري سيٺ سيتلداس ڏي مُھڙ ڪري چيو: اجھو ھن سيٺ کان پڇو، ڇا اھو صحيح ناھي ته سندس حُر ھاري سندس ڪيڏا نه وفادار ۽ مھل تي جان ڏيندڙ آھن؟“
ڊاڪٽر چوئٿرام: ”آھي ته اھو برابر، پر ھن کي به انھن مان خطرو محسوس ٿئي ٿو.“
سيٺ سيتلداس رڙ ڪري چيو: نه نه، بلڪل نه، حُر ته اسان جا دوست آھن.“
پروفيسر گھنشام ڏانھنس نھاري چيو: ”سيٺ صاحب! اھا ٻيائي نٿي سونھي؛ پرپٺ ته اوھين سخت رڙيون ڪريو ٿا، اڄ پير صاحب وٽ ئي مدعي سڀ روبرو آھيون، ڇونه ٿا کُلو؟“
سيٺ سيتلداس جي منھن جو پنو ئي لھي ويو، چوڻ لڳو: ”اوھان کي غلط فھمي ٿي آھي، انھي باري ۾ مان پير صاحب سان پنھنجي منھن به ڳالھائي سگھان ٿو. اوھين مجموعي مقصد تي اچو، ڇڙوڇڙ ڳالھيون ڇڏي ڏيو.“
پير صاحب مٿس ھڪ خاص نظر وجھي ڊاڪٽر چوئٿرام کي چيو: ”ڊاڪٽر صاحب، وطن جي آزاديءَ جي اھم مقصد تي اسين متفق آھيون، البت اسان جون راھون جدا جدا آھن، ۽ اوھان ڪانگريسين جي اھا پاليسي بلڪل خراب آھي جو پاڻ کان سواءِ ٻئي کي اصل برداشت نٿا ڪريو. اھا جمھوري سياست ناھي؛ بلڪ ڊڪٽيٽرشپ آھي ۽ انھي ڊڪٽيٽرشپ ئي دنيا جو امن خطري ۾ وڌو آھي. ’جيئو جيئڻ ڏيو‘ اھوئي جمھوريت جو بنياد آھي.“
مسٽر سڌوا: ”خطا معاف، پير صاحب؛ اوھين به پنھنجي جماعت جا اختلافي گروھ برداشت ڪندا آھيو؟“
پير صاحب: ”ڇونه؟ اجھو اسان جي وفادار حرن ۾ ھڪ گروھ ’ملھار فقير‘ جو آھي، جو اسان جي طريقه عمل سان سخت اختلاف رکي ٿو، مخالفت ۾ پرچار ڪري ٿو، ڇا اسان ھن کي ڪڏھن روڪيو يا تڪليف ڏني آھي؟“
سڌوا: ”ڀائي، مان ته سڌو سنواٽو ماڻھو آھيان، ھر ڪنھن کي منھن تي سچ چئي ڏيندو آھيان.... “
پير صاحب: ”۽ اسان به اھڙن سچ چوندڙن کي پسند ڪندا آھيون، بشرطيڪ سندن نيت نيڪ ھجي.“
سڌوا: ”پوءِ اھو ڇو ٿو ٻُڌجي ته اوھان ڪيترائي مولوي مارائي ڇڏيا آھن؟“
پير صاحب: ”بيشڪ اسان جي جماعت مان ڪن پنج اٺ خون ڪيا آھن، ۽ ھڪ ڳوٺ ته سڀني باشندن سميت ساڙيو اٿن؛ مگر ڌڻي شاھد آھي ته اسان جو انھي ۾ ڪو ھٿ ڪونه آھي، نڪي اسين انھي کي پسند ڪريون ٿا. پر سڌاوا صاحب، پنجن لکن ماڻھن ۽ سندن دوستن جا ڪي شخصي مسئلا به ٿين ٿا، جن کي ھو شخصي طرح ئي حل ڪن ٿا. اھي جيڪي به خون ٿيا آھن، سي رڳو جماعت وارن نه ڪيا آھن، بلڪ ٻيون اھي ڪافي ڌريون به ھنن سان شامل آھن، جن کي مجموعي طرح تڪليفون ھيون، مثلاً: اوھين ٻڌايو ته ڇا، اوم منڊليءَ وارن جا مقصد صحيح نه ھئا؟ ڇا دادا ليکراج ۽ سندس ڌيءَ راڌي نھايت فراخ دل انسان نه آھن؟ پر جڏھين تمام گھڻي عوام ھنن کي برداشت نه ڪيو، تڏھين خود ڪانگريس به ھنن جي مخالفت ڪئي؛ ساڳيءَ طرح ڍوري ناري طرف ھڪ شخص به ھڪ زالن مردن جي گڏيل روحاني منڊلي قائم ڪئي، ۽ سچ ڪوڙ جي خبر خدا کي، مگر آسپاس جو سمورو عوام ھن جي اھا منڊلي سھي نه سگھيو ۽ سندن چوڻ ھو ته اتي آزادانه عيش ۽ مستيون ھلن ٿا. پوءِ اسان جي علم ۽ اشاري کان سواءِ آسپاس جماعت جي ڪن فردن، ٻين ماڻھن سان گڏجي ھن جي سڄي ويھارو ماڻھن جي ساٿ کي ساڙي ڇڏيو. پوليس جاچ تي ويئي ته لکن جا نوٽ سڙيل ۽ سڄا ڏٺائون، سيرن جي منھن ڳريل سون ڏٺائون، خونين ھڪ پائيءَ کي به ھٿ نه لاٿو ھو. بيشڪ ھنن عورتون به ساڙيون، پر ڪنھن ۾ بري اک نه وڌائون. آسپاس جو ڪو فرد به اسان وٽ فريادي نه آيو؛ جنھن مان سمجھجي ٿو، ته اتي جي عوام جي وڏي اڪثريت ھن خوني تماشي مان خوش ھئي. ٻڌايو، اسان ڇا ڪريون؟“
ڊاڪٽر چوئٿرام: ”اھي خبرون اسان به ٻڌيون آھن. ڀائي، مان ته انھي خونريزيءَ جو سخت مخالف آھيان، پر ايترو سمجھان ٿو، ته جيئن اسان ۾ به انقلابي پارٽيون تيئن اوھان ۾ به ھونديون، پر خير، وٺو ڳالھ جي ڳاٽي کي، ٻڌايو، اوھان جو پروگرام ڪھڙو آھي؟“
پير صاحب: ”في الحال ته ڪوبه پروگرام مقرر نه ڪيو ويو آھي، غازين کي فقط تيار رھڻ ۽ جماعت کي تيار رکڻ جو حڪم ڏنل آھي. وڌيڪ سمورو پروگرام جنگ جي حالتن تي منحصر آھي؛ ھڪ امڪان اھو آھي، ته انگريز بريءَ طرح ھارائي ڀڄندا، ملڪ ۾ افراتفري ھوندي، ان وقت اسان جا غازي ملڪ ۾ امن امان قائم رکندا، چڱي حڪومت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا. ٻيو امڪان اھو آھي ته انگريز ھارائيندا ته ڪونه، پر ڪمزور اھڙا ٿيندا، جو ھن ملڪ کي لاچار ٿي آزادي ڏيندا.
مگر ڪنھن نه ڪنھن حيلي پاور سمورو پنھنجي قبضي ۾ رکندا؛ ان وقت به اسان جي جماعت پوري زور شور سان ھنن کان پاور کسڻ لاءِ اٿندي؛ منجھن سخت خونريزي وجھندا، ته جيئن پاڻ سلامتيءَ سان نڪري وڃن؛ ان وقت به اسان جي جماعت انھي خونريزي کان سنڌ کي بچائڻ لاءِ ھر طرح جون قربانيون ڏيندي؛ جيئن اوھان کي معلوم ھوندو ته منزل گاھ فسادن وقت اسان جي جماعت پنھنجي جان تي کيڏي به سندن تسلط ھيٺ رھندڙ ھندن جو وار ونگو ٿيڻ به نه ڏنو.“
سڌوا: ”(ڪنڌ لوڏي) سو ته صحيح آھي، سورنھن آنا سچ آھي؛ مان وٽ به ڪيترن ئي ھندن اھو مڃيو آھي.“
پير صاحب: ”مگر اوھان جا اڪثر ھندو ڀائر اھڙا ته احسان فراموش آھن، جو انھي ھوندي به اسان جي عروج کان ڇرڪندا رھن ٿا.“
ڊاڪٽر چوئٿرام: ”بس، اھائي پوائنٽ آھي، جنھن تي بحث ڪرڻ گھرجي. پير صاحب! ڀلا اھو اکين ڏٺو تازو مشاھدو ٿيڻ بعد به ھو ڇو ٿا اوھان جي جماعت کان ڇرڪن؟“
پير صاحب ٽھڪ ڏيئي چيو: ”اھو ته سندن اندر ۾ جھاتي پائي ڏسو، سندن سؤ سالن جا ڪرتوت ڏسو؛ آخر اُرھ زورايون، ظلم، فريب، ويساھ گھاتيون، حق غضبيون سدائين ته ڪين ڦٻنديون؟ ڀلا اھو به ته ٻڌايو ته يو. پي. سي. پيءَ ڏي مسلمان ڇو ٿا ڪانگريسين کان ڊڄن؟ اسان رک رکاءُ ڪونه ٿا ڪريون، اجھو اسان جي دوست سيتلداس کان پڇو، ته پئسي ۽ ھلندي جي زور تي مسلمانن جون ڪيتريون لڄون ھٿ ڪيون اٿس؟“
سيٺ سيتلداس جي منھن جو پنو لھي ويو ۽ چيائين: ”مگر پير صاحب! جتي راڄ واڙا ھوندا آھن، اتي ضرور ڍيڍ واڙا به ٿيندا؛ پر مان ڪڏھين به اوھان جي ڳالھ کان ٻاھر ويو آھيان؟“
پير صاحب: ”۽ اسان کي به جنھن ڳالھ جو فرياد نه ملندو آھي، انھي ۾ اسان به ڪڏھين دخل ڏنو آھي؟ اسان ۽ اسان جي جماعت مھلن ۾ اوھان جي مددن کان به ڪڏھين ڪيٻايو آھي؟ مگر سوال اھو آھي، ته جن کي اوھين ڏاڍ مڙسيءَ سان ستائيندا ھوندؤ، سي جيڪڏھين ڪنھن وقت وجھ ملڻ تي اوھان کان وير وٺن؛ ته انھن کي اسين ڪيئن روڪي سگھنداسون؟“
پروفيسر گھنشام گنڀير ٿي چيو: ”سو ته مان به چوندس؛ ھيءَ جنگ آخرڪار ضرور ظالمن تي بجلي ڪيرائيندي، پوءِ سُڪن گڏ آلا به ٻرندا، مان ته سائين اھڙن گامٽو سيٺين کي ڏاڍو سمجھائيندو آھيان، پر ھو دور انديش ناھن، ڀانئين ٿا، ته سدائين ائين پيو ڦٻندو!“
ڊاڪٽر چوئٿرام: ”خير پير صاحب، اھو ته ظاھر آھي ته اسان جي راھ پنھنجي، اوھان جي پنھنجي، مگر مقصد ۾ متفق. ڇا اسين اميد ڪريون ته اوھين ڪڏھين به اسان کي آڏا نه ايندا؟“
پير صاحب: ”جي اوھين اسان کي آڏا نه ايندا، ته اسين به اوھان جا ھر طرح خيرخواھ رھنداسون. اوھان ھر وقت اسان کي بي ڌڙڪ نه فقط ملي سگھو ٿا، بلڪ اسان کي نيڪ مشورا به ڏيئي سگھو ٿا، غلطين کان آگاھ به ڪري سگھو ٿا. مگر، پنھنجن گامٽو سيٺين ۽ ٻين رفيقن کي سمجھايو ته منافقي ڇڏين ۽ اسان سان صاف دل ٿي ھلن، ٻيءَ صورت ۾ جي اسان کي نقصان رسائڻ جون ڳجھيون ڪوششون ڪندا ته پاڻ به نتيجا ڀوڳيندا.“
سڌوا: ”بلڪل صحيح چيو اوھان؛ مان اھائي ڪوشش ڪندو رھندس.“
گھنشام: ”۽ مان به!“
ڊاڪٽر چوئٿرام: ”چڱو پير صاحب ھاڻي الوداع.“

غازي تحريڪ جيئن ھندن ۾ ٻڙڌولو وڌو، تيئن ڪافي مسلمان ليڊر به پريشان ٿي پيا، ھنن يڪدم پاڻ ۾ ميٽنگ ڪئي. ڏسڻ ۾ ائين پئي آيو، ته سڀ انھيءَ ڳالھ تي متفق ھئا، ته انگريزن ھٿان ڪنھن به طرح ھن جماعت کي نابود ڪرائجي؛ نه ته مستقبل ۾ چاھي افراتفري ٿئي، چاھي ووٽن جي حڪومت ٿئي، پر ھيءَ جماعت جيئن پوءِ تيئن زور وٺندي ۽ حڪومت جي واڳن تي قبضو ڪندي. ان ڪري اھا ئي صلاح بيٺي، ته گورنر سان ملي، کيس حُرن بابت ايترو ته گھڻو ڊيڄاريو وڃي جو ٿرٿلي ۾ اچي وڃي. ھنن مان ھڪ به اھڙو به نه نڪتو، جو پير صاحب سان ملي سندس خيال ۽ لائحه عمل کي پروڙي؛ بلڪ سڀني گڏجي خانبھادر الھ بخش، سر غلام حسين ۽ ٻين کي انھيءَ مھم لاءِ ھر ڪا ڪوشش وٺڻ جون اختياريون ڏنيون. اڃا اھي ميٽنگون پئي ھليون، ته مسٽر نھچلداس به اچي ساڻن مليو ۽ کين ٻڌايائين ته اگرچه ڊاڪٽر چوئٿرام، مسٽر سڌوا، پروفيسر گھنشام ڪجھ ٻڏتر ۾ آھن، مگر سيٺ سيتلداس، مسٽر شامداس ۽ ٻيا ڪيترائي ھندو به انھي ڳالھ تي پورو زور ڏيئي رھيا آھن ته حُر جماعت کي ڪيئن به نابود ڪيو وڃي ۽ ھنن مون کي پورو اختيار ڏنو آھي، ته آءٌ به اوھان سان شامل ٿي گورنر کي ھن جماعت بابت ايڏو ته ھراسان ڪريان، جو ھو ھنن کي نابود ڪرڻ لاءِ ھر طرح جو قدم کڻي.
چنانچه ھيءُ سڀ گڏجي گورنر سان مليا ۽ کيس ايڏو ته گھڻو ھراسان ڪيائون، جو گورنر کي به يقين ٿي ويو ته پير صاحب ھٽلر جو پورو پورو ايجنٽ آھي، ھو ۽ علامه مشرقي حج تي وڃڻ وقت مفتي امين الحسيني، راشد الگيلاني ۽ ٻين ليڊرن سان مليا ھئا، اتي کين جرمنن جا خاص آفيسر به مليا ھئا جن جي صلاح سان جلد ئي جرمن آفيسر ڳجھيءَ طرح ھتي اچي، حرن جي فوج ٺاھي، انگريزن تي حملو ڪندا.
جڏھن اھا سڀ ڪاروائي مڪمل ٿي ويئي، تڏھين سر غلام حسين پير صاحب ڏي پيغام موڪليو، ته ساڻس ملي وڃي. سر غلام حسين ۽ ٻين ڪيترن مسلمان ليڊرن جا پير صاحب سان ظاھر ۾ ڏاڍا سٺا تعلقات ھئا، پر اندر ۾ ھو سڀ سندن مخالف ھئا، ۽ پير صاحب خواھ سندس جماعت کي پنھنجي اقتدار لاءِ ڏاڍو خطرناڪ سمجھندا ھئا.
پير صاحب ائين نٿي سمجھيو، ته ڪو سندس مخالفت ۾ ھي ھندو خواھ مسلمان ليڊر متفق ٿي ويندا؛ بيشڪ ھن انگريزن کان پنھنجو وطن آزاد ڪرائڻ پنھنجو ھڪ خاص مقصد رکيو ھو، مگر ديسين جو پاڻ بلڪل دشمن نه ھو، ۽ صاف دل ھجڻ سبب ٻين کي به صاف دل سمجھندو ھو.
جيئن ئي پير صاحب سر کي مليو ته سر صاحب کيس ڏاڍي ادب ۽ عزت سان چوڻ لڳو ته: ”پير صاحب، اوھان جون موجودہ سرگرميون حڪومت کي سخت ناگواز گذرن ٿيون.“
پير صاحب جن ڪجھ حيران ٿي چيو: ”ڪھڙيون سرگرميون؟“
سر صاحب: ”اھا ئي غازين جي ڀرتي وغيرہ“
پير صاحب: ”ڇا مسلم ليگ پنھنجو نيشنل گارڊ نه ٺاھيو آھي؟ ڇا ڪانگريس پنھنجا والنٽيئر جٿا نه ٺاھيا آھن؟ ڇا راشٽريه شيوڪ سنگھ وارن پنھنجا دَل نه ٺاھيا آھن؟ ڇا انھن سڀني جو مقصد وطن جي آزادي ناھي؟“
سر صاحب: ”سو ته ٺيڪ آھي، پر اھي سانتيڪا آھن، انھن مان امن کي خطرو ناھي.“
پير صاحب: ”۽ اسان جي جماعت مان وري ڪھڙو امن کي خطرو ظاھر ٿيو آھي؟“
سر صاحب: ”پير صاحب، حُر ته خونريزيون به ڪندا آھن نه؟“
پير صاحب: ”جماعتي حيثيت سان يا انفرادي طرح؟“
سر صاحب: ”سا ته پاڻ کي خبر ناھي، پر ائين ٻڌبو ضرور آھي.“
پير صاحب: ”ڇا ملڪ ۾ ٻي ڪابه ذات يا ٻين پير صاحبن جا مريد ڪابه خونريزي ڪانه ٿا ڪن؟“
سر صاحب: ”انھن تي به قدم پيا کڻبا آھن.“
پير صاحب: ”مان به منھنجي بدڪار مريدن تي قدم کڻڻ کان ڪڏھين اوھان کي روڪيو آھي؟ ڪنھن جي ڇڏائڻ جي سفارش اچي ڪئي اٿم؟ ڪڏھين انھن جي پڪڙائڻ ۾ مدد ڪرڻ کان انڪار ڪيو اٿم؟“
سر صاحب: ”سو ته برابر آھي، پر توھان جون ته وري ٻيون ڳالھيون به ٻُڌجن پيون نه؟“
پير صاحب: ”مثلاً؟“
سر صاحب: ”مثلاً اھي ھٽلر وغيرہ سان شامل ھجڻ واريون.“
پير صاحب: ”ڇا، اوھين به انھن واھيات افواھن تي ويساھ رکو ٿا؟ ڇا اسان جي خاندان مان ڪڏھين ڪنھن وطن فروشي به ڪئي آھي؟“
سر صاحب: ”مان ته قِبلا ائين ڪونه ٿو سمجھان، پر انگريزن کي اھي وڏا شبھ آھن؛ ۽ مون کي چيو ويو آھي ته اوھان کي آگاھ ڪريان، ته اوھين ھاڻي ڪراچي ڇڏي ٻاھر نه وڃو.“
پير صاحب: ”(حيران ٿي) ڇا، اھڙو ڪو آرڊر نڪتو آھي؟“
سر صاحب: ”نڪتو ته ڪونه آھي، پر نڪرڻ وارو آھي؛ ان ڪري اوھين ھاڻي ٻاھر نه وڃو.“
پير صاحب: ”جيستائين آرڊر نه نڪتو آھي، تيستائين اوھين اسان کي ڇو ٿا روڪ ڪريو؟“
سر صاحب: ”مان روڪ ڪونه ٿو ڪريان، بلڪ نيڪ صلاح ٿو ڏيان؛ پر..... گورنر صاحب مون کي ائين چيو ھو.“
پير صاحب: ”سر صاحب! اھڙن زباني حڪمن جي تعميل مان ته نه ڪري سگھندس.“
سر صاحب: ”(ڪجھ پريشان ٿي) خير، اھا ته اوھان جي مرضي؛ مان ته اوھان جو ھميشه کان نيازمند آھيان. مان ته کڻي گورنر صاحب کي ائين به چوندس، ته پير صاحب مون کي مليو ئي ڪونه آھي، مگر بھتر ٿئي، جيڪڏھن اوھين پاڻ گورنر سان ملو.“
پير صاحب: ”ائين بنا گھرائڻ جي ئي؟“
سر صاحب: ”پوءِ انھي ۾ ڇا آھي؟“
پير صاحب خاموش ٿي ويو. ھن محسوس ڪيو، ته سر صاحب چاھي ٿو، ته مان پاڻيھي وڃي گورنر وٽ ڦاسان. پير صاحب اڃا سندس تحريڪ کي ڪنھن عملي قدم کڻڻ لاءِ تيار نه ڪيو ھو، نڪي في الحال اھڙو ارادو ھئس؛ ان ڪري کيس اھو گمان به نه ھو، ته سمجھدار انگريز ڪو ھڪدم ائين ڪندا؛ البت اھو احساس ٿيس، ته ھي ديسي ليڊر ئي انگريزن کي انھيءَ لاءِ اُڀاري رھيا آھن؛ ان ڪري ڪوبه ارادو ظاھر ڪرڻ بنا سر صاحب کان موڪلائي اٿي ھليو. کيس يقين ٿيو، ته ھنن قصو اھڙيءَ منزل تي رسائي ڇڏيو آھي، جو ڪنھن به وقت اوچتي گرفتاري ٿيندي ته عجب ناھي. ان ڪري جيترو به وقت ملي، اھو غنيمت آھي.

پير صاحب ٻاھر نڪري بنگلي تي آيو ۽ يڪدم موٽر تيار ڪرائي سڌو سانگھڙ پھتو، گڙنگ بنگلي تي ڪن خاص ماڻھن سان ملي وري به درگاھ شريف جي رستي کان ڪيٽيءَ ڏي روانو ٿيو.
’ڪيٽي‘ عام طرح انھي ٻيٽاريءَ کي چوندا آھن، جو درياءَ جي وچ ۾ ھوندو آھي، ھن جي بنيادي سطح پٿر جي ھوندي آھي، ان ڪري درياءُ کيس پائي ته نه سگھندو آھي، پر ھن مٿان درياءَ جي لٽ تمام چڙھيل ھوندي آھي، ۽ کيس ريج سدائين پيو ملندو آھي، ان ڪري پوک تمام ڀلي ٿيندي آھي. سنڌو درياءَ ۾ اھڙيون ڪافي ڪيٽيون آھن، جي ڌار ڌار ماڻھن جون ملڪيتون آھن. ذڪر ڪيل ڪيٽي ديھ ڪنگري کان ڪجھ مفاصلي تي آھي؛ مگر ٻين ڪيٽين جي برخلاف صرف ٻيٽ ناھي، بلڪ اپٻيٽ آھي، يعني ٽن طرفن کان ته درياءُ اٿس، پر چوٿين طرف کان زمين سان مليل آھي، جا زمين به درياءَ جي ڪچي ۾ ھجڻ سبب نھايت گنجان ٻيلن سان ڀرپور آھي. ھن ڪيٽيءَ ۾ پير صاحب جن جا وڏا شروعات ۾ اچي رھيا ھئا، ۽ سندن مرشدي سلسله جي پھرين بزرگ سيد محمد راشد ’روضي ڌڻي‘ رحمته الله عليه جن جي تربت به اتي ھئي، پر پوءِ درياءَ جي خطري سبب نعش مبارڪ کي کڻي ديھ ڪنگريءَ ۾ اچي دفن ڪيو ويو، جتي عاليشان روضو ٺھيل آھي، ۽ اھو مريدن جو خاص مرجع آھي. پوءِ اتي پير صاحبن جي رھڻ ڪري ڳوٺ ٻَڌو ويو، جنھن جو اصل نالو ’ڪنگري‘ آھي پر عام طرح ’پير ڳوٺ‘ سڏبو آھي. روضي شريف سان لڳولڳ اعليٰ درجي جي مسجد شريف آھي، ۽ اتي رھائش کان ڪجھ عرصي بعد اوڻيھين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ پير صاحب شاھ مردان شاھ اول درگاھ، مسجد، مھمان خانه، بنگلن ۽ حويلين کي ھڪ شاھي ڪوٽ ڏياريو، جنھن جو بنياد ته تمام زبردست آھي، پر بلنديءَ تي به ايتري ويڪر آھي، جو موٽر ھلي سگھي، ۽ باوجود انھي جي جو ڪافي سامان خواھ محنت مريدن طرفان ٿيل آھي، ته به سَستائيءَ جي زماني ۾ به پندرھن لک روپيا کائي ويو ھو.
ڪيٽيءَ جي پوک ھميشه مريد ڪندا آھن، ۽ سموري پيدائش درگاھ شريف جي لنگر تي ڪم ايندي آھي، مگر پير صاحب صبغة الله شاھؒ انھي پوک تي پنھنجي سر پاڻ به محنت ڪندو ھو، پوک کيڙڻ، ٻي محنت ڪرڻ، پوکڻ، وغيرہ سڀ پاڻ به ڪندا ھئا. ھڪ ٽڪرو ڀاڄين جو پنھنجي ھٿ سان پوکيو ھئائون، جا ڀاڄي حويليءَ ۾ ڪم ايندي ھئي.
پير صاحب سانگھڙ مان روانو ٿي ڪنگريءَ پھتو، ڪجھ خاص ماڻھن سان ملاقاتون ڪري پاڻ ڪيٽيءَ وڃڻ لاءِ تيار مس ٿيو، ته سي. آئي. ڊي پوليس جو اٽالو اچي پھتو، ۽ کين ٻڌايو ويو ته، ”اوھان کي گورنر صاحب گھرايو آھي.“
پاڻ محسوس ڪيائون، ته مخالفن جي ڪوشش ھڻي وڃي ھنڌ ڪيو، ان ڪري کين ڪيٽيءَ نه پھچڻ جو ڏاڍو ارمان ٿيو، ڇوته اصلي مرڪز ھيوئي ڪيٽي؛ پر ھاڻِ ڇا ٿِي ٿي سگھيو. پير صاحب کي پندرھن آنا گرفتاريءَ جي پڪ ھئي، پر ھڪ آنو اھو به گمان ھئن ته گورنر ضرور گفتگو ڪندو.
ان ڪري پاڻ گورنر وٽ ويا، مگر گورنر کي ايترو ته ھراسان ڪيو ويو ھو، جو ھن ڪنھن به گفتگو کان سواءِ کين ڊفينس آف انڊيا ائڪٽ ھيٺ گرفتار ڪري ناگپور ڏي موڪلي ڇڏيو، ۽ يڪدم حُر ايريا لاءِ مسٽر لئمبرڪ نالي ھڪ اسپيشل ڪمشنر مقرر ڪيو ويو، جنھن کي وڏيون اختياريون ڏنيون ويون ۽ ڪافي تعداد ۾ ملٽري مقرر ڪئي ويئي. پير صاحب جي گرفتاري ۽ جلاوطني اھڙي ته اوچتي ٿي، جو سندن مريدن مان جنھن ٻڌو سو وائڙو ٿي ويو؛ انھيءَ ۾ ڪوبه شڪ ڪونه ھو، ته سنڌ جي ھندو خواھ مسلمان ليڊرن ھيءُ نھايت غلط ڪم ڪيو ۽ گورنر جا حوصلا به جنگ جي ان وقت جي حالت ايڏا ته خطا ڪري ڇڏيا ھئا، جو ھو سخت ھراس ۾ اچي ويل ھو. انھيءَ ھراس ۾ ھن حُرن کي تباھ ڪرڻ لاءِ ايڏي ته وسيع پيماني تي کڻي تحرڪ ورتو، جو حرن ۾ ته ڇا، پر سالمن ۾ به ھاھاڪار مچي ويئي.
اھا خبر نٿي پئجي سگھي ته پير صاحب ڪھڙا حُڪم ڏنا ھئا، ۽ ڏنا به ھئا يا نه، پر صورت حال صاف ظاھر ٿي ويئي، ته جيئن پير صاحب جي گرفتاريءَ حرن ۾ غم ۽ غصه پيدا ڪيو، تيئن وري اڳتي ھلي انگريزي ملٽريءَ جيڪي ڪاروايون شروع ڪري ڏنيون، تن ته ھيڪاري باھ تي تيل جو ڪم ڏيئي ڇڏيو.
اھي وحشيانه ڪاروايون رڳو حرن لاءِ نه ھيون، پر جيڪي به حر ايراضيءَ وارا ڳوٺ ھئا، تن ۾ رھندڙ ھر ھڪ ماڻھوءَ تي اوچتو اچي مصيبتون ڪڙڪنديون ھيون؛ چاھي ھو مريد ھجي يا نه، چاھي سالم ھجي ، يا حر، بلڪ انھيءَ اراضيءَ جا انگريزن جا ازلي وفادار ۽ حر جماعت جا سخت مخالف به ڇُٽل نه ھئا!

**********************

ھيءُ ’مياڻ‘ جو ڳوٺ آھي، جو سکر ۽ ڪيٽيءَ جي وچ ۾ آھي. ھن ۾ گھڻو ڪري سڀ مھاڻا رھن ٿا، جي پير صاحب جا مريد بلڪل ڪونه ھئا ۽ نڪي ڪڏھين به ڪنھن سياسي، انقلابي يا رھزنيءَ جي تحريڪ سان ڪو واسطو ھئن. سڌا سوڌا مزور ماڻھو، پَلن ۽ مڇين جا ماريندڙ، ۽ وڪڻندڙ- ھو درياءَ مان به مڇيون ماريندا ھئا ۽ آس پاس جي زميندارن کان سندن ڍنڍون مقاطعه تي کڻي، اتان به مڇي ھٿ ڪري وڪڻندا ھئا. ھنن کي وھم گمان ۾ به ڪونه ھو، ته مٿن به بيگناھ بي سبب انگريزي ملٽري حملو ڪندي، پر ھڪ ڏينھن اوچتو سندن ڳوٺ کي ملٽري ڦري ويئي ۽ يڪدم ڳوٺ ڏانھن انڌا ڌنڌ فائر به ڪرڻ لڳا ۽ باھ لڳائيندڙ ننڍا بم به اڇلڻ لڳا، ڳوٺ اڪثر ڪکائون ھو، ان ڪري جتي به اھو بم ٿي ڪريو اتي باھ ٿي لڳي، ڳوٺ وارا سخت گھٻرائجي ٻاھر نڪرڻ لڳا، ته مٿن گولين جي برسات وسڻ لڳي، ان ھوندي به جيڪي چيخون ۽ رڙيون ڪندا ’پناھ‘ ’پناھ‘ ۽ ’رحم‘ ’رحم‘ ڪندا ٻاھر نڪتا، ته انھن تي به نڪو رحم ٿيو، نڪا پناھ ملي، بس جيڪو به ننڍو وڏو، ٻار ٻڍو، مرد عورت ٿي ڏٺائون، ان کي گولين سان ڇني ٿي ڇڏيائون. ھڪ طرف ھنن جون رڙيون، ٻئي طرف باھ جا اُلا، انگريزي فوجي اٽڪل ٽي سؤ کن ھئا ۽ منجھن ڪابه شناخت يا انسانيت ڪانه ھئي. ڳوٺ وارا ويچارا اٻوجھ، بي فڪر، اڻ ڄاڻ، ڪن سو ڪن ڇا، ھاڻي ھنن وٽ سواءِ ھن جي ٻيو ڪوبه رستو ڪونه بچيو ھو، ته آسمان ڏانھن مھاڙ ڪري پنھنجي حقيقي پناھ ڏيندڙ کي ٻاڏائن، ھنن جي رڙين ته مورڳو ملٽريءَ وارن ۾ ٽھڪڙو مچائي ڏنو ۽ ھو خوب گاريون گند ڏيئي چوڻ لڳا، ”اجھو، ھاڻي ٿو کين سندن الله مدد ڏئي!“
پر..... ملٽريءَ وارن جا اھي ٽھڪڙا اوچتو بند ٿي ويا، جڏھن سندن پُٺ کان چئني طرفن کان بندوقن جا ٺڪاءَ ٿي ويا ۽ گوليون شرڙات ڪنديون کين ڀُڃڻيون ڏيئي رھيون ھيون. ھنن کي وھم گمان ۾ به نه ھو، ته انگريزي ملٽريءَ ھان ھان، فيل مست انگريز جي ملٽريءَ تي ڪي ڄٽ گوليون ھلائي سگھن ٿا؛ سي نھايت گھٻراھٽ مان ايڏانھن مھاڙ ڪري گوليون ھلائڻ لڳا، ھنن کي پاڻ کان غافل ڏسي اوچتو مياڻ جي اٻوجھ، اڻ وڙھندڙ مھاڻن جي دلين ۾به ڪو اھڙو ڦيرو اچي ويو، جھڙو ڪنھن ٻليءَ کي ڪوٺيءَ ۾ بند ڪري ڪو شخص ڏنڊو کڻي مارڻ اٿندو آھي، پوءِ ان مھل جو ٻلو.... توبھ، شينھن جي به ساڻس جاءِ نه ھوندي آھي! ھنن وٽ نڪي ھٿيار ھئا، نڪي بندوقون؛ ھنن کي جيڪي ھٿ آيو سو کنيائون: لٺيون، ڪھاڙيون، ڪاٺ، ٽوٽيون، ٺڪر ڀتر، ٻيو به الائجي ڇا ڇا کڻندا زالون مرد سڀ حملو ڪري ھنن تي وريا، ۽ اھا ڪيڏي نه حيرت انگيز ۽ تعجب خيز ڳالھ ھئي، جو جنھن به ملٽريءَ واري کي ھنن جو ڌڪ ٿي لڳو، سو رڙ ڪري ٿي ڪريو، ته ھنن يڪدم سندن بندوقن تي قبضو ڪري اھا ھنن تي ٿي ڇوڙيون. ھنن عمر ۾ ڪڏھين بندوق ڪانه ھلائي ھئي، پر اڄ الائجي ڪٿان سکيا ملين، جو ڌڙا ڌڙ فائر ڪري رھيا ھئا. بزدل ۽ ظالم ملٽريءَ وارا ھي ٻه طرفا حملا برداشت ڪري نه سگھيا ۽ وٺي ڀڳا، ڪي ڀڄندي ماريا ۽ ڪي ٻيلي ۾ گم ٿي ويا.
ھاڻي جڏھن مياڻ وارا ھن اوچتيءَ خدائي مدد سان مليا؛ ته معلوم ٿين، ته ھي ڀر واري رندن جي ڳوٺ جا غازي ھئا، جي سندن پاڙيسري ڳوٺ وارن اٻوجھن ۽ سانتيڪن جون رڙيون ٻڌي ۽ شعلا ڏسي بي اختيار ھنن جي مدد لاءِ آيا ھئا. ھو صرف چاليھ ھئا، جن ۾ ڪي عورتون به ھيون، ملٽريءَ وارا ٽي سؤ کن ھئا؛ پر نتيجو اھو نڪتو ھو، جو سؤ کان وڌيڪ ملٽريءَ وارا مارجي ويا. ٽيھارو زخمي ٿيا ۽ ڀڄندي اٿاھ بارود ۽ ھٿيار ڇڏي ڇڏي ويا ھئا.
ھاڻي بچيل مھاڻن ۽ غازين گڏجي اھو مال غنيمت به ڍويو ۽ پنھنجا زخمي به کنيا. غازي ته خطري کان غافل نه ھئا، تن اڳيئي ٻيلي اندر محفوظ ھنڌ تي پناھ گاھ ٺاھي ڇڏي ھئي، تنھن ڪري سندن ڳوٺ اڳيئي بنا ڪنھن نقصان رسڻ جي خالي ٿي چڪو ھو؛ پر تعجب اھو ھو ته ڀڄندڙ ملٽريءَ وارا انھي خالي ڳوٺ تي به فائرنگ ڪندا، باھ جا بم اڇلائيندا پئي ويا، جنھن ڪري آسپاس ۾ اھي ئي خبرون پئي پکڙيون، ته ظالمن مياڻ ۽ رندن جا ڳوٺ جلائي، سندن سڀ رھاڪو ماري ڇڏيا!
جڏھين مياڻ جا مظلوم رندن جي پناھ گاھ ۾ پھتا، ته اتي ھڪ روڄ راڙو مچي ويو؛ ڇوته سڀ ھڪٻئي جا سڃاڻو ھئا، ڪي ڌاريا ڪونه ھئا، اگرچه نڪي پير ڀائي ھئا، نڪي مقصد ڀائي، پر پاڙيسري دوست ته ھئا، پيڙھين کان رستا ھئن.
ھاڻي ھڪڙا ته زخمين جي ملم پٽي ۽ مظلومن جي خاطرداري ڪري رھيا ھئا، ته ٻين دورانديشن چيو، ”يارو، ائين غافل نه رھبو؛ خبر ناھي ته وحشي ملٽريءَ وارا ڪٿان ھتي به اچي ڪڙڪن، ان ڪري آسپاس ۾ مجاھد وڃي انھن جي ٽوھ لھن.“
ھيءَ صلاح مناسب سمجھي ڪجھ وقت آرام ڪري اسر مھل ھنن مان اڌ ماڻھو ھٿيار ٻڌي نڪتا؛ اڃا ھنن جو تيار ٿيڻ، ته مھاڻن مان به ڪي نوجوان ھٿيار کڻي نڪتا، چي، ’اسين به اوھان سان گڏ ھلي انھن ظالمن کان وير وٺنداسون، جن اسان سان بيگناھ ظلم ڪيا آھن!‘
ڏاڍي مشڪل سان کين مڃايو ويو، ته بابا، ھن وقت جي جنگ ڪا رڳي پھلواني ناھي، بلڪ باھ سان کيڏڻو آھي؛ ان ڪري اوھين في الحال ٽريننگ وٺو، پوءِ بدلو وٺجو. نتيجو اھو نڪتو، جو سڀ بچيل مھاڻا مرد خواھ زالون، ٻار خواھ ٻڍا، سڀ ھڪدم ڦري غازي بڻجي ويا. ھنن کي پير صاحب غازي نه بڻايو ھو، پر انگريز ملٽريءَ وارا ئي کين غازي بڻائيندڙ ھئا!... دنيا ۾ ھر ھنڌ ائين ئي ٿيو آھي..... ۽..... ائين ئي ٿيندو رھي ٿو؛ مظلومن مان پاڻ کان پاڻيھي مجاھد نڪرندا آھن!
”ادا! اسان کي معافي ڏيندا، جو اسين اوھان جي تنظيم ۾ شامل ٿي نه سگھنداسون.“ جمڙائو جي منڍ کان اوڀر طرف رھندڙ عمر خاصخيليءَ جي ڳوٺ جي پٽيل اھو جواب گامون وساڻ ۽ سندس استاد ڪرم علي چانگ کي ڏنو، جي ھن ڳوٺ ۾ مجاھدانه اسپرٽ پيدا ڪرڻ آيا ھئا. ”ڀائو! اسين ھميشه کان سالم جماعت وارا ماڻھو آھيون، نڪي اسين ڪڏھين به ڪنھن وڳوڙي ڪاروائيءَ ۾ شامل رھيا آھيون ۽ نڪي انگريز سرڪار به ڪڏھين اسان تي ھٿ کنيو آھي. اوليوڪس ڪپتان به اسان کي ڪڏھين حرف نه چيو.“
ڪرم علي چانگ گنڀير ٿي چيو، ”چاچا، اھي زمانا گذري ويا؛ ان وقت انگريز ڪنھن آھيءَ ۾ اڙيل ڪونه ھو، ان وقت سندس ستارو بلند ھو ۽ سندس بادشاھيءَ مٿان سج به ڪونه لٿو.... پر اڄ ھڪ طرف ته جرمنيءَ جو ھٽلر پيو کيس شڪستن تي شڪستون ڏئي، ته ٻئي طرف جپان به ڌوڪيندو اچي ڪلڪتي کي ويجھو ٿيو آھي. ھينئر انگريز اھڙو ڇتو ٿيو آھي، جو سالمن کي ته ڇا، پر وقت اچڻ تي نامريدن کي به نه ڇڏيندو؛ بلڪ ھو ته نامريدن کان وڌيڪ سندس انھن ازلي وفادارن کي ڀڃڻيون ڪڍندو، جي سکيا ستابا ھوندا؛ ان ڪري اسين اوھان کي اھو ھرگز نه ٿا چئون، ته، اسان جي تنظيم ۾ شامل ٿيو، بلڪ پنھنجو پاڻ کي مضبوط ڪرڻ لاءِ، پنھنجي بچاءَ لاءِ ئي ٽريننگ وٺو.“
”اڙي ميان!“ پوڙھي ٽھڪ ڏيئي چيو، ”اھڙو ڪو خطري جو وقت آيو، ته اسين پنھنجو مال متاع کڻي ڪنھن وڏي شھر ڀڄي وينداسون ۽ پوءِ امن ٿيڻ تي واپس اينداسون. خدا جي فضل سان اسان جي ڳوٺ جا سڀ رھاڪو سکيا ستابا آھن، ڪوبه بکيو ڏکيو ڪونھي؛ اسان جي پاڻ ۾ ھمدردي ۽ ٻڌي ايتري قدر آھي، جو ھڪڙن کي ڪا تڪليف ٿي رسي، ڪو مشڪل ٿو پيش اچي، ته ٻيا يڪدم ھن کي پنھنجي گھر جو ڀاتي سمجھي اھڙي ھمدردي ٿا ڪن، جو ھو وري پنھنجي پيرن تي بيھي ٿو وڃي!“
ڪرم علي چانگ نھايت گنڀير ٿي ھن جي منھن ڏي نھاري چيو، ”حضرت نوح جي پٽ به پڻس کي چيو ته جڏھين طوفان آيو ۽ ٻوڏ آئي، تڏھين آءٌ جبل جي چوٽيءَ تي وڃي پناھ وٺندس؛ پر انھي قھر جي نزول وقت کيس جبل جي چوٽي به بچائي ڪانه سگھي؛ اوھان جي سُکيائي ئي اوھان لاءِ مصيبت پيدا ڪندي. اسين ته وڃون ٿا، پر ڪڏھين نيٺ اسان کي ياد ڪندا.“
نوي ورھين جو پوڙھو پٽيل ۽ سندس سٺ ورھين جو پٽ اھو ٻڌي وري به ٽھڪ ڏيڻ لڳا، مگر ارڙھن ورھين جي اڪيلي پوٽي بصران لانڍيءَ جي ڀرسان بيھي اھا گفتگو ايتريقدر غور سان ٻڌي رھي ھئي، جو جڏھين ھو ٻئي اٿي نڪتا، ته ھوءَ ڪجھ اڳڀرو وڌي اڳ ڦري آين، چي، ”ادا، ترسو، ماني ته کائي وڃو.“
ڪرم علي ھن ڏانھن نھاري سنجيدگيءَ سان چيو، ”منھنجي ننڍڙي ڀيڻ! اسين ماني کائڻ ڪونه آيا آھيون، اسان جو منٽ منٽ قيمتي آھي؛ افسوس ته رڳو اھو اٿم ته تنھنجي ڏاڏي جي ته عمر ئي صحيح سوچ جي ڪانھي، پر ميان محمد ھارون (ڇوڪريءَ جو والد) به اسان جي ڳالھ تي غور نٿو ڪري!“
بصران ھڪ ٽھڪ ڏنو، ھن جون اکيون گامونءَ ڏي اٿيون، ھن ڏانھنس ڏسندي چيو، ”پر آءٌ ته اوھان جي ڳالھ غور سان ٻڌي رھي ھيس، ٻڌايو، آءٌ ڇا ڪريان؟“
گامون بي اختيار چوڻ لڳو، ”توکي جيڪو به وجھ ملي، سو جنگي تربيت ۾ خرچ ڪر؛ لٺ، ڪھاڙي، ترار، بندوق جيڪا ھٿ اچيئي، ان کي ھلائڻ سِک ۽ ڳوٺ جي ٻين عورتن کي به سيکار؛ من اوھان کي ڏسي اوھان جي مردن کي به ڪا ساڃھ اچي.“
”پوءِ ڀلا اوھين وري ڪڏھين ملندا؟“ ھن جي مُھاڙ گامونءَ ڏي ھئي.
”الائجي ڪڏھين ۽ الائجي ڪٿي، ..... ڪجھ به چئي نٿا سگھون، ته قسمت ڇا ڪندي؛ بھرحال تنھنجي ملاقات به دائم ياد رھندي.“
ھو ھلڻ لڳو، ۽ بصران ڀڻ ڀڻ ڪري چوڻ لڳي، ”آھين ته الائجي ڪٿي جو، پر اي پرديسي! توکي به وساري ڪانه سگھنديس!“

اڃا ڪرم عليءَ جي اڳڪٿيءَ جي گونج ئي ڪنن مان ڪانه نڪتي ھئي، ته ھڪ ڏينھن پوليس اچي ڳوٺ ۾ لٿي؛ ”جھٽ ڪريو، ھڪدم اسان جي رسائي ڪريو.“ جمعدار اوطاق ۾ لھي آرڊر ڪيو.
پوڙھي پٽيل يڪدم پٽ کي سڏ ڪري چيو، ”ابا ھارون، مھمانن جي مرحبا ڪر!“
“مھمان ڇا جا؟ جمعدار ڪڙڪو ڪري چيو، ”پوڙھا! تون ڇا ٿو سمجھين؟ اسين ڪي واٽھڙو مسافر ٿي ڪونه آيا آھيون؛ اسين سرڪار بھادر جي حڪم موجب اوھان وٽ انڪواريءَ تي آيا آھيون.“
”انڪواري؟ ڪھڙي انڪواري؟ اسين ڪي چور ڌاڙيل ڪين آھيون، پنھنجو ڪمايون، پنھنجو کائون، نه ڪنھن سان واسطو رکون نه مطلب!“
”اھي مذاقون گھڻائي ڏينھن ڦٻيون اٿؤ، اوھان کي ڪڏھين ڪو مڙس گڏيو ئي ڪونه ھو. ھلو ٿاڻي تي، صوبيدار صاحب سڏايو اٿوَ، ۽ پوءِ ڏسو ته ڪيئن نه ٿا سڀ سچيون ڪريو.“
پوڙھي کي چڙ وٺي ويئي، ھو جوش کان ڏڪڻ لڳو، ”ٿاڻي تي! ڇو ٿاڻي تي ھلون؟ اسان جي ستن پيڙھين ڪڏھين ٿاڻو نه ڏٺو، اڄ اسين راھ گناھ ٿاڻي تي تائجي ھلون؟“
”اھي بيوقوف ڪامورا ھليا ويا، جن اوھان ڏي ڌيان ئي ڪونه ٿي ڏنو، ھينئر علي ڏنو خان نر آيو آھي نر!“
ھي ٻڌي ھارون کان به بس نه ٿيو، ۽ گنڀير ٿي چوڻ لڳو، ”نر ھجي، کڻي مادي ھجي؛ تنھن ۾ اسان جو ڇا؟ اسان ڪو سندس ڏوھاري ته نه آھيون؟“
”وري وات ٿو ھڻين گولاڙا؟“
ھارون جو منھن ٽامڻي ھڻي ويو؛ بي اختيار پادر لاھي ڏانھنس اڇلائي چوڻ لڳو، ”گولاڙي جا ٻچا، تون گھر ويٺن کي گاريون ڏيڻ آيو آھين؟ سمجھيو ڇا اٿيئي؟“
جمعدار صاحب کي وھم ۽ گمان ۾ به نه ھو، ته ھن ڊفينس آف انڊيا ائڪٽ جي زماني ۾ به ڪو ڄٽ اھا جراَت ڪندو، جو پوليس کي پادر ھڻي؛ ان ڪري ھن کي ڌڪ گسائڻ جي ڪابه اون ڪانه ھئي، سو پادر سڌو اچي منھن تي زيپٽ ڪيس. ھاڻي ھن جي غصي جي ڪا حد ئي ڪانه رھي، يڪدم پاڻ ۽ پوليس وارو اٿي کڙا ٿيا؛ پاڻ بندوق سڌي ڪيائين ۽ پوليس وارو ھٿڪڙي کڻي اڳتي وڌيو.
شينھن وانگر ڇال ماري ھارون اچي جمعدار تي ڪريو ۽ بي اختيار بندوق کسي وٺي جو ڪنداڪ جو وار پوليس واري تي ڪيائين، ته ھو رڙ ڪري وڃي پرانھون ڪريو. ايتري ۾ گوڙ تي ٻيا به اچي ويا، ۽ يڪدم جمعدار ۽ پوليس واري تي وٺ وٺان ٿي ويئي؛ ڪو لت، ڪو ٿڦڙ، ڪو ڌڪ، ڪو اُلر، مطلب ته جمعدار ۽ سپاھيءَ ٻنھي جا نشا ئي ٽٽي ويا. ھنن کي جوش ته گھڻوئي آيو، پر پوليس قوم کي مجبورين ۾ ھوش به ٻين کان اڳ ايندو آھي؛ سو يڪدم کانئن معافيون گھرڻ لڳا، چي اسان کان ڀُل ٿي، اسان چرچا ٿي ڪيا؛ مطلب ته اھڙي طرز ورتائون جو ڳوٺاڻا چپ ٿي ويا، ۽ پوءِ لڳا ٿڌيون مٺيون ڪرڻ. آخرڪار ٻچن سنئين ماني آڻڻ جي طلب ڪيائون؛ ڳوٺاڻا اٻوجھ، ھو سمجھندا آھن ته ڪنھن جي پيٽ ۾ نمڪ پيو، ته ھو پوءِ نمڪ حرامي نه ڪندو؛ سي وڃڻ وقت ڀاڪر پائي دوستن وانگر موڪلائڻ لڳا، ۽ پوءِ ته اھا ڳالھ ئي وساري ڇڏيائون، پر پتو تڏھين پين، جڏھين پورن اٺن ڏينھن بعد اھو جمعدار، اھو ڪانسٽيبل، پنھنجي صوبيدار ۽ پنجويھن پوليس وارن سميت اوچتو ائين اچي نازل ٿيو، جو ھارون کي به ھٿڪڙيون لڳايائون ته سندس نوي ورھين جي پيءُ عمر کي به قابو ڪري ڇڏيائون.
ان کان پوءِ جو گھڙي پيا ڳوٺ ۾، ته نه ڇڏيائون جو ڪو مرد ماڻھو آزاد!
ھاڻي وڏيرن جا به نشا ٽٽا، جوش ختم ٿيو، لڳا آزيون نيزاريون ڪرڻ؛ آخرڪار رحم دل صوبيدار پورا ويھ ھزار روپيه ڪڍي، پوءِ به کانئن مچلڪا وٺي ويو، ته ھر ھفتي ٿاڻي تي حاضري ڀرائيندا رھندا.

اڄوڪي رات عمر خاصخيليءَ جي ڳوٺ ۾ ماتم جي گذري. ھنن کي ويساھ ئي نه پئي آيو، ته ھيءُ ڇا ٿيو ۽ ڪيئن ٿيو؛ ۽ وري جڏھين ستن پيڙھين ۾ پھريون دفعو سندن ڏھ ماڻھو ٿاڻي تي پھتا، ته ساڻن اھا تعدي ٿي، جو ڇٺيءَ جو کير ياد اچي وين؛ چي، ”ڪمبختو! ھٿن خالي آيا آھيو؟ نه ڇيلو، نه مکڻ، نه ڪاٺيون نه گاھ، نه نقدي نه مھماني!“

”ھن جيئڻ کان موت ڀَلو اٿوَ ابا!“ پوڙھي ڪنجھندي چيو، ”وڃو ۽ وڃي ڪو گازي ڳوليو. اڙي وڃي انھي ڏينھن وارا جوان ھٿ ڪريو، جن جو اسان قدر نه ڪيو. ھاڻي خواب وارا ڏينھن سڀ گذري ويا، امن چٽ ٿي ويو، ھاڻي جيئو ته مڙس ٿي جيئو، نه ته سِر ڏيئي سرھا ٿيو!“

پر اھا به ڪا ھنن جي خوش قسمتي ھئي، جو پوليس وارن کين ايندڙ مصيبت کي منھن ڏيڻ لاءِ تيار ڪيو، ڇاڪاڻ ته ھڪ ڏينھن اوچتو ئي اوچتو انگريز ملٽري به اتي ڪاھي آئي ۽ بي تحاشا سڀني کي ٻڌڻ شروع ڪري ڏنائون.
ڳوٺ ۾ ھاھڪار مچي ويئي، ته ڪي نوجوان، جي ٻنين تي ھوا سي ڊوڙي آيا ۽ اوچتو ئي اوچتو ملٽريءَ وارن تي ٽٽي پيا. ھڪڙن پنھنجون بندوقون کنيون ۽ ٻين ملٽريءَ وارن کان کسيون؛ پوءِ زالن مردن گڏجي مٿن اھي واڄٽ ڪيا، جو بزدل ۽ ظالم ملٽريءَ وارا گاريون ڏيندا اٿي ڀڳا.... ھنن اڃا پٺ ئي مس ڏني، ته پوڙھي گجگوڙ ڪري چيو، ”اٿو، ڀڄو، جيڪي ھٿ اچيوَ سو کڻي وڃي ٻيلائي شينھن وٽ پناھ وٺو؛ نه ته نڪي ڪو سلامت بچندو ۽ نڪي لڄن جو خير رھندو!“
۽..... اھڙيءَ طرح ھي ست پيڙھيا سالم نھايت تيزيءَ سان جيڪو ھٿ آين، جيڪي کڻي سگھيا، سو کڻي وڃي مکيءَ وارن سان مليا!
’ھيچ‘ را ’ھر چيز‘ ڪردي، انقلاب اي انقلاب!

پير صاحب جي اوچتي گرفتاري غازين خواہ سڄيءَ جماعت کي ٿرٿلي ۾ وجھي ڇڏيو. اھا حقيقت ھئي، ته خود پير صاحب کي به اھو گمان نه ھو، ته سندس ڪا اھڙي اوچتي گرفتاري ٿيندي؛ ڇوته جيئن اسين مٿي ٻڌائي چڪا آھيون، سنڌي وزير ۽ ميمبر ظاھر ۾ پير صاحب سان اھڙو دوستيءَ جو دم پيا ھڻندا ھئا، جو ڄڻ ته سندس پڪا خيرخواہ آھن؛ ھنن جي اندروني چُوچڙين جي ڪنھن کي به خبر ڪانه ھئي. انھي بي فڪريءَ سبب پير صاحب به غازين لاءِ ڪوبه اھڙو عام پروگرام ڪونه ڇڏيو ھو، جنھن تي عمل ڪن؛ ممڪن آھي ته کيس گڙنگ بنگلي خواہ درگاھ تي ڪي نھايت، صحيح بھادريءَ ۽ پوريءَ شرافت وارا غازي مليا ھجن ۽ انھن کي پاڻ ايترو سمجھائي سگھيو ھجي، ته جيڪڏھن خدانخواسته انگريز مون کي ٻاھر وٺي وڃن ۽ وري سڄيءَ جماعت تي ڪي سخت قدم کڻن ته پوءِ اوھين ھنن مان شرافت جي ڪابه اميد نه رکجو ۽ ’وطن‘..... يا..... ’ڪفن‘ جو نعرو لڳائي، مکيءَ جي بيحد سلامتيءَ وارن ھنڌن کي مرڪز بڻائي، انگريزن سان مقابلو ڪجو؛ ۽ اھا ڪوشش وٺجو، جيئن جماعت گھٽ ۾ گھٽ مارجي ۽ انگريزن کي گھڻي ۾ گھڻو نقصان رسي؛ مگر بھرحال انھي جي ڪابه صحيح خبر ملي نٿي سگھي.
ان ڪري ھاڻ غازين ۾ ٽن خيالن وارا گروپ پيدا ٿي ويا:
ھڪڙن جو خيال ھو ته بس، بنا ڪنھن پروگرام جي مارجي ۽ مرجي، ٻي ڪابه ڳالھ ياد نه رکجي.
ٻين جو خيال ھو، ته بيشڪ مارجي ۽ مرجي، پروگرام سان، جيئن دشمن کي گھڻي ۾ گھڻو نقصان رسائي سگھجي ۽ دوستن لاءِ گھٽ کان گھٽ، ۽ پڻ اھي شخص، جي حُر ته آھن پر غازي ناھن، انھن جي بچاءَ جي پوري اون رکجي.
ٽين جو خيال ھو، ته ڪانگريسين وانگر پر امن ستياگرھ ڪجي ۽ جيل ڀرجن؛ ھن خيال کي ملھار فقير واريءَ پارٽيءَ جي پروپيگنڊا سبب تمام گھڻي تقويت ھئي؛ پر جڏھين انگريزي ملٽريءَ طرفان پرامن حُرن، سالمن، بلڪ نامريدن تي به حملا ٿيا ۽ کين ھر طرح تباھ ۽ ذليل ڪرڻ جو ڪم وسيع پيماني تي جاري ٿي ويو، بلڪ اھڙن ڳوٺن تي به انڌا ڌنڌ حملا ٿيا، جي مريد ته نه ھئا، پر ان جي ابتڙ انگريزن جا ازلي وفادار ھئا؛ تڏھين سڀني کي محسوس ٿيو ته اھا ستياگرھ واري ڳالھ ھينئر پائي به ڪانه لھي، ان ڪري اھا ته پاڻ کان پاڻيھي ختم ٿي ويئي؛ باقي رھيا ٻه طبقا، ھڪڙا دشمن تي انڌا ڌنڌ حمله ڪرڻ وارا ۽ ٻيا با پروگرام بچاءَ ۽ حملي ڪرڻ وارا.
انڌا ڌنڌ حملي ڪرڻ وارن، سنجيدن سان ته ڪو رابطو ئي ڪونه رکيو ۽ پنھنجي منھن ويھي رٿون رٿيائون، ته پير صاحب جي گرفتاريءَ جا اصل بانيڪار آھن، اُھي وزير ۽ اسيمبلي ميمبر، جي بظاھر پير صاحب جا طرفدار ۽ بھي خواھ ھئا، ۽ باطن ۾ انگريز گورنر کي ھن خلاف سخت ھراس ڏيئي ڀڙڪائي ڇڏيو ھئائون.
غازين جي خيال ۾ پھريان شخص ھي ھئا:
مسٽر نھچلداس، خانبھادر الھ بخش، سر غلام حسين، سيٺ سيتلداس، مکي کيم چند وغيرہ.
ان ڪري ھڪ ٽولي ته ويئي سيٺ سيتلداس ڏانھن، جنھن کي ختم ڪرڻ ۾ ڪا ويرم ئي ڪانه لڳي؛ ڇوته ھو سمجھندو ھو ته آءٌ ايڏو عقلمند آھيان، جو منھنجي اندرونري ڪارواين جو حُرن کي پتو به نه پوندو، ۽ ھو سدائين مون بابت وسوڙيل ئي رھندا؛ ايتري قدر، ھن پنھنجي پئسي ۽ ھلنديءَ جي زور تي ھن ڪن مسلمان عورتن کي به پنھنجي آشنائي ۾ رکيو ھو، پر حرن جي دوستيءَ سبب انھن جي وارثن جي وير جو به خطرو ڪونه ھئس؛ مگر اڄ جڏھين انھن ڪمزور وارثن کي به اھو پتو پيو، ته حر به سيٺ صاحب کي مارڻ پٺيان آھن، ته پاڻ اڳتي وڌي سندن رفيق ٿيا ۽ نتيجي طور سيٺ صاحب ڏينھن ڏٺي جو مارجي ويو!
ٻئي طرف شھر گھنڊڻ جي مکي کيمچند کي به اھڙي صورت سان ماريائون، جو سندس نوٽن سان ڀريل پيتيءَ ۽ زيور يا ڪنھن به ٻئي سامان کي ھٿ به نه لاتائون.
وري کين گمان پيو ته خليفو محمد مھر به اندروني طرح پير صاحب جو مخالف ھو، ته ان کي به پورو ڪري ڇڏيائون؛ اگرچ اھو گمان غلط ھو.
ھاڻي باقي رھيا خانبھادر الھ بخش، مسٽر نھچلداس ۽ سر غلام حسين تن لاءِ ھو وجھ ڳوليندا رھيا ۽ آخرڪار خبر پين، ته 17 مئي 1942ع تي لاھور ميل ۾ مسٽر نھچلداس، خانبھادر الھ بخش ۽ سر غلام حسين جو پٽ منور حسين وڃي رھيا آھن.
17 مئي 1942ع تي حيدرآباد اسٽيشن جي پليٽ فارم تي وڏي ھلچل متل ھئي، بجليءَ جي بيشمار بلبن جي روشنائي اکين کي خيرہ ڪري رھي ھئي، پوليس جو وڏو اٽالو ھو ۽ ماڻھو به بيشمار آيل ھئا؛ ڇاڪاڻ ته اڄ سنڌ جو وزير اعظم خانبھادر الھ بخش ۽ ھندن جو نمائندو وزير نھچلداس لاھور ميل ۾ سکر وڃي رھيا ھئا، پر حيدرآباد اسٽيشن تي به پوليس جي سلامي وٺڻ منظور ڪئي ھئائون.
يارھين وڳي مھل گاڏي آئي، وزير صاحب لٿا، سلامي ورتائون ۽ گاڏيءَ ۾ چڙھڻ لاءِ وڌيا، مسٽر نھچلداس ته پنھنجي سنگتين سان ڳالھيون ٻولھيون ڪندو وڃي چڙھيو، پر عين وقت تي خانبھادر الھ بخش جو ڪو بنھ گھرو دوست سندس چيچ کي چونگ ڏيئي تيزيءَ سان ويٽنگ روم ۾ وٺي ويو؛ جو ان وقت ويٽنگ روم جا پٺيان دروازا به کليل ھوندا ھئا. ھيءُ ڪم ايڏيءَ ته ڦڙتيءَ سان ٿي ويو، جو ڪنھن کي پتو پيو نه پيو، ته خانبھادر گاڏيءَ ۾ چڙھيو ئي ڪونه آھي ۽ گاڏي رواني ٿي ويئي!
گاڏي پليجاڻي اسٽيشن تي پھتي، ته کيس بلڪل بي فڪريءَ سان سگنل ملي ويو، ڇوته صرف ست اٺ منٽ اڳ مال گاڏي به لنگھي ويئي ھئي، پر گاڏي ميل ڏيڍ اڳتي لنگھي ھڪ وسيع جھنگل ۾ پھتي، ته اوچتو زنجير ڇڪجي ويئي. گاڏي ڍري ٿي، ته ھڪ گاڏي مان پنج- ڇھ انگريزي لباس وارا اھڙا جنٽلمين لٿا، جن وٽ ھوائي جھازن جي مسافرن وارا اٽيچي ڪيس ھئا؛ ۽ ائين پئي لڳو، ته اھي فرنگي تازا ولايت مان موٽيا آھن.
ڊرائيور گاڏي صفا بيھارڻ لاءِ ٻئي حڪم جو منتظر ھو ته اوچتو انھن شخصن اٽيچي ڪيسن مان پستول ڪڍي ڊرائيور کي چيو، ”گاڏيءَ کي اڳيان خطرو آھي، ٻه ٽي پٽڙيون نڪتل آھن، ھڪدم گاڏي بيھار!“
ڊرائيور کي پڪ ٿي، ته ھي ڪوڙ ٿا ھڻن؛ ڇوته صرف سوا پنج منٽ اڳ ھتان بار گاڏي لنگھي آھي، ايتري ٿوري عرصي ۾ پٽڙيون ڪيئن نڪتيون ھونديون؟ لاشڪ ھي حُر آھن، جي انھي ويس ۾ آيا آھن ۽ گاڏي بيھاري ڪا ڦرلٽ، ڪا خونريزي ڪرڻ ٿا گھرن؛ سو يڪدم گاڏيءَ جي رفتار تيز ڪيائين!
ڌڙام.....
گاڏيءَ جي انجڻ ڪري چورُ چورُ ٿي ويئي ۽ ٻيا به ڪيترائي گاڏا ڪري پيا. پستولن وارا وڌي اسپيشل گاڏن ڏي آيا، پر انھن ۾ نڪي خانبھادر نظر آين، نڪو نھچلداس؛ البت ھڪ ڪوپي ۾ منور حسين ڏٺائون، جنھن کي خارن مان پورو ڪري ڇڏيائون ۽ پوءِ تڪڙو تڪڙو لھي گھاٽي جھنگ ۾ گم ٿي ويا.
ھنن کي سخت حيراني ھئي، ته سندن اھي ٻه ٽي شڪار ڪيڏانھن گم ٿي ويا؛ کين وھم گمان به نه ھو، ته منجھانئن ئي ڪي اھڙا غدار به نڪرندا، جي ڪي وڏا انعام حاصل ڪرڻ لاءِ خانبھادر کي حيدرآباد ۾ لاھي وٺندا، ۽ کين مسٽر نھچلداس جي انھي عقلمنديءَ جي به پروڙ ڪانه ھئي، ته ھو صورتحال کي محسوس ڪندي يڪدم ڪاڪوس اندر لڪي ويو ھو.
سمجھڻ ۾ اچي ٿو ته، ھنن غازين جو ڪو به ارادو گاڏيءَ کي ڪيرائڻ جو نه ھو، بلڪ بيگاھ وقت تي، خوفانڪ جھنگل وٽ بيھاري، سندن دشمنن کي پنھنجي سلامتيءَ سان پورو ڪرڻ جو ھو؛ پر ڊرائيور جي غلط سمجھ سبب ھيءُ اھڙو اندوھناڪ حادثو ٿي ويو، جنھن ملڪ ۾ ٿرٿلو مچائي ڇڏيو. سڄي ھندوستان ۾ گاڏي ڪيرائڻ جو اھو پھريون واقعو ھو ۽ انھي ڪري گورنمينٽ ھائوس ۾ اھڙي ته ھاھاڪار مچي ويئي، جو يڪدم سنڌ ۾ رات جون سڀ گاڏيون ھلڻ بند ٿي ويون ۽ ٽيليفونن ۽ تارن جي اھڙي ته کٽ کٽ کٽا کٽ ٿي ويئي، جو ٻن ھفتن اندر سڄي ھندوستان جو پھريون مارشلا سنڌ ۾ لڳي ويو. راجا ريل جو اتريون طرف ۽ اڀرندو طرف ته باقاعدہ مارشلا ھيٺ آيو، پر انگريزي فوجون سڄيءَ سنڌ ۾ پکڙجي ويون، سڄو ملڪ ھراس ۽ ٿرٿلي ۾ اچي ويو، ينگ صاحب نالي ھڪ ملٽري آفيسر لکنوءَ کان گھرائي فوج جي ڪمان ان کي ڏني ويئي. ھيءُ اصل ۾ انگلينڊ جو ھڪ غنڊو ھو، ۽ خاص غنڊن کي پڪڙڻ لاءِ کيس آفيسر بڻايو ھئائون. ھن لکنوءَ طرف به سلطانه ڊاڪو ۽ سندس ٽولي کي ختم ڪرڻ ۾ نالو ڪڍيو ھو.
مارشلا لڳئي کي چوٿون ڏينھن ٿيو ھو، سڄي ملڪ ۾ حڪم ٿي ويو ھو، ته ھرڪو پنھنجا ھٿيار واپس ڪري، ميرپور خاص ۽ حيدرآباد جي ھٿيارن جا سڀ دڪان سيل ڪيا ويا، حيدرآباد ۾ جنھن وٽ وڏي لٺ، ڪھاڙي، ۽ وڏ چاڪو ٿي ڏٺائون سو به ٿي کسيائون.
پر ڀلا ھھڙو قانون ڪم از ڪم موجودہ ٽھيءَ ته ڪڏھين ڪونه ڏٺو ھو، سو ڪيترائي اٻوجھ اھو سمجھي نٿي سگھيا، ته پنھنجا ليسن وارا ھٿيار کڻڻ به ڪو ڏوھ آھي!
چنانچه عمرڪوٽ جو ھڪ وڏيرو، ڪمشنر جو درٻاري، نھايت عزت وارو، ڪنھن به چوريءَ، ڌاڙي پاٿاريءَ کان پري رھندڙ، ھميشه پوليس جو ساٿ ڏيندڙ، ڪلھي ۾ بندوق لٽڪائي، ڇاتيءَ تي ڪارتوسن جو پٽو ٻڌي اسٽيشن ڏي ويندو ڏسڻ ۾ آيو، واقف ڪارن کيس ھڪدم آگاھ ڪيو، ته ھن حد ۾ ھٿيار کڻڻ جي سخت منع آھي، پر ھو چوي ته منھنجي گھوڙي عمرڪوٽ مان چوري ٿي ھن طرف آئي آھي، آءٌ ان جي ڳولا ۾ آيل آھيان، مون سان پوليس جو ليٽر به آھي، مون کي آخر ڇو روڪ ٿيندي!
دوستن گھڻو ئي سمجھايس ته ’سائين ھيءَ مارشلا آھي‘ پر وڏيري صاحب کي ڪھڙي خبر، ته مارشلا ڪھڙي بلا ٿيندي آھي، سو اطمينان سان اسٽيشن تي پھچي ٽڪيٽ وٺي ڏاڪڻ ڏي روانو ٿيو. اتفاق اھڙو، جو ڪنھن پوليس واري رستي ۾ به ڪونه پڪڙيس، نه ته جيڪر ڏھ ويھ روپيه ڏيئي جند ڇڏائي وڃي ھا. پر بدقسمتي به ڪا ٺھي جڙي آئي ھئي، جو ان ڏينھن ڪماني صاحب کي به ڪا ٺاھوڪي دَٻ نڪتي ھئي، ته تون ھٿيارن ضبط ڪرڻ طرف ڪو خاص توجھ نٿو ڏين؛ سو پنھنجي اٽالي سميت ڏاڪڻ وٽ سڙيو بيٺو ھو. اوچتو وڏيري جي بندوق ۾ ڪانسٽيبل جو ھٿ پئجي ويو، ٻيو سندس ٻانھن ۾.
”پنھنجي اٿم، ڪرين ڇا ٿو؟“
”پنھنجيءَ جا..... ھل ڪمانيءَ وٽ.“
”ڪماني صاحب! ھي مون سان پوليس ليٽر به آھي، ھيءَ مون کي ناحق روڪ ڇو ٿي ٿئي؟“ وڏيري صاحب ليٽر ڏيکاري چيو، پر ڪماني صاحب بيڌڙڪ کڻي ھٿڪڙي وجھايس؛ ھو رڙيون ڪندو رھيو، پر ٻڌي ڪير. اڃا ويرم ئي ڪانه گذري ته پوليس قيدين جي لاريءَ ۾ انھن ساڳين دوستن وٽان اچي لنگھيو، جن روڪيو ھئس؛ ھنن حسرت سان سندس رڙيون ٻڌيون، پر ھو ڇا ڪن؛ ان وقت ھراس ايڏو پکڙيل ھو، جو سمجھدار شھرين کي ته ڊپ ھو، ته متان ھن جي بچاءَ جي ڪوشش ۾ پاڻ به سُڪ ٿي وڃون!
اھو نازڪ مزاج وڏيرو؛ جو جگر جي خرابيءَ سبب ننڊ اچڻ لاءِ انھي حد تائين حيلا ڪندو ھو، جو گرامون فون جو رڪارڊ چڙھائي انھي جي سريلي ساز تي ننڊ ڪندو ھو ۽ آواز بلند ٿيندو ھو ته ننڊ کُلي پوندي ھيس؛ سو اڄ اھڙي بدبوءِ ڀريل لاڪپ ۾ سٿيل ھو، جنھن جي ھڪ ڪنڊ ۾ قيدي ڪاڪوس پيشاب به ڪري رھيا ھئا؛ ۽ سمھڻ ته ڇا، پر پوريءَ طرح وھڻ جي جاءِ به ڪانه ھئي. مگر چوندا آھن ته ننڊ ڦاسيءَ جي تختي تي به نه ڇڏي. سو جاءِ نه ھوندي به آڌيءَ بعد نيٺ وڏيري صاحب کي ننڊ اچي ويئي، ۽ علي الصبح کڻي وڃي ملٽري ڪورٽ ۾ رجوع ڪيائونس.
ملٽري ڪورٽ جي وڏي جج کي ڏسي ھن جي اکين ۾ چمڪ ۽ چھري تي رونق اچي ويئي، اڙي، ھيءُ ته پاڻ وارو ’سلم بئرسٽر‘ آھي.
”اسلم صاحب!“ وڏيري رڙ ڪئي، ”مون سان ناحق ڪيو اٿن، پنھنجي بندوق..... پوليس ليٽر سان، ته به ساري رات ذلت سان پرايون اٿن، ڀائو! مون کي ته ھنن رھزنن کان ڇڏاءِ!“
’پر اسلم صاحب‘ اڄ ’اسلم بئرسٽر‘ ڪونه ھو، وڏيري صاحب جو ’ڀائو‘ ڪونه ھو، اڄ مارشلا ڪورٽ جو جج ھو، سوال پڇڻ کان اڳ ئي وڏيرو پاڻ قبولدار ٿي چڪو ھو، ان ڪري دير جي ضرورت ئي ڪانه ھئي. جج صاحب اکيون ھيٺ ڪري چيو، ”ٽي سال جيل!“
”اسلم صاحب! اسلم صاحب!“ ھيءُ ڪھڙو ٿا ظلم ڪريو، ڪو خدا جو خوف.....“ پوليس واري وات کي ھٿ ڏيئي ٻه ٿڦڙون ھڻي، گھلي وڃي لاريءَ ۾ ھنيس ۽ سينٽر جيل پھچائي سڌو وڃي سي ڪلاس ۾ ڇڏيائونس. وڏيري کي اميد ھئي ته ڪم از ڪم ڪمشنر جو درٻاري ھجڻ سبب کيس بي ڪلاس ضرور ملندو، تيسين ڪي وارث به اچي نڪرندا؛ پر پتو تڏھين پيس جڏھين سڄا سارا ڇٽيھ ڏينھن انھي سي ڪلاس ۾ مُنڃ وٽي وٽي ھٿ ڦٽجي پيس، ۽ نيٺ ايماندار انگريزي ملٽريءَ کي ھزارين روپيه نذرانو ڏيئي وڃي گھر پھتو؛ ۽ جگر ته ڇا پر ساري جسم جون بيماريون ازخود دفع ٿي وييون!
مارشل لا لڳڻ شرط پوليس جو مَڪو مچي ويو؛ جيڪو به سُکيو ستابو ٿي ڏٺائون، انکي اھڙا آڪيڙا ٿي چاڙھيائون، جو ھن الھو تلھو ڏيئي ٿي جند ڇڏائي. ڪيترائي پئسي وارا ماڻھو حر ايراضيءَ مان نڪري شھرن ۾ اچي ٿي ويٺا، ته اتي وري پوليس پيرو کڻي اچي ٿي پھتين، ته ڪڍو پئسا، نه ته ملٽريءَ وارن کي رپورٽ ڪري ھڻايون ٿا ڪاٺ ۾. ساڳيءَ طرح حر ايراضيءَ ۾ جيڪي به رھندڙ ھئا، تن لاءِ به ھٿرادو درخواستون ٺاھي، ڌار ڌار ھنڌن تان پوسٽ ڪرائي پوءِ اچي ٿي انڪواريءَ لاءِ ڪڙڪيا، جي اوھان حرن سان سازباز رکو ٿا، کين ٽڪايو ٿا، ھلو ٿاڻي تي، اوھين ٻارن ٻچن سميت گرفتار آھيو. مطلب ته تيستائين اھي دڙڪا پئي ھليا، جيستائين منجھن رت جو آخري ڦڙو موجود ھو.
پوليس جي ھنن ڪارواين انھن شخصن کي به ڌاڙيل بڻجڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو، جن عمر ڀر ڪنھن جو ڪک به نه کنيو ھو. پر ھاڻي ھو ڇا ڪن، ملڪيت ته سڀ پوليس ٻھاري ويئي، ھاڻي گذر ڇا مان ڪن. وري جو پوليس سان ھاڻا ماڻا ٿيا ته حصن، پتين تي به ٺھي ويا، ۽ پوءِ خوب جھٽ ھڻڻ لڳا.
مگر پوليس رڳو اتي بس نه ڪئي، بلڪ ھاڻي ته سندن ڇاڙتن کان اھي درخواستون به ڪرائڻ لڳي، ته منھنجو ڌاڙو لڳو آھي، شڪ فلاڻن ۾ آھي. پوءِ پوليس ھڪدم اچي انھن فلاڻن تي ڪڙڪندي ھئي، ۽ سندن گھر کي ٻھاري ڏيئي ڪجھ چغلن کي ڏيندي ھئي، باقي کڻي ٿي ويئي.
ڪيترن ئي ماڻھن ارادو ڪيو ته مارشل لا ايراضيءَ مان نڪري ڪنھن ٻئي پاسي وڃون؛ سي پنھنجو زر زيور، ڍور ڍڳو، ٻني ٻارو وڪڻي سلامتيءَ وارن، پر انھن ھنڌن تي وڃڻ ٿي لڳا، ته يا ته پوليس ۽ ملٽريءَ جي ور ٿي چڙھيا، يا ته جتي ٿي وڃي پھتا، اتي جي پوليس به ھٿرادو درخواستون ٺاھي، اچي ٿي کين وڪڙ چاڙھيا.

سانگھڙ تعلقه جي ڪوٽ نواب جا بگٽي اصل کان انگريزن جا خاص وفادار ھئا، تن جو ھينئر حرن تي باھيون ٻرنديون ڏٺيون ته وٺي پاڻ ئي حرن تي يورش ڪيائون. ھنن جي وٿاڻن تي حملا ڪري ڍور ڦري ويا، ھنن جي ڳوٺن مان سامان لٽي آيا؛ اھو ڏسي حر کين سمجھائڻ ويا، ته ٻيلي ’آروڻي اڍائي پھر‘ نيٺ اھي لُڙ به لھي ويندا، پاڻ پاڙيسري راڄ جا ماڻھو آھيون، اوھين ته اسان سان لُٽ مار نه ڪريو.
پر بگٽين کي پنھنجي ’بلوچ بھادر‘ ھجڻ تي ناز ھو، تن الٽو حرن سان جھڳڙڻ شروع ڪيو. جھڳڙو وڌي انھي حد تي پھتو، جو حرن به کڻي مٿن يورش ڪئي. ھو ته اڳيئي جان کان بيزار ھئا، تن سندن ٽيھارو ماڻھو ڊڙي رکيا، پنجاھي ڦٽي وڌا. سندن نقصان به ٿورو ٿيو، پر انھي نقصان کي ھو ان زماني ۾ ڳڻيندا ئي ڪونه ھئا، مگر بگٽين کي اھڙو سبق مليو، جو منجھانئن گھڻا لڏي اچي سانگھڙ ويٺا.
پوي جا ملٽريءَ کي خبر، سي وڃي مٿن ڪڙڪيا، ۽ سندن گھرن ۽ وٿاڻن جون تلاشيون ورتائون، ته حرن جا سامان ۽ ڍور ھٿ اچي ويا؛ ملٽريءَ وارن کين ’حرن جا مال ھٿ ڪرڻ‘ جي ڏوھ ۾ کڻي ٻڌو ۽ پتو تڏھين پين، جڏھين پاڻ به اچي حرن سان گڏ ڪئمپ ۾ پھتا. ھو گھڻي ئي پنھنجي وفادارين جا واسطا وجھڻ لڳا، پر ھھڙا سکيا ستابا ماڻھوسڳ سميت ملٽريءَ وارن کي خدا ڏياري، سو مڻجانئن خوب جاوا ڪيائون. ۽ وري خود ڪئمپن اندر جو ھيءُ حرن کي نويڪلا ھٿ اچي ويا، سو اٿي ھنن به منجھانئن خوب بخار ڪڍيا ۽ وري دانھون اھي ڪرڻ لڳا، ته ھي ٿا اسان کي مارين!
حر ايراضيءَ جي انھي انڌير گڙديءَ جو نتيجو اھو نڪتو، جو ٻيا ته ٺھيو، پر ڪولھي ۽ ٻيا اوڦٽو ماڻھو به ڪوڙيون بندوقون ۽ ڪوڙا ريوالور کڻي ڳوٺ ڦرڻ لڳا. پوليس وٽ جڏھين ماڻھو ڦر جون رپورٽون کڻي ويندا ھئا، ته پوليس الٽو کين گاريون گند ڪري کڻي ٻڌندي ھئي، ته اوھين رات جو حرن کي ٽڪايو ٿا ۽ ھاڻي پاڻ بچائڻ خاطر ڪوڙيون رپورٽون ٺاھي ٿا اچو!
اھو انھي زماني جو عجيب و غريب واقعو آھي، جو کپري جي ھڪڙي رواجي پوليس واري کي شام جو ڪا جھجھڪي آئي، سو فل ڊريس پائي گھوڙي تي چڙھي اچي ٻھراڙيءَ جي ھڪ وڏي سيٺ تي ڪڙڪيو، ته سيٺ صاحب توتي درخواست آھي، ته تو ھڪڙي حرياڻي پاڻ وٽ وھاري آھي ۽ ان جي معرفت تنھنجو حرن سان به ساز باز آھي، سو انھي سميت ھل ھينئر جو ھينئر ٿاڻي تي، ڪماني صاحب پاڻ جاچ لاءِ اچي ويو آھي!
سيٺ صاحب وٽ ھڪڙي مسلمان عورت سريت طور ورھين کان ويٺل ھئي، انھي جو حرن سان ذرو به واسطو ڪونه ھو، مگر اڄ ته پاڻي پئي ٻريو؛ سيٺ خيال ڪيو ته جيڪڏھن انھي عورت سميت ڪمانيءَ وٽ ٿو پيش ٿيان ته عزت ته ھلي ويندي، پر في الحال منھنجا به لاھ نڪري ويندا؛ سو اھا سوچ به ڪانه ڪيائين، ته صرف ھڪ پوليس وارو بيگاھ وقت تي مون جھڙي وڏي ماڻھوءَ لاءِ ڪيئن موڪليو ويو ھوندو، نڪا وارنٽ ڏسڻ جي طلب ڪيائين، ۽ لڳو کيس منٿون ڪرڻ؛ آخرڪار انھي پوليس واري کي سڄا سارا اٺ ھزار روپيه ڏيئي جند ڇڏايائين. پوليس واري ڀانيو ھو ته آءٌ ڪو سؤ پنجاھ ڪڍي ڇاندو پاڻي ڪري ايندس، پر ھيڏي ڌاڙي ھٿ اچڻ تان خود ھن کي به اھڙي چؤنئرا کؤنرا لڳي ويئي، جو سڄي رات ننڊ نه آيس ۽ صبح جو بنا ڪنھن ڄاڻ جي ضروري ٽپڙ کڻي وڃي ميرپور خاص پھتو، اتي خوب خرچ ڪري اسپتال ۾ اڳئين ڏينھن جي داخلا ڏيکاري، ڪجھ وقت فرضي بيمار رھي، ٿر ڏانھن بدلي ڪرائي ھليو ويو، وري کپري جو ته منھن به نه ڏٺائين، بلڪ ناري ڊويزن کان ئي پاسو ڪندو رھيو.
”اي واھ ڀائي گامون واھ!“ سيٺ سڳني مل سخت ميار جي لھجي ۾ چيو.
”ڇو ڇو سيٺ؟“ گامونءَ حيرانيءَ مان چيو، ”ڇا تي ڪاوڙيو آھين ڀائي؟“
”ڪاوڙ ڀلا ڪيئن نه ٿيندي؟“ سيٺ ڪجھ نماڻو ٿي چيو، ”ٻڌو اٿم، ته سڀني گاجين کي مکيءَ ۾ گڏ ٿيڻ جو سڏ ٿيو آھي؟“
”ھا، اھو ته سچ آھي، پر (مرڪي) انھي تان توکي ڇو ڪاوڙ لڳي آھي؟“ گامونءَ چيو.
”ھن ڪري“، سيٺ رئڻھارڪو منھن ڪري چيو، ”جو اوھين مون کي ڄاڻ ئي ڪونه ٿا ڪريو.“
”توکي؟“ گامونءَ ٽھڪ ڏئي چيو، ”سيٺ وڏا! تون به مکيءَ ڏي ھلندين؟“
”ڇو ڪين ھلندس؟ آءٌ ’گاجي‘ نه آھيان ڇا؟“
”گاجي ته تون بيشڪ آھين“ گامونءَ گنڀير ٿي چيو، ”پر سيٺ صاحب! تو مکيءَ جي مرڪز ۾ پھچڻ کي راند سمجھيو آھي؟“
”اڙي ڀائي! ’راند‘ نه ھوندي ته ’موت‘ ھوندو!“ سيٺ مشڪي چيو، ”جڏھن سِر جو سانگو لاٿو، ته پوءِ جھڙي راند تھڙو موت!“
”سيٺ صاحب!“ گامونءَ بنھ گنڀير ٿي چيو، ”ھونءَ ته مکيءَ تائين پھچڻ ۾ ئي خبر ناھي ڪنھن ملٽريءَ، ڪنھن پوليس سان به مقابلو ٿي وڃي؛ پر جي خيريت سان پھچي، ته به واٽ اھڙي اڻانگي آھي، جو ڇٽيءَ جو کير ياد اچيو وڃي. چوندا آھن، ’سپ نه ماري، سپ جو سراپ ماري‘ سو موت ايترو ڏکيو ناھي، جيترا وچ جا لوڏا ڏکيا آھن.“
”پر عشق زوراور!“ سيٺ مرڪي چيو، ”جڏھن اُکريءَ ۾ مٿو وڌو، ته پوءِ مُھرين جو ڪھڙو ڊپ! چوندا ڪين آھن ته:
وڏا وڻ وڻڪار جا، جت تيلا سڄن نانگ،
(پر) سسئيءَ ڇڏيو سانگ، ته ڇپر مڙيوئي ڇاڙڪي!
(فخر مان ڇاتي ٺوڪي) اوھان جي دعا سان سڳنومل ھاڻي واڻيو ڪونھي، پر گاجي آھي گاجي!“
”چڱو گاجي صاحب!“ گامونءَ کنگھڪار ڪري چيو، ”امتحان ڏيندين؟“
”بيشڪ ڏيندس.“
”ته ڀلا ڌوتي ذرا قابو ٻَڌ!“
”ڌوتي ڇُڙي پيئي، ته پرواھ ناھي“ سيٺ ڌوتي پري ڪري چيو، ”ھيءَ چڍي ڏسين ٿو؟“
ٽھڪ ڏيئي گامونءَ جواب ڏنو، ”مون کي ته اڄ چڍيءَ جو به خير نظر نٿو اچي.“
”پر اسان جا سردار صاحب، کڻي آزمايو، ٻيو ڇا، اوھين مسلمان ته سمجھندا آھيو، ته اسان کان سواءِ دنيا ۾ ٻيو ڪو بھادر ئي ڪونھي؛ پر ڀائي، نڪا بھادري ڪنھن جي ميراث آھي، نڪا بزدلي.“
ٽپ ڏيئي گامون اٿيو؛ پستول ڀريائين ۽ سوپاري کڻي سيٺ جي مٿي تي رکيائين؛ پوءِ ڏھ قدم پوئتي ھٽي چيائين، ”ھاڻي وٺان ٿو سوپاريءَ جو نشان؛ پوءِ خبر پوندي تنھنجي بھادريءَ جي!“
”بيڌڙڪ وٺ گامون خان، اجھو ٿا ڇا ڪارا پڌرا ٿين!“
نشان چٽيندي گامونءَ چيو، ”ٻارن ٻچن کان موڪلائي آيو آھين؟“
”اھا موڪلاڻي ان وقت ڪئي ھيم، جڏھن پير صاحب ڏانھن ٿي ويس....“
”چڱو ته وٺ ڀلا“ گامونءَ سوپاريءَ جو نشان وٺي کڻي ٺڪاءُ ڪيو، ته سوپاري وڃي پري پيئي، پر سيٺ مشڪندو رھيو. بي اختيار کڻي ڀاڪر پائي چيائينس، ”سيٺ سڳنا مل! توتي صد رحمتون ھجن، تون بيشڪ سائين بادشاھ جي ڪلام موجب ’مٿير‘ مرد آھين!“
”جنھن ديس جي واڻڪي مٽي ڦري ھينئن پٿر بڻجي پوي، اھو ديس ھاڻي گھڻو وقت ڌارين جو غلام رھي نه سگھندو. ھاڻي مکيءَ جو مرڪز، ته ڇا، پر ملٽريءَ جي معرڪن ۾ به گڏ وٺي وڃڻ جي لائق ٿي چڪو آھين!“
سڳنومل مُرڪڻ لڳو، گامونءَ وري چيس، ”سيٺ صاحب! اھو آھي انساني ذھن جو تماشو؛ جڏھن انسان پاڻ کي ’بزدل‘ سمجھڻ لڳي ٿو، تڏھن ڪُوئي جو کڙڪو به کيس ڦٿڪائي ڇڏيندو آھي، پر جڏھن ھو پاڻ کي ’شينھن‘ ٿو تصور ڪري، ته پوءِ ھو ڪنھن کان به نٿو مڙي. بس ھاڻي ھر وقت پاڻ کي تيار رکج، ڪنھن به مھل اوچتو ھلنداسون، ڇاڪاڻ ته نوس نوس ڪندڙ ڪُتن کان به ته پاڻ کي بچائڻو آھي.“

اڄ جڏھن سيٺ سڳنومل عرف ’غازي سڳنو‘ گامونءَ ۽ ٻين سان گڏجي مکيءَ جي ٻيلي ۾ گھڙيو، تڏھن ڏسندڙ حيران ھئا، ته ھن ۾ ھيڏو ڦيرو ڪيئن آيو؛ ٻيلي جي شروعات کان وٺي مرڪز تائين اٽڪل ڏھن ميلن جو مفاصلو ھو، ڪٿي ڪٿي اھڙو ته گھاٽو ٻيلو به ھو، جو ڏينھن ڏٺي به رات جو گمان پئي ٿيو، ڪٿي وري اھڙي چِڪڻ ھئي، جو پير ئي گُپي ٿي ويا؛ تڏھن به بار بار خبردار جو آواز پئي آيو ته ’ھڪ انچ ھٽندؤ، ته اھڙي ڌُٻڻ ۾ گُپي ويندؤ، جتان يا عمر نڪري نه سگھندؤ‘ ڪٿي نھايت ڳتيل وڻن منجھان اھڙا لنگھ ھئا، جو ڄڻ ته ٻيلي جون غارون آھن، ته ڪٿي وري ٻيلن جي وچ ۾ ڀٽن اندران ٺھيل غارون ھيون، جن مان ڪلاڪ ڪلاڪ بانبڙا پائي لنگھڻو ٿي پيو. انھي سموري رستي ۾ شينھن، سوئر، بگھڙن، گدڙن، نانگن ۽ ارڙن جا آواز پئي آيا؛ مگر غازي سڳني تي نه ڪو ٿڪاوٽ جو آثار ھو نه ڪَڪ ٿيڻ جو.
ھاڻي ھو ھڪ وڏي ٿَم مان ٻاھر نڪتا، ته اوچتو ڇا ٿا ڏسن، جو ھڪڙو نھايت شاداب ۽ پر فضا ٽڪرو آھي، جنھن ۾ ساوڪ جھرمر لڳايو بيٺي آھي ۽ پکي پرندا مٺڙيون لاتيون پيا ڪن؛ پر اھو ٽڪرو به يڪو ناھي، بلڪ ورن وڪڙن ۾ آھي، ۽ انھي ۾ ڪافي لانڍيون ٺھيل آھن، جي سڀ ماڻھن سان ڀرپور آھن.
ھڪ ھنڌ پري کان ھڪڙي لانڍي ڏسڻ ۾ پئي آئي؛ چيو ٿي ويو ته انھي ۾ سڄي مھم جو وڏو سردار يا ڪمانڊر- ان- چيف ترسيل آھي. ھنن جي پھچڻ بعد اعلان ٿيو، ته ”اڄوڪي رات آرام ۽ ٿڪ ڀڃڻ ۽ ھڪ ٻين سان ملاقات لاءِ آھي؛ ڪاروائي سڀاڻي رات جو ٿيندي.“ ھيءُ ٻڌي ھرڪو پنھنجي پنھنجي آستاني ڏي وڃي ترسيو. جيئن ته سڀ ٿڪل ھئا، ان ڪري گھڻو ڪري ھرڪو ماني کائي آرام ڪرڻ لڳو، سواءِ ڪن خاص جانٺن پھلوانن جي، جي واري سان مختلف ھنڌن تي پھرو ڏيئي رھيا ھئا.
صبح جو ڏندڻ پاڻي، ناشتي کان واندا ٿي ڪرم علي، گامون ۽ سڳنومل گھمڻ نڪتا؛ ڪرم علي ھنن جي واقفيت ڪرائيندو پئي ويو:
”ھي عثمان ھنڱوري جا ساٿي آھن، جي سڀ ملٽري يونيفارم ۾ آھن.“ سيٺ ۽ گامونءَ ڏٺو ته اھي پنجاھ سٺ ھئا.
”ھيءُ ڏھاڪو ماڻھن جو دستو، ميري نظاماڻيءَ جو آھي، جو به ھڪ وڏ شير مرد آھي.“
”ھيءُ نوي ورھين جو ميرو ھنڱورو آھي، جو ڇرائي ڳوٺ مان پنھنجو دستو وٺي آيو آھي.“
”ھيءُ ھڪ غريب ڌڱاڻي جو دستو آھي، ھي پنجاھي کن ماڻھو آھن، پر آھن سڀ شينھن!“
”ھيءُ الله بچائي خاصخيليءَ جو دستو آھي، جو به ھڪ جانٺو جوان آھي.“
”۽ ھو جوان ڏسين ٿو نه، اھو اٿيئي اسان جي مکي سرڪار جي سي- آئي- ڊيءَ جو ڪمانڊر جيئندل خان خاصخيلي؛ ھي اھڙيون ته عجيب و غريب جاسوسي ڪاروايون ڪندو آھي، جو انگريزن جا وڻ وڄي ويندا آھن.“
”پر شائين!“ سيٺ حيرت مان چيو، ”ھو ته ڏسو، جھڙا ھندو ھجن؛ ۽ ھوءَ مائي، جيڪا ڪنھن مھل گھونگھٽ مٿي کڻي ائين پئي نھاري، جو ڄڻ ته چنڊ ڪڪرن مان پيو چمڪي، سا به ته ھندوئاڻي پيئي لڳي.“
”ھائو ڀائو!“ ڪرم عليءَ جواب ڏنو، ”اھو مشھور بھادر ’وير جي ٺڪر‘ آھي ۽ اھا سندس محبوبه آھي، جا ھر ڏک سُک ۾ گڏ ھوندي اٿس، اھا راجپوت مائي پاڻ به وڏي دلير آھي.“
ڪرم علي مُرڪندي وڌيڪ چيو، ”ويرجي ٺڪر پيڙھين کان پير سائين بادشاھ جو مريد آھي، ۽ دعوتي آھي. ھو ايڏو ته غريب پرور آھي، جو ھڪ ڏينھن وٽس ھڪ پسايو ذات جو ’آچر‘ نالي غريب ننڍڙو زميندار فريادي آيو، ته منھنجي اٺ ايڪڙ کن زمين آھي، جنھن کي پاڻ ئي کيڙي پوکي، آزاد طرح سان سندس پيدائش کڻندو آھيان ۽ اسان جي ڳوٺ ۾ ٻيا به اھڙا 15-20 گھر آھن، اسان جي ڀر ۾ ھڪ وڏو زميندار ’ارباب وسايو‘ آھي، جنھن جي ڏيڍ ھزار کن زمين آھي. اسان جي ڳوٺ وٽ وڏن کان وٺي ھڪ مقام آھي، ان جي ڀر ۾ ھڪڙي غريب مجبور پسايي کان ارباب صاحب ڪجھ زمين خريد ڪئي ھئي، ان بعد وري منھنجي نمبر ۾ اچي اک وڌائين؛ ھن مون کي سٺو اگھ آڇيو، پر مون جواب ڏنو ته ’ھڪ ته اھا زمين مون کي وڏن کان مليل آھي ۽ ان جي ڀر ۾ ئي وڏا پوريل آھن، منھنجو نمبر توکي ڏيڻ کان پوءِ اسان لاءِ ته مقام ڏي وڃڻ جي واٽ به ڪانه رھندي؛ ٻيو ته آءٌ پاڻ به اھا وڏن جي نشاني ڇڏڻ نٿو چاھيان. ارباب جڏھن مون کي لالچون ڏيئي ٿَڪو، تڏھن غصي مان ڀرجي ويو ۽ مون کي ڏاڍي مار ڪڍي ڪوٺيءَ ۾ پوري ڇڏيائين، ۽ پوءِ وري ٽن ڏينھن تائين روزانو مار ڪڍائيندو پوري ڇڏيندو ھو.
ٽن ڏينھن کان پوءِ ڪڍي چيائين، ’ھاڻي وڃي سوچ، ۽ مون کي نمبر وڪرو ڪري اچي ڏي، نه ته ھڪ ھفتي بعد ھو انھي نمبر تي زوريءَ قبضو ڪندو.‘
ڇھ ڏينھن گذري ويا آھن، آءٌ ڪنھن به حالت ۾ نمبر ڏيڻ لاءِ تيار نه آھيان، ويجھيءَ ڇڪ جو ڪوبه زميندار ارباب جي ڊپ کان منھنجي مدد نٿو ڪري؛ اڄ اوچتو ٻڌم ته اوھين ھن پٽ ۾ شڪار لاءِ آيا آھيو، اوھان جو نالو اڳيئي ٻڌو اٿم، ان ڪري پناھ وٺڻ آيو آھيان.“
ٺڪر ويرجيءَ اھو ٻڌي گنڀير ٿي چيس ته، ”تون بي فڪر ٿي پنھنجي زمين تي وڃ، ڀل ته سڀاڻي سندس ماڻھو اچن، پوءِ ڏسج تماشو.“
ارباب کي پڪ ھئي ته ڪوبه ويجھيءَ ڇڪ آچر جي مدد نه ڪندو؛ سو ستين ڏينھن صبح جو پنھنجي ڪمدار ھٿ ويھارو ماڻھو موڪليائين، جن اچي نمبر تي قبضو ڪيو. آچر ھڪ ماڻھو اطلاع لاءِ ويرجي ٺڪر کي موڪليو ۽ پاڻ به کين سمجھائڻ لاءِ ويو، ته ھنن کڻي ٻڌس.
ٺڪر اطلاع ملڻ شرط اچي ويو ۽ ڪمدار سميت سڀني تي پرزور حملو ڪري سڀني کي کڻي ٻڌايائين ۽ ھر ھڪ سان اھڙي ته جٺ ڪيائين، جو ڇٺيءَ جو کير ياد اچي وين، ۽ پوءِ چيائين ته ھاڻي وڃي پنھنجي ارباب صاحب کي سلام ڏجو ته، ”ھن بعد جيڪو به ھيڏانھن آيو، ان کي انھن نمبرن جو ’ڀاڻ‘ بڻائينداسون.“
بس ڪتي ڪن وڍيا، ارباب صاحب جا ماڻھو مورڳو اڳيان نمبر به ڇڏي ڀڄي ويا!....
۽ ھي سڪيلڌو ۽ عبدالله راڄڙ آھي، جي بھادر راڄڙن جا دستا وٺي آيا آھن.“

”او ڀائو ڪرم علي!“ ھڪ جانٺي جوان آواز ڏنو، ”اوھين ذرا ھن مائيءَ جي پوئتان وڃجو، علي الصبح جو شڪار ڪري آئي آھي، سو ته گھلرائي اچوس.“
”اھو ’ملوڪ خاصخيلي‘ آھي، اسين ھن کي ’صحرائي عقاب‘ سڏيندا آھيون. ھيءُ ھڪڙو ئي سَوَن جي مَٽ آھي، ھيءُ جڏھن پنھنجو جٿو وٺي ملٽريءَ وارن تي وڃي ٿو ڪڙڪي، تڏھن ڄڻ ته جھرڪين تي عقاب پيو. صحرا يعني ٿر جي ڀٽن، ورن، وڪڙن، لنگھن وغيرہ جو اھڙو ته واقف ۽ حرفتي آھي، جو ملٽريءَ وارن جون مَتيون مجھائي ڇڏيون اٿس.“ ڪرم عليءَ چيو ۽ ’حاضر سائين‘ چئي ھو سڀ مائيءَ جي پٺيان وڃڻ لڳا. مائي ته بنا پوئتي نھارڻ جي بيپرواھيءَ سان پئي ويئي، ۽ ڪجھ اڳڀرو وڃڻ بعد ھوءَ وڻن جي جھڳٽي اندر گھڙي ۽ ٽاريون پري ڪندي، واٽ ٺاھيندي، انھيءَ مان ٻاھر نڪتي، ته ڏسڻ ۾ آيو ته ٻه پھلوان قسم جا ڳوٺاڻا زمين تي ٻڌل پيا ھئا، ھڪڙي جي مٿي مان رت نڪتل ھو، ٻئي جي ٽَنگ مان، ۽ ٻنھي جون بندوقون پويان پيون ھيون، ”اجھو اھي پيا اٿوَ ماريا غدار!“ مائيءَ ٽھڪ ڏيئي ھنن ڏي نھاري چيو.
”تون..... تون“ گامونءَ حيرت مان چيو، ”تون بصران خاصخيلڻ ته نه آھين؟“
”اوھ!“ مائيءَ حيرت مان مُرڪي چيو، ”تون آھين پرديسي! عجيب اتفاق آھي، جو پاڻ ھتي اچي مليا آھيون.“
”اسان ۾ ڪوبه پرديسي ڪونھي؛ اسين ته اڳ به وطني ھئاسين ۽ ھاڻي ته مورڳو ھڪ ٻيلي جا رھاڪو آھيون.... منھنجو نالو ’گامون‘ آھي، آءٌ ذات جو ’وساڻ‘ آھيان ۽ ٽنڊي آدم جي ويجھو ’ڄامن وساڻ‘ جي ڳوٺ جو ويٺل آھيان، پر.... بصران! تون ھلڪڙي ڇوڪري، تو ھنن ٻن جانٺن کي ڪيئن ٻڌي ورتو؟“
”ڇاڪاڻ ته ھي غدار آھن.“ بصران ٽھڪ ڏيئي چيو ۽ ’غدار معنيٰ ڀاڙي.‘
”ڀلا اسان کي اھا روئداد ته ٻڌاءِ!“
”بس روئداد اھا، ته آءٌ صبح جو دلو کڻي واھيءَ تان پاڻي ڀرڻ آيس، ته وڻن جي پٺيان چڻ ڀڻ ٻڌم“ (کِلي) ”ھاڻي اسين اھي عمر خاصخيليءَ جي ڳوٺ وارا آسائشي ڪونه آھيون؛ مارئي انگريز جي پوليس ۽ ملٽريءَ نه رڳو اسان کي بھادر بڻائي ڇڏيو آھي، پر چؤڪنو به؛ سو آءٌ نھايت خبرداريءَ سان وڌي اھڙي ھنڌ آيس، جو سندن آواز ٻڌڻ ۾ اچي، ھنن مان ھڪڙي چيو ’پر ادا لکانا، ھاڻي منھنجو خيال آھي ته اڳتي نه وڌون، اسان اتفاق سان ھنن جو وڏو مرڪز ڏسي ورتو آھي، ھاڻي سڌو ھلي ٿا ملٽريءَ جي صاحب کي اطلاع ڏيون.‘
لکاني وري جواب ڏنو ’ڀائو آچر، ڳالھ ته واھ جا ڪئي اٿئي. ھاڻي کسڪ سُور پڙھون، متان ڪنھن غازيءَ کي سُڻس پوي؛ آھن پنھنجا سڀ سڃاڻو، پئون نه ڪنھن ڏچي ۾!‘
مون صورتحال کي نازڪ سمجھيو، پير پير ۾ ڏيئي ھنن جو اڳ ورتم ۽ انھيءَ پيچري وٽان لڪي بيٺيس، جتان ھي لنگھڻا ھئا؛ ھڪڙو لنگھي ويو ۽ ٻيو پٺيان ھو ته وڌي ٺڪاءُ جو ڪرايومانس ڀريل دلو مٿي وارو؛ ته جيڪو حال ٿيس سو پاڻ ڏسو ٿا، ٻيو وائڙو ٿي مون ڏانھن وڌيو، ته کڻندي ھڪ بنڊي، سڌي گوڏي تي واڄٽ ڪرائي مانس، ته رڙ ڪري ڪِري پيو؛ بندوقون ته ٻنھي جي ھٿن مان ڇڏائجي ويون ھيون، مون به بنڊيءَ سان ئي مٿن اھڙا وار ڪيا، جو ساڻا ٿي پيا. (کِلي) پوءِ سندن ئي پَٽڪن سان کڻي ٻڌومان، بندوقون اوجھو اھي پريان پيون اٿن، ۽ مڙس ڪارتوسن جا پٽا ٻڌيو پيا اٿوَ!“
گامونءَ سنجيدو ٿي سيٺ سڳني مل جي ڪُلھي تي ھٿ ھڻي چيو، ”سيٺ صاحب! ڏسين ٿو ھمت جو تماشو، ۽ بدنيتيءَ جي ڦلھڙائي؟ اصل طاقت ته آھي دل ۾، ھٿيار فقط انھن جي اُمنگن ڪڍڻ لاءِ آساني پيدا ڪن ٿا؛ پوءِ انھي کي بندوقون ھٿ نه اينديون آھن ته به ٺڪر؛ ڀتر، لٺ ڌڪي سان به بدنيت بندوقن وارن کي ڪيرائي ڇڏيندي آھي!“
”مائي بصران“ سيٺ سڳني مل چيو، ”تون ته ڪا بھادر ٿي ڏسجين!“
”ڪاڪا!“ مائيءَ مُرڪي چيو، ”اھا ته اسان مکيءَ جي شھينڻين لاءِ معمولي ڳالھ آھي، جو ٻن مردودن کي پورو ڪريون. بزدلن کي گھلي ڪئمپ ۾ ھلو، ته انھن پھلوانياڻين سان ملايانوَ، جن سَون جا ميڄالا ڪڍيا ھوندا!“
”ڪاڪا!“ مائيءَ بصران مرڪي چيو، ”ڇا نالو اٿيئي سيٺ صاحب؟“
”سڳنومل.“ ٽھڪ ڏيئي سيٺ چيو، ”نه نه گاجي سڳنو!“
”ھا ته سڳنا غازي!“ بصران کلندي چيو، ”ھيءَ اٿيئي مائي فريدان، ڌيءُ عرس ۽ زال محمود جي؛ جا ھيڏانھن ايندي ايندي به پنھنجي ٻين ساٿين سان 25 ملٽريءَ وارن سان مقابلو ڪندي آئي آھي، ۽ ھنن ٻن ٽن کي ماريو، چئن پنجن کي ڦٽيو؛ پوءِ سندن ھٿيار ۽ ڪارتوس مالِ غنيمت طور کڻي آيا آھن.“ مائي فريدان مرڪندي ڪنڌ کڻي ھيٺ ڪيو.
”۽ ھيءَ آھي مائي مرادان، ڌيءُ امام بخش خاصخيلي، ويٺل ڳوٺ مکڻ خاصخيلي؛ جنھن جو والد پنھنجي امن پسند ڳوٺ تي انگريزي ملٽريءَ جي رھزنن جو بنا سبب قھري حملو ڪرڻ وقت ساڻن چڪريون کائيندي، کين ڀنڃڻيون ڏيندي شھيد ٿي ويو ۽ سندس جاءِ وري ھن بھادر نياڻيءَ والاري، ھيءَ به ھيڏانھن ايندي پنھنجن ساٿين سميت انگريزي ملٽريءَ سان چڪريون ڏيندي آئي آھي. ھونءَ ته ھيءَ سڄي حملي ۾ شامل ھئي، پر جڏھن ملٽريءَ وارا ڀڳا، تڏھن سڀ غازي به ڇڙوڇڙ ٿي، ھنن جي پٺيان پيا، پوءِ ٻه سک سپاھي ھن جي به ور چڙھي ويا، ھن وٽ ڪارتوس کُٽي ويا ھئا، ته ڪُنداڪ جا وار ڪري به ٻنھي کي جھنم اماڻي ڇڏيائين.“
”۽ ھيءَ؟“ مائي بصران ٽھڪ ڏيئي چيو، ”اسين ته کيس ’نُوري نماڻي‘ چونديون آھيون، جو ھيءَ ڪيٽيءَ طرف مياڻ جي ويٺل آھي، پر اھا مھاڻي ناھي، بلڪ رند ٻروچ آھي. سندس پيءُ ’رانول خان‘ مراد سنجراڻيءَ جي ڳوٺ وٽ رھندو ھو، ھن به ساٿين سان گڏ انگريزي ملٽريءَ وارن سان ڪافي چڪريون کاڌيون آھن ۽ ڪيترن کي جھنم رسيد ڪيو اٿس. (کلي) مگر سندس ٻين ھٿيارن کان وڌيڪ خونخوار آھن، خنجر ڪٽاريون اکيون، ۽ آءٌ ڀانيان ٿي ته ھن کان ضرور ڪي وڏا جاسوسي ڪم ورتا ويندا‘“
مائي نوران اھو ٻڌي کِلڻ لڳي.
”۽ ھيءَ سانگھڙ کان اڀرندي 15 ميلن جي مفاصلي واري ڳوٺ صاحب خان جي ويٺل مائي ’منان‘ ڌيءُ ’نور محمد خاصخيلي‘ آھي، جا عمر ۾ ته سٺ سالن جي آھي، پر مقابلي وقت جوانن جا به ڪَن ڪپيو ڇڏي.
ھن جي حوالي ھڪ عورتن ۽ ٻارن جي مرڪز کي سنڀالڻ جو ڪم ڪيو ويو ھو.
ھڪڙي ڏينھن ٻيون عورتون ۽ ٻار ته ويجھي جھنگل ۾ پکڙيل ھئا، پر پاڻ ٻن ڪنوارن ۽ ھڪ بيوھ عورتن کي سخت غمگين ڏسي کين وندرائڻ لاءِ ڪوڏين راند پئي ڪرايائين، ته اوچتو وڻن ۾ سُس پُس ٻڌائين:
ھن نھايت آھستگيءَ سان ٽنھي عورتن کي چيو ته، ”ڏنڊا ۽ لٺيون کڻي ھنن ھنڌن تي بيھو، ته آءٌ اچان ٿي.“ پوءِ نھايت خبرداريءَ سان وڪڙ کائي وڃي ھنن جي سس پس ٻڌڻ لڳي: ھڪڙي ٻئي کي چيو، ”يار آھن ته پدمڻيون، پر وييون الائي ڪاڏي.“ ٻئي ورندي ڏني، ”ھونديون اتيئي ڪنھن جھوپڙيءَ ۾، خبرداريءَ سان ھل ته کنڀي اچونِ. تون ھِن پاسي وڃ ته آءٌ ھُن پاسي ٿو وڃان.“
بس پوءِ ته مائيءَ کي اھڙا اڪيلا شڪار خدا ڏياري، سو ھڪڙي کي پاڻ ڊڙي رکيائين، ته ٻئي کي وري سندس ساٿڻين ڪيرائي ڇڏيو، ۽ پوءِ جڏھن ٻئي سردار وٽ پيش ٿيا، ته سڃاڻجي پيا؛ ڇوته ھو به سنگت جا ئي ماڻھو ھئا. جن کي شيطان چونگ ڏيئي غدار بڻايو ھو. ھڪڙو ھو نبو ٻيو ھو صابو. ٻئي غلام حيدر وساڻ جي ڳوٺ جا ھئا، پوءِ جٺ ڦٺ بعد ھو وري توبھ تائب ٿيا ۽ ھاڻي سٺا ڪم ڪندڙ ثابت ٿيا آھن.
”ھيڏانھن اچ ادي مرکان!“ بصران ھڪ جوان عورت کي سڏ ڪندي چيو، ”چاچا، ھيءَ اصل بدين تعلقي جي ڳوٺ نندي شھر جي آسپاس جي ويٺل آھي، سندس پيءُ جو رستو علڻ خاصخيليءَ سان ٿي ويو ھو، جو ھن سانگھڙ تعلقي جي پادريءَ واري ڳوٺ جي ڀر جو زميندار ھو، ان ڪري لڏي اچي اتي ويٺا ھئا. علڻ خان جو پٽ دلدار احمد ھڪ تعليم يافته، پُرجوش مجاھد آھي. ھيءَ ان جي ڀاڄائي آھي ۽ سندس مڙس ڪافي پئسا کڻي وڃي ڪراچيءَ آسودو ٿيو آھي، پر ھيءَ جوش جھاد سبب پنھنجي ڏير سان گڏ ھتي آيل آھي. ھيءَ بندوق، تلوار، خنجر، پستول، ڪھاڙي، لٺ وغيرہ سڀني ھلائڻ جي ماھر آھي ۽ انگريزي ملٽريءَ وارن سان ڪافي چڪريون ڏنيون اٿس.“
مائي بصران مُرڪندي چيو، ”ھاڻي ھلو ھن ٻي لانڍيءَ ۾ ته ڪجھ ڇاندو پاڻي به ڪريون ۽ سيٺ سڳني مل غازيءَ کي مکيءَ جون ٻيون شيھنڻيون به ڏيکاريون.“

لانڍيءَ ۾ ڪافي عورتون ھيون، ھنن جو بصران کي ايندو ڏٺو، سو سڀ ”قربان قربان“ چونديون مرحبا لاءِ اٿيون، ھنن کي سندس ڪارنامي جي خبر ھئي، سي مبارڪون ڏيڻ لڳيس ته ’ٻُھڻي ته سٺي ڪرائي اٿيئي‘.
پوءِ ڪرم علي، گامون ۽ سڳني مل جي مرحبا ڪري کين مکڻ ماني حاضر ڪيائون. ناشتو ڪري، گھاٽي ڏڌ جا وٽا پي، سيٺ چيو، ”مائي بصران، ھاڻي وعدو پورو ڪر.“
”حاضر ڪاڪا، اھا سامھون ويٺل مائي ’عاقلان ڌيءُ ڪمونءَ جي‘ آھي، ھي سانگھڙ جي ڀر ۾ وڏيري عرس جا ھاري ھئا، پر ويچاريءَ جا ماءُ پيءُ ٻئي مري ويا، ۽ وڏيري عرس شفيق پيءُ وانگر پنھنجي گھر ۾ پناھ ڏنيس: پر وڏيري جي زال ۽ ننھن پاڻ ۾ اھڙا جھيڙا ڪرڻ لڳيون، جو ھيءَ بيزار ٿي کانئن موڪلائي شھدادپور جي ھڪ وڏيري وٽ وڃي رھي؛ ان جو پٽ تعليم يافته ۽ بھادر ھو، ھو غازين سان وڃي شامل ٿيو ۽ ملٽريءَ وارن سان معرڪا ڪندي شھيد ٿي ويو. ھن صدمي کان سندس ماءُ وفات ڪري ويئي.
بس پوءِ ته وڏيرو سڀ لاڳاپا لاھي زمينون سندس ايماندار ڪمدار جي حوالي ڪري اچي غازين جي سٿ ۾ شامل ٿيو ۽ سندس روڪڻ وچان به ھيءَ اچي ڪئمپ ۾ پھتي، پوءِ ڪيترن ئي معرڪن ۾ دشمنن کي ڀُڃڻيون ڏنيون اٿس.
۽ ھوءَ پنجاھ ورھين جي جوان پوڙھي آھي مائي ”ھَوِلَ“ جنھن پنھنجي پُٽ کي غازي نه بنجڻ سببان ڇڏي ڏنو، ۽ پاڻ اچي ھن خدائي فوج ۾ شامل ٿي.
ھڪ دفعي ھيءَ ۽ ٻي ھڪ غازياڻي سانگھڙ مان سودو سامان وٺي ھڪ دستي کي پھچائڻ ٿي ويون، ته ٻه ميل کن ٻيلي اندر پندرنھن کن ملٽريءَ وارا ايندي ڏٺائون. ھي چاھين ھا ته لڪي رھن ھا ۽ ھو ھليا وڃن ھا، پر ھنن چيو ته اسان جيڪڏھن ھنن جو لائق استقبال نه ڪيو، ته پوءِ مکيءَ ’جون ڄايون‘ ٿي ڇا ڪيوسون؛ سو ھڪ وڏي جھڳٽي ۾ اھڙي پوزيشن وٺي بيٺيون، جو جئن ئي ملٽريءَ وارا ھنن جي ڀرسان اچي لنگھيا، ته ھنن پستولن جا واڄٽ ڪرائڻ شروع ڪين ۽ جيستائين ھو پاڻ سنڀالين ئي سنڀالين، تيستائين چئن کي ڦٽي وڌائون ۽ پوءِ پاڻ ھيٺ ويھي رھيون، ملٽريءَ وارن مورچو وٺي کڻي انڌاڌنڌ گوليون ڇوڙيون، جي سڀ اڪارت وين ۽ ھنن ڪجھ دير بعد وري به مٿن فئرن جو ٻيو دس موڪليو، وري به ٽي چار ڦٽجي پيا؛ ايتري ۾ ٺڪائن جي آوازن تي غازي به اچي پھتا، پوءِ ته چڪيءَ جي ٻن پُڙن وانگر انھن ظالم بزدلن سان اھڙو حال ٿيو، جو گھڻو ئي مال غنيمت ۽ ٻه ساٿي ڇڏي اٿي ڀڳا. انھن قيدين کان ڪافي قيمتي احوال مليا، ۽ نيٺ سندن عيوض ۾ ٻه غازي قيدي آزاد ٿيا.
ھوءِ مائي مريم ”رُٺل ڀٽ“ جي ويٺل اٿوَ.
”رُٺل ڀٽ ڇا؟“ گامونءَ کلي چيو، ”نازنينون ته ماڻا ڪري محبوبن سان رُسنديون ٻڌيون اٿئون، پر ڀٽون به رُسنديون آھن، سو ته توکان ٿا ٻُڌون!“
بصران کلي چيو، ”اھا ڀٽ ٻين کان بنھ پري ٻيلي اندر اڪيلي ئي اڪيلي آھي، ان ڪري چوندا اٿس ’رٺل ڀٽ‘ ان جي ڀر ۾ ’نورل چانگ‘ جي ڳوٺ ۾ ھيءَ رھي ٿي.“
”تڏھن ته اسان جي مِٽياڻي آھي.“ ڪرم علي چانگ چيو.
”ھا، پر ھيءَ اھڙي ته شھسوار آھي، جو پنھنجي ڪُميت جي وسيلي ويجھي تر جي گھوڙن ڊوڙائڻ جي مقابلن ۾ گوءِ کڻي ويندي ھئي.“
”پوءِ ڪو مرد به کانئس ڪونه کٽي سگھيو ڇا؟“ گامونءَ پڇيو.
”اسين مکيءَ جون شينھڻيون ڪي مردن کان گھٽ آھيون ڇا؟“ بصران ٽھڪ ڏيئي چيو، ”ھان، ھڪڙي سُرخي جي سوار ھن تي فتح پاتي، پر گوڏا کوڙي! آخر ته ھن محب جو نالو به محب علي ھو.“
ھاڻي بصران ٿڌو ساھ کڻي چيو، ”ھن کي سليمان به سڏيندا ھئا؛ ھنن جو مڱڻو به ٿي ويو، پر شاديءَ تي جھاد کي فوقيت ڏيئي ھيءَ اچي ميدان جنگ ۾ پھتي، ۽ دشمنن تي خوب وار ڪري ٿي.“
۽ ھي بھادر عورت آھي مائي ’سرندي ڌيءَ لقمان جي، ويٺل ڳوٺ مکڻ خاصخيلي.‘ ھن پنھنجي والد ۽ چاچي سان گڏ انگريزي ملٽريءَ سان پھريون معرڪو ڪيو، جنھن ۾ سندس چاچو اکين اڳيان شھيد ٿي ويس. ھيءَ ۽ سندس بھادر پيءُ تڏھين به مقابلي ۾ ثابت قدم رھيا ۽ ڪيترائي زخم کاڌائون، ته به فتح ڪرڻ بنا نه ھٽيا.
ھوءَ نوجوان مائي ’بيگو رندڻ‘ آھي جنھن جو مڙس ڌاڙيل ھو، ٻه ٽي دفعا ٽيپون به ڪٽيون ھئائين، پر غازي تحريڪ سندس بھادرين کي سنئين راھ تي آڻي ڇڏيو. ھيءَ پنھنجي مڙس ۽ پيءُ سان گڏ انگريزي ملٽريءَ سان لڙندي آھي ۽ جڏھين مردانه پوشاڪ پھري سھڻو نوجوان بڻجي ھٿيار لڳائي نڪرندي آھي، تڏھين سندس حسن ڏسڻ وٽان ھوندو آھي.
ھيءَ ’بڪار‘ جي ڀر واري ڳوٺ سھتي خاصخيليءَ جي ھڪ فداءِ تعليم ماستر جي ڌيءُ ’ڀان ڀيڻ‘ آھي ۽ پنھنجي بھادر مڙس سميت مشھور مجاھد ’ڀائي خان چانگ‘ جي دستي ۾ شامل آھي. ھيءَ به جڏھين انگريزي ملٽريءَ سان مد مقابل ٿئي ٿي، تڏھين تن بدن جو ڪوبه ھوش نٿي رکي ۽ دشمنن کي اھڙا ته واڄٽ ٿي ڪڍي، جو ڏيندين آڱريون اچيو وڃن.
۽ ھيءَ جوان عورت مائي ’زھران‘ آھي، جا به رُٺل ڀٽ جي آسپاس جي آھي. ھيءَ وڏي شھسوار ۽ نشانه باز بھادر عورت آھي. مردانو ملٽري لباس پائي پاڻ کي ”عثمان“ سڏائيندي آھي. ھن جا مقابلا ڏسو ته حيران ٿي وڃو.
ھيءَ مائي ’پيروزان‘ آھي، جا ناري جي پرينءَ ڀر الله رکئي وساڻ جي ڳوٺ جي ويٺل آھي ۽ تمام آسودي گھر جي آھي. ھن پنھنجي مڙس ۾ جھاد جو جوش نه ڏسي بدامنيءَ وقت کيس ٻارن ٻچن، ملڪيت ۽ ڍورن سميت حيدرآباد طرف امن واري ھنڌ موڪلي ڇڏيو ۽ پوءِ پاڻ وڏي دليري سان آسپاس کي سنڀالڻ لڳي. آخرڪار مارشل لا لڳڻ بعد ڪافي ماڻھن کي وٺي ھڪ امن جي جڳھ تي مرڪز قائم ڪيائين.
اتي ھڪ دفعه ھڪ غدار مٿس ڪھاڙيءَ سان حمله آور ٿيو، ته ھن مرچن ڪُٽڻ جي مھلڙي سان سندس اھڙو ته زوردار مقابلو ڪيو جو نيٺ ڦٽي ساڻو ڪري ڇڏيائينس، ۽ ھونئن به ھٿياربند ملٽريءَ وارن سان اڪثر لٺين ۽ بنڊين سان وار ڪري فتح ياب ٿيندي آھي.
۽ ھوءَ نوي ورھين جي، جوانن کان به جوان پوڙھي ڏسين ٿو؟ اھا ’راڻي سادان‘ آھي، جا مشھور مجاھد ”بچو بادشاھ“ جي بيگم آھي.
۽ ھوءَ مائي ’آسو ڌيءَ عثمان ماڇي‘ آھي، جنھن جو ڳوٺ سانگھڙ کان ٽن ميلن جي مفاصلي تي آھي، ھيءَ به وڏي بھادر عورت آھي.
ھاڻي ڪرم عليءَ مُرڪي چيو، ”۽ ھوءَ جا پريان ڀٽائي گھوٽ جي ڪلام موجب ’پکي ۾ پدمڻي، ڄڻ ڏئي وراڪا وڄ!‘ سا ڪير آھي؟“
بصران کلي چيو، ”انھي جي پوري خبر اڄ رات جو ظاھر ٿيندي، آءٌ اڳواٽ ٻڌائي مزو نه ڦٽائينديس. پر ادا، ھاڻي ڪيتريون ڳڻي ڪيتريون ڳڻيان. جي مکيءَ جا مور وڏا مٿير آھن، ته مکيءَ جون ٻاگھيون به بي شمار آھن.
جڏھين گرفتار ٿيل جاسوسن کي ھوش آيو، تڏھين ھنن نھايت دکدائڪ نموني سان پنھنجو احوال ٻڌايو ته ”پيرون مل جي ڳوٺ جي ڀر واري ھوندل ماڇيءَ جي ڳوٺ جا ويٺل آھيون، اسين پير صاحب جا مريد نه آھيون، ته به ھفتو کن ٿيو جو ملٽريءَ وارن ناحق اسان جي ڳوٺ کي گھيرو ڪيو ۽ سڀ مَرد گرفتار ڪري اچي ڪئمپ ۾ ڇڏيائون. ان بعد ڏاڍي مشڪل سان اسان ٻن کي ڇڏيائون، ته جيڪڏھن اوھين حرن جي ڪنھن وڏي مرڪز جو پتو ڪڍي ايندؤ ته اسين اوھان سڀني کي آزاد ڪنداسون، نه ته ڳوٺ ۾ رھيل باقي پوڙھا، ٻار ۽ عورتون سڀ گرفتار ڪري اينداسون. ان ڪري اسين لاچار ٿي ھن ڪُڌي ڪم ڪرڻ لاءِ آياسون. ھاڻي اسين ته ٻن باھين ۾ اچي مُٺا مٺا ٿيا آھيون، ھوڏانھن ملٽريءَ وارن ماريو ۽ ھيڏانھن اوھين ٿا ماريو. ٻڌايو ته ڪاڏي وڃون!“
صحرائي عقاب ھنن جي زباني ٻڌي کين چيو، ”چڱو في الحال ته اوھان جو علاج ٿيندو، پوءِ ڏٺو ويندو.“

تقرير جو وقت سانجھي نماز کان پوءِ جو مقرر ٿيل ھو، ان ڪري شام جو ھمراھ پاڻ کان پاڻھي پھلوانيءَ جا مظاھرا ۽ مقابلا ڪرڻ لڳا.
اول ته مَلھن جا مقابلا ٿيا، سنڌ جي مَلھ ساريءَ دنيا ۾ مشھور آھي، پر ھتي به اھڙا مٿير ملھ آيل ھئا، جو سندن مقابلا ڏسي حاضرين جي واھ واھ ٿي نڪري ويئي.
ان بعد جڏھين شھسواريءَ جا مقابلا ٿيا، ته ذڪر ڪيل مائي مريم به پنھنجي ڪميت سان حصو ورتو ۽ اھڙيون ته ڪمالاتون ڏيکاريائين، جو ڏسندڙ بي اختيار عش عش ڪرڻ لڳا.
ھاڻي وري آيو نشاني بازيءَ جو وارو، ٻيا ننڍا ننڍا مقابلا ھلندي ھڪ عجيب مقابلو سامھون آيو، ھڪ رواجي ڌاڳي ۾ ڪوڏي ٻڌي، ھڪ وڻ جي ٽاريءَ ۾ ٻڌي ان کي لوڏو ڏيئي ٻڌندڙ ماڻھو ھٽي ويو، ۽ ھاڻي نشاني باز فرلانگ تان بيھي چيو، ”دوستو! حڪم ڪريو ته گولي ڌاڳي کي ھڻان يا ڪوڏيءَ کي؟“
ماڻھن جا آواز نڪتا، ”ڪوڏيءَ کي!“
نشانه باز چڱيءَ طرح نشان ٻڌي ”ڀيڄ پاڳارا“ جو نعرو لڳايو ۽ ٺڪاءُ جو ٿي گولي، ته ڪوڏي ھيٺ ڪري پيئي ۽ ڌاڳو اڏامي ويو، ’مرحبا صد مرحبا‘ ۽ ’واھ واھ‘ جا آواز بلند ٿيا.
ھاڻي ڪوڏي ٻڌي لٽڪائي ويئي ۽ آواز ڏنو ويو ته ’ھاڻي ڪوڏيءَ جو وارو آھي.‘ نشانه باز ٺڪاءُ ڪرايو ۽ ڏسندڙن ڏٺو ته ڌاڳو سلامت ھو، پر ڪوڏي ٽُڪر ٽُڪر!
’ھيءُ ڪير آھي‘ ’ھيءُ ڪير آھي‘ ’اسان کي ھن بھادر جو نالو ٻڌايو وڃي.‘ جا آواز بلند ٿيا.
جواب آيو، ”ھيءُ مشھور مٿير، ’سڪيلڌو‘ عرف ’سڪيو راڄڙ‘ آھي!“
ھاڻي آواز آيو ته ڪنھن ڇوڪري جي مٿي تي صوف رکي، ان جي نشانه بازي ڪبي.
ھيءُ وڏو خطرناڪ ڪم ھو، پر يڪدم ٻه بھادر ڇوڪرا نڪري آيا، ھو چوي ’مون تي صوف رکو‘ ھو چوي ’مون تي‘ ۽ وري ضد اھڙو، جو نه ھو ھٽي نه ھو ھٽي!
انھي تي ماڻھن کي لڳو رؤنشو، چوڻ لڳا ڀلا ملھ وڙھو، پوءِ جيڪو جيتي، انھي تي ٻئي ڄڻا ’يا عليءَ‘ جا نعرا ھڻي سندرا ٻڌي اٿيا، ھڪ ملھ برابر رھي، ٻي ننڍي جيتي ورتي ۽ سٽ ڏيئي صوف کڻي بيھي رھيو.
منتظم وڌي اڳتي آيو، کيس آفرين ڏيئي چيائين، ”ھن مقابلي بدران ٻيو ھي مقابلو ٿو ڪجي، ته سامھين انب جي وڻ جي ٽاريءَ جا ٻه پن جدا ٿي بيٺا آھن، انھن مان ھيٺين پن جو نشانو وٺو.“
فوراً ملوڪ خاصخيلي نالي بھادر بندوق کڻي اچي بيٺو، ھن کي ”صحرائي عقاب“ سڏبو ھو ۽ سندس نظر به عقاب جھڙي ھئي، نشانو ٻڌي گولي ڇڏيائين ته ھيٺيون پن اڏامي ويو! ’واھ ملوڪ واھ‘ ’صحرائي عقاب زندہ باد‘ جا نعرا بلند ٿي ويا!
”ساٿيو! دوستو!“ سردار اعليٰ تقرير ڪندي بلند آواز سان چيو.
”اڄوڪو ڏينھن نه فقط اسان حرن جي تاريخ ۾ اھم آھي، پر سنڌ جي تاريخ ۾ به اھم جڳھ والاريندو؛ اڄ ھتي مکيءَ جا مٿير ۽ سنڌ جا سورما سڀ ھن لاءِ گڏ ٿيا آھيون ته ظالم غلام ساز سامراجين ڏانھن پنھنجي روش بابت ھڪ فيصلو ڪريون.
انھي ۾ شڪ ڪونھي، ته انگريزن ۽ سندن ڪن ديسي ڇاڙتن جي ڪوشش سان اسان جو رھبر اعليٰ ’حضرت پير سائين بادشاھ‘ گرفتار ٿي چڪو آھي، جنھن ڪري ھن جي دل ۾ آزاديءَ جي جھاد لاءِ جيڪو نقشو رٿيل ھو، سو اسان تائين پھچي نه سگھيو آھي، مگر سندس اھو نعرو اسان جي دماغن ۾ گونججي رھيو آھي ته:
”وطن- يا- ڪفن“
۽ اھي ئي ٻه لفظ اسان جي رھبريءَ لاءِ ڪافي آھن.
عام طرح اھو مشھور آھي، ته حضرت پير سائين بادشاھ کي درگاھ شريف تي گرفتار ڪيو ويو ھو، مگر اسان جي اطلاعن موجب اھو غلط آھي؛ پاڻ درگاھ شريف تان ڪيٽي ڏانھن وڃي رھيا ھئا، ته اڳيان سيد فتح علي شاھ طرفان سندس باغ ۾ اسپيشل پوليس وارا لڪائي وھاريا ويا ھئا، جن دغا سان کين گرفتار ڪيو ھو.
۽ اوھان کي آءٌ اھا خوشخبري ڏيان ٿو، انھي شاھ صاحب کي اسان جو بھادر غازي خان محمد سنجراڻي جوڳي سزا ڏيئي چڪو آھي!
(آواز ”ڀيڄ پاڳارا ڀيڄ!“ ”ڀيڄ پاڳارا ڀيڄ!“)
”اسان جي رھبر اعظم جي گرفتاريءَ بعد اسان لاءِ ٽي رستا ھئا:
ھڪ ته ڀڄي وڃي ڪن بي خطر ھنڌن تي رھڻ.
ٻيو ته ملھار فقير واريءَ پارٽيءَ جي رٿا موجب ستياگرھ ڪرڻ، ٽيون ته ظالمن، غلام سازن ۽ انھن جي ڇاڙتن کي گھڻي ۾ گھڻو مارڻ ۽ پاڻ به شھادت حاصل ڪرڻ.
جيئن ته رھبريءَ جو ھڪ مرڪز نه ھجڻ سبب ڪن ماڻھن پھريان ٻه طريقا آزمايا ۽ جن ۾ پوئين طريقي جي طاقت ناھي؛ سي اڃا به ازمائي رھيا آھن، مگر انھي مان نتيجو ڪھڙو ٿو نڪري، سو خود ملھار فقير جي لفظن ۾ ٻڌو:
”جيڪي شھرن کي ويجھو ھئا، سي شھرن ۾ لڏي وڃي ويٺا، انھن سان وري اھڙي حالت ٿي، جو انھن جون نوجوان عورتون پوليس عملدارن ۽ وڏن ماڻھن پنھنجي گھرن ۾ بنا نڪاح جي وھاري ڇڏيون ۽ ڪيترين سان (زوريءَ) نڪاح وجھي ڇڏيو، جيڪو جماعت وارو فرياد ڪرڻ ايندو ھو ته کيس جيل ۾ اماڻيو ويندو ھو. واھ مارشل لا سڳورا تنھنجون ڪرامتون!“
”ملٽريءَ جي سپاھين کي ڪا عورت ھٿ ايندي ھئي، ته اھڙو شرمناڪ وحشيانه سلوڪ ڪندا ھئا جو ڪي عورتون بيھوش ٿي وينديون ھيون ته ڪي مري به وينديون ھيون.“
”ھڪ دفعي سانگھڙ جي لڳ ڀونگر جي ڳوٺ کي ملٽريءَ گھيرو ڪيو، بچو مري گھوڙي تي چڙھي ڪنھن ڪم سان نڪتو، ته ھڪ ملٽريءَ جي (ديسي) سپاھيءَ کيس گولي ھڻي ڪيرايو. اتي ڪاٺين جو پراڻو نار ڊٺل پيل ھو، ھنن غريب زخميل بچوءَ کي ڪاٺين تي رکي باھ ڏنائون، مظلوم ۾ جيستائين ساھ ھو، چيچلائيندو رھيو، آخر سڙي ڪاٺين ۾ ئي خاڪ ٿي ويو. شھيد جي رڙين تي سندس ماءُ ڳوٺ کان نڪتي ۽ رڙ ڪري چيائين، ”ڇا، توھين انسان نه آھيو، آدم خور آھيو؟.... اسان جي وطن جا ديسي ٿي ڪري اھڙو ظلم ٿا ڪريو، فلنگيءَ جي چوڻ تي ڪتي وانگر اسان کي پَٽيو پيا. اھي ڳاڙھي منھن وارا باندر (انگريز) اسان جي ملڪ ۾ سدائين نه رھندا، توھين ۽ اسان ھتي رھنداسون، ۽ نه توھان جي مارڻ سان اسين کُٽي ڪونه پونداسون، ۽ نه ملڪ ڇڏي وينداسون. ھي ملڪ ’اسان جو‘ آھي، اسين رھنداسون، پر توھان جا آقائون نه رھندا!
”ايتري ۾ ملٽريءَ جي سپاھين ڳوٺ جي ماڻھن کي گرفتار ڪري آندو، انھن ۾ ڪي پوڙھا، ڪي ڏھن سالن جا ٻار به ھئا، شھيد جي والدہ رڙ ڪري چيو، ’او ڪاسائيو! او بي رحمو! خدا توھان جو خانو خراب ڪري، ڪتي جي موت مرو، انھن پوڙھن ۽ معصوم ٻارن اوھان جو ڇا بگاڙيو آھي؟‘
ملٽري آفيسر ڏند ڪرٽي کيس لَڪڻ ھڻڻ شروع ڪيا، جو ھوءَ رڙيون ڪندي بيھوش ٿي ويئي ۽ ملٽري آفيسر حڪم ڪيو ته ھن پوڙھيءَ ڪُتيءَ کي ھت اُس ۾ ئي مرڻ ڏيو، ھاڻي ھلو.
”رمضان شريف جي مھيني ۾ مان (ملھار فقير) تراويحون پڙھائي رھيو ھئس، ته ملٽريءَ اسان جي مسجد کي گھيرو ڪيو ۽ نماز بعد اسان کي گرفتار ڪري سانگھڙ وٺي ويئي ۽ ٿاڻي جي ايڏي ننڍي ڪمري ۾ بند ڪيو، جو سمھڻ ته ڇا، سڀ ويھي به نه سگھندا ھئا. ھن نموني سان ھن بلئڪ ھال ۾ ٽي ڏينھن گذارياسون، اسان کي کائڻ لاءِ ڪجھ به نه ڏنائون. ھڪڙي ڇوڪري چيو ته ’بُک لڳي آھي‘ ملٽري آفيسر جواب ڏنو ته ’توھان کي کارائينداسون ته اسان جي ڪوٺي پائخاني سان خراب ڪندؤ، ڀل مري وڃو!‘ اھڙي نموني ست ڏينھن ڪجھ کائڻ لاءِ نه مليو، بک جي ڪري اسين تمام ڪمزور ٿي ويا ھئاسون، اھڙيءَ حالت ۾ به اسان مان ڪن کان پاڻي ڀرايو ويندو ھو، ته ڪن کان اٽي جون ڳوڻيون کڻايون وينديون ھيون. بُک جي ڪمزوريءَ ڪري سامان کڻندي ڪري پئون ته ماريو ويندو ھو.
”ڪشنو گرگلو چريو ھو، صفا اگھاڙو ڦرندو ھو، پر ڪجھ تازو تڪڙو ھو، ان ڪري کيس به ملٽريءَ گرفتار ڪري ڪيترو ئي عرصو قيد رکيو.
”ھڪ مينھن جي ڌنار کي ملٽري پڪڙي آئي. ماڻھو ھن کي ’خاڪو‘ سڏيندا ھئا، آفيسر جو ھن کي ’خاڪو‘ سڏيندي ٻڌو ته پڇيائين، ’ڪيا تم ڊاڪو ھو؟‘
ھن اٻوجھ اھو اکر نه سمجھندي جواب ڏنو، ’ھا صاحب مان خاڪو آھيان‘ ته آفيسر صاحب نالي جي نه سمجھڻ سبب حڪم ڪيو ’اسڪو ڦانسي ديدو، لٽڪائو سالي ڪو!‘
”عورتون پنھنجي ٻچن لاءِ ماني تيار ڪري رکنديون ھيون، پر خبر پوندي ھئي ته ھنن کي انگريزي ملٽريءَ وارن گولين جو شڪار ڪري ڇڏيو، اھو ڍڪيل طعام ڏسي مائرون پنھنجي اولاد کي پڪارينديون ھيون ته ’پٽ اچ، تنھنجي مانيءَ جي مھل ٿي آھي‘ ائين پڪاريندي ڪي ويچاريون چريون ٿي وينديون ھيون.
”ڪيترا ماڻھو پوليس ھٿ سان ڀڄائي وري کين پڪڙائي ڦاسيءَ تي چاڙھيو. جن مان ڪيترا ته حُرن کي سڃاڻندا به ڪونه ھئا.“ (پنھنجون پچارون ۽ تاريخ حريت سنڌ)

”ھاڻي اڄ اسان کي فيصلو ڪرڻو آھي ته ڇا، اوھين ان نتيجي تي راضي آھيو؟
ڇا اوھان کي اھا ڳالھ پسند آھي، ته انگريزي ملٽريءَ ۽ پوليس وارا اسان جي مردن خواھ عورتن کي ڦرين، مارين ۽ بي عزت ڪن؟
ڇا، اوھين انھن نتيجن تي به راضي آھيو، ته ملھار فقير جي اطلاعن موجب انگريزي ملٽريءَ وارا بيڪس عورتن سان ايتري قدر ڏاڍائي ڪن، جو ھو مري وڃن؟
ڇا، اوھان کي اھڙن رھزنن کي پنھنجي ملڪ ۾ برداشت ڪرڻ ۾ ڪابه غيرت ڪانه ايندي؟
ڇا اوھان اھو پھاڪو وساري ڇڏيندؤ ته:
مال صدقو سِر جو
سِر صدقو لڄ جو؟
جي نه، ته پوءِ غيرتمند بھادر بڻجي اُٿو ۽ انھن ظالمن کان پورو پورو انتقام وٺو، جن اسان جي فردن ڦريو، لٽيو ۽ بي عزت ڪيو آھي، ھنن جون کوپريون چُور چُور ڪريو، سندن سَنڌ سَنڌ وڍيو، سندن جسمن کي پروڻ بڻايو.
۽ نه فقط انھن کي، بلڪ جيڪي به اسان جا ديسي غدار سندن ڇاڙتا بڻيا آھن، تن جي به رت جا درياءَ وھايو، جيئن ھڪ ايراني شاعر لاھوتيءَ چيو آھي ته:
”در خونِ خائنانِ وطن واجب است غسل
در شرعِ انقلاب، به نصِ ڪتابِ سرخ.“
(انقلابي بي شريعت جي ڪربلائي ڪتاب جي آيتن موجب وطن جي ظالمن ۽ غدارن جي رت سان غسل ڪرڻ واجب آھي.)
اُٿو ڀائرو، اُٿو ڀينرون، اُٿو اي سنڌ جا شيرو، اُٿو اي مکيءَ جون شينھڻيون، انھن ظالمن ۽ غدارن کان پنھنجي انھن ڀائرن ۽ ڀينرن جو انتقام وٺو، جي انھن رھزن ھٿان ماريا ۽ بي عزت ڪيا ويا آھن.
قرآن پاڪ جي ارشاد موجب اوھان مان ھر ھڪ تي واجب آھي، ته ھنن جا گھٽ ۾ گھٽ ڏھ ڏھ عدد ضرور جھنم رسيد ڪريو.
يقيناً ھو به اسان تي وار ڪندا، پر اسين ’وطن جا شھيد‘ ۽ ’آزادي جا شھيد‘ ٿينداسون ۽ ھو ڪتن جي موت مرندا.
اسان تي اسان جو آئيندہ نسل فخر ڪندو ۽ ھنن تي مرڻ بعد به دائمي طرح لعنت پيئي وسندي.
ڇا توھين تيار آھيو؟
(آواز: ’اسين تيار آھيون، بلڪل تيار آھيون‘)
”ته پوءِ اُٿو، سِرن سان ڪفن ٻڌي اُٿو، اھو پر زور نعرو لڳائي اُٿو ته:
’وطن‘—يا-- ’ڪفن‘
۽ انھن ظالمن ۽ سندن ڇاڙتن کي آگاھ ڪريو ته:
”ڪئٽ سنڌ!“
سنڌ خالي ڪريو اي رھزن سامراجيو!

جي نه، ته ھن اسان جي مقدس سرزمين تي اوھان جو سَنڌ سَنڌ وڍبو، اوھان جو ھر فرد ھتي ڪتي جو کاڄ ٿيندو. ھيءَ سرزمين اسان جي آھي، اسان جي وڏن جي آھي، ڪنھن به سامراجيءَ يا ان جي ڇاڙتي جو ھن جي ھڪ انچ تي به حق ناھي: اسين ۽ اسان جا آئينده نسل اسان جي ھن مقدس سرزمين تي قبضو ڪندڙن ظالمن رھزنن خلاف تيستائين جھاد جاري رکندا، جيستائين ھنن سامراجين جو ھڪ فرد به ھتي موجود ھوندو!
نعرو لڳايو:
”ڪئٽ سنڌ!
”سنڌ خالي ڪريو!
”آزاد سنڌ زندہ باد!
”سامراجي مردہ باد!
”سامراجين جا ڇاڙتا مردہ باد!
”وطن جا غدار سدا برباد!
”دوستو! اگرچه ھن جھاد آزاديءَ ۾ اسان جي جماعت ۾ به ھندو ڀائر شامل آھن، پر ٻيا ھندو ڀائر سڄي ملڪ ۾ اھو جھاد ڪري رھيا آھن ۽ جيئن ساري ھندوستان ۾ سامراجين تي وار ڪري رھيا آھن، تيئن سنڌ ۾ به سندن وار جاري آھن، ۽ ھڪ بھادر سنڌي ھندو نوجوان ’ھيمو ڪالاڻي‘ ته انھي مقدس ڪوشش ۾ ڦاسيءَ به چڙھي چڪو آھي، پر ٻيا ڪيترا جيل ڀري چڪا آھن.
ياد رکو،
ھيءُ آزاديءَ وطن جو جھاد رڳو اسين نه ڪري رھيا آھيون، بلڪ دنيا جي ٻين ڪافي غلام ملڪن ۾ به جاري آھي. اھي به اسان کان گھڻو وڌيڪ ڪمزور آھن، پر ھڪڙا مرندا وڃن ٿا، ٻيا انھن جي لاشن جي ڍيرن مٿي بيھي ظالمن تي وار ڪندا وڃن ٿا، ڪامياب ٿيندا وڃن پيا؛ جھاد وطن ۾ سنڌ اڪيلي نه آھي، پر ساري جھان ۾ اھو جھاد پنھنجي پنھنجي نموني تي ھلي رھيو آھي ۽ اھو وقت پري ناھي، جو سڄيءَ دنيا مان غلاميءَ جون پاڙون پٽجي وينديون.“
’انشاءَالله‘ ’انشاءَالله‘ جا آواز بلند ٿيا!
ھاڻي ڪمانڊر سڀني ڏانھن ڏسي چيو، ”اڄوڪي ڪاروائي منھنجي ھن تقرير تي ختم آھي، ھن بعد وڌيڪ ڪاروائي سڀان رات ٿيندي، ۽ اھا صرف انتظامي ھوندي، اھي چويھ ڪلاڪ آءٌ سڀني صاحبن کي سوچڻ لاءِ ڏيان ٿو، جيڪي به صاحب ھن فيصلي بعد به ھن پروگرام سان متفق نه ھجن، اھي مھرباني ڪري خاموشيءَ سان، عزت ۽ احترام سان اسان کان جدا ٿي وڃن، جيئن ھڪ پختون شاعر چيو آھي ته:
گريزد از صفِ ھر ڪه مرد غوغا نيست،
ڪسي ڪه ڪشته نه شد، از قبيلهءِ ما نيست!
(جيڪو به شخص ويڙھو نه ھجي، سو مھرباني ڪري اسان جي صفن مان نڪري وڃي، جيڪو شھيد نه ٿيو، سو ڄڻ ته اسان جي قبيلي مان ئي نه آھي!)
۽ (وڏي آواز سان) ھن بعد به ڪو گدڙ اسان شينھن سان گڏ رھيو ۽ ڪار مردان جي مھل ۾ پڇ پائي ڀڳو، ته اسان کليو کلايو اعلان ڪريون ٿا، ته ھن کي خود اسان جي گولي ئي پورو ڪندي ۽ اھو ڪتي جي موت مرندو. اسان کي اھو ڪم سر انجام ڪرڻ ۾ ڪابه دوستي، ڪوبه لحاظ، ڪابه عزازت آڏي ڪانه ايندي!“
”ڀيڄ پاڳارا ڀيڄ!“ ۽ ”وطن- يا- ڪفن“ جي نعرن سان ھيءُ اجلاس ختم ٿيو، ھاڻي سردار حڪم ڪيو ته ھيءُ ”شمشير و سنان“ وارو پروگرام پورو ٿيو، ھاڻي ”چنگ و رباب“ جو دور شروع ٿئي، جو روح کي تسڪين ڏيڻ جو ھڪ ذريعو آھي.
ھيءُ ٻڌي جماعت جا فنڪار مرد، عورتون ۽ ڇوڪرا رقص و سرود، آواز و نغمه جو پروگرام پيش ڪرڻ لڳا، ته اڳ ۾ ئي سيٺ سڳنومل وڌي اسٽيج تي آيو ۽ چوڻ لڳو، ”ساٿيو! غازيو! اڄوڪي مبارڪ موقعي تي اسان سنڌ جي ھندن جا جذبات به ٻڌو!
ھن اول ته ڪنور ڀڳت جي طرز سان تان ڪڍي ۽ پوءِ نھايت پرسوز ۽ پرجوش آواز سان ھوند راج ’دکايل‘ جو شعر ڳائڻ لڳو:
”مرنداسون- مگر- سنڌ کي آزاد ڪنداسون،
آزاد ڪنداسون- اسين- آباد ڪنداسون!
تون سنڌ جي سودي لئه سِٽون جيڪي سٽين ٿو،
تنھنجون سي رِٿون رھزني برباد ڪنداسون!
بم گولا ھوائن مان ۽ گوليون پيو وَسائج،
سينن کي ستمگر اسين فولاد ڪنداسون!
سنڌين جا ڀڳل ڀونگڙا برباد ڀلي ڪر،
جي فرش ويو، گھر عرش تي ايجاد ڪنداسون!
ورثي ۾ ڇڏينداسون نه، پوين لئه غلامي،
ھن ڪوڙھ ۾ ڪمزور نه اولاد ڪنداسون!“
ھن غزل تي بي اختيار نعرا بلند ٿيا:
”غلامي مردہ باد!
”سامراج مردہ باد!
”سامراجي ڇاڙتا مردہ باد!
”وطن فروش مردہ باد!
”آزاد سنڌ زندہ باد!
سڳنو خاموش ٿيو ته ڇم، ڇم، ڇم جو آواز آيو ۽ اسٽيج جي ھڪ پاسي کان ھڪ ارڙھين ورھين جي نھايت خوبصورت نوخيز نازنين، ناچ گاني جا ڳاڙھا ڪپڙا پائي پنھنجي ڪجھ ساٿين ۽ ساٿياڻين سان اسٽيج تي آئي، ۽ سڀني کي ھٿ ٻڌي سلام ڪري، ھڪ پرسوز تان ڪڍي، شاھ جو ڪلام اُچاريائين!
ڇو ٿيون پڇايو پنڌ پيرا وو پيرا،
واٽون وندر جون وڻ پيا ڏسيندا.
وو ڇو ٿيون پڇايو....
ھيءَ ڪافي نه ھئي، پر ھڪ آڳ ھئي، جنھن تفريح جي صورت ۾ ڪنن جي وسيلي دل و دماغ تائين سونھاري سيد جو اھو پيغام پھچائي ڏنو، جنھن بعد ڪنھن ٻئي پيغام جي ضرورت ئي ڪانه ھئي.
ھيءَ وقت جي راڳڻي ھئي، جنھن کي ھن اھڙي ته ڪامياب طريقي سان پيش ڪيو جو بار بار ’واھ واھ‘، ’صدقي صدقي‘ جا آواز بلند ٿي رھيا ھئا. قابل ڳائيندڙن وانگر ھن انھي مختصر ڪافيءَ کي سُر جھلائيندڙن ساٿين سان پورو ڪلاڪ پئي ھلايو، ۽ ھر مصرع تي ڪيترائي شاھ صاحب جا موزون بيت پئي اچاريائين، اگرچه پروگرام وڌيڪ به ھو، مگر سردار نٿي چاھيو ته ھيءُ اثرات سڄي رات سڀني جي دلين ٿي ڇانيل ھجن، تنھن اشاري سان پروگرام ختم ڪيو ۽ سڀني کي اجازت ڏيئي، ھن کي اسٽيج تي ترسڻ جو اشارو ڪيو.

اسٽيج خالي ٿيڻ بعد ھن وڌي ٿري رواج موجب سندس مٿي تي ھٿ رکي چيو، ”ڇا نالو اٿيئي ڌيءُ؟“
”زينب، - سردار!“
”آءٌ خوش ٿيندس، جيڪڏھن مون کي اڳتي ’سردار‘ بدران ’بابا‘ سڏين؛ ڪنھن جي ڌيءُ آھين تون؟“
ھڪ اوڇنگار ڏيئي پنھنجو سر سندس سيني ۾ لڪائي زينب جواب ڏنو ”تنھنجي بابا!“
ڳراٽڙي پائي سندس پيشانيءَ تي چمي ڏيئي سردار چيو، ”مون کي تو جھڙيءَ ڌيءُ جو پيءُ سڏائڻ ۾ فخر ٿيندو؛ پر ظاھري طرح تنھنجا ڪي ته مائٽ ھوندا؟“
”منھنجو ڪوبه مائٽ ڪونھي بابا، مون کي ڪابه خبر ڪانھي، ته آءٌ ڪير آھيان، ڪٿي جي آھيان. منھنجي پاليندڙ ماءُ مون کي مکيءَ جي ٻيلي مان آڱوٺو چوسيندي لڌو ھو، آسپاس تمام ڪافي رت وھيل ھو، جنھن مان معلوم پئي ٿيو ته منھنجا مائٽ سڀ ظالمن ماري ڇڏيا ھئا.“
”تو ھيءُ فن ڪٿان سکيو؟“
”منھنجي پاليندڙ ماءُ ھڪ لنگھي (ڳائڻ وڄائڻ واري) ھئي، آءٌ انھن ۾ رھندي نه فقط از خود اھو سکي ويس، پر مون کي ھن ڪلا سان دلي اُنس آھي.“
”ڌيءُ زينب! اسان وٽ مجاھد ته تمام گھڻا آھن، پر اھڙا ڪلاڪار بھادر نھايت ٿورا آھن، جي جاسوسيءَ جو ڪم سر انجام ڏين، ۽ ظالمن جا قيمتي راز ھٿ ڪن. ڇا، تون انھي ڏِس ۾ اسان جي مدد ڪندينءَ؟“
”دل جان سان بابا“ زينب ڪنڌ جھڪائي ھٿ ٻڌي چيو، ”ھڪڙي مجاھدہ جڏھين سر ڏيڻ لاءِ سنڀري اچي ٿي، تڏھين باقي ڪھڙي ڳالھ لاءِ تيار نه ٿيندي؟“
”مگر ڌيءُ“ سردار ڳنڀير ٿي چيو، ”ھيءُ ڪم سر ڏيڻ کان به وڌيڪ خطرناڪ آھي، تون انھن رھزنن جي اڏن ۾ وينديئين، جي وڏا مھذب سڏائيندي به وڏا وحشي آھن. تمام وڏو خطرو آھي، ته ھو تنھنجي عزت تي به حملو نه ڪن.“
”مون کي منھنجو الله پناھ ڏيندو بابا!“ زينب آڱر آسمان ڏانھن ڪندي چيو، ۽ وري ڳنڀيرتا سان چيائين، ”پر، جيڪڏھين خدانخواسته ڪو ٻيو واقعو پيش آيو، ته به آءٌ انھن سان ٿينديس، جن لاءِ ڀٽائي گھوٽ چيو آھي:
تن جيسر ميراڻين جس، جي لله ڪارڻ لنڊيون!
ممڪن آھي ته مون ھڪڙيءَ جي عزت جي قرباني ٻين سون اٻوجھن جي عصمت جو بچاءَ بڻجي.“
”مگر بابا! آءٌ جاسوسيءَ جي فن مان ڪجھ به واقف ڪانه آھيان.“
”توکي ھيءُ مجاھد ٽريننگ ڏيندو.“ سردار ھڪ ننڍڙي جھڳٽي طرف اشارو ڪيو، ته عين ان جي وچ مان ھڪ وجيھ ۽ بارعب نوجوان نروار ٿيو ۽ مرڪندو ادب سان سلام ڪري اچي بيٺو.
”ھيءُ اسان جي سي- آءِ- ڊي کاتي جو اعليٰ آفيسر ’جيئندو‘ آھي“ سردار چيو، ”ھيءُ انھي فن جو اھڙو ته ماھر آھي، جو (مرڪي) سچ پچ ته ھن جي ڪنھن بدليل ويس وقت ھن جي ڪا دل گھري به ھن کي مشڪل سڃاڻي سگھندي!“
”مگر آءٌ تڏھين به سڃاڻي ڏيکارينديس، سردار،“ زينب دل ئي دل ۾ چيو، سندس روح ۾ ھڪ ٿڌڙي ٿڌڙي ليڪ بلند ٿي رھي ھئي.
”ڌيءُ زينب!“ سردار گنڀير ٿي چيو، ”اسان جي ھيءَ مھم صاف صاف قربانيءَ جي مھم آھي، کُلي کُلائي ”گوريلا جنگ“ آھي، جنھن جو مقصود صرف دشمن کي گھڻي ۾ گھڻو نقصان پھچائي، شھيد ٿيڻ آھي. فتح جو حصو- جيڪڏھن قادر اسان کي بنا ڪنھن اميد جي کڻي ڏنو- ته سندس ڪرم؛ پر اسان پنھنجي پروگرام ۾ اھو آئيندہ نسل لاءِ ئي ڇڏيو آھي.
مختصر ٽريننگ بعد اھو توتي ڇڏيو ويندو، ته تون ظالمن وٽ پھچڻ ۾ ڪھڙا ذريعا ٿي اختيار ڪرين، ڪيئن ٿي ڪاميابيون حاصل ڪرين ۽ ڪيئن پاڻ جھڙين ٻين ’وطن ڄاين‘ کان ٿي گوءِ کڻين!“
ھاڻي سردار ٿوري ساھي کڻي نھايت گنڀير آواز ۾ چيو، ”اسين انساني جذبات، انساني ڪمزورين ۽ جبلتن کان اڻ واقف نه آھيون، جائز مسرتن کان پاڻ ۽ پنھنجن ساٿين کي محروم ڪرڻ اسان جو پروگرام ناھي؛ مگر ڌيءُ! جيئن اسان ’جيئندي‘ ۽ ٻين مجاھدن کان اھو ”ڏاڙھيءَ جو عھد“ ورتو آھي ته ھو وطن جي آزاد ٿيڻ تائين جماعت جي اجازت بنا ڪنھن به عيش کي ويجھو نه ويندا، تيئن ٻين مجاھدياڻين وانگر توکان به ’سينڌ جو قرار‘ طلبيون ٿا!“
”خدا تعاليٰ منھنجي ھن سينڌ جي عزت کي برقرار رکندو بابا“ زينب پنھنجي سينڌ جي چڳ پڪڙي، بي اختيار سردار جي قدمن کي لڳائيندي چيو.
وري به کيس اٿاري سندس نراڙ چمي سردار چيو، ”پاڪ پروردگار تنھنجي سينڌ سلامت رکندو ڌيءُ! مون کي ھاڻي اوھان تي ڪلي اعتماد آھي. وڃو، ڌڻي اوھان جو نگھبان ھجي، جيستائين توھين خالص انھي ڪارڻ جھاد ڪريو، تيستائين ھر وقت ان کي پاڻ سان گڏ سمجھجو!“
زينب ته جيئندي سان گڏ سندس لانڍيءَ ڏي- ۽ وري رات جي وقت- وڃڻ ۾ ھٻڪي رھي ھئي، پر جڏھن سندس لانڍيءَ اندر گھڙي، تڏھن ڪيتريون ئي ٻيون مجاھد عورتون ۽ مرد ويٺل ڏٺائين، جي ھن کي پر اشتياق نظرن سان ڏسي رھيا ھئا.
”خوش آمديد، اسان جي کاتي جي نئين ڪارڪن!“ ھڪ سندس ھم عمر نازنين مرڪندي چيو، ”منھنجو نالو فريدان آھي، ۽ کاتي جو نالو ’نمبر اٺون‘ آھي، ڏسون ته اسان جي نئين ساٿياڻي اسان کان ڪيتري قدر گوءِ ٿي کڻي.“
”آءٌ به نئون ساٿي آھيان، منھنجيون ٻچڙيون!“ سڀني حيران ٿي مَردن جي ٽوليءَ ڏي ڏٺو، ’غازي سڳنو‘ مُرڪي رھيو ھو! ”مون کي اڃا مڪمل فوجي بڻائڻ ۾ گاجي ھٻڪي رھيا آھن، تنھن ڪري في الحال ته ٿيندس ’سانگھڙ سرڪار‘ جو سي آئي ڊي، پوءِ ڏٺو ويندو.“
’سانگھڙ سرڪار‘ ’سانگھڙ سرڪار‘ ٻه- ٽي آواز بلند ٿيا، جيئندي کِلي چيو، ”سيٺ وڏا، ھي نئون نالو تو ڪٿان بڻايو آھي؟“
”جتان ’غازي سڳنو‘ بڻيو، اتان ’سانگھڙ سرڪار‘ جو نالو به بڻيو آھي، ڀڳوان ڪندو ته ڪنھن وقت ھيءَ سانگھڙ سرڪار ھڪ آزاد سرڪار ھوندي، ۽ آءٌ سندس ’فنئنس منسٽر‘ ھوندس.“
”توکي ھينئر به فنئنس منسٽر بڻايو ويندو، غازي سڳنا!“ سڀني ڇرڪ ڀري ھن آواز تي نھاريو، سردار اعليٰ يا ڪمانڊر ان چيف اچي رھيو ھو، سڀ ادب مان اٿي بيٺا.
سردار مُرڪي چيو، ”اسان کي تنھنجو تجويز ڪيو نالو ’سانگھڙ سرڪار‘ ڏاڍو پسند آيو آھي؛ انھيءَ جي انعام ۾ توکي ’سانگھڙ سرڪار‘ جو ’فنئنس منسٽر‘ يا ’مالي وزير‘ بڻائجي ٿو. سڀاڻي شام جو جيڪا ’انتظامي ڪانفرنس‘ ويھندي، ان ۾ ’ماليات‘ بابت مھرباني ڪري پنھنجيون سڀ رِٿون بڻائي اچج.“
”رِٿون نه جناب،“ سيٺ سڳني مل کِلي چيو، ”مان ته ’بجيٽ‘ پيش ڪندس ’بجيٽ‘!“
سڀ کِلي پيا، سردار گنڀير ٿي چيو: ”۽ انشاءَالله تعاليٰ اھا بجيٽ نه فقط منظور ٿيندي، مگر تڪميل تي به پھچائي ويندي.“

حصو چوٿون

رات جو آرام ڪرڻ بعد جڏھن صبح جو سڀ جاسوس عورتون نويڪليون ٿي ويٺيون، تڏھن زينب چيو ته ”اديون، آءٌ نئين آھيان- ھينئر پاڻ کي ڪو خاص ڪم به ڪونھي- ڇونه اوھين مون کي پنھنجا احوال ٻڌايو ته انھن مان مون کي اوھان جي واقفيت به ملي ۽ اوھان جي تجربن مان اڳتي سبق به پرايان!“ ھن جي اھا صلاح سڀني کي ڏاڍي پسند آئي. سڀ کان اول مائي ”بيگو زال اسماعيل رند“ پنھنجو داستان ٻڌائڻ شروع ڪيو:
آءٌ ٽنڊي الھيار جي ڀرسان رندن جي ڳوٺ ۾ ڄايس. منھنجي شادي تيرھن ورھين جي عمر ۾ مکي ٻيلي ۾ رھندڙ اسماعيل رند سان ٿي. پاڻ سکيو ستابو ھو. وٽس ويھارو کن ايڪڙ زمين ۽ ڪافي مال ھو.
اسماعيل رند نھايت بھادر ۽ بي ڊپو انسان ھو. رند قوم ۾ وڏي عزت رکندو ھو. سندس دوستي به دلير انسانن سان ھئي. بعضي ڌاڙيل، پاٿيريدار ۽ ڀَڳل ماڻھ به وٽس پناھ وٺندا ھئا. ٻه دفعا ھو پاڻ به جيل ڪاٽي آيو ھو.
غازين جي تنظيم شروع ٿيڻ تي منھنجي خاوند به ان ۾ سرگرم حصو وٺڻ شروع ڪيو ۽ ٿوري ئي عرصي ۾ ترقي ڪري ھڪ ڪمانڊر جي درجي تي پھچي ويو. غازي تحريڪ سندس طبيعت ۾ وڏو ڦيرو آندو. پھريائين ته ھو ڌاڙيلن کي پناھ ڏيڻ پنھنجو شان سمجھندو ھو- پر ھاڻ ھو نيڪ نمازي بڻجي ويو ۽ پنھنجي ڪم ڪار کان سواءِ اوڦٽو ماڻھن سان رستو رکڻ ڇڏي ڏنائين.
اسان وٽ ملڪيت ته جام ھئي- پر اولاد کان محروم ھئاسين. سو اسان ملڪيت ته ڪئي غازين جي حوالي ۽ پاڻ وري گوريلا دستن ۾ شامل ٿي وياسين. مرڪز ۾ مون کي دستوري ملم پٽيءَ ۽ رڌ پچاءَ سان گڏ گھوڙي سواري ۽ بندوق وغيرہ ھلائڻ جي تربيت پڻ ڏني ويئي ۽ آءٌ انھن معاملن ۾ ڀڙ ٿي ويئس.
ھڪ ڏينھن اسان جي جٿي کي به ڇاپي مارڻ جي ھدايت ملي. اسان گھاٽو ٻيلو پيرين پنڌ اُڪري، نارو ٽپي صحرائي علائقي ۾ داخل ٿياسون جتي ھٿياربند غازي اسان لاءِ اُٺ جھليو بيٺا ھئا. اُٺن تي سوار ٿي اسان اڳتي وڌياسين. سانجھيءَ کان ڪلاڪ کن اڳ اوچتو ڀر وارين ڀِٽن مان ھڪ غازي ظاھر ٿيو ۽ چيائين ته، ”ھن طرف اچو- ’صحرائي عقاب‘ اوھان جي انتظار ۾ آھي!“
’صحرائي عقاب‘ جو نالو ٻڌي اسان محسوس ڪيو اڳيان ضرور ڪا وڏي مھم آھي جو ھن اسان جي مدد طلب ڪئي آھي، ڇاڪاڻ ته عام حالتن ۾ ھو پنھنجي دستي کان ئي ڪم وٺندو آھي. اوھان کي خبر آھي ته ’صحرائي عقاب‘ اسان جي نامور جانباز مجاھد ’ملوڪ خاصخيليءَ‘ جو لقب آھي. ھو اسان جي صحرائي علائقي جو ڄڻ ته روح آھي جنھن کان سواءِ بدن بيڪار آھي.
’صحرائي عقاب‘ ڏاڍي محبت سان اسان جو استقبال ڪيو ۽ رات آرام سان گذارڻ لاءِ چيائين. فجر مھل اسان سندس جٿي سان گڏ اُٺن تي سوار ٿي ڀِٽن جي اڻ کٽ سلسلي ۾ سفر شروع ڪيو. اسان جملي 75 مجاھد ھئاسون. اسان کي ڀِٽن جي پويان 300 فوجين جي ھڪ ڪئمپ تي حملو ڪرڻو ھو. ڪاميابيءَ جي حالت ۾ اسان کي وڏي انداز ۾ بندوقون، بارود ۽ ٻيو سامان ھٿ اچڻ جي توقع ھئي.
دشمن تي حملي ڪرڻ لاءِ 25-25 مجاھدن جا دستا ٺاھيا ويا. ’صحرائي عقاب‘ ڪافي اڳتي اڪيلي سر ھلندو رھيو ۽ ٽيئي دستا خبرادريءَ سان سندس پوئتان ھلندا رھيا. ھڪ ڀِٽ جي اوٽ ۾ اڌ ڪلاڪ کن دوبينيءَ سان صورتحال جو جائزو وٺڻ کان پوءِ ھن ٻن دستن کي کاٻي ۽ ساڄي طرفان اڳتي وڌڻ جو حڪم ڏنو ۽ ھڪ دستي سان پاڻ اڳتي وڌڻ لڳو. مناسب مقام تي پھچي، صحرائي عقاب حملي جو حڪم ڏنو: ’شاباس شڪاري- ھاڻ ٽنھي طرفن کان نشانا ٻڌي گوليون ھلايو. خبردار! ھڪ گولي به خطا نه وڃي!‘
ان وقت فوجي چانھ وغيرہ پي رھيا ھئا. ڪن ٿورن کي ورديون پاتل ھيون. وٽن ھٿيار به ڪونه ھئا. گولين جي اوچتي وسڪاري کين بدحواس ڪري ڇڏيو. ھو پناھ وٺڻ ۽ ھٿيار کڻڻ واسطي بدحواس ٿي ھيڏانھن ھوڏانھن ڊوڙڻ لڳا. حواس بجا اچڻ تي ھٿيار کڻي مورچن ۾ ويٺا، پر ھيٺاھينءَ تي ھجڻ ڪري بچاءُ ڪرڻ مشڪل ٿي پين. اسان کين ڀڳڙن وانگر ڀڃڻ شروع ڪيو. جلد ئي دھشت وچان ھنن فرار جي راھ ورتي.
ھن معرڪي ۾ اسان کي ساٺيڪو کن رائفلون، ھزارين گوليون، سنگينون ۽ بي انداز راشن ھٿ آيو. انھيءَ مان ڪافي حصو ’صحرائي عقاب‘ اسان جي حوالي ڪندي چيو ته، ”مکيءَ جي سردار کي سلام ڏيئي چوندا ته ھي ادنيٰ تحفو منھنجي طرفان آھي- آئيندہ به، ٻيو مال جلد ئي پيش ڪبو!“
اسان ھاڻي تيزيءَ سان پنھنجي مرڪز ڏانھن رُخ ڪيو. مکيءَ جي ٻيلي کان 5 - 6 ميل اوريان ھئاسون ته اوچتو ڏاکڻيءَ ڪُنڊ کان وڏو غبار اُٿيو ۽ اُٺن تي سوار فوجين جو دستو نظر اچڻ لڳو، جن جو رُخ اسان ڏانھن ھو. اسان به ٻيلي ۾ داخل ٿيڻ لاءِ اُٺن کي تيز ڪيو. پر ٻيلي کان باقي اڌ ميل کن اوريان فوجين جي گولين اسان تي وسڻ شروع ڪيو. اسان جي سردار ڏھن مجاھدن کي اُٺن تان لھي، مورچا ٺاھي، فوجين جي اُٺن کي نشانو بڻائڻ جي ھدايت ڪئي ۽ رھيل مجاھدن کي تيزيءَ سان ٻيلي ۾ داخل ٿيڻ لاءِ حڪم ڏنو. سندس اھا سوچ ڪامياب ٿي. غازين جي فائرن فوجين جي پھرين قطار بيڪار ڪري ڇڏي. سندن اُٺن فوجين سميت اچي گوڏا کوڙيا، حمله آور فوجين جو تعاد ڏيڍ سؤ کن ھو، جنھن ڪئمپ تي صحرائي عقاب حملو ڪيو ھو، تنھن جي ويجھو اھي خيمه زن ھئا ۽ کين وائرليس ذريعي مدد لاءِ گھرايو ويو ھو.
اسان جي گولين جي ڪري پھريائين ته ھو پريشان ٿي پيا- پر پوءِ جلد ئي ھو اُٺن جي پاکڙن ۽ پاڻيءَ جي ٽانڪين پويان مورچا ٺاھي، جنگي مھارت سان فائرنگ ۾ جُنبي ويا. جيئن ته ٻئي ڌريون مورچن ۾ محفوظ ھيون، تنھن ڪري اھا فائرنگ بي سود رھي. اسان ته اھو معرڪو ساٿين کي ٻيلي ۾ داخل ٿيڻ جي مھلت لاءِ شروع ڪيو ھو. فوجي وري اسان جي تعداد بابت منجھيل ھئا. پر انھيءَ وچ ۾ ھن زبردست فائرنگ جو پڙلاءُ وڃي ’صحرائي عقاب‘ جي ڪئمپ تائي پھتو. اڌ ڪلاڪ اندر اھي به اچي فوجين جي پويان پھتا.
ھاڻ فوجي ٻن باھين ۾ ڦاٿا، مجبور ٿي، جان بچائڻ لاءِ فائر ڪندي، ساٿين جا لاش لتاڙيندي ۽ تمام گھڻا ھٿيار ۽ بارود ڇڏي وٺي ڀڳا. انھن لاشن ۾ ھڪ لاش سندن ميجر جو پڻ ھو. اسان کي ھن معرڪي ۾ به پنجاھ کن رائفلون، ھزارين گوليون ۽ ٻيو سامان ھٿ آيو. اھو سامان گڏ ڪري اسان ٻيلي ۾ داخل ٿياسون ۽ مرڪز ڏانھن رخ ڪيو.
رستي تي اسان کي ھڪ قافلو نھايت بري حالت ۾ مليو. پڇا ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته ھو ’حر‘ نه ھئا بلڪه ناري ۾ رھندڙ ’سانوڻيءَ‘ جا ماڻھو ھئا، جيڪي ٿر ۾ وس جي مند ۾ وانڍون لڳائي رھندا ھئا. ھن سال به بي خبريءَ ۾، دستور موجب پنھنجو رستو وٺيو پئي ويا ته اوچتو ملٽريءَ وارن جو نزلو مٿن نازل ٿيو. پر ملٽريءَ وارا فقط ڏھ ٻارنھن ھئا. سو ھيءُ پنھنجا ڍور ۽ سامان وٽن ڇڏي ڀڄي وڃڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا ۽ اچي ٻيلي ۾ پناھ ورتائون. انھيءَ افراتفريءَ ۾ ڪن جا ٻار ٻچا وڇڙي ويا. ڪجھ مارجي ويا ۽ ڪيترائي زخمي ٿي پيا. ھاڻ ھو ساھ پٽڻ لاءِ ڪنھن پناھ گاھ جي ڳولا ۾ ھئا. انھن مظلومن کي ڀر واري مرڪز ڏانھن اماڻي اسان اڳتي روانا ٿياسون ۽ پيچرا ۽ سرنگھون پار ڪري وڃي پنھنجي ڪئمپ تي پھتاسون.
منھنجي بھادريءَ جي خبرن کان متاثر ٿي سردار منھنجي لاءِ جاسوسيءَ جو ڪم رٿيو جنھن لاءِ نھايت بھادر ۽ سمجھو عورتن جي ضرورت ھئي. اھو ڪم مَردن لاءِ البته مشڪل ھو. مون کي سنجھوري شھر جي چئن ھنڌن تان وڏيون رقمون کڻڻيون ھيون. انھيءَ ڪم لاءِ مون کي ھڪ مددگار عورت به ڏني ويئي.
ٻئي ڏينھن عليٰ الصبح غازين جو ھڪ دستو اسان کي مکيءَ کان ٻاھر ڇڏڻ لاءِ سنڀريو. ٻن پھرن ڌاري، اسان کي پري کان ڏھن ٻارنھن فوجين جي دستي سان 2- 3 قيدي نظر آيا، جيڪي اسان کي تحريڪ جا ماڻھو محسوس ٿيا. تنھن ڪري انھن کي ڇڏائن لازم ھو.
سرادر جي ھدايت موجب اسان ڏاڍي خبرداريءَ سان چؤطرف مناسب ھنڌن تي مورچا لڳايا ۽ ’شاباس شڪاري‘ جي نعري تي نھايت احتياط سان فائرنگ شروع ڪئي سين. جيئن قيدين جو وار به ونگو نه ٿئي. فوجين جا ٻه ساٿي ته پھرئين ئي حملي ۾ ڊڙجي پيا، ٻين ترت ئي مورچا ٺاھي مقابلو شروع ڪيو. مون ھمت ۽ سوچ کان ڪم وٺي فوجين تي پوئتي کان وڃي حملو ڪيو ۽ ٻن ڄڻن کي ڊڙي رکيم. بچيل فوجين ڀڄي جان بچائي. اسان پنھنجو سفر جاري رکندي، ٻيلي مان اُڪري سنجھوري واري علائقي ۾ داخل ٿياسون. ھتان اسان جا ساٿي واپس ٿيا. مون ۽ منھنجي ساٿڻ فوجي وردي مٽائي ٻھراڙيءَ جي عورتن وارو لباس پھريو. بندوقون ۽ ورديون ھڪ وڻ ھيٺان دفن ڪري، اسان سنجھوري شھر جو رستو اختيار ڪيو. منھنجي ساٿڻ انھيءَ علائقي جي وک وک مان واقف ھئي. ھڪ ويران رستو وٺي اسان شھر ۾ گھڙيونسين ۽ بازارن مان ٿيندي ھڪ گھٽيءَ ۾ سندس ماساتن جي گھر پھتيوسين. اُتي اسان کي ڏاڍي عزت ۽ محبت ملي.
ھڪ ڏينھن ۽ ھڪ رات جي آرام کان پوءِ اسان سوپيل ڪم جي رٿابندي ڪئي. جن چئن گھرن ڏانھن اسان کي وڃڻو ھو، تن تي سرڪاري نظرداريءَ جا اطلاع ھئا، جنھن ڪري اسان کي نھيات خبرداريءَ کان ڪم وٺڻو ھو. سڀ کان اول اسان کي ’وڏيري متوءَ‘ جي حويليءَ ۾ وڃڻو ھو، وڏيرو متو ظاھري طور انگريزن جو دوست، صلاحڪار ۽ حرن جو دشمن پر حقيقت ۾ حرن جو وڏو مددگار ھو.
اسان اڃا صلاحون پئي ڪيون ته ھڪ عجيب اتفاق ٿيو. منھنجي ساٿڻ شاھ سائينءَ جو ڪلام پئي جھونگاريو، ”واٽ وندر جي وڻ پيا ڏسيندا.“ ته ٿيو به ائين. اسان جي ميزبانن ڪا سُکا باسي ھئي، جنھن سلسلي ۾ ھو عزيزن ۽ دوستن کي دعوت ڏيڻ جو پروگرام ٺاھي رھيا ھئا. دعوتين ۾ وڏيري متوءَ جو نالو به ھو. ھنن اسان کي به سڏ ڏيڻ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ چيو. اسان جي ته الله ٻڌي!
ٻئي ڏينھن اسان پنھنجي ميزبانن سان گڏ سُکا جا سڏ ڏيڻ لاءِ نڪتيون سين ۽ مختلف گھرن مان ٿيندي اچي وڏيري متوءَ جي گھر ٺڪاءُ ڪيوسين. وڏيريءَ اسان کي عزت سان ويھاريو. سُکا جي دعوت قبول ڪندي اسان کي لسي پاڻيءَ جي لاءِ چيو. اسان ته پاڻ اُتي ترسڻ جا بھانا پئي ڳوليا. ٿوري ئي دير ۾ وڏيرو متو به اچي پھتو.
وڏيرو متو اڌڙوٽ عمر جو ھڪ ڏيا وارو مرد ھو. ھُن اسان کي دستوري ڀليڪار ڏني. آءٌ ساڻس خلاصي ڳالھائڻ واسطي موقعي جي تاڙ ۾ ھئس. ھڪ دفعو وري قدرت مدد ڪئي ۽ وڏيري ڪنھن ڪم سان اُٿي ويئي. مون موقعو ڏسي چٺي وڏيري متوءَ جي حوالي ڪئي. ھن چٺي پڙھي اسان کان رھڻ وارو ھنڌ پڇي چيو ته ھو پاڻھي اُتي جواب پھچائيندو. اسان جو ڪم آسان ٿيو ۽ اسان سامت جو ساھ کنيو.
ھاڻ اسان ٻئي گھر بابت صلاح ڪئي ۽ فيصلو ڪيوسون ته اُتي منھنجو اڪيلو وڃڻ مناسب ٿيندو. آءٌ اُن گھر جا پورا نشان پتا وٺي ٽاڪ منجھد جو سخت گرميءَ ۾ اوڏانھن رواني ٿيس ۽ ڪيتريون ئي گھٽيون پار ڪري اُن گھر وٽ پھتيس. جڏھن پڪ ٿيم ته آس پاس ڪو ڏسڻ وارو ڪونھي تڏھن دروازي کي ٿورو زور ڏيئي، اندر داخل ٿيس. اندر ٻه عورتون ۽ ھڪ وچولي عمر جو مرد ويٺا ھئا، جن دستوري عليڪ سليڪ کان پوءِ ھنن منھنجو احوال پڇيو. مون چٺي مرد کي ڏيندي چيو ’ابا آءٌ ھڪ مسڪين عورت آھيان. منھنجي مدد ڪريو- وڌيڪ احوال ھن چٺيءَ ۾ آھي!‘چٺي پڙھڻ کان پوءِ ھن پنھنجي زال سان اندر وڃي مشورو ڪيو ۽ پوءِ مون کي ٻئي ڏينھن اچڻ لاءِ چيائين.
اُتان نڪري، ڪيتريون ئي گھٽيون لتاڙي، آءٌ پروگرام موجب ٽئين گھر وٽ پھتيس. اُتي پھچي ھيڏانھن ھوڏانھن پئي نھاريم ته اندران ھڪ جوان نڪتو. شڪل شبيھ ۽ وضع قطع مان ھو مون کي گھربل ماڻھو محسوس ٿيو. اکين جي اشارن مان تصديق ڪندي مون چٺي سندس حوالي ڪئي ۽ اُن جو جواب ٻئي ڏينھن گھريومانس. پوءِ آءٌ خير سان واپس گھر آيس.
ٻئي ڏينھن نيرن ڪري آءٌ وري پنھنجي مھم تي نڪتيس. سڀ کان اول وڏيري متوءَ جي گھر پھتيس، جنھن رومال ۾ ٻڌل رقم منھنجي حوالي ڪئي ۽ سردار لاءِ ھڪ زباني پيغام ڏنو. ان کان پوءِ ٻئي گھر ويس جتان به پئسا ۽ ضروري ڪاغذ مليا. ساڳيءَ ريت باقي ھنڌن تان پئسا وغيرہ کڻي، مليل رقمون ۽ ڪاغذ محفوظ طريقي سان چيلھ تي ٻڌي، ماساتن کان موڪلائي واپسيءَ جو سفر شروع ڪيوسون. نشان ٿيل ھنڌ وٽ پھچي، وردي پائي ٻيلي اندر داخل ٿيونسون. ٻن ڏينھن تائين پيچرن ۽ سرنگھن جو اڻانگو سفر ڪندي، سلامتيءَ سان پنھنجي مرڪز پھچي جڏھن سردار اڳيان نوٽن جون ٿھيون ۽ خط رکياسين ته ھو ڏاڍو خوش ٿيو ۽ اسان کي خاص مبارڪون ڏنائين.

مائي بيگوءَ جي داستان کان پوءِ ھڪ ننڍي نيٽيءَ خوبصورت نازنين، مُرڪندي پنھنجو داستان شروع ڪيو:
”منھنجو نالو بصران ڌيءُ ھارون خاصخيلي آھي. آءٌ جمڙائوءَ جي منڍ جي اوڀر طرف ڳوٺ ’عمر خاصخيلي‘ جي رھاڪو آھيان. اسان جي ڳوٺ جا سڀ رھاڪو ’سالم جماعت‘ ۾ شامل نھايت امن پسند ماڻھو ھئا. منجھن ڪوبه لُچ، لوفر، چور چڪار، سست يا ٽوٽي نه ھو ۽ نه ئي وري ھو ڪنھن سياسي چڪر ۾ پوندا ھئا. منجھائن ڪوبه تعليم کان عاري نه ھو. انھن سببن ڪري الله پاڪ اسان جي رزق ۾ ڏاڍي برڪت وڌي ھئي ۽ اسان ڏاڍا سکيا ستابا ۽ آسودا ھئاسون. اسان جون پوکون شاداب ۽ آباد ۽ اسان جو ڳوٺ ٻھڪندڙ ۽ مثالي ھو.
پر مارشل لا لڳڻ شرط اسان تي انگريزن جي پوليس ۽ ملٽريءَ بلڪل بي گناھ اھڙا ته ظلم ۽ ستم ڪيا جو اسان نھايت لاچار ٿي پنھنجو ڳوٺ، پنھنجيون ٻنيون، بلڪه پنھنجيون تيار پوکون ڇڏي، ’ذلت جي زندگيءَ کان عزت جي موت‘ کي ھزار دفعا بھتر سمجھي، اچي غازين جي سٿ ۾ شامل ٿيا آھيون. ۽ ھاڻ اسان ھر ڪنھن جي دل ۾ ھڪ ئي تمنا آھي ته گھٽ ۾ گھٽ ڏھ ظالم جھنم رسيد ڪري پوءِ شھيد ٿيون. اسان ڪُل پنج سؤ آھيون- اسان پنھنجو حصو پنج ھزار مردودن کي جھنم رسيد ڪرڻ مقرر ڪيو آھي. اسان جي دل ۾ ٻي ڪابه تمنا نه آھي.
اسان پاڻ سان ڏھ ٻارنھن اٽي جون ڳوڻيون ۽ ٻيو ضروري سامان کڻي، مکيءَ جي ٻيلي جي اونھي جھنگل ۾، پاڻيءَ جي وھندڙ ھڪ اڏ جي ڪناري منزل ڪئي ۽ اُتي ڪئمپ لڳائي. حفاظت خاطر ڏھ ٻارنھن ڄڻا ڪئمپ جي چؤطرف پري پري تائين پکيڙي ڇڏيا.
ھڪ ڏينھن ٻنپھرن جو، ڪئمپ کان ٿورو پرتي آءٌ مال چاري رھي ھيس، پري کان ڪو شخص نھايت بدحواسيءَ ۾ پاڻ ڏانھن ڊوڙندو ڏٺم. آءٌ پنھنجو پاڻ سنڀالي، سندس سامھون آيس ته ھو ڊپ ۾ دانھن ڪري، آٿڙجي وڃي سامھين وڻ سان ٽڪريو ۽ ڌڪو کائي سھڪڻ لڳو. سندس ڊپ ڀريل اکيون اوڏانھن ئي کُتل ھيون جتان آيو ھو. مون کيس آٿت ڏيندي چيو، ’ڊڄ نه- ھتي تنھنجو ڪوبه دشمن ڪونھي- آءٌ تنھنجي مددگار آھيان!‘ ڪجھ دير ماٺ رھڻ کان پوءِ ھن ٻڌايو ته چار ماڻھو سندس جان جي پويان پيل آھن، جنھن ڪري ھو وٺي ڀڳو آھي.
آءٌ کيس تسلي ڏيئي ڪئمپ ۾ وٺي آيس. احوال وٺڻ تي معلوم ٿيو ته ’لونگ‘ نالي اھو شخص پڻ اسان وانگر ظلم جو شڪار ٿي پنھنجا پئسا ڏوڪڙ کڻي ڳوٺان ڀڳو ھو. سندس ارادو مکيءَ کان ٻاھر ھڪ دوست ڏانھن وڃڻ جو ھو، پر واٽ تي کيس چار ھٿيار بند غازي مليا، جن کانئس ڪي سوال پڇيا. ھڪ عام ڪاروباري شخص ھجڻ ڪري ھو حرن جي دھشت برداشت ڪري نه سگھيو ۽ کين دشمن سمجھي، بدحواس ٿي وٺي ڀڳو ھو.
اسان جي ھمراھن کيس ٻڌايو ته بدحواسيءَ ۾ ھو پنھنجي اصل واٽ ۽ گھربل ڳوٺ کان گھڻو پري نڪري آيو ھو ۽ ھاڻ سونھين کان سواءِ ھن جو ٻيلي کان ٻاھر نڪري منزل تي پھچڻ محال ھو.
اسان جي ماڻھن مان ھڪ پوڙھي شخص ليلائيندي چيو ته جيڪو سونھون ’لونگ‘ کي ڇڏڻ وڃي، سو سندس پوئتي رھيل پٽ جي خبر به وٺندو اچي. کين ٻڌايو ويو ته اسان جي ڳوٺ ڇڏڻ مھل سندس پٽ ڪنھن ٻئي ڳوٺ ويل ھو. ھو جي موٽي به آيو ھوندو ته ڳوٺ جي جاءِ تي ڪاريءَ وارا ڪک ڏسي وري ڪنھن ٻئي پاسي نڪري ويو ھوندو.
گھڻي بحث کان پوءِ فيصلو ٿيو ته لونگ کي وٺي ويندڙ سونھون واپسيءَ تي پوڙھي جي پٽ کي به ڳولھي پاڻ سان گڏ ڪئمپ ۾ آڻيندو. اھو ڪم بابي پنھنجي ذمي کنيو ۽ آءٌ ساڻن گڏ رواني ٿيس. بابو ٻيلي جي ورن وڪڙن مان چڱي طرح واقف ھو- وٽس ھڪ رائفل به ھئي. اسان ٻيلي جي ورن ۽ وڪڙن مان ٿيندا ٻن ڏينھن کان پوءِ ھڪ ڳوٺ ۾ بابي جي دوست جي گھر پھتاسون. اُتي پھچي لونگ پنھنجي گھر ڏانھن روانو ٿيو ۽ واپسيءَ جو رستو اختيار ڪيوسون. واٽ تي ٻيلي اندر ھڪ ٻي ڪئمپ تي رات رھي آرام ڪرڻ جو پروگرام ٺاھيوسين، رات جي ماني کان پوءِ راڳ جي محفل شروع ٿي. اوچتو پھريدارن زوردار آواز ۾ خطري جي خبر ڏني ۽ ٻڌايو ته فوجين جو ھڪ ٽولو ڪئمپ تي حملي لاءِ وڌي رھيو آھي.
سردار ٻارن، عورتن ۽ بزرگن کي پناھ گاھن ۾ وڃڻ لاءِ چيو ۽ غازين کي ھٿياربند ٿي ھڪ ھنڌ گڏ ٿيڻ جو حڪم ڏنو. ھٿياربند غازين کي پوءِ سردار ٽن طرفن ۾ مورچه بند ڪرايو ۽ فوجين جي ويجھي اچڻ تي مٿن ٽنھي طرفن کان زبردست فائرنگ ڪرائي. اھو معرڪو آڌيءَ رات تائين ھليو- آخرڪار فوجي زبردست جاني نقصان کائي پوئتي ھٽيا.
ھاڻي اھا جاچ شروع ٿي ته اھي فوجي آخر اھڙي محفوظ مقام تائين پھتا ڪيئن؟ انھيءَ جاچ ۾ قدرت اسان جي رھنمائي ڪئي. ڀاڄوڪڙ فوجي پنھنجا چار سپاھي نھايت زخمي حالت ۾ پوئتي ڇڏي ويا ھئا. انھن مان ٽي ته انگريز فوجي ھئا، باقي ھڪ ڄڻو سنڌي ھو، جيڪو پنھنجي آخري پساھن ۾ ھو. کيس وطن ۽ انسانيت جي ناتي چيو ويو ته ھو سندس آخري وقت ۾ اھو راز ظاھر ڪري پنھنجي عاقبت سجائي ڪري. ھن سچي ڪندي ٻڌايو ته، ”اوھان مان ڪيترائي ماڻھو انگريزن جا خابرو آھن، جن کي ڳجھيءَ طرح پگھار ملندو آھي. اوھان جي ھڪ ماڻھوءَ ’ڏاڙھون‘ جي بي ايمانيءَ ڪري ملٽري وارن کي حملي ڪرڻ جو موقعو مليو آھي!“
اسان وٽ ڪئمپ ۾ ’ڏاڙھون‘ نالي ٻه شخص ھئا جن کي اُن زخمي فوجيءَ آڏو آندو ويو. فوجيءَ غدار کي سڃاتو. وڌيڪ جاچ مان معلوم ٿيو ته غدار ’ڏاڙھون‘ جي شادي تازي ٿيل ھئي، ھو فطرتاً ھڪ بزدل انسان ھو. سندس تمنا ھئي ته ڪنھن به نموني سلامتيءَ واري ھنڌ پھچي پنھنجي زال سان عيش ۽ آرام واري زندگي گذاري. ھڪ ڏينھن انھيءَ سوچ ۾ محو، ھو ڪئمپ کان پرڀرو مال چاري رھيو ھو ته مکيءَ ۾ رھندڙ ھڪ ماڻھو مليو، جيڪو دراصل انگريزن جو جاسوس ھو. ’ڏاڙھونءَ‘ بنا سوچڻ سمجھڻ جي ھن سان پنھنجي اندر جو حال اوريو. جاسوس به موقعو غنيمت سمجھي کيس انگريزن سان شامل ٿيڻ جو مشورو ڏنو ۽ يقين ڏياريائينس ته جي ھو سندس مشوري تي ھلندو ته انگريز کيس انعام سان ڍئي ڇڏيندا.
’ڏاڙھون‘ ھن جي ڳالھين ۾ اچي کيس ڪئمپ جو سمورو احوال ٻڌائي راتاھو ھڻڻ جي صلاح ڏني. گھٽن ۽ گھيڙن بابت ڏنل سندس معلومات ڪري فوجي راتاھو ھڻڻ ۾ ڪامياب ٿيا. راتاھي وقت ھيءُ غدار بيماريءَ جو بھانو ڪري وڃي عورتن ۽ ٻارن سان گڏ لڪيو ھو.
غداري ثابت ٿيڻ تي سندس زال کانئس طلاق وٺي ھڪ ٻئي غازيءَ سان شادي ڪئي ۽ کيس وڻ سان ٻڌي گولين سان اُڏايو ويو.
صبح جو اسان اُن ڪئمپ مان موڪلائي، خير سان اچي پنھنجي اڏي تي پھتاسون. اسان جي ڪئمپ وارا به ھاڻ عام امن پسند ڳوٺاڻن مان بدلجي فولادي انسان بڻجي چڪا ھئا. اسان به غازين کي تلاش ڪري اُنھن ۾ شامل ٿياسون. اھڙيءَ ريت اسان جي زندگيءَ جو نئون باب شروع ٿيو. غازين وٽ ھر قسم جي تربيت جھڙوڪ نرسنگ، جنگجوئي، يتيم ٻارن کي سنڀالڻ، ٻارن جي تعليم وغيرہ جو بندوبست ھو.
ھڪ ڏينھن غازين سان گڏ ڪنھن مھم ۾ بھادريءَ سان وڙھندي بابو شھيد ٿي ويو. سندس شھادت کان پوءِ مون قسم کنيو ته باقي حياتي غازين جي خدمت ۽ جھاد ۾ گذارينديس ۽ پنھنجو نالو اُنھن مجاھد عورتن جي لسٽ ۾ لکارايو جيڪي مھم جُو آھن ۽ ھر وقت جان جي بازي لڳائڻ لاءِ تيار آھن.
ھڪ ڏينھن اسان جي جاسوسن، ڪئمپ کان ڪجھ مفاصلي تي ملٽريءَ جي ھڪ دستي کي چرپر ڪندي ڏٺو. اسان جي ڪمانڊر، اسڪائوٽ غازين جو ھڪ دستو علي گوھر نظاماڻيءَ جي ڪمان ۾ وڌيڪ جاچ لاءِ روانو ڪيو. آءٌ زور ڪري، مرداني ڊريس پائي ھن دستي ۾ شامل ٿيس.
گھاٽا وڻ، پيچرا ۽ سرنگھون پار ڪري، اسان فوجي دستي جي اچي قريب ٿياسون. اسان جي ڪمانڊر چيو ته ڪنھن غدار جي ڪري ھي فوجي ھيستائين پھچي سگھيا آھن، پر اسان کين اڳتي وڌڻ ڪونه ڏينداسون- خالي ھٿين واپس وڃڻ بدران پنھنجي ڪئمپ وارن واسطي ڪجھ تحفا کڻي وينداسون.
پوءِ اسان نھايت ھوشياريءَ ۽ خاموشيءَ سان فوجين کي گھيري ۾ آڻي ’شاباس شڪاري‘ ۽ ’ڀيڄ پاڳارا‘ جي نعرن جي گونج ۾ مٿن گولين جا وسڪارا لائي ڏنا. دشمنن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو. اسان فائر ڪندا سندن ويجھو پوندا پياسين تان جو ڇالون ماري وڃي مٿانئن ڪڙڪياسون ۽ ھٿو ھٿ لڙائيءَ ۾ جنبي وياسون. ٿوري ئي دير ۾ اھي ڀاڙيتو سپاھي ھمت ھاري ويٺا ۽ ڀڄڻ تي زور رکيائون. اسان کي ھن معرڪي ۾ 15- 16 رائفلون، سوين گوليون ۽ ٻيو سامان ھٿ آيو. ھن معرڪي جي رپورٽ سردار کي ڏني ويئي جنھن ۾ منھنجي بھادريءَ جي خاص طور تي تعريف ڪئي وئي.
ھڪ ٻن ڏينھن کان پوءِ سردار مون کي پاڻ وٽ گھرايو ۽ منھنجي ھمٿ ، بھادري ۽ ھوشياري کي ڏسندي منھنجي لاءِ ھڪ خطرناڪ ڪم رٿيائين. مون کي سردار ٻڌايو ته سانگھڙ شھر ۾ ھڪ وڏيري جي حويليءَ ۾ ھڪ پڙھيل ڪڙھيل ھوشيار عورت جو رابطو اسان جي جاسوسي نظام سان آھي. چؤطرف پکڙيل اسان جا جاسوس ضروري خبرون، احوال ۽ راز، خاص مقرر ڪيل عورتن ذريعي، اُن عورت تائين پھچائيندا آھن. اُھا عورت وري اُھي احوال اسان جي مقرر ڪيل ھمراھن تائين پھچائيندي آھي. ھيستائين اھو ڪم ھڪ ٻئي مرڪز جي حوالي ھو- پر ھاڻ اھو ڪم به اسان جي حوالي ڪيو ويو آھي. اسان کي انھيءَ عورت کان معلومات حاصل ڪري، مختلف ماڻھن تائين پھچائڻي آھي. تون سانگھڙ پھچي، اُنھيءَ عورت سان رابطو رکي، کانئس احوال وٺي اچ.
مون اھو ڪم خوشيءَ سان قبول ڪيو ۽ ٻن غازين سان گڏجي رواني ٿيس. ٻن ڏينھن جي پنڌ کان پوءِ جھنگل جي ڪناري تي سانگھڙ شھر سامھون پھتاسون. مون سان گڏ آيل غازي اتان واپس ٿيا، ۽ آءٌ احتياط سان، آڏا اُبتا چڪر ڪاٽيندي، اُن عورت جي گھر تائين وڃي پھتيس. اُن وقت اھا عورت اڪيلي ويٺي ھئي. کيس خاص لفظ چئي پنھنجي سڃاڻپ ڏنم. عورت احتياط کان ڪم وٺندي، نوڪر ڇوڪري کي بازار مان ڪجھ آڻڻ واسطي چيو. ڇوڪري جي رواني ٿيڻ تي مون کيس سردار جو نياپو ڏنو. نياپو ٻڌي ھوءَ اندر ويئي ۽ جلد ئي ھڪ تمام ننڍڙي ڳٺڙي آڻي منھنجي حوالي ڪيائين ۽ صلاح ڏنائين ته ٻه چار ڏينھن ترسي، وڌيڪ اھم معلومات کڻي وڃان. ايتري ۾ گھر جون ٻيون عورتون به ٻاھران اچي ويون. کين چالاڪ عورت اھو چئي مطمئن ڪيو ته آءٌ سندس پڦيءَ جي ڌيءَ آھيان. اھڙيءَ ريت مون اُتي رھي اُن عورت جي ڪم جو انداز ڏٺو. ھونئن ته ھوءَ سڄو ڏينھن ڪم ڪار ۾ رُڌل رھندي ھئي، پر جڏھن ٻنپھرن جو گھر جا ڀاتي آرام ڪندا ھئا ته ھوءَ سموري خبر چار ويھي لکندي ھئي.
آخر ٻن ڏينھن کان پوءِ، ڳچ ساري معلومات ڏيئي ھن مون کي رخصت ڪيو ۽ آءٌ ساڳين گھٽين ۽ پيچرن مان ٿيندي، ڪاميابيءَ سان پنھنجي مرڪز تي موٽيس. ھن پھرين ڪاميابيءَ کان پوءِ آءٌ باقائدي جاسوسي کاتي ۾ شامل ٿي آھيان.“

مائي بصران کان پوءِ مائيءَ زھران پنھنجو داستان بيان ڪيو:
”اسان جو ڳوٺ، مکيءَ ٻيلي ۾، ’رٺل ڀِٽ‘ کان چئن ميلن جي مفاصلي تي ھڪ ننڍيءَ ڍنڍ جي ڪناري تي آھي.
آءٌ يارنھن ورھين جي ھئس ته بابو گذاري ويو. گھر ۾ باقي مون کان پنج سال ننڍو ڀاءُ عثمان ھو. بابي جي ڇڏيل ملڪيت اسان جي گذران واسطي ڪافي ھئي.
آءٌ ننڍي ھوندي کان نھايت ھمت واري ۽ بھادر ھئس. مون کي گھوڙي سواري ۽ نشاني بازيءَ جو ڏاڍو شوق ھوندو ھو. انھيءَ شوق ۾ ڳوٺ کان پري پري تائين نڪري ويندي ھئس. ھڪ دفعي اسان جي ميھار ھوت ۽ مون تي ٻن رھزنن حملو ڪيو پر اسان مڙسان مڙسيءَ سان مقابلو ڪري ٻنھي کي ٻڌي ڳوٺ وارن جي حوالي ڪيو، جنھن ڪري ڳوٺ ۾ منھنجي بھادري مشھور ٿي ويئي.
غازين جي تنظيم جو اثر اسان جي ڳوٺ تي به پيو. ڪيترائي جوان ۽ نوجوان شام جو ڳوٺ جي ٻاھران پريڊ ۽ نشاني بازيءَ جي مشق ڪرڻ لڳا- آءٌ به انھن ۾ شامل ھوندي ھئس.
ترت ئي تنظيم جي سلسلي ۾ تبليغي پروگرام به شروع ٿيا ۽ مکيءَ ۾ مَردن ۽ عورتن واسطي تبليغي جماعتون اچڻ لڳيون. انھيءَ مقصد لاءِ ڪنھن وڏي مرڪزي ڳوٺ ۾ پروگرام رکيا ويندا ھئا ۽ مقرر وقت ۽ ڏينھن آس پاس جي ننڍن ڳوٺن جا ماڻھو اچي گڏ ٿيندا ھئا. اھي گڏجاڻيون ٻه ٻه ٽي ٽي ڏينھن ۽ بعضي ھفتو ھفتو پيون ھلنديون ھيون. وعظ ڪندڙ پھريائين تنظيم جي ضرورت بابت سمجھائيندا ھئا، پوءِ خاص ماڻھو پرجوش تقريرون ڪري ماڻھن کان قسم ناما وٺندا ھئا. اُن بعد ھر روز ماڻھن کي فوجي تعليم ۽ بندوق بازيءَ جي مشق ڪرائي ويندي ھئي.
ھڪ دفعي اسان جي ڳوٺ ۾ کاڌِي پھريل چار عورتون آيون جيڪي گھر گھر وڃي عورتن کي سمجھائينديون ھيون. اھي اسان جي گھر به آيون ۽ اسان کي ٻڌايائون ته ڪيئن نه تعليم ۽ تنظيم کان پري رھي اسان انسانيت ۽ آزاديءَ کان محروم ٿي ويون آھيون. گھرو ھنرن جو ذڪر ڪندي ھنن ٻڌايو ته اسان واندڪائيءَ ۾ چرخا چوري، ڪَتڻ جو ڪم ڪري پنھنجي خاندان لاءِ ڪپڙو تيار ڪري سگھون ٿيون- پنھنجي ڳوٺ ۽ قوم لاءِ ڪارگر ٿيڻ لاءِ ھنن ٻيا به مثال ڏنا.
اُھي تنظيمي سرگرميون اڃا ھلي رھيون ھيون ته اوچتو پير سائينءَ جي گرفتاريءَ جي خبر آئي. اھا خبر ٻيلي جي رھاڪن واسطي، جيڪي اڪثر ڪري پير سائينءَ جا مريد ھئا، موت کان گھٽ نه ھئي. ھر طرف نھايت بيچيني، بي آرامي ۽ بدامنيءَ جو دور اچي ويو. اسان جو ڳوٺ ڄڻ ته جنگ جو ميدان بڻجي ويو. ڪمزور دل ۽ غير مريد ته شروعات ۾ ئي ڀڄي ويا. البته عقيدتمند ٻيلي ۾ پناھ گاھون ٺاھي مورچه بند ٿي ويھي رھيا. ٻارن ٻچن ۽ ڪمزورن کي محفوظ طريقي سان اونھي ٻيلي ۾ رکيو ويو.
انگريز فوجون اُن وقت مکي ٻيلي کي گھيري ۾ آڻي چڪيون ھيون ۽ افواھ ھئا ته سندن دستا عنقريب ٻيلي ۾ داخل ٿيندا. انھن حالتن ۾ دوست ۽ دشمن ۾ تميز ڪرڻ مشڪل ٿي پيئي، ڇاڪاڻ ته ٻيلي اندر اڃا تائين ھر قسم جا ماڻھو موجود ھئا جن ۾ اھڙا غدار به ھئا جيڪي ظاھر ۾ ته اسان جا دوست پر درپردہ انگريزن جا جاسوس ھئا.
اسان پنھنجي ڀر واري وساڻن جي ڳوٺ کي ڇھن ڳوٺن جومرڪز بڻائي ھڪ مزاحمتي مھم شروع ڪئي. ھن مرڪز مان روزانو غازين جو ھڪ ٽولو گشت ڪندو مکيءَ جي ڇيڙن تائين ويندو ھو ۽ غازين جي ٻين دستن سان گڏجي انگريز فوجين تي ڇاپا ھڻي کين جاني نقصان پھچائي، جنگي سامان ھٿ ڪري موٽندو ھو.
انھن حالتن ۾ مون کي به جوش آيو ۽ ڪو ڪارنامو سرانجام ڏيڻ جو سوچڻ لڳيس. ھڪ ڏينھن عثمان کي ڳوٺ وارن جي حوالي ڪري، مشڪي گھوڙي تي سوار ٿي، پنھنجي ناناڻڪي ڳوٺ ڏانھن رواني ٿيس. واٽ تي ھڪ ڳوٺ ۾ پنھنجي ننڍپڻ جي سھيليءَ حليمان سان ملي، پنھنجو ارادو ٻڌائي، مدد گھري. ھن گھربل سان آڻي ڏنو.
صبح جو سويل، مرداڻو لباس پائي، ڪلھي تي رائفل کڻي، گھوڙي تي سوار ٿي آءٌ غازين جي دستي جي ڳولھا ۾ نڪتيس جيئن ساڻ شامل ٿي فوجين سان معرڪو ڪجي.
ھڪ ڳوٺ جي ٻاھران منھنجي ملاقات ڪن نوجوانن سان ٿي. جڏھن پڪ ٿيم ته اُھي پير سائينءَ جا مريد آھن، تڏھن پنھنجي واقفيت ڪرائي پنھنجي خواھش جو اظھار ڪيم. ھو ڏاڍا خوش ٿيا ۽ منھنجي ملاقات پنھنجي بزرگن سان ڪرايائون. اُھي به ڏاڍو خوش ٿيا. ھڪ پير مرد ته منھنجا ھٿ چمي چوڻ لڳو ته ’جي ھن جھڙا سھڻا غازي، ھيترو سفر ڪري جھاد لاءِ اچن ته پوءِ سمجھو ته ٻيڙا ئي پار آھن.‘
ڪجھ ڏينھن جي انتظار کان پوءِ، ھڪ ڏينھن شام جو ساٺيڪو کن غازين جو ھڪ با ھٿيار دستو فوجي لباس ۾ اُن ڳوٺ ۾ آيو، اُنھن ۾ صرف چار غازي گھوڙن تي سوار ھئا- ٻيا سڀ بنا سواريءَ جي ھئا. آءٌ به انھن ۾ شامل ٿي ويئس. سڄي واٽ اسان پير صاحب تي سِر گھورڻ وارا گيت جھونگاريندا رھياسون. سومھڻيءَ ڌاري مکيءَ ۾ ٻه ميل کن اندر اسان ديرو ڄمايوسين. سالار جي حڪم تي ھر غازي فقير جو ويس ڌاري، ٻيلي ۾ فوجي ٺڪاڻن جي ڳولا لاءِ روانو ٿيو ۽ فجر مھل اھم معلومات کڻي موٽيو. انھيءَ مطابق اسان تيار ٿي، نماز پڙھي، الله تعاليٰ کان ڪاميابيءَ جي دعا گھري پنھنجي مھم تي روانا ٿياسون.
جھنگل ۾ ڪافي دير ھلڻ کان پوءِ منزل تي پھچي، سردار جي ھدايت موجب ٻه ٻه ڄڻا ٿي گھاٽين ڄارين جي پويان مورچه بند ٿي وياسون. ٿوريءَ دير کان پوءِ 25 فوجين جو ھڪ دستو ظاھر ٿيو. سردار ’شاباس شڪاري‘ جو نعرو ھڻي حملي جو حڪم ڏنو ۽ جواب ۾ اسان ’ڀيڄ پاڳارا‘ جو نعرو ھڻي فائرنگ شروع ڪئي. شروعاتي نقصان کان پوءِ فوجي به مورچا ٺاھي مقابلو ڪرڻ لڳا پر بيسود. جڏھن سردار محسوس ڪيو ته دشمن ھاڻي پوين پيرن تي آھن، تڏھن اڳتي وڌي ھٿو ھٿ مقابلي جو حڪم ڏنائين. نتيجي ۾ دشمن پنھنجا ڪافي زخمي ۽ مُرده سپاھي ڇڏي ڀڄڻ تي مجبور ٿيا. ھٿوھٿ مقابلي ۾ مون به ھڪ سپاھيءَ کي جھنم رسيد ڪيو.
مون مال غنيمت مان صرف ڪجھ گوليون کنيون ۽ واپس رواني ٿيس. ھن پھرين ڪاميابيءَ منھنجي دل مان سمورو زنانو حجاب ڪڍي ڇڏيو ۽ مون محسوس ڪيو ته جيڪڏھن دل ۽ دماغ ھمت وارا آھن ته پوءِ عورتون مَردن کان گھٽ نه آھن.
ڪجھ عرصي بعد معلوم ٿيو ته ٻيلي ۾ داخل ٿي قتل عام و غارت گيري ڪرڻ خاطر انگريز فوجون ٻيلي کان ٻاھر وڏي تعداد ۾ گڏ ٿي رھيون آھن. اھي به خبرون مليون ته انھن ٻيلي ۾ داخل ٿي ڳوٺن کي تباھ ڪرڻ ۽ جلائڻ شروع ڪري ڇڏيو آھي. انھيءَ ڪري اسان فيصلو ڪيو ته ٻارن ۽ عورتن کي حفاظت خاطر ٻيلي ۾ اڃا به وڌيڪ محفوظ ھنڌن ڏانھن روانو ڪجي. اسان جي ڳوٺ جا ٻار ۽ عورتون به ھڪ اھڙي مرڪز ڏانھن منتقل ٿيڻ شروع ٿيا. رستي تي اسان کي پناھ لاءِ لڏيندڙ اھڙا ٻيا به بيشمار ٽولا مليا.
انگريز فوج ماڪڙ وانگر مکيءَ کي برباد ڪري رھي ھئي. ھنن نامرادن نه رڳو ماڻھن جو شڪار ٿي ڪيو، بلڪه گھرن، جھوپڙين، کَرن، ويندي سرسبز ٻنين کي به باھيون ٿي ڏنيون.
ھڪ ڏينھن مکيءَ جي سردار جي حڪم مطابق اسان جا ٽيھ جوان ڳوٺ کان پنج ميل پري ھڪ خاص ھنڌ تي ڪَٺا ٿيا. اُتي ستر کن ھٿياربند جوان اڳ ۾ ئي موجود ھئا. سندن سردار پير سائينءَ جو وڏي انقلابي ذھنيت رکندر ھڪ خاص خليفو ’اسماعيل‘ ھو، جيڪو جنگي فن کان سواءِ ھٿيار ٺاھڻ جو پڻ ماھر ھو. قصو ڪوتاھ، رِٿيل منصوبي مطابق اسان اُتان لنگھندڙ ھڪ فوجي دستي تي حملو ڪري کين وڏو نقصان پھچايو ۽ اسان کي گھڻو مال غنيمت ھٿ آيو. اسان جي ڪمانڊر کي جڏھن معلوم ٿيو ته مرداني ورديءَ ۾ آءٌ دراصل عورت آھيان ته ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چوڻ لڳو ته، ”جيڪڏھن اسان جي اھائي رفتار رھي ته اُھو ڏينھن پري نه آھي جو انگريز ازخود صلح جو ھٿ ڊگھاڙي، پير سائينءَ کي آزاد ڪري، اسان جا مطالبا مڃي ۽ سنڌ کي آزاد ڪري!“ ھن ٻڌايو ته، ”انگريز سخت مصيبت ۾ مبتلا آھن. ھڪ طرف جرمن وڌي اچي مصر ۽ ايران وٽ پھتا آھن ته ٻئي طرف جپان آزاد ھند فوج جي مدد سان اراڪان جي ٽڪرين وٽ انگريزي فوج تباھ ڪندو ڪلڪتي ڏانھن پيو وڌندو اچي!“
ھاڻي منھنجو ڀاءُ به معرڪن ۾ شريڪ ٿيڻ لڳو ۽ ھڪ معرڪي ۾ بھادريءَ سان وڙھندي شھيد ٿي ويو. سندس شھادت منھنجي ھمت ۽ جذبي کي اڃا به وڌايو.
ھڪ ڏينھن مرڪز جي نئين سردار کي ھڪ خاص ڪم واسطي ھڪ ھوشيار ۽ دلير عورت جي ضرورت پيئي، جنھن لاءِ مون کي سڏ ٿيو. روبرو معلوم ٿيو ته سنجھوري ۾ پير صاحب جي ھڪ زميندار مريد کي انگريزن سندس حويليءَ ۾ سخت پھري ھيٺ نظربند ڪري رکيو آھي، جو کين گمان آھي ته کيس پير صاحب جي ڪنھن پوريل خزاني جي خبر آھي. پر ھو سخت ڌمڪين ۽ لالچن جي باوجود به انھيءَ ڳالھ کان انڪاري آھي. مون کي فوجين جي جاچ ۽ سخت پھري وچان حويليءَ ۾ داخل ٿي، کيس ھڪ خط پھچائي جواب آڻڻو آھي.
ٻئي ڏينھن مون نئون لباس پاتو ۽ خط کي ران تي ٻڌي ٻيلي مان رواني ٿيس. وچينءَ ڌاري ٻيلي کان ٻاھر ھڪ ڳوٺ ۾ پنھنجي ناناڻڪي مائٽن وٽ پھتيس. ھو مون کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيا. مون کين ٻڌايو ته آءٌ ھڪ سھيليءَ سان ملڻ واسطي سنجھوري وڃي رھي ھيس. گھر جي مالڪ اھا ڳالھ ٻڌي ھڪ امانت سنجھوري ۾ رھندڙ دوست واسطي منھنجي حوالي ڪئي.
ٻئي ڏينھن کانئن موڪلائي آءٌ لاريءَ ذريعي سنجھوري پھتيس ۽ ڏس پتا پڇندي اُن گھر پھتيس جتي امانت پھچائڻي ھئي. اُھي ڏاڍا شريف ماڻھو ھئا. مون کي ڏاڍي عزت ڏنائون. احوال پڇڻ تي مون ٻڌايومان ته آءٌ پنھنجي ننڍي ڀاءُ جي ڳولا ۾ آھيان ۽ معلوم ٿيو اٿم ته ھو سنجھوري پاسي آھي. مون کين ٻڌايو ته منھنجي سنجھوري ۾ ڪابه واقفيت نه آھي. ھنن مون کي پاڻ وٽ رھڻ لاءِ چيو.
ڏينھن ٻن کان پوءِ آءٌ مائيءَ سان گڏ شھر ۾ خريداريءَ واسطي نڪتيس. رستي تي عاليشان حويلي نظر آئي جنھن جي دروازي تي ملٽريءَ وارا پھرو ڏيئي رھيا ھئا. مائيءَ کان پڇڻ تي معلوم ٿيو ته اھا حويلي مون واري گھربل وڏيري جي ئي ھئي! مائيءَ ٻڌايو ته ھوءَ ان حويليءَ ۾ ڪم ڪري چڪي آھي۽ ھاڻي به ضرورت پوڻ تي اُتي ايندي ويندي آھي. مون کيس چيو ته ھاڻي جي اُتي وڃي ته مون کي به وٺي ھلي جيئن آءٌ وڏيري کي منھنجي گم ٿيل ڀاءُ واسطي عرض ڪريان. مائيءَ ٻڌايو ته ھونئن ته وڏيرو وڏي ھلنديءَ پڄنديءَ وارو آھي پر اڄڪلھ ھو ڪنھن جي مدد ڪرڻ کان مجبور آھي.
اسان ٻئي ڏينھن صبح جو حويليءَ ۾ داخل ٿيوسين. ملٽريءَ وارا مائيءَ کي سڃاڻندا ھئا تن روڪ ڪونه ڪئي. وڏيري مون کي ڏسي خوش ٿي. کيس منھنجون ڳالھيون ڏاڍيون وڻيون سو مون کي پاڻ وٽ ترسائي ڇڏيائين. ٻنپھرن جو مانيءَ کان پوءِ وڏيريءَ کي زور ڏيندي، مناسب موقعو ڏسي مون کيس پنھنجي گم ٿيل ڀاءُ بابت عرض ڪيو ۽ چيومانس ته اھا ڳالھ وڏيري سان پڻ چوري. منھنجو عرض قبولي ھن رئيس کي مٿي گھرايو ۽ منھنجو مسئلو سندس ڪن تي آندائين. ٿوريءَ دير کان پوءِ وڏيري ڪنھن ڪم سان اتان ھٽي ته مون موقعو غنيمت ڄاڻي خط کڻي رئيس جي حوالي ڪيو. رئيس خط پڙھي سوچ ۾ پئجي ويو. ايتري ۾ وڏيري به واپس اچي ويئي. رئيس کيس به خط پڙھايو. ٻنھي منھنجي ھمت تي مون کي آفرين ڏني. شام جو جوابي خط به ڏنائون.
خط کڻي آءٌ احتياط سان ٻاھر آيس. ٻيلي مان نڪتي مون کي ويھارو ڏينھن ٿي چڪا ھئا. ھتي وري صورتحال اھا ھئي جو سانگھڙ ۽ ان جي آس پاس وارن ڳوٺن ۾ گھر گھر تلاشي ٿي رھي ھئي. رستن تان ھلندڙ مسافرن کان به پئي پڇائون ٿيون. پوليس ۽ سي آئي ڊيءَ رِڻ ٻاري ڏنو ھو. آءٌ وري ٻيلي جي گھيڙن ۽ گھٽن کان ٿيندي اچي مرڪز تي پھتيس. سردار ۽ جيئندو مون کي ڏسي ڏاڍا خوش ٿيا. مون کي آفرين ڏيئي باقائدي جاسوسي کاتي ۾ شامل ڪيائون.

ھاڻ مائيءَ ”عاقلان“ پنھنجي ڪھاڻي شروع ڪئي.
”آءٌ ھڪ غريب ھاري ’ڪمونءَ‘ جي ڌيءَ آھيان. بابو سانگھڙ جي ڀرسان وڏيري عرس جي ھارپ ڪندو ھو. ويھن ورھين جي ھئس ته امڙ گذاري ويئي- ٻن سالن کان پوءِ بابو به الله کي پرتو ۽ آءٌ بنھ يتيم ٿي ويس. سھاري ۽ روزيءَ خاطر شھدادپور جي ھڪ وڏيري جي حويليءَ ۾ پھتيس، جيڪو پير صاحب جو پڪو مُريد ھو. سندس گھر ۾ ھر طرف خوشحالي ھئي. پر ھلچل شروع ٿيڻ تي ھن خوشحال گھر تي به اثر پيو. وڏيري جو پٽ جيڪو ڪراچيءَ ۾ پڙھندو ھو، حر ليڊرن سان لھ وچڙ ۾ اچي پڪو غازي بڻجي پيو ۽ ترت ئي ڪنھن معرڪي ۾ ھن شھادت ماڻي. سندس والدہ ھيءُ صدمو برداشت نه ڪري سگھي ۽ مھينو کن بيمار رھي گذاري ويئي. انھن صدمن وڏيري تي وڏو اثر وڌو، ۽ ھن پنھنجي باقي زندگي غازي تحريڪ لاءِ وقف ڪري ڇڏي. مون کي وڏي رقم ڏيئي آزاد ڪرڻ جو ارادو ڪيائين پر مون انڪار ڪيو ۽ ساڻس جھاد ۾ شامل ٿيڻ جو ارادو ظاھر ڪيم. ھاڻ وڏيري پنھنجي ڪجھ ملڪيت زمين ۾ دفن ڪئي، ۽ بچيل غازين ۾ ورھائي. مون کي ساڻ ڪري ڪاھي پيو مکيءَ ۾، پاڻ ته يونيفارم پائي رائفل کنيائين ھٿ ۾- مون وري عورتن جي تربيتي ڪئمپ ۾ داخلا ورتي جتي شروع ۾ مون کي اسپتالي ڪم جي تربيت ملي.
ھڪ دفعي مانجھيءَ نالي ھڪ مجاھد کي نھايت زخمي حالت ۾ آندو ويو. کيس گولين جا ڪافي زخم لڳل ھئا، ته به سور ۽ تڪليف کان بي پرواھ ھو. سندس ھڪ ئي تمنا ھئي ته ھو چاڪ ٿي وري جھاد ۾ شامل ٿئي. سندس بھادريءَ جا داستان به گھڻا ھئا- ھر ڪنھن سندس بھادريءَ جي تصديق ٿي ڪئي. مون کي به ھُن ڏاڍو متاثر ڪيو.
اديون اھڙن مانجھي مردن ۽ جانبازن کي انگريز ته ٺھيو، پر اسان جون ديسي اخبارون به غنڊا، ڌاڙيل، رھزن، خونخوار ۽ الائجي ڇا ڇا پيون سڏين ۽ نئين نسل جي ذھن ۾ به اھوئي زھر پيون اوتين. اھي سڀ اخبارون اشتھارن جي ڪمائين وسيلي انگريزن جو نمڪ پيون کائين- اسان غازين جي ته ڪا اخبار آھي ئي ڪونه!
پر مون ڪتابن ۾ پڙھيو آھي ته سؤ سال اڳ 1857ع جي آزاديءَ جي جنگ کي اول بلوو، فساد وغيرہ سڏبو ھو- پر ھينئر صوبائي آزادي ملڻ شرط انھيءَ کي آزاديءَ جي جنگ سڏيو وڃي ٿو. سو اسان جي ھن جنگ کي به نيٺ ڪڏھن سنڌ جي آزاديءَ جو جھاد چيو ويندو ۽ قوم جي نونھالن جي دماغن مان اڄوڪو زھر نڪري ويندو!
خير- ھڪ ڏينھن سردار اعليٰ کان اسان جي ڪئمپ ڪمانڊر کي نياپو مليو، جنھن مطابق ڪريم بخش نالي ھڪ با رسوخ شخص کي اغوا ڪري ڪئمپ ۾ آڻڻو ھو. اھو شخص انگريزن جو خير خواہ ۽ حر تحريڪ جو دشمن ھو ۽ دوکي سان غازين جي ھڪ دستي تي حملو ڪرايو ھئائين. غازي ته ھن حملي ۾ شھيد ٿي ويا، پر ھو پاڻ به سخت زخمي ٿي گھر ۾ علاج ڪرائي رھيو ھو.
انھيءَ مھم لاءِ مون کي چونڊيو ويو. منھنجو ڪم اھو ھو ته ڪنھن طريقي سان نوڪرياڻي ٿي ڪريم بخش جي گھر داخل ٿي وڃان؛ پوءِ موقعي ملڻ تي ڳوٺ ۾ موجود تحريڪ جي ماڻھن کي صورتحال کان آگاه ڪريان.
پروگرام مطابق ٻن غازين جي حفاظت ۾ ٻنپھرن ڌاري آءٌ مکيءَ جي ڪناري پھتيس. تنھن کان پوءِ اڪيلي سر پنڌ سٽيندي ٻئي ڏينھن صبح جو اچي ڪريم بخش جي ڳوٺ پھتيس، جتي تحريڪ جي ھڪ ھمدرد خميسي جو گھر به ھو، جتي ھو پنھنجي ٻن جوان پٽن سان رھندو ھو. خميسي منھنجو سٺو آڌرڀاءُ ڪيو. شام جو ھو خبر وٺي آيو ته ڪريم بخش واقعي سخت بيمار آھي ۽ کيس ٽھل ٽڪور لاءِ نوڪرياڻيءَ جي ضرورت آھي. ھن مشورو ڏنو ته ڪريم بخش جي گھر آءٌ اڪيلي وڃان. سندس مشوري مطابق آءٌ ھڪ پريشان حال عورت جي صورت ۾ وڏيري ڪريم بخش جي گھر ٻاھران وڻ ھيٺان وڃي بيٺس.
ڪجھ دير کان پوءِ گھر مان ھڪ پيرسن عورت نڪتي ۽ مون کي اُتي بيٺل ڏسي احوال پڇيائين. مون کيس ٻڌايو ته آءٌ ٿڪل ۽ بکايل غريب عورت آھيان، ۽ روزگار جي تلاش اٿم. ھوءَ مون کي اندر وڏيري وٽ وٺي ويئي ۽ منھنجي سفارش ڪيائين. وڏيريءَ کي به مون سان ھمدردي محسوس ٿي. مون کان ھڪ ٻه ڏينھن گھر جو ڪم ڪار ڪرائي، پوءِ وڏيري ڪريم بخش وٺي ويئي، جنھن ٿوري سوال جواب کان پوءِ مون کي نوڪريءَ ۾ رکڻ قبوليو. مون ڏينھن رات محنت ڪري گھر جي سڀني ڀاتين کي پنھنجو شيدائي ڪري ڇڏيو- خاص ڪري وڏيري ڪريم بخش جي ته ڏاڍي تيمارداري ڪيم.
وڏيري جو پٽ وري مجاھدن ۾ شامل ھو، ۽ سندس نُنھن درپرده حرن جي ھمدرد ھئي- اھا خبر مون کي بعد ۾ پيئي.
ھڪ ڏينھن اوچتو ھوءَ بورچي خاني ۾ آئي ۽ تمام خبرداريءَ ۾ ٻڌايائين ته سڀان رات جو غازي چڙھائي ڪندا- انھيءَ سلسلي ۾ مختصر پروگرام به تڪڙو تڪڙو ٻڌائي ويئي. آءٌ ته سخت حيران ٿي ويس.
ٻئي ڏينھن فجر مھل جڏھن وڏيرو پنھنجي ڪمري ۾ اڪيلو ھو ۽ وڏيري کٽ تي ليٽي پيئي ھئي ته دروازي تي آھستي ٺڪاءُ ٿيو. مون اُٿي دروازو کوليو ته چار ماڻھو ڌوڪيندا اندر آيا- دروازو اندران بند ڪري منھنجا ھٿ ٻڌائون. اُن بعد مون کي اڳتي ڪري، وڏيريءَ جي ڪمري ۾ آيا ۽ ان کي به رسيءَ سان ٻڌائون. پوءِ اڳتي وڌي ڪريم بخش جي ڪمري ۾ آيا ۽ کيس چوکنڀو ٻڌي چادر ۾ ويڙھي کنيائون. اھو سمورو ڪم ڏھن منٽن ۾ پورو ٿي ويو. پوءِ اسان وڏيري کي جيپ ۾ کڻي تيزيءَ سان روانا ٿياسون ۽ اڌ رات ڌاري مکيءَ جي ڪناري تي پھتاسون جتي ڏھاڪو کن غازي ٻن گھوڙن سوڌو تيار بيٺا ھئا. اسان پنڌ ڪندا وڃي پنھنجي ڪئمپ تائين پھتاسون.
غدار وڏيري جو آخري حشر اھو ٿيو جو ھن کي وڻ سان ٻڌي گولين سان پرڻ ڪري، سندس لاش کي سانگھر جي ٻاھران رستي تي رکيو ويو- سندس ڳلي ۾ چِٺي لٽڪائي ويئي ته، ”پنھنجي قوم سان غداري ڪرڻ واري جو دنيا ۾ ۽ آخرت ۾ ھيءُ حال ٿيندو آھي- ٻيا ماڻھو ھن مان عبرت حاصل ڪن، نه ته انھن جو به اھڙو ئي حشر ٿيندو!“
دستخط
ڪمانڊر ’انتقامي دسته‘

ھاڻ ھڪ نوجوان عورت ’نُور خاتون ڌيءَ راول رند‘ پنھنجو داستان شروع ڪيو:
اسان رند بلوچ آھيون. اسان جي رھائش سکر ۽ ڪيٽيءَ جي درميان ھڪ ننڍي ڳوٺڙي ۾ ھئي. منھنجو پيءُ راول رند ھڪڙو سچو ۽ نيڪ حر ھو. ھو مياڻ جي مھاڻن وٽ مزدوري ڪندو ھو ۽ انھن جون گاڏيون ڪاھي، مال آڻيندو نيندو ھو ۽ پنھنجي مڇي مانيءَ وارو ھو. مياڻ جا مھاڻا پير صاحب جا مريد ته ڪونه ھئا، پر سندس ڏاڍو احترام ڪندا ھئا ۽ وقت تي رسائي لاپي کي خوشيءَ سان منھن ڏيندا ھئا. بابي کي مزدوريءَ مان ڪو فالتو وقت ملندو ھو ته پنھنجي ڳوٺ مان نڪري آسپاس جي ڳوٺن ۾ به ڪم ڪار تي نڪري ويندو ھو.
جڏھن غازين جي تنظيم شروع ٿي تڏھن منھنجي عمر ڏھ ٻارنھن سال ھئي. ھڪ دفعي مزدوريءَ جي سلسلي ۾ بابو ڪنھن ٻئي ڳوٺ طرف وڃڻو ھو، تڏھن ھن اسان جي ڳوٺ کان ست اٺ ميل پري ھڪ ڳوٺ ۾ مون کي ڇڏيو. انھيءَ ڳوٺ ۾ پير صاحب جا جان نثار مريد رھندا ھئا، جيڪي غازين جي تنظيم ۾ حصو وٺندڙ ھئا- آءٌ به انھن سان شامل ٿي ويس. ٻين عورتن سان گڏ مون ائٽ ھلائڻ، سواري ڪرڻ وغيرہ جي تربيت حاصل ڪئي جيڪا اڳتي ھلي مون کي ڏاڍو ڪم آئي.
آءٌ 19- 20 سالن جي ھئس ته مارشل لا لڳايو ويو. پير صاحب جي گرفتاريءَ کان پوءِ اسان جي ڳوٺ جا جنگجو غازي جھاد جي تياري ۾ ته لڳي ويا- پر اڳتي ڪم کي ڪٿان، ڪيئن ۽ ڪڏھن شروع ڪجي، انھيءَ ۾ سڀ منجھي پيا. ھر ڪنھن جي پنھنجي سوچ ۽ راءِ ھئي. چئن ڏينھن جي مونجھاري کانپوءِ اسان ھڪ ماڻھوءِ کي سردارن ڏانھن ھدايتون وٺڻ لاءِ موڪليوسين.
ڪجھ ڏينھن کان پوءِ اُھو ھمراھ موٽيو، پر ڪافي نراس ڏسڻ ۾ آيو. ھن ٻڌايو ته جڏھن ھو ڪيٽيءَ جي ٻاھران پھتو ته ھن ڏٺو ته اُتي دستور موجب ھٿياربند غازي سخت پھرو ڏيئي رھيا آھن ۽ ڪنھن کي سڃاڻپ کان سواءِ داخلا جي اجازت نه ھئي. جيئن اوھان کي خبر آھي ته سخت حفاظتي قدم انھيءَ ڪري کنيل ھئا جو ڪيٽي پير صاحب جو خاص وڏو مرڪز آھي جنھن اندر بي انداز کاڌي خوراڪ جو سامان، بارود، ھٿيارن جو وڏو ذخيره ڪيل آھي. ھن نھايت پراسرار ھنڌ جي چؤطرف ميلن تائين خفيه سرنگھون تيار ڪرايل آھن- چون ٿا ته پير صاحب جيڪڏھن ڪنھن نموني ڪيٽيءَ ۾ پھچي وڃي ھا ته پوءِ سندس انگريزن جي ور چڙھڻ ناممڪن ھجي ھا.
قاصد ٻڌايو ته ڪيٽيءَ اندر وفادار ۽ جان نثار اڳواڻن سان گڏ ڪي اھڙا به خليفا آھن جن کي پنھنجين ملڪيتن ۽ گھرن کي بچائڻ جي وڏي اون آھي. اندروني طرح ھو منٽ منٽ جون خبرون انگريزن تائين پيا پھچائين. خود پير صاحب جا ڪي عزيز ۽ خاص دوست جيڪي سندس موجودہ ۽ آئيندہ ايندڙ عروج جا اندروني طرح مخالف آھن، سي به کيس زوال ۾ آڻڻ لاءِ انگريزن سان ٻِٽ بڻجي ويا آھن. بظاھر نه ڪا صلح جي اُميد آھي ۽ نه وري پُرامن ستياگرھي طريقن مان فائدو نظر ٿو اچي. سواءِ مرڻ مارڻ جي ٻيو ڪوبه رستو بچيل نه آھي.
قاصد جو بيان ٻڌي، اسان جي ڳوٺ وارن ايندڙ خطري کي اڳواٽ محسوس ڪري، ويجھي گھاٽي ٻيلي اندر وڃي پناہ گاھ ٺاھي ۽ جيڪو سامان کڻي سگھيا، ڳوٺ خالي ڪري روانا ٿي ويا. ترت ئي ڀر واري ”مياڻ“ ڳوٺ تي ظالم انگريزن وحشياڻو حملو ڪيو ۽ ڳوٺ کي جلائڻ ۽ ماڻھن کي مارڻ جي ڪاروائي ۾ مصروف ھئا ته اوچتو اسان ھمراھن ھنن تي وڃي پوئتان حملو ڪيو. نتيجي طور ملٽريءَ وارا پنھنجا ڪافي ماڻھو مارائي ڀڄي نڪتا. اسان جا ھمراھ مياڻ جي باقي بچيلن کي پنھنجي پناہ گاھ ۾ وٺي آيا.
ان کان پوءِ اسان سان ٻيا غازي به اچي مليا ۽ اسان وٽ چڱو موچارو مرڪز قائم ٿي ويو. ٿوري ئي وقت ۾ اسان ھڪ وڏي ملٽري اڏي تي ڇاپو ھڻي ڪافي فوجين کي ماري جام سارو رسد ۽ ھٿيار ھٿ ڪياسون. اُن بعد اُتان ڪوچ ڪري مکيءَ جي وڏي مرڪز ۾ اچي رھياسون. اُتي ڪجھ عرصي کان پوءِ سردار اعليٰ مون کي ھڪ ڏاڍي خطرناڪ، ڏکئي پر دلچسپ ڪم لاءِ چونڊيو.
ڳالھ دراصل اھا ھئي ته سردار اعليٰ، گورنمينٽ جي سانگھڙ واري ھيڊ ڪوارٽر ۾ ٿيندڙ ڪارگذارين جو احوال ھٿ ڪرڻ جو خواھشمند ھو. انھيءَ ڪم لاءِ ھن ھڪ ’الھ رکئي‘ نالي ھڪ غير حر کي چونڊيو ھو. الھ رکيو انگريز ملٽريءَ جا اٿاھ ظلم ڏسي، کانئن انتقام وٺڻ ۽ پنھنجي ملڪ مان تڙي ڪڍڻ لاءِ اچي غازين سان شامل ٿيو ھو. سردار جي مشوري مطابق مون کي الھ رکئي جي زال جي حيثيت ۾ ساڻس اول شھدادپور پوءِ سانگھڙ وڃي رھڻو ھو. اتي نوڪري ھٿ ڪري، ملٽريءَ جي چر پر ۽ پروگرامن بابت معلومات ھٿ ڪرڻي ھئي. خاص خبرون ۽ مواد ٻيلي ۾ ھيڊ ڪوارٽر تائين پھچائڻ منھنجي جوابداري ھئي.
اديون توھان پاڻ سوچيو- ھڪ ڪنواري عورت لاءِ ھڪ غير مرد سان ظاھري طور تي زال مڙس جي رشتي سان رھڻ ڪيڏو نه مشڪل ڪم ھوندو. اسان ٻئي انھيءَ سوچ ۾ غلطان ھئاسون. الھ رکئي مون کي آٿت ڏيندي چيو ته ڀيڻ جنھن صورت ۾ اسان پنھنجيون جانيون قربان ڪرڻ جو ارادو ڪري چڪا آھيون ته ھيڏي اھم ڪم لاءِ، ھيءَ ڪا وڏي ڳالھ نه آھي. اھو ٻڌي مون ۾ به قومي جذبو اُڀري آيو ۽ وراڻيومانس ته ’ڀائو- ڪا پرواھ ناھي- دشمن کي زڪ پھچائڻ لاءِ ھر حيلو ڪرڻ ضروري آھي.‘
الھ رکيو ڪو گھڻو پڙھيل ته نه ھو- پر ھو ڏاڍو چالاڪ ۽ رلڻو ملڻو- جتي به ويندو ھو، دوست ٺاھي وٺندو ھو.
پروگرام مطابق اسان اول شھدادپور وياسين. اُتي مون کي ھڪ شريف واقف ڪار وٽ ڇڏي، الھ رکيو سانگھڙ روانو ٿيو ۽ ھفتي کن کان پوءِ سانگھڙ ۾ ملٽريءَ وارن وٽ راشن جي حساب ڪتاب رکڻ جي منشي گيري وٺي موٽيو. سانگھر ۾ ھڪ مسواڙي جاءِ به ھٿ ڪئي ھئائين. آءٌ ساڻس رواني ٿيس. الھ رکئي جي دوستن اسان جو گھر ھر ضروري سامان سان ڀري ڇڏيو ھو.
الھ رکئي جي ڪم جي نوعيت اھڙي ھئي جو بنا ڪنھن تڪليف جي کيس سموري فوجي ٺڪاڻن جو تفصيل، اُنھن جو ھنڌ مڪان، فوجين جو تعداد وغيرہ، سڀ حاصل ٿي ويا. ھاڻ اھا معلومات مون کي اسان جي مرڪز تائين پھچائڻي ھئي. مون روانگيءَ جو پروگرام ٺاھيو ۽ پاڙي ۾ اھا ڳالھ مشھور ڪيم ته ڪجھ عرصي لاءِ پيڪن وڃي رھي آھيان. آچر ڏينھن صبح واري لاريءَ ۾ سوار ٿياسون. رستي ۾ سنجھوري کان ٿورو اوريان اسان لھي پياسون. ڪلاڪ ڏيڍ جي پنڌ کان پوءِ مکي ٻيلي ۾ داخل ٿياسون، جتان الھ رکئي کان موڪلائي مردانه يونيفارم پھري، پٽڪي ۾ وار لڪائي، ھر طرح جون تڪليفون برداشت ڪندي اچي سردار وٽ پھتيس ۽ کيس سموري معلومات پيش ڪيم. سردار اھا معلومات ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ انھيءَ جا نقل تيار ڪرائي ٻين مرڪزن تائين پھچارايائين.
ڪجھ ڏينھن ٻيلي ۾ رھڻ دوران مون ٻين غازين سان گڏ ڪافي ننڍا وڏا معرڪا سَر ڪيا. آخر رٿيل پروگرام موجب واپسيءَ جو سفر شروع ڪيم ۽ ڪافي پنڌ ۽ لارين جي سفرن بعد سانگھر پھتيس. ٽن ھفتن کان پوءِ وڌيڪ اھم معلومات گڏ ڪري مون وري ٻيلي جو رخ ڪيو. انھيءَ عرصي ۾ انگريزي فوج ۾ وڏو اضافو آيو ھو ۽ سندن چرپر به ڪافي وڌي ويل ھئي. منھنجي مھيا ڪيل معلومات سردار پنھنجي صلاحڪار ساٿين اڳيان رکي- فيصلو ڪيو ويو ته اول دشمنن جي ننڍن اڏن جن ۾ 12 کان وٺي 50 ماڻھو رھن ٿا ۽ ڪافي راشن ۽ ھٿيار وغيرہ آھن، حملا ڪيا وڃن. انھن اڏن تي حملا ڪرڻ لاءِ خاص دستا تيار ڪيا ويا، جن مٿان تجربيڪار سالار مقرر ڪيا ويا- اھي دستا وقفي وقفي سان روانا ڪيا ويا. جلد ئي اھي دستا دشمنن تي ڪامياب حملا ڪري، وڏي انداز ۾ ھٿيار ۽ ٻيو مال غنيمت کڻي سوڀارا ٿي موٽڻ لڳا.
آءٌ ھڪ دفعو وري موٽي سانگھڙ آيس- اُتي الھ رکئي کي قدري پريشان ۽ مايوس ڏٺم. ھن کان معلوم ٿيو ته غدارن جي سازشن ڪري ڪيترائي بھترين سردار ۽ ٽولا پڪڙجي آيا آھن. ھاڻ خاص جاسوسن جو وسيع ڄار سانگھڙ ۾ ھر ھنڌ تي وڇايو ويو آھي. اھي جاسوس ھر جڳھ، ھر رنگ ۾ ڪم ڪري رھيا آھن. الھ رکئي جي دفتر ۾ ٻه ماڻھو خاص طور تي مقرر ڪيا ويا آھن، جيڪي ھر ڪنھن ماڻھوءَ تي چرپر تي سخت نظر رکي رھيا آھن. انھن حالتن ۾ الھ رکئي به احتياط اختيار ڪيو ھو.
مون ھاڻ پنھنجي ڪم جو دائرو وسيع ڪيو. پنھنجي اثر رسوخ سان ميل ميلاپ وڌائيندي، شھر جي معزز گھراڻن ۾ وڃي نڪرندي ھيس؛ اُتي مرد ماڻھو جيڪي ڳالھيون ڪندا ھئا، سي ڌيان سان ٻڌي، اُنھن مان ڪم جون ڳالھيون الھ رکئي کي نوٽ ڪرائيندي ھيس.
انھيءَ وچ ۾ ھڪ اھم ڳالھ ٿي. الھ رکئي جي وڏي ڪمانڊر ينگ صاحب جي اسسٽنٽ سان دوستي ٿي وئي. اھو اسسٽنٽ تمام شوقين مزاج، عياش ۽ شرابي ھو. مٿس ملٽري ڪمانڊر جو ڏاڍو راز ھو. مون کي ڏسندو ھو ته چوندو ھو ته الھ رکيو وڏو خوش قسمت آھي، جو کيس تو جھڙي پدمڻي ملي آھي. اسان جون زالون ته ڳرا ڳرا کاڌا کائي روڳي بڻجي وييون آھن. اھي ڳالھيون ھو نشي ۾ ڪندو ھو ۽ منھنجي تعريف مان ڍاپندو ئي ڪونه ھو.
ملٽري ڪمانڊر ينگ صاحب بابت مشھور ھو ته ھو دراصل ولايت ۾ پاڻ به وڏ ڊاڪو ھو. پوءِ ھن جي صلاحيتن مان ڪم وٺڻ واسطي کين امان ۽ عھدو ڏيئي پھرين آفريڪا ۾ پوءِ ھندوستان ۾ ايس پي اسپيشل پوليس مقرر ڪيو ويو، جتي ھن ھن يو پيءَ جي مشھور ڌاڙيل سلطانه ڊاڪوءَ کي ختم ڪري نالو ڪڍيو. سنڌ سرڪار يعني خانبھادر الله بخش سرڪار ھن کي خاص پگھار ۽ ڀتا ڏيئي، حرن سان منھن ڏيڻ لاءِ گھرايو ھو. ھن کي پنھنجي ڪم ڪار کي آزاديءَ سان ھلائڻ لاءِ سنڌ سرڪار خاص اختيار ڏنا ھئا. مثال طور ھو ھڪ لک روپين تائين خرچ ڪري سگھيو ٿي ۽ ٻيو ڪوبه آفيسر سندس ڪم ۾ دخل نه ٿي ڏيئي سگھيو.
ھاڻي ھڪ پاسي ملٽريءَ جي جرار فوج ھوائي جھازن سميت، ٻئي طرف ٽن ھزارن واري ايس پي آر جنھن ۾ بروھي ۽ بلوچ ڀرتي ڪيا ويا ھئا، ٽئين طرف سرحدي فوج، بم فوج جيڪا سرحد طرف قبائلين جي مقابلي لاءِ انگريزن اُتان ئي ڀرتي ڪئي ھئي، ته چوٿين طرف بيڪانير ۽ ٻين رياستن جون فوجون، ساري ھندوستان مان چونڊ سي آئي ڊي، سياسي شعور وارا پوليٽيڪل ايجنٽ، لئمبرڪ جھڙا اسپيشل ڪمشنر- مطلب ته حرن کي ڪچلڻ لاءِ انگريز ۽ مقامي غدار. حڪومت ڪابه ڪسر ڪونه ڇڏي ھئي. وڏا وڏا ملٽري آفيسر حرن کي ايڏيءَ منظم قوت سان مقابلو ڪرڻ تي آفرين چوندا ھئا.
ينگ صاحب باوجود پنھنجي سخت گيريءَ جي ھڪ ڳالھ ۾ نھايت نرم ھو. ھن کي جيڪو ماتحت پسند ايندو ھو، اُن کي موج ڪرائي ڇڏيندو ھو.
خير- اُھو مئو شرابي بد ڪردار اسسٽنٽ خبر ناھي ينگ صاحب کي ڪيئن وڻي ويو ھو جو سندس خاص رازدار ٿي ويو. ينگ صاحب جا سڀ خفيه فائيل وٽس رھندا ھئا. مون به ان احمق انسان کان ڪم وٺڻ جو فيصلو ڪيو. گھر ۾ اچڻ کان پوءِ نشي جي حالت ۾ ھو ڦونڊ ۾ ڀرجي پنھنجي سچائي ڏيکارڻ لاءِ وڏا وڏا راز کولي وھندو ھو- چي: ’اڄ ينگ صاحب ڏھ ماڻھو خفيه طور ڀرتي ڪري انھن کي ٻه ٻه ھزار رپيا ڏيئي فلاڻي طرف روانو ڪيو آھي- ڀلا خزانو آھي منھنجي ھٿ ۾- مون ھڪ ھڪ سؤ ھنن کي گھٽ ڪري ڏنا- سو اھڙو آھي اسان جو اثر.‘ ائين چئي نوٽن جي ٿھي ڪڍي مون کي ڏيکاريائين. اھڙي اُلوءَ کي ڏوريءَ ۾ ٻڌڻ ڀلا ڪو ڏکيو ڪم ھو! آءٌ به ظاھر داريءَ طور پنھنجي تعريف تي سندس مھرباني مڃيندي رڳو ايترو چوندي ھيس ته ’سچ؟ ڇڏ گشا!‘ ته وڌي اچي منھنجا ھٿ ھٿن ۾ وٺي چمندو ھو ۽ پوءِ جيڪي پڇندي ھيس، ٻڌائيندو ھو. ان طرح ٻن ٽن ھفتن اندر اسان کي اُھي راز معلوم ٿي ويا جن ڏانھن ھيلتائين ڪنھن جو خيال به نه ويو ھو. اسان کي ينگ صاحب جي پروگرامن ۽ ڪم جي طريقن بابت اھم معلومات حاصل ٿي ويئي.
ينگ صاحب پنھنجي مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترن ئي غدارن تي ھٿ رکيا ھئا. الھ رکئي انھن سڀني جا نالا، نشان پتا، مھانڊا ۽ مقرر ڪيل حدون لکي مون کي پڙھي ٻڌايون ته آءٌ خود حيران ٿي ويس ته مار! جيڪو ڪم ملٽريءَ جا ھزارھا ماڻھو به نه ڪري سگھيا اُھو ڪم ھي اسان جا ديسي غدار ينگ صاحب جي روپين تي موھجي، ھڪ طرف غازين جا طرف دار بڻيا آھن ته ٻئي پاسي انھن کي ئي منظم پروگرام بڻائي گرفتار يا قتل پيا ڪرائين!
انھن ئي ڏينھن ۾، لاھور ميل ڪيرائڻ واري سرڪردي حر اڳواڻ ’مٺو خاصخيليءَ‘ جي گرفتاريءَ يا قتل ڪرڻ بابت سرڪار طرفان وڏو انعام نقد ۽ زمين جي صورت ۾ رکيو ويو ھو- مگر مٺوءَ جو پاڇو به نظر نه ٿي آيو.
ينگ جي ھڪ سنڌي ڪارندي (جيڪو سانگھڙ جو باشندو ھو ۽ جنھن جي دوستي مٺوءَ جي خاص ساٿين سان ھئي) مٺوءَ جي ھڪ ساٿيءَ سان وڃي رابطو قائم ڪيو ۽ کيس چيائين ته سندس ھڪ سؤٽ انگريزي فوج گرفتار ڪيو آھي، تنھنڪري ھاڻ ھو به انگريزن جي خلاف ٿي پيو آھي. اھڙيءَ طرح ھو ڪيتري عرصي تائين مٺوءَ جي ماڻھن سان گڏجي، ٻيلي جي اندر رھيو ۽ سڀني کي يقين ٿي ويو ته ھو سچو ساٿي آھي.
جلد ئي انھيءَ غدار کي ھڪ عجيب موقعو ملي ويو. لاھور ميل ڪيرائيندڙن جو سرڪردو ’مٺو‘ اوچتو بدلجي رَنن جو چور ٿي پيو ۽ ھڪ دوست جي معشوقه سان وڃي سلسلو ڳنڍيائين. ھو ساڻس تڪرار ڪرڻ لڳو ته اُن کي به قتل ڪري وڌائين- انھيءَ تي سندس ساٿي سندس خلاف ٿي پيا. مقتول جي ھڪ دوست کي ته ايڏا خار آيا جو موقعي جي تاڙ ۾ رھڻ لڳو. مٺو وري پنھنجي ساٿين جي خوف کان رات جو مخفي ھنڌن تي سمھڻ شروع ڪيو.
ينگ جي جاسوس انھيءَ صورتحال جو فائدو وٺي انھيءَ خاص مخالف ساٿي کي پنھنجي طرف آڻڻ شروع ڪيو تان جو ھو اچي ينگ جي حضور ۾ پھتو. ينگ صاحب جھڙو چالاڪ ۽ ھر فن مولا شخص ھن سان ڏاڍي تواضع ۽ محبت سان پيش آيو- وڏي رقم ڏنائينس ۽ ٻيا اڳتي جا به ڳلٿا ٻڌايائينس.
ھڪ ڏينھن ٻنپھرن مھل مٺو ھڪ ڀِٽ تي سُتل ھو ته انھن غدارن جي سازش سان اوچتو ملٽريءَ وارا کيس گھيري، گرفتار ڪري سانگھڙ وٺي آيس. رَنن جو چور ٿيڻ سبب ھو ايترو ته بزدل بڻجي چڪو ھو جو ٿوريءَ مار ۽ ڪجھ ڏٽن سان ھن وڏا راز کولي ڏنا ۽ ڪافي ماڻھو گرفتار ڪرايائين. ايڏي غداريءَ جو انعام کيس ڦاسيءَ جي صورت ۾ مليو.
الھ رکئي اھا لسٽ تيار ڪري مون کي ڏني جا مون دستور موجب مرڪز ۾ پھچائي. سردار ھن لسٽ جا نقل تيار ڪرائي سڀني مرڪزن ڏانھن موڪليا ۽ آءٌ سانگھڙ ڏانھن موٽيس.

ھڪ رات الھ رکئي سان گڏ ھو حيوان به اسان جي گھر آيو، آءٌ جا ھن سان پيار محبت سان مليس، ته ھو به الھ رکئي جي خيال ڪرڻ کان سواءِ ئي بي اختيار مون کي ڀاڪر پائي اکين ۾ پاڻي آڻي چوڻ لڳو ”محبوب! تون ڪاڏي ويئي ھئينءَ؟ توکان سواءِ ته سڄي سانگھڙ سُڃ پئي لڳي!“
مون ھن کي پاڻ کان پري ڪري الھ رکئي کي اشارو ڏنو، جو گھر جي ٻئي حصي ۾ ھليو ويو ۽ ھن کي چيم به ”پيارا! آءٌ به توسان ملڻ لاءِ بي قرار آھيان، پر ڪجھ ڌيان ته ڪندو وڃ؛ منھنجي مڙس جي بيٺي ايڏو گستاخ ته نه ٿيندو وڃ، ھيءُ وڏو خارباز آھي.“
ته ھن ٽھڪ ڏيئي چيو، ”ڇا جي خاربازي، ڇا جو مڙس؟ اوھان ۾ جي اھڙي خاربازي ۽ غيرت ھجي ھا، ته ھيءُ مُٺ جيترا انگريز ست سمنڊ پار لنگھي اوھان تي ڪيئن اچي حڪومت ڪن ھا؛ چوندا آھن ته ٻني ۽ وني ڪنھن ڀاڙئي کان ئي کسبي آھي، سو اوھان کان جڏھن ٻنيون پيون کسجن، تڏھن ئي چُپ آھيو، ته وَنين کسجڻ تي وري ڪھڙي خاربازي ڪندؤ؟“
منھنجي دل کي ھڪ وڏو ڌَڪ لڳو. ڪيڏو نه سچ پيو چوي ھيءُ جانور، ۽ ڪيڏا نه بي غيرت آھن سنڌي، جي خاموشيءَ سان سامراجين جون ھيءُ سڀ ڪارگذاريون پيا برداشت ڪن..... يڪدم منھنجي دل ۾ غم ۽ غصي جي ٻي لَھر به اُٿي. ھڪ شير مرد پير صاحب بادشاھ ھنن ۾ پيدا ٿيو، جنھن ”ڪئٽ سنڌ“ يعني ”اي ڌاريان سامراجيو، اسان جي سنڌ خالي ڪريو“ جو نعرو لڳائي اُٿيو ته ٻين لَکن نه فقط سندس مخالفت ڪئي، بلڪ سامراجين جا ڇاڙتا ٿي بيھي رھيا آھن! پر..... منھنجي دل ۾ تاريخ جا ورق اُٿليا، غازين جي تقريرن مان جيڪي ٻڌو ھئم، سو تري آيم، ته نيٺ به اسين ئي ڪامياب ٿينداسون، اڄ کڻي اھي ڌارين جا ڇاڙتا زور آھن، پر نيٺ وطن انھن جو آھي جي وطن جا محب آھن، جڏھن به اسان جو وطن سامراجين کان آزاد ٿيو، تڏھن آخرڪار سندن اھي ڇاڙتا به پاڻيءَ جي ڦوٽن وانگر اڏامندا ويندا.....
مون کي ويچارن ۾ غرق ڏسي ھن چيو، ”پياري، تنھنجي الھ رکئي کي به نوٽن سان ڀري ڇڏيو اٿم؛ تنھن ڪري تون ان جو ڪو فڪر ئي نه ڪر، نڪي ان کان ڊپ رک؛ کول شيشو ۽ ڀر جام!“
بس، پوءِ ته ھليا پيگن تي پيگ ۽ دورن تي دور، اوچتو مستيءَ ۾ ڀرجي ھن چيو، ”اڙي محبوبڙي! تنھنجا اُھي ماڻا باقي ٻه- چار ڏينھن آھن؛ اسين ترت ئي حورن ۽ پرين جي ھڪ اھڙي کيپ ھٿ ڪرڻ وارا آھيون، جو پوءِ تون الٽو اسان پارن جي خوشامد ڪندي وتندينءَ، ته سائين ڪا ھڪ نظر ھيڏانھن به!“
مون ھن کي ھڪ پيگ وڌيڪ ڏيندي ڳراٽري پائي چيو، ڇڏ گشا، اھي دڙڪا نه ڏي.“
ته ھيءُ مست ٿي چوڻ لڳو، ”دڙڪا نه آھن، سچ آھي. اجھو تازو ھڪ عمرڪوٽ جو دوست ھت آيو آھي، جنھن مون سان سازباز سٽي، ينگ صاحب کي آگاھ ڪيو آھي ته عمر ڪوٽ کي ويجھو ’ٽالھي ۽ مالھي‘ جوڻيجن جا جاڙا ڳوٺ آھن، جي اگرچه مارشل لا حدن کان ٻاھر آھن، پر اھي ٻيئي ڳوٺ حُرن جا آھن ۽ ھو حرن جي خوب مدد ڪن ٿا. ھاڻي اسان جي فوج سڀان رات جو اوچتو وڃي مٿن ڪڙڪندي ۽ سڀ زالون مرد گرفتار ڪري ايندي. پوءِ ھتي سڀ پردہ نشين ۽ عصمت ماب جوڻيجيون ڪُتر ٿينديون ڏسندينءَ.“
منھنجي لاءِ ھيءَ ھڪ اھم خبر ھئي. مون ھن جي ڏاڍي خوشامد ڪندي کيس ايترا ته پيگ چڙھايا، جو ھو نشي ۾ ڌُت ٿي پيو. جڏھن الھ رکئي کي اھا ھن کان مليل خبر ٻڌايم ته ھن يڪدم مٿي کي کڻي ھٿ ھنيا ۽ چيائين، ”نوري ڀيڻ! ھيءَ بيحد ھئبت ناڪ ۽ دکدائڪ خبر آھي. اھي جوڻيجا بيشڪ پير صاحب جا مريد آھن ۽ حُر آھن، پر مون کي ذاتي خبر آھي، ته ھنن ڪنھن به حُر سان سازباز نه رکڻ جو گويا قسم کنيو آھي. سندن عورتون ايڏيون ته شريف ۽ عصمت ماب آھن، جو بيان نٿو ڪري سگھجي، وڏي ڳالھ، ته ھنن جو غازي تحريڪ کان ڪنارو ڪيو، ان ڪري ڪا مصيبت آئي، ته اھي ويچاريون پردہ نشين عورتون ته مقابلو به ڪري نه سگھنديون ۽ خدا ڄاڻي مٿن ڪھڙا ظلم ڪيا ويندا.“
”ھيءُ جانور ته الائجي ڇا پيو بڪي، پر درحقيقت انگريزي ملٽريءَ وارن، پوليس ۽ غدارن جي آھي جوڻيجن جي دولت تي اک؛ جو اُھي ٻئي ڳوٺ ڏاڍا سُکيا آھن، خاص ھنن جي دولت ڦرڻ لاءِ ھنن ايڏو سنگين ۽ ڪميڻپ ڀريو قدم رٿيو آھي، پر نوري ڀيڻ، ھنن عصمت ماب، شريف ۽ اٻوجھ عورتن کي ضرور بچائڻ گھرجي.“
آءٌ وسميءَ ۾ پئجي ويس ۽ ھو به ڳڻتين ۾ غرق ٿي ويو. سڄا سارا ٻه ڪلاڪ سوچڻ بعد ھن چيو: ”تون اُٿي تيار ٿي ۽ بلڪل ٿرين جھڙا ڪپڙا پائي ھتان نڪري، ڪنھن به طرح ميرپور جي لاريءَ ۾ ھلي وڃ؛ اتان وري عمرڪوٽ جي لاريءَ ۾ چڙھي ھڪ بجي ڌاري جوڻيجن جي ڳوٺ وٽ لھي وڃي، انھن کي خبردار ڪر؛ جيئن نھايت خاموشيءَ سان ھو گھٽ ۾ گھٽ لڄون ڳوٺ کان ٻاھر ڪڍي سگھن، پوءِ مردن جي جيڪا قسمت ھوندي.“
رات جو وقت، سانگھڙ ۾ ڪرفيو، لاريءَ تي پھچڻ ڏکيو ڪم ھو، پر ڌڻي مددگار ٿيو، جو آءٌ ڪامياب ٿي ويس ۽ پروگرام موجب وڃي جوڻيجن ۾ پھتيس.
اُتي جا خبر ٻڌايم، ته ھنن ۾ ٻاڪر ڪٽو پئجي ويو. خطري جي احساس سبب ھنن بنا دير عورتن کي بيل گاڏين ۾ سوار ڪري، ڳوٺ مان ڪڍڻ جو پروگرام ٺاھيو، پر منجھيا اچي، ته وڃون ڪيڏانھن! آخر کين خيال آيو، ته ھن پَٽ ۾ سڀ کان وڌيڪ مھل جو مڙس ماڻھو آھي ’خانصاحب عطا محمد پلي‘؛ پناھ ملندي، ته ان وٽ ملندي؛ ان ڪري ’سامون‘ وٺي اوڏانھن ھلجي.
مگر انساني احتياط سبب اھو به ويچار آين، ته ڄاڻ کان سواءِ اتي ھلي نڪرجي، ۽ ھو ’سامون جھلڻ‘ کان انڪار ڪري ته پوءِ؟..... پوءِ ته مورڳو ڊبل خوار ٿينداسون. ان ڪري تيز رفتار گھوڙي تي ڪو ماڻھو ھن سان اڳواٽ ملي ۽ واپس اچي بيل گاڏين کي رستي تي ملي.“
آخر ’عبدالحئي‘ نالي ھڪ جوڻيجو تيار ٿيو، جو ھن ڳوٺ ۾ تنھا غازي ھو؛ پوءِ گھوڙي تي لانگ ورائي ھو به سوچڻ لڳو، ته خانصاحب اٽڪل 3 وڳي ڌاري ماني کائي، پوءِ ڪندو آھي آرام، سو اٿندو آھي ڇھين وڳي؛ انھي وقت اندر کيس ڪوبه ننڊ مان اُٿاري ڄاڻ نه ڪري سگھندو؛ ان ڪري ڪا اھڙي ھوشيار عورت به گڏ ھلي، جا اول ته ڪنھن طرح دربان کي ڳلٿا ٻڌي، ڪوٽ اندر گھڙڻ ۾ ڪامياب ٿئي، پوءِ وري خانصاحب کي جاڳائي احوال به پھچارائي سگھي.... پر انھيءَ ڪم لاءِ سندن ڳوٺ واري ڪابه ڪانه ھئي، جو ھنن مان نڪا خانصاحب جي محرم ھئي نه وري ھو پردي نشين عورتون اھڙيون چالاڪ به ھيون. ھنن کي ڳڻتين ۾ ڏسي غازي عبدالحئيءَ کي انھيءَ خدمت لاءِ به مون پنھنجو پاڻ آڇيو ۽ گھوڙي تي چڙھي ھن سان گڏ اُٿي ھليس.
رستي ۾ مون ھن کان خانصاحب جا ذاتي احوال کوٽي کوٽي پڇيا، ۽ اھا حقيقت معلوم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس، ته خانصاحب ھڪ شادي ٿر جي درسن مان ڪئي ھئي، اُھا بي بي صاحبه ته وفات ڪري ويئي؛ پر انھي پنھنجي سگھڙپائي، عقلمندي ۽ نيڪ دليءَ جا خانصاحب تي اھڙا اثر ڇڏيا، جو خانصاحب انھي جي والد درس محمد صديق ۽ ٻين جي گھڻي عزت ڪندو آھي. ھاڻي مون ڄڻ ته چپٽي وڄائي مشڪل حل ڪري ورتي. جيئن 3- 4 وڳي ڌاري خانصاحب جي ڳوٺ وٽ پھتاسون، ته مون عبدالحئي کي ٻاھر بيھڻ لاءِ چيو ۽ پاڻ سڌي دربان وٽ پھچي کيس نھايت پر اثر لھجي ۾ چيم: ”چاچا حامد، دروازو کول، آءٌ ڇاڇري تعلقي جي درس محمد صديق جي ڀاڻيجي آھيان، ۽ ضروري ڪم سان ھتي آئي آھيان، ھينئر لاڙي مان لٿي آھيان، اندر وڃڻو اٿم!“ درس محمد صديق جو نالو ٻڌي پوڙھي چاچي حامد ڇرڪ ڀري اکيون مھٽي بي اختيار کڻي دروازو کوليو ۽ آءٌ اندر ھلي ويس.
اندر پھچي نڪا ڪيم ھم، نڪا تم، بنگلي جو نقشو مون کي معلوم ھو، خانصاحب وچئين ھال جي اولھ واريءَ ڪوٺيءَ ۾ آرامي ھو. سخت، ٻپھر ۽ لُڪَ سبب بيبيون ۽ ٻانھيون به آرامي ھيون. سو مون ھال جي دروازي کي جا زور مان لت ھنئي، ته دروازو ٺڪاءُ ڪري، ڪري پيو. خانصاحب کي ھڪ مائي جھلي ھڻي رھي ھئي. دروازي کي سخت ڌڪو اچڻ ۽ آواز ٿيڻ تي خانصاحب به ڇرڪ ڀري جاڳي پيو، ۽ گھر جي ٻين ماڻھن تي به اثر پيو.
ھونئن ته خانصاحب ھن طرح آرام ڦٽائڻ تان سخت غصي ٿئي ھا، مون يڪدم رڙ ڪري چيو: ”ابڙا! اُٿ، ’سامون‘ اچي دروازي تي پھتيون اٿيئي.“
سڄيءَ سماٽ قوم لاءِ ”ابڙي“ جو لفظ ڄڻ ته ھڪ اھڙو طلسمي لفظ آھي، جھڙو علي بابا وارو سم سم. خانصاحب جو غصو ته الائي ڪاڏي ويو، ٽپ ڏيئي اُٿي چيائين: ”گھوريس سامن جي نالي تان؛ امان، تون ڪير آھين؟“
مون کيس جواب ڏنو ته، ”آءٌ عبدالحئي جوڻيجي سان گڏجي آئي آھيان. خبر ملي آھي ته اڄ رات جو ٽالھي مالھي جوڻيجن جي ڳوٺن تي انگريزي ملٽري حملو ڪري سڀ مرد عورتون گرفتار ڪندي، انھيءَ ڊپ کان ٻنھي ڳوٺن جي مَردن سندن لڄون ڳوٺ مان ڪڍي، ڪنھن ننگ پرور وٽ سام پوڻ لاءِ روانيون ڪيون آھن. ھنن جي نظر ۾ توکان سواءِ ٻيو ڪوبه نه سُجھيو، ان ڪري بيل گاڏيون توڏانھن اچي رھيون آھن ۽ اسين اڳواٽ ڄاڻ ڪرڻ لاءِ آيا آھيون، ته متان اتفاق سان تون به ڊڄي وڃين ته پوءِ.....“
خانصاحب ٽپ ڏيئي منھنجي وات کي ھٿ ڏيئي، ٿري رواج موجب منھنجي مٿي تي ھٿ رکي چيو، ”ڌيءُ! متان اھڙو لفظ وات مان ڪڍيو اٿيئي. مھلون مَردن تي اينديون آھن ۽ سامون به ڪنھن ڀاڳ واري جي پناھ ۾ اينديون آھن، آءٌ ڪو ھن وقت سامن کي موٽائي پنھنجيون سَت پيڙھيون لڄائيندس ڪيئن؟“
مون کي خانصاحب جي دليريءَ تان ڏاڍي خوشي ٿي، پر کيس وڌيڪ پَڪو ڪرڻ لاءِ چيم: ”مگر خانصاحب! ملڪ ۾ باھ پيئي ٻري، ملٽري سڌي تو وٽ ايندي، پوءِ ان وقت؟“
خانصاحب جُتي پائي پَٽڪي جا ٻه آڏا ابتا وَرَ ڏيئي چيو، ”ان وقت پھريائين آھن اسان سڀني جا سِرَ، پوءِ ملٽري ڀل لاشن تان لنگھي وڃي، سامن تي قبضو ڪري!“
ھن گوڙ تي گھر جون سڀ عورتون ۽ ڇوڪرا اچي ويا ھئا، خانصاحب جي ھمشيرہ ھڪ دلير ۽ بارعب عورت ھئي؛ خانصاحب کيس مخاطب ٿي چيو: ”ادي، آءٌ وڃان ٿو سامن جو استقبال ڪرڻ؛ اوھين به سڀ ڀينرن جي مرحبا لاءِ تيار رھو.“
ھو بي اختيار ٻاھر نڪتو، ته آءٌ به پٺيانئس نڪتيس. سخت ڪاڙھو، سخت لُڪَ، پر خانصاحب نڪو سواريءَ جو خيال ڪيو، نڪو ٻيو ۽ سڌو ڏکڻ طرف رستي ڏي ھلڻ لڳو. نوڪر چاڪر گھٻرائجي گھوڙا تيار ڪرڻ لڳا، پر پاڻ اڳتي وڌي وڃي عبدالحئي سان مليو ۽ ڏانھس تيز نظرن سان نھاري چوڻ لڳو: ”ھيءَ به ڪا پڇا ڳاڇا جي مھل ھئي! سامون وٺي ڪوٽ جي در کي ڀڃي اندر نٿي آيوَ؟“ ۽ پاڻ وري ساڳي طرح اڳتي ھلڻ لڳو.
تان جو ٻن ميلن جي مفاصلي تي ساماري عمر ڪوٽ واري وڏي رستي جي موڙ وٽ آياسون، ته اوڀر کان بيل گاڏيون به اچي پھتيون.
”ڀينرون ڀلي آيون جي آيون، نچ آيون. ڀاءُ جو دروازو اوھان لاءِ سدائين کليل آھي ۽ سندس سر اوھان جي عزت تان قربان ٿيڻ لاءِ ھميشه تيار آھي.“
۽ پوءِ به خانصاحب پيادو ئي پيادو واپس ڪوٽ پھتو، عورتون لھي اندر ٿيون، خانصاحب جي ھمشيره ان کان اڳ تيار ھئي. ھوءَ ھر ھڪ کي ڀاڪر پائيندي، ٿري رواج موجب چُني اوڍائيندي عزت سان ويھاريندي ويئي. بدامنيءَ جي خوف کان ڪوٽ جي چئني ڪُنڊن تي مورچا ٺھيل ھئا. خانصاحب ھڪدم انھن مورچن ۾ ھٿياربند وفادار ھمراھ وھاريا. ھر ھڪ کي ڪافي بارود ڏيئي، سندن سرڪردي ”جيئندي ھاليپوٽي“ کي چيائين، ”سِر ڏيڻ تائين سامن جو وار ونگو ٿيڻ نه ڏجو.“ جيئندو ھڪ دلير نوجوان ھو، تنھن جواب ڏنو، ”خانصاحب! ڪوبه فڪر نه ڪجو، انشاءَالله تعاليٰ انگريزي ملٽري به ڏيھن کي ڏَس ڏيندي رھندي ته ڪن مڙسن سان پلئه اٽڪيو ھو!“
پوءِ خانصاحب پاڻ به ھٿيار ٻڌي کٽ دروازي تي وجھائي ان تي ويٺو، ۽ اطمينان سان سگريٽ جا سُوٽا ھڻڻ لڳو. مشھور ھو ته خانصاحب سگريٽ مان سگريٽ دکائيندو آھي، پر اھڙي شخص کي به ننڊ مان اٿڻ کان وٺي ھيستائين سگريٽ ياد نه ھئي، ھاڻي جو سامت ۾ اچي سگريٽ پيتائين ته نھايت اطمينان سان مُرڪندي، مون کي چيائين، ”مائي تون ڪير آھين؟“
دربان ڏاڍو پريشان ھو، ھن اڳواٽ چيو، ”سائين! ھيءَ درس محمد صديق جي ڀاڻيجي آھي ۽.....“
خانصاحب ٽھڪ ڏيئي چيو: ”چاچا، درس صاحب جون ڀاڻيجيون مان توکان وڌيڪ سڃاڻان ٿو، پر ھن کان خبرون پڇڻ ڏي..... ۽ ھان، ھاڻي اوھين سڀ پري ٿي وڃو.“
ھاڻي سڀ پري ٿي ويا ۽ مون ھن مھل جي مڙس ماڻھوءَ کي سڀ احوال ٻڌائڻ شروع ڪيو. احوال پورو ڪرڻ تي ھن ته مون کي آفرين ڏني؛ مگر منھنجي دل ۾ الائجي ڪھڙو پور آيو، جو گنڀير ٿي چيومانس ته، ”خانصاحب! اوھين ڪو اندازو لڳائي سگھو ٿا، ته اوھان اڄ جيڪو ڪم ڪيو آھي، ان مان اوھان لاءِ ڪھڙو نتيجو نڪرندو؟“
خانصاحب ٽھڪ ڏيئي چيو: ”نتيجو؟ نتيجو وڌ ۾ وڌ اھو نڪرندو، جو ملٽريءَ وارا حملو ڪري ھتي ايندا، اسين انشاءَالله پيش ڪونه پونداسون ۽ گھٽ ۾ گھٽ مان، منھنجي ھمشيرہ ته وڙھندي وڙھندي شھيد ٿي وينداسون.“
”۽ پوءِ.....؟“ مون ساڳيءَ گنڀيرتا سان چيو.
”پوءِ جا ويچار منھنجي بلا ڪري! اھي نڪي ابڙي ڪيا نڪي مان ڪندس. مان نڪي اوھان جي جماعت مان آھيان، نڪي غازي آھيان؛ ان ڪري با پروگرام ڪونه ٿو لڙان. مون کي ھينئر فقط ھڪ ئي ويچار آھي، جو اھو آھي، ته مون ۽ منھنجي ھمشيره کي جيئرو گرفتار نه ڪن، باقي اسان جي شھادت بعد ڇا ٿيندو، سو بار ڌڻي تعاليٰ تي آھي، مون تي ڪونھي، ان ڪري مان انھي پوئتي جي اون رکڻ لاءِ ذرو به ويچار ڪرڻ لاءِ تيار نه آھيان.“ خانصاحب اھي سڀ گفتا نھايت اطمينان سان ڪڍيا ۽ ھن ڄڻ ته دل جي وھم سڀ وساري ڇڏيا.
مون کي خانصاحب جي اھا جانبازي ايڏي ته پسند آئي، جو کيس عزت ۽ احترام جي نظر سان ڏسڻ لڳيس. ھاڻي ھن کلندي مون کي چيو: مائي نوري، موت ته ھر ڪنھن انسان تي ضرور ايندو آھي، ۽ ان لاءِ به ھڪ وقت مقرر آھي، ان تي ضرور مرڻو آھي، چاھي ڪيترا به بچاءَ ڪجن، ته به انھي وقت تي ضرور مربو، پوءِ جو بيمارين ۾ ڦٿڪي مرجي، تنھن کان ڇونه اھڙو سجايو ٿي مرجي، جو انھي نالي تي ست ئي پيڙھيون فخر ڪنديون رھن؟ ھاڻي جڏھن مون اھو سجايو ٿي مرڻ قبوليو آھي، تڏھن پريشان ٿي، مرڻ بدران ڇونه کلندي کلندي مران؟
ان ڪري بي فڪر ٿي ويھ ته ويھي رھاڻ ڪريون. تون مون کي مجاھدن جا ڪارناما ٻڌاءِ، ۽ آءٌ وري توکي ھن علائقي جي مٿيرن جون خبرون ٻڌايان!“
ھاڻي ھلي اسان جي رھاڻ؛ مون ته پئي مجاھدن جا ڪارناما ٻڌايا، ۽ خانصاحب جيڪي سندس تعلقي ۽ آسپاس جي تعلقي جي دليرن جا احوال ٻڌايا، انھن احوالن ۾ پھرينءَ حُر ھلچل جا ذڪر به پئي آيا، ۽ انھي ھلچل تي سندس قوم جي ھڪ شاعر ”مل محمود پليءَ“ جا ٺاھيل بيت به ٻڌايائين، جي مون کي ڏاڍا پسند آيا ۽ مون اھي لکي به ورتا.
پر انھن سڀني کان وڌيڪ ذڪر ھن ٻڌايا ’صوفي قلندر بخش شھيد‘ جا، جنھن سان خانصاحب کي بي پناھ عقيدت ھئي. سندس اعليٰ درجي جي رنگين آدم قد تصوير به وٽس ھئي، ۽ ٻيا به ڪافي فوٽو ھئس. پاڻ صوفي شھيد جي بھادرين، دليرين ۽ عقلمندين جا ڪيترائي ذڪر ڪيائين. آءٌ انھيءَ رھاڻ ۾ ايڏي ته محو رھيس، جو اھو به ياد نه رھيم، ته مون کي واپس وڃڻو آھي.
اسان ته سمجھيو ھو ته اڄ رات جوڻيجن جي ڳوٺن تي حملو ٿيندو، سندن عورتون ۽ نياڻيون ان ڪري سڄي رات خدا تعاليٰ کي ستائينديون رھيون؛ پر صبح جو خبر پيئي ته حملو ڪونه ٿيو، ۽ ٻيو ڏينھن خواھ رات به ائين ئي گذري ويا؛ ان وچ ۾ خانصاحب سندس ڪوٽ اندر بنگلي تي به مورچا ٺھرائي ورتا، سندس ڪيترائي جانباز ھاري ناري خواھ دوست به ازخود اتي اچي ويا، ۽ ٻيا به آسپاس جا حر يا حرن جا ھمدرد ڳوٺ کان پرڀرو لڪي اچي ويٺا.
ٽئين ڏينھن صبح جو ھن ناٽڪ جو آخري پردو کُليو، جڏھن ھڪ گورو ملٽري آفيسر خانصاحب جي ڳوٺ آيو ۽ اميد جي خلاف ساڻد گڏ صرف 4 – 5 سپاھي ھئا. خانصاحب اتفاق سان ان مھل اندر ھو؛ ان کي ڄاڻ ٿيو ته ملٽري آفيسر اوھان سان ملڻ لاءِ آيو آھي.
خانصاحب بي فڪريءَ سان اُٿيو، پستول ڀري کيسي ۾ وڌائين ۽ پنھنجي ھمشيرہ کي اڪيلو سڏي منھنجي موجودگيءَ ۾ چيائين: ”ادي! ھاڻي ’ٻاگھي‘ بنجڻ جي مھل اچي ويئي اٿيئي. آفيسر صاحب جو بنا سپاھ جي آيو آھي، سو سندس مطلب اھوئي ھوندو، ته مون کي ٿڌيون مٺيون ڳالھيون ڪري وٺي وڃي سانگھڙ ۽ پوءِ ڪن سامُن تي حملو؛ سو آءٌ به شھادت جي بغير کين جيئرو ھٿ ڪونه ايندس، ۽ مون کان پوءِ ڪندا ڪوٽ تي حملو؛ منھنجي روح جي خوشي انھي ۾ ٿيندي، جو تنھنجو لاشو دروازي وٽ ھجي!“
سندس ھمشيرہ گنڀير ٿي نھايت دليريءَ سان چيو: ”ڀائڙا! الله سائين تنھنجو وار ونگو نه ڪندو، پر جيڪڏھن ڪا قضا الٰھي آئي ته انشاءَالله تعاليٰ دنيا اھوئي نظارو ڏسندي، جيڪو تون چاھين ٿو!“
مون خانصاحب کي پنج منٽ ترسڻ لاءِ چيو ۽ پنھنجي ڳٺڙي کولي مرداني وردي پائي ساڳيءَ طرح پستول ڀري سلوٽ ڪري اچي چيومانس، ”اردلي حاضر آھي!“
خانصاحب کلي چيو: ”چڱو سھڻا اردلي صاحب، ھلو ته گڏ ھلي شھيد ٿيون ۽ بھشت ۾ به ھلي رھاڻيون ڪريون.“
خانصاحب جو کاٻو ھٿ کيسي ۾ ھو، مون به سندس اھا طرز پسند ڪري، کاٻي کيسي ۾ پستول رکي ھٿ اندر ڪيو.
در کان ٻاھر نڪري خانصاحب سندس مدارالمھام ’جيئندي ھاليپوٽي‘ کي چيو، ”پٽ- ھاڻي الوداع، اھڙي مڙسي ڪج، جو سندءِ نالو به پيو اسان سان گڏ ڳائجي.“
جيئندي سلوٽ ڪري ڪنڌ جھڪائي نھايت گنڀير ٿي چيو، ”انشاءَالله“ ۽ خانصاحب بي فڪر ٿي وڌي اوطاق ۾ پھتو ته ملٽريءَ جي صاحب سندس استقبال ڪري مُرڪي چيو، ”خانصاحب! ٻيو ھٿ ته کيسي مان ڪڍ!“
خانصاحب گنڀير ٿي چيو، ”ھڪڙي ۾ ھٿڪڙي لڳائي وٺو، ته پوءِ ٻيو ٻاھر ڪڍان.“
صاحب ٽھڪ ڏيئي چيو، ”اسان کي خبر آھي ته صوفي قلندر بخش شھيد وانگر اوھان جي به انھيءَ ٻئي ھٿ ۾ پستول آھي، ۽ ھن اوھان جي نوجوان صاحبزادي به ائين ڪيو آھي، (ھن مون کي خانصاحب جو صاحبزادو سمجھيو) ۽ سچ پچ ته توھان ڪم اھڙو ڪيو آھي، جو جيڪر گولين سان اوھان جو جا جسم پروڻ ڪري ڇڏجن؛ مگر اسين ڇا ڪريون، جو اسان جو رڪارڊ اوھان ۽ اوھان جي والد جي خدمتن سان ائين ڀرپور آھي، جو اوھان کي ڪجھ به ڪري نٿا سگھون. اوھان وٽ ڪڏھن ڪا پاٿاري ته ڪانه رھي آھي، بلڪ اوھان بدمعاشن کي پڪڙڻ لاءِ ھميشه پوليس جو ساٿ پئي ڏنو آھي. ھاڻي ڀلا اسين اوھان کي ڇا ڪريون؟
”اسين اوھان وٽ اھائي خوشخبري کڻي آيا آھيون ته لئمبرڪ صاحب نه فقط اوھان کي معاف ڪيو آھي، پر اوھان جي صدقي جوڻيجن جي ٻنھي ڳوٺن کي به معاف ڪيو آھي، ھن شرط سان، ته اوھين ضامن پئو ته ھو حر ھلچل ۾ ذرو به بھرو نه وٺندا.“
ھيءَ عجيب خبر ٻڌي، آءٌ حيران ٿي ويس؛ پر خانصاحب ٽھڪ ڏيئي ٻيو ھٿ کيسي مان ڪڍي سيلوٽ ڪيس ۽ چيائين ته، ”مون کي صرف اھا خوشي آھي، ته اوھان ۾ به ڪي سمجھدار آھن، پر صاحب بھادر! آءٌ ڪابه ٺڳيءَ جي ضمانت پيش ڪرڻ لاءِ تيار نه آھيان. جوڻيجن دوستن کي آءٌ فقط ايتري صلاح ڏيئي سگھندس، ته جنھن صورت ۾ اوھين مارشل لا حدن کان ٻاھر آھيو، ان ڪري ٻرنديءَ باھ کان پاسو ڪندا رھو ته چڱو، جيئن ھيستائين ڪيو اٿوَ. پوءِ اھا صلاح ھو مڃين يا نه مڃين، سان سندن مرضي، مگر سامون جھلڻ کي احسان بڻائي، کين انھيءَ طرح گھُٽڻ جو ڪم نڪي مون کان پڄندو، نڪي انھي ڳالھ کي آءٌ ڪو احسان ٿو سمجھان.“
آفيسر ھيءُ ٻڌي، ٽپ ڏيئي اچي خانصاحب کي ڀاڪر پاتو ۽ چيائين، ”بيشڪ جھڙو لئمبرڪ صاحب کان ٻڌو ھئم، اھڙو توھان کي ڏٺم. اڄ جڏھن مارشل لا وڏن ڍنگن جا پتا پاڻي ڪري ڇڏيا آھن، تڏھن اوھان جھڙي مرد ماڻھو سان رڳي ملاقات به منھنجي لاءِ شرف جو باعث آھي.
”اوھان کي ڪڏھن به ڪو ڪم پوي، ته مون وٽ بي ڌڙڪ ھليا اچجو، ۽ نه فقط ايترو، بلڪ آءٌ خود لئمبرڪ صاحب کي جيڪا اوھان بابت رپورٽ ٻڌائيندس، سا به پاڻھي وقت تي اوھان کي معلوم ٿيندي.
”اوھين بي فڪر ٿي سامون سندن ڳوٺن ڏي واپس ڪريو. اوھان سان اھو به وعدو آھي، ته چاھي حالتون ڪھڙيون به خراب ٿين، چاھي انھن ڳوٺن جي مَردن کي ڪھڙا به نقصان رسايون؛ پر انھن ڳوٺن جي ڪنھن به مائيءَ ۽ نياڻيءَ جو نڪي وار ونگو ٿيندو، نڪي سندن عزت احترام ۾ ڪو خلل ايندو. ھاڻي اھي سامون ڄڻ ته توھان جي پاران اسان جي حفاظت ۾ آھن. توھين مھرباني ڪري اھا مبارڪ باد ھاڻي وڃي انھن ماين کي پھچايو، ته ھنن تان ھراس دفع ٿئي.“
اسين واپس پھتاسون، ته خانصاحب آواز ڏنو، ”در کوليو، سڀ خير آھي!“دروازو کليو، ته اندريون نظارو ڏسي آءٌ حيران ٿي ويس. خانصاحب جي ھمشيرہ ھٿيار ٻڌي نھايت گنڀير ٿي سِر ڏيڻ لاءِ تيار ٿي بيٺي ھئي، ۽ ٻين سامن وري ڇا ڪيو ھو، جو جن کي ھٿيار ھٿ آيا تن ھٿيار کنيا ھئا، ۽ ٻين لٺيون، ڌڪا، بلڪ ھڪ سڄي لانڍي پٽي انھي جا لڪڙا ھٿ ۾ کنيا ھئا، ۽ سڀ سِر جون سٽون ڏيڻ لاءِ تيار ٿيون بيٺيون ھيون؛ ڄڻ ته خانصاحب جي ھمشيرہ جي ھمٿ سڀني اٻوجھ پردہ نشينن ۾ به ھڪ مجاھداڻو روح ڦوڪي ڇڏيو ھو. خانصاحب کِلي سڀني کي آفرين سان گڏ مبارڪ باد ڏني ۽ جيڪا به تيار حاضر ماني ھئي، سا کڻي وڃي آفيسر سان گڏ کاڌائين.
شام جو سامون وڃڻ لاءِ تيار ٿيون، ته غازي عبدالحئي مون کي اڪيلو وٺي آھستگيءَ سان چيو: ”ڀيڻ! اسان کي ته اَمان ملي، پر ويچارو تنھنجو نقلي مڙس الھ رکيو گرفتار ٿي ويو، ۽ تنھنجي گرفتاريءَ جون به پوريون ڪوششون ھلي رھيون آھن. تعجب آھي جو کين اھا خبر بلڪل نه پيئي، ته تون ڪا ھيڏانھن آئي آھين؛ جو ھنن جي ليکي تون مرڪز ۾ ھلي ويئي آھين. ان ڪري ھاڻي تنھنجو سانگھڙ وڃڻ ڇٽو، نڪي اسان سان گڏ ھلج، باقي خانصاحب جي ھٿان ڪنھن به طرح واپس پھچي وڃ.“
خانصاحب مون کي ھڪ- ٻه ڏينھن ڏاڍي عزت احترام سان رھايو، ۽ پوءِ وڏيءَ حفاظت سان اماڻي ڇڏيائين، جو اچي مرڪز ۾ پھتيس.
منھنجي ھن آخري ڪارنامي سبب غازي مون کي ڏاڍي احترام جي نظر سان ڏسن ٿا.“

حصو پنجون

مائي مرادان عرف ھيتي ڌيءُ امام بخش خاصخيليءَ جو داستان:
آءٌ مکڻ خاصخيليءَ جي ڳوٺ ۾ ڄايس. ھيءُ ڳوٺ مکيءَ جي اولھ واري ڪناري کان ڏھاڪو کن ميل اندر آھي. منھنجي پيءُ وٽ نه ھو ڪو ٻني ٻارو، ۽ نه ئي ھو ڪا نوڪري يا مزدوري ڪندو ھو. ھو ھڪ دلير انسان ھو- سندس لاڳاپو چورن، ڌاڙيلن ۽ پاٿاريدارن سان ھو. پر جڏھن غازين جي تنظيم قائم ٿي ته ھو به انھيءَ ۾ شامل ٿي ۽ ٽريننگ حاصل ڪري جلد ئي پھرئين درجي جي غازين ۾ اچي ويو. جڏھن اسان جي ڳوٺ تي ملٽريءَ ڪاھ ڪئي تڏھن بابو مقابلو ڪندي شھيد ٿي ويو ۽ آءٌ ڳوٺ جي ٻين عورتن سان گڏ مکيءَ ۾ ھڪ محفوظ ھنڌ تي ھڪ مرڪز ۾ منتقل ٿي ويس. ھتي آءٌ ماني وغيرہ پچائڻ ۽ زخمين جي خدمت ڪندي ھيس.
ھڪ دفعي ھڪ دوبدو معرڪي ۾ ٻن سِک فوجين کي جھنم رسيد ڪيم، جنھن تي ڪئمپ ۾ مون کي ڏاڍي عزت ملي ۽ مون کي ’شير دل‘ جو خطاب مليو.
ھڪ ڏينھن مرڪز ۾ ھڪ 17- 18 ورھين جي نوجوان کي بطور يرغمال آندو ويو. سندس پيءُ ھڪ وڏو زميندار ھو، ۽ غازين جي دشمنيءَ ۾ پيش پيش. اُنھيءَ پلاند وٺڻ جي خيال کان سندس پُٽ کي باندي بڻايو ويو ھو. ڇوڪرو نھايت شريف ۽ فضيلت وارو ھو. کيس پڻس جي روش پسند نه ھئي. چوندو ھو ته کيس ڇڏيو وڃي، جيئن ھو غازين جي خدمت ڪري. سدائين پنھنجي ماءُ ۽ ڀيڻن کي ياد ڪري پيو روئندو ھو. مون ساڻس واعدو ڪيو ته کيس ضرور سندس ڀيڻن ۽ ماءُ سان ملائينديس.
آءٌ انھيءَ باري ۾ سوچيندي رھيس. آخر سوچيم ته ڪنھن نموني سندس پيءُ کي ٻيلي ۾ کڻي اچان ۽ انھيءَ جي عيوض ھن جوان کي آزاد ڪرايان. اھا ڳالھ مون پنھنجي ھڪ ذات ڀائيءَ يوسف سان ڪئي. ھو منھنجي مدد ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويو. ھڪ ڏينھن موقعو ڏسي اسان ڪئمپ مان روانا ٿياسون. ٻيلي جي ھڪ ٻئي ڳوٺ مان يوسف جا ڪجھ دوست به اسان سان شامل ٿيا. اسان ٻيلي کان ٻاھر ٿي اُن زميندار جي ڳوٺ پھتاسون. ڳوٺ چڱو وڏو ھو- منجھس سؤ سوا گھر ھئا. ھڪ ڇيڙي تي وڏيري جي حويلي ھئي.
آءٌ غريب ۽ لاچار عورت جو ويس ڪري حويليءَ ۾ داخل ٿي وڏيريءَ سان مليس. کيس اُن وقت نوڪرياڻيءَ جي ضرورت ڪونه ھئي پر منھنجي حال تي رَحم کائي مون کي حويليءَ ۾ رھڻ ڏنائين. ھوءَ پنھنجي وڇڙيل پُٽ کي ياد ڪري پيئي روئندي ھئي. وڏيرو وري سڄو ڏينھن ملٽريءَ وارن جي ڪئمپ ڏانھن اچ وڃ لايو ويٺو ھو، جيڪا ڳوٺ کان ڏھاڪو کن ميل پري ھئي. سندس حويليءَ تي چئن خانگي چوڪيدارن کان سواءِ ڇھ ملٽريءَ وارا پھرو ڏيندا ھئا.
ڪجھ ڏينھن کان پوءِ منھنجو بازار وڃڻ ٿيو. موقعو وٺي پنھڻجي ساٿي يوسف سان رابطو ڪري، ساڻس سمورو احوال ڪيم. ٻئي ڏينھن يوسف وري مليو ۽ ٻڌايائين ته حويليءَ تي زبردست پھري ڪري وڏيري کي اُتان اغوا ڪرڻ مشڪل ٿيندو، البته کيس رستي تان کڻي سگھجي ٿو. انھيءَ واسطي مون تي اھو ڪم رکيو ويو ته کيس وڏيري جي اچ وڃ جي پروگرام کان آگاھ ڪريان.
ھڪ ڏينھن وڏيري ٽي ھزار روپيا کڻي حيدرآباد ۾ ملٽريءَ جي وڏي صاحب سان ملڻ جو پروگرام ٺاھيو. مون پنھنجي ساٿين کي ان پروگرام کان آگاھ ڪيو. فجر مھل يوسف ۽ سندس ساٿي مقرر ڪيل رستي تي جھنگ ۾ لڪي ويٺا. وڏيري جي ويجھي اچڻ تي ھڪ ڄڻي وڃي گھوڙي جي واڳ جھلي ته ٻيا بندوقون تاڻي بيھي رھيا. اسان وڏيري کي قابو ڪري، پَٽڪي سان ٻڌي جھنگ ۾ داخل ٿي وياسون. يوسف جي دوستن وٽ وڏيري کي ڇڏي، آءٌ ۽ يوسف پنھنجي مرڪز ۾ پھتاسون. اُتي ھڪ بزرگ دوست معرفت مکيءَ جي سردار سان رابطو ڪري کيس حقيقت کان آگاھ ڪيوسين. ھو انھيءَ ڳالھ تي راضي ٿيو ته وڏيري جي عيوض سندس پُٽ کي آزاد ڪيو وڃي. سردار صاحب اسان جي انھيءَ ڪارنامي کي تحسين جي نگاھ سان ڏٺو. صبح جو سردار صاحب منھنجو ۽ يوسف جو نڪاح پڙھايو. اسان پنھنجي رھڻ واسطي ھڪ لانڍي پنھنجي ھٿن سان ٺاھي.
ھڪ ڏينھن مکيءَ جي سردار اعليٰ نياپي مطابق ھڪ وڏي معرڪي واسطي، اسان جي ڪئمپ مان 25 غازي، ناري جي ھُن پار ’اَوَڍ‘ واري ڀٽ جي طرف موڪليا ويا. انھن 25 غازين جي دستي ۾ يوسف به شامل ھو ۽ منھنجي زور ڀرڻ تي مون کي به شامل ڪيو ويو. اسان جي دستي جي اڳواڻي پنجاھ سالن جو تجربيڪار جنگي جوڌو ’خير محمد سنجراڻي‘ عرف ’خيرو سنجراڻي‘ ڪري رھيو ھو.
اسان سرنگھن، گھاٽن جھنگلن ۽ ورن وڪڙن مان ٿيندا منزل ڏانھن ھلياسين. رستي تي اسان ٻيا دستا به ڏٺا جيڪي اسان وانگر گھرايا ويا ھئا. مقرر ھنڌ تي اسان وارو دستو رند ٻروچن تي مشتمل ھڪ ٻئي دستي سان شامل ڪيو ويو ۽ ھڪ گڏيل دستي جو ڪمانڊر ’وريام‘ مقرر ٿيو.
ڪجھ دير کان پوءِ مکيءَ جو سردار اعليٰ ’شيخو راڄڙ‘ جنھن کي ’شيخيو‘ ۽ ’سيڪيو‘ به چيو ويندو آھي، پنھنجي صلاحڪارن ۽ ماتحن سان گڏ نھايت شاندار نموني سامھين جھنگل کان ظاھر ٿيو.
ھاڻ اسان اڳتي وڌڻ شروع ڪيو ۽ پنجن ڪلاڪن جي جانڪاہ مسافريءَ کان پوءِ ’پڪسري موريءَ‘ وٽ پھتاسون. ھتي فوجين جي ھڪ ڪمپنيءَ جي ڪئمپ لڳل ھئي- ڪئمپ جو مقام ناري واھ جي ڪناري وارو ڪشادو ٿَلھو ھو. چؤطرف ٻيلي جو گھاٽو جھنگل ۽ ميلن تائين انساني قد کان ٽيڻان ڊگھا سَرَ بيٺل ھئا.
سردار اسان کي پوزيشن ۾ آڻي، صورتحال جو دوربينيءَ سان جائزو وٺڻ لڳو. فوجي اُن وقت ماني کائي رھيا ھئا. اسان سردار جي حُڪم تي فائرنگ شروع ڪئي ۽ فوجين ۾ ڦڙڦوٽ پئجي ويئي ۽ ھو ھٿيار کڻڻ لاءِ ڊوڙڻ لڳا، پر انھيءَ جو انھن کي موقعو نه مليو. غازي کين گھيري ۾ آڻي سندن ڪئمپ ۾ ڪاھي پيا ۽ ھٿو ھٿ لڙائي شروع ٿي ويئي. جلد ئي ھو ويھ – پنجويھ لاش ۽ ڪيترائي زخمي ڇڏي بي ترتيبيءَ سان سَرَن ۾ غائب ٿي ويا. اسان اڃا مال غنيمت جمع ڪري رھيا ھئاسون ته اسان کي ڪوچ ڪرڻ جو حُڪم مليو. ڏھاڪو کن ميل ھلڻ کان پوءِ خبر پيئي ته اڳتي مشھور ’ڳجھڙي ڀِٽ‘ تي غازين ۽ فوجين جي زبردست ويڙھ ھلي رھي آھي. فوجين وائرليس تي پنھنجي ھيڊ ڪوارٽر تان مدد گھري آھي، جتان ھڪ دستو روانو ٿي چڪو آھي. اسان کي اُھو دستو وچ تي ئي روڪڻو ھو. اسان اُتي مورچا لڳاياسون. ڪجھ دير کان پوءِ فوجي دستي به وڻن مان منھن ڪڍيو ۽ اسان مٿن فائرنگ شروع ڪئي. ھن اوچتي فائرنگ تي اول ته ھو گھٻرائجي ويا پر پوءِ پير ڄمائي مقابلي ۾ جُنبي ويا. اھو سلسلو ڪلاڪ کن ھليو، فوجين جي پويان به فائرنگ شروع ٿي ويئي. سندن پويان اُھي غازي ھئا جن کي اسان جي مدد لاءِ موڪليو ويو ھو. اھو ٻه طرفو حملو فوجي برداشت ڪري نه سگھيا ۽ ڇڙوڇڙ ٿي فرار ٿيڻ تي مجبور ٿي ويا.
ھاڻي اسان ڳجھڙي ڀِٽ ڏانھن وڌياسين. پر اُتي پھچي معلوم ٿيو ته اُتي غازي اڳيئي سوڀارا ٿي چڪا ھئا. خير اسان ھڪ مناسب ھنڌ تي آرام ڪرڻ لاءِ ڪئمپ لڳائي. فجر مھل اُتي نماز پڙھي، نيرن ڪري نئين معرڪي لاءِ تيار ٿي ويٺاسين. ٻن ڪلاڪن کان پوءِ قاصد آيو جنھن اسان کي نقشن جي مدد سان، نئين محاذ بابت سمجھايو.
اسان ھاڻ نقشي مطابق پيچرن تي پنڌ شروع ڪيو. رستي تي ھر ھنڌ ھزارين غازين کي جھاد جي تيارين ۾ مشغول ڏٺوسين. ھڪ ھنڌ اسان ھٿيار ٺاھڻ جي ديسي نموني جو ڪارخانو ڏٺو، جتي انگريزي ساخت جي نموني جون ھوبھو يارنھن ڌڪيون 3.3 رائفلون پئي تيار ٿيون. انھن جا نال قبائلي پٺاڻ اُستادن جي نگرانيءَ ھيٺ پئي ٺھيا ته ڪنداڪ وري سنڌي ڪاريگرن پئي ٺاھيا. مگر اُھي رائفلون انگريزي رائفلن جھڙيون ديرپا نه ھيون. انھن جا نال جلدي شڪسته ٿيو ٿي پيا. انھن کي مرمت لاءِ وري اُتي واپس موڪليو ٿي ويو. رستي تي اسان جنگي تربيت جا مرڪز پڻ ڏٺا. اُستاد گھڻو ڪري سنڌي ھئا.
ويھارو کن ميلن جي پنڌ کان پوءِ، جھنگل مان نڪري اسان اچي پوٺي تي پھتاسون. اُتي ھڪ ڀِٽ جي پاسي ۾ رات رھي آرام ڪيوسون. صبح جو اڃا تيارين ۾ ھئاسون ته ٻيلي مان ھڪ سوار قاصد اطلاع کڻي آيو ته ٻيلي تي جھازن وسيلي بمباريءَ سان باھيون لڳي رھيون آھن ۽ اھي جھاز صحرا تي حملا ڪندي ڏٺا ويا آھن. اھو ٻڌي سردار اسان کي ڀِٽن اندر پناھ گاھون ٺاھڻ جو حُڪم ڏنو. اسان بيلچن جي مدد سان اھو ڪم ٻنپھرن تائين مڪمل ڪري ورتو. وچينءَ ڌاري پري کان جھازن جا آواز اچڻ لڳا. ٿوري ئي دير ۾ ھڪ ٻئي پويان ٻه جھاز ايندا نظر آيا. اسان ھڪدم پناھ گاھن ۾ داخل ٿي وياسون. ھواباز نھايت احتياط سان جھازن کي ھيٺ غوطا ھڻائي اسان جي تلاش شروع ڪئي ۽ بمباري به شروع ڪيائون. پر واريءَ ڪري اھي بم بي اثر ثابت ٿيا.
اوچتو..... اسان جي سردار اعليٰ ’شيخيه راڄڙ‘ ھڪ ھيٺاھينءَ تي آيل جھاز جو نشانو ٻڌي فائر ڪيو. گولي سڌي جھاز جي انجڻ ۾ لڳي ۽ جھاز ڀڙڪو کائي جلڻ لڳو. منجھس ويٺلن جون دردناڪ دانھون بلند ٿيون ۽ پل جو پل ۾ جھاز ٽڪرا ٽڪرا ٿي ھيٺ ڪريو. ٻيو جھاز ھن حيرت انگيز ڪارنامي تي ھراسجي ڀڄي نڪتو ۽ غازي ’ڀيڄ پاڳارا‘ جا نعرا ھڻندا پناھ گاھن مان ٻاھر نڪري آيا.
اسان رات رھي آرام ڪيو ۽ صبح جو واپسيءَ جو سفر شروع ڪيو. رستي تي ھڪ فوجي ڪئمپ نظر آئي، جنھن کي گھيري ۾ آڻي حملو ڪيوسون. انھيءَ معرڪي ۾ يوسف کي گھيري مان ڇڏائيندي چئن فوجين کي جھنم رسيد ڪيو.
سردار منھنجي بھادريءَ کي ڏسندي، مون کي ڀاءُ جيئندي جي جاسوسي کاتي ۾ داخل ڪيو.

ھاڻ 34 سالن جي مائي ’جادُو‘ مِٺي مگر حاڪماڻي آواز ۾ پنھنجو داستان شروع ڪيو.
آءٌ مکي ٻيلي ۾ ’اوڍ جي ڀِٽ‘ جي ھڪ دامن ۾ ھڪ ننڍي ڳوٺ ۾ ڄايس. بابو ڪڙمي به ھو ته لوھار به. اسان وٽ ڪجھ چوپايو مال ۽ ھڪ ڀلو گھوڙو به ھو. بابو ھڪ سچو مجاھد ۽ جفاڪش انسان ھو، تنھن ڪري مون به مجاھدانه زندگي اختيار ڪئي. ويھن ورھين جي عمر ۾ نشانه بازيءَ ۽ شھسواريءَ ۾ آءٌ پنھنجو مٽ پاڻ ثابت ٿيس.
غازي ھلچل شروع ٿيڻ تي بابو ۽ آءٌ تحريڪ ۾ شامل ٿي وياسون. مارشل لا بعد مون کي جاسوسيءَ جي خفيه مرڪز ۾ موڪليو ويو. ان بعد مون کي اڄ تائين بابي ۽ ٻين مائٽن جو ڪوبه پتو نه آھي ته ھو ڪٿي آھن.
ھڪ ڏينھن اسان جي استاد جيئندي خان اسان کي ھڪ اھم منصوبي لاءِ سنڀرايو. انھيءَ منصوبي مطابق اسان کي نھايت ھوشياري ۽ خبرداريءَ سان معلوم ڪرڻو ھو ته انگريز فوجن ڪٿي ڪٿي پڪيون ڪئمپون ۽ عارضي مرڪز قائم ڪيا آھن. استاد ٻڌايو، ھي ڪم نھايت خطرناڪ آھي- انھيءَ ۾ گرفتاريءَ جو سخت خطرو آھي. گرفتار ٿيڻ جي حالت ۾ دشمن اسان کان راز حاصل ڪرڻ لاءِ ھر قسم جا حربا اختيار ڪري سگھي ٿو، جنھن ۾ عذاب ڏيڻ، ڪيترائي واعدا ڪرڻ ۽ سبز باغ، مصنوعي دوستيءَ جا اقرار، گوليءَ سان اُڏائڻ جا دڙڪا شامل آھن. ثابت قدم رھڻ جي حالت ۾ ته اڃا به جان بچڻ جو امڪان آھي. پر دشمن جي ڳالھين ۾ اچي يا موت کان ڊڄي اقرار ڪرڻ جي حالت ۾ ته موت يقيني آھي.
خير- ھر طرح سان پڪو پختو ڪرڻ کان پوءِ اُستاد مون کي ۽ جھوني ساٿيءَ ’رجب‘ کي پيءُ ۽ ڌيءُ جي روپ ۾، انگريزن جي ڪنھن خيرخواھ ڳوٺ کان ڪم شروع ڪرڻ جي ھدايت ڪئي، جتان اسان کي نھايت خبرداريءَ ۽ ھوشياريءَ سان دشمن جي ڪئمپن طرف وڌڻو ھو. ھر ھنڌ اھڙا جانباز موجود ھئا، جيڪي اسان جي حاصل ڪيل معلومات پاڻھي مرڪز تائين پھچائڻ جا ذميدار ھئا. انھن کي اسان سان رابطا ڪرڻ ۽ سڃاڻپ لاءِ خاص اشارا ۽ لفظ ڏنل ھئا.
منھنجو ساٿي چاچو ’رجب‘ ھڪ عجيب انسان ھو. مکيءَ ۾ رھندڙ ھڪ غريب گھر جو ھي فرد، سيلاني طبيعت وارو ھو. ھن شادي ڪانه ڪئي ھئي. مھينن جا مھينا گھمڻ ڦرڻ کان پوءِ گھر وارن واسطي اناج، گيھ وغيرہ کڻي ايندو ھو. نھايت رحم دل، ڏاڍي پر اثر گفتار وارو ھي شخص داستان گوئيءَ ۾ ماھر ۽ سچو غازي ھو. سندس دوست ساڻس ڪچھريءَ لاءِ واجھائيندا ھئا. ھر ھنڌ کيس ڀليڪار ملندي ھئي. سندس صلاحيتن کي ڏسندي کيس جاسوسي کاتي ۾ رکيو ويو ھو.
رجب پنھنجي ڪم جي شروعات ’پيرو خاصخيلي‘ جي ڳوٺ کان ڪئي، جيڪو مکيءَ کان ڇھ ميل کن پري ھو، ۽ ان ۾ پير صاحب جو ڪوبه مريد نه ھو. ھن ڳوٺ ۾ سندس ڪيترائي دوست ھئا. کين خبر ھئي ته رجب شادي ڪونه ڪئي ھئي، تنھن ڪري آءٌ ٿيس ڀائيٽي ۽ ھو ٿيو منھنجو چاچو. منھنجو ڪم ھو ڳائڻ مھل رجب کي سُر وٺائڻ.
اسان رجب جي ھڪ دوست جي گھر پھتاسون. اُتي اسان کي ڏاڍي آجيان ملي. خير عافيت کان پوءِ اسان ماني شروع ڪئي. انھيءَ وقت ميزبان جو ھڪ دوست به اچي ويو ۽ اسان سان مانيءَ ۾ شامل ٿيو. ماني کائيندي، ڳالھيون ڪندي، ھن اجنبيءَ ٻڌايو ته ھو ھن وقت حڪومت جو ملازم آھي ۽ سندس ڪم ڳوٺن ۾ چڪر ھڻي حرن بابت معلومات ھٿ ڪرڻ آھي. ھن کي حُرن تي ڪا خاص ڪاوڙ ھئي جو ھنن سندس گھر جلائي، ھن جي والد کي ماري ڇڏيو ھو.
خير- ماني کائي اسان سمھي پياسون. رات جي پوئين پھر اوچتو منھنجي اک کُکي- اُن وقت اجنبي، اسان جي ميزبان سان سُس پُس ڪري رھيو ھو. اجنبيءَ ٻڌايو ته دراصل ھو حُرن جو ھمدرد ھو، پر سرڪاري جاسوسن کي ڌوڪو ڏيڻ خاطر ھو پاڻ کي سرڪاري جاسوس ۽ حرن جو دشمن ظاھر ڪندو آھي. کيس حرن جي ھٿان پنھنجي غدار پيءُ جي مارجڻ تي ڏک نه، بلڪ خوشي ھئي، ڇاڪاڻ ته سندس پيءُ محض انگريزن جي اڳيان سچائي ڏيکارڻ لاءِ پنھنجي نوجوان مجاھد ڀائيٽي مجاھد ’علڻ‘ کي فوجين ھٿان مارايو ھو. ھن ٻڌايو ته سندس پيءُ حرن کي ڌوڪي ڏيڻ خاطر ظاھر ۾ ھنن جو ھمدرد ھو ۽ وڏيون لاڦون ھڻندو ھو، پر عين آزمائش وقت بزدل ثابت ٿي پنھنجن کي مارائي وڃي پار پوندو ھو.
اسان جي ميزبان به اھائي ڳالھ ڪئي- يعني ظاھر ۾ سرڪاري جاسوسن جي خوف کان ھو حرن جي خلاف ھو، پر اندروني طور تي ھو حُرن جو سڄڻ ۽ سرڪار جو دشمن ھو!
صبح جو اسان پنڌ پياسون. مون رجب سان سمورو احوال ڪيو. ھو اھو ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو- کيس يقين ھو ته وقت تي اھو دوست ڪارگر ثابت ٿيندو!
قصو ڪوتاھ- اڳتي ھلي ھڪ خاص ھنڌ تي پھچي اسان ڪپڙا بدلائي پيشه ور راڳيندڙن جو لباس پھريو. اسان جي سامھون وڻڪار جي پوئتان فوجين جي ھڪ ڪئمپ ھئي. اسان ڪئمپ جي دروازي تي پھتاسون ته چوڪيدار ھڪل ڪري اسان کان پڇيو ته اسان ڪير آھيون؟ رجب خوشامدي انداز ۾ اڌ سنڌي ته اڌ اردو زبان ۾ ھن کي صوبيدار سڏيندي ٻڌايو ته ابن ڏاڏن کان وٺي اسان جو گذر سفر جو دارو مدار داستان گوئيءَ ۽ ڪلام گوئيءَ تي آھي. اسان اوھان صاحبن جون دليون وندرائڻ لاءِ قديم سنڌ جا داستان ۽ ڪلام وارث شاھ جو ھير رانجھو، بُلي شاھ جو ڪلام، اُن کان سواءِ ملتاني، سرائڪي زبان جا ڪلام ٻڌائڻ آيا آھيون. پھريدار اسان کي اُتي بيھاري، اجازت وٺڻ لاءِ اندر ويو. ٿوريءَ دير کان پوءِ پاڻ سان گڏ اڌڙوٽ عمر واري ھڪ آفيسر کي وٺي آيو، جنھن اسان کي گھري نطر سان جاچي ڏٺو ۽ ڪجھ سوال جواب ڪرڻ کان پوءِ مطمئن ٿي ڪئمپ اندر وٺي ھليو. اُتي وري ھڪ انگريز ڪپتان اڳيان اسان کي پيش ڪيائين ۽ اُن کي سڄي ڳالھ ٻڌايائين. انگريز ڪپتان به راضي ٿيو ۽ فيصلو ٿيو ته رات جو فوجي جوانن جي اڳيان اسان پنھنجو پروگرام ڪنداسون ۽ پوءِ آرام ڪري صبح جو روانا ٿينداسون. پروگرام جي تياريءَ تائين اسان ساري ڪئمپ نظر مان ڪڍندا رھياسون. رات جي خاموشيءَ ۽ بجليءَ جي زبردست روشنائيءَ ۾ رجب سنڌي ۽ پنجابيءَ ۾ زبردست ڪلام ٻڌايا. آءٌ به ساڻس سُر ملائيندي رھيس. ھر طرف کان واھ واھ ۽ رپين جو مينھن وسي ويو.
صبح جي وقت ڪئمپ وارن ڏاڍي قرب سان موڪلايو. اسان کي تعريفي سرٽيفڪيٽ پڻ ڏنائون.
اُتان روانو ٿي، اسان پنڌ کي ڇڪيو. ٻنپھرن ڌاري ھڪ ٻي فوجي ڪئمپ جي ويجھو پھتاسون. ڪئمپ جي ٻاھران واھ جي ڪپ تي فوجي جوان وھنجي رھيا ھئا. اسان کان حال احوال وٺي خوش ٿيا ته ھڪ عرصي کان پوءِ سندن وندر جو سامان مھيا ٿي رھيو آھي. اسان کي ھنن پنھنجي آفيسر جي اڳيان پيش ڪيو، جنھن سرٽيفڪيٽ ڏسي، اسان کي ڪئمپ ۾ترسڻ ۽ رات جو تماشو ڪرڻ جي اجازت ڏني. اسان کي ھڪ ننڍي رائونٽي اندر رھايو ويو. ھيٺ گلم وڇايل ھو، جنھن تي ويھي اسان ٻاھر جو نظارو ڪرڻ لڳاسين. وچينءَ مھل اوچتو ڪئمپ تي غازين حملو ڪيو جو ٻه ڪلاڪ کن ھليو. ڪافي ملٽريءَ وارا ھن حملي ۾ زخمي ٿيا. اسان خير سان سڄي رات انھن کي وندرايوسين. صبح جو اُتان روانا ٿياسون.
ھاڻ اسان جي اصل آزمائش شروع ٿي. ٻن ڪئمپن مان ڪامياب ٿي جڏھن ٽئين ڪئمپ تي پھتاسون ته حالتون مختلف ھيون. ھتي اسان کي عام راڳيندڙ سمجھڻ تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪيو ويو. ڪئمپ جي ٻاھران ئي ڪپتان اسان کي شڪ جي نگاھ سان ڏسندي پاڻ سان گڏ اچڻ لاءِ چيو. ايندڙ خطري جو احساس ڪندي ڪئمپ آفيس ڏانھن ويندي، رستي ۾ پاسن تي بيٺل وڏي گاھ ۾ مون آھستي آھستي نھايت ھوشياريءَ سان پنھنجي ننڍڙي ھَڙ اڇلائي ڇڏي، جنھن ۾ ڪجھ پئسا ۽ ڪو اھڙو سامان ھو جنھن مان اسان جي سڃاڻپ ٿي سگھي ٿي.
ڪپتان اسان کي پنھنجي آفيس ۾ وھاري ڪجھ وقت اسان ڏانھن غور سان نھاريندو رھيو. آخرڪار ھڪ گھري نگاھ وجھندي چيائين: ”مون کي ڪامل يقين ٿي ويو آھي ته اوھان جاسوس آھيو- اوھان جيڪي ڪجھ ڳالھايو آھي، ڪوڙ آھي! ھاڻ اوھان لاءِ بھتر ائين ٿيندو ته سچو مقصد بيان ڪريو.“
چاچي رجب نھايت سڪون سان جواب ڏنو ته: ”سائين اسان جو مقصد پيٽ گذران آھي- اسين نڪي جاسوس آھيون، نڪي ان فن مان واقف آھيون- جيڪڏھن اجازت ڏيو ته پنھنجو ڪم ڏيکاري ڪو گذران حاصل ڪريون- نه ته اڳتي وڃڻ جي اجازت ڏيو!“
ھاڻ ڪپتان اول ڌمڪيون ڏنيون، پوءِ وري خوشامد تي لھي آيو. اسان کي چانھ پياري پنھنجي مصر ۾ رھڻ دوران تجربي جو قصو ٻڌائڻ لڳو. پوءِ وري نصيحتون ۽ قسمين قسمين واعدا ڪرڻ لڳو. پر اسان وٽان ڪجھ به حاصل ڪري نه سگھيو. نيٺ ڪڪ ٿي پھرئين اسان کي ڪوارٽر گارڊ ۾ بند ڪيائين، پوءِ رجب کي چؤکنڀو ٻڌرائي، نيٽ جي لڪڻ سان ويچاري جي ھٿن ۽ پيرن جي ترين کي ڪُٽي ڪارو ڪري ڇڏيائين. رجب ويچاري ايڏي مار ۾ ٻڙڪ به ڪونه ڪڍي. گھڻي تڪليف تي صرف الالہ الاالله ٿي چيائين. رجب کي مار ڏيندي ڪپتان مون کي به ڌمڪيون ڏيندو رھيو. پوءِ اسان کي سوچڻ لاءِ ڪجھ وقت ڏيئي ھو ٻاھر ھليو ويو.
ڪجھ دير بعد ھڪ نوجوان ديسي عملدار اندر آيو ۽ اسان سان ھمدرديءَ جو اظھار ڪرڻ ڪرڻ لڳو. پر اسان خاموش رھياسون.
رات جو انگريز ڪپتان وري اسان جي لانڍيءَ ۾ آيو. سندس ھٿ ۾ ھنٽر ھو، جنھن سان اڌ ڪلاڪ کن رجب کي بي درديءَ سان ڪُٽيائين. پوءِ مون کي لانڍيءَ ۾ ڌار رکيائون. ڪلاڪ کن کان پوءِ انگريز عملدار مون وٽ آيو. اول نصيحتون ڪيائين پوءِ ڏاڍيءَ بيدرديءَ سان مون کي مارڻ لڳو. پھريائين لڪڻ سان، پوءِ بوٽ جا ٿڏا به ھنيائين. منھنجي ڪيڪن ۽ دانھن تي کيس ڪوبه قياس ڪونه آيو. اڌ رات تائين مون سان اھا ڪار ٿيندي رھي. جڏھن اڌ مئي ٿي ويس تڏھن ھو ھليو ويو. صبح جو ديسي آفيسر منھنجي لاءِ چانھ ۽ بسڪوٽ کڻي آيو ۽ مون سان ھمدرديءَ جو اظھار ڪرڻ لڳو. رجب بابت معلوم ٿيو ته ھن سان ھر قسم جي سختي ڪئي ويئي. ويندي کيس ڏنڀ به ڏنا ويا پر ھو خاموش رھيو.
اھڙيءَ ريت ٽي ڏينھن گذري ويا. چوٿين ڏينھن انگريز ڪپتان تار ڪري سانگھڙ مان سڃاڻپ لاءِ ماڻھو گھرايا. انھن مان ٽي ڄڻا ته اسان کي بنھ ڪونه سڃاڻندا ھئا. باقي چوٿون رجب کي سڃاڻندو ته ھو، پر کيس اسان جي اصليت جي خبر ڪونه ھئي. کيس مون بابت ته ڪابه خبر نه ھئي. ھن رجب بابت ڪپتان کي وزندار لفظ چيا ۽ کيس ٿڌو ڪيو. نيٺ ھفتي کان پوءِ اسان آزاد ٿياسون ۽ چڪر ھڻندا اچي مکيءَ ۾ داخل ٿياسون.
اُتي مقرر ھنڌ تي اسان کي رھبر مليو، جنھن سان گڏجي اسان غازين جي ھڪ ڪئمپ ۾ پھتاسون. اُتي ماني ٽڪي کائي اسان ڪئمپ جي سردار کي سمورو احوال ڏنوسون. رجب جي زخمن کي ڏسي سردار قسم کنيو ته جيستائين ان ظلم جو ھو اُن انگريز کان انتقام نه وٺندو، تيستائين سنوارت نه لھرائيندو. ٻئي ڏينھن صبح جو ناشتو ڪري اسان جھنگل جي ڪناري ھڪ بيابان ۾ داخل ٿياسون ۽ ڏھاڪو ميل کن پنڌ ڪري ڀٽن جي دامن ۾ ھڪ محفوظ ھنڌ تي پھتاسون. اندر ڪئمپ ۾ ھڪ پرشڪوہ سردار ويٺو ھو. ھُن اسان کان تفصيلي احوال پڇيو ۽ ظالم آفيسر جي ڪئمپ جو احوال ٻڌي کڻي ماٺ ڪيائين. پوءِ ھن ٻه قاصد ڪمڪ واسطي روانا ڪيا ۽ ٻن ڏينھن اندر ڏيڍ سؤ غازي پھچي ويا. اسان اُٺن تي سوار ٿي اولھ طرف رخ ڪيو ۽ رڻ اُڪري ٻيلي ۾ داخل ٿي ھڪ محفوظ ڪئمپ تي منزل ڪئي سون. اُتي سڀني غازين ۾ ھٿيار، بارود ۽ يونيفارم ورھايا ويا. ھاڻ اسان منظم طريقي سان پنھنجي منزل ڏانھن وڌڻ شروع ڪيو، جنھن جي خبر صرف چند ماڻھن کي ھئي. آخر اسان مطلوب ڪئمپ ويجھو پھتاسون. ھر طرح جي ڳڻ ڳوت ۽ سوچ ويچار کان پوءِ غازين آڌيءَ رات جو ڪئمپ طرف چئني طرفن کان بانبڙا پائي آھستي آھستي وڌڻ شروع ڪيو. ڪئمپ کي گھيري ۾ آڻڻ کان پوءِ اڳواڻ جي واتان شينھن جي گجگوڙ وارو نعرو، ”شاباس شڪاري“ نڪتو ۽ جواب ۾ ’الله اڪبر‘ ۽ ’ڀيڄ پاڳارا‘ جا نعرا ھڻندا غازي پروانه وار ڪئمپ مٿان ٽُٽي پيا. فوجي شروعات ۾ ته بدحواس ٿي ويا ۽ غازين جي شروعاتي حملي ۾ سندن وڏو نقصان ٿيو، پر پوءِ ھو به صف بندي ڪري مقابلي ۾ اچي ويا. رات جي ٽئين پھر تائين گھمسان جي دوبدو جنگ ھلي. آخر غازي سوڀارا ٿيا. اسان جا پنج مجاھد شھيد ٿيا. اسان جام مال غنيمت کڻي واپسيءَ جو سفر اختيار ڪيو. سفر دوران مون کي رجب ٻڌايو ته معرڪي دوران ھن اُن ظالم انگريز ڪپتان کي ڳولي ھٿ ڪيو ھو ۽ کيس گولين جو نشانو بڻائي جھنم رسيد ڪري پنھنجي انتقام جي آڳ ٿڌي ڪئي.
اسان جي ٻين ساٿين ته ٻيلي جي راھ ورتي. مون کي ھڪ اھم ڪم لاءِ کپري موڪليو ويو. کپري ۾ گھربل گھر تائين پھچي مون چٺي ۽ پئسا انھن جي حوالي ڪيا. ھنن اُھي پئسا ۽ چٺي زمين ۾ دفن ڪري ڇڏيا ۽ مون کي فوراً روانو ٿيڻ لاءِ چيائون، ڇوته سندس گھر تي سرڪار جي نظر ھئڻ سبب سخت خطرو ھو. ۽ ٿيو به ائين. منھنجي رواني ٿيڻ کان پوءِ ٽن ڪلاڪن اندر سرڪار انھيءَ گھر تي ڇاپو ھڻي اُتي رھندڙ ٻئي مرد ۽ عورتون گرفتار ڪري ورتيون.
پنھنجو داستان ختم ڪندي مائي جادوءَ چيو ته سندس داستان ٻڌائڻ جو مقصد اھو ھو ته سڀني عورتن کي محسوس ڪرڻ گھرجي ته جدوجھد جي راھ ۾ ٻين تڪليفن کان سواءِ سخت مارون ۽ ايذاءَ به رسي سگھن ٿا. کين انھيءَ امڪان کان غافل رھڻ نه گھرجي. سندس داستان ۾ اھو به سبق آھي ته ظالمن تي خدا جو قھر اوس نازل ٿيڻُ آھي.

ھاڻي نھايت خوبصورت مائي فريدان عرف نمبر ’8‘ پنھنجو داستان ٻڌايو:
”منھنجو پيءُ ’عرس‘ لاڙ طرف چندا موريءَ ۾ گيھ جو ھڪ ننڍو واپاري ھو. پوءِ ھٿونگي طرف ھڪ وڏي زميندار سان دوستي ڪري اُتي اچي رھيو. گيھ جو واپار ڪندي، ڪجھ زمين به ورتائين ۽ سُکيو ٿيندو ويو.
ھڪ ڏينھن کپري ۾ ھن جي ملاقات پير صاحب پاڳاري جي ھڪ خليفي ’اسماعيل‘ سان ٿي، جو ڀر واري ڳوٺ ’باداڻو‘ ۾ رھندو ھو. اھا واقفيت وڌي گھاٽي دوستيءَ تائين پھتي ۽ ٻئي ڪاروباري ڀائيوار بڻجي ويا. ٻنھي جا خيال به ساڳيا ھئا. انھيءَ ڪري سندن دوستي به پائيدار ثابت ٿي. بابي تي خليفي جي عقيدي جو رنگ به چڙھڻ لڳو ۽ آخر ھو بيعت ڪري پير صاحب جو مُريد ٿي ويو. غازي تنظيم جي شروع ٿيڻ تي بابي جنس ۽ نقدي صورت ۾ ايڏي ته مدد ڪئي جو پير صاحب جو منظور نظر غازي بڻجي ويو ۽ سندس خواھش تي اسان وڃي ’ڪنگري شريف‘ ۾ رھياسون.
قصو ڪوتاھ- ٿوري عرصي بعد بابا ۽ امڙ وفات ڪري ويا. اسان جو ڀاءُ شادي ڪري پنھنجي ساھرن وٽ ميرپور خاص ھليو ويو. منھنجي شادي به ’محمود‘ نالي ھڪ نوجوان سان ٿي.
ھڪ ڏينھن صبح جو سويل منھنجو گھر وارو پنھنجي والد سان گڏ تڪڙو تڪڙو گھر آيو. ايندي سان نقدي، زيور ۽ ڪپڙا وغيرہ ٻن ننڍين پيتين ۾ ڀريا، جيڪي اسان آسانيءَ سان گڏ کڻي سگھياسين ٿي. سامان کڻي گھر کي تالو ھڻي اسان ٻاھر بيٺل ھڪ گھوڙي گاڏي تي چڙھياسون. خيرپور ڏانھن ويندڙ رستي جڏھن جھنگل وٽ پھتاسون تڏھن گاڏي ڇڏي، سامان کڻي اسان جھنگل ۾ داخل ٿي وياسون. ٿوريءَ دير ۾ اسان ملٽريءَ وارن جون گاڏيون پير جي ڳوٺ ويندي ڏٺيون. منھنجو سھرو اسان کي اُتي ڇڏي پاڻ تڪڙو تڪڙو ھڪ طرف ھليو ويو. اڌ ڪلاڪ کان پوءِ اسان بندوقن جا ٺڪاءَ ٻڌا. اسان محسوس ڪيو ڪنگريءَ وارن جو ڪوس ٿي رھيو آھي. ڪجھ دير بعد ھوائي جھازن جا لامارا به ڏٺاسون، ۽ بم گولن جا ھئبتناڪ ٺڪاءَ به ٻڌاسون. سمھڻيءَ مھل منھنجو سھرو زخمي حالت ۾ موٽيو. کيس ٻانھن ۾ گولي لڳي ھئي. سھري حال احوال ڏيندي ٻڌايو ته ڪالھ شام جو خبر پئي ته مارشل لا لڳي چڪو آھي ۽ مکيءَ جا غازي جھاد ۾ مصروف ٿي ويا آھن. اسپيشل ٽرينن ذريعي خيرپور ريلوي تي ملٽريءَ جو اچڻ شروع ٿي ويو آھي. انھيءَ اطلاع تي جيڪي ھٿ لڳو، سو کڻي في الحال ته اسان سِر بچائي جھنگ ۾ اچي پھتا ھئاسون. اڳتي جي ڪا خبر نه ھئي ۽ نه ئي ڪو پروگرام. سھري اھو به ٻڌايو ته ملٽريءَ وارن پير صاحب جي بنگلي ۽ ڪوٽ تي وحشيانه بمباري ڪري انھن کي تباھ ڪري ڇڏيو آھي. پير صاحب جو سانگھڙ جي ڀر وارو ’گڙنگ بنگلو‘ به بمباري سان ڊاھي ڇڏيو اٿن. پير صاحب جا ٻه صاحبزادہ نظربند ڪري الائجي ڪيڏانھن وٺي ويا آھن. حالتون بلڪل نازڪ آھن.
رات اسان اُتي گذاري. صبح جو اُتان اُٿي گھاٽي جھنگ مان پئي وياسين ته اسان کي ويھارو کن ھٿياربند غازي گڏيا، جن مان ڪي منھنجي سھري کي سڃاڻندا ھئا ۽ ساڻس ڏاڍي عزت سان مليا. اسان انھن سان شامل ٿي وياسون. اڳتي ھلي ويھن پنجويھن ملٽري وارن جي ھڪ دستي سان معرڪو ٿيو. ھن معرڪي ۾ ملٽريءَ وارا پنھنجا ٻه ساٿي مارائي ڀڄي ويا. اسان کي ڪافي ھٿيار ۽ ٻيو سامان ھٿ آيو. ٽن ڏينھن جي پنڌ کان پوءِ اسان خاص مکيءَ جي ٻيلي اندر اچي پھتاسون. اُتي عجيب لقاءُ ھو. ھر طرف مرد، عورتون، ٻار ۽ چوپايو مال نظر اچي رھيو ھو. ھر طرف مصيبتن جا ماريل، پر تمام باھمت انسان، جيڪي مرڻ مارڻ واسطي تيار ھئا، نظر اچي رھيا ھئا.
خير- آخرڪار ھڪ اھڙي مرڪز تي پھتاسون، جتي سڀ سردار اچي جمع ٿيا ھئا. اُنھن صورتحال تي غور ڪري فيصلو ڪيو ته عورتن ۽ ٻارن واسطي مکيءَ جي چئني ڪُنڊن تي چار وڏا مرڪز اھڙن ھنڌن تي قائم ڪيا وڃن جو چؤطرف کان ايندڙ عورتون ۽ ٻار انھن مان ڪنھن به ھنڌ تي بلڪل آسانيءَ سان پھچي سگھن.
منھنجي سھري تي ٻئي انتظامي ڪم کان سواءِ اھو ڪم رکيو ويو ته ھو اسيمبليءَ جي انھن ميمبرن جو تعاون حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪوششون وٺي جيڪي ڪجھ قدر اڳيئي ھمدرد ھئا. ان کان سواءِ ڪانگريس، مسلم ليگ ۽ ٻين جماعتن کي به پير صاحب جي رھائيءَ ۽ حرن تان پابندي ھٽائڻ لاءِ جلسا وغيرہ ڪرڻ لاءِ آمادہ ڪيو وڃي.
مگر حالتون بنھ خراب ھيون. انگريز کي جنگ کي منھن ڏيڻو ھو. ھن گھر جي دشمن کي فنا ڪرڻ لاءِ، سڌو وائسراءِ کان حڪم جاري ڪرائي، حُر تحريڪ کي ڊفينس آف انڊيا ايڪٽ ھيٺ خلافِ قانون قرار ڏيئي مارشل لا لڳائي ڇڏيو. جڏھن اسان جي مسلم اخبارن ۽ ھڪ اڌ انڌي منڊي ڪانگريسي اخبارن اسيمبليءَ جي ميمبرن کي مجبور ڪيو ۽ ھو وفد ٺاھي گورنر وٽ پھتا ته گورنر ٻليءَ جھڙو ٻوٿ ڪندي فرمايو ته’معزز ميمبرو! ھن وقت معاملو منھنجي اختيار کان نڪري، وڃي وائسراءِ بھادر تائين پھتو آھي؟ ان ئي مارشل لا لڳائي حرن جو معاملو ملٽري ڪمانڊر جي حوالي اھڙيءَ طرح ڪيو آھي جيئن ھڪ وڙھندڙ دشمن کي فوج جي حوالي ڪبو آھي. اھو معاملو مرڪزي سرڪار جي سپرد آھي، انھيءَ ڪري انھن بابت اسيمبليءَ اندر يا ٻاھر ذڪر ڪرڻ ئي خلاف قانون آھي، ۽ اھڙن ماڻھن تي مارشل لا ائڪٽ تحت ڪاروائي ڪئي ويندي!‘
بس- گورنر صاحب جو ايترو چوڻ ۽ ويچارن اسيمبليءَ جي وڏيرن جي ڪَنن مان دونھان نڪري ويا ۽ آئيندہ مرڳو حُرن يا پير صاحب جو نالو وٺڻ کان ئي توبھ ڪيائون!
ساڳئي وقت ڪانگريسين به ’ڪئٽ انڊيا‘ تحريڪ ھلائي انگريزن جون وايون بتال ڪري ڇڏيون ھيون. پر اخبارن ۽ اسيمبلين اندر انھن بابت باقائدي اسپيڪرن جي اجازت سان سوال جواب پئي ٿيا!
ڀينرون- اھو آھي اسان ۾ ۽ ھنن ۾ فرق- ڇوته ڪانگريس به واڻيا ته انگريز به واڻيا. واڻيا واڻين سان ته ٺھي سگھن ٿا..... پر اسان مجاھدن جا ٻئي دشمن ثابت ٿيا آھن. ھڪڙا ظاھر ٻيا باطن!
ڪجھ ڏينھن بعد خليفي صاحب مون تي ھڪ تمام اھم ۽ نازڪ ڪم رکيو- مون کي سنجھوري ۾ رھندڙ ھڪ ماڻھوءَ کي ھڪ ضروري خط پھچائي، اُن جو جواب آڻڻو ھو. اھو ڪم انھيءَ ڪري خطرناڪ ھو جو سنجھوري ۾ ھر طرف ملٽريءَ جون چوڪيون قائم ٿي چڪيون ھيون. آءٌ اھو خط پنھنجي چوٽيءَ ۾ ٻڌي، سانگھڙ مان ٿيندي سنجھوري پھتيس ۽ مطلوب ماڻھوءَ تائين خط پھچائي جواب وٺي، خيريت سان واپس آيس. مون کي ھِن ڪارنامي تي وڏي شابس ملي.
ھاڻ سلامتيءَ جي خيال کان سڀني عورتن کي ڪافي پرانھون ڀِٽن ڏانھن وٺي وڃڻو ھو. اھو ڪم ڪجھ ٻين غازين سان گڏ منھنجي ۽ منھنجي مڙس تي رکيو ويو.
اسان جو قافلو گھڻن ڏکن ڏولاون سان اڻانگن پيچرن وسيلي ڀِٽن جي ويجھو وڃي پھتو، آءٌ منھنجو مڙس ۽ ٻه ٽي غازي اڳواٽ وڌي لڪل ھنڌن تي پھتاسين. جيئن ھڪ لڪل اڏي اندر پھتاسين ته ھڪ غازيءَ جي واقف عورت نظر آئي. پر اُن عورت کيڪار جو ڪوبه جواب نه ڏنو ۽ ھڪ سرنگ ڏي ھلي ويئي. اسان به سندس پوئتان وياسون، اندر اوندھ ھئي. ھن عورت آواز ڏنو: ’ڪريمان ڪٿي آھي؟‘
ٻيءَ عورت چيو: ’نماز پيئي پڙھي!‘
ھن تيزيءَ سان چيو: ”چئوس ته اھا امن واري نماز ڇڏي، ٻاھر ھلي عشق جي نماز ادا ڪري، جا تلوارن جي پاڇي ۾ پڙھبي آھي!“ ۽ پاڻ اڳتي ھلي ھڪ ٻيءَ سرنگھ ڏانھن وڌي. اندر ھڪ ننڍڙو ڏيئو پئي ٽمڪيو. ھڪ عورت پنھنجي ٻارڙي کي کير پيارڻ لاءِ اُٿي ته اوچتو ھن جو آواز ٻڌائين. ’ڀيڻ جلدي ڪر وردي پاءِ، جو ٻاھر انسانيت جو قتلام ٿي رھيو آھي.‘ ٻار جي ماءُ ھڪدم مرداني فوجي وردي پائڻ شروع ڪئي، پر ٿڃ سبب ڇاتي وڏي ھيس، انھيءَ ڪري وردي ڇڪي ٻڌڻ لڳي، ته کير جون ڌارائون وھڻ لڳيون. ھن سندس ٻارڙي ڏي نھاري دردناڪ آواز ۾ چيو: ”ٻچڙا! ھيءُ کير ته قدرت تو لاءِ پيدا ڪيو آھي، پر ھينئر ڏيڻ جو وقت ڪونھي. جي جيئري موٽيس ته اچي پياريندي سانءِ، نه ته بھشت ۾ پياريندي سانءِ!“
ھو ته ورديون پائي نڪتيون، پر رھبر عورت ٻيءَ سرنگھ ڏانھن وڌڻ لڳي.
ڀينرون- اُتي پھچي جيڪو نظارو اسان ڏٺو اھو قيامت تائين نه وسرندو. ھڪ نوجوان جي شادي ٿي چڪي ھئي ۽ ماڻس کير جو وٽو اڃا ھٿ ۾ ڏنس ته ھن عورت آواز ڏنو: ’مجاھدو، نڪرو جھاد لاءِ!‘ يڪدم ماءُ چيو: ’پٽڙا ھاڻي توتي ھي کير حرام ٿي چڪو- يڪدم سھرا لاھي وردي پايو‘ ٻي عورت چيس: ’ادي! اڄوڪي رات ته ڪنوار وٽ گھارڻ ڏينس.‘ ھن مجاھداڻيءَ جواب ڏنس: ’مون اھا شادي به رڳو اوھان جي زور ڀرڻ تي ڪئي، نه ته ھي شادين جو وقت ڪونه ھو. ھاڻي جي سلامت رھيو ته اچي ڪنوار سان گھاريندو، نه ته وڃي حُورن سان لائون لھندو!‘
جوان سھرا لاھي وردي پاتي ۽ اسان حيرت ۽ درد سان پئي ھن کي ڏٺو ته اوچتو ٻيءَ سرنگھ مان سندس ڪنوار به وردي پائي، ھٿيار ٻڌي نڪتي ۽ جھاد ڏانھن وڃڻ ۾ گھوٽ کان به ٻه قدم اڳتي ھئي. مائي فريدان شوڪارو ڀريندي چيو: ۽ ڀينرون- اھڙن شخصن کي اسان جون اخبارون ۽ اسان جا انگريزن جي پروپئگنڊا ھيٺ آيل ڀائر ٿا سڏين ڌاڙيل، وحشي، جھنگلي، خونخوار ۽ رھزن!

تن صرافن جي سمجھ تي سؤ دفعا افسوس ڪر،
موتين کي ڪوڏين جو مَٽ بڻائن بي قدر!
ھاڻي اسان به مجاھدن سان گڏ تڪڙا تڪڙا جھاد جي ميدان ڏي ھلياسون. پري کان جھنگل کي باھيون ڏنل ھيون ۽ ٺڪا ٺوڪيءَ جا زوردار آواز اچي رھيا ھئا.
ھڪ جھڳٽي جي پٺيان ٻارڙن جون رڙيون ٻڌي، اسان اُن طرف وڌياسون ۽ ڏٺوسون ته ھڪ فوجي آفيسر ٻار ھٿ ۾ کڻي ھڪ نھايت پريشان حال، رت ۾ ڀريل ڦاٽل ڪپڙن سان ھڪ عورت کي چئي رھيو ھو ته:’سالي! ھاڻي به مڃ ۽ ھلي مون سان عيش ڪر، نه ته ھيءُ ڇورو ٿو وجھانءِ باھ ۾!‘
ھن عورت جواب ڏنو: ’ظالم، وحشي، مون پنھنجا سڀ پٽ الله جي راھ ۾ائين ڏيئي ڇڏيا آھن جيئن پنھنجو پيارو خاوند ڏنم. تون اھو واءُ مغز مان ڪڍي ڇڏ ته ڪا آءٌ انھيءَ ڪري تنھنجي شيطاني خواھشن اڳيان ڪنڌ جھڪائينديس!‘ ھاڻ ھو وحشي ظالم، ٻار کي باھ تي اُڇلائڻ تي ھو، ته منھنجي مڙس نشان چٽي ٺڪاءُ جو ڪرايس گولي سڌي ٻانھن ۾- ٻار ھٿ مان ڇڏائجي ويس ۽ تمام تڪڙ مان مائيءَ جا ٻيا ٻه ٻار کڻي وڃي ٽرڪ اندر پھتو. اسان ٽرڪ تي فائر ڪيا، پر ھو ٽرڪ ڀڄائي ويو.
ھاڻي غازين اڳتي وڌي، وڙھندڙ فوجين جي پويان حملو ڪيو. فوجي ھن اوچتي حملي کان گھٻرائجي ويا ۽ جيئن اوڏانھن مُنھن ڪيائون ته اڳ وڙھندڙ غازي به کين ڀڃڻيون ڏيڻ لڳا. منھنجي لاءِ ھي پھريون معرڪو ھو. آءٌ به خوب جوش سان وڙھيس. سڀني مون کي شاباس ڏني.
اڌ ڪلاڪ جي مقابلي کان پوءِ فوجي سندن ساٿين جا لاشا ۽ سامان ڇڏي فرار ٿي ويا. غازين کان خبر پئي ته ڪنھن غدار جي سازش ڪري مٿن اوچتو حملو ٿيو ھو، جنھن ڪري ڪيترائي ٻار ھنن گرفتار ڪري ورتا ھئا.
ھن معرڪي ۾ اھو گھوٽ ۽ ٿڃ ڏيندڙ عورت ٻئي شھيد ٿي ويا. ٻيا به ڪجھ مجاھد شھيد ۽ زخمي ٿيا. پر فوجين جي ٿيل نقصان جي اڳيان اھو ڪجھ به ڪونه ھو.
واپس ڪئمپ تي پھچي منھنجي مڙس جي حڪم تي مائيءَ جي ٻارن کي بچائڻ لاءِ آءٌ ھڪ غازيءَ سان واڻڪو لباس پائي ميرپورخاص رواني ٿيس جو اندازو ھو ته اھي فوجي اُتي جا ھئا. ميرپورخاص پھچي اسٽيشن وٽ ھڪ ھوٽل جو ڪمرو مسواڙ تي ڪيوسين. اُتي ٽڪاڻو ٺاھي، اسين روزانو ڇوڪرن جي تلاش ۾ نڪرندا ھئاسون.
آخر ھڪ ڏينھن مون ھڪ ڇوڪر کي مارڪيٽ وٽ گدرن جون کَلون ميڙيندي ڏٺو، جي ھو جھوليءَ ۾ وجھي شھر کان ٻاھر وڃڻ لڳو. مون کي شڪ پيو، سو پُٺ ورتي مانس. شھر کان ٻاھر ھو جھنگ اندر گھڙيو. اُتي ٻه ٻار ٻيا به ويٺل ھئا، جن جي اڳيان ھن وڃي کَلون اُڇلايون! مون وڌي پڇيومانس ته ’ڇا اوھان فلاڻي عورت جا ٻار آھيو؟‘
ھو روئي اچي مون کي چنبڙيا ۽ روئي پنھنجي ماءُ ۽ پنھنجي ڀائرن بابت پڇڻ لڳا- مون کين آٿت ڏني ۽ پاڻ سان گڏ وٺي رواني ٿيس. رستي تي مون کي ٻڌايائون ته کين ملٽريءَ وارا خبر ناھي ڇو جھنگ ۾ اُڇلائي ويا ھئا. ڪو اوھي واھي نه ھجڻ ڪري ھو ائين ئي گذران ڪري رھيا ھئا.
مون پڇيومانس ته ھيڏي وڏي شھر ۾ اوھان ڪنھن کان ماني ڇونه گھري؟ ته ھنن جواب ڏنو ته کين امڙ جي ھدايت ھئي ته ڪڏھن به ڪنھن کي سوال متان ڪريو، نه ته قيامت جي ڏينھن کير نه بخشيندي سانوَ!
مون کي ھنن جي ڪردار تي ڏاڍي حيرت ۽ فخر ٿيو. کين مرڪز تي آڻي ماءُ سان ملايم- سڀ ڏاڍا خوش ٿيا. پر اھا گھڙي منھنجي واسطي ڏک جو سامان کڻي آئي. منھنجو مڙس مون کان پوءِ ھڪ معرڪي ۾ سخت زخمي ٿي پوين پساھن ۾ ھو. مون کي ڏسي مُرڪندي موڪلايائين. آءٌ اڄ تائين ھن جي نالي کي زندھ رکندي اچان.

ھاڻي مائيءَ ’ڀان ڀيڻ‘ پنھنجو داستان شروع ڪيو:
اسان جو شاداب ڳوٺ ’سھتي خاصخيليءَ جو ڳوٺ‘، مکيءَ ٻيلي اندر، ’بڪار‘ نالي ڀٽ جي اُلھندي ڪنڊ تي آھي. بابو ھن ڳوٺ ۾ اڪيلو پڙھيل ماڻھو ھو. سنڌي ۽ ديني علم سان گڏ ھو ٽريننگ ڪاليج پاس ڪيل ھو. ھن پنھنجي ڳوٺ ۾ اسڪول کوليو ھو، جنھن ۾ ڇھين درجي تائين تعليم مون به حاصل ڪئي. آءٌ پيءُ جي اڪيلي ڌيءُ ھئس. ٻارھن تيرھن ورھين جي ھئس ته بابي وفات ڪئي. وڏي ٿيڻ تي منھنجي شادي 35 ميل پري ھڪ ڳوٺ جي نوجوان زميندار سان ٿي. ھو به مائٽن جو اڪيلو اولاد ھو. ڪجھ عرصي کان پوءِ سندس پيءُ به گذاري ويو ۽ سمورو ڪاروبار سندس ھٿ ۾ آيو. اڻ پڙھيل ھجڻ ڪري ھن سموري ڪاروبار جو حساب ڪتاب ۽ لکپڙھ منھنجي حوالي ڪئي. ھو مون سان ڏاڍي محبت ڪندو ھو ۽ ڪاروبار کان سواءِ ٻين ڳالھين ۾ به مون سان صلاح مصلحت ڪندو ھو.
منھنجو مڙس حُر خاندان جو ھو، جنھن ڪري غازي تحريڪ شروع ٿيڻ شرط اُن ۾ شامل ٿي ويو؟ آءٌ به ساڻس ٻانھن ٻيلي ٿي ويس. اسان جو ڳوٺ، آسپاس وارن ڳوٺن جو مرڪز مقرر ٿيو. غازين جي پريڊن کان سواءِ اُتي اھم اجتماع به ٿيندا ھئا.
ھڪ ڏينھن اسان کي سالار اعليٰ جي ھدايت پھتي جنھن مطابق اسان کي ڳوٺ ڇڏي اونھي ٻيلي ۾ سرنگھن اندر وڌيڪ محفوظ مرڪز ٺاھڻو ھو. اسان ڀِنل اکين سان پنھنجي گھرن ۽ ڳوٺ کي الوداع چئي، گھاٽي ٻيلي ۾ ھڪ رھبر سان گڏ داخل ٿياسون ۽ ننڍيون وڏيون سرنگھون پار ڪري ھڪ وڏي سرنگھ ۾ داخل ٿياسون، جنھن واسطي رھبر ٻڌايو ته بچو بادشاھ جي زماني جي ٺھيل آھي ۽ ھاڻي غازين ان کي صاف ڪري وڌيڪ ڊگھو ڪيو ھو. ٽي ميل کن ان ڊگھي سرنگھ ۾ ٻه- ٻه ڄڻا گڏ ٿورا ڪُٻڙا ٿي ھلي سگھياسين ٿي. سرنگھ پار ڪري اسان ھڪ وڻڪار وچ ۾ پھتاسون جتي ڳوٺ ٻڌي ويٺاسين.
ٻئي ڏينھن ھڪ وڏي مھم جي رٿابنديءَ لاءَ ڳوٺ کان پري صحرا ۾ منھنجي مڙس کي سڏايو ويو. آءٌ به يونيفارم پائي ساڻس شامل ٿيس. سرنگھن مان ٿيندا اسان ڀِٽن جي دامن ۾ پھتاسون. اُتي ڀٽن مان ھڪ گھوڙي سوار تيزيءَ سان اسان وٽ پھتو. معلوم ٿيو ته غازين جو ھڪ ٽولو ڀِٽن تي موجود ھو ۽ ھنن فوجين جي دستي کي پاڻ ڏانھن ايندي ڏٺو ھو. ھاڻ اُھي فوجي دستي کي گھيري ۾ آڻي ختم ڪرڻ جي رٿ ڪري رھيا آھن. اسان به انھن سان شامل ٿي وياسين. اسان جا مورچا ڀِٽن مٿي ٺھيل ھئا. شتر سوار فوجي بي خبريءَ ۾ ڀِٽن جي ھيٺان پئي لنگھيا. سندس تعداد اسي کن ھو- سندس سندن لباس مان محسوس ٿيو پئي ته اُنھي ۾ شايد جوڌپور جي راجا جا سوار شامل ھئا. خير- اڌ ڪلاڪ جي سخت مقابلي کان پوءِ ھو ڪافي لاش ۽ سامان ڇڏي فرار ٿي ويا.
اسان مال غنيمت کڻي مرڪز تي پھتاسون. مرڪز جو سردار ’ڀائي خان چانگ‘ ھو، جنھن جي عمر اڃا 25 سال کن ٿيندي، پر سندس شڪل، ھلت چلت ۽ حُڪم احڪام مان ايئن پئي معلوم ٿيو ته ھو ضرور ڪن جنگجو جوڌن جي صحبت ۾ رھيو آھي.
ٻئي ڏينھن ڀِٽن جي وچ ۾ ھڪ ميدان تي سڀيئي سردار گڏ ٿيا. پوءِ سردار اعليٰ اسان کي مڪمل پروگرام سمجھايو. ماڻھن جي سوالن جي جواب ۾ ھر ڳالھ جي پوري پوري وضاحت ڪئي ويئي. اجتماع جي برخواست ٿيڻ تي سڀني پنھنجي پنھنجي مرڪز جي راھ ورتي. اسان به وڃي پنھنجي مرڪز تي پھتاسون.
مھيني کن کان پوءِ اسان رائفلن ۽ ڪارتوسن جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ فوجين جي ھڪ گشتي دستي تي ڪامياب ڇاپو ھنيو. ھن دستي تي اسان ’رحمون خاصخيليءَ جي ڳوٺ‘ وٽان موريءَ واري ناڪي وٽ معرڪو ڪيو. مون ھن معرڪي ۾ پوريءَ طرح حصو ورتو. جوش ۾ ھڪ دفعي ته دشمنن جي وچ ۾ به ھلي ويئس. منھنجي بھادريءَ جي سڀني تعريف ڪئي، پر اڳتي احتياط کان ڪم وٺڻ جي تنبيھ به ڪيائون.
چئن ڏينھن کان پوءِ، سردار اعليٰ ھڪ وڏي معرڪي واسطي سڀني مرڪزن مان 10-15 غازي گھرايا. اسان جي مرڪز مان منھنجو سرتاج ڏھن غازين سان گڏ انھيءَ معرڪي ۾ شامل ھو. ھن وڏي معرڪي ۾ غازين کي شاندار ڪاميابي حاصل ٿي، پر منھنجي خاوند کي شھادت حاصل ٿي. اول ته مون کي سخت صدمو پھتو، پر جلد ئي سامت ۾ اچي اڃا به وڌيڪ جوش ۽ جذبي سان جھاد ۾ حصو وٺڻ لڳيس.
منھنجي بھادريءَ سبب ڀائو جيئندي مون کي به پنھنجي کاتي ۾ شامل ڪيو.

ھاڻي ساٺيڪو ورھين جي ڪاري رنگ ۽ جانٺي بدن واريءَ ’ھوندل ماڇياڻيءَ‘ پنھنجو داستان شروع ڪيو.

آءٌ ماڇي ذات جي آھيان. منھنجو ڳوٺ سنجھوري کان 16 کن ميل اولھ طرف ’ڳوٺ جھان خان مريءَ‘ جي ويجھو ھو. منھنجو پيءُ مڇيءَ جي ڪم کان سواءِ مقاطعي ۽ مزدوري جو ڪم پڻ ڪندو ھو. منھنجا ڀائر پڻ انھيءَ ڌنڌي ۾ سندس مدد ڪندا ھئا. اسان مناسب خوشحال ھئاسين. مون تي ڪو خاص ڪم يا ذميداري ڪونه ھئي. آءٌ البيلي ٿيو پيئي گذاريندي ھيس.
آءٌ جڏھن 14 ورھين جي ھيس، تڏھن بابي ’محرم خاصخيليءَ‘ کان ھڪ ڍنڍ مقاطعي تي کنئي. مال جي چوريءَ کي روڪڻ لاءِ اسان عارضي طور ڍنڍ جي ويجھو محرم خاصخيليءَ جي ڳوٺ ۾ اچي رھياسين.
ھڪ دفعي آءٌ ڍنڍ تان مڇيءَ جو ٽوڪرو کڻي پئي آيس ته رستي تي مون ’ڀلو خاصخيلي‘ نالي ھڪ ماڻھوءَ کي گُردن جي تڪليف ۾ بي تاب ڏٺو. مون سندس ٽاڪور ڪئي ۽ کيس آڌر ڏيئي، سندس گھر پھچايومانس. اگرچه آئون سانوري ۽ ھو ڳورو ھو ۽ اسان جو ذاتيون به ڌار ھيون، پر اسان کي ھڪ ٻئي سان محبت ٿي ويئي ۽ آخرڪار اسان جي شادي ٿي ويئي. ڀلو ڏاڍو قابل ۽ سڌي لائين وارو ڪاروباري انسان ھو. پيءُ کان کيس زمين، چوپايو مال وغيرہ مليل ھو. انھيءَ کان سواءِ ھو ننڍن ڳوٺن مان اناج، گيھ، ٻڪريون وغيرہ جمع ڪري سانگھر موڪليندو ھو. اسان جي شاديءَ ۾ ڀلوءَ جا مائٽ خوش ڪونه ھئا. ھنن اسان جو مڪمل بائيڪاٽ جاري رکيو. آخر تنگ ٿي اسان پنھنجو ڳوٺ ڇڏي مکي ٻيلي جي اندر ڀلوءَ جي ھڪ پراڻي دوست جي ڳوٺ ۾ رھائش اختيار ڪئي. وقت سان گڏ اولادي به ٿياسون.
آءٌ شروع کان بھادر ۽ ھمت واري ھئس. ھڪ رات ڀلو گھر ۾ موجود نه ھو ته رات جو ٻه چور اسان جي گھر ۾ واردات جي خيال کان داخل ٿيا. اک کلڻ تي مون اڪيلي زال ذات ٻنھي مَردن کي قابو ڪري پوليس جي حوالي ڪيو. منھنجي انھيءَ ڪارنامي تي پوليس مون کي 200 رپيا انعام ڏنو، ۽ چؤطرف منھنجي بھادريءَ جي ھاڪ ٿي ويئي!
اسين جنھن ڳوٺ جا رھاڪو ٿياسين، اُتي جا رھاڪو پير صاحب جا جان نثار مريد ھئا.
پير صاحب جي گرفتاريءَ جو ٻڌي ڳوٺ وارن ۾ ھلچل مچي ويئي. عورتن پنھنجا زيور لاھي ڦٽا ڪيا. مَردن ڪاروبار ترڪ ڪري ڇڏيو. مکي ۾ اُٿل پُٿل ٿي ويئي. ماڻھو بي پناھ ريلن جي شڪل ۾ مکيءَ ۾ داخل ٿي رھيا ھئا. روزانه ھر طرف کان بدامنيءَ جون خبرون اچي رھيون ھيون.
ڀلو ھوشيار ڪاروباري شخص ھو. وٽس ڪافي ملڪيت ۽ بچت ھئي. اسان انھيءَ ڪشمڪش ۽ بدامنيءَ واري ماحول مان نڪري ڪنھن امن واري علائقي ۾ رھائش اختيار ڪري سُک سان زندگي گذاري سگھياسين ٿي. پر ڀلو ھن آزمائش واري وقت ۾ ائين ڪرڻ جو سوچي به نه ٿي سگھيو. ھو پير سائينءَ جو پتنگ ھو. ڪو کير پياڪ مجنون نه ھو. اسان گڏجي، مکيءَ ۾ رھي مجاھدن ۾ شامل ٿي، پير صاحب تي قربان ٿيڻ جو فيصلو ڪيو، ۽ ايندڙ وقت لاءِ تياري شروع ڪئي. ھڪ ڏينھن اسان جي دستي کي به تيار ٿي روانگيءَ جو حُڪم مليو. اسان جي دستي ۾ چاليھ جانباز مَرد ۽ چار عورتون شامل ھيون. رستي تي اسان کي ٽيھارو کن ھمراھ به مليا. چئن ڏينھن جي پنڌ کان پوءِ اسان ڀِٽن جي اڻ کُٽ سلسلي جي وچ ۾ اھڙي ھنڌ تي پھتاسون جتي پاڻيءَ جا قدرتي چشما ھئا. ۽ اھڙو خاص گاھ ھو جنھن کي اُٻارڻ بعد خوشبودار چانھ جو ڪم ٿي ڏنو.
ڪجھ عرصي کان پوءِ خابرن اسان کي اطلاع ڏنو ته ٻن سون فوجين جو ھڪ شتر سوار قافلو، پنج ميل کن پري اوڀر کان اسان ڏانھن اچي رھيو آھي.
اسان جي تجربه ڪار سالار اسان کي جنگي انداز ۾ مورچه بند ڪرايو. اسان باھ جھڙي تَتل واريءَ تي پوزيشن وٺي دشمن جو انتظار ڪرڻ لڳاسين. آخر دشمن ظاھر ٿيو. اول مٿن سامھين طرف کان گوليون ھليون، ۽ پوءَ ساڄي ۽ کاٻي طرفان. نتيجي ۾ 15- 20 منٽن کان پوءِ دشمن پويان پير ڪيا. ھن موقعي تي سردار ھڪ ڀِٽ جي پويان لِڪايل اُٺن تي سوار مجاھدن کي ھنن جي تعاقب ڪرڻ جو حُڪم ڏنو. نتيجي طور دشمن پنھنجا چاليھ سوار مارائي فرار ٿيو. اسان جا ڏھاڪو کن مجاھد شھيد ٿيا. اسان کي ڪافي ھٿيار، بارود، اُٺ، پاڻيءَ جون ٽانڪيون ۽ راشن ھٿ آيو.
ٽين ڏينھن آسمان تي ھڪ جھاز ظاھر ٿيو ۽ ھيٺ لامارا ڏيڻ لڳو. اسان به ڀِٽن ۾ ٺھيل پناھ گاھن ۾ داخل ٿي وياسين. اھو جھاز بي سود لامارا ڏيئي واپس ھليو ويو.
اڃا اسان ڀِٽن ۾ ئي ھئاسين ته ھڪ ڏينھن اسان وٽان عورتن، پوڙھن، ٻارن ۽ ڪجھ جوان مَردن تي مشتمل ھڪ قافلو لنگھيو، جنھن ۾ ڪوبه سڄي لڱين ڪونه ھو. سڀيئي وڍيل ۽ زخمي ٿيل ھئا. خبر پيئي ته اھي ويچارا مکيءَ جي ھڪ ڳوٺ جا پُرامن رھاڪو ھئا. اِھي نڪي پير صاحب جا مريد ھئا ۽ نڪي سندن واسطو حر تحريڪ سان ھو. ھنن ويچارن جڏھن آسپاس جي ڳوٺن تي فوجين جي حملن ۽ ظلمن جون ڳالھيون ٻڌيون، تڏھن لاچار ڳوٺ ڇڏي ڪنھن پاسي وڃڻ جو فيصلو ڪيائون. پر رستي ۾ ھڪ فوجي دستي مٿن حملو ڪري سندن ماڻھو ماريا ۽ ڦرلٽ ڪئي. ھو ويچارا ڇڙوڇڙ ٿي جان بچائڻ لاءِ ھيڏانھن ھوڏانھن ڀڳا ته فوجي به سندن ڪڍ پيا. آخر ويچارا بچيل ھڪ ٽوليءَ جي شڪل ۾ ڀٽڪندا ڀٽڪندا غازين کي مليا، جن کين پنھنجي حفاظت ۾ اسان ڏانھن موڪليو ھيو.
جلد ئي فوجين اسان تي حملو ڪري، اسان کي بدلي وٺڻ جو موقعو ڏنو. اھي آيا ته ھئا حملو ڪرڻ، پر گھڻا جوان مارائي وڏو نقصان پائي شڪست کائي ڀڳا. اسان خدا جو شڪر ادا ڪيو جو اسان کي مظلوم غريبن جو بدلو وٺڻ جو موقعو مليو.
ٻئي ڏينھن اوسي پاسي جا نمائندا گھرائي وڏي مجلس ڪٺي ڪئي ويئي، جنھن ۾ صورتحال جو جائزو وٺي، آئيندہ جو پروگرام ۽ حڪمت عملي رٿي ويئي. اھو به فيصلو ڪيو ويو ته اسان مان ڪي ماڻھو ساري ريگستان جو چڪر ھڻي دشمن جي ڪئمپن بابت معلومات حاصل ڪن. منھنجي گھرواري ۽ مون کي به ھڪ اھڙي دستي ۾ شامل ڪيو ويو. اسان جي حوالي ڏاکڻو علائقو ڪيو ويو.
ٻن ڏينھن جي گشت کان پوءِ اسان کي پري کان اُٺ نظر آيا. دوربين مان اندازو ٿيو ته اُتي ڪا فوجين جي ڪئمپ آھي. ھاڻ مسئلو پيدا ٿيو ته ان ڪئمپ ۾ ڪھڙي نموني داخل ٿي تفصيل معلوم ڪجن. اسان اڃا انھيءَ سوچ ۾ ھئاسين ته اسان کي چئن ماڻھن جو ھڪ ٽولو نظر آيو جن ۾ ھڪ اڌڙوٽ عورت به شامل ھئي. پڇا مان معلوم ٿيو ته سنياسي قسم جا سيلاني فقير ھئا، جيڪي سنڌ ۽ جيسلمير جي سرحدن کان سفر گذر حاصل ڪرڻ لاءِ ھر موسم ۾ پيا ايندا ويندا آھن ۽ جوڳين وانگر ٻوٽين وغيرہ جو ڪاروبار ڪندا آھن. وٽن عجيب و غريب ٻوٽيون به ھيون جيڪي اسان کانئن وڏي انداز ۾ خريد ڪيون. کانئن ايترو معلوم ٿيو ته ٻيلي ۾ فوجين جو جام انداز موجود آھي.
انھن جي وڃڻ کان پوءِ اسان مان چئن جوانن ۽ مون کي ساڳيا سيلاني جوڳي فقيرن وارا لباس پھرايا ويا. اسان جوڳين کان خريد ڪيل ٻوٽيون اُٺن تي رکيل خرزنين ۾ ڀري، فوجي ڪئمپ جو رُخ ڪيو.
ڪئمپ جي چوڪيدارن اول ته بيزاريءَ جو اظھار ڪيو. اسان کين ٻڌايو ته اسان سنڌ جي لاڙ طرف جا جوڳي آھيون ۽ ھن وقت سرحدن جو گشت ڪري ٻچن جو گذران حاصل ڪرڻ لاءِ نڪتا آھيون. ائين چئي اسان جي سردار پنھنجي زنبيل مان عجيب ٻوٽيون، لعلون، ٻُڙا، سِپون وغيرہ ڪڍي، زمين تي وڇايل گودڙي نما چادر تي، پيشه ور جوڳين وانگر ڪڍي رکيون، ۽ انھن جي وصفن بابت مبالغه آرائيءَ کان ڪم وٺندي زمين آسمان ھڪ ڪري ڇڏيائين. انھيءَ دوران اسان جو ھڪ ھمراھ ۽ آءٌ ڪئمپ اندر داخل ٿي ٿورو پريان ھڪ تنبوءَ ڀرسان ويٺلن جي ڀرسان پھتاسون ۽ کين ساڳيون شيون ڏيکارڻ لڳاسين، ۽ ڪئمپ جو جائزو به وٺندا رھياسين. اسان اندازو لڳايو ته ڪئمپ ۾ چار سؤ کن جوان رھيل ھئا. وٽن اُٺ ۽ گھوڙا ۽ ٻيو سامان ڪافي انداز ۾ ھو. ٿوري خريد فروخت کان پوءِ اسان واپس ٿياسون ۽ ھڪ وڏو چڪر ڪاٽي پنھنجي مرڪز تي پھتاسون ۽ سمورو احوال ڪيوسون.
صبح جو وري توڪل جي ترھي تي ھڪ پاسي روانا ٿياسون. ٻنپھرن ڌاري اسان کي ڪَڇ جي طرف رھندڙن جو گڏھن تي سوار ھڪ قافلو مليو. معلوم ٿيو ته ھو ھميشه ان موسم ۾ لاباري لاءِ سنڌ ڏانھن ايندا آھن ۽ پورھيو ڪري اناج کڻي واپس ٿيندا آھن. انھن ٻڌايو ته اُتان چار ڪوھ کن پري فوجي ڪئمپ ھڻيو ويٺا آھن. ڊپ جي ڪري ھنن کي حوصلو ئي ڪونه ٿيو جو ڪئمپ کي تفصيل سان جاچي سگھن.
اسان وري ساڳيو طريقو اختيار ڪيو. يعني جوڳين وارو لباس پائي، سامان جون زنبيلون ڪلھن تي رکي ڪئمپ طرف وڌياسون. ڪجھ وقت پنڌ ڪرڻ کان پوءِ چند فوجي اسان طرف ايندا نظر آيا. ھنن پھرين اسان کان سوال جواب ڪيا ۽ پوءِ مطمئن ٿيڻ تي اسان کان پڇيائون ته ڇا اسان ڇھن سوارن جو ٽولو ڏٺو ھو. اسان جي انڪار تي ھو تيزيءَ سان ھڪ طرف روانا ٿي ويا. اسان به اڳتي وڌڻ بدران اُتي ھڪ پاسو وٺي حالتن جو جائزو وٺڻ جو فيصلو ڪيو. رات جي گھگھ اونداھيءَ ۾ اسان پوئتي ترسايل رفيقن ڏانھن وڌڻ شروع ڪيو. واٽ تي انھن فوجي سوارن کي ايندو ڏٺوسين، جيڪي ڇھن سوارن کي ڳولڻ لاءِ نڪتا، پر انھيءَ ۾ ناڪام ٿي واپس پئي آيا.
خير- اسان پنھنجن ھمراھن سان گڏ واپس مرڪز تي پھتاسون. صبح جو وري ساڳئي مھم تي نڪتاسون. ٻه ميل اولھ طرف پنڌ ڪرڻ کان پوءِ اسان ڪجھ ھرڻ ڊوڙندي ڏٺا جن جي شڪار واسطي ڪجھ فوجي جوان پويان لڳل ھئا. ٿورو اڳتي وڌياسين ته اھي شڪاري مايوس ٿي موٽي رھيا ھئا. اسان کي ڏسي ھنن پنھنجو رُخ اسان ڏانھن ڪيو ۽ حاڪماڻي انداز سان سوال جواب ڪيا. اسان کين اھوئي ٻڌايو ته اسان جوڳي فقير آھيون ۽ گذر سفر سانگي پيا ھلون. اطمينان ٿيڻ تي ھنن اسان کي پنھنجي ڪئمپ ۾ اچڻ لاءِ چيو. ڪئمپ ۾ پھچي اسان ٻوٽيون ۽ ٻيو سامان ڪڍي اُنھن اڳيان رکيو ۽ دستوري لٻاڙون شروع ڪيوسين. ڳالھين دوران ئي معلوم ٿيو ته جن ڇھن ڄڻن جي ھنن کي تلاش ھئي اُھي دراصل حر مجاھد ھئا. جن کي سرحد جي ويجھو بلوچ رجمينٽ پڪڙيو ھيو ۽ اڳتي روانو ڪرڻ لاءِ انھن جي حوالي ڪيو ويو ھو. موقعو وٺي اُھي مجاھد گھوڙن سميت فرار ٿي ويا ۽ ھاڻ ھي اچي تٿ پٿ ۾ پيا ھئا!
خير- اسان انھيءَ ڪئمپ جو چڱيءَ طرح جائزو وٺي واپس ٿياسين. شام جو اسان ھڪ اھڙي ھنڌ تي پھتاسون، جتان ھڪ فوجي ڪئمپ نظر اچي رھي ھئي.
پر ھاڻ اسان جي قسمت پلٽو کاڌو. ھن ڪئمپ ۾ اسان کي شڪ جي نظر سان ڏٺو ويو. دستوري پڇا ڳاڇا کان پوءِ اسان کي انگريز ڪمانڊر جي اڳيان پيش ڪيو ويو. جنھن ترجمان معرفت پڇا ڳاڇا ڪئي ۽ پوءِ ڪوارٽر گارڊ ۾ بند ڪرائي ڇڏيو.
شام ڌاري اسان کي وري انگريز آفيسر جي اڳيان پيش ڪيو ويو؛ جتي ھاڻ ھڪ سنڌي آفيسر به ويٺو ھو. سنڌي آفيسر اسان کان انيڪ سوال پڇيا. انھيءَ دوران انگريز آفيسر اسان کي ڌيان سان جاچيندو رھيو. پوءِ ٻئي پاڻ ۾ ڪافي دير صلاح مصلحت ڪندا رھيا. آخر اسان تي بي پناھ تشدد ڪيو ويو- پر ھو اسان مان ڪجھ به حاصل ڪري نه سگھيا. اسان آخر وقت تائين پنھنجي بيانن تي ثابت قدم رھياسين. آخر ھنن مون کي ته آزاد ڪيو، پر مَردن کي سانگھر واري وڏي ڪئمپ ڏانھن روانو ڪيائون.
آءٌ صحرا مان طرح طرح جون تڪليفون ڏسي واپس مرڪز تي پھچي ويس. منھنجو جسم ته اڳيئي ڪارو ھو، پر ھن بي پناھ تشدد انھيءَ کي ويتر ڪارو ڪري ڇڏيو. ڀائو جيئندي مون کي ھيڏي باھ مان به ڪُندن ٿي نڪتل ڏٺو، تڏھن کڻي پاڻ سان شامل ڪيائين.

ھاڻي مائي ’مرکان‘ پنھنجو احوال ٻڌائڻ شروع ڪيو:

آءٌ لاڙ علائقي ۾ بدين شھر کان اٺ ميل پري نندي جي آسپاس ھڪ ننڍي ڳوٺ ۾ ڄايس. اسان پوءِ لڏي سانگھڙ ۾ آياسين جتي بابا جو رستو پير صاحب جي مريد ’علڻ خاصخيليءَ‘ سان ٿيو. وڏيرو علڻ پادريءَ واري ڳوٺ کان ڪجھ ميل پري مکيءَ ۾ پنھنجي ڳوٺ ۾ رھندو ھو. علڻ خان روشن خيال ماڻھو ھو. تعليم واسطي ڳوٺ ۾ اسڪول به کولايو ھئائين. سندس ٻه پٽ ھئا. ننڍو پٽ منھنجو ھم عمر ھو، جنھن سان اڳتي ھلي منھنجي شادي ٿي. وڏو پٽ دلدار احمد شھر ۾ پڙھندو ۽ غازي تحريڪ جو سرگرم ڪارڪن ھو. تحريڪ کي سمورو وقت ڏيڻ خاطر ھن شادي به ڪونه ڪئي. وڏيري جي وفات کان پوءِ ھن انھيءَ سبب ڪري پڳ به ڪونه ٻڌي، صرف ذاتي خرچ لاءِ ڪجھ رقم کڻندو ھو ۽ پنھنجو سمورو وقت ۽ طاقت تحريڪ لاءِ وقف ڪري ڇڏيائين.
آخر مارشل لا لڳي ۽ جھاد جو وقت اچي ويو. منھنجو مڙس ته اھڙي موقعي تي ٻرندي باھ کان بچڻ لاءِ وڃي ڪراچيءَ ۾ ويٺو پر آءٌ جھاد خاطر پنھنجي ڏير سان ئي رھيس ۽ محنت ڪري بندوق ھلائڻ ۽ سواري ڪرڻ سکي ورتم.
اسان جو ڳوٺ، آسپاس جي ننڍن ڳوٺن جو مرڪز ھو. اسان وٽ ڏيڍ سؤ کن ھٿياربند غازي ھئا. ڳوٺ جي ويجھو جھنگل اندر وري ھٿيار ٺاھڻ جو ڪارخانو ھو. ڳوٺ جي عورتن، ٻارن ۽ پيرسنن کي اونھي جھنگ ۾ موڪلڻ کان پوءِ چوپايو مال، گھوڙا ۽ ٻيو اسباب پڻ روانو ٿي رھيو ھو. اسان جو ڳوٺ مکي ٻيلي ۾ ڪو گھڻو اندر ڪونه ھو، پر مھاڳي کان ڪجھ ميل اندر جھنگ ۾ ھو. اسان ڳوٺ کي ھڪ مضبوط قلعي وانگر ٺاھيو ھو. چؤطرف کاھي کوٽي، کڏن جا موڻ ۽ اندرين طرف کان وڻن جا وڻ ڪپي رکيا ويا ھئا.
ھڪ ڏينھن صبح جو چوڪيدار فوجين جي اسان ڏانھن اچڻ جي خبر ڏني. اسان ڳوٺ اندر توڙي ٻاھر مورچن ۾ تيار ٿي ويٺاسون. ڪجھ غازين وڻن مٿي به مورچا ٺاھيا. فوجين به مورچا ٺاھي فائرنگ شروع ڪئي. جلد ئي ھنن محسوس ڪيو ته فائرنگ ذريعي ڳوٺ تي قبضو ڪري نه سگھندا، جنھن ڪري ھنن آتشگير بم اڇلائي ڳوٺ ۾ بڻايل جھوپڙين کي باھ لڳائي. اھو حال ڏسي، اسان سرنگھن ذريعي اُتان ھليا وياسون ۽ جھنگ اندر پنج ميل کن پري ھڪ محفوظ مقام تي پھچي وياسون.
ھڪ ڏينھن اسان پنھنجي پناھ گاھ ۾ ويٺا ھئاسين ته آسمان ۾ ھوائي جھازن جا آواز ٻڌاسين. جلد ئي ڪجھ ھوائي جھاز ظاھر ٿيا، جن ٻيلي تي باھ لڳائيندڙ گولا وسائڻ شروع ڪيا ۽ ٻيلي جي ان حصي کي باھ لڳڻ شروع ٿي. اسان بيوسيءَ مان ھيءُ بيداد ڏسي رھيا ھئاسين. اسان جي سردار دلدار احمد اسان سڀني کي ’خير نماز‘ پڙھڻ لاءِ چيو ۽ نماز پڙھي ڌڻيءَ در دعا جا ھٿ کنياسين. رب پاڪ جي قدرت! اُن وقت اوچتو جھازن مٿان رحمت جا ڪڪر ڇانئجي ويا. زوردار مينھن وسڻ لڳو. ڄڻ ته سانوڻ جو مھينو ھجي. ھوائي جھاز وارا خدائي امداد جو تاب جھلي نه سگھيا ۽ ڀڄي وڃي سکر واري اڏي تي لٿا. باھ جي بدران وڻن مان رحمت جون بوندون وسڻ لڳيون! ھيءُ ڪو گپوڙو نه آھي- بيشڪ خدا مدد ڪري ٿو، مگر ان جي طلب لاءِ سچيءَ دل جي ضرورت آھي.
ھڪ ڏينھن جيسلمير رياست کان ھڪ ھندو قاصد پھتو ۽ نياپو ڏنائين ته طلب ڪيل امداد تيار آھي، رڳو اوھان جو ماڻھو ٿر کي پار ڪري، رائفلون، اناج، گيھ وغيرہ کڻي اچي.
اسان جي جاسوسن رپورٽون ڏنيون ته جوڌپور جي راجا انگريزن کي جيڪا فوجي امداد ڏني آھي، سا گھڻو ڪري اوٺي فوج آھي. راجپوت قوم جا اھي خونخوار سوار پيدائشي صحرائي شڪاري آھن. انھن جو خاصو تعداد جيسلمير جي سرحد کان وٺي سنڌ جي حدن تائين گشت ڪندو رھندو آھي. انھن ھنڌن تي خاص نگراني ان ڪري به رکي ويئي آھي، جو انگريزن حرن جي خلاف جيسلمير جي راجا کان مدد گھري ھئي ته ھن انھيءَ کان صاف انڪار ڪيو ھو. اھو به مشھور ھو ته ته جيسلمير جو راجا حُرن جي مدد ڪري رھيو آھي، ڇاڪاڻ ته راجا ۽ پرجا جي پير صاحب سان عقيدت آھي ۽ پيڙھين کان وٺي اُھي پير صاحب جا مريد آھن، ۽ سندس دعوت پڻ ڪندا رھندا آھن. ھڪ دفعي ته پير صاحب ھاٿيءَ تي سوار ٿي، راجا جي ڪوٺ تي جيسلمير به ويو ھو. اھو ھاٿي راجا صاحب خاص انھيءَ مقصد لاءِ موڪليو، ۽ ان جو ساز و سامان سون ۽ چانديءَ تي مشتمل ھو. ڪيترائي جنگجو غازي وڃي جيسلمير کان نڪتا ھئا ۽ اُتان امداد حاصل ڪري ھڪ طرف اچي انگريز سپاھ تي مارو ڪندا ھئا ته ٻئي طرف مخالفن کان حساب ڪتاب وٺي وڃي جيسلمير کان نڪرندا ھئا. رحيم ھنڱورو ۽ اُن جا ساٿي، خاص ڪري ان پاسي سرگرم ھئا ۽ فوجين جون وايون بتال ڪري ڇڏيون ھين.
اھي سڀ ڳالھيون سامھون رکندي مکيءَ جي سردارن فيصلو ڪيو ته شترسوارن جو ھڪ تيز رفتار دستو جيسلمير موڪليو وڃي. انھيءَ دستي جي ڪمان دلدار احمد کي ڏني ويئي ۽ آءٌ ان ۾ شامل ھيس.
اسان ھاڻ الله تي آسرو ڪري ان اٿاھ ۽ گرم ھوائن واري صحرا جو سفر شروع ڪيو. ٻنپھرن تائين گرم ھوا ۽ سخت مسافريءَ اسان کي سخت ٿڪائي وڌو. اسان ۽ اسان جا ڏاگھا ٿڌي پاڻيءَ ۽ ھوا جي رڳو ديدار لاءِ واجھائي رھيا ھئاسون. اسان جي رھبر ٻڌايو ته اوڀر طرف چئن ميلن جي مفاصلي تي ڀِٽن جي وچ ۾ ھڪ ’خيابان‘ آھي جنھن ۾ مٺي پاڻيءَ جو چشمو آھي.
اسان اھو مفاصلو طئي ڪري خيابان تائين پھتاسون. اُتي ھڪ پوڙھيءَ مائيءَ اسان جي ميزباني ڪئي. اھو انھيءَ عابد مائيءَ جو جِگر ھو جيڪا اڪيلي سر زندگيءَ جا ڏينھڙا گذاري رھي ھئي.
عابد مائيءَ کان موڪلائي اسان اڳتي وڌياسين. ھڪ موقعي تي اسان کي فوجين جو وڏو تعداد نظر آيو. اسان انھن کان پاسو ڪرڻ ۾ مصلحت سمجھي ۽ پنھنجو بچاءُ ڪندا اڳتي وڌياسين. ھڪ محفوظ ھنڌ تي اسان کي ڇڏي، سردار اڳتي خبر چار لاءِ روانو ٿيو. ٽن ڏينھن کان پوءِ سردار واپس موٽيو ۽ ٻڌايائين ته جيسلمير کان مليل رسد جو سامان ھو ھڪ محفوظ ھنڌ تي لڪائي آيو آھي ۽ انھيءَ کي آڻڻ واسطي فقط ڏھاڪو کن ماڻھو موڪلڻا ھئا. انھن ڏھن جوانن جو سردار دراصل ڪراچيءَ جي پريان، حب نديءَ جي ھُن پار جو رھاڪو ھو ۽ ’لھڙي‘ قوم منجھان ھو. پير صاحب جي بيعت کان پوءِ لڏي اچي مکيءَ ۾ رھيو ھو. سندس نالو ’غلام محمد‘ ھو، پر عام طور تي ھن کي ’گلو لھري‘ ڪري ڪوٺيندا ھئا. ھو گھوڙي سواري، اُٺ سواري، تير ڪمان ھلائڻ، ترڻ، بندوق بازيءَ کان سواءِ موٽر ھلائڻ، ريڊيو جي ڪم مان به خوب واقف ھو. ھو جنگي ڪم ۾ يڪتا ۽ ھٿيارن ٺاھڻ جي ھنر ۾ اُستاد ھو. اھو ھنر ھن مکيءَ ۾ آيل قبائلين ۽ بينگالين کان سکيا ھئا.
ٻئي ڏينھن ڪئمپ کان کان ٻاھر آءٌ ڪنھن ضروري ڪم سان ويس. اُتي مون کي ڀِٽ جي اوٽ ۾ ھڪ اوپرو شخص عجيب حرڪتون ڪندو نظر آيو. ھو تمام شڪي انداز ۾ ڀِٽ جي اوٽ ۾ ويٺل ھڪ ماڻھوءَ کي اشارا ڪري رھيو ھو. مون ھمٿ ۽ چالاڪيءَ سان کيس گرفتار ڪري ڪئمپ ۾ آندو. ڪئمپ ۾ پھچي ھن جي حقيقت جي خبر پيئي ته ھو انگريزن جو جاسوس ھو ۽ اسان جي چرپر تي نظر رکي، احوال وري ھڪ ٻئي جاسوس کي اشارن ذريعي ڏيئي رھيو ھو. سردار رمز سان اُن جاسوس جا ڪپڙا، ساڳئي جسامت واري ھڪ غازيءَ کي پھرايا ۽ اُن ذريعي ٻئي جاسوس کي به گرفتار ڪرايائين.
چوٿين ڏينھن سردار رسد جي اُٺن سان واپس وريو. رسد اسان جي اُميدن کان به گھڻي ھئي. ھاڻي اُھي جاسوس سردار اڳيان پيش ڪيا ويا. اسان جي شرمائڻ ۽ غيرت ڏيارڻ تي ھنن سچيءَ دل سان توبھ ڪئي ۽ دشمنن بابت تمام قيمتي معلومات ڏني.
اسان ھاڻ واپسيءَ جو سفر شرو ڪيو ۽ چار ڏينھن راتيون صحرا جو نھايت ڏکيو ۽ صبر آزما سفر ڪري خيريت سان پنھنجي مرڪز تي پھتاسون. سفر دوران ٻين مصيبتن سان گڏ دشمنن جي جھازن به اسان تي لامارا ھنيا، پر گُلوءَ جي رھنمائيءَ ۾ اسان ڀِٽن جي پناھ گاھن ۾ محفوظ رھياسون.
جاسوسن کي پڪڙائڻ واري منھنجي ڪارنامي سڀن کي متاثر ڪيو ۽ مون کي انھيءَ سلسلي ۾ وڌيڪ تربيت ڏياري ويئي. آءٌ انھيءَ لائق ٿي ويس جو خود تجربه ڪار جاسوس به ڪنھن اھم مسئلي بابت گڏجاڻي ڪندا ھئا ته مون کي مشوري واسطي گھرائيندا ھئا.

حصو ڇهون

ھاڻي نوجوان خوبصورت ’مريم‘ پنھنجو داستان شروع ڪيو.
آءٌ ’رٺل ڀِٽ‘ جي ڀرسان ’نورل چانگ‘ نالي ننڍي ڳوٺ ۾ ڄايس. بابو سُکيو زميندار ھو. چوڏھن سالن جي عمر ۾ مون گھوڙي سواريءَ ۾ مھارت حاصل ڪئي. بندوق بازيءَ ۾ به مون کي ’صاحب نشان‘ جو لقب مليل ھو. آءٌ گھوڙي سواريءَ جي شرطن وارن مقابلن ۾ به شريڪ ٿيندي ھيس ۽ منھنجو ڪُميت گھوڙو ھميشه اول ايندو ھو.
جڏھن آءٌ سورھن ورھين جي ٿيس، تڏھن غازي تحريڪ شروع ٿي. اھا تحريڪ منھنجي دل ۾ گھر ڪري ويئي ۽ مون عزم ڪيو ته ڪنھن وڏي غازي سان شادي ڪنديس.
ھڪ ڏينھن ڳوٺ کان ويھارو ميل کن پري وڏو ميلو لڳو. اسان اُن ڳوٺ جي وڏيري جا مھمان ٿياسون. اسان جي ان سان اڳيئي واقفيت ھئي. سندس پٽ ’محب‘ تمام سھڻو ۽ سٺن اخلاقن وارو ھو. ھو به سٺو گھوڙي سوار ھو. پر مقابلي ۾ آءٌ ڪامياب رھيس. بھرڪيف اسان ٻنھي ھڪ ٻئي کي پسند ڪيو ۽ ڪجھ ڏينھن بعد اسان جو مڱڻو ٿي ويو ۽ ڪجھ ڏينھن بعد شاديءَ جون تياريون شروع ٿيون. ھڪ ڏينھن پير صاحب جي گرفتاريءَ جي خبر پئي. ماڻھو منجھي پيا ته ھاڻ خبر ناھي ڪھڙي صورتحال ٿيندي.
اسان جو ڳوٺ ته سرگرم غازين جو مرڪز ھو، پر محب علي جن ڪنھن ٻئي پير جا مريد ھئا ۽ مکيءَ کان ٻاھر پنھنجي ڳوٺ ۾ رھندا ھئا.
جلد ئي سخت بدامنيءَ جو دور اچي ويو. اسان کي پنھنجي مستقبل جي ڪابه خبر نه ھئي. بابا مون کي اھو اختيار ڏنو ته شادي ڪريان يا اُتي رھي تحريڪ ۾ ساڻس شامل رھان. مون تحريڪ ۾ شامل ٿيڻ جو فيصلو ڪيو.
ٻئي ڏينھن امان ته منھنجي ڏاج وغيرہ لاءِ پنھنجو ننڍڙو ٻار کڻي محب عليءَ جي ڳوٺ رواني ٿي ۽ آءٌ مرداني فل ڊريس پائي غازين ۾ شامل ٿي ويس. ڪجھ ڏينھن جي ٽريننگ کان پوءِ سردار مون کي ھر لحاظ کان موزون سمجھيو ۽ منھنجو نالو ’منٺار‘ رکيائين. ٿورن ڏينھن کان پوءِ اسان کي ھڪ مھم لاءِ سڏ ٿيو. آءٌ به مرداني ڊريس پائي شامل ٿيس. اسان خبرداريءَ سان مناسب ھنڌ تي مورچه بندي ڪئي سين ۽ سردار جي اشاري تي فوجين تي اوچتي فائرنگ ڪئي سين. منجھن بدحواسي پيدا ٿي ۽ ٿوري ئي مقابلي کان پوءِ وٺي ڀڳا. ھن معرڪي ۾ فوجين جو وڏو نقصان ٿيو. اسان کي 25 رائفلون، ھزارين گوليون ۽ ٻيو سامان ھٿ آيو. اسان جو ھڪ مجاھد شھيد ٿيو.
اسان جي معرڪن جي خبر جڏھن محب کي پيئي، تڏھن ھو به اچي اسان سان شامل ٿيو ۽ اسان گڏجي معرڪن ۾ حصو وٺڻ لڳاسين.
منھنجي بھادري سبب مون کي جاسوسي کاتي ۾ شامل ڪيو ويو.

ھاڻي ساٺيڪو ورھين جي ’مائي منان خاصخيلي‘ چلم مان ڦوڪ ڀريندي پنھنجو داستان بيان ڪيو.
اسان سانگھڙ کان اوڀر طرف پندرھن ميل پري ’صاحب خان جي ڳوٺ‘ ۾ رھندا ھئاسون. بابو ھڪ غريب ھاري ھو. ڳوٺ جا سڀ رھاڪو پير صاحب جا مريد ھئا. منھنجو مڙس مارشل لا کان اڳ گذاري ويو ھو. مون کي اولاد ڪونه ھو. تنھن ڪري آءٌ سڄي ڳوٺ جي ناني ٿي پيس- ڪڏھن ھن گھر ۾ ته ڪڏھن ھُن گھر- مڙيئي پيو وقت گذرندو ھو. ننڍن ٻارن سان ڏاڍو اُنس ھئم. ھو به مون کي ’ناني‘ ڪري ڪوٺيندا ھئا.
مارشل لا لڳڻ کان پوءِ اسان مکي اندر ھڪ ڳوٺ وسايو. ھتي ٻين ھنڌن جا ڏتڙيل ماڻھو به اچي گڏ ٿيا ھئا. منھنجو ٻارن ڏانھن رجحان ڏسندي، مون کي اول ته ٻارن جي نگرانيءَ جو ڪم سپرد ڪيو ويو. پر اڳتي ھلي ھڪ ٻيو اھم ڪم نڪتو. اُھو ھيءُ ته کپري شھر ۾ رھندڙ ھڪ چالاڪ، عيار زميندار، وڏو پاٿاريدار به ھو. آس پاس جي ماڻھن ۽ زميندارن تي سندس وڏو ڌاڪو ھو. سندس ٽولي ۾ ھر قسم جا سوين ماڻھو ھئا، ڪوڙا ڦڏا ۽ ڪيس ڪرائي، ڪوڙين شاھدين ذريعي ٻين جي زمينن ۽ ملڪيتن تي قبضا ڪرڻ سندس وڻندڙ ڪم ھئا.
ظاھر ۾ ھو پاڻ کي پير صاحب جو مريد سڏائيندو ھو. جڏھن غازين جي تحريڪ شروع ٿي، تڏھن وڏو غازي بڻجي ويو. پر جڏھن انگريزن پنھنجي برتري ظاھر ڪئي، تڏھن سانڊي وانگر رنگ بدلائي درپردہ سندن حمايتي ٿي پيو ۽ ھر حيلي سان غازين جي پاڙ پٽڻ ۾ جنبي ويو. سندس ماڻھو غازين جي روپ ۾ حر ايراضيءَ ۾ پکڙجي ويا ۽ مٿن جاسوسي ڪرڻ لڳا.
پر سندس منافقيءَ واري پاليسي جلد ئي وائکي ٿي پيئي. انگريزن محسوس ڪيو ته ساڻس تعاون جي آڙ ۾ ھو شريف ۽ غريب ماڻھن کي ڌاڙن ۽ ٻين طريقن سان تنگ ڪري رھيو آھي. ٻئي طرف غازين کي به سندن حرڪتن جو پتو پئجي ويو.
غازين ھن بلا کي دفع ڪرڻ جو ڪم مون تي رکيو. مون کي ڪنھن نموني سان سندس گھر ۾ داخل ٿي سندس چُر پُر تي نظر رکڻي ھئي. منھنجي مدد واسطي 17-18 ورھين جو ھڪ چالاڪ ڇوڪرو به مون سان شامل ٿيو. اسان ڏتڙيل ماءُ پُٽ جي حيثيت ۾ ھٿونگي پھچي ۽ نوڪريءَ جي ڳولھا ۾ لڳي وياسون. ھٿونگي ۾ ھڪ پوڙھي عورت کي اسان تي قياس آيو. ھن پنھنجي مڙس سان ڳالھ ڪئي. وٽن ته اسان جي واسطي گنجائش ڪونه ھئي، پر سندس واقف کپري جي ھڪ وڏيري کي نوڪرياڻيءَ جي ضرورت ھئي. قدرت جا ڪم ته ڏسو، اھو وڏيرو ساڳيو ھو جنھن جي اسان کي تلاش ھئي.
خير- اسان وڃي وڏيري وٽ پھتاسون. ٿورن سوالن جوابن کان پوءِ اسان کي پاڻ وٽ رکڻ تي راضي ٿي ويو. آءٌ حويليءَ اندر ۽ ڇوڪرو ٻاھر جي ڪم ڪار تي لڳو. محنت ۽ محبت ڪري گھر جا ڀاتي اسان کي پسند ڪرڻ لڳا.
ھاڻ وڏيري ھڪ خطرناڪ ٻه طرفي چال ھلي. ھڪ طرف انگريزن کي چيائين ته کيس حُرن کان خطري جي ڪري 20-25 فوجي پنھنجي خرچ تي مھيا ڪيا وڃن. ٻئي طرف وري حُرن کي نياپو ڏنائين ته مون چالاڪي ڪري فوجي پاڻ وٽ رھايا آھن، ھاڻ وجھ وٺي مٿن حملو ڪريو ته آءٌ به اوھان جي مدد ڪندس!
غازين ڇوڪري معرفت مون کان حقيقت پڇي. مون کين ٻڌايو ته فوجين تي حملو ته بيشڪ ڪامياب ٿيندو، پر وڏيرو اوھان جي مدد ڪانه ڪندو بلڪ جيڪڏھن اوھان جي ھار ڏسندو ته ماڳھين وڃي اُنھن سان شامل ٿيندو. مون کين مشورو ڏنو ته وڏيري کان سردار جي نالي ڪنھن نموني چٺي مون تائين پھچائيندا پوءِ ڀلي فوجين تي اوچتو حملو ڪري، جيڪي ھٿ اچيوَ کڻي تڪڙا روانا ٿيندا- پوءِ ڏسجو منھنجا ڪارناما- وڏيري کي پاڻھي خبر پئجي ويندي.
وڏيري گھربل چٺي سردار کي ڏني، جا ڦري گھري اچي مون تائين پھتي. مقرر ڏينھن تي حُرن فوجين تي حملو ڪيو. وڏيرو فوجين جي مدد ڪرڻ بدران وڃي گھر ۾ لڪيو. فوجي ڪي مئا، ڪي ڀڳا، ته ڪي زخمي ٿي اُتي ئي رھجي ويا. انھن ۾ سندن اڳواڻ به ھو.
منھنجي چوڻ تي وڏيرو زخمي فوجين جي خدمت ۾ جنبي ويو. آءٌ به ساڻس شامل ھيس. مون خاص طور تي فوجين جي اڳواڻ جي ڏاڍي خدمت ڪئي. ھڪ ڏينھن موقعو وٺي وڏيري جي سردار ڏانھن لکيل چٺي سندس حوالي ڪيم. کيس شڪ ته اڳيئي ھو. ھاڻ پڪ ٿيس. ھن به وڏيري سان ساڳئي ڪار ڪئي. ھڪ پروگرام مطابق ھو مون کي ۽ ڇوڪري کي گرفتار ڪري، باکوڙي جي مرڪز ۾ وٺي ويو. اُتان خاص اختياري وٺي، وڏي اٽالي سان کپري آيو ۽ اوچتو وڏيري کي گرفتار ڪيائين. پوءِ ڪورٽ مارشل ڪري، کيس گوليءَ سان اُڏرائي ڇڏيائين. مون کي انعامن اڪرامن سان گڏ ھڪ خاص پاس به ڏنائين، جنھن ڪري آءٌ آزاديءَ سان ڪنھن به فوجي ڪئمپ ۾ اچي وڃي سگھان ٿي. اھڙيءَ طرح، ھڪ تير سان ٻه نه، پر گھڻائي شڪار ڪري وڌا ۽ سردار کان به مون کي آفرين ملي. اھا پاس مون وٽ آھي ۽ خدا گھريو ته انھيءَ جي وسيلي وڏا ڪم ڪنديس!

ھاڻي وچوليءَ عمر جي مائي ’سون ٻائي‘ پنھنجو داستان شروع ڪيو.
اسان ’بڪار‘ جي ويجھو ھڪ ڳوٺ ۾ رھندا ھئاسون. اسان وٽ ڪافي زمين ۽ ڍور ڍڳا ھئا ۽ اسان ھر طرح کان آسودا ھئاسون.
تحريڪ شروع ٿيڻ تي اسان ڳوٺ ڇڏي، ٻيلي ۾ ھڪ محفوظ ھنڌ تي پناھ ورتي. منھنجو مڙس ھڪ سچو غازي ھو. تحريڪ جي شروعاتي دور ۾ ئي ھڪ معرڪي ۾ بھادريءَ سان وڙھندي شھيد ٿي ويو. مون به باقي زندگي غازين جي قدمن ۽ تحريڪ لاءِ وقف ڪري ڇڏي.
اسان جي مرڪز ۾ پنجاھ کن مرد ۽ 30- 35 کن عورتون ۽ ٻار ھئا. مرڪز جو منھدار محمد علي ھو. جنھن کي ’محمدو‘ به ڪري ڪوٺيندا ھئا. ھو جنگي فن ۽ کوجنا جو ماھر ھو. ھن اَٺ غازي واري وٽيءَ سان جاسوسيءَ لاءِ مقرر ڪري ڇڏيا ھئا، جيڪي پري پري تائين جون خبرون حاصل ڪري ايندا ھئا.
ڪن غدارن جي مھربانيءَ سان ھڪ ڏينھن فوجين اسان جي مرڪز ڏانھن رخ ڪيو. پر اسان جي خابروئن بروقت اسان کي فوجين جي پيش قدميءَ جو اطلاع ڏنو. اسان جي سردار ھڪدم غازين جا چار دستا ترتيب ڏنا. جن مرڪز کان اڳتي وڌي وڃي دشمن تي حملو ڪيو. ڪلاڪ ڏيڍ جي شديد فائرنگ کان پوءِ، فوجي وڏو نقصان کائي فرار ٿيڻ تي مجبور ٿيا. اسان کي مال غنيمت ۾ ڪافي ھٿيار ۽ بارود مليو.
ھڪ ڏينھن خبر ملي ته فوجين اسان تي ھوائي جھازن وسيلي بمباريءَ جو پروگرام ٺاھيو آھي. اسان جي سردار احتياط طور پناھ گاھون تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنو. اھو ڪم چئن ڏينھن ۾ مڪمل ٿي ويو ۽ پناھ گاھن ۾ ڪافي ذخيرہ به رکيا ويا.
ھڪ ڏينھن سردار مون تي ھڪ خاص ڪم رکيو. مون کي سانگھڙ ۾ تحريڪ جي ھڪ ھمدرد زميندار کان وڏي رقم آڻڻي ھئي. منھنجي ھاڪار ڪرڻ تي مون کي حفاظت سان ٻيلي ۾ ھڪ محفوظ ھنڌ تي پھچايو ويو، جتان مون اڪيلي سر اڳتي جو سفر شروع ڪيو. رستي تي ھڪ رھزن جي ھٿان ھڪ نوجوان سنڌي ڇوڪريءَ کي آزاد ڪرايم. انھيءَ رھزن کي جھنم رسيد ڪيم ۽ ڇوڪريءَ کي سندس مرضيءَ مطابق ٽنڊي ڄام ۾ سندس مائٽن وٽ پھچايم. پوءِ سانگھر پھچي نھايت احتياط سان مطلوب وڏيري سان رابطي ۾ آيس. ھن ٻن ڏينھن کان پوءِ رقم منھنجي حوالي ڪئي ۽ مون واپسيءَ جو سفر شروع ڪيو. ٻيلي ۾ ڏٺم ته ٻه فوجي ھڪ سنڌي ڳوٺاڻي کي قابو ڪيو بيٺا آھن ۽ کانئس 1500 رپيا ڦرڻ کان پوءِ مٿس حُر ھجڻ جو الزام ھڻي، سچيون ڪرائڻ خاطر ڏاڍي مار ڪُٽ ڪري رھيا ھئا. ھن غريب گھڻيون ئي رڙيون ڪيون ته ھو حُر نه پر چوٽيارين جو ھڪ ننڍڙو ۽ شريف واپاري آھي. پر فوجين سندس ڪابه ڳالھ نه پئي ٻڌي ۽ کيس مسلسل ماري رھيا ھئا. مون انھن ظالمن تي فائر ڪري، کين بيوس ڪري ڇڏيو. کانئن مظلوم واپاريءَ کي آزاد ڪرائي، کيس پنھنجي رقم ڏياريم. فوجين جا ھٿيار ۽ گوليون کڻي، خير سان مرڪز تي واپس پھتيس. منھنجي ھن ڪارنامي تي سڀ ڏاڍا خوش ٿيا ۽ مون کي مبارڪون ڏنائون.
ڪجھ ڏينھن کان پوءِ اسان جي مرڪز تي دشمنن ھوائي جھازن ذريعي مسلسل بمباري ڪئي. پناھ گاھن ڪري اسان کي ڪو جاني نقصان ته ڪونه ٿيو، البته جھنگل ۾ چؤطرف باھ لڳڻ ڪري اسان کي رسد ۽ ٻين معاملن ۾ ڪافي نقصان ٿيو. آخر اُتي وڌيڪ رھڻ مناسب نه سمجھي، اسان ھڪ وڏي مرڪز ڏانھن منتقل ٿياسون، جتي مون کي جاسوسي کاتي ۾ رکيو ويو.

ھاڻي ٻارھن سالن جي ڇوڪري ’عمر ڪاسائيءَ‘ پنھنجو داستان شروع ڪيو.
آءٌ جکڙاؤءَ ڀرسان ھڪ ننڍي ڳوٺ ۾ ڄايس. بابو ڪاروبار ڪندو ھو. اسان نھايت سُکيا ستابا ھئاسون. قسمت جي ڳالھ جو ستن ورھين جي عمر ۾ امڙ گذاري ويئي. ۽ سال کن کان پوءِ بابو به! آءٌ ۽ منھنجي ڀيڻ وڃي ماسيءَ جي ور چڙھياسين، جنھن ڀيڻ جي ته ڪرائي شادي، باقي اسان جي سموري ملڪيت ھضم ڪري، مون کي پنھنجي پُٽ جي اوبر کائڻ، گاريون کائڻ، مار کائڻ ۽ ڦٽ لعنت لاءِ ڇڏي ڏنو. جڏھن اُھي ظلم سھي ٿَڪس، تڏھن يارنھن ورھين جي عمر ۾، گھر ڇڏي، جھنگ مُنھن ڪري وٺي ڀڳس. سانگھڙ ۾ بُک ۽ اُڃ کان بيحال ٿي ھڪ مسجد وٽ اچي ڪريس، جتي مسجد جي مُلي مون تي رحم کائي، پاڻ وٽ اَجھو ڏنو.
ھڪ ڏينھن مسجد ۾ ھڪ وڏو زميندار رئيس ’جان محمد جمالي‘ نماز پڙھڻ آيو ۽ ويندي وقت پنھنجي ھڪ ڳٺڙي وساري ويو. ڳٺڙيءَ ۾ ڪپڙا، زيور ۽ نقدي- مڙيئي 3-4 ھزار جو مال ھو. مون اھا ڳٺڙي کڻي بلائتي ڪري رکي. ڪجھ دير کان پوءِ رئيس ڏاڍي پريشانيءَ ۾ واپس آيو ۽ ڳٺڙيءَ بابت پڇا ڪرڻ لڳو. مون کيس اڪيلو سڏي، نشانيون پڇي، پَڪ ڪري ڳٺڙي سندس حوالي ڪئي.
رئيس مون تي ڏاڍو خوش ٿيو. منھنجو احوال معلوم ڪري، مُلان کان منھنجي ٻانھن گھري، مون کي پنھنجي گھر وٺي آيو، جتي مون کي پُٽن وانگر رکيائين.
ڪجھ عرصي کان پوءِ مارشل لا لڳي. رئيس پير صاحب جو سچو مريد ھو. ھڪ دفعي کيس ڪليڪٽر جو سڏ ٿيو. کيس گُمان پيو ته ھاڻ ھو شايد واپس نه اچي! مون کي سڏي، ٻه ھزار روپيه ڏيئي چيائين ته: ’ابا! اسان توکي پُٽن وانگر پاليو آھي. پر تون آخر پرايو ڄايو آھين. اسان تي ته ممڪن آھي ته تُرت ڪي مصيبتن جا انبار اچن. تنھن ڪري تون پنھنجي قسمت وٺي وڃي ڪَک پن ٿي، متان ناحق اسان جي ڄيري ۾ پئجي وڃين! مون سندس ھٿ چُمندي چيو: ڀَلا پُٽ به ڪڏھن مھل ۾ پيءُ کان جدا ٿيندا آھن؟ منھنجو جيئڻ مرڻ سڀ اوھان مائٽن سان ٿيندو!‘
رئيس منھنجي منھن ڏانھن شوڪارو ڀري نھاري کڻي ماٺ ڪئي ۽ گھر اھي ھدايتون ڏيئي روانو ٿيو ته جي تُرت واپس نه اچان ته يڪدم لڏي وڃي عمرڪوٽ پنھنجي مائٽن وٽ رھجو.
ٿيو به ائين- رئيس وري نه موٽيو ۽ اسان کي تڙ تڪڙ ۾ جيڪو سامان ھٿ آيو، کڻي ڪنھن به طرح خيريت سان وڃي عمرڪوٽ نڪتاسين. اُتي ڪجھ ڏينھن کان پوءِ رئيساڻيءَ مون کي ٻه ھزار روپيا ڏنا ۽ سانگھڙ وڃي رئيس جي خبر چار وٺي، اھا رقم کيس ڏيڻ لاءِ چيائين.
سانگھڙ پھچي آءٌ نھايت اطمينان سان مُلان وٽ اچي رھيس. ملان مون کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو. مون کيس رئيس جي گرفتاريءَ کان سواءِ ٻيو سمورو احوال ڏنو. مون کي جڏھن موقعو ملندو ھو ته گھمڻ جي بھاني، سرڪاري آفيسرن ۽ فوجين جي اڏن جي آسپاس پيو چڪر ھڻندو ھوس.
ھڪ ڏينھن صبح جو ڏھين وڳي ڌاري ٿاڻي جي ڀرسان چڪر ھڻندي قيدين جي ھڪ لاري ڏٺم جنھن مان پوليس وارا لھي ٿاڻي ڏانھن وڃي رھيا ھئا. سندن ڳالھين مان معلوم ٿيو ته ڪجھ نظربند اُتان وٺي، جھول واري لوڙھي ۾ ڇڏي، اڳتي شھدادپور وڃڻو ھئن.
اڌ ڪلاڪ کان پوءِ جڏھن اندران ھٿڪڙين لڳل قيدي ٻاھر نڪتا ته اُنھن ۾ مون وارو رئيس به نظر آيو. آءٌ به ٿورو چڪر ڪاٽي اُنھن جي اڳيان ائين لنگھيس، جيئن رئيس جي نظر مون تي پوي. رئيس مون کي ڏٺو ته سندس چھري تي مُرڪ اچي ويئي.
ھڪ ٽرڪ ذريعي آءٌ لاريءَ کان به اڳ جھول پھچي ويس. ھتي عجيب صورتحال ھئي. ھر طرف فوجي ٽرڪن ۽ جيپن تي ھلي رھيا ھئا. ھوٽل تي ماني کائي آءٌ بازار ۾ گھمي رھيو ھوس ته پريان قيدين واري لاري نظر آئي جن ۾ رئيس به شامل ھو.
لاري اچي فوجي ڪئمپ وٽ بيٺي. ڪئمپ مان گارڊ نڪتا ۽ لاريءَ ۾ سوار ٿي چيائون ته انھن قيدين کي جھول واري لوڙھي ۾ رکڻ جو حُڪم ٿيو آھي. لاري لوڙھي ڏانھن رواني ٿي.
لوڙھو يا نظربندن جي ڪئمپ جھول جي ٻاھران ھڪ ميدان ۾ عارضي طور تي کڙي ڪئي ويئي ھئي. ھتي صرف اھڙن ماڻھن کي رکيو ويندو ھو جن کان يا ته پڇا ڳاڇا ڪرڻي ھوندي ھئي، يا ڪجھ عرصي کان پوءِ ڪنھن پڪي جيل ۾ رکڻو ھوندو ھو. ڪئمپ جي چؤگرد وڏي اوچائيءَ سان گھاٽو لوڙھو ھو. اچ وڃ واسطي صرف ھڪ ڦاٽڪ ھو جنھن تي سخت پھرو ھو. ڀنگين ۽ اھڙن ٻين ضروري ڪمن وارن کان سواءِ ڪنھن کي به اندر وڃڻ جي اجازت نه ھئي، ۽ نه ئي اھا خبر پئجي سگھي ٿي ته اندر ڪير ڪير نظربند آھي.
ڪئمپ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ مون وٽ ھڪ ئي رستو ھو. مون ھڪ پوڙھي پخاليءَ تي نظر رکڻ شروع ڪئي. ڪجھ ڏينھن کان پوءِ بازار واري رستي کان سندس سامھون آيس ۽ پاڻي گھريومانس. پوڙھي پخاليءَ چيو ته: ’پاڻي ته ھينئر مون وٽ ڪونھي- پر آءٌ توکي ڪجھ ڏينھن کان ڏسان پيو ته تون مون ڏانھن غور ڪري پيو نھاريندو آھين!‘ مون ته ساڻس ويجھو ٿيڻ جو بھانو پئي ڳوليو. سو غمگين لھجي ۾ ٿڌو ساھ کڻندي ٻڌايومانس ته سندس مُھانڊو بابي جھڙو آھي، انھيءَ ڪري کيس ڏسندو رھندو آھيان! اھي ڳالھيون ڪندي، اسان اچي پوڙھي جي جھوپڙيءَ وٽ پھتاسون. پوڙھو مون کي ٻاھر بيھاري اندران سندس زال کي وٺي آيو. ھن اچي مون کي جاچي ڏٺو ۽ پوءِ ڳراٽڙي وجھي پڇيائين ته پُٽ اسان وٽ رھندين؟ ھو ويچارا بي اولاد ۽ اڪيلا ھئا- مون کي ھنن خدا جي نعمت پئي سمجھيو!
ٻن ڏينھن کان پوءِ مون پوڙھي کي چيو ته: ’بابا سائين ھاڻ آءٌ اوھان کي پاڻي ڀرڻ ۾ مدد ڪندس!‘ اول ته ھن انڪار ڪيو، پر پوءِ منھنجي زور ڀرڻ تي، پوڙھي فوجين کان اجازت وٺي مون کي پاڻ سان شامل ڪيو. ٻئي ڏينھن پاڻيءَ جا ساندارا ڀري اسان گھران نڪتاسين، ۽ مختلف حفاظتي مرحلن مان گذرندي، وڃي ڪئمپ ۾ داخل ٿياسون. اندر ھڪ ڇني ۾ ناديون ۽ لوھي ڊرم رکيل ھئا جن ۾پاڻي ڀرڻو ھو. جھوپڙين ۽ ڇنن ۾ نظربند رکيل ھئا. پنجين چڪر ۾ نيٺ مون پنھنجو سائين ڏٺو، جيڪو جھوپڙين جي آخري سلسلي ۾ ھڪ ننڍي لانڍيءَ ۾ ويٺو ھو. پر اڃا ساڻس رابطو ڪري نه سگھيو ھوس.
ڪئمپ جا نظربند پاڻيءَ جي ڊرمن مان پنھنجا پنھنجا دلا ۽ مَٽ ڀرڻ ايندا ھئا. آخر ستين ڏينھن رئيس سان ٿورو ڳالھائڻ جو موقعو مليو. ٻن ڏينھن کان پوءِ واپسيءَ ۾ ھڪ چٺي کانئس ملي، جيڪا سنجھوري ۾ ھڪ ماڻھوءَ تائين پھچائي جواب آڻڻو ھو.
مون پوڙھي ۽ پوڙھيءَ سان ھڪ مائٽ سان ملڻ جو بھانو ڪري شھداد پور وڃڻ جي اجازت ورتي، ۽ لاريون مٽائيندو وڃي سنجھوري پھتس. اُتي پڇائون ڪندو وڃي وڏيري جي حويليءَ تائين پھتس. وڏيرو سالم جماعت جو ھو ۽ مھان نوازي ۽ ياري باشي جي ڪري مشھور ھو. چٺي سندس حوالي ڪيم ۽ ٻئي ڏينھن چٺيءَ جو جواب کڻي واپس جھول پھتس ۽ ڪئمپ ۾ سائينءَ کي جواب پھچايم. رئيس ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين ته ھاڻ تنھنجو ڪم ختم؟ ھتي کان آزاد آھين.
ان واقعي کان ڪجھ ڏينھن پوءِ رئيس کي ڪنھن نامعلوم ھنڌ ڏانھن نيو ويو. مون ھفتو کن رئيس جي موٽڻ جو انتظار ڪيو، پر نيٺ مايوس ٿي عمرڪوٽ وڃي رئيساڻيءَ سان سڄو احوال ڪيم. رئيس جي سلامتي جو ٻڌي ھوءَ مطمئن ٿي ۽ منھنجي وفاداريءَ تي بيحد خوش ٿي.
ڪجھ ڏينھن کان پوءِ رئيساڻيءَ وري ھڪ ٻيو ڪم مون تي رکيو. ڳوٺان رواني ٿيڻ مھل ھُن ڪافي رقم گھر جي ھڪ ڪُنڊ ۾ دفن ڪري ڇڏي ھئي، جيڪا ھاڻ مون کي آڻڻي ھئي. آءٌ عمرڪوٽ کان الله توھار ڪري نڪتس ۽ سانگھڙ پھچي مکيءَ اندر وڏيري جي ڳوٺ تائين رستي جي ڳولا ۾ جنبي ويس. آخر ٻيلي ۾ رُلندي، ڌڪا کائيندي، ڪجھ رھبرن جي مدد سان اچي غازين جي ھڪ ڪئمپ ۾ پھتس ۽ اُتي سردار کي سمورو احوال ڏنم. سردار ڳوٺ وڃي خزاني ھٿ ڪرڻ واري ڳالھ کي في الحال مناسب نه ڄاتو ۽ سمجھيائين ته انشاءَالله امن قائم ٿيڻ تي اھو ڪم سر انجام ڏبو، ڇاڪاڻ ھيءُ وقت خدا ڪارڻ جھاد ڪرڻ آھي. ڪنھن وڏيري جي خزاني کي ھٿ ڪرڻ جو نه. مون کي به سندس اھا ڳالھ صحيح لڳي، ۽ خزاني جو خيال دل مان لاھي غازين سان شامل ٿي ويس. منھنجي ڪئمپ واري ڪارنامي ۽ صلاحيتن کي ڏسندي ھنن مون کي جاسوسي کاتي ۾ شامل ڪيو آھي.

ھاڻي ھڪ خوبصورت نوجوان عورت ’لال ڌيءَ ڪيھر خاصخيليءَ‘ پنھنجي ڪھاڻي ٻڌائي.
اسان کنڊ جي ڪارخاني واري ڳوٺ پريتم آباد جا رھواسي آھيون. منھنجو مڱيندو ’سوڍو‘ کپري جي پيرڳوٺ جو ويٺل ھو. اسان ٻئي شروعات کان غازي تحريڪ ۾ شامل ھئاسون ۽ قسم کاڌو ھوسين ته وطن جي آزاديءَ تائين شادي نه ڪنداسين!
ھڪ دفعي، منھنجو مڱيندو مون سان ڪافي ڏينھن کان پوءِ مليو. منھنجي ميار ڏيڻ تي ھن پنھنجي ھڪ وڏي ڪارنامي جو ذڪر ڪندي ٻڌايو ته پنجاب مان انگريزن جو ھڪ جاسوس پنھنجي منڊي ٻالڪي سان گڏ سنڌ ۾ آيو ۽ ڪنھن نموني گمبٽ جي مسجد جو پيش امام بڻجي ويو. سندس ٻالڪو جيڪو بارود ٺاھڻ ۾ ھوشيار ھو، سو مکي ٻيلي ۾ غازين جي ھڪ مرڪز ۾ نوڪري وٺڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. غازين جا راز ھو مولويءَ وسيلي انگريزن تائين پھچائڻ لڳو.
غازين کي انھيءَ ڳالھ جي کڙڪ پئجي ويئي، سو سوڍي ۽ سندس دوست نول کي انھيءَ مولويءَ جي ڪڍ لڳايائون جن آخر گمبٽ اسٽيشن تي اونداھيءَ ۾ مولويءَ کي ھڪ انگريز کي راز ڏيندي ٻڌي ورتو، ۽ مولويءَ ۽ انگريز کي شوٽ ڪري، ٻالڪي کي قيد ڪرائي ڇڏيو.
ڪجھ عرصي کان پوءِ مولويءَ جو اھو منڊو ٻالڪو سندس غدار پھريدارن ’عيدل‘ ۽ ’ڪوڙي‘ سان گڏ ڀڄڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. غازين انھن ٽنھي غدارن کي جھنم رسيد ڪرڻ جو ڪم ’سوڍي‘، ’نول‘ ’پيروءَ‘ ۽ ’ولڻ‘ تي رکيو. ھنن عيدل کي ڳولي وڃي ڦلجيءَ ۾ ھٿ ڪيو ۽ کيس ڏينھن ڏٺي جو ڪھاڙيءَ جي ھڪ ئي ڌڪ سان پورو ڪيائون. پوءِ وري انھيءَ منڊي ’ھدايت الله‘ کي اچي شھدادپور ۾ ھٿ ڪيائون جتي ھو وڏي ڏاڙھي رکيو ’حڪيم خدا بخش‘ بڻيو ويٺو ھو. اُن کي به ڏينھن ڏٺي جو ماري، رت ڀريل ڪھاڙين سان کليو کُلايو شھر مان لنگھندي، ريل جو بند ٽپي ھليا ويا. ماڻھن ۾ غازين جو اھڙو ھراس ڦھليل ھو جو ڪنھن کي اُنھن کي روڪڻ جي جُرئت ڪونه ٿي. باقي بچيو رئيس ڪوڙو خان- سو اُتي ويجھو ئي پنھنجي زمين تي رھندو ھو. پر گورنمينٽ سندس بچاءَ لاءِ ڪافي ملٽري رکي ھئي. ھڪ رات سوڍي مون کي ٻڌايو ته کين پڪي خبر ملي ھئي ته ٻئي ڏينھن ڪوڙو خان ٻه چار سپاھي حفاظت لاءِ وٺي پنھنجي زمين تي ويندو ۽ ھنن کيس مارڻ جو پروگرام ٺاھيو ھو.
مون کي اوچتو سُجھي آيو ته اھو شايد منھنجي مڱيندي جو آخري معرڪو ھجي. انھيءَ ڪري کيس التجا ڪندي آءٌ ساڻس شامل ٿيس.
صبح جو اسان گَس تي ھٿيار ٻڌي ڪمند ۾ لڪي ويٺاسون. ڪوڙو خان چئن سپاھين جي حفاظت ۾ گھوڙي تي چڙھي اچي رھيو ھو. اسان نشان ٻڌي مٿس گولي ھلائي، پر گھوڙي جي اوچتي ٿاٻڙجي پوڻ تي ھو بچي ويو ۽ ھيٺ ڪري پيو. گوليءَ جي آواز تي سپاھي ته ڀڄي ويا، اسان ڪوڙي خان کي ڪمند ۾ وٺي آياسين. کيس مارڻ تي ھئاسين ته اوچتو ھن اوڇنگارون ڏيندي ٻڌايو ته اھي ڀڳل سپاھي جلد ئي اٿاھ فوج وٺي ايندا. ھن التجا ڪئي ته کيس موقعو ڏنو وڃي ته ھو انھن ملٽريءَ وارن سان مقابلو ڪري، پنھنجي منھن تان غداريءَ جو ٽڪو لاھي، آخرت سجائي ڪري.
سوڍي ۽ سندس ساٿين، ڪوڙي جي اھا ڳالھ مڃي کيس پاڻ ملھائڻ جو موقعو ڏنو. جيئن ھن چيو ھو، ٿوري ئي دير ۾ ملٽريءَ جي لارين جي گڙگڙاھٽ ٻڌڻ ۾ آئي. اسان کي اھو احساس ھو ته اسان جو بچڻ مشڪل آھي. مرڻ کان اڳ وڌ ۾ وڌ دشمنن کي مارڻ جو ارداو ڪري ڪمند ۾ مختلف ھنڌن تي پوزيشنون ورتيوسين.
ڀَڳل سپاھين سمجھيو ھو ته ٻنين ۾ ڪي ھزارين حُر لِڪل آھن. ھنن جون ڳالھيون ٻڌي ھزار ڏيڍ کن فوجي ’ميجر ٿامس‘ ۽ ’ڪرنل ڊائلاگ‘ جي اڳواڻيءَ ۾ اچي پھتا.
سڀ کان اول گولي ڪوڙي خان ھلائي. جيئن ئي فوجي نوس نوس ڪندا ڪمند ۾ گھڙيا ته ڪوڙي خان ھڪ مشين گن واري کي پنھنجو شڪار بڻائي کانئس مشين گن ڦري ورتي ۽ اھڙي نموني ھنڌ مٽائي مٽائي فائرنگ ڪرڻ لڳو جو فوجين کي ائين لڳو ڄڻ ته ڪمند ۾ ڪي بي شمار حُر لِڪيل آھن. ڪافي فوجي مارجي ويا. گھٻراھٽ ۾ ھو انڌا ڌنڌ فائرنگ ڪرڻ لڳا ۽ پنھنجي ئي ھمراھن کي مارڻ ۽ ڦَٽڻ لڳا. اسان فقط چئن ماڻھن سڄو ڏينھن اھو معرڪو ھلايو. بي شمار فوجي جھنم رسيد ٿيا.
ڀيڻ زينب جو ڪلام:
”ڇو ٿيون پڇايو پنڌ پيرا وو پيرا،
واٽ وندر جي وڻ پيا ڏسيندا.“
وانگر اسان مان ھر ھڪ کي ساڳي طرح مشين گنون ۽ گوليون پئي ھٿ آيون.
شام ڌاري فوجين جي مدد واسطي دستي بم ھلائيندڙ به اچي ويا جن اچي جنگ جو رخ ڦيرايو. اسان جا سڀ ھمراھ ڪوڙي خان سميت شھيد ٿي ويا. آءٌ بيھوشيءَ ۾ اُتي ئي رھجي ويس ۽ ٻن راتين کان پوءِ ٽئين ڏينھن غازين مون کي ڳولي لڌو.
”بس پوءِ ته“ مائي لال کِلندي چيو، ”ڀائو جيئندو ھر ڪنھن بھادر عورت کي جاسوس بڻائڻ لاءِ ٿو چونڊي!“
جيئندي ٽھڪ ڏيندي چيو: ”ڀيڻ جنگ جي زماني ۾ جاسوسي ڪرڻ ڪو چرچو نه آھي. سچ پچ اھو سڀ کان وڏي بھادريءَ جو ڪم آھي!“

جيئن سيٺ سڳني مل چيو ھو، تيئن واقعي ’سانگھڙ سرڪار‘ جي ’بجيٽ اجلاس‘ ۾ ھن بلڪل اھڙي ئي شان سان بجيٽ پيش ڪئي، جيئن ان وقت ۾ سنڌ جا وزير صاحب ڪندا ھئا، يعني ھن ساڳئي وزيرن واري لھجي ۾ تقرير ڪئي:
دوستو! ساٿيو!
’سانگھڙ سرڪار‘ جي پھرين عوامي بجيٽ پيش ڪندي مون کي نھايت مسرت ٿئي ٿي، ڇاڪاڻ ته سنڌ جي سامراج جي قبضي ۾ اچڻ بعد ھيءُ پھريون مثال آھي، جو عوامي سرڪار اسٿاپن ڪري، ان جي باقاعدي ڪاروائي شروع ڪئي آھي ۽ پنھنجي پياري ديش مان سامراجين ۽ سندن ڇاڙتن کي تڙي ڪڍڻ جي نھايت زوردار مھم شروع ڪئي آھي؛ جنھن دشمنن جا اھڙا ته ڏند کٽا ڪري ڇڏيا آھن، جو ھو ڇتا ٿي پيا آھن ۽ پنھنجي ’بھترين فوج‘ ھتي اچي اڇلائي اٿن. جنھن جا حوصلا اھڙا ته خطا ٿيل آھن، جو اڪثر اسان جي تمام ٿورڙن مجاھدن جي مقابلي ۾ تمام گھڻا فوجي آڻين ٿا، ايتري قدر جو بعضي بعضي ته فقط ٽن- چئن مجاھدن سان وڙھڻ لاءِ ھزار ھزار، ٻه ٻه ھزار ٿا آڻين، جيئن ڪه پريتم آباد واري ڪمند جو مشھور واقعو آھي. ڪيترن ھنڌن تي اسان جي غازياڻين به ھنن جا حواس خطا ڪري ڇڏيا آھن. اھو سڀ ھن ڪري آھي، جو ھو ناحق تي آھن ۽ اسين حق تي آھيون؛ ڇوته اڄوڪي زماني ۾ ڪنھن به سامراجيءَ يا ڇاڙتي کي ڪنھن به ٻيءَ قوم تي حڪومت ڪرڻ جو حق نه ھجڻ جو اصول سڄي دنيا تسليم ڪري چڪي آھي. تازو جنوري 1942ع ۾ دنيا جي 26 قومن جا نمائندا، آمريڪا جي شھر واشنگٽن ۾ گڏ ٿيا، اتي يڪراءِ ھڪ اعلان نالي ”ائٽلانٽڪ چارٽر“ يا ”ميثاق اوقيانوس“ منظور ڪيو اٿن، جنھن جا خاص فقرا ھي آھن ته:
1. سڀني قومن جي انھي ”حق“ جو احترام ڪيو وڃي، ته ھو پنھنجي لاءِ حڪومت جي جيڪا طرز بھتر سمجھن، سا اختيار ڪن ۽ جن قومن کي فرمانروائيءَ ۽ خود اختياري حقن کان زبردستيءَ محروم ڪيو ويو آھي، تن کي اھي ”حق“ واپس ملڻ گھرجن.
2. اھڙو امن ٿيڻ گھرجي، جنھن ڪري سڀني قومن کي بچاءُ حاصل ھجي، ۽ سڄيءَ روءِ زمين تي ”انسان ذات“ خوف ۽ ھراس، تنگدستيءَ ۽ محتاجيءَ کان آزاد ٿي، خوشيءَ جي زندگي گذاري سگھي. انھي ائٽلانٽڪ چارٽر موجب ئي اسين اھو اعلان ڪريون ٿا ته ’سنڌي قوم‘ کي جو 1843ع ۾ فرمانروائيءَ ۽ خود اختياري حقن کان انگريزي سامراجين زبردستيءَ ۽ ناحق سان محروم ڪيو ھو، سي ’حق‘ ھاڻي ’سنڌي قوم‘ ’انگريز سامراجين‘ کان واپس وٺي ٿي، ۽ پنھنجو مرڪز تعلقي سانگھڙ ۾ مقرر ڪري، ’سانگھڙ سرڪار‘ قائم ڪري، انگريز سامراجين کي حُڪم ڏئي ٿي ته:
1) ’ڪئٽ سنڌ!‘

اي سامراجيو! سنڌ خالي ڪريو.
2) ھن بعد سنڌ جي عوام کان ھر طرح جي ڍلن اڳاڙڻ جو حق فقط سندن ’سانگھڙ سرڪار‘ کي آھي، ۽ اوھين ھاڻي ڪابه ڍل سنڌي قوم کان وصول نه ڪريو، نه ته اسان جي اھا رقم، اوھان جي تپيدارن کان زوريءَ کسي ويندي.
3) جنھن صورت ۾ سنڌي قوم پنھنجي فرمانروائيءَ جو حق پنھنجي ھٿ ۾ رکيو آھي، ان ڪري انگريزي پوليس کي ڪو حق ڪونھي، ته اسان جي فردن تي حڪومت ھلائي ۽ جيڪڏھن ھن کان پوءِ ھو ناحق سان حڪومت ھلائيندا، ته اسين اول سندن ننڍڙن ٿاڻن تي حملا ڪري، کانئن ھٿيار کسي کين بي دخل ٿيڻ تي مجبور ڪنداسون، ۽ جيڪي به وڏا انگريزي پوليس جا آفيسر، اسان جي انھيءَ حق کي آڏا ڦرندا، اسين انھن کي جوڳي سزا ڏينداسون.
4) جيڪا به انگريزي ملٽري، اسان جي انھيءَ ائٽلانٽڪ چارٽر موجب مليل حق کي آڏو ڦرندي، اسين ان کي دفع ڪرڻ جي پوري ڪوشش ڪنداسون.
5) اسين اعلان ٿا ڪريون، ته ڪوبه زميندار، ڪنھن ھاريءَ سان ظلم نه ڪري، ڪوبه سيٺ ڪُپت ۽ ڪوڙن حسابن وسيلي زميندارن جون زمينون نه ڦٻائي. سواءِ ڪن لاچاري حالتن جي ڪوبه شخص بلئڪ مارڪيٽ نه ڪري، ٻي صورت ۾ اسين انھن سڀني کي جوڳي سزا ڏينداسون.
6) اسين اعلان ٿا ڪريون ته سنڌ جي زمين تي فقط انھن جو حق آھي، جي سنڌ ۾ رھندڙ آھن، پوءِ چاھي اھي قديم سنڌي ھجن، چاھي جديد سنڌي، سامراجي انگريز اسان جو اھو حق غضب ڪري، جن پنھنجن ڇاڙتن کي زمينون ڏيئي رھيا آھن، تن کان اسين اھي ھر حالت ۾ کسينداسون ۽ کين اوڏانھن واپس ڪنداسون، جتي جا رھاڪو ھوندا.
7) في الحال سانگھڙ سرڪار جي بجيٽ ھڪ ڪروڙ روپيا مقرر ڪجي ٿي، جا ڍل طور وصول ڪئي ويندي، ان کان پوءِ جيئن جيئن ”سانگھڙ سرڪار“ جي عمل جو دائرو وسيع ٿيندو ويندو، بجيٽ جو انگ وڌايو ويندو.
سيٺ سڳني مل فنئنس منسٽر سانگھڙ سرڪار جي اھا تقرير تاڙين جي گونج ۾ ختم ٿي ۽ يڪراءِ بحال ٿي. وصوليءَ لاءِ گامون وساڻ کي ’گورنر‘ ۽ ’عزيز فقير‘ کي ’جرنيل‘ مقرر ڪيو ويو، جن کي ھلڪا نالا ’گامون گورنر‘ ۽ ’جيجو جرنيل‘ ڏنا ويا. ھنن کي اختياري ڏني ويئي ته زميندارن ڏي ڇپيل نوٽيس موڪلين، ته ھن بعد ڍل سانگھڙ سرڪار کي ڏيندا ڪريو.

ھن عظيم اجتماع جي خاتمي بعد سڀ دستا پنھنجي پنھنجي مرڪزن ڏانھن روانا ٿيا. زينب کي حُڪم ٿيو ته سانگھڙ طرف وڃي ڳائڻ وڄائڻ جو ڪم ڪري ۽ ڪوبه اھڙو موقعو ڪڍي، جو ھوءَ ملٽري مرڪزن ۾ پنھنجي فن ظاھر ڪندي ھنن بابت قيمتي معلومات ھٿ ڪندي، مرڪز ۾ پھچائيندي وڃي، ھن مقصد لاءِ عمر ڇوڪري کي ساڻس دُھل واري جي روپ ۾ شامل ڪيو ويو.
ھاڻي ھي ٻئي ڪجھ غازين جي ھمراھيءَ ۾ سانگھڙ ڏي روانا ٿي رھيا ھئا، ته ڪجھ مفاصلي تي ٺڪا ٺوڪيءَ جا آواز ٻڌائون، کين پڪ ٿي ته واپس ٿيندڙ دستن مان ڪنھن جو ٽڪراءُ انگريزي ملٽريءَ سان ٿي ويو آھي، پر اھا خبر پئجي نه سگھي ته پنھنجا ھمراھ ڪھڙي پاسي آھن. ھڪ مجاھد رٿ ڏني ته ”پاڻ بھرحال انھن مقابلي ڪندڙن جي پٺ کان وڃي پھچون، پوءِ جي پنھنجا ھوندا ته سندن پٺيان حملو ڪنداسون.“ اھا صلاح مناسب سمجھي، ھو پاڻ لڪائيندا وڃي وڙھندڙن مان ھڪ ڌُر جي پٺيان پھتا، ته اوچتو سامھين ڌر مان ”ڀيڄ پاڳارا“ جو نعرو بلند ٿيو؛ ھيءُ ٻڌي ھنن جي سردار به يڪدم ”شاباس شڪاري“ جو نعرو لڳائي کڻي انگريزي ملٽريءَ تي فائر ڪيا. انگريزي فوجي ھن ٻه طرفي حملي جو تاب جھلي نه سگھيا ۽ وٺي ٻوڙن تي پير ڏنائون. ٻنھي طرفن جا مجاھد سندن پٺيان ڪاھي پيا. ھو بي تحاشا ڀڄي رھيا ھئا، ته ڪنھن مھل اوچتو وري واپس موٽيا. غازين سمجھيو ته اھا ڪا جنگي چال ھوندي جو پھريائين ڀڄي وري ٿا حملو ڪن، پر سندن حيرت جي حد ئي ڪانه رھي، جڏھن ڀڄندڙن جي پٺيان به ٺڪا ٺوڪي ٿيڻ لڳي ۽ ”ڀيڄ پاڳارا“ جا نعرا لڳا. جيئن پوءِ معلوم ٿيو ته اھو ويرجي ٺڪر جو دستو ھو، جو ٺڪائن جا آواز ٻڌي واپس ٿيو ھو ۽ چڪر کائي اچي انگريزي ملٽريءَ کي ٽئين طرف کان وڪڙ ڏنو ھئائين. بس پوءِ ته جيڪا حالت ھن ملٽريءَ سان ٿي، تنھن تي خود غازين کي به قياس پئي آيو، ھو ڀڳڙن وانگر ڀنڃجي رھيا ھئا ۽ جيڏانھن ٿي ڀڳا، اوڏانھن ٿي واڄٽ ٿين!
انگريزي فوج کي اُھا ٻھڻي ڏيئي، زينب ۽ سندس ھمراھ اڳتي وڌيا. ٻيلي جي آخري ڪناري تي ھمراھ ”في امان الله“ چئي واپس ٿيا. زينب ۽ ڇوڪري لباس بدلائي ڳائڻن وارو ڪيو ۽ نھايت بي پرواھيءَ سان ھلندا اچي سانگھڙ پھتا، ڄڻ ته ھو اھڙا بي ضرر منڱتا ھئا، جن کي ڪنھن ڏانھن ڇرڪ ڀري نھارڻ جي ضرورت ئي ڪانه ھئي. اھو سندن سردار يا محبوب جو پھريون سبق ھو، جو ڪاميابيءَ سان پاس ڪري زينب وڃي سندس پاليندڙن جي ھڪ عزيزياڻي لنگھيءَ جي گھر پھتي. ڪافي عرصي کان پوءِ جو ملڻ ٿيو، سو ھنن ڏاڍي مرحبا ڪيس، ۽ ٻه ٽي ڏينھن ته ھليون سڪ ڀريل ملاقاتون، پر ھاڻي زينب کي پنھنجي اصل ڪم جو فڪر ٿيو ۽ ڪرڻ لڳي مالڪ کي سوال، ته ڪو موقعو ڏيارينم.
ھڪ ڏينھن انھيءَ فڪر ۾ سخت موڙھيل ھئي، ته اوچتو اھا ڪافي ياد اچي ويس، جا مرڪز ۾ جھونگاري ھئائين ته:
ڇو ٿيون پڇايو پنڌ پيرا وو پيرا،
واٽون وندر جون وڻ پيا ڏسيندا!
ھيءَ به دل کي ڏڍ ڏيڻ لاءِ آھستي مگر پوري جوش سان ويھي اھا جھونگارڻ ويٺي.
مگر ھن جي تان ٽٽي پيئي، جڏھن اوچتو آواز آيو، ”صدقي صدقي، مائي سوني، ھيءَ نئين ڪويل ڪٿان ھٿ ڪيوَ؟“
زينب ته شرمائجي ويئي، پر مائي سونيءَ جواب ڏنو، ”ادي ايمڻا! ڀلي ڪري آئين، ھيءَ منھنجي ڀاڻيجي آھي، جا ويچاري پريشان حال ٿي ٽيون ڏينھن اچي پھتي آھي.“
”بس، ھن جي پريشاني اڄ ئي دور ٿيندي.“ ايمڻا ٽھڪ ڏيئي چيو، ”اڄ وڏيري فتح محمد جي گھران شاديءَ جي محفل جي ڪوٺ ڏيڻ آئي آھيان. وڏا وڏا ماڻھو ايندا، جيڪڏھن ھن بلبل کي به گڏ آندوَ ته ھن جا ته ڇا، پر اوھان جا به ٻيڙا پار ٿي ويندا!“
”ڇونه آڻينداسون ادي، اسان غريبن کي ته اھڙو روزگار کپي!“ سونيءَ جواب ڏنو، ۽ پوءِ جڏھن رات جو ھنن محفل ۾ بيھي ڳايو، تڏھن سچ پچ پئسن جا ڍير وسي ويا. وڏيري ڪن ملٽري آفيسرن کي به دعوت ڏني ھئي، اھي ته خاص طرح زينب جو گانو ٻڌي مست ٿي پيا.
اڃا صبح مس ٿيو، ته مائي سونيءَ کي انھن صاحبن کان پيغام آيو ته اڄ رات جيڪڏھن اسان وٽ محفل ڪندا، ته اوھان کي ڏاڍي ڪمائي ٿيندي. ھنن کي ڀلا ٻيو ڇا کپندو ھو، يڪدم ھائوڪار ڪيائون ۽ ٻئي ڏينھن ھو ملٽريءَ واري صاحب جي بنگلي ۾ پھتا، جتي باغ ۾ سوين فوجي جوان موجود ھئا. زينب اتي ٽن ڪلاڪن تائين اھڙو ته ڳايو ۽ ناچ ڪيو، جو روپين جو مينھن وسي ويو ۽ ٻئي ڏينھن جڏھن ھوءَ وعدي موجب صاحب جي آفيس ۾ سرٽيفڪيٽ وٺڻ لاءِ ويئي، ته ھن خوشيءَ سان کيس ھڪ بھترين سرٽيفڪيٽ ڏنو. اتي ھن ھڪ قدم اڳتي وڌايو ۽ عرض ڪيائين ته، ”صاحب! اسين غريب ماڻھو آھيون، چوڌاري ملٽريءَ وارن جون ڪئمپون آھن، جيڪڏھن اتي وڃي آءٌ راڳ ناچ ڪنديس، ته ھڪ طرف مون مسڪين کي چار پئسا ملندا، ته ٻئي طرف انھن جي دلين جي به وندر ٿيندي.“ صاحب ھائوڪار ڪئي ۽ ٻيو ليٽر ان مضمون وارو ڏنائين ته ھيءَ سانگھڙ جي مشھور راڳڻي آھي، پنھنجي فن ۾ زبردست مھارت حاصل اٿس ۽ اسان کي پسند آھي وغيرہ.
ان بعد چپ چاپ ۾ سانگھڙ وارن کان ھڪ ڏينھن موڪلايو ۽ عمر کي ساڻ ڪري اڳتي اڳتي وڌي. ھيءُ قربائتو ۽ يتيم ڇوڪرو ساڻس اھڙو ته پريت جي پيچ ۾ جڪڙجي ويو ھو، جو ھن کان سواءِ ماني به ڪونه کائيندو ھو.
ھاڻي ھو ٻيءَ ڪئمپ ڏي ويا، اتي به سرٽيفڪيٽ ڏسي کين موقعو ڏنو ويو، رات جو گولا ٻاريا ويا ۽ ھنن پنھنجو پروگرام رچائڻ شروع ڪيو. زينب ھاڻي سرائيڪي ڪلام بُلي شاھ ۽ فريد جا ڳايا ۽ وارث شاھ جي ھِير رانجھي مان به ڪلام ڳايا، جنھن تي سپاھين کي وجد اچي ويو ۽ ھو مست ھاٿين وانگر جھومڻ لڳا. ان بعد ھن ناچ شروع ڪيو، ته ھر طرف کان واھ واھ ۽ مرحبا جا آواز اچڻ لڳا ۽ جڏھن ناچ ختم ٿيو ته سندس قدمن ۾ نوٽن ۽ روپين جا ڍير لڳي ويا. انگريز ڪپتان ترجمان کي چيو ته، ”منھنجي پاران ھن کي مبارڪباد پيش ڪندي چؤ، ته جيڪڏھن ڪنھن شيءِ جي ضرورت ھجيس ته چوي،“ ھن نماڻي صورت صورت بڻائي چيو ته، ”صاحب اسان کي اڳيئي روپين سان ڍئي ڇڏيو آھي. حاڪم آھي، جيڪي ٻيو ڏيندو، سو اسان غريبن کي ڪم ايندو. باقي اسان کي سندس راضپي جو آفرين نامو ۽ پسنديءَ جو ليٽر ضرور کپي.“ ان تي صاحب ڪلارڪ کي چيو ته آفرين نامو ٽائيپ ڪري ته ھو دستخط ڪري. ھاڻي ھتان ٻيو به آفرين نامو حاصل ٿيو. ان کان پوءِ صبح جو سويل روانا ٿي، ٻه ميل پنڌ ڪري ڪنڌيءَ تي وڻن جي ڇانولن ھيٺ ويھي، ھن ضروري معلومات کي قلمبند ڪيو ۽ انھن کي رَئي ۾ ٻڌي، چيلھ سان ٻڌي اڳتي وڌيا.
اھڙيءَ طرح ان علائقي ۾ گشت ڪندا پئي ويا ۽ معلومات ۽ پئسن جو ذخيرو جمع ٿيندو پئي ويو. ان طرح ڪجھ ڏينھن بعد ھو نھايت مفيد معلومات کڻي واپس سانگھڙ آيا.
ھاڻي زينب ڇوڪري کي ھدايت موجب سانگھر ۾ ڇڏي، پاڻ نھايت خبرداريءَ سان ٻيلي ۾ رواني ٿي.
ٽن ڏينھن کان پوءِ جيئندو ٻن اجنبي ماڻھن سان ڪئمپ ۾ آيو ۽ سڌو سردار جي لانڍيءَ ڏانھن ويو. زينب جا ڪارناما ٻڌي، ڏاڍو خوش ٿيو ۽ ٻئي ڏينھن کيس ملي چيائين: ”زينب، تو جيڪي ڪارناما ڪيا آھن، انھن جو داد ڏيڻ، اسان جي وس کان در حقيقت ٻاھر آھي، ھاڻي توکي ٻيءَ مھم ڏي وڃڻو آھي، جنھن لاءِ مون ھڪ قابل ھارمونيم وڄائڻ واري کي پاڻ سان گڏ ھڪ مرڪز مان چونڊي آندو آھي. ھي ھارمونيم، پر يڪتارو، دِلو ۽ ٻيا ساز به وڄائي سگھندو آھي. ان کانسواءِ ھن جو آواز رَسيلو آھي. ھن مھم ۾ احتياط کان ڪم وٺڻو آھي ۽ سنڀالي قدم کڻڻو آھي، ڇوته ذري به ڪوتاھي ڪرڻ ڪري سارو کيل بگڙجڻ جو وڏو انديشو آھي.“
ھن ’اوڀائي شيدي‘ ڪلونت کي سڏائيندي سارو پروگرام ٻڌائي چيو ته، ”ھن مھم ۾ ڇوڪري کي به ڀلي کڻجو. ھن وقت صحرائي علائقي اندر جيڪي ڪئمپون قائم ٿيل آھن ۽ وڌيڪ قائم ٿي رھيون آھن، انھن جي صحيح معلومات اوھان کي حاصل ڪرڻي آھي. اوھان وٽ ملٽري آفيسرن جا بھترين سرٽيفڪيٽ موجود آھن، جنھن ڪري مون کي ڪو خاص انديشو ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي؛ البت ايترو خيال ھر وقت اوھان کي رکڻو آھي ته دشمن، انگريز آھي، جنھن جي سلطنت دنيا ڀر ۾ آھي ۽ ان جا جاسوس مختلف روپن ۾ چپي چپي تي موجود آھن. اھي به اوھان وانگر ڪلونتن، فقيرن، مزدورن ۽ ٻھروپين جي لباس ۾ ھوندا آھن. مون کي معتبر ذريعن مان معلوم ٿي چڪو آھي ته اھي اسان جي ڪيترن معاونن وٽ نوڪرن جي صورت ۾ پڻ ڪم ڪري رھيا آھن.“ ائين چوندي جيئندي ھڪ لکيل، ماڻھن جي لسٽ سندن حوالي ڪندي چيو، ته ”ان لسٽ اندر اسان جي انھن ماڻھن جا نالا ۽ پتا درج ڪيل آھن، جتي جتي ھو ڪم ڪندا آھن ۽ انھن جي وچ ۾ رابطه رکڻ لاءِ خاص لفظ ’انگريز‘ مقرر ڪيل آھي، جيڪڏھن اوھان کي ڪنھن به ھنڌ تي ڪھڙي به قسم جي مدد جي ضرورت پيدا ٿئي، ته بيڌڙڪ ذڪر ڪيل اکر ٻڌائي، انھن ماڻھن کان امداد طلب ڪجو.“
پوءِ جيئندو زينب کي وڻن جي ھڪ جھڳٽي اندر وٺي ويو، ۽ اکين ۾ پاڻي آڻي چيو ته، ”آءٌ ان انتظار ۾ ھوندس، ته تون ڪاميابيءَ سان واپس اچين ته...... مون سردار کي ان بابت اڳيئي آگاھ ڪري ڇڏيو آھي، ۽ سردار رضامنديءَ جو اظھار ڪيو آھي.“ پوءِ ٻاھر اچي ھوءَ اوڀائي شيديءَ سان رواني ٿي.
سانگھڙ پھچي زينب عمر کي وٺي اوڀائي وٽ آئي. ٽي ڏينھن سانگھڙ ۾ رھي، تياري ڪري چوٿين ڏينھن صبح جو ھو ٽيئي ڄڻا اُتان روانا ٿيا.
پھريائين ڪجھ ميل شاھي رستي کان پاسيري پيچري تان ھلي، پوءِ شاھي رستي تي آيا ۽ اتان لاريءَ ۾ سوار ٿي، منزل مقصود جي ويجھو پھچي لھي پيا. ڳپل پنڌ ڪرڻ ڪرڻ کان پوءِ اوڀائي چيو ته ھاڻي اسين پھرئين نشان جي ويجھو پھچي ويا آھيون. اتان کين ملٽريءَ وارن جي ڪئمپ ڏسڻ ۾ آئي، ھو آھستي ھلندا اچي ڪئمپ جي ويجھو پھتا، ته ھڪ سپاھيءَ ھڪل ڪندي چيو ته، ”ڪير آھيو ۽ ھيڏانھن ڇو پيا اچو؟ ھيءُ عام رستو ناھي.“ ان تي اوڀائي نماڻو منھن ڪري پھريدار سپاھيءَ کي چيو ته، ”خانصاحب! اسين راڳ ۽ ناچ جو تماشو ڪندا آھيو، ۽ ھن وقت تائين اسان اَٺن ڪئمپن ۾ تماشو ڏيکاري ھاڻي اوھان صاحبن کي وندرائڻ لاءِ آيا آھيون. اميد ته اوھين اسان کي موقعو ڏيندا.“ اوڀائي اھي اکر اھڙي ته لھجي ۾ چيا جو ملٽريءَ وارپ ڀِڄي پيو ۽ کين وٺي آفيسر جي خيمي ۾ آيو. آفيسر احوال ٻڌي، سرٽيفيڪٽن جو معائنو ڪري ھڪدم ھائوڪار ڪري، محفل جي انتظام جو حڪم ڏنو.
شام جو آراسته ميدان ۾ ھنن ناچ گانو شروع ڪيو ۽ سومھاڻيءَ مھل ھنن وٽ نوٽن ۽ آڌين جا ڍڳ لڳي ويا.
صبح جو کين گُڊ سرٽيفڪيٽ مليو ۽ اتان روانا ٿيا. ٻاھر نڪرڻ کان پوءِ اوڀائي ويجھي ۾ ويجھي ٻي ڪئمپ بابت سپاھي پھريدار کان پڇيو ته ھن چيو ته، ”ويجھي ۾ ويجھي ڪئمپ ان ريگستاني علائقي ۾ ٻيو نه ته به ڏھن ميلن جي مفاصلي تي آھي؛ ان ڪري اوھين اتي آسانيءَ سان پھچي نه سگھندا.“ ان تي اوڀائي کانئس مشورو ورتو، ته ڪيئن ڪريون؟ سپاھيءَ چيو ته جيڪڏھن اوھان جو ان طرف وڃڻ جو ارادو آھي ته وري اندر ڪئمپ ۾ وڃو ۽ صاحب کي عرض ڪريو ته، ”راشن جا اُٺ جيڪي سڀاڻي راشن کڻي ويندا، انھن سان اوھان کي موڪلي. ھونئن ته اھو علائقو ڏاڍو خطرناڪ آھي، اوھان جا لاھ نڪري ويندا. خاص ڪري......“ ھن زينب ڏانھن ۽ ڇوڪري ڏانھن اشارو ڪندي مشڪندي چيو. ھو ھن جو شڪريو ادا ڪندي صاحب وٽ ويا ۽ اُن کي چيائون. جنھن تي صاحب اول ته خيال ۾ پئجي ويو ۽ پوءِ جڏھن زينب وري به عرض ڪيو ته مشڪي چوڻ لڳو ته ھڪ ڪلاڪار ليڊيءَ کي انڪار ڪرڻ تھذيب جي خلاف آھي. ائين چئي ھن کي الائجي ڪھڙو خيال آيو، جو چيائين ته بيھو ته فوٽو ڪڍانوَ، اھو آءٌ ولايت ۾ دوستن ۽ ميم صاحب کي ڏيکاريندس.
ھو تنبوءَ کان ٻاھر ٿي بيٺا ۽ صاحب سندن ھڪ فوٽو گَڏيل ورتو ۽ زينب جو ھڪ فوٽو جدا ورتائين.
مجبوراً رات اتي ترسڻو پيو.
ٻئي ڏينھن ڏھين وڳي ڌاري راشن جا اُٺ تيار ٿيا. وڃڻ مھل صاحب اُٺن جي مُھندار کي پارت ڪئي ۽ کين چيائين ته جيڪڏھن واپسي مھل ھتان اچو ته پوءِ ضرور اسان وٽ اچجو.
ھاڻي ھو ريگستان ۾ اٽڪل پنجن ڪلاڪن جي جانڪاھ مسافريءَ بعد ھڪ ڀِٽ تي چڙھيا ۽ جنھن وقت اُن تان لٿا ته پريان ڪئمپ ڏسڻ ۾ آئي. شام جو اُتي محفل رچائي ويئي. شام تائين کين ڪئمپ جي صورت مان ڪافي معلومات حاصل ٿي ويئي. ھن ڪئمپ جي خاص ڳالھ اھا ھئي جو ان ڪئمپ اندر گرفتار ٿيلن غازين ۽ ٻين ڊاڪن جي پڻ ڪئمپ ھئي، جيڪي ان ساري علائقي مان گرفتار ٿي ھتي پھچندا ھئا ۽ اھي سانگھڙ يا جھول ڏانھن روانگيءَ لاءِ انتظام ٿيڻ تائين اتي ئي رکندا ھئا.
انھن قيدين کي اوڀايو اٽڪل سان ڏسي آيو، ۽ چيائين ته ’غضب ٿي ويو، ملوڪ خاصخيلي جنھن کي ”ٿر جو عقاب“ ڪوٺبو آھي، اھو به گرفتار ٿي آيو آھي. اسان ھڪ ٻئي کي سڃاتو ۽ اکين ئي اکين ۾ ڳالھايوسين.‘
رات جو ھڪ صوبيدار، حوالدار کي تنبيھ ڪندي چيو، ”پھريدارن کي خاص تاڪيد ڪيو وڃي ته ھو تندھيءَ سان پھريداريءَ جا فرائض سرانجام ڏين، جو اھو ’ملوڪ‘ عقاب آھي، عقاب! اصل ذرو به موقعو پائيندو ته ٽپا ڏيئي ھليو ويندو.“ چالاڪ اوڀائي کي ڄڻ ته موقعو ملي ويو ۽ صوبيدار جي وڃڻ بعد عجب مان وات ڦاڙيندي ھڪ بيٺل سپاھيءَ کان پڇيو ته، ”خانصاحب! اوھان ڪو عقاب به جھليو آھي ڇا؟“ ان تي اھو سپاھي سادگيءَ سان چوڻ لڳو ته، ”اڙي ميان! اھو عقاب، ڪو پکي ناھي، پر ڪمبخت ھڪ حُر آھي، جيڪو لانگھائو ۽ گشتي فوجن تي ڇاپا ھڻندو ھو. ڪافي وقت تائين ھن جي تلاش جاري ھئي، پر ھٿ نه ٿي آيو، چار ڏينھن ٿيندا جو ھو پنھنجن چئن ماڻھن سان ھڪ ڀِٽ تي سُتل ھو، ته ھڪ جاسوس اچي خبر ڏني. اسان وڃي کيس اوچتو گھيرو وڌو ۽ چئني کي سُتل حالت ۾ گرفتار ڪري وڌوسين. جيڪڏھن ھن کي ڪا اڳ ۾ کُڙڪ پئجي وڃي ھا، ته پوءِ ھن کي جھلڻ ھڪ محال امر ھو. ھن جا ساٿي ھن کي ڇڏائڻ لاءِ ڪوشان آھن، ان ڪري صاحب، خاص انتظام ڪيا آھن، ته ھن کي سانگھڙ ڏانھن وٺي وڃڻ لاءِ خاص فوجي دستا ۽ اُٺ ايندا ته پوءِ ھن کي اوڏانھن اماڻيو ويندو.“
شام جو سڀ سپاھي، ھڪ گول دائرو بڻائي ويٺا ۽ آفيسرن لاءِ ڪرسيون رکيون ويون. گولن جي روشنيءَ ۾ رات مان ڏينھن ٿي ويو. اوڀائي پھريون واڄو وڄايو، ڇوڪري ان جي آواز سان پڪواز جو تال- ميل جوڙيو ۽ جڏھن اھو ڪمال جي حد تائين پھتو، ته زينب اول اول ناچ شروع ڪيو ۽ ان بعد راڳ شروع ڪيو. موقعي جي نزاڪت کي ڏسي، اوڀائي اول شاھ جي ھيءَ ڪافي ڇيڙي:
متان ٿئين تون ماندي، الا،
ويجھا توکي وڻ آھن وندر جا!
ان بعد ٻي ڪافي:
ٿيو ملڻ جو ساعيو، دوست پيھي در آيو.
ھي ٻئي ڪافيون ’صحرائي عقاب‘ لاءِ اشارو ھيون ۽ جيئن ته پوري سوز جگر سان ٿي چيون ويون، ان ڪري جيئن جيئن وقت گذرندو پئي ويو، تيئن تيئن زينب جو ناچ ڪمال جي منزل تي پھچندو ويو. صاحبلوڪ ۽ سپاھي ڏاڍو خوش ٿيا.
رات جو دير تائين جڏھن تماشو ختم ٿيو، ته ھو سڀ سمھڻ لاءِ پنھنجن ٺڪاڻن تي پھتا.
ٻئي ڏينھن اڳتي وڃڻ کان اڳ، اوڀائي سارو احوال قلمبند ڪيو ۽ موقعو وٺي، اھو زينب کي ڏنائين، جو ھن رَئي ۾ سنڀالي چيلھ سان ٻَڌو.
ٻئي ڏينھن صاحب کين سرٽيفڪيٽ لکي ڏنو ۽ پڇا مان معلوم ٿيو ته ٻي ڪئمپ صرف پنجن ميلن جي مفاصلي تي ھڪ ڀِٽ مٿان آھي ۽ ان جي ڀرسان پاڻيءَ جو چشمو پڻ آھي.
ٿر يا صحرا ۾ پاڻيءَ جي چشمن جا اکر پڙھي ڪي ناظرين حيران ٿيندا ھوندا، ڇوته بدقسمتيءَ سان اسان جي سنڌ جي تعلقن جون جيڪي به جاگرافيون ھن وقت اسڪولن ۾ ھلن ٿيون، تن مان گھڻيون انھن تعلقن جي رھاڪن جون لکيل نه آھن، جنھن ڪري ھو تعلقن جي حقيقي ۽ ضروري معلومات کان گھڻي قدر خالي آھن ۽ اڄ تائين ڪنھن به جاگرافيءَ مان اھو پتو ڪونه ٿو پوي ته کپري، سانگھڙ ۽ خيرپور ضلعي جي اوڀر واري ٿر، جنھن کي ”اڇڙو ٿر“ ۽ ”رُوھي“ سڏبو آھي، تنھن جي ڪيترن ئي حصن ۾ پاڻيءَ جي سطح ايتري بلند آھي، جو ٿوري کوٽڻ بعد نھايت عمدو مٺو پاڻي نڪري سگھي ٿو، ۽ جيڪڏھن اتي ٽيوب ويلن (مشين جو ڄار وڇايو وڃي ته جيڪر ٿورن ئي ورھين ۾ اھو علائقو گلزار بڻجي وڃي.)

ھيءُ سانگھڙ جو شھر آھي، منجھس وڏي انگريز ملٽري لٿل آھي؛ جنھن جو ھيڊ ڪوارٽر ته شھر کان ٿورو ٻاھر انجنيري بنگلن ۾ آھي، پر شھر ۾ ڏينھن- رات سندن چڪر آھن، انھيءَ کان سواءِ پوليس به ڪافي وڌايل آھي. انھن سڀني ڳالھين سبب جيڏو امن ۽ بي ڊپائي ھن شھر ۾ تصور ڪري سگھجي ٿي، اوترو ڪنھن به ٻئي شھر ۾ نه.
ايڏو امن ڏسي حُر ايراضيءَ جا اڪثر وڏيرا ۽ سيٺيون لڏي اچي ھن شھر ۾ ويٺا آھن ۽ پوءِ امن ۽ بي فڪري ڏسي حُرن تي جيترا به ٿي سگھن، اوترا ظلم ڪرائين ٿا؛ ڇاڪاڻ ته مارشل لا آفيسرن کي حُرن بابت جيڪو به فرياد ڏجي ٿو، ان ۾ ھو حُرن کي ڏوھي سمجھن ٿا، ۽ حر ڪيترو به بچاءُ ڏين ٿا، ته به اھو ٻُڌڻ بنا کين ڪورٽ مارشل طرفان ٻه- ٻه، چار- چار سال جيل پيو ڏنو وڃي؛ نڪو ڌڻي نڪو ڌوڙي، نڪو قياس، نڪو رحم، نڪو انصاف نڪو غور!

اھڙي شھر ۾ ھڪ مسلمان وٽ ھڪ واڻئي جا ٻه- ٽي سؤ روپيا رھيل ھئا، جي وياجن تي وياج چاڙھي وڃي ڏيڍ ھزار ڪيو ھئائين؛ ۽ ھينئر سخت مھل ڏسي اچي کين گھُٽيائين ته ”ڪنھن به حالت ۾ ليکو چُڪتو ڪريو!“
حُر منٿون ڪن، چي ”سيٺ! ھيءَ مھل ڪا ليکي چُڪتو ڪرڻ جي آھي! ٿورو گھڻو جيئن اڳي پيا وَھون، تيئن ھينئر به حاضر آھيون، رُت کري آھي، ڪا ڄمار ڪانه کري آھي.“
پر سيٺين جي لُغت ۾ وري ھيءَ ئي مھل موج جي ھئي؛ سو ٻي نڪا ٽين، ڦاڙيندي ڪپڙا، سڌو مارشل لا وارن وٽ؛ چي ”حجور جُلم ٿيو آھي، گجب ٿيو آھي؛ ٽن حرن ۽ سندن زالن مان گريب تي حملو ڪري مان کي مار ڏني آھي، ۽ دڪان لُٽيو اٿن، منھنجو داد ٿئي حجور!“
”مارشل جي ھيڊ ڪوارٽر ۾ ۽ حُر ڪن ايڏا ظلم؟ ٻڌي اچو بدمعاشن کي!“
بس، ھڪدم پنج- اَٺ فوجي وٺي وڃي غريب قرضين تي ڪڙڪيو ۽ زالين- مڙسين کين ٻَڌائي آيو. ھنن جون رڙيون ”چي اسان سان ظلم آھي“ ۽ ڪورٽ مارشل جي رحم دل ۽ انصاف پسند ججن، پنج- اٺ قلم لڳائي، يڪدم کين ٻه- ٽي، چار- پنج سال جيل ڏيئي ڇڏيو!
ڄٽ اھي ٿا وڃن .....!
”ھاڻي جيڪو مان سان ٽڻ مِڻ ڪندو، مان انھيءَ سان ائين ئي ڪندس.“سيٺ مُڇن کي وٽ ڏيندو اعلان ڪندو ويو. پوءِ ڪي مھينا ته پئي ائين ڪيائين ۽ انھن دڙڪن وسيلي اڳيون پويون سموريون اوڌريون ٻيڻيون، چوڻيون وصول ڪري ورتائين؛ پر اوڻٽيھ ڏينھن چور جا، ته ٽيھون ڏينھن ساڌ جو. ھڪ ڏينھن حساب ڪتاب جو دلاسو ڏيئي، وٺي ويس جو ٻھراڙيءَ ۾، ته وري نه موٽيو! سندس پٽن کي جو اٿاھ دولت ھٿ اچي ويئي، سي به حال ته ٽاڏ ڪرڻ لڳا؛ پر جڏھن گلو گورنر جي صحيح سان، جيجو جرنيل جي قاصد اچي نوٽيس پھچايو، ته ھيترا ڪه ھيترا پئسا فلاڻي ھنڌ پھچايو، نه ته اُماڻيانوَ ٿو پڻھيان وٽ؛ ته نوخيز نوجوان ڊڄي ويا ۽ ھٿ پير جوڙي ھر ڪا طلب قبول پئي ڪيائون.
وري ھڪ وڏيري جيئندي وساڻ کي جو ڪڏڪاري کنيو، سو ڪن حُرن جي گھرن تي چڙھائي ڪرائي سندن ڪنواري ٻانھن کڻائي ورتائين ۽ مقابلي ۾ سندس ڪي ماڻھو به مارجي ۽ ڦٽجي پيا ۽ انھيءَ کان سواءِ پنھنجي اثر رسوخ ۽ جاسوسين وسيلي ڪيترا حُر جھلايا ھئائين.
ھاڻي وڏيرو صاحب ته پنھنجي فئمليءَ سميت ويٺو آھي سانگھڙ جھڙي شھر امن گاھ ۾، جتي ’چاري چؤگانن ۾ واھيت ڪن وزير؛‘ ۽ مقھور ۽ مجبور حُر به ڪي اھنسا جون ٻڪريون نه ھئا، جي صبر ڪري ويھن؛ مگر ھرڪو مشڪل ڪم وقت ۽ وجھ سان ٿيندو آھي. ھو به وجھ ڳوليندا رھيا، ته ھن انگريزي ملٽريءَ جي پاڇي ۾ ويٺل وڏيري کي ڪيئن سبق سيکارجي!
اڄ سانگھر جي ملٽري ھيڊ ڪوارٽر ۾ خوشيون ئي خوشيون آھن، ڇوته سپاھين جي تفريح طبع لاءِ ”موونگ (ھلندڙ) سئنيما“ آيل آھي. کلئي ميدان تي پردو لڳائي سڀ آفيسر ۽ سپاھي اچي اھا ڏسڻ ويٺا؛ پر اھڙيءَ موج ۾ اچي ويا، جو چؤگرد عوام به ڦري اچي بيٺو ۽ ھنن به انھن کي ڪا منع ڪانه ڪئي، چي شينھن جي اوبر مان گدڙن جي کائڻ ۾ ئي ته شينھن جي سچي خوشي آھي.
کيل جڏھن پوري عروج تي آيو ۽ ملٽريءَ وارا بي اختيار تاڙيون وڄائي رھيا ھئا ته اوچتو دستي بم مشين تي اچي ڦھڪو ڪيو؛ ھاڻي ڪيڏانھن ويا کيل ۽ ڪيڏانھن ويون موجون؛ سپاھين مان ڪيترن کي ته حُرن جو ايڏو ڇِرڪ ھوندو ھو، جو ھڪ دفعي جھنگ جي ڪئمپ ۾ گڏھ جو کَڙڪو ٻڌي وٺي جو کڻي فائر ڪيائون ته سوا سؤ ڪارتوس چٽ، اصل ويچاري کي گَپ بڻائي ڇڏيائون؛ سو انھن گڏھ مار بھادرن مان ڪي ھتي به ھئا، تن ”گھوڙا ڙي حُر“ ۽ ”گھوڙا ڙي حُر“ جا نعرا کڻي بلند ڪيا، ته ٻيا به سڀ ڀڄندا وڃي ميگزين ھٿيارن ۽ آفيسرن جي چؤگرد بيٺا؛ ۽ نه فقط ايترو، پر شھر جي پوليس به خزاني، جيل وغيرہ جي سنڀال ۾ بيھي ويئي. ھيءُ سڀ انھي ويسلائيءَ ۾ رھجي ويا، ته ڪلاڪ ڏيڍ بعد ھڪ پوڙھو شخص نالي ”ٺڪر وساڻ“ روئيندو ڦٿندو اوڇنگارون ڏيندو آيو، چي: ”پنج- ست حُر موقعو وٺي اسان جي گھر ۾ ٽپي پيا ۽ اھو وڏيرو جيئندو وساڻ، سندس ٻه پٽ غني ۽ عثمان، سندس زال سامان، سندس ننھن ۽ ٻه ٻيا، اھي ھڙئي ماري، ھڪ ٻانھن کڻي ڀڄي ويا؛ آءٌ اَن جي ڳوڻين جي وچ ۾ لڪي، جان بچائي ويٺو ھوس، ۽ ھاڻي رت جا درياءَ ڏيکارڻ لاءِ اوھان وٽ آيو آھيان!“


آفيسر ته ان وقت پنھنجيءَ ۾ پورا ھئا، تن وٺي کانئس ڪڙڪا ڪري اندروني حالات پڇيا، ۽ جڏھن معلوم ٿين، ته حُرن پنھنجو وير ئي ورتو آھي، ڪو ناحق ڪونه ڪيو اٿن، ته حقيقي داد اھو ڪيائون چي: ”چلو اڇا ھئا، دوسرون پر ظلم ڪرني والون ڪي ايسي ھي سزا ھوتي ھي!“
سانگھڙ جي ڀر جو ويٺل غازي ’سومار واڍو‘ ھڪ دستي جو سالار ھو. ھڪ دفعي کيس خبر ملي، ته آسپاس ۾ ھڪڙي ملٽريءَ جي ننڍي ڪئمپ قائم ٿي آھي، جنھن ۾ پنجاھي ماڻھو مس آھن؛ ھو صرف پنج جانباز پاڻ سان وٺي نڪتو ھنن تي حملي واسطي. اڃا ھن جاچ پئي ڪئي ته ڪٿان ۽ ڪھڙيءَ طرح حملو ڪريون، ته اوچتو ھڪ پھريدار سندس ٽَنگون ڏسي ورتيون ۽ کڻي رڙيون ڪيائين ته ”گھوڙاڙي حُر اچي ويا!“
بس، ھن جي اھا دانھن ڪرڻ شرط ملٽريءَ وارا بي اختياراُٿيا ۽ انڌا ڌنڌ بندوقون ڇوڙڻ لڳا. پر سومار کي الائي ڪھڙي سُجھي، جو پنجن ئي ھمراھن کي ھڪ پيچري ڏانھن اشارو ڪري چيائين ته، ”اوھين ھڪدم ھتان ھلي وڃي اڏي تي پھچو.“ ۽ ۽ ھيءُ يڪدم ھڪ وڻ جي پوئتان بيھي، ٿري ناٽ ٿري رائفل سان اھڙيءَ ته چالاڪي سان فائر ڪرڻ لڳو، جو سندس ڪابه گولي خالي ڪانه ويئي. پنج ست ملٽريءَ وارا ڪيرائي ھي وري ڊوڙي ٻئي وڻ آڏو بيھي اُتان فائر ڪرڻ لڳو، وري ڪجھ مفاصلي تان بيھي اتان فائر ڪرڻ لڳو، تان جو ملٽريءَ وارن ته ائين ئي سمجھيو ته ڪو وڻ وڻ ۾ حُر آھي. ان ڪري لاچار ھنن به ٽولا ٽولا ٺاھي جدا طرفن ڏي وڌڻ شروع ڪيو. سومار ڏسي ورتو، ته ھڪڙي ٽولي جي پُٺ ۾ ھڪڙو نوجوان آھي، جنھن جي ھٿ ۾ ننڍي مشين گن آھي. ھن نھايت آھستگيءَ سان وڌي اُن جوان کي ڪشِي جا سنڌي ڪُھاڙي، ته پوري رڙ به ڪانه نڪتيس ۽ ڪري پيو. ھيءُ ڦڙتيءَ سان سندس مشين گن ۽ پٽو ۽ گولين جي ڳوٿري کسي، وري به وڻن پٺيان ڀڄي ويو ۽ جيئن ئي ھن جوان جا واھرو پوئتي موٽيا، ته ھن انھن تي به رائفل جي ٺڪا ٺوڪي لڳائي ڏني ۽ پوءِ مخفي پيچري مان ڀڄندو وڃي پنھنجي دستي وٽ پھتو. ۽ اڳتي ھلي سندس سردار کي اھا مشين گن گولين سميت تحفو ڪري ڏنائين.
سومار ته پنھنجي ٺڪاڻي ڏانھن ھليو ويو، پر ملٽريءَ وارن ڪيترو ئي وقت پئي چؤطرف فائر ڪيا ۽ ۽ ھي انھن جا ٺڪاءَ ٻڌي کلندا پئي رھيا!
مگر انھن سپاھين ۾ ھڪڙو فرنٽيئر جو پٺاڻ ھو، تنھن محسوس ڪري ورتو ته ھيءُ سمورو ڪارنامو ھڪ ئي شخص جو آھي؛ سو مٿس ڪو اھڙو اثر پيو، جو پنھنجن ھمراھن کان لڪي نڪتو ۽ ٽوھ وٺندو وٺندو وڃي انھيءَ پيچري تي پھتو. پوءِ انھن کي جاچيندو وڌندو وڃي حُرن کي ويجھو ٿيو. جڏھن سندن چڻ ڀڻ ٻڌڻ ۾ آيس، تڏھن آواز ڏنائين ته، ”آءٌ انگريزي ملٽريءَ جو فرد آھيان ۽ اوھان جي پناھ ۾ اچڻ گھران ٿو؛ مھرباني ڪري مون تي ڪو حملو نه ڪجو.“ ائين چئي ھٿ اُڀا ڪري آواز ڏيندو، ھنن ڏي وڌيو. ھمراھ به خبردار ٿي بيٺا، ته متان ڪو ڌوڪو ھجي؛ پر جڏھن ھو وٽن پھتو، تڏھن چوڻ لڳو ته، ”اوھان جي اڄوڪي ھمت کي ڏسي آءٌ ته سنڌين جي بھادريءَ تان فدا ٿي ويو آھيان. درحقيقت آءٌ ته ھونئن به انگريزي ملٽريءَ جي ظلمن ۽ قھرن سبب بيزار ھوس، پر اڄ پڪو پھ ڪيو اٿم، ته باقي عمر اوھان جي ئي رفاقت ۾ گذاريندس، اوھان ۽ اسان وچ ۾ خدا پاڪ ضامن آھي!“
ھمراھن کي اگرچ جاسوسن جو ڇرڪ ھو، ان ڪري سندس مخفي جاچ رکندا ٿي رھيا، پر ھن شخص ڪيترن ئي معرڪن ۾ اھڙو ته رفاقت جو حق ادا ڪيو، جو سڀئي واھ واھ ڪندا رھيا. ھو آخرڪار ھڪ معرڪي ۾ شھيد ٿي ويو.، ۽ سندس وصيت مطابق حُرن سندس سامان سندس پَتي تي موڪلي ڏنو.

ھڪ دفعي صرف پنجن حُرن ٽنڊي آدم جي ھڪ ڪاٽن فيڪٽريءَ تي حملي ڪرڻ جو پروگرام بڻايو. اتفاق سان ڪنھن غدار وڃي ملٽريءَ کي خبر ڏني، پر ملٽريءَ وارن کي ويساھ نه آيو، ته ڪو ھيڏي ساري شھر ۾ ھيڏيءَ ساريءَ فيڪٽريءَ تي ڪي پنج ڄڻا حملو ڪندا. ضرور ھنن جي پُٺ تي ٻيا به گھڻا ھوندا؛ سي ٻه اڍائي سؤ سپاھي مٿن ڪاھي ويا. ھاڻي ھڪ طرف پنج ڄٽ ۽ ٻئي طرف ھي ٻه اڍائي سؤ تربيت يافته ۽ تجربيڪار! پر نتيجو.......؟ نتيجو اھو، جو چاليھارو ماڻھو مارائڻ بعد ھو ڪنھن ڌوڪي سان ھنن پنجن ڄڻن کي گرفتار ڪري آيا، يعني منجھانئن ھڪڙو به ڪونه ماريائون!
جڏھن ھيءَ خبر حيدرآباد ۾ پھتي، تڏھن ڪي پڄت وارا ماڻھو صرف ھنن مٿيرن جي ديدار ڪرڻ لاءِ وڏيءَ ڪوشش ۽ خرچ سان سينٽرل جيل ويا. جڏھن ھنن کي ڏٺائون، ته وات ڦاٽي وين.... ڇوته ھنن ۾ ٻه ڄڻا يعني مير دوست نظاماڻي ۽ علي شير خاصخيلي ته صرف 16_ 17 ورھين جا نوجوان ھئا.... ۽ گھڻي ۾ گھڻا ملٽريءَ وارا انھن ٻن نوجوانن ئي ماريا ھئا، پر کين لھس به ڪانه آئي ھئي. انگريزي ملٽريءَ وارن شرم کي پرچائڻ لاءِ ظاھر ته ائين ڪيو، ته حر تمام گھڻا ھئا، جن مان ڪافي مارياسون ۽ ڪافي ڦٽياسون؛ پوءِ ٻيا ته پنھنجن لاشن ۽ ڦٽيلن کي کڻي ڀڄي ويا، پر پنج جانباز اسان به جيئرا پڪڙي وڌا ۽ اسان جا صرف چاليھارو جوان ضايع ٿيا!.....
۽ اُھي ھيون فيل مست انگريز جون بھادر فوجون، جن بابت سندن ءر جي ڀيدي سابق ليفٽيننٽ وليداد خان گوله انداز رسالي مھراڻ 58-02-01 ۾ لکي ٿو ته ’ھڪ ليفٽيننٽ ائبرٽني سان ته اھڙو حال ھو، جو حُرن جو تصور ايندو ھئس ته اوچتو چرين وانگر کڻي ڇرڪ ڀريندو ھو، ۽ ڪمپنيءَ لاءَ چرچي جو باعث بڻجي ويندو ھو!
ھنن واقعن انگريزي ملٽريءَ خواھ پوليس جو رعب شھرن مان به گھٽائي ڇڏيو ۽ شھرن ۾ پناھ وٺندڙ وڏيرا به حُرن سان از خود صلح ڪرڻ لڳا؛ ڪنھن به وڏيري کي ڳاڙھين ڪُنڊن وارو لفافو پھتو ناھي، ته رقم نڪتي ناھي!
۽ ٻئي طرف وري ملٽريءَ جو انگ به ايترو وڌايو ويو، جو اندازو آھي ته ان وقت اٽڪل ھڪ لک ملٽري ۽ ايس- پي- آر وڏي ساز سامان ۽ ھوائي جھازن سميت سنڌ ۾ رھندي ھئي، جا جيسلمير، جوڌپور، بھاولپور ۽ قلات تائين به چڪر لڳائيندي ھئي. سندن آفيسر بم ٻڌڻ طور کڻي ڪھڙيون به رپورٽون ڏيندا ھئا، پر خانگي طرح سندن اھائي گفتگو ھوندي ھئي ته شڪر آھي جو ھنن جو نڪي اڳواڻ آھي، نه ڪو کين باقاعدي ٽريننگ ڏيندڙ ۽ نڪي ڌارين حڪومتن سان واسطو اٿن؛ نه ته جيڪر ھي اسان جو سنڌ ۾ وھڻ وِھ ڪري ڇڏين ھا ۽ ”ڪئٽ سنڌ“ تي پورو پورو عمل ڪرائي ڇڏين ھا!

ھاڻي ’گامون گورنر‘ ۽ ’جيجو جرنيل‘ پنھنجو ھيڊ ڪوارٽر اچي حيدرآباد بڻايو؛ ’گورنر صاحب‘ ڪڍيا ڇپيل نوٽيس ۽ تعميل ڪندڙ ٿيو ’جيجو جرنيل‘؛ پوءِ صورتحال اھائي بڻي، جو ٿوري ئي وقت ۾ ’گامون گورنر‘ جي ڍل جي ڇپيل نوٽيس ملڪ ۾ باھ ٻاري ڏني. جنھن به زميندار کي اھو نوٽيس ٿي پھتو ان جا وائيسر ئي خطا ٿِي ٿي ويا. انگريزي سي. آءِ. ڊي ويھن ننھن جا زور لڳائي بيھي رھي، ته اھي نوٽيس ڪھڙيءَ پريس ۾ ٿا ڇَپجن. پر ڪوبه پتو پئجي ڪونه سگھيو؛ ڀلا پتو پوي ڪٿان، جو ان وقت خود انگلينڊ مان ئي ھڪڙيون اھڙيون پورٽيبل پريسون تيار ٿي، وڪري لاءِ ڪراچيءَ ۾ اچي ويون، جي ضروري سامان ۽ ٽائيپ سميت، ھڪ معمولي سوٽ ڪيس جيڏي باڪس ۾ بند ٿيل، صرف ھڪ سؤ روپين ۾ ملڻ شروع ٿي ويون ھيون.
خوش قسمتيءَ سان گامونءَ وارو دوست ڪليڪٽر حيدرآباد ۾ ڪنھن وڏي عھدي تي اچي ويو ۽ گامون به اچي وٽس پٽيوالو ٿيو. ھاڻي ڀلا خود ڪليڪٽر جي گريڊ واري آفيسر جي ئي پٽيوالي جي ڪوارٽر ۾ پيئي اھڙي پريس نوٽيس ڇپي، سا سي. آئي ڊي ڪٿان ٿي ڳولي سگھي! ھن ميرپور ۽ نواب شاھ جي پريسن جي تلاشيءَ سان ته حد ڪري ڇڏي ۽ حيدرآباد جي پريسن تي به چڱي چوڪسي رکيائين، پر اتي ھجي ڪو ڪم ته لڀي به سگھي، تنھن ڪري ھڻي ڇڏيائين اھو گشو ته اھي نوٽيس ٻاھران ٿا ڇپجي اچن.
ھن پروگرام ھيٺ ڪيترائي زميندار ته ٻِسريون ڍلون ڀرڻ لڳا، ۽ تپيدارن تي ڦر جو سٽڪو لڳو. سو ڪي چالاڪ تپيدار ته ماڳھين پاڻ ئي ڍلون ھضم ڪري ڦر جون رپورٽون ڪرڻ لڳا. انھي تي انگريز سرڪار حُڪم ڪڍيو ته مارشل لا ايراضيءَ ۾ ڪوبه تپيدار ڍلون اڳاڙڻ نه وڃي، بلڪ زميندار پاڻ ئي اچي تعلقه آفيس ۾ ڍلون پيارين. نتيجي طور ڪيترائي زميندار ته واٽ ۾ ڦرجڻ لڳا ۽ ڪن وري تپيدارن سان سازباز ڪري بقايائون رھائي ڇڏيون، جن مان اڪثر پوءِ ڪڏھن به وصول ڪونه ٿيون ۽ اڃا تائين اھي ڪروڙن جون بقايائون ڪاڳرن ۾ ھلنديون اچن!
ٻئي طرف ننڍا ننڍا ٿاڻا ڦرجڻ لڳا، مقابلو ڪندڙ پوليس مارجڻ لڳي، بلڪ ڪن ٿاڻن کي باھيون به لڳيون ته اڪثر ننڍا ٿاڻا يا آئوٽ پوسٽون بند ڪيون ويون، جنھن ڪري بدامني ھيڪاري وڌي ويئي ۽ اڪثر زميندار لڏيندا شھرن ۾ وھندا ويا. انھي وقت کان ڪجھ اڳڀرو جو سرد بازاريءَ سبب شھر ۾ اڪثر جاين ۽ دڪانن تي ”ٽوليٽ“ جا بورڊ لڳا پيا ھئا، سي بورڊ ته الائجي ڪيڏانھن ويا، پر مسواڙون اھڙيون گران ٿي ويون، جو سرڪار کي لاچار شھرن لاءِ ”رينٽ ڪنٽرول ائڪٽ“ چالو ڪرڻو پيو ۽ انھي ڪري وري پڳڙين جو رواج شروع ٿي ويو.
ھيءَ صورتحال ڏسي ڪن صوبيدارن، انسپيڪٽرن ۽ ڪمانين کي ڪُڏڪاري کنيو، سي شھپرن کي وٽ ڏيئي، بھادري ڏيکارڻ ۽ ترقي حاصل ڪرڻ لاءِ حُرن کي گاريون ڏيندا مقابلن لاءِ نڪتا. ھنن مان ھڪ نوجوان صوبيدار مسٽر صاحبڏنو خان، ساڪن محله الھداد چنڊ، حيدرآباد سنڌ به ھو، جنھن جي شاديءَ کي اڃا ٽي مھينا مس گذريا ھئا. ھن حُرن کي تڪليف ڏيڻ ۾ اھڙيون پھلوانيون ڏيکاريون جو تُرت سندس نالو انسپيڪٽريءَ لاءِ رٿيو ويو ۽ ھڪ طرف ته اُھي ڪاغذ به حيدرآباد جي افيس ۾ پھتا، ھن مردانه حسن جي مجموعي جي لاش پھچڻ تي الھداد چنڊ جي زمين ڄڻ ته ڪاري ٿي ويئي ھئي.

ھڪ انسپيڪٽر جناب سيد محسن شاھ کيس ”بيوقوف“ سڏيندي، مُڇن کي وٽ ڏيندي چيو، ”انھن حُرڙن رڳو الڙ ڇوڪرا ماري ڏٺا آھن، اٽڪائين نه ڪنھن اسان پاري مرد سان ھٿ، ته خبر پوين!“
”انشاءَالله تعاليٰ“ مريد خان مھڪاڻيءَ به ساڳيءَ طرح شھپرن کي ھٿ ھڻندي چيو.
ان وقت اوچتو تقاوي ڏيڻ لاءِ کپري ڏي پئسن ڏيڻ جي ضرورت درپيش آئي، ٻه ٽي لک روپين پھچائڻ لاءِ انسپيڪٽر محسن شاھ جو نالو پيش ٿيو. شاھ صاحب ھن ڊيوٽي ادا ڪرڻ لاءِ خوشيءَ سان تيار ٿيو. ٺيڪ ڏھين وڳي کپري واري لاري ميرپور خاص کان اسٽارٽ ٿي. دستور موجب انسپيڪٽر صاحب ڊرائيور سان گڏ ويٺو. کيس پستول ٻڌل ھو، چار پوليس وارا رائفلن سان پوئين خاني ۾ پئسن سان گڏ ويٺل ھئا. انسپيڪٽر صاحب اعليٰ درجي جي خوشبودار سگريٽن جا سوٽا لڳائي زنانيءَ ڪئبن کي معطر ڪندي کنگھڪارون ڪري شھپرن کي وَٽ ڏيندو رھيو. لاري جڏھن حضرت لائق پير اوليا رحمت الله عليه جي قُبي کي قريب پھتي ته اوچتو بيھي رھي. انسپيڪٽر صاحب گرم ٿي ڊرائيور کي گار ڏيندي چيو، ”ڀيڻ ....! ھي ھنڌ ڪو لاري بيھارڻ جھڙو آھي!“
ڊرائيور سامھين کَڏي ڏانھن اشارو ڪيو، پر انھي سان گڏوگڏ ”ڀيڻ.... اھي آھن، جي غريبن کي ناحق گاريون ڏيندا آھن.“ ھڪ ڪڙڪيدار آواز آيو ۽ بجليءَ جي تيزيءَ سان چار جوان وڻن مان نڪتا ” ھٿ اُڀا ڪري ھڪدم سڀ ٻاھر نڪري لائين لڳايو.“ ھنن حُڪم ڏنو.
پوليس وارن بندوقون کڻڻ بدران سڀني کان اڳ پاڻ ئي ھٿ اُڀا ڪيا، پر بھادر انسپيڪٽر صاحب جا حوصلا اھڙا ته خطا ٿيا، جو ھو بي اختيار وٺي ڀڳو، ”ٺڙاڪ“ ۽ ”گھوڙا ڙي ي ي ي “ جا ٻئي آواز گڏوگڏ آيا! انسپيڪٽر جو حشر ڏسي، سڀ زالون مرد ھٿ اُڀا ڪندا، ھيٺ لھي لائين بڻائي بيھي رھيا.
ھڪڙي جوان مٿي وڃي لاريءَ جي تلاشي ورتي، رائفلون ھٿ ڪري پئسن جي پيتي ۽ ٻيو سڀ قيمتي سامان ھيٺ لاٿو ويو، چار زميندار ڍل پيارڻ لاءِ کپري وڃي رھيا ھئا، تن کان سڀ ڍل وصول ڪري کين سانگھڙ سرڪار جون ڇَپايل رسيدون ڏيئي ھدايت ڪئي ويئي ته اڳتي ڍلون سانگھڙ سرڪار کي ڏيندا ڪريو، ۽ ٻين کي به اھڙي ھدايت ڪريو.
مريد خان وڌي ھراسيل عورتن کي چيو، ”مايون، نياڻيون! ڪوبه ڊپ نه ڪريو، اوھان جي وار جو به نالو نه ورتو ويندو.“ پوءِ ڊرائيور ڏي منھن ڪري چيائين، ”اڌ ڪلاڪ کان اڳ لاري چالو ڪيئي، يا لاش کنيئي ته پنھنجو خير نه سمجھج.“
پئسينجرن مان ڪي پلنگي جا مري ٻروچ ھئا، ھڪ تڳوسر جو خاصخيلي ھو، سي اتي ئي لٿا، ٻيا ڏڪندا ڪبندا وري چڙھي ويٺا. ھٿن خالي پوليس وارا انسپيڪٽر صاحب جي لاش وٽ وڃي ويٺا. ھڪڙي ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو، ”ھنن ۾ ٻه ھمراھ ته پلنگيءَ واري مير صاحب جي ڪوٽ جا ويٺل ھئا. ٻئي ٿڦڙ ھڻي چيس، ”چُپ بيوقوف! سِر وڃائڻو اٿئي ڇا؟ توکي اڃا به سمجھ ڪانه ايندي؟ ياد رک، پاڻ کي رپورٽ ۾ ويھ حُر ڄاڻائڻا آھن ۽ اھڙو ڪوبه لفظ نه ڪڍڻو آھي، جنھن مان ڪنھن کي به اھو شڪ پوي ته انھن مان ڪن کي اسين سڃاڻون ٿا.“
ٺيڪ اڌ ڪلاڪ بعد ڊرائيور لاري چالو ڪري، پوئتي ھٽائي، جھنگل کان نڪري اوجھڙ مان وڪڙ ڏياريندو وڃي رستي ۾ وڌي.
مگر محسن شاھ جي قتل کي وري خيرپور جي ڪمانيءَ عرف ناظم، سيد غلام رسول شاھ ”بيوقوفي“ سڏيو ۽ اعلان ڪيو ته ”حرن ۾ ھجي ڪا مڙسي، ته اچي مان جو نالو وٺن.“ انھيءَ اعلان سان گڏ شاھ صاحب سڄيءَ خيرپور رياست ۾ رھندڙ حُرن سان ظلم مچائي ڏنو. ھو انھيءَ حد تائين به وڃي پھتو، جو ڪٿي ڪن سانتيڪن ۽ ھلچل کان پري رھندڙ حُرن جي ڳوٺن تي اوچتا حملا ڪرائي سڀ رھاڪو قيد ڪرائيندو ھو، ته ھٿ آيل مجبور عورتن کي اگھاڙو ڪرائي سندن جلوس به ڪڍائيندو ھو.
ھن پنھنجي ’عقلمنديءَ‘ جو مظاھرو ھن طرح ڪيو، جو سخت پھري ھيٺ رھندو ھو ۽ ھر رات نئين ھَنڌ سمھندو ھو، انھي حد تائين، جو بعضي بعضي ھڪ رات ۾ ٻه ٻه- ٽي ھنڌ بدلائيندو ھو. اھڙين عقلمندين سبب ھو کڳيون ھڻندو ھو، ته ”انھن حُرڙن رڳو ’بيوقوف‘ ڪامورا ماري ڏٺا آھن، ڀلا پھچي ته ڏيکارين اسان پارن عقلمندن وٽ!“
شاھ صاحب جي ھنن اعلانن ۽ ظلمن جوشيلن حُرن کي باھ ڏياري ڇڏي. غازين مان مصري چانگ ۽ حاجي چانگ ڪجھ ساٿين کي ھمراھ ڪري ھن ظالم انسان کي ختم ڪرڻ جو پروگرام بڻايو. ھنن پنھنجي قابل جاسوس ساٿين وسيلي اُھو پتو ڪڍيو، ته ھينئر شاھ صاحب کنھواري بنگلي تي ترسيل آھي. ھنن سندس اھا عقلمندي به ڀانپي ورتي، ته ھو رات جو ته تمام گھڻو چؤڪنو ھوندو ھو، پر ڏينھن جو تمام گھٽ ۽ صبح جو سويل اٿي رات خيريت سان گذرڻ تي خوشيون ڪندو ھو. ان وقت عام طرح سموري پوليس به بي فڪر رھندي ھئي. ان ڪري علي الصبح جيئن شاھ صاحب ننڊ مان اٿي غسل وغيرہ ڪري ڪپڙا بدلائي ناشتي تي ويٺو، تيئن وٺي کڻي حملو ڪيائون. بنگلي تي مشين گنون فٽ ٿيل ھيون، پھريدار ھٿيارن سان ليس ھئا، خود شاھ صاحب وٽ به بھترين ريوالور ۽ اٿاھ گوليون ھيون، پر اھڙي ھيبت ناڪ ھنڌ تي حملو ڪندي به ھي مجاھد نه مُڙيا ۽:
پتنگن پھ ڪيو، مِڙيا مٿي مچ،
پسي لھس نه لِچيا، سڙيا اتي سچ!
۽
اڳيان اڏين وٽ، پوين سر سنڀايا!
وارو قصو ڪري ڏيکاريائون. شاھ کي پڪ ھئي ته ايڏي سخت ترين بندوبست وچان مون تائين ڪوبه نه پھچندو، پر پتو تڏھن پيس، جڏھن بند دروازي تي اچي ڪھاڙين جا وار ٿيا. بھادر شاھ صاحب دروازي جي ٽُنگن مان فائر ڪري رھيو ھو، پر کن ئي نه گذري ته دروازي وڃي ڦھڪو ڪيو!
جيئن ھر ظالم سخت بزدل ٿيندو آھي، تيئن ھاڻي ڪو ھن بھادر شاھ جون ليلڙاٽيون ٻڌي! ”اڙي خدا جو واسطو اٿوَ“ ”اڙي رسول جو ننگ اٿوَ“ ”اڙي امامن جي صدقي مون کي جيئدان ڏيو“ ”اڙي بحرمت سچيءَ سڳوريءَ جي، مون سادات تي رحم ڪريو.“
”بس بس، ھاڻي توتي ضرور ’رحم‘ ڪيو ويندو، توتي ھڪڙي گولي به نه ھلائي ويندي، شڪاري! خبردار! شاھ صاحب تي ڪوبه فائر نه ڪيو وڃي!“ سردار اعلان ڪيو.
ھاڻي شاھ صاحب ڏاڍو خوش ٿيو ۽ پنھنجي عقلمنديءَ تي نازان ٿيڻ لڳو ته ”ڏسو ته ڪيئن نه پاڻ بچائي ويس.“ مگر سردار جو تازو حُڪم ٻڌي بُت ئي سُڪي ويس، ”ھن تي ڪھاڙين جا اھڙا وار ڪريو، جيئن بُت ڳترا ڳترا ٿي وڃيس، ۽ دوزخ جي داروغن کي به اھڙو ھنڌ ھٿ نه اچي، جتي کڻي ڏنڀ ڏينس!“
ڏسندڙن جو بيان آھي، ته ھن حُڪم شاھ جو رتُ ائين کجايو، جو سَوَن وارن وچان ھڪ ٽيپو به نه ڪريو، ھر ڪنھن ھنڌ ڪارو رت ٻڌل ئي ھو!
مجاھد ”ڀيڄ پاڳارا“ چوندا ھليا ويا، البت ھڪڙو سخت زخمي ڪنھن طرح رھجي ويو. آخري نعرا ٻڌي ھن ھڪ سپاھيءَ کان پڇيو، ”ادا ڇا ٿيو؟“ سپاھين ڪوبه جواب ڪونه ڏنو. ھن وري وري پئي پڇيو. آخر ھڪڙي چِڙ مان چيو. ”ھن سادات سڳوري ڳترا ڳترا ڪيوَ، ته به اڃا دل نه ٺري اٿوَ!“
”الحمد الله“ زخميءَ نھايت مُسرت سان چيو ”ڪعبي ڌڻيءَ جو قسم! مراد کي ماڻيوسون!“ ۽ مُرڪندي کِلندي سندس روح پرواز ڪري ويو!
غلام رسول شاھ جي قتل تان جيئن حُرن ۾ خوشيون ٿيون، تيئن سڄيءَ سنڌ جي عوام مسرت جا نعرا بلند ڪيا؛ ڇاڪاڻ ته ھيءُ اھو ظالم ترين انسان ھو، جنھن جي قھرن انسانيت جو به ڪنڌ ھيٺ ڪري ڇڏيو ھو. زالن جي سٿڻن ۾ ٻليون وجھائڻ، مائن کي پُٽن جي روبرو ڪري ساڻن بيعزتيءَ جون ھلتون ڪرائڻ، بلڪ ھنن کي به اگھاڙو ڪرائي مٿن دسڻ، غريب ھارين کي بي انداز مارون ڏيئي سندن ھڏ گُڏ ڀڃڻ، اھي ھن جون ايجادون ھيون. انگريزي انصاف جي ڪتابن ۾ ته ائين ئي لکيل ھو ته:
”ھڪ بي گناھ کي سزا کان بچائڻ خاطر جيڪڏھن ڏھ گناھ گار به ڇُٽي وڃن ته حرج ناھي.“
پر ھن قھار شاھ جي ڪوڊ ۾ ائين ئي لکيل ھو ته، ”ھڪ گناھ گار کي پڪڙڻ خاطر جيڪڏھن ڏھن بي گناھن جا ھڏ گُڏ ڀڃجن ۽ ويھن عزت وارين زالن جي عزت لُٽجي، ته اھا مُڇن مروڙڻ جھڙي ئي ڳالھ آھي،“ انھي ڪري مٿس اھو عوامي نالو ”سيد سپاھي، غضب الاھي“ پئجي ويو، جو اڄ تائين ھر ڪنھن ظالم سيد لاءِ پيو اچاربو آھي.
مگر شاھ صاحب جا اھڙا سمورا ظلم ان مھل ڪڙڪي وڃي خود فريادين جي ڪنڌ تي پوندا ھئا، جنھن مھل جوابدار کيس دل گھريو نذرانو ڏيندو ھو، يا اڳواٽ ئي ”حصو“ پيش ڪري ڇڏيندو ھو، ۽..... اھو ھو انگريزي سامراج جو نظامِ انصاف، جنھن کي ڪيترائي اٻوجھ ڳائيندا وتن ٿا، ۽ جو ھو ورثي ۾ اسان وٽ ڇڏي ويا! اسان قوم جي اٻوجھائي آھي، جا کين اُھا تميز ڪرڻ به نٿي ڏئي، ته پنھنجي حڪومت، کڻي اھا ڪيتري به بُري ھجي- پر سامراجيت (ڌارين جي غلاميءَ) کان بھرحال چڱي آھي- بس- شاھ صاحب جو قتل گويا پوليس جي بھادرين جي خاتمي جو اعلان ھو؛ انھي بعد پوليس حُرن کان ائين ڀڄندي ھئي، جيئن ڪانو ڪَمان کان؛ بلڪ سمجھدارن ته باقاعدہ ساڻن وڃي واسطا ڳنڍيا ۽ حصا پتيون مقرر ڪيون، ھو زميندارن، سيٺين، رشوتي ڪامورن ۽ تپيدارن کي ڦُري ايندا ھئا، تن جو پنجون حصو يا ”خمس“ پوريءَ شرافت سان کين اڳواٽ ئي پھچي ويندو ھو، پوءِ مجال آھي جو ھنن جو ڪو کڻي نالو وٺي، بلڪ ھو ته الٽو سندن معزز مھمان اچي ٿيندا ھئا ۽ ھو ئي کين انگريزي ملٽريءَ وارن کان بچائيندا ھئا ۽ اھا ھر ڪنھن کي خبر آھي ته انھن زمانن ۾ پوليس اھڙي ته سائي ٿي ويئي جو بنگلا، زيور، زمينون ۽ الائجي ڇا ڇا بڻائي ويئي.

زينب اوڀائي ۽ عمر کي صبح جو 8 وڳي ڌاري نيرن ڪرائي رخصت ڪيو ويو ھو. ڪئمپ کان ٻاھر آيا ۽ ٻيءَ ڪئمپ ڏانھن وڃڻ لاءِ واريءَ ۾ بڻيل اُٺن جي پيرن جا نشان ڏِسي ھلڻ لڳا.
ڪئمپ کان ڪافي پرڀرو پھچڻ بعد اوڀايو فڪرمند ٿي چوڻ لڳو ته اھو ته غضب ٿيو، جو صحرائي عقاب گرفتار ٿي ويو. جيڪڏھن ھن جي آزاديءَ لاءِ غازين جو اڌ قربان ٿي وڃي، ته به سستو سودو آھي. پر افسوس جو سردار کي شايد اھا خبر پئجي نه سگھي آھي، نه ته ھو يقين سان ھن جي ڇوٽڪاري لاءِ لشڪر ڪشي ڪري ھا. ھاڻي ته تُرت ئي ھن کي سانگھڙ موڪلي ڇڏيو ويندو، پوءِ ته ڄڻ مڙس ڇُٽو؛ مگر في الحال ھو ھڪ اھڙيءَ جاءِ تي آھي، جتي جيڪڏھن صرف 25 کن جانباز غازي شب خون مارين، ته آسانيءَ سان ھن ۽ ھن جي جانباز ساٿين کي آزادي حاصل ٿي سگھي ٿي. ان ڪري في الحال پاڻ واري مھم کي وساري، ملوڪ جي جلد رھائيءَ لاءِ ڪو تُرت قدم کڻڻو آھي. ائين چئي ھو ڪنڌ ھيٺ ڪري، خيالن ۾ غرق ٿي ويو. ٻه ڪلاڪ کن تائين ھو ائين سوچيندو رھيو ۽ پوءِ چيائين ته؛ ”ٺيڪ آھي، مون مڪمل پروگرام بڻائي ورتو آھي. اڄ رات پوئينءَ ڌاري انشاءَالله شب خون ماربو.“
زينب ھي گفتا ٻڌي حيران ٿي ويئي، ھن ڏانھس نھاري چيو: ”پاڻ ٻه- ٽي ڳائڻا ڀلا ڪھڙو ڇاپو ھڻي سگھون ٿا؟“
اوڀائي کِلي چيو، ”ڌيءُ، ھي سارو علائقو اسان جو پنھنجو آھي. ھينئر اسان کي برق رفتاريءَ سان صرف پندرھن کن ميل، ڏاکڻي رخ ڏانھن سفر ڪرڻو آھي، پوءِ ڏس ته قدرت ڇا تماشو ٿي ڏيکاري! ھو نھايت تيز رفتاريءَ سان پيدل ھلي رھيو ھو ۽ زينب ۽ ڇوڪرو ھن جي پٺيان ڪڏھن ڊوڙندا، ٿاٻڙندا پئي ويا. تان جو اچي ٻه پھر ٿيا، ھاڻي لاچار ھن گرم لُڪ سبب ڪن وڻن ھيٺان آرام ڪيو، شام جو اُٿي وري پنڌ پيا. سمھڻيءَ ڌاري ھڪ اھڙيءَ جاءِ تي پھتا، جتي گھگھ اونداھي ڇانئڻ ڪري ڪوبه پتو نٿي پئجي سگھيو، ته ڪھڙي ماحول ۾ بيٺا آھن. پر اوڀائي ھڪ ڀِٽ جي چوٽيءَ تي چڙھي ٽوھ لڳائي ۽ آخر باھ جي ھڪ ٽمڪي کي جاچي اوڏانھن رخ رکيائون، تان جو اچي اُتي پھتا.
اوڀائي پري کان ئي جانورن جي ٻوليءَ ۾ ھڪ وچتر اشارو ڪيو. جواب ۾ سامھون به اھڙو آواز آيو ۽ تُرت ئي ھو وڏيءَ سنگت وٽ اچي پھتا.
ماني کائي ڇوڪرو ۽ زينب ته سمھي رھيا، پر اوڀايو چند ماڻھن سان گڏجي ھڪ باھ جي اُلاءُ تي وڃي ويٺو. ڪلاڪ کن کان پوءِ ڀِٽ جي ٻاھران، ڪيترن اُٺن جي راڙي جا آواز آيا ۽ ڏسندي ڏسندي ھڪ ٻئي پٺيان ڪيترا ماڻھو اچي ھڪ ٻئي سان گڏجي بيھڻ لڳا، تان جو ڏھين وڳي ڌاري اوڀايو ٽيھن ھٿياربندن ماڻھن جي ساٿ ۾ برق رفتار مھري اُٺن تي سوار ٿي ھليو. انھن جي وڃڻ کان پوءِ چار ھٿيار بند غازي، پھري ڏيڻ لاءِ ڀٽن کان ٻاھر نڪري ھليا ويا ۽ ڪجھ ماڻھو غازين جي ڪاميابيءَ لاءِ نماز، دعا ۾ مشغول ٿي ويا.
اوڀايو ۽ سندس ھمراھ اھڙيءَ ته تيزيءَ سان اٺن کي ڀڄائيندا ھئا جو ٽيھن ميلن جو مفاصلو چند ڪلاڪن ۾ طئي ڪري ڪئمپ کان ھڪ ميل جي مفاصلي تي اچي لٿا. اُٺن کي ڀِٽن اندر لڪائي وھاري پاڻ نھايت خبرداريءَ سان ڪئمپ ڏي وڌيا.
فجر ٿيڻ ۾ ڪلاڪ کن مس ھو، ڪئمپ ۾ مڪمل خاموشي ھئي، شايد سڀني کي پڪ ھئي ته ڀلا ھتي اسان کي حُر ڇا ڪندا، سو ٻيا ته آرامي ھئا، پر سڄي رات جاڳڻ بعد پھريدار به جھوٽا کائي رھيا ھئا. اوڀائي ڏھن چونڊ غازين جو دستو ساڻ ڪيو ۽ پيٽ ڀر سِرڪندا انھيءَ ڪُنڊ ڏانھن وڌندا ويا، جنھن ۾ قيدي ھئا ۽ ٻئي طرف ويھن جانبازن کي وٺي سندن سالار ڪئمپ جي دروازي ڏي ويو.
دروازي تي پھچي انھن غازين اوچتو کڻي ٻن جھوٽا کائيندڙ پھريدارن تي حملو ڪيو ۽ ھو اُف ڪرڻ کان سواءِ ئي ٻڌجي پيا. ڪجھ دير ترسي ھنن سيٽي وڄائي ۽ دروازي طرف ھوائي فائر ڪيائون، ھاڻي ملٽريءَ وارن ۾ ھلچل مچي ويئي ۽ سڀ دروازي ڏانھن ڊوڙڻ لڳا. ھيءُ ڏسي سردار ۽ سندس ھمراھن اھڙي طرز سان فائر ڪندي ڀڄڻ شروع ڪيو، جو ملٽريءَ وارن سمجھيو ته ڪن تمام گھڻن حُرن حملو ڪيو آھي، سو بي اختيار ٿي ھنن پٺيان ڪاھي پيا، جو اوڀائي وارن کي وجھ اچي ويو، جي تارن ڪپڻ وارن اوزارن سان تارون ڪپي وڃي قيدين وٽ پھتا. ھنن کي آزاد ڪرائي سڀ پيٽ ڀر سِرڪندا ڀِٽن ڏي ھليا.
جڏھن سردار ۽ سندس ساٿي ملٽريءَ وارن کي ڳپل پنڌ پري ڪڍي ويا، ۽ اندازو ڪيائون ته ھاڻي اوڀايو قيدين سميت به پري نڪري ويو ھوندو، تڏھن ھو به فائر بند ڪري گوھيون کائي ڀِٽن ۾ گُم ٿي ويا ۽ ملٽريءَ وارا ”حُرن کي ڀڄائڻ جي فتح“ حاصل ڪري واپس وريا، پر ڪئمپ ۾ ياحسين متل ڏٺائون، جو ھھڙا قيمتي قيدي گُم ٿي چڪا ھئا. ڪجھ سپاھي انھن پٺيان به ويل ھئا، مگر ڪجھ وقت بعد اھي به ڦلھا منھن کڻي ڪي ھمراھ مارائي، ڪي ڦَٽائي اچي واپس پھتا، ڇوته صحرائي عُقاب ھن علائقي جي وِک وِک مان اھڙو ته واقف ھو جو گوھيون ڏيئي کانئن نڪري چڪو ھو.
اٺين بجي جي مھل ھئي، جڏھن سڀ جانباز صحرائي عُقاب ۽ ٻين قيدين سميت واپس ڪئمپ ۾ پھتا، ملٽريءَ وارن جي فائرن سبب ڪن کي ھلڪا ڌَڪ به لڳل ھئا، جن پَٽڪن سان پنھنجن زخمن کي ٻَڌو ھو ۽ ھاڻي پڙاءُ واري حڪيم صاحب سندن باقاعده تيمارداري شروع ڪئي.
عين ان وقت پڙاءَ جو سردار اتي آيو ۽ چيائين ته جلدي ڪريو، اچو ۽ اُٺن تي سوار ٿيو، ھتي ترسڻ ٺيڪ ڪونھي. ممڪن آھي ته ملٽريءَ وارا اُٺن جو پيرو کڻي ھتي پھچي وڃن، جو انھن سان گڏ تر جا ھاتڪ پيري به آھن. ان بعد تڙ تڪڙ ۾ سامان ۽ ھٿيار ھٿن ۾ کڻي ھو سڀيئي ڀِٽ جي ٻاھران ويٺل اُٺن تي سوار ٿي سردار جي اُٺ پٺيان ھلڻ لڳا. ھاڻ اُٺ، بيابان جا جھاز، ھلي ڪونه رھيا ھئا، مگر ڄڻ ته واريءَ مٿان تَري اڏامي رھيا ھئا. ھو پنھنجن مالڪن جي ھڪلن ۽ ھمتائڻ ڪري ھوا سان ڳالھيون ڪري رھيا ھئا.
ھاڻي سج به اچي ڪاپار مٿان پھتو ھو، سڀ جانباز انھن پھاڙن جي وچ ۾ بلڪل اونھو ھڪ اھڙي ھنڌ تي اچي پھتا، جتي صانع قدرت جو عظيم الشان شاھڪار ڏسڻ ۾ آيو. ھڪ سوڙھي لَڪ مان ٻاھر نڪرندي ئي کين ھڪ اھڙي ڪشادي وادي ڏسڻ ۾ آئي، جنھن جي چؤطرف پھاڙيون ھيون ۽ ھڪ طرف وڻڪار، ساوڪ ۽ پاڻيءَ جو وڏو ۽ ويڪرو چشمو ھو، جنھن مان پاڻي ٻاھر نڪري ھڪ واھيءَ ۾ پئي پيو ۽ وڻن ۾ ساوڪ وغيرہ کي پئي سيراب ڪيائين.
شام ڌاري طعام تيار ٿيو ۽ سڀني کاڌو. رات جو سڀني اتي ئي سمھي ٿَڪ ڀڳو. صبح جو سردار ٻن- ٻن برق رفتار سوارن کي چؤطرف خبرون آڻڻ لاءِ موڪليو، ته ھو جاچ رکي اچن.
صبح جو ناشتي پاڻيءَ کان پوءِ سردار ۽ صحرائي عُقاب گڏجي اوڀائي ۽ زينب جي مھم بابت ڳالھيون ٻولھيون ڪيون، آخر رايو ڏنائون ته في الحال ان طرف يعني صحرا واري علائقي ڏانھن وڃڻ مناسب نه آھي.

اوڀائي ساري حقيقت سردار ۽ جيئندي کي ڪري ٻڌائي، ته ھو سندن ھن ڪارنامي کان بيحد خوش ٿيا ۽ صحرائي عقاب جي عقل کي داد ڏيندي چيو ته چڱو ٿيو، جو اوھين واپس آيا.

يه کس مست ڪي آني ڪي آرزو ھي،
بپا ساقيا! ساغرِ مشڪبو ھي!

حصو ستون

اڄ حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ وڏي ھلچل مچي ويئي آھي، ڦاسي گھاٽ ۾ پوش پوش ٿي رھي آھي، سڀني ڪمرن جا دروازا پيا کُلن؛ معلوم ٿي ٿيو، ته اڄ ھتي ڪو اھڙو قيدي اچي رھيو آھي، جنھن جي ڪري سمورا قيدي اتان ڪڍي، ڀر واري زناني وارڊ ۾ پيا موڪليا وڃن ۽ زالون وري سکر جيل ڏي؛ ھيڏي ساري وارڊ جي صرف ھڪ ڪمري ۾ انھيءَ کي رھائبو، باقي ٻين ڪمرن ۾ وري سندس حفاظت لاءِ پوليس ۽ ملٽري رھندي.
او ھو! تڏھن ھيءُ ڪو اھڙو ”مرد مٿير“ آھي، جنھن ھڪڙي لاءِ سڄو ڦاسي گھاٽ ٿو رزرو ڪيو وڃي!
جي ھا، اھو اھڙو مرد مٿير ئي ته آھي، جنھن جي پھچڻ ۽ غسل وغيرہ ڪري سفر جو ٿَڪ لاھڻ لاءِ شرط خود حر ڪمشنر مسٽر لئمبرڪ، سندس نائب ڪارگل ۽ ٻين آفيسرن کي وٺي ملاقات لاءِ آيو.
قيدي بلڪل بي پرواھيءَ ۽ اطمينان سان آرام ڪرسيءَ تي دراز ھو. مسٽر لئمبرڪ ويجھو آيو، ته ھن ليٽئي ليٽئي ئي کين سندس وڌايل ھٿ ڏي ھٿ ڊگھاڙيو. ھڪ ديسي چاپلوس آواز ڏنو، ”پير صاحب! ھيءُ مسٽر لئمبرڪ صاحب جن آھن.“
ھن شير مرد جواب ۾ ڏانھنس اھڙين ڪَرڙين نظرن سان نھاريو، جو ھانوَ ئي کاڄي ويس، لرزندو ڏڪندو وڃي پرڀرو ٿي بيٺو.
”مگر پير صاحب! ملاقاتين سان ته اخلاق سان پيش اچبو آھي!“ لئمبرڪ صاحب مشڪندي چيو.
”توھان ملاقاتي نه آھي، ھينئر صرف ھڪ سامراجي پنھنجي ڌوڪي سان قيد ڪرايل باغيءَ سان ملي، مٿس رعب ڄمائڻ لاءِ آيل آھي.“
”تڏھن به آيلن جو احترام ڪبو آھي.“ لئمبرڪ صاحب ھاڻي گنڀير ٿي چيو.
”لئمبرڪ صاحب! ڪنھن سامراجيءَ جو احترام ته بجاءِ خود، پر جيڪڏھن اسان جي دل ۾ ھن لاءِ ذري به عزت پيدا ٿيڻ لڳندي آھي، ته اسان کي پنھنجي صحيح ’حسيني‘ ھجڻ ۾ ئي شڪ پيدا ٿيڻ لڳندو آھي!“
”مگر ھيڏي ساريءَ فوج واري شھنشاھيت سان بغاوت ڪرڻ مان اوھان کي آخر ڇا حاصل ٿيندو؟“ لئمبرڪ ڪجھ ٽوڪ مان چيو.
”اھو، جو اسان جي ڏاڏي حسين عليه السلام کي حاصل ٿيو!“ پير صاحب نھايت اطمينان سان جواب ڏنو.
”يعني يزيد ته موج سان حڪومت ڪندو رھيو، پر امام صاحب، پنھنجي عزيزن سميت نابود ٿي ويو، ائين؟“ لئمبرڪ صاحب ٽوڪ مان چيو.
”جنھن کي توھين ”نابودي“ ٿا چؤ، سا اھڙي ”بقا“ آھي جا قيامت تائين پيئي ھلندي.“ پير صاحب ساڳيءَ طرح سنجيدگيءَ مان چيو. ”يزيد نه صرف اڍائي سالن ۾ ختم ٿيو، پر سندس جوءِ به ٻين جي حوالي ٿي، ۽ پوين مان ڪوبه حڪمران رھي نه سگھيو؛ مگر حسين جي نيڪنامي دائما قائم رھندي.“
”مگر آخر انھيءَ ھلچل مان فائدو ڪھڙو، جنھن مان في الحال ڪجھ به حاصل نه ٿئي؟“
”اھوئي، جو اڳ ٻڌايوسون.“
”مگر انھيءَ کي ڪاميابي ته نه چئبو؟“
”جي، ھا، توھان پارا ڏاھا ضرور ان کي ناڪامي سڏيندا، مگر:

”بسائي ھي وہ دنيا، ايڪ ديوانه محبت ني،
جھان ھر نامرادي مين جمالِ ڪامراني ھي!

”ڇا توھين اھو نٿا ويچاريو، ته پوين لاءِ ڇا ٿا ڇڏي وڃو؟
”لئمبرڪ صاحب! شاعر جو قول آھي ته:
سودا! قمارِ عشق مين خسرو سي ڪوھکن،
بازي اگرچه لي نه سکا، سر تو کو سکا!
ڪس منہ سي اپني آپ کو ڪھتا ھي عشقباز،
اي نابکار تجھ سي تو يه بھي نه ھوسکا!
الحمدالله، اسين پنھنجي پوين لاءِ پنھنجو لقب ”نابڪار“ ڇڏڻ بدران ”ڪوھ ڪن“ ڇڏي وينداسون، جنھن تي ھو ابد تائين فخر ڪندا رھندا. اھو گنج لازوال ھنن لاءِ اربن جي دولت کان به وڌيڪ آھي!“
”مان ته انھي سوال جي جواب ملڻ لاءِ حيران آھيان، ته اوھين ۽ اوھان جا حُر پنھنجيون ھي قيمتي زندگيون، آخر ڇو ٿا وڃايو!“
پير صاحب آرام ڪرسيءَ تي ليٽيل ھو، پر ھيءُ سوال ٻڌڻ شرط سندس چھرو لال ٿي ويو ۽ سڌو ٿي ويھي چيائين، ”اھا ٻي ڳالھ آھي، ته اسين ٿا پنھنجيون زندگيون وڃايون، يا اھي اسان کان ناحق ۽ ظلم سان کسيون ٿيون وڃن ۽ خلق کي اھو ڌوڪو پيو ڏنو وڃي، ته خونريزيءَ جي شروعات اسان کان ٿي آھي؛ مگر اوھين اھو سوال انگلينڊ جي ڳڀروئن کان ڇونه ٿا پڇو، جن رڳو ناروي جي ڪناري تي پھچڻ لاءِ ھزارن جي تعداد ۾ سمنڊ ۾ ٽَپ ڏنا؟“
”اھو سوال انھن لکن جوانمردن کان نٿا پڇو، جي اڄ جرمنيءَ جي آڳ جو اينڌن پيا بڻجن؟
”اھو سوال انھن انگريز مائن کان نٿا پڇو، جي پنھنجن ڪونڌرن کي ڪڇن مان ڪڍيو پيون عزرائيل ڏي اُماڻين؟“
لئمبرڪ وسامجي ويو. ھن جي سموري شوخي ختم ٿي ويئي، ھن ڪجھ نماڻائيءَ سان چيو، ”مگر پير صاحب، اتي ته قوم جي آزاديءَ جي کسجڻ جو ڊپ آھي نه؟ ھٽلر جو ته صاف اعلان آھي، ته ھو انگلينڊ جي سرزمين تي قبضو ڪري پوءِ دم پٽيندو!“
”پوءِ ڇا ٿيو؟ اوھان جي سڄي سڄڻ مسٽر گانڌيءَ جي مشوري موجب کڻي کيس قبضو ڪرڻ ڏيو، اخلاقي فتح ته اوھان جي ٿيندي نه؟“ پير صاحب سنجيدگيءَ سان چيو.
ھيءُ لفظ ٻڌي، لئمبرڪ صاحب جو به منھن لال ٿي ويو ۽ چيائين، ”اسين پنھنجو ٻچو ٻچو ڪَٽائينداسون، مگر پنھنجي زندگيءَ ۾ ھنن کي اسان جي مقدس وطن جي ھڪ انچ تي به قبضو ڪرڻ نه ڏينداسون!“
”۽ اسين پنھنجي مقدس وطن جي سڄيءَ سرزمين تي اوھان ستن سمنڊن تان نازل ٿيل سامراجين جو قبضو خوشيءَ سان سدائين برداشت ڪندا پيا رھون، ائين نه؟“ پير صاحب به ساڳئي جوش مان چيو. ”صاحب بھادر! اسين انھي بھادر ۽ محب وطن رسولؐ جا اُمتي آھيون، جنھنجو قول آھي ته:
”جيڪڏھن پڄي سگھي ته برائيءَ کي طاقت سان دفع ڪجي، پر ايتري طاقت نه ھجي، ته زبان سان ڪوشش ڪجي، جي اھا به ھمت نه ھجي، ته دل ۾ ته اُن کي بُرو سمجھجي.
پر جيڪو دل ۾ به کيس بُرو نٿو سمجھي، ان جي دل ۾ رائيءَ برابر به ايمان ناھي!“
ھاڻي لئمبرڪ ڳالھ ڦيرائڻ لاءِ چيو، ”ڀلا اوڳان جو اڳ ۾ چيو ته اسين پنھنجيون قيمتي زندگيون رائيگان نٿا وڃايون، پر اسان کان زوريءَ ٿيون کسجن، جي ائين ھو ته اوھان ھيءُ ٻائيتال ڇو شروع ڪرايو؟“
پير صاحب نھايت تيز نظر سان نھاري چيو، ”اسان شروع ڪرايو، يا اوھان شروع ڪيو؟“
”اسان ڪيئن شروع ڪيو؟ اسان ته صرف اوھان کي قانون جي ڀڃڪڙيءَ سبب نظربند ڪيو، پوءِ اوھان جي ھمراھن ئي لاھور ميل ڪيرائي مارشل لا لڳرائي.“
”لاھور ميل اسان جي ھمراھن ڪيرايو، يا ڪيئن ڪريو، سا ٻي ڳالھ آھي؛ پر ٻڌايو ته مان ڪھڙي قانون جي ڀڃڪڙي ڪئي، جنھن تان اوھان مان کي ڪِن ڌوڪيبازن جي مدد سان گرفتار ڪيو؟“
”اوھان کي ڪراچي ڇڏڻ جي منع ڪانه ھئي؟“
”ڪڏھن؟ ڪھڙيءَ تاريخ، ڪھڙي نبمر سان اُھو حُڪم نڪتو؟“
لئمبرڪ صاحب ھن سوال جي جواب ۾ وسو ٿي چيو، ”اوھان کي سر غلام حسين زباني منع نه ڪئي ھئي؟“
”اوھان جي زباني منع به ٿي قانون حُڪم؟ انھي زباني منع سبب مان کي گرفتار ڪري سنڌ کان ٻاھر موڪلڻ ڪھڙي قانون ۾ جائز ھو؟ وري مان کي ته گرفتار به نه ڪيو ويو، صرف چيو ويو ھو ته گورنر صاحب اوھان کي گھرايو آھي، ڇا اھا ڌوڪيبازي به قانوناً جائز ھئي؟“
لئمبرڪ پريشان ٿي چيو، ”خير، اسان ته کڻي فساد کان بچڻ خاطر انھي بھاني سان اوھان کي عزت سان نظربند ڪري ٻاھر موڪليو، مگر انھي ڪري اوھان جي غازين کي صرف نھچلداس ۽ خانبھادر الله بخش وغيرہ کي مارڻ خاطر لاھور ميل ڪيرائي ھزارين خلق کي برباد ڪرڻ مناسب ھو؟“
’جناب لئمبرڪ صاحب!‘ پير صاحب نھايت گنڀير ٿي چيو، ”اھا غلط پروپيگنڊا اوھين اخبارن ۾ ته ڀل پيا ڪريو، پر ڇا، اوھين سمجھو ٿا ته اوھان جي اسان کي نظربند ڪرڻ سبب اسان کي اھا خبر ئي ڪانه آھي، ته ويچارن حُرن لاھور ميل ڪيرائڻ جو پروگرام ھرگز نه بڻايو ھو.“
لئمبرڪ ھاڻي ھڪ عجيب نظر سان نھاري چيو، ”ڇا حُرن لائين نه ڪَٽي ھئي؟“
”بيشڪ ڪَٽي ھئي، پر ڇا، اُھا لاھور ميل ڪيرائڻ لاءِ ڪٽي ويئي ھئي؟“
”پ پ پوءِ ڇـ ڇـ ڇالاءِ ڪَٽي ويئي ھئي؟“ لئمبرڪ ھٻڪندي چيو.
لئمبرڪ جون سموريون شوخيون ته ختم ٿي ويون، پر ھيترن ماڻھن جي روبرو جيڪا ھيءَ وار جي کَل لھي رھي ھئي، سا به کيس پسند نه ھئي، اُن ڪري ڳالھ ڦيرائڻ خاطر چيائين، ”پير صاحب! اسان کي اوھان جي حُب الوطنيءَ واري جذبي جو قدر آھي، مگر ڏسو نه، جڏھن اسان پاڻ جنگ بند ٿيڻ بعد اوھان کي آزادي ڏيڻ جا اعلان ڪيا آھن، تڏھن اوھين ڇو ٿا ناحق ھيءَ جدوجھد ڪريو؟“
”اعلان؟ اوھان جا اعلان؟“ پير صاحب نفرت مان نھاريندي چيو، ”اوھان جا اُھي اعلان ته راڻيءَ وڪٽوريا کان وٺي ٿيندا اچن، پر ڪڏھن انھن تي قائم به رھيا آھيو؟ اھڙا ”سوراج“ جا اعلان ته اوھان اڳينءَ جنگ وقت به ڪيا ھئا، جن کان ڀنڀلجي نه صرف اسان جي ھندو مسلم اڳواڻن به اڳينءَ جنگ ۾ مددون ڪيون، بلڪ اسان جي بزرگن به ڪيتروئي بارود، چندو ڏنو ۽ پنھنجا غازي به ڀرتي ڪرايا. پوءِ جنگ بند ٿيڻ بعد اوھان ته اھو سوارج ڏنو، جنھن سان امرتسر جو جليانواله باغ ۽ پشاور جي قصه خواني بازار به رنڱجي ويئي، لکن ھندو مسلمانن کي جيل ۾ وڌوَ، ھٿرادو فسادن وسيلي ھزارين بي گناھ ماريوَ، اھوئي ھو اوھان جو سوارج؟“
”مگر ھينئر ته نه فقط اسان، بلڪ سڀني اتحادين گڏجي ’ائٽلانٽڪ چارٽر‘ پاس ڪيو آھي، جنھن موجب خودبخود اوھان کي آزادي ملندي نه؟“
’چارٽر‘ پير صاحب نھايت نفرت مان چيو، ”ھونھ! وڏا اعتبار جوڳا ٿيا اوھان جا اُھي چارٽر ۽ عھدناما! اوھين انھي ميڪاوليءَ جا پيرو آھيو نه، جنھن ’بادشاھ‘ نالي ڪتاب ۾ ھدايتون ڏنيون آھن، ته بادشاھ کي ھر ضرورت وقت پنھنجا عھدناما بيڌڙڪ ڦٽائڻ گھرجن! ڇا اڳينءَ جنگ ۾ اوھان عربن سان حڪومت خود اختياريءَ ڏيڻ جا عھدناما ڪري غريب تُرڪن کي ھنن ھٿان مارايو ھو؟ پوءِ ڪٿي آھي اھو عھدنامن وارو شريف صاحب ۽ ڪٿي آھن اھي عھدناما؟ ڇا اھا حقيقت ناھي ته اوھان ساڳين علائقن لاءِ ھڪڙي ئي وقت ۾ ٽي ٽي عھدناما ڪيا ھئا؟“
”مگر پير صاحب! ڏسو نه، ھھڙن ملڪن لاءِ ھي خونريزيءَ وارا طريقا ڪنھن به حالت ۾ مفيد ناھن، ھنن لاءِ ته مھاتما گانڌيءَ جھڙن بزرگن جو رٿيل ستياگرھ وارو پروگرام ئي صحيح تسليم ڪيو ويو آھي، ڇونه اوھين به پنھنجي حُرن کي ھدايتون ڪريو، ته سمورا اچي پيش پون.“
”اسان ھدايتون ڪريون يا نه ڪريون، مگر ھيءُ ته ٻڌايو، ته اوھان ڀلا مھاتما واريءَ ڌُر جي انھيءَ پروگرام کي به ڇونه برداشت ڪيو؟ انھي جي تحريڪ جا سڀ اڳواڻ ڇو وڃي احمد نگر جھڙن قلعن ۾ قابو ڪيا اٿوَ؟“
”اھو ته ستياگرھ جو ڏاج آھي، انھي جي ئي وسيلي ته نيٺ ملڪ آزاد ٿي کين ملندو.“
پير صاحب گنڀير ٿي جواب ڏنو: ”صاحب بھادر، اھو غلط آھي، ته انھن ستيا گرھي طريقن سان ئي اوھين اسان جي ملڪ کي آزادي ڏيندا، ھڪ ھزار ھرڻ جيڪڏھن شينھن وٽ ڌرڻو ماري وھندا، ته شينھن جي ظلمن کان نجات ڪونه پائيندا، البت، اھي ھڪ ھزار ئي ھڪ- ھڪ ڀتر اڇلائيندا، ته ممڪن آھي ته ھن جون اکيون نڪري پون ..... مگر ھان، شينھن ته انھي ۾ ضرور خوش رھندو، ته اھي ھرڻ ڀتر اڇلائڻ بدران وٽس ڌرڻو مارين، ۽ پوءِ ھو رحمدليءَ سان کين اُھو ”سوراج“ بخشي، ته روزانو ٽي ھرڻ پنھنجي خوشيءَ سان پھچايا وڃن، پوءِ ٻيا ڀَل پيا مؤجون ڪن. يا وڌيڪ متارا ٿي کائڻ لاءِ لذيذ ٿيندا وڃن. سو اِھو ته ظاھر آھي، ته اوھين وڃڻ وقت حڪومت انھن ستياگرھين کي ئي بخشي ويندا، ھو ڀَل کڳيون ھڻن، ته مُلڪ اسان آزاد ڪرايو، پر اھو درحقيقت انقلابين جي ڊپ کان ئي آزاد ٿيل ھوندو.“
”خير ڪيئن به ھجي، اھي ته لٿي پٿي مُلڪ ھٿ ڪري ويندا، مگر اوھان وارن انقلابين کي آخر ڇا ھٿ ايندو؟“
”اھي وچ واري ڪجھ عرصي لاءِ اوھان جو بخشيل مُلڪ ضرور ھٿ ڪندا، پر آخرڪار ملڪ جي حڪومت تي قبضو وري به انھن انقلابين جو ٿيندو، جي مُلڪ جا سچا خيرخواھ ۽ محب ھوندا.“
”ڇا اُھي وري به ڪا خونريز ھلچل شروع ڪندا؟“
”جيءُ نه، اھڙيون ھلچلون سامراجين لاءِ ھونديون آھن، نه پنھنجن لاءِ؛ پنھنجن کان ته ووٽن وسيلي ئي واڳون ھٿ ڪبيون آھن.“
”ووٽن وسيلي؟“ لئمبرڪ ڪجھ حيرانيءَ مان چيو، ”ڇا عوام پنھنجي طاقتور حڪمرانن کي ڇڏي اھڙن انقلابين کي ووٽ ڏيندا، جن وٽ ڪجھ به نه ھوندو؟“
”انھن وٽ عوام جي خيرخواھيءَ جي لازوال دولت ھوندي.“
”انھن وٽ ’عوام جي خيرخواھيءَ‘ جي لازوال دولت ھوندي. اھي ’نقلي حڪمران‘ کين رڳو ڏٽا پيا ڏيندا، پر سندن حالت بلڪل نه سڌاريندا، ان ڪري نيٺ عوام کانئن بيزار ٿي ووٽ پنھنجن حقيقي نمائندن کي ڏيندا. والعاقبة للمتقين.“
”خير، اوھان جي مرضي، مان ته سمجھان ٿو ته حُر خواھ ٻيا انقلابي مفت ۾ پيا جانيون ڏين!“
پير صاحب کِلي چيو، ”لئمبرڪ صاحب! انقلابين جي اسان کي خبر ڪانھي، حُر پاڻ ٿا جانيون ڏين، يا کانئن اھي ظلم ۽ ستم سان کسيون پيون وڃن، سا ٻي ڳالھ آھي، پر آزادي ڪڏھن به خيرات ۾ ڪانه ملندي آھي.“
ڪڏھن ڪانه سُئي، ته ڪا سگھي گڏي سڄڻين!
”آزادي نڪا اوھان رومين کان کِلندي ڪُڏندي ھٿ ڪئي ھئي، نڪي آمريڪا وارن اوھان کان به منٿن ميڙن سان ھٿ ڪئي ھئي، آھي ڪو اھڙو مثال ، ته اوھان خود به ڪنھن کي کِلندي ڪُڏندي دوستيءَ ۾ آزادي ڏني ھجي؟
”خود اوھان جي ڀاءُ آئرلينڊ سان اوھان ڪھڙا ڀال ڀَلايا؟ انھي سان اوھان ڪھڙو شرافت جو ورتاءُ ڪيو، جو اڄ اسان وٽ شرافت جا سنيھا کڻي آيا آھيو؟ ماٺ ڪري وڃي پنھنجو ڪم ڪريو ۽ اسان لاءِ جيڪو ’ڪورٽ‘ جو ’ناٽڪ‘ بڻائڻو اٿوَ سو بڻائي پورو ڪيو، ھنن تِرن مان تيل ڪونه نڪرندو:
ٿي تنين سان ڏيٺ، موٽڻ جنين ميھڻو!“
لئمبرڪ صاحب ھاڻي بنا ڪجھ ڪُڇڻ جي اُٿي کڙو ٿيو.

اڃا پرھ ئي ڪانه ڦٽي ھئي، ته حيدرآباد سول اسپتال جي سول سرجن کي نوڪر اچي جاڳايو، سول سرجن ڀڻ ڀڻ ڪري اُٿيو، ۽ چيائين”ڪمبخت! توکي معلوم آھي، ته رات ڪيڏي مھل سُتو آھيان؟“
نوڪر آھستگيءَ سان چيو، ”صاحب! ھڪ وڏو ملٽري آفيسر ڪيترائي زخمي کڻي آيو آھي ۽ انھن مان گھڻن جي حالت نازڪ آھي.“
صاحب ٽَپ ڏيئي اٿيو، ھٿ منھن ڌوئي اسپتال ويو. زخمي لاريءَ مان لاھي آپريشن ٿيٽر وٽ رکيا ويا ھئا، ملٽريءَ وارن ڏي ته صاحب گھڻو خيال ڪونه ڪيو، ڇوته اھي سدائين پيا ايندا ھئا، ۽ ان وقت انگريزي ملٽري ڏانھن ھندو خواہ مسلم عوام کي دلي نفرت به پيدا ٿيل ھئي، پر ھڪ زخميءَ کي ڏسي ھو اچتو بيھي رھيو. ھڪ ارڙھن ورھين جي نھايت خوبصورت نازنين ملٽري لباس ۾ ھئي، جا اگرچه بيھوش ھئي، ڪپڙا رت سان ڀريل ھئس، پر مُنھن تي حُورن جھڙي مُرڪ ھيس، صاحب ملٽري آفيسر ڏي نھاري چيو، ”ھن ويچاريءَ سٻاجھڙيءَ نرس کي ڪنھن ڦَٽيو؟“
”سٻاجھڙي!“ آفيسر ٽھڪ ڏيئي چيو، ”ھن ئي معرڪي ۾ ھن پورا ويھ سپاھي ماريا آھن!“
”ھن؟“ صاحب بي اختيار چيو، ”نه نه، ھيءَ نازڪ بدن نازنين، ڪيئن ماڻھو ماريندي” وري مشڪي چيائين، ”ھن جا خنجرن جھڙا ڀرون، پنبڻين جا تير ۽ تارن جون دوناليون ضرور وار ڪنديون ھونديون!“
آفيسر کِلي چيو، ”صاحب! پاڻ سنڀالجو، ھيءَ ھڪ وڏي خونخوار نشانه باز آھي، بھترين ڳائڻي ۽ ناچڻي آھي، سندس حُسن، سندس فن، ۽ سندس جنگي مھارت، ٽيئي گڏجي اھڙا ته قھر برپا ڪن ٿا، جو اسان جي فوج جا ته لاھ ڪڍي ڇڏيا اٿس. ھن خوبصورت نانگڻ کان خبردار رھجو!“
”مگر ھيءَ آھي ڪير؟“
”ھيءَ مشھور حُرياڻي ’زينب‘ آھي، جنھن ۽ سندس ساٿين جي سرگرمين مجموعي طرح اسان جي فوج جا ھزار ماڻھو چٽ ڪيا آھن!“
”ھزار ماڻھو؟“ سول سرجن کان رڙ نڪري ويئي، انھيءَ مھل اوچتو زينب وڦلڻ شروع ڪيو، ”ھا ھا! ماريو.... فائر ڪريو.... انھن مردودن جو ھڪ- ھڪ فرد ماريو، جن سؤ سالن کان اسان جي سرزمين تي ناحق قبضو ڪيو آھي ..... شاباس شڪاري..... ساڄي طرف..... اھي ٿا ڀڄن..... ڏسجو ڪو جيئرو نه بچي..... ڀيڄ پاڳارا!“
”ڏسو ٿا، نامراد وڦلندي به پيئي جنگ ڪري!“ آفيسر جي آواز سول سرجن کي ڇرڪ ڏياري وڌو. ھو ھن جي ڪوئل جھڙي آواز ٻڌڻ ۾ اھڙو ته محو ھو، جو دل پئي چاھيس ته ھيءَ اڃا به وڦلندي رھي، ”پرميشور! تو ھن کي ڪھڙو نه دلفريب ڳلو ڏنو آھي!“ اڃا ڊاڪٽر اھو پئي سوچيو، ته ھن اکيون کولي چيو، ”آءٌ ڪٿي آھيان؟“
ھن جون اکيون کولڻ ۽ ڊاڪٽر جو بُت بڻجڻ! معلوم پئي ٿيو، ته سچ پچ ھنن رائفلن مان اھڙيون گوليون نڪتيون، جي دل ته نه، پر مغز ۾ وڃي کتيون. ھو وڏو ڊاڪٽر ھو، ولايت رٽرن ھو، نرسون ته عام طرح خوبصورت ئي ھونديون آھن، پر ھن ته انھن مان به چونڊ نرسون ڏٺيون ھيون، مگر ھھڙيون دلفريب اکيون ھن کي ڪڏھن به نظر نه آيون ھيون. آفيسر ٽھڪ ڏيئي کيس ڌونڌاڙي چيو، ”ڊاڪٽر صاحب! ھوش ۾ اچو، اھي حال رھيوَ، ته اوھين ھن جي آپريشن ڪيئن ڪندا؟“
ڊاڪٽر ڇرڪ ڀري شرمسار ٿي چيو، ”ڀائي، ھھڙو حسن ته جيڪر جانورن کي به مدھوش ڪري ڇڏي، مان ته انسان آھيان.“
”ڊاڪٽر صاحب! مان ھاڻي موڪلائيندس، جو محاذ تي وڃڻو اٿم. آءٌ وري به ھن کان خبردار ڪريان ٿو. نامراد جي پاسريءَ ۾ وڃي گولي داخل ٿي، ته به ان وقت ته لڙندي رھي، مگر ھينئر به پيئي ڏند ڪرٽي! اھو ھن جو حسن ئي ھو، جنھن کيس ھڪڙيءَ گوليءَ لڳ بعد وڌيڪ گولين لڳڻ کان بچايو ۽ اسان جا ڪي مؤجي آفيسر کيس جيئري گرفتار ڪرڻ جي ڌُن ۾ پاڻ گوليون کائي مرندا ويا!“
اھا حالت ڪا رڳي سول سرجن سان ڪانه ٿي، پر اسپتال جي عملي مان جنھن به ھن کي ٿي ڏٺو، تنھن سان اُھا ويڌن ٿي ٿِي! ۽ ٻيو ته ڇڏيو، پر حيدرآباد جي حُسن جي پارکن کان اڄ تائين اھا ’زينب لنگھي‘ ڪانه ٿي وسري، جنھن جي صرف ھڪ جھلڪ ڏسڻ لاءِ ھو ملٽري پھريدارن جي کِيسن کي پُر ڪري ڇڏيندا ھئا!
”ڊاڪٽر صاحب! ٻڌو اٿم ته سڀاڻي منھنجي آپريشن ٿيندي؟“ زينب پڇيو.
”ھا، اھا ته ضروري آھي، ڪافي سُين ۽ دوائن وسيلي تنھنجو جسم ھاڻي آپريشن لائق ٿيو آھي، نه ته ھن کان اڳ ڪجي ھا.“
”آپريشن ته خطرناڪ ھوندي!“
”ھا، پاسريءَ مان گولي ڪڍڻ ڪو کيل ناھي، مگر پياري ڇوڪري، تون ڪوبه فڪر نه ڪر، تون مون کي ٻچڙيءَ سمان آھين!“
اکين ۾ پاڻي آڻي زينب چيو، ”ڊاڪٽر بابا! جي ائين آھي، ته پوءِ منھنجي آخري اُميد پوري ڪندؤ؟“
”آخري ته نه چؤ ڌيءَ، ڀڳوان سڀ ڀلي ڪندو.“
”خير، اھو ته مالڪ کي منظور ھوندو، مون کي موت جو ته ڪو ڊپ ڪونھي، مگر ارمان فقط اھو اٿم ته اڃا گھڻا سامراجي جھنم رسيد ڪري نه سگھيس. ڊاڪٽر صاحب! ھھڙي خطرناڪ آپريشن وقت جيڪڏھن پنھنجا پيارا روبرو ھجن ته ڪيڏو نه سٺو ٿئي!“
”مگر ڌيءَ“ ڇرڪ ڀري ڊاڪٽر چيو، ”اھو ڪيئن ٿي سگھي ٿو؟ تون نه فقط جنگي قيدي آھين، پر خوفناڪ رڪارڊ به رکين ٿي.“
ٽھڪ ڏيئي زينب چيو، ”جنھن انگريزي حڪومت جا اڪثر فرد رشوت تي وڪامندڙ ھجن، تنھن ۾ ڪنھن فرد جو مون وٽ پھچڻ ڪا وڏي ڳالھ ڪانه آھي. ھينئر به ڪيترا منچلا شھري پھريدارن کي وڏيون رقمون ادا ڪري منھنجو ديدار ڪري پيا وڃن.“


”پر تنھنجا دل گھريا به ته اشتھاري مجرم ھوندا؟“
”مون کي فقط ھڪڙي دل گھرئي جي ديدار جي سِڪ آھي، جو اشتھارين ۾ به چوٽيءَ جو درجو رکي ٿو.“
”پوءِ ڀلا ھن کي ھتي ڪيئن آڻي سگھبو؟“
”ھن جي آڻڻ جي ضرورت ئي ڪانھي.“ زينب مُرڪي چيو، ”ھو پنھنجيءَ زينب وٽ ڪٿان به اچي پھچندو، فقط اوھين کيس نه روڪجو.“
”نا ممڪن .... ھيڏي ساري پھري وچان ڪو اھڙو خوفناڪ حُر ھتي اچي وڃي، اھا اڻ ٿيڻي آھي!“
”منھنجي جيئندي لاءِ ڪابه ڳالھ نا ممڪن ناھي“..... زينب مُرڪي چيو، ”ڊاڪٽر صاحب، ھو ھڪ بھترين جاسوس آھي!“
”مان شرط ٿو رکان ته جيڪڏھن ھو ھتي پھچي ويو، ته منھنجا جيڪي به بئنڪ ۾ پئسا آھن سي سڀ کيس انعام ڏيندس!“
”اُھي پئسا ته اوھان جا ويا“ زينب ٽھڪ ڏيئي چيو، ”پر ڀلائي ڪري ڪابه اھڙي حيراني ظاھر نه ڪجو، جو مورڳو ھٿن سان پڪڙائي وجھوس!“
”جيڪڏھن ھو ھتي پھچي ويو“ ڊاڪٽر جوش مان چيو، ”ته مان انجام ٿو ڪريان، ته چڱي ڀلي ٿيڻ تي توکي به ھتان ڀڄائي کيس بخشي ڏيندس. چاھي انھيءَ ڪري منھنجي نوڪري ڇونه ھلي وڃي،چاھي مان جيل ۾ ڇونه وڃي پوان!“ زينب کِلڻ لڳي، ڊاڪٽر وري به ھن جي سادگيءَ ۽ خوش فھميءَ تان کِلي رھيو ھو، پر جڏھن آپريشن وقت ڪلورو فارم سونگھائڻ واري ڏانھن نھاري زينب کي ٻھڪندو ڏٺائين، تڏھن سندس ھٿ مان اوزار ئي ڪري پيا.
۽ پوءِ..... پوءِ ھن نيڪ دل ڊاڪٽر پنھنجو انجام مڪمل طور پاڙيو. ھيترن سارن ملٽري پھريدارن وچان..... زينب ھڪ ڪاري رنگ واريءَ ڀنگياڻيءَ جي ويس ۾ الوپ ٿي ويئي، ۽ اوترو ئي وقت انھيءَ ڀنگياڻيءَ جي ملم پٽي ٿيندي رھي، جيستائين ھو ٻئي محبوب کير ٿر جي پناھ گاھن ۾ نه پھچي ويا!
پر ايڏيءَ سرجوشيءَ..... ايڏي خرچ..... ۽ ايڏي خطري سان آزاد ٿيل مجاھدن کي به انھن پناھ گاھن ۾ آرام نه آيو ۽ بمصداق:
آءٌ ڪيئن سوڙئين سمھان، مون ور گھاري وِلھ،
کٿيريءَ تان کِل، عمر ڪج مَ اھڙي.

آءٌ ڪيئن سوڙئين سمھان، مون ور گھاري سڃ،
ور اباڻن سين اڃ، کھ شربت تنھنجو سومرا!
ٿورن ئي ڏينھن ۾ انھن ڪوھسارن ۽ پناھ گاھن کي الوداع چوندا ٻئي ھڪ ٻئي کان جدا ٿي وڃي محاذ تي پھتا.

10 وڳي رات جو لئمبرڪ جو اسسٽنٽ، نوجوان ڪارگل اڪيلو ئي اڪيلو جيل ۾ آيو. سنتريءَ کي پير صاحب جو ڪمرو کولي پري وڃڻ لاءِ چيائين، پوءِ دروازي وٽ بيھي چيائين، ”ڇا، ھڪ دوست جي حيثيت ۾ مون کي اندر اچڻ جي اجازت آھي؟“
پير صاحب مُرڪي اٿي چيو، ”دوستيءَ جا پنڌ ته پري آھن، پر ’انسانيت‘ سان ايندڙن لاءِ به اسان وٽ پوري مرحبا آھي!“
ڪارگل گرم جوشيءَ سان ھٿ ملائي ڪرسيءَ تي ويٺو. رسمي خوش خير عافيت بعد ھن گنڀير ٿي چيو، ”پير صاحب! اوھان جي اڄوڪيءَ گفتگو منھنجو آرام ڦٽائي ڇڏيو آھي. ڇا اوھين مھرباني ڪري مون کي اھا آگاھي بخشيندا، ته حُرن ريلوي لائين آخر ڇا لاءِ ڪٽي ھئي؟ جي گاڏي ڪيرائڻ مقصود نه ھو، ته پوءِ لائين ڇو ٿي ڪَٽيائون؟“
پير صاحب مُرڪي چيو، ”گاڏي ڪيرائڻ مقصود ھو ۽ ضرور ھو، پر اھا گاڏي نه!“
ڪارگل حيران ٿي چيو، ”پوءِ ڀلا؟“
”گاڏي اھائي ڪيرائڻي ھئي، جا ملٽريءَ سان ڀرپور ڪري، مکيءَ کي گھيرو ڪري بيگناھن کي مارڻ لاءِ ٿي موڪلي ويئي. پر بدقسمتيءَ سان ان جي انجڻ عين وقت تي خراب ٿي پيئي، ان ڪري لاھور ميل اڳ ۾ ڇٽڻ لڳو. ھيءَ اوچتي حالت ڏسي لاچار اسان جا غازي تڙ تڪڙ ۾ ان ۾ چڙھي ويٺا، ۽ سِر تريءَ تي رکي عين موقعي تي ڊرائيور کي چتاءُ ڏنائون، مگر جڏھن سمورو چرخو پيو اُبتو ڦرندو آھي، تڏھن ائين ئي پيو ٿيندو آھي، جيئن ھُن احمق ڊرائيور ڪيو.“
ڪارگل حيرانيءَ سان چيو، تڏھن چئبو ته فوج ته ھونئن به اوڏانھن وڃي ھا، پر لاھور ميل ڪرڻ ھڪ بھانو ٿي پيو مارشل لا لڳائڻ لاءِ؟“
”ٺيڪ سمجھيو اٿئي نوجوان آفيسر! اوھان جا سامراجي رھزن ھاڻي ٿي پيا آھن ڇِتا، سي پيا بيگناھن سان قھر ڪن؛ پوءِ سندن قھر آھن ’صحيح قدم‘ ۽ مجبور مظلومن جا بچاءَ جا قدم آھن ’رھزنيون‘!“
”مگر پير صاحب! ڇا اوھان اسان کي پنھنجي مُلڪ مان ڪڍائڻ لاءِ غازين جي فوج نه ٺاھي ھئي؟“
”بيشڪ ٺاھي ھئيسون ۽ علي الاعلان ٺاھي ھئيسون، اھا ڪا مخفي انقلابي جماعت ڪانه ھئي، اسان وٽ جيڪي به ھو، سو کُليو کُلايو ھو، ۽ کليو کلايو رھندو. اسين ماڻھن کي نيڪ ۽ محب الوطن بڻائي رھيا ھئاسون، ڪي رھزن تيار نه ڪيا ھئاسون. بلڪ تجربو شاھد آھي ته انھيءَ جماعت ۾ داخل ٿيڻ بعد ڪيترا رھزن به وڏا نيڪ بڻجي ويا، مگر اسان اڃا ڪوبه عملي قدم نه کنيو ھو، ته اوھان جي رھزنن کڻي اسان کي ٻوساٽيو، پوءِ انڌا ڌنڌ پيا قھر ڪن!“
”ڀلا، توھين اڳتي ھلي ڪھڙا قدم کڻو ھا؟“
”اھي ته حالتن موافق ھجن ھا. جيڪڏھن اوھان کي جرمنن کان اڃا به وڌيڪ شڪستون اچن ۽ (کِلي) جيئن ٻڌجي ٿو ته، اوھان جي ڪا بنھ اھم ھستي به ھينئر ڪراچيءَ ۾ اچي پناھگير ٿي آھي ۽ پوءِ اڃا باقي سندس خاندان به اچي پھچي، ۽ ھٽلر اوھان جي انگليند ۾ اچي چانھ پيئي؛ ته پوءِ اسين به ھتي بلڪل ھٿياربند لڙائي شروع ڪيون ھا،۽ اھا ڪار رڳي سنڌ ۾ ڪانه ٿئي ھا، بلڪ پٺاڻن ۽ بلوچن ۾ به ڀڙڪي ھا؛ ۽ اڃا به اھڙي صورتحال بڻي، ته ائين ئي ٿيندو، چاھي اوھان کڻي اسان کي ڌوڪي سان قيد ڪيو، پر مُلڪ سڄو ازخود منصور ٿي ويندو.
”مگر ھان، جيڪڏھن ائين نه ٿيو، ته پوءِ به ضرور اوھين ايڏا ڪمزور ٿي ويندؤ، جو لاچار ٿي مُلڪ آزاد ڪندؤ، پوءِ ان وقت ٿيندي ووٽن ۾ صفائي! ۽ (شوڪارو ڀري) جيڪڏھن اسان جا سنڌي ۽ ٻيا بدڪار ليڊر پنھنجن ڪُڌن ڪرتوتن جي نتيجن جي انديشن کان اوھان کي غلط صلاحون ۽ ڊپ ڏيئي، اسان جي بيگناھ غازين سان ھيءُ ظلم نه ڪرائين ھا، ته اوھين ڏسو ھا، ته اليڪشن ۾ ڪير ٿا ڪامياب ٿين!
”مگر اوھان ۽ اھي گڏجي جيڪي ظلم ٿا ڪريو، اُھي به آخرڪار ڪھڙا رنگ لائيندا، سي جيڪي اسان مان زندہ ھوندا، سي ڏسندا!
”۽..... ۽..... دنيا اھو ضرور ڏسندي ته نه فقط سنڌ ۾، بلڪ ساريءَ دنيا ۾ انھن کان ضرور حڪمراني کسبي، جي زاني، شرابي، رشوتي، عياش، ڌاڙيل، ظالم، ٺڳ ۽ ڪُپتيا ھوندا، ۽ اُھا آخرڪار انھن ئي شخصن جي ھٿ ۾ ايندي، جي وڏا نيڪ، عوام جا وڏا خيرخواہ ۽ محب الوطن ھوندا. ولعاقبة للمتقين قرآن پاڪ جو فرمان آھي ۽ اسان جو انھيءَ تي پورو ويساھ آھي. خود اسان جي جماعت ۾ به جيڪي بدڪار ھوندا، سي بيشڪ جوڳيون سزائون پائيندا. قانون قدرت جھڙو ٻين لاءِ آھي، تھڙو اسان جي جماعت لاءِ به آھي.“
ھاڻي پير صاحب مُرڪي چيو: ”خير، ڇڏيو انھن خشڪ ڳالھين کي، اچو ته طبيعت جو مزو بدلايون؛ اوھين شطرنج ڄاڻو؟“
ڪارگل مُسرت سان چيو، ”اھو ته منھنجو محبوب کيل آھي.“

”ھن جھور پوڙھيءَ کي ڇو گرفتار ڪري آيا آھيو؟“ ملٽري آفيسر ڪڙڪي چيو، ”اسي پنجاسيءَ ۾ ته ھوندي؟“
”نه حضور! پوري نوي ۾ آھي!“
”ته پوءِ ڀلا، اھڙين ککن کي پڪڙڻ جو آخر ضرور ئي ڪھڙو؟“
”حضور! ھيءَ وڏي خطرناڪ عورت آھي، ھيءَ ’راڻي سعدان‘ آھي.“
”راڻي ڇا؟“
”ھيءَ ’بچو بادشاھ‘ جي بيگم ۽ ’شھزادي وريام‘ جي ماءُ آھي!“
”اوھ! آءِ سي! تون باغيءَ جي ماءُ آھين؟“
”باغي نه، بلڪ محب وطن!“
”پر انگريزن جو ته باغي آھي نه؟“
”صرف انھن انگريزن جو، جي ٻين جي وطن ۾ اچي ظلم زبردستيءَ سان کين غلام بڻائين ٿا. شھزادو وريام انگلينڊ ۾ ويٺل انگريزن جو دشمن نه آھي، نڪي انھن مان آھي جي پندرھن ويھن روپين جي لالچ تي وڃي ڪنھن به مجبور مُلڪ جي عوام جا سينا چيرين. باقي اھو ته ھر ڪنھن محب وطن تي فرض آھي، ته پنھنجي وطن مان ڌارين سامراجين کي ھر طرح جي ڪوششن سان تڙي ڪڍي.“
”بي سمجھ پوڙھي، ھيترا ماڻھو مارايا اٿوَ، ته به اڃا ھوش ٺڪاڻي نٿو اچيوَ؟
”مري ڪوبه ڪونه ويو آھي، وطن جي جھاد ۾ مرندڙ شھيد آھن ۽ شھيد سدا زندہ آھن. مرن اُھي ٿا جي انھن مجاھدن سان وڙھندي چئن پئسن جي لالچ تي ڪُتن وانگر گوليون ٿا کائين.“
”ته اجھو ٿا تنھنجي پُٽ کي به شھيد بڻايون. گرفتار ته ائين ئي ٿي چڪو آھي، ھاڻي سندس لاش کي به جلائي، رَک کي ھوا ۾ اڏائينداسون، ته توکي لاش به نه ملي.“
”شھيدن جو روح سدا زندہ آھي، خاڪي جسم کي چاھي ڪيڙا کائين، چاھي باھ ۾ جلائجي، ڳالھ ساڳي آھي. باقي جيڪڏھن منھنجي ھڪ پُٽ کي شھيد ڪيو ويو، ته ڪھڙي وڏي ڳالھ ٿي پيئي؛ مُلڪ مڙوئي منصور، ڪُھي ڪُھندين ڪيترا!“
”يعني ھيءُ جيڪي گرفتار پيا ٿين، سي سڀ وريام جھڙا باغي، فسادي آھن؟“
”وطن جي آزاديءَ لاءِ وڙھندڙن کي بزدل ۽ ظالم ئي فسادي سڏيندا آھن، سچا حُر ۽ سچا غازي ڪڏھن به فساد ۽ بدڪاريءَ جا حامي نه ھوندا آھن. ڏٺوَ ڪو ھنن مان بزدل؟ ڏٺوَ ڪنھن جي پُٺ ۾ گولي؟“
آفيسر ڪجھ ٿڌو ٿي چيو، ”پوڙھي تون سچ ٿي چوين، پُٺ ۾ گولي ته بجاءِ خود، پر مان کي ’راڻي مريءَ‘ جو مقابلو ٿو ياد پوي، ته حيران ٿي ٿو وڃان. ھن کي پيٽ وٽ ايترا ته زخم رسيا، جو آنڊا به نڪري آيس، پر آندا ھٿن سان پيٽ ۾ وجھي به مقابلو پئي ڪيائين. سندس موت بعد به اسان جي بزدل سپاھين مان ڪو ڏانھنس نٿي وڌيو، ته متان ساھ ھجيس ۽ ڪنھن کي ڊز نه ڪري وجھي.“
”اھي ويچارا ڪٿان ٿا اھڙن بھادرن ڏي وڌي سگھن، جي ٿورن پئسن تي پنھنجي ديس ڀاين سان اچي ٿا وڙھن.“ ھاڻي راڻيءَ سپاھين ڏي منھن ڪري چيو، ”ڏسو ٿا اوھان جي ڪھڙي واکاڻ ٿي ٿئي؟ ڪُتن جي موت به مرو ۽ بزدل به سڏجو، ۽ اڃا ته آئيندہ نسل جون لعنتون به اوھان لاءِ رکيون آھن.“
سپاھيءَ ته کڻي ڪنڌ ھيٺ ڪيو، پر بيگ نالي ھڪ گورکائي جمعدار به اُتي بيٺل ھو، جو سنجھوري جو ويٺل ھو ۽ راڻي سعدان کي چڱيءَ طرح سڃاڻندو ھو، سو آڪڙ سان چوڻ لڳو، ھاڻي لڙ لڙ نه ڪر راڻي صاحب، اھي ڊاڙون نه ھڻو، ته ڪير اوھان کي مانُ ڏئي. خبر اٿيئي ته تو وارو شھزادو صاحب خود مرشد مٿي شاھد بڻيو آھي؟“
”منھنجو پُٽ حلالي آھي، مون ڪو ھُن کي حرام مان ھٿ ڪونه ڪيو آھي، جو تو وانگر بلوچن کي لڄائيندو ۽ چئن پئسن جي لالچ تي ديس ڀاين جا خون ڪندو وتندو!“
”اجھو ٿا توکي حيدرآباد موڪليون، پوءِ وڃي روبرو ملي خبرون پڇجانس، ته سرڪاري شاھد بڻيو آھي يا نه!“
’ھونھ!‘ راڻي سعدان ٽھڪ ڏيئي چيو، ”مجاھدن جي رمزن کي ڀلا پيٽ جا غلام ڇا سمجھي سگھندا! ھجيئي ڪو مانُ، ته تون به اچي ڪورٽ ۾ بيھي ٻڌج، ته وريام ڪھڙي ٿو شاھدي ڏئي!“

”پير صاحب!“ مارشل لا ڪورٽ جي ججن جي ھيڊ کنگھڪار ڪندي چيو، ”توھان تي تھمتون آھن ته:
(الف) توھان انگريزن سان وڙھڻ لاءِ غازين جي فوج ٺاھي.
(ب) توھان انھن کي لُٽ مار، ٻار ساڙ، ريلون ڪيرائڻ، لاريون لُٽڻ، آفيسر مارڻ، ڍلون وصول ڪرڻ، وڳوڙ وغيره جا حُڪم ڏنا. ڇا توھان کي اُھي ڏوھ قبول آھن؟“
اُھو سڀ غلط آھي؛ اوھان ھي سمورو ٽڪساٽ فقط ھن لاءِ ٺاھي، ته اسان جي ڪوٽ ۽ بنگلن تي بمباري ڪري، انھن کي تباھ ڪيو، ته اتان اٽڪل ھڪ ارب روپين جي ملڪيت لُٽي اچو.“ پير صاحب بلڪل اطمينان سان جواب ڏنو.
”اسان جي بھادر فوجين اوھان جا ھڪ ارب روپيا ھرگز نه لُٽيا آھن، اسان اوھان جي ڪل چوڏھن ڪروڙن جي ملڪيت ئي ھٿ ڪئي آھي.“
”اُھا ته فقط اھا آھي، جا اوھان جا ظالم آفيسر ڪنھن به صورت ۾ ھضم ڪري نه سگھيا، باقي جيڪا ڦٻائي ويا، تنھن جو حساب ڪٿي؟“
”ڇا، اوھان غازين جي فوج نه ٺاھي ھئي؟“
”بلڪل ٺاھي ھئي سون؛ مگر بلڪل ائين، جيئن مسلم ليگ جو نئشنل گارڊ، ڪانگريس جا والنٽيئر ۽ راشٽريه جو شيوڪ دل وغيرہ.“
”ڇا، اوھان ھنن کي انگريزي آفيسرن تي حملي ڪرڻ جا حُڪم ڏنا ھئا؟“
”بلڪل نه؛ اسان ھنن کي وطن آزاد ڪرائڻ جا سبق ڏنا بيشڪ ڏنا ھئا، پر اڃا عملي پروگرام ڪوبه رٿيل ڪونه ھو. جيڪڏھن خود انگريزن طرفان ئي ڪو آزاديءَ جو پروگرام ٿي پوي ھا، ته پوءِ ته اسان کي وڌيڪ ڪجھ ڪرڻ جي ضرورت ئي درپيش نه اچي ھا.“
”ڇا توھين گرفتاريءَ کان اڳ اُھي حڪم نه ڏيئي ويا ھئا، ته جيڪڏھن اوھان کي گرفتار ڪيو وڃي، ته پوءِ ساڙ ٻار، لُٽ مار، ۽ خونريزيون ڪيون وڃن؟“
”اھڙا غلط ۽ واھيات حُڪم ڪڍڻ مان جو وڙ ئي نه آھي؛ پر اسان جي غازين مان ڪنھن به نه اھڙو پروگرام ٺاھيو، ۽ نه عمل ۾ آندو. ھنن فقط اوھان جي رھزنن کان بچاءَ جو پروگرام ٺاھيو ۽ اُنھن ظالمن کي ڀُڃڻيون ڏنيون، جن جا ھٿ بيگناھن جي رت ۾ ٻڏل آھن ۽ جي عزتن جا لُٽيرا آھن.“
”چڱو، ته پوءِ ھڪ ھفتي بعد اھي شاھد پيش ڪيا ويندا، جي اوھان جا وفادار ساٿي ھئا، ۽ اوھان ھنن کي اھڙن پروگرامن جون ھدايتون ڏنيون، جن جون تھمتون اسين اوھان تي ھڻي رھيا آھيون. تيار رھجو انھن کي ڏسڻ ۽ آڏي پڇا ڪرڻ لاءِ!“
”اسين انھيءَ ناٽڪي مقدمه ۾ ڪوبه بھرو ڪونه وٺنداسون، جيڪڏھن اوھان کي واقعي انصاف ڪرڻو آھي، ته سڀ کان اول انھن پوائنٽن تي انڪواري ڪئي وڃي ته:
1. اسان جي گرفتاري صحيح ھئي يا غلط؟
2. غازين تي اول حملا اوھان شروع ڪيا، يا اول اوھان تي غازين طرفان حملا ٿيا؟
3. حُر ايراضيءَ ۾ جيڪي به پرامن، وفادار، نامريد ۽ سالم ھئا، تن سان اوھان جي فوجن ناحق ظلم ڇو ڪيا؟
4. اوھان اسان جي ڪوٽ ۽ بنگلي تي ڇالاءِ بمباري ڪئي؟
5. اسان جي خزاني لُٽڻ بعد غير جانبدار مشير ڇونه بيھاريا ويا؟
6. جيڪڏھن اسين به اھڙا شاھد پيش ڪريون جي:

• ثبوت ڏين ته اوھان اسان جي ڪيتري ملڪيت لُٽي آھي.
• اوھان غازين خواہ ٻئي عوام تي ناحق ظلم ڪيا آھن.
• اوھان عورتن سان نھايت وحشيانه ھلت ڪئي آھي، وغيرہ ته اُھي شاھد به ورتا وڃن.“

”اوھان جو گھرون ٻڌڻ ۽ انھيءَ بابت ڪجھ به تحرڪ وٺڻ جو اختيار فقط گورنمينٽ کي آھي، نه ڪه اسان کي؛ اسين صرف مقدمو ھلائينداسون، اوھان کي اُتي وھارينداسون، پوءِ چاھي بھرو وٺو، چاھي نه وٺو.“

اڄ صبح جو سويل ئي ينگ صاحب حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ آيو ۽ ھڪ خاص ڪمري ۾ اچي ويٺو. جيلر سلام ڪري اچي عرض ڪيو:
”حضور! وريام ۽ سندس والدہ سعدان، قاسم ۽ سندس پيءُ امام بخش، خان محمد سنجراڻي ۽ سندس ماءُ حاضر آھن.“
”وٺي اچونِ“
حُڪم موجب ڇھ ئي شخص حاضر ٿيا، ۽ ڇھن ئي جي چھرن تي اطمينان ھو. خان محمد ۽ قاسم بيحد ضعيف ھئا، مشڪل سان ھلي ٿي سگھيا، مگر اُھي به غمگين نه ھئا. باقي وريام ته اصل ٻھڪيو پئي ٻھڪيو. ينگ صاحب ھنن تي سرسري نگاھ وجھي چيو، ”فقيرن جي وھڻ لاءِ ڪرسيون آڻيو.“
يڪدم ڪرسيون اچي ويون، پر خان محمد ۽ قاسم انھن تي نه ويٺا، بلڪ زمين تي ئي ليٽي پيا. ينگ صاحب کين ھمدرديءَ جي لھجي ۾ چيو، ”مٿي ويھو ميان!“
خان محمد چڙ مان قميص پري ڪري چيو، ”ھيءُ جسم ڪرسيءَ تي ويھي سگھندو؟“
ينگ صاحب سميت ڏسندڙ سڀ وائڙا ٿي ويا، ھن کي ايترا ته ڏنڀ ڏنل ھئا، جو ھڏيون ۽ پاسريون به ڏسجي رھيون ھيون، انھي کان به بُري حالت قاسم جي ھئي، جنھن جي انگ انگ مان رت ۽ پون وھي رھيو ھو.
”اوھو!“ ينگ صاحب نھايت ھمدرديءَ جي لھجي ۾ چيو، ”اوھان سان وڏو ظلم ڪيو ويو آھي، اسان جو اھڙو حُڪم نه ھو؛ مگر اسان اوھان جو تدارڪ ڪرڻ لاءِ ھر طرح تيار آھيون، توھان جو مڪمل علاج ڪيو ويندو، اوھان کي وڏيون انعامون اڪرامون ڏنيون وينديون، اوھان جي زندگي سُڌري ويندي، جيڪڏھن.....“
”جيڪڏھن اسان پير صاحب تي ڪوڙيون تُھمتون ھڻون، ائين نه؟“
”بيوقوف آفيسر، جيڪي شخص ھھڙا ظلم سھي سگھن ٿا، تن کي به پنھنجو ھٿيو بڻائڻ جي اُميد ٿو رکين؟ آءٌ مرشد جو قسم کڻي سچ ٿو چوان، ته جنھن مھل لوھ گرم ڪري منھنجي جسم تي رکندا ھئا، ته مون کي ٿڌڪار محسوس ٿيندي ھئي. “ خان محمد چيو.
آفيسر ھاڻي امام بخش ڏي منھن ڪري چيو، ”پوڙھا، توکي به پٽ جي حالت تي رحم نٿو اچي، تون به نٿو سمجھائينس؟“
امام بخش پُٽ ڏي منھن ڪري چيو، ”پُٽ! ڪھڙو خيال اٿئي؟“
قاسم مُشڪندي چيو، ”بابا! مون کي روزانو خواب ۾ شھيد ڏسڻ ۾ ايندا آھن، جي دعوت پيا ڏيندا آھن ته ڪڏھن ٿو اچين؟ ھيءُ ته مون کان غداري ٿا طلب ڪن، پر جيڪڏھن بنا شرط شروط آزاد ڪن ته به آءٌ خوش نه آھيان. مون کي ته صرف شھادت حاصل ڪري، سنگتين جي سٿ ۾ وڃڻ جي تمنا آھي.“
پوڙھي پيءُ بي اختيار اٿي کيس ڀاڪر پائي نراڙ چُمي چيو، ”صد ھزار رحمتون ھجنئي، مون ڀل توکي ڄائو!“
”او ظالم پوڙھا!“ ينگ صاحب تيز ٿي چيو، ”تو به پُٽ تي رحم نه ڪيو؟ تو به کيس نيڪ صلاح نه ڏني؟“
”منھنجي کيس اھائي نيڪ صلاح آھي ته آخري پساھ تائين ثابت قدم رھج.“
”انشاءَالله تعاليٰ“ قاسم وڏي اُمنگ سان چيو.
ھاڻي ينگ صاحب خان محمد جي والدہ کي چيو، ”پوڙھي! تون ته پنھنجي جگر جي ٽڪري تي رحم ڪر!“
ماءُ- پُٽ ڏي ڏسي گنڀير ٿي چيو، ”پُٽ! توسان ته وڏا ظلم ڪيا اٿن!“
”امان، مون سان ڪي به خاص ظلم نه ٿيا آھن، منھنجي ٻين ساٿين ساڻ ته ھنن رھزنن ايڏا ته ظلم ڪيا آھن، جنھن جي ڳالھ ئي نه پڇ؛ ھنن کي وحشيانه مارون ڏيئي ھڏ گُڏ ڀڳا اٿن، لارين ۾ ٻڌي لاريون ڊوڙايون اٿن، ڪتا بڇايا اٿن ۽ ٻيو به الائي ڇا ڇا ڪيو اٿن، تڏھن به ھو نه مڙيا. مون کي به اھا ئي دعا ڪر، ته ڌڻي تعاليٰ پڇاڙيءَ تائين ايمان سلامت رکيم!“
”آمين! پُٽ، آمين! تو بيشڪ منھنجي ٿڃ جو حق ادا ڪيو.“

ينگ صاحب ھاڻي راڻي سعدان ڏي مُھاڙ ڪري چيو، ھنن ته پنھنجي پُٽن تي رحم نه ڪيو، مگر تون ته ڪر!“
”ھيءُ سرڪاري شاھد ته بڻجي چڪو آھي، ٻيو اڃا ڇا ڪري؟“ راڻيءَ گنڀير ٿي چيو.
”ھيءُ وڏو مڪار آھي.“ ينگ چيو، ”خبر اٿيئي ته ڪورٽ ۾ ڇا ڪيو اٿس؟“
”ڇا وري ڪيو ھوندائين، ڪوبه بم ته وٽس ڪونه ھو، جو اڇلايو ھوندائين.“
”بم کان به وڌيڪ“ ينگ صاحب چيو، ھيءُ وڏي طمطراق سان ڪورٽ ۾ آيو، اسان پير صاحب کي آڏو پردو ڏنو ھو، ته متان سندس رعب سبب، شاھد ٺيڪ طرح شاھدي نه ڏين، پر اچڻ شرط ھن آواز ڏنو: ”پردو پري ڪيو، مان پير کي سڀ ڳالھيون منھن تي مڃائيندس، مان ڪو ھن کان ڊڄان ٿو ڪيئن؟“
اسان به ڀنڀلجي کڻي پردو پري ڪيو، ته ڊوڙي وڃي سندس پير چميائين، ۽ چيائين، ”آخري مراد حاصل ڪيم، ھاڻي ٻيو ڪجھ به نه کپيم!“
وريام ھيءُ سڀ وقت مُشڪي رھيو ھو؛ راڻي سعدان ڊوڙ پائي کيس ڀاڪر وجھي، چمي ڏيئي چيو، ”سچ؟ منھنجا سڀاڳا پُٽ! تو اھا نعمت به حاصل ڪري ورتي؟ تو بيشڪ منھنجي ٿڃ ملھائي، تو بيشڪ پنھنجي بھادر بابي جو شان بلند ڪيو.“
ھاڻي ينگ صاحب چڙي پيو، ”وٺي وڃو ھنن ڪمبختن کي، وڏا احمق آھن ھي!“
قيدي ۽ سندن مائٽ سڀ خوشيءَ مان ٻھڪندا ٻاھر نڪتا!

”توھان جو ابتدائي بيان پڙھي، مان ته حيران ٿي ويو آھيان پير صاحب! ڪارگل چيو، ”ڇا اھو سڀ سچ آھي؟ ڇا سچ پچ اوھان جي ھڪ ارب روپين جي ملڪيت لُٽي ويئي آھي؟“
”ٻيو تڏھن ڪو ڪوڙ به ھو ڇا؟“ پير صاحب مُرڪي چيو، ”ڇا تون اڃا تائين مون کي پروڙي نه سگھيو آھين دوست؟“
”پير صاحب! اسان جا ڪورٽي سرشتا اھڙا آھن، جو وڌاءَ کان سواءِ قصو ٺھندو ئي نه آھي؛ ممڪن آھي ته انھن کي خيال ۾ رکي اوھان وڌاءُ ڪيو ھجي..... پر....“ ڪارگل ڪجھ طنز مان چيو، ”گستاخي معاف پير صاحب! ھڪ سوال پڇان؟“
”ڀلي پڇ، بلڪ ھڪ نه، پر ٻه، ٻه ڇو، کڻي پنج پُڇ!“
”پير صاحب، پھريون سوال ھيءُ، ته آخر اوھان ايتري ملڪيت گڏ ڪري ڇو رکي، جڏھن ته اوھان جي قرآن پاڪ ۾ انھيءَ جي سخت منع آھي؛ ۽ ٻيو ته آءٌ اوھان جي چھري تي ڪو ارمان يا ڪا پريشاني ته ڏسان ئي ڪونه ٿو، جنھن جي ايڏي ساري ملڪيت لُٽجي، تنھن کي ڪو غم ته ھئڻ گھرجي نه؟“
”ٻئي سوال دراصل ھڪ آھن.“ پير صاحب مُرڪي چيو، ”مان ڪڏھن به انھيءَ ملڪيت کي پنھنجي نه سمجھيو آھي، مان انھيءَ مان ڪَک به پنھنجي لاءِ نه خرچيو آھي، نه خرچڻ جو ارادو ئي رکيو ھوم. شايد توھين انھيءَ کي وڌاءُ يا نقلي سمجھو، پر اِھا حقيقت آھي، ته مان پنھنجي گذر لاءِ پوک به ھٿ سان ڪندو آھيان. اھا سموري ملڪيت ھڪ قومي بيت المال ھو، ۽ مان صرف محافظ ھوس، پوءِ ڀلا انھيءَ جي لُٽجڻ تي مان کي ڇو ارمان ٿئي، جڏھن اھا مان جي ملڪيت ھئي ئي ڪانه! ۽ وڏي ڳالھ ته، ڏک ته تڏھن ٿئي، جڏھن جڏھن اسان جو مُلڪ سڃو ھجي، اسان جو ملڪ خدا جي فضل سان نھايت سکيو ستابو آھي، جيڪڏھن رشوتي ۽ زيان خور آفيسرن کي ھٽايو يا سڌو ڪيو وڃي ته اسان جي بجيٽ جيڪر ڏھوڻي ٿي وڃي؛ پوءِ اھڙن ڊڀن کي جيڪڏھن ڪي گڏھ کڻي چَرندا، ته آخر ڪھڙو ڏُک ڪبو؟ گڏھ ھليا ويندا ۽ ڊڀ وري مورجي پوندا! رُت کري آھي، ڪا ڄمار ڪانه کري آھي.“ پير صاحب ٽھڪ ڏيندي چيو، ڪارگل حيران ھو!
پير صاحب وري به کِلي چيو، ”اوھان جي وڏن ته آمريڪا کي به گھڻو ئي ڦريو کاڌو، پر اڄ آمريڪا زور آھي يا اوھين؟ بلڪ رڳي آمريڪا ڇا، جن به ملڪن کي اوھين خواہ ٻيا سامراجي ڦري کائي نيٺ آزاد ٿا ڪريو، سي ڪي وانجھ عورت وانگر ته نه آھن، جو وري ڦَر نه ڏين، اسان جي ڌرتي مالا مال آھي!“

”اسان کي توھان جي رپورٽ نامڪمل ۽ مشڪوڪ لڳي ٿي. توھان سڄي ڪوشش انھيءَ لاءِ ورتي آھي، ته جيئن پير صاحب کي ضرور ڦاسي ڏني وڃي، مگر اسين ملڪه معظم جي سرڪار کي پنھنجي رپورٽ موڪلڻ کان اڳ اھو ضروري سمجھون ٿا، ته پير صاحب بنا ڪنھن دٻاءَ جي، مڪمل آزاديءَ سان پنھنجو جوابي بيان لکي، اسان ڏي موڪلي، اسين مسٽر ڪارگل تي انھيءَ بابت پورو اعتماد رکون ٿا- وائسراءِ ھند“
جڏھن اھو اطلاع پير صاحب کي ڪارگل کان پھتو تڏھن پاڻ کِلي چيائون، ”۽ اسين وري اوھان تي اعتماد رکون ٿا، لکو، جيڪي اسين لکايون“:
”جيئن ئي مان ھوش سنڀاليو آھي، مان کي سامراجي غلاميءَ کان نفرت پئي رھي آھي. مان اوھان جا آفرين ناما ھٽايا، اوھان جا لقب ۽ تحفا وٺڻ کان انڪار ڪيو، اوھان جون ڏنل تڪليفون برداشت ڪندو اڳتي وڌندو رھيس. جيئن ئي مناسب موقعو ھٿ آيو، مان غازي تحريڪ کي زندہ ڪيو، ھنن کي ھڪ، نيڪ ۽ سرفروش بڻايم.
”مان ڪوبه مخفي پروگرام نه ٺاھيو ھو، نه پنھنجي مراد مخفي رکي ھئم. اسان جي منزل مقصود ”وطن جي آزادي“ ھو ۽ رھندو، چاھي اسان زندہ رھون يا نه رھون، پر اسان جي جماعت پنھنجو وطن آزاد ڪرائيندي ۽ ضرور ڪرائيندي؛ اھو اسان جو حق آھي، ۽ اسين پنھنجو حق ضرور حاصل ڪنداسون.
”اسان کي پنھنجو حق، پنھنجي ئي طاقت سان وٺڻ جو ارادو ھو، آھي ۽ رھندو. اسان ڪنھن به غير ملڪي طاقت جو سھارو نه ڳوليو آھي، ۽ نه ڪڏھن ڳولينداسون، ڇاڪاڻ ته تاريخ جو ورق ورق شاھد آھي ته جيڪا به قوم، ھڪڙن کان آزادي حاصل ڪرڻ خاطر ٻين جو سھارو، ڳولي ٿي، سا وري ضرور نئين غلاميءَ ۾ ڦاسي ٿي. ۽ ٻيا ته ڇڏيو، پر خود ڀلي زماني ۾ جڏھن مديني جي انصارن، يھودين سيٺين جي تسلط کان پاڻ بچائڻ خاطر مڪي جي قريشين جو سھارو ڳوليو، کين ھر طرح جون مددون ڪيون، ملڪيتن جا حصا ته ڇڏيو، پر زالن مان حصي وراھڻ جون به آڇون ڪيون، ته به، سرور ڪائنات صلعم جي سخت پارتن ھوندي به کين حڪمرانيءَ کان محروم ڪري ھميشه لاءِ قريشين جو ماتحت بڻايو ويو؛ تنھن ڪري اسين ته قديم سنڌي پھاڪي ’ٻَرُ، ته ٻانھا ٻَرُ‘ جا ئي قائل آھيون؛ مگر اڃا اسان اھو حق حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوبه عملي قدم نه کنيو ھو، ته اوھان اسان تي اڳواٽ ئي نھايت وحشيانه انداز ۾ ظلم ڪرڻ شروع ڪري ڏنا، اوھان بيڪسن جا گھر ۽ ڳوٺ جلايا، ڍور ماريا، زمينون کسيون، ٻار، ٻڍا، جوان، نوجوان ڪُٺا، عورتن سان وحشيانه ھلتون ڪيون ۽ عوام جون خواہ اسان جون ملڪيتون لُٽيون، اسان جا بنگلا ۽ ڪوٽ ڀڳا. اھو سڀ ڪجھ سھندي به اسين پنھنجي ’بنيادي انساني حق‘ تان دست بردار ھرگز نه ٿينداسون، ’وطن- يا- ڪفن‘ اسان جو پروگرام رھندو، پوءِ چاھي اھو ڪڏھن به ڪامياب ٿئي!“

”مبارڪ ھجي پير صاحب..... اڄ توھان خلاف سازشون ڪندڙ اسان جو ھڪ گبر سي. آءِ. ڊي دھليءَ کان ڦلھو منھن کڻي واپس آيو آھي ۽ چوي ٿو ته وائسراءِ صاف صاف لکيو آھي ته، ’پير صاحب کي ڦاسي ھرگز نه ڏني وڃي‘!“
”پوءِ انھيءَ ۾ ڪھڙي مبارڪ چئبي؟“ پير صاحب کِلي چيو، ”اسان جو ايمان آھي، ته زندگيءَ جو ھڪ وقت مقرر آھي ۽ اھا ان وقت کان اڳ ھرگز ختم ٿي نٿي سگھي، ۽ نڪي انھي وقت کان پوءِ وڌي سگھي ٿي. منھنجا دوست! سچ ٻڌاءِ، تو ڪڏھن مان کي زندگيءَ سان پيار ڪندڙ ڏٺو؟“
ڪارگل وسو ٿي ويو ۽ گنڀير ٿي ھن شير مرد ڏي ڏسڻ لڳو. پير صاحب ٽھڪ ڏيئي چيو، ”اڃا ڇا ٿو ڏسين، اھي سازشي ڪُتا ڪي صبر ڪري نه وھندا، پنھنجا ھر قسم جا زور ھلائي سمجھدار وائسراءِ جي راءِ کي ضرور رد ڪرائيندا، پوءِ انھيءَ مھل مان جو چھرو ڏسج نه!“
۽ پوءِ..... پوءِ آخرڪار ائين ئي ٿيو، جيئن پير صاحب ٿي سمجھيو؛ بادشاھ سلامت پنھنجي ”خاص سي. آءِ. ڊين“ جي راءِ کي وڌيڪ وزن ڏنو ۽ سنڌ جي سر زمين تان ھن مستقل خطري کي دفع ڪرڻ ئي مناسب سمجھيو؛ ھن حُڪم ڏنو ته پير صاحب کي ڦاسي ڏني وڃي ۽ سندس صاحبزادہ اسان وٽ ”تربيت“ حاصل ڪرڻ لاءِ موڪليا وڃن.

19- مارچ 1943- رات
”دوست! اڄ ڇو دير ڪري آئين؟“ پير صاحب مشڪندي چيو.
پير صاحب جي مُشڪ خواه اطمينان ڏسي ڪارگل صاحب حيرانيءَ مان چيو، ”پير صاحب! ڇا، اوھان اڄ آخري رات به شطرنج جي مُوڊ ۾ آھيو؟“
”دوست! زندگيءَ تي ته ھونئن به ڀروسو ڪونھي“ پير صاحب ساڳئي اطمينان سان چيو، ”مگر اسان جنھن راھ ۾ قدم رکيو، اُن راھ جو ڏاج ئي اُھو آھي، ته ھر رات کي آخري رات سمجھيو وڃي. پوءِ جڏھن اسين ڪلھ رات شطرنج جي مُوڊ ۾ ھئاسون، ته اڄ اھو موڊ ڇو ڦٽايون؟“
ڪارگل شطرنج تي ويٺو، اھا راند ھميشه جي دستور موجب آڌيءَ رات تائين ھلي. ڪارگل کي شڪ ھو، ته پير صاحب طرفان ھيءَ بناوٽ آھي، پر راند جو رُخ انھيءَ گُمان جي ترديد ڪري رھيو ھو، ڇوته پير صاحب ته بازين تي بازيون پئي کَٽيون! موڪلائڻ وقت ڪارگل نھايت سوز ڀرئي لھجي ۾ چيو، ”پير صاحب! ڇا ھڪ دوست جي آخري التجا پوري نه ڪندا؟“
”چؤ دوست! بيشڪ چؤ؟“
کيسي مان ھڪ ڪاغذ ڪڍي ڪارگل چيو، ”ھن تي دستخط ڪريو!“
ڪاغذ کي پڙھندي پير صاحب مُرڪي چيو، ”اُھو واپس رک دوست، اھڙن معافي نامن تي دستخط ڪرڻ وارا ڪڏھن به ھھڙيون تحريڪون ھلائي نٿا سگھن؛ اھڙين واءُ سان وِسامندڙ شمعن جي چؤگرد اھڙا پروانا ڪڏھن به گڏ ٿي نه سگھندا آھن!“
مگر ڪارگل کي اڃا به سورھن آنا يقين نٿي آيو. ھاڻي ھو ظاھر ۾ ته موڪلائي ويو، پر مخفي طرح واپس اچي پير صاحب جي روئدا ڏسڻ لڳو. ھن کي گھڻي قد گمان ھو، ته پير صاحب کي ھن بعد ڪم از ڪم ننڊ ڪانه ايندي؛ پير صاحب ته ٿوري دير بعد ھميشه وانگر اطمينان جي ننڊ ۾ محو ٿي ويو ۽ اُن بعد دستور موجب 4 وڳي اُٿيو، غسل ڪري نھايت اطمينان سان تھجد پڙھيائين، ذڪر اذڪار ڪيائين. ايتري ۾ شھادت جا ٽڪيٽ ڏيندڙ به آيا، پير صاحب کِلندو مُشڪندو انھن سان گڏ روانو ٿيو ۽ آخري وقت تائين اھا مُشڪ قائم رھي.
ھاڻي ڪارگل صاحب وڌي نھايت عزت، احترام ۽ رَقت سان سلام ڪري چيو، ”محترم دوست! اڄ تنھنجو وطن آزاد آھي، جيڪو وطن ھھڙن شيرن کي پيدا ڪري، سو ھاڻي گھڻو وقت غلام رھي نه سگھندو!“
پير صاحب جي شھادت بعد خاص خاص خليفن کي سڏائي سندن آخري ديدار ڪرايو ويو، جنھن مان اصل مقصد اھو ھو ته ھنن کي سندس شھادت جي پَڪ ٿئي، مگر پير صاحب جو مُشڪندڙ، مطمئن ۽ شادب چھرو ڏسي، سڀني کي اھوئي گُمان ٿيڻ لڳو، ته پير صاحب کي شھيد نه ڪيو ويو آھي، بلڪ صرف سُيون لڳائي بيھوش ڪيو ويو آھي؛ ۽ اُھو گُمان ڦري يقين جي صورت وٺڻ لڳو، جڏھن سامراجين کين اُتي دفن ڪرڻ بدران ڪافي مفاصلو پري سمنڊ ۾ ڪنھن ٻيٽاريءَ ۾ وڃي دفن ڪيو.
پوءِ ورھين جا ورھيه اھوئي خيال قائم رھيو، ته پير صاحب جن آفريڪا ۾، يا ڪنھن سامونڊي ٻيٽاريءَ ۾ نظربند آھن..... ۽ اڃا تائين مُريدن معتقدن جي وڏي حصي جي دِل تي اھوئي خيال ڄميل آھي.

ھن ڪم کان واندي ٿيڻ بعد انگريزن پير صاحب جي ٻن صاحبزادن کي لنڊن ڏي موڪلي ڏنو، جتي ظاھر ۾ تعليم و تربيت جو بھانو بڻايو ويو ۽ باطن ۾ نظربندي ھئي.
انھيءَ سان گڏ نالي ماتر ”مارشل لا“ ختم ڪري، ان کان به وڌيڪ طاقت وارو ”حُر ائڪٽ“ لڳايو ويو ۽ فوج سان گڏ ”سنڌ پوليس رائفل“ (ايس. پي. آر) قائم ڪري، ساڻن ساڳيون چڪريون برقرار رکيون ويون. سندن زمينن تي ٻاھرين ماڻھن کي قبضا ڏنا ويا، سندن ٻارڙن کي ”حُر اسڪول“ جي نالي ۾ ھڪ اھڙي قيدخاني ۾ بند ڪيو ويو، جتي ساڻن ھر طرح جا ظلم ۽ تعديون ٿينديون ھيون.
انھن خونريزين سان گڏوگڏ گرفتارين ڪرڻ ۾ ڪوبه سَنڌو سيڙھو، ڪابه حد بندي ڪانه رھي. انگريزي ملٽري ۽ پوليس تمام گھڻو وڌائي ويئي، ھنن کي سڄيءَ سنڌ ۾ جتي ٿي وڻيو، اُتي جي ماڻھن کي ”حُر“ ٺھرائي ٿي گرفتار ڪيائون. ساڻن مقابلا ڪندڙ ته فقط اھي غازي مَرد ھئا، جن جا سر ھميشه تريءَ تي رکيل ھوندا ھئا ۽ اُھي ماريندا به ھئا، ته مَرندا به ھئا؛ باقي ٻيا ويچارا ڍورن وانگر تاڻجي پيا ڪئمپن ۽ جيلن ۾ سٿبا ھئا ۽ اندازو آھي، ته انھن گرفتار ٿيلن ۾ 30- 40 ھزار ته رڳو عورتون ھيون. انھن عورتن ۾ جيئن ته حقيقي حُرياڻيون ۽ خاص ڪري غازياڻيون تمام ٿوريون ھيون، ان ڪري باقي عورتن سان ڪامورا عياشيون ڪندي، لڄون لُٽيندي بي انداز وحشيانه سُلوڪ ڪندا ھئا. خود ھڪ وڏي انگريز آفيسر جي اھڙي ظلم جي خلاف، ان وقت جي ھڪ ننڍڙي غازيءَ ”محمد رحيم مھر“ (موجودہ ايڊيٽر الفقراء) ھڪ عجيب و غريب احتجاج ڪيو؛ محمد رحيم جو والد محمد فقير مھر ان وقت حُرن ھٿان بلڪل غلط فھميءَ سان شھيد ڪيو ھو، ان ڪري انگريز وري ھن سان ھمدردي پيا رکندا ھئا ۽ ھو اڃا، ھو به ڇوڪرو؛ ان ڪري کيس بي ضرر سمجھي ھر ھنڌ بنا ڪنھن روڪ ٽوڪ جي اچڻ وڃڻ به پيا ڏيندا ھئا؛ سو ھڪ رات جو ڇا ٿو ڪري، جو لئمبرڪ ويٺي ڪاغذن جو ڪم پئي ڪيو، تيز روشنيءَ وارو گولو ٻري رھيو ھو، مگر محمد رحيم سندس ميز تي ھڪ ننڍي ميڻ بتي رکي، تيلي ھڻي، ان کي روشن ڪرڻ لڳو. لئمبرڪ ڇِرڪ ڀري چوڻ لڳو، ”ھان، ھان، ڇوڪرا! ھيءُ ڇا ٿو ڪرين؟“
”روشني ٿو ڪريان صاحب، ٻيو ڇا ٿو ڪريان، آخر اونداھ لاھڻ لاءِ به ڪجھ ته ڪبو نه؟“
”مگر ھيءُ ھيڏو سارو ٻرندڙ گولو تون ڏسين ئي ڪونه ٿو؟“
لئمبرڪ صاحب ڇِرڪ ڀري ھن کي ڏٺو، ۽ انگريزي دستور موجب ھن کي ته پاڳل سڏي جيل موڪليو ويو، پر لئمبرڪ پوري ڪوشش ڪرڻ لڳو، جيئن ڪم از ڪم انگريز آفيسر انھن ڪُڌن ڪمن کان پري رھن؛ باقي ديسي ڪميڻن کي روڪڻ ته ھن جي به طاقت کان ٻاھر ھو، ڇو ته اھي اُھي ھئا، جن حُر ائڪٽ جي آڙ ۾ گرفتارين جي ڌُم مچائي ڏني. جيڪو به پئسي وارو ٿي ڏٺائون، اُن کي گرفتاريءَ جو ڊپ ڏيئي ٿي پئسا ڦريائون. پوءِ رڪارڊ جي خانه پُريءَ لاءِ وري انھن اٻوجھن کي ٿي بند ڪيائون، جيڪي ڪجھ به ڏيئي نٿي سگھيا. ھنن ڪميڻن ديسي ڪُتن جيڪي ظلم سنڌ جي عوام سان ڪيا، تن جا داستان ته اڃا ھاڻ ميدان اشاعت ۾ ايندا. ’منھنجا ڪتاب، ملھار فقير جا ڪتاب، سابق ليفٽيننٽ وليداد خان گولا انداز جا مضمون، حڪيم محمد يعقوب جا مضمون، متفرق اخبارن جا ايڊيٽوريل، سڀ گڏجي به اڃا ابتدائي حيثيت رکن ٿا، مفصل داستانن جو دور اڃا ڪجھ وقت گھري ٿو.‘
ھاڻي بد دماغ انگريزي آفيسرن طرفان اھا مھم چالو ٿيڻ لڳي، ته پير صاحب جي گاديءَ تي سندس خاندان مان ڪو اھڙو ھٿ ٺوڪيو ڇاڙتو وھارجي، جو ھر زندہ، خود دار ۽ محب الوطن حُر جو خاتمو ڪرائي ڇڏي. انھي لاءِ ھنن ڪي ڇاڙتا تيار به ڪيا، پر انھن کي پاڻ به ڊپ ٿيڻ لڳو ته خبر ناھي ته حُر ڇاڪن؛ سو کين مشورا ڏنائون، ته گادي قائم ڪرڻ کان اڳ جن نظربندن کي اسين چئون، تن کي ماريو وڃي. انگريزن اُھا ڳالھ مڃي کين جيلن ۽ ڪئمپن ڏي موڪليو، مگر اڃا به حرن جي ھيبت مٿن ايڏي ڇانيل ھئي، جو کُليو کُلايو نه، بلڪ برقعو ڍڪي ايندا ھئا. پوءِ جنھن ڏي اشارو ڪندا ھئا، سو يا ته ڦاسيءَ چڙھي ويندو ھو، يا ڊز ٿي ويندو ھو. پوءِ ھنن اشارن جي آڙ ۾ ڪيترائي اھڙا شخص به مارجي ويا، جن پاڻ تي ڪڏھن حُرن جو پاڇو پوڻ به نه ڏنو ھو.
ھونئن ته انگريز آفيسر اھڙين شڪايتن تي ڌيان ڪونه ڏيندا ھئا، پر جڏھن اھڙي ھڪڙي برقعه پوش حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ ھڪ قيديءَ تي به وڃي ھٿ رکيو، جو حر تحريڪ کان گھڻو اڳ جو سزا يافته ھو. تڏھن ھنن برقعه پوشن جي قلعي کُلي پيئي ۽ اُھو انڌا ڌنڌ قتل عام ته بند ٿيو؛ مگر ھاڻي وري آفيسرن سَچن حُرن جي پرک جا ٻيا رستا ايجاد ڪيا. کپري تعلقه ۾ ھڪ ھنڌ ڪافي شخص قيد ڪري ڪئمپ لڳائي ويئي. ھڪ پاڻيءَ جي مَٽ تي ڇل رکي سڀني قيدين کي حُڪم ٿيو، ته ھن مان پاڻي پيئو. جيئن ته ھڪ شخص جي پاڻي پيئڻ بعد اھا ڇل مَٽ ۾ ٻوڙي ٻئي شخص ٿي پاڻي پيتو، ان ڪري گويا مَٽ ۾ اوبارو پئي داخل ٿيو ۽ فرق وارا گڙنگ حُر ھر حالت ۾ غيرن جو اوبارو پيئڻ حرام سمجھندا آھن، ان ڪري انھن اُھو پاڻي پيئڻ کان انڪار ڪيو.
آفيسرن طرفان تنبيھ ٿين ته اھو پاڻي پيئو، نه ته ڊز ڪيا ويندؤ، مگر جڏھن ھنن اُنھن دڙڪن تي ڪوبه ڪن نه ڏنو، تڏھن کين لائن ڪري بيھاريو ويو، ۽ جنھن به مَٽ مان پاڻي پيئڻ کان انڪار ڪيو، ان کي ڊز ٿي ڪيو ويو، پر تڏھن به بمصداق:
اڳيان اڳين وٽ، پوين سِر سنڀايا!
ھڪڙا ڊز ٿيندا ويا، ته ٻيا انڪار ڪري ڊز ٿيڻ لاءِ تيار ٿيندا ويا. آفيسر حيران ٿي ھڪڙي کان پڇيو ته ”آخر توھين ھيءُ آپگھات ڇوٿا ڪريو؟“ ته ھڪ حُر جواب ڏنو، ”جان ڏبي پر ايمان ڪونه ڇڏبو!“
پوءِ اھڙيون حالتون ڏسي انھن ھٿ ٺوڪين خود ئي جان پياري سمجھي گاديءَ تي وھڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو.

”سو تون وري به اچي پھتئينءَ!“
ڊاڪٽر جڏھن ھڪ سخت زخمي مريض عورت جي ڦَٽن سان ڀريل چھري تان سڀ پَٽيون لاھي ورتيون ته ڇِرڪ ڀري چيائين.
”پوءِ ڇا ڪريان ڊاڪٽر صاحب! اوھان ته اسان کي کير ٿر جي ڪوھسارن ۾ آرامگاھون ھٿ ڪري ڏنيون، پر اسان سان ته اُھا حالت ھئي جو:
چوڌاري چڙا، ٻُرن ٻيلاين جا،
ستي سنڀارن جا، پيم ڪن پڙاءُ،
وھڻ مون نه وڙاءُ، سڻيو جھانءِ، جھِڄي ھنيون!
”پوءِ ڀلا تنھنجو گھوٽ؟“ڊاڪٽر سوال پڇيو.
”ڊاڪٽر صاحب!“ اکين ۾ پاڻي آڻي زينب چيو، ”ڊاڪٽر صاحب! اڄ اھو اھڙو قابو آھي، جو اوھان جي ھن آپريشن وقت ڪنھن به صورت ۾ پھچي ڪونه سگھندو، پر.....“ پر زينب لُڙڪ اگھي ٽھڪ ڏيئي چيو، ”پر ڊاڪٽر صاحب! ھن اھڙا ته زبردست ڪارناما ڪيا آھن، جو منھنجو روئڻ ته سراسر غلط آھي؛ ھڪ دفعي سِکن جي رجمينٽ سان لڙائي ڪندي سندن ليفٽيننٽ لانگورٿ کي نه فقط ڊز ڪري ڇڏيائين، پر پاڻ به کين ھٿ اچي نه سگھيو. انگريز ڪمانڊر ميجر نارٽن کيس چئلينج ڏنو، ته ھن آفيسر جي انتقام طور توکي مان پنھنجي ھٿن سان شوٽ ڪندس، ته ھن وري کين چئلينج ڏنو ته آءٌ توکي ھر حالت ۾ شوٽ ڪندس.“
”ڀلا پوءِ.....؟“ ڊاڪٽر حيرت مان پڇيو.
”پوءِ ڊاڪٽر صاحب! ھن دلير، ھن سنڌ جي سورمي جون ڪھڙيون ڳالھيون ڪريان! سخت معرڪا ڪندي، اٿاھ انگريزي فوج ۽ بي شمار ديسي غدارن ھٿان، ھو اٽڪل ٽيھارو بھترين غازين سميت گرفتار ٿي ويو ۽ سڀئي ميجر نارٽن وٽ شھدادپور ڪئمپ ۾ اچي پيش پيا.
ھٿن ۾ ھٿڪڙيون..... پيرن ۾ ٻيڙيون..... سخت پھري ھيٺ غازي لائين ۾ بيھاريا ويا ۽ ميجر نارٽن ريوالور کڻي اچي بيٺو:
”ٽم حر ھي؟“
”ھان صاحب ھي!“
”ڊز رکيو آھي!
”ٽم حر ھي؟“
”جي صاحب ھي!
ڊز..... ٻيو به رکيو آھي!
’اڳيان اڏين وٽ پوين سر سنباھيا‘
ڊز..... ٽيون به رکيو آھي!
’پسي لھس نه لُڇيا، سڙيا اتي سچ!‘
اجھو چوٿون به.....!
انھن ”ھان صاحب“ ۽ ”ڊز- ڊز“ جي آوازن ۾ صاحب بھادر اڳتي وڌندو ويو، جڏھن پھرينءَ لائين جي اڌ تي پھتو ته اوچتو ٻيءَ لائين مان ھڪ قيدي وڌيو، بجليءَ جي ڦڙتيءَ وانگر صاحب جي اردليءَ جي رائفل کسي کڻي جو ڊز ڪرائي نارٽن صاحب کي، ته صاحب به ڊز رکيو آھي!
”تم جِيندو ھي؟“
”ھان صاحب!“
”تمني اپنا قول پورا ڪرديا! آفرين!“
ڪئمپ ۾ ھلچل مچي ويئي. سپاھين جا انبوھ گڏ ٿي ويا. نارٽن صاحب مُرڪندي جيئندي ڏي ھٿ وڌايو، سندس ھٿ ھٿ ۾ وٺي ھڪ ھڏڪي ڀري جان ڏنائين ۽ جان ڏيڻ بعد به سندس چپن تي مُرڪ ھئي؛ شايد ھن ڪري، ته ھڪ بينظير بھادر ھٿان گولي کاڌم ۽ سندس ھٿ ۾ ھٿ ڏيئي جان ڏني اٿم! ۽ سچ ته دلير دشمن ڪن نصيب وارن کي ھٿ ايندا آھن!
”۽ پوءِ.....“ زينب لُڙڪن سان گڏ مُرڪندي چيو، ته ”باقي رھيلن جي ڊز ڊز به بند ٿي ويئي، پر ھاڻي سڀ سينٽرل جيل ۾ آھن، ۽ يقيناً کين ڦاسي ايندي! مگر ڊاڪٽر بابا.....“ زينب سُڏڪو ڀريندي مُشڪندي چيو، ”مون کي جيڪڏھن چڱي ڀلي ڪري پوءِ ھن دفعي اھو انعام ڏيارين، جو آءٌ ھار سينگار ڪري شاديءَ جا ڪپڙا پائي، گيتن ۽ ڳيچن سان ھن مجاھد جو لاش کڻي اچان، ته ڪيڏي نه مراد ماڻيان!“
”انشاءالله! رک ڀڳوان تي ٻچڙي!“
ڊاڪٽر بي اختيار کڻي سندس نراڙ تي چُمي ڏني!

حيدرآباد سينٽرل جيل جي ڦاسي گھاٽ جي پٺئين طرف کان اڄ بيل گاڏين جو ھڪ عجيب وغريب جلوس نڪري رھيو آھي، ھنن ڍڳن کي ڇيريون ۽ گھنگھرا پاتل آھن، سندن سنڱن کي لال رنگ ڏنل آھي، ۽ بيل گاڏين کي ساڳيو ڳاڙھو رنگ.

ھيءَ پھرين گاڏي آھي، انھي ۾ ھڪ ھار سينگار ۽ عمدن ڪپڙن سان ويٺل 90 ورھين جي پوڙھي راڻي سعدان آھي، جنھن جي گوڏي تي سندس بھادر شھزادي وريام جو مُشڪندڙ لاش آھي ۽ پويان ڍولڪن سان ڳيچن واريون، اوھو، ھن ٻيءَ گاڏيءَ ۾ سچ پچ ھڪ پدمڻي ڪنوار ويٺل آھي، جا شاديءَ جا ڪپڙا پائي، سورھن سينگار ڪري سمورا زيور پائي پنھنجي ھنج ۾ پنھنجي بھادر گھوٽ جي مُرڪندڙ منھن کي اُڀو ڪري رکي ويٺي آھي، کيس ڏسي سندس ڌرم پيءُ ڊاڪٽر ڌرمداس خوشيءَ سان ٻھڪي، ”زينب زنده باد!“ جو نعرو لڳايو!
۽ باقي گاڏيون به ساڳيءَ صورت ۾ ھيون!
14- آگسٽ 1948ع
اڄ مکيءَ جي ھڪ کُلئي ميدان تي ھڪ وڏو جلسو منعقد ٿيو آھي، ھن جلسي ۾ جيترو ٿي سگھيو آھي اوترا گھڻي ۾ گھڻا ڪارڪن گھرايا ويا آھن، ايتري قدر، جو سواءِ ڪنھن لاچاري عذر جي ٻيا سڀ وڏا ڪم ڪندڙ يا سندس عيوضي اچي موجود ٿيا آھن.
اڄوڪي جلسي کي راز ۾ رکڻ جو ڪو خاص انتظام به ڪيل نه ھو؛ ان ڪري ڪو ھيڪڙ ٻيڪڙ سرڪاري جاسوس به شامل ٿي ويو ھو.
جيئن ته اڳواڻ مان ڪيترا شھيد ٿي چڪا ھئا، ان ڪري اھي سڀ ته شامل نه ٿي سگھيا ھئا، جي سڀ کان پھرين بجيٽ اجلاس ۾ شامل ٿيل ھئا، پر تڏھن به زينب، گامون، سيٺ سڳنو مل، رحيم ھنڱورو ۽ ٻيا ڪافي اڳواڻ شامل ھئا.
انھي بعد سردار تقرير ڪئي:
دوستو! ساٿيو!، ڀائرو!
اڄوڪو ڏينھن اسان جي ملڪ جي تاريخ ۾ اھم آھي، جو تقريباً ڏيڍ سؤ سالن جي ڪوششن بعد اسان جو ملڪ فرنگين جي غلاميءَ کان آزاد ٿيو آھي ۽ اڄ کان سندس باشندا کيس سُڌارڻ ۽ ترقي ڏيارڻ جون ڪوششون پنھنجي ھٿان ۽ پنھنجيءَ مرضيءَ سان ڪندا ۽ پنھنجو مستقبل پاڻ ٺاھيندا.
انھي ۾ ڪو شڪ ڪونھي ته اڃا به مغربي طاقتن جا چنبا ھن ۾ کُتل آھن، مگر ھاڻي انھن جي حيثيت اھڙي آھي، جيئن ڪو ڏند اُلڙي چڪو ھجي ۽ کيس ھر حالت ۾ نڪرڻو ھجي؛ پوءِ چاھي کيس ڇِڪ ڏيئي، ايذاءَ سھي، ڪجھ رت وھائي ڪڍجي؛ چاھي ھو آھستي آھستي پاڻيھي وڃي ٻاھر پوي، پر بھرحال ھن جي پاڙ ھاڻي پٽجي چڪي آھي.
عزيزو!
آزادي ھڪ برسات مثل آھي، جا جڏھن ايندي آھي، تڏھن اگرچ ڪجھ تڪليفون، ھوائون، گوڙون، کنوڻيون ۽ گپون چِڪون گڏ کڻي ايندي آھي، پر مطلع صاف ٿيڻ بعد ھرڪو شخص آباديءَ جي ڪم ۾ محو ٿي ويندو آھي. ڪجھ وقت بعد سُڪل زمين تي فصل جي لھڪار لڳي ويندي آھي ۽ ملڪ ۾ شادابي اچي ويندي آھي.
چالاڪ انگريز، اسان جي ملڪ ڇڏڻ کان اڳ اھڙو ماحول پيدا ڪيو ھو، جو ھندو مسلم فساد ڪافي تعداد ۾ ٿي رھيا ھئا ۽ ھاڻي به خبر ناھي ھن ڪھڙي بازي کيڏي ھجي، مگر اسان جو فرض اھوئي آھي ته پنھنجي ملڪ کي ھر طرح جي فسادن کان پري رکي امن قائم ڪريون ۽ سُڌاري ۽ واڌاري جون ڪوششون ڪريون.
اسين پنھنجي سڀني ساٿين کي پُرزور ھدايت ٿا ڪريون ته سنڌ جي ھندن جي ٻچي ٻچي جي ھر طرح حفاظت ڪريو ۽ ڪنھن به طرح سندن وار ونگو ٿيڻ نه ڏيو. ڪي تعصبي طاقتون اھي شرارتون ضرور ڪنديون، ته ھنن کي نقصان رسايا وڃن ۽ سندن ملڪيتون کسيون وڃن؛ مگر جماعت جي ھر فرد لاءِ لازم آھي، ته ھو اھڙين شرارتن کان ھندو ڀائرن کي بچائين.
اسان کي ھي خطرو به ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته ڪي شخص ڪھڙن به روپن ۾، بلڪ خود ھندن منجھان ئي، اھڙيون تحريڪون اُٿاريندا، ته ھندن کي ھتان لڏائي ڀارت موڪليو وڃي. افسوس آھي، جو اسان جي معلومات ايڏي وسيع ناھي، جو اسين يقين سان چئي سگھون، ته ھندن لاءِ ھتي رھڻ چڱو ٿيندو يا ھندوستان وڃڻ؛ ان ڪري اسين نڪي کين وڃڻ لاءِ ھمٿائينداسون،؛ نڪي وھڻ لاءِ؛ البت اسان اھا ڪوشش پوري جانبازيءَ سان ڪنداسون، ته جيڪي به ھندو ھتان وڃن، سي خير سلامتيءَ سان روانا ٿين ۽ جيڪي ترسن، تن جي حفاظت ڪئي وڃي. اسين ”ھندو مسئلن“ جو کاتو ھاڻي پنھنجي ساٿيءَ غازي سڳني مل جي حوالي ڪري، کيس ڪاميابيءَ سان ھلائڻ لاءِ جان ٽوڙ ڪوشش ڪرڻ جي ھدايت ڪريون ٿا ۽ سڄيءَ جماعت جي ماڻھن کي پرزور لفظن ۾ حڪم ٿا ڏيون، ته ھو انھيءَ باري ۾ سيٺ سڳني مل سان پورو ساٿ ڏين.
اڄ کان وٺي اسان جي ”سانگھر سرڪار“ مڪمل طور تي سماپت ٿي. سندس جيڪو اثاثو بچيل آھي. اھو اسين ڪنھن نه ڪنھن طرح سان پنھنجي قومي خزاني ۾ داخل ڪرائي ڇڏينداسون؛ اسين پنھنجي قومي حڪومت جي ھر ھڪ قانون جي پوريءَ طرح پائبندي ڪنداسون. اسين پنھنجي سرڪار جو ھر ھڪ حُڪم، چاھي انھيءَ جي مصلحت اسان جي سمجھ ۾ پوريءَ طرح نه اچي، ته به دل و جان سان مڃينداسون. سندس ھرڪو محصول، بنا ڪنھن ڪُپت ڪرڻ جي ادا ڪنداسون. سندس ھر ھڪ ڪاموري سان تعاون ڪنداسون، کين وقت به وقت نيڪ مشورا ڏيندا رھنداسون ۽ سندن ٿوريون گھڻيون ڏاڍايون به ھن اُميد تي پيا برداشت ڪنداسون، ته ھاڻي ھو ”پنھنجا“ آھن ۽ پنھنجن کي نيٺ سڌاري سگھبو.
اسين پنھنجي مُلڪ جي دوست ملڪن سان دوستي رکنداسون ۽ دشمنن سان دشمني؛ چاھي اسان جي اڳواڻ جي بڻايل دوستيءَ دشمنيءَ جي پاليسي اسان کي پوري طرح سمجھ ۾ نه ايندي ھجي؛ پر اسين انھيءَ مشھور مقوله- ”اسان جو وطن- صحيح يا غلط- مگر اسين ھر حالت ۾ ھن جا وفادار آھيون“ تي عمل ڪندا رھنداسون، ۽ پوري ڪوشش ڪندا رھنداسون ته اھو سر بُلند رھي....
”جناب صدر!“ رحيم ھنڱوري وچان آواز ڏنو، ”مون کي ۽ منھنجي ڪِن ساٿين کي اوھان جي تقرير سخت صدمو رسايو آھي، جيستائين اسان تي ”حُر ايڪٽ“ لڳل آھي ۽ اسان تي پوليس خواہ فوج جون مصيبتون ساڳيءَ طرح برقرار آھن، ۽ جيستائين حڪومت اسان جي مرشد جي گادي وري قائم نه ڪئي آھي، ۽ انھيءَ سان باقاعدہ ٺاھ نه ڪيو آھي، تيسين تائين اسين نڪي ساڻس وفادار ٿي سگھون ٿا ۽ نه خيرخواھ. اسين اھو ھڪ طرفو ٺاھ قبول ڪري نٿا سگھون.“
سردار جواب ڏنو، ”اسان جو اڳواڻ ۽ حڪمران ھينئر جناب ”محمد علي جناح“ سنڌي آھي، جنھن کي قوم طرفان ”قائد اعظم“ جو خطاب مليل آھي. مسٽر جناح اسان لاءِ اڻ واقف نه آھي، ھو جماعت خواھ پير صاحب جن جو قانوني مددگار پئي رھيو آھي ۽ اسان جو دلي خيرخواھ آھي. اسان کي ھن تي مڪمل اعتماد آھي، ۽ اسان کي يقين آھي، ته ھو رفته رفته اسان جون سڀ مشڪلاتون حل ڪندو. پر ٻيءَ ڪنڌي به پنھنجن سان وڙھبو نه آھي، بلڪ حجت ۽ صلح سان ئي سڀ ڪجھ حاصل ڪبو آھي، سامراجين سان وڙھڻ جا طريقا ڪڏھن به پنھنجي آزاد مملڪت لاءِ ڪم نه آڻبا آھن.
”مگر اسين ڪنھن به حالت ۾ اوھان سان شامل راءِ ٿي نٿا سگھون.“
”تڏھن اسين اوھان کي عرض ڪنداسون، ته مھرباني ڪري اسان جو گروپ ڇڏي وڃو، اڄ کان وٺي اسان جي راھ عمل جدا ۽ اوھان جي جدا؛ تجربو ثابت ڪندو ته ڪير صحيح آھي.“
رحيم ۽ سندس ساٿي ٽَپ ڏيئي اُٿي کڙا ٿيا ۽ ھن چيو، ”چڱو تڏھن الوداع، اميد ته توھين اسان کي پنھنجين ڪارگذارين ۾ آڏو نه ايندا.“
”رواجي حالتن ۾ نه، پر جتي به پاڪستان جي مفاد سوال اُٿندو، اُتي جيڪڏھن توھان جي اسان سان ٽڪر ٿي، ته اسين ضرور آڏو اينداسون. اسان کي ھن وقت پنھنجو وطن سڀ کان پيارو آھي، اسان جو نعرو اھوئي آھي ته:
قربان توتان جان و تن، اي دلربا وطن!
آباد ۽ شاداب رھين شل سدا وطن!

”وطن اسان کي به پيارو آھي.“ رحيم چيو، ”مگر جمھوريت ۾ ”وطن“ ۽ ”سرڪار“ ٻه الڳ چيزون آھن. اميد ته توھين به اسان کي ”وطن“ سان غداري ڪندي نه ڏسندؤ؛ البت ”سرڪار“ سان تيستائين ضرور اختلاف ڪندا رھنداسون، جيستائين ھن اسان تان سامراجين جو برپا ڪيل ظلمي سرشتو دفع نه ڪيو آھي.
”روم ھڪ ڏينھن ۾ ڪونه ٺھيو ھو، ھڪ نئين آزاد ٿيل حڪومت کي ڪئين مشڪل مسئلن کي منھن ڏيڻو پوي ٿو؛ آھستي آھستي سڀ ڪجھ ٺيڪ ٿي ويندو. اسان جو وطن جي محبت ۾ بنا شرط و شروط ھٿيار ڦٽا ڪرڻ به سڀني مشڪل مسئلن کي آسان ڪرڻ لاءِ وڏو مفيد وسيلو ٿيندو“
”خير اوھين پنھنجيون ڪوششون ڪريو ۽ اسين پنھنجيون؛ وقت پاڻھي اڇا ڪارا پڌرا ڪندو.“
”چڱو ماشاءالله!“
”ماشاءالله!“ رحيم ۽ سندس مختصر گروھ اٿي ھليو ويو.
سردار وري سلسله ڪلام جاري رکيو.
”پنھنجي وطن سان ھر طرح وفادار ۽ سندس خير خواہ رھڻ سان گڏ، اسان جي ھر وقت اھا ئي ڪوشش رھندي، ته وطن جي ھر شخص کي آھستي آھستي ”بنيادي انساني حق“ ميسر ڪري ڏنا وڃن، ڇوته اسان خواہ دنيا جي سمورن مدبرن جو اھو متفقه رايو آھي، ته ڪوبه شھري پنھنجي وطن جو صحيح طرح سان سُڌارو ۽ واڌارو تڏھن ڪري سگھندو، جڏھن ھو پنھنجا ”بنيادي انساني حق“ حاصل ڪري، ابتدائي مشڪلاتن کان نجات حاصل ڪندو، اھي بنيادي حق ٿورڙن لفظن ۾ ھيءُ آھن ته ھر انسان کي:
اٽو،
لٽو،
اجھو،
امن،
انصاف،
روزگار،
تعليم،
علاج،
خيالن ظاھر ڪرڻ جي آزادي،
تفريح،
۽ پِيريءَ جو آرام

حاصل ھجن. جيڪڏھن ڪنھن به انسان کي اُھي حق حاصل نه آھن، ته پوءِ ھن ۽ ڍور ۾ ڪو فرق ڪونھي؛ مگر اُھي حق مھيا ڪري ڏيڻ ڪو چرچو ناھي، ڪو کيل ناھي، خصوصاً اسان جي آزاد مُلڪ لاءِ ته اھي نھايت مشڪل آھن، مگر اسان کي به معلوم آھي، ته روم ھڪ ڏينھن ۾ ڪونه ٺھيو ھو، سو اسان جو مُلڪ به، اھي حق ھڪدم ڏيئي نه سگھندو، پر اسين صرف اھو گھرون ٿا، ته ھو اول پنھنجي منزل مقصود ته اھائي بڻائي؛ پوءِ آھستي آھستي انھي منزل ڏي وِک وڌائيندو وڃي.
ھاڻي ھيءُ پناھ گاھون، ھيءُ مرڪز اڄ کان سڀ ختم آھن؛ البت انفرادي طور ھر ڪنھن کي پنھنجو خواہ ٻين ساٿين جي بچاءُ جو بندوبست تيستائين ضرور رکڻو پوندو، جيستائين ڪه حڪومت اسان تان پابنديون لاھي، اسان جي مرشدن جي گادي وري قائم ڪري.
چڱو الوداع، خدا تعاليٰ شل سڀني جو نگھبان ھجي!
”خدا حافظ!“
”پاڪستان زندہ آباد!“
”سنڌ سدا آباد!“
”ڪُل عالم جو خير!“
”انسانيت شاد آباد!“
جا نعرا بُلند ٿيا.

ھيءَ نواب شاھ اسٽيشن آھي، ھتي مھاجرن جي ھڪ ڀريل ٽرين اچي پھتي آھي، جي نھايت بُريءَ حالت ۾ آھن. ھو بي تحاشا اسٽيشن جي ڀر ۾ لڳايل ڪئمپ ۾ پھتا. سندن استقبال لاءِ ڪجھ غير سنڌين سان گڏ تمام گھڻا سنڌي ھئا، جن سندن ايڏي ته مرحبا ۽ خدمت ڪئي، جو ھو نھايت مشڪور ٿيا، پر ٻن ڏينھن بعد ھڪ پڙھيل مھاجر ڪنھن ڪم سان جو ڪئمپ کان ٻاھر نڪتو ته دروازي وٽ ھڪ بورڊ ڏٺائين:
”حُر جماعت کي طرف سي مھاجر ڀائيون کو آج اور کل کا کھانا کھلايا جائيگا“
اُھي اکر پڙھڻ شرط ھن جون مٿيون مٿي ھيٺيون ھيٺ، يڪدم ڪجھ ٻين کي به سڏيائين. سڀئي پريشان ٿيندا سھڪندا ڊاڪٽر صوفي ۽ ٻين منتظم ڪامورن سان ملي چوڻ لڳا، ”صاحب! ھيءُ ڪھڙو غضب ٿو ڪيو وڃي؛ اسان کي خوفناڪ حُرن جي ماني ٿي کارائي وڃي؟“
ڊاڪٽر صوفي کِلي پيو، ۽ چيائين ”توھان ڪڏھن حُر ڏٺا آھن؟“
”نه صاحب! خدا رکي پناھ ۾؛ شل ھنن وحشين، لُٽيرن، رھزنن ۽ خونين کان ڌڻي بچائي!“
ڊاڪٽر ۽ ٻين ڪامورن جا ٽھڪ نڪري ويا. کلندي کلندي ھن پڇيو، ”گذريل ٻه ڏينھن جيڪي سنڌي ڀائر اوھان جي خدمت ڪري رھيا آھن، تن بابت ڪھڙو خيال اَٿوَ؟“
”اُھي؟.... اھي ته صاحب ڪي رحمت جا فرشتا آھن، اسان جا ته عزيز به جيڪر اھڙي خدمت نه ڪن!“
ڊاڪٽر وري به کِلندي پڇيو، ”۽ ٻه ڏينھن جيڪا ماني کاڌي اٿوَ، اُھا ڪھڙي ھئي؟“
”اُھا؟.... اھا ته صاحب ڏاڍي لذيذ ۽ ڏاڍي صحت بخش ھئي!“
”اُھا ماني به حرن جي ھئي، ۽ اُھي خدمتگار به حُر آھن!“
”ڇا اُھي حُر ئي آھن، جي اسان کي مانيون کارائي خدمت ڪري رھيا آھن؟“ مھاجرن حيرانيءَ مان پڇيو.
”ٻيو نه ته!“ ڊاڪٽر کِلي چيو، ”اھو بورڊ ته ٽيون ڏينھن لڳايو ھوسون، اوھان جي نظر اڄ پيئي آھي!“
”مگر صاحب!! مھاجرن چيو، ”اسان ته ھندوستاني اخبارن ۾ اھوئي پيا پڙھندا ھئاسون ته، حُر اھڙا ته ڌاڙيل، خوني، رھزن آھن، جو سندن رھزنين کي ختم ڪرڻ لاءِ ئي سلطانه ڊاڪوءَ وارو ينگ صاحب ٿو گھرايو وڃي!“
”بس اُھي اٿوَ حُر!“ ڊاڪٽر صاحب گنڀير ٿي چيو، رھزن سمجھو يا شريف سمجھو؛ ماني ته سندن اوھين کائي چڪا!“
”صاحب! ھي ته وڏا نيڪ نمازي ۽ ھمدرد انسان آھن. ھنن سان ته اسان جي دوستي تا زندگي قائم رھندي!“

شُڪر گذاري- اعتذار- ۽ عرض

مصنف شڪر گذار آھي:
مسٽر محمد ابراھيم جويه جو، جنھن ھن ناول جا ابتدائي باب پڙھي کيس خوب ھمتايو ۽ نيڪ مشورا ڏنا.
سابق ليفٽيننٽ وليداد خان گوله انداز جو؛ جنھن کان ڪافي قيمتي معلومات حاصل ٿي.
عاليجناب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو؛ جنھن پاڻ به معلومات ڏني، ۽ دوستن کان به حاصل ڪري ڏني.
لئمبرڪ صاحب وٽ ميڻ بتي ٻاري، جيل کائڻ واري خليفي محمد رحيم مھر جو؛ جنھن ڪيتري نئين معلومات ڏني ۽ ھٿ آيل معلومات درست ڪرائي.
سي ڪلاس جيل جي ساٿين؛ جيجو جرنيل ۽ ٻين فقيرن جو؛ ۽ پڻ موليڏنه مڱريه، ٻاروچي راڄڙ، لال منڱريه ۽ ٻين ڪيترن جو؛ جي سمگلرن جي روپ ۾ اچي سوڙھا ڪيا ويا ھئا، ۽ کين ٻه ورھيه پٽائي پٽائي نيٺ بي ڏوھي سمجھي ڇڏي ڏنو ويو.
ملھار فقير جو؛ جنھن قيمتي معلومات وٺڻ لاءِ پنھنجا ڪتاب موڪلي ڏنا، ۽ ٻين ڪيترن ئي ياد نا ياد دوستن جو؛ جن وڏي معلومات ڏني.
۽ پڻ انھن اينٽي حُر دوستن جو؛ جي وقت به وقت حُرن خلاف قسم قسم جون ڳالھيون ڪندا رھندا آھن. انھن مان ئي ته ڪتاب لکڻ ۾ وڏي مدد ملي؛ ڪوبه مصنف ٻئي پاسا ڄاڻڻ بنا ڪامياب چيز لکي نٿو سگھي.
۽ انھن شاعرن جو؛ جن جا شعر مناسب ھنڌن تي لکڻ ياد آيا.
۽ آخر ۾ پاڪستان جي عظيم اشاعتي فرم”شيخ غلام علي اينڊ سنز“ جي مالڪ محترم نياز احمد ۽ ڪراچي ريجن جي مئنيجر محترم محمد سعيد خان جو؛ جن جي تعاون سان مفلوڪ الحاليءَ جي زماني ۾ به ايڏو وڏو ناول ڇپي سگھيس، جنھن جيڏو ڪڏھين خوشحاليءَ ۾ به ڇپي نه سگھيو ھوس- ۽ شايد سنڌي زبان ۾ ايڏو وڏو اوريجنل تاريخي ناول به ھيءُ پھريون ئي شايع ٿيو آھي؛ جو ممڪن آھي ته ٻين ناول نگارن دوستن کي رشڪ ۽ اُمنگ ڏياري، کانئن به ايڏا وڏا اوريجنل ناول لکرائي!
مصنف اعتراف ٿو ڪري، ته ھن معلومات ۾ ڪي اوڻايون، ڪي غلط فھميون، ۽ ڪي نالن جون غلطيون ھونديون؛ پر انھيءَ سان گڏ ڄاڻو حضرات کي عرض ٿو ڪري، ته ھو مھرباني فرمائي وڌيڪ اھڙي معلومات موڪلين، جيئن ھن ڪتاب جي ٻئي ايڊيشن ۾ درستيون ۽ اضافا ڪيا وڃن، اردو ۽ انگريزي ايڊيشن وڌيڪ عُمدا ٿي نڪرن.

ڏيپلائي