سفرناما

زندگيءَ جا پَل جي مون گهاريا پنڌ ۾ (ڀاڱو پهريون)

ھي ڪتاب نامياري ليکڪ، شاعر ۽ پبلشر  مور ساگر  جو سنڌ وطن جو لکيل سُھڻو سفرنامو آھي. ”زندگي جا پل جي مون گهاريا پنڌ ۾“ مور ساگر جي زندگيءَ جا پَل جيڪي هِن پنڌ ۾ گُذاريا آهن ۽ اسان کي اُنھن ۾ هِن ڪِتاب جي ذريعي، ڄڻ پاڻ سان گُھمائي ٿو، اِها اڄوڪي دؤر جي تاريخ آهي، جيڪو مستقبل جو دستاويز بنجي ويندو. جيئن ابنِ بطوطه، مارڪو پولو، لطف الله ۽ ٻين جا لِکيل مختلف علائقن جا سفرناما.

  • 4.5/5.0
  • 34
  • 14
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book زندگيءَ جا پَل جي مون گهاريا پنڌ ۾ (ڀاڱو پهريون)

سڀئي حق ۽ واسطا ليکڪ وٽ محفوظ

ڪتاب جو نالو : زندگي جا پَل جي مون گهاريا پنڌ ۾
موضوع : سفرنامو ]سنڌ جو سئر[
ليکڪ : مور ساگر
ڇاپو پهريون : 1 جنوري- 2120ع
ڀاڱو : پھريون
ٽائٽل ڊزائين : مور ساگر
ڪمپوزنگ : نعمان علي جوڻيجو
ڇپائيندڙ : ساحل پبليڪيشن - حيدرآباد
ڇپيندڙ : ساحل پرنٽرز اينڊ پبلشرز رابعه اسڪوائر حيدرآباد.
03332634650


ZINDGI JA PAL J MOON GHARIA PANDH MEEN (Travling) SINDH
By: More Sagar
Published by: Sahil Publication Hyderabad
Edition, Janvery 2021. Cell: 03332634650-03002634650
Email: sahilprinter786@gmail.com

ارپنا

پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي،
پياري ڀاءُ منظور احمد جوڻيجو
جي نالي
۽
اُنھن سڀني پيارن
جي نالي
جيڪي
زندگي جي هِن سفر ۾ همسفر رهيا

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”زندگي جا پل جي مون گهاريا پنڌ ۾“ اوهان اڳيان حاضر آهي. ھي ڪتاب نامياري ليکڪ، شاعر ۽ پبلشر مور ساگر جو سنڌ وطن جو لکيل سُھڻو سفرنامو آھي. يوسف سنڌي لکي ٿو:
” زندگي جا پل جي مون گهاريا پنڌ ۾“ مور ساگر جي زندگيءَ جا پَل جيڪي هِن پنڌ ۾ گُذاريا آهن ۽ اسان کي اُنھن ۾ هِن ڪِتاب جي ذريعي، ڄڻ پاڻ سان گُھمائي ٿو، اِها اڄوڪي دؤر جي تاريخ آهي، جيڪو مستقبل جو دستاويز بنجي ويندو. جيئن ابنِ بطوطه، مارڪو پولو، لطف الله ۽ ٻين جا لِکيل مختلف علائقن جا سفر ناما.“
هي ڪتاب ساحل پبلڪيشن پاران پھرين جنوري 2021ع ۾ ساحل پرنٽرز، حيدرآباد وٽان ڇپايو ويو آھي. ٿورائتا آهيون مور ساگر جا جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي ۽ سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

مُهاڳ: زندگيءَ جا گهاريل سجايا پَـل ...

محمد خان، مور ”ساگر“ جو لِکيل هي سفر نامو، نوَن ننڍن الڳ الڳ سفرنامن تي مشتمل آهي. جيڪي سنڌ ڏيھه جي مختلف ضلعن، شھرن، ڳوٺن، شخصيتن، اسڪولن، پارڪن، تاريخي ماڳن تي بھترين انداز ۾ تحرير ٿيل آهن. مختلف سفرنامن جي مُـھڙ ۾ يا وِچ ۾ بيت، نظم ۽ شعر ڏنل آهن. جيڪي هِن سفرنامي کي چار چنڊ لڳايو بيٺا آهن.
ميون ملوڪ کان ماتلي: واري سفر نامي ۾ پنھنجي اَباڻي ڳوٺ جو پسمنظر، اُن جي اِردگِرد جي مُقامن، مزارن ۽ اوليائن جي تاريخ، ڪنھن سان ٿيندڙ حالتن جو ذڪر يا بيان، پنھنجي حياتيءَ جو آپبيتي واري لِکت، مختلف جاين تي لِکيل ٽُڪرا، جنھن ۾ پرائمري تعليم، سيڪنڊري تعليم، اسڪول ۽ استاد صاحبان جو اشارتن احوال، ان سان گڏوگڏ رستي ۾ ويندي ڳوٺن يا شھرن مان گُذرندي دوستن کي هوائن ۾ موڪليل سلام، اُنھن ڳوٺن، شھرن ۽ تاريخي مقامن جو تجزيو ۽ مختلف قدرآور شخصيتن جو بيان شامل ڪيل آهي. آخر ۾ همسفرن جا نالا لکيل آهن.
مارئي جي ديس ملير ۾: هِن سفرنامي ۾ ٽنڊو غلام علي شھر جي شھرت واري شخصيت مير بنده علي سابق وزير اعليٰ سنڌ جو ذڪر، رستي ۾ ”ڪُتن جي قبرستان“ جو احوال، ڊگهڙي شھر جي تاريخ، جهڏو جي مشھور شاعر ايوب کوسو ۽ ٻين شاعرن جا نالا، نئون ڪوٽ قلعي جي تاريخ، اُن تي بحث، گِڊي ڀِٽَ ۽ مٺي شھر جو تذڪرو، مخلص جي شاعري، اسلام ڪوٽ جي تاريخ، قديم گوڙي مندر جو احوال، مارئي جو کَوهه، ڀالوا جو تحقيقي جائزو، ڪارونجهر جبل بابت معلومات، ڀوڏيسر جي مسجد ۽ تلاءُ جي احوال وارا مضمون ۽ موضوع سمايل آهن. شاهه جا بيت به ڏِنل آهن، سفر ۾ ٿيندڙ واقعن جو ذڪر به ڪيل آهي. هن سفر ۾ 14 همسفر شخصيتن جو ذڪر ڪيل آهي.

ڪُنري پاڪ ڏانھن پنڌ: ڪُنري شھر جي تاريخ جو تاريخي طرح سان مڪمل جائزو پيش ڪيل آهي، جنھن ۾ ڪَنري اسپتال، اولياءُ بيبي مِٺي، ڪُنري پارڪ، مِرچ منڊي جو به احوال ڏِنل آهي، اُن سان گڏوگڏ قديم هاڪڙو درياءُ جو مختصر احوال، چيل بند، عمر ڪوٽ شھر ۽ قلعي بابت ڄاڻ ڏنل آهي، هِن سفر ۾ چار همسفر شخصيتن جو ذڪر ڪيل آهي.
ماتلي کان مڪلي ڏانھن: هِن سفر ۾ ڦُليلي جي پُل، مور مُقام ڪڙيو گهنور ۾ خليفي محمود فقير جي درگاهه تي حاضري ۽ اُنھن جي تاريخ بابت ذڪر، رستي ۾ ايندي ميان مير چانڊيو، شاهجھان مُغل سان سندن اوطاقن تي ملاقات ۽ حالي احوالي ٿيڻ، دڙي ۾ يوسف سنڌي سان سندس والده جي وفات تي تعزيت ڪرڻ، ميرپور بٺوري جو شھر ڏسڻ، اڪبر ميمڻ سان مڪليءَ تي ملاقات، اُن جي معرفت پير غلام شاهه جيلانيءَ جي حويلي ڏِسڻ، جيڪا اعليٰ نموني جي جُڙيل هئي، سفر جي آخر ۾ چار همسفرن جو ذڪر آيل آهي.
حيدرآباد جي هوائن ۾: هِن سفرنامي ۾ حيدرآباد شھر جي اڻ سِڌي طرح سان ڪافي حد تائين تاريخ سمايل آهي. جنھن ۾ پڪو قلعو، ڪچو قلعو، بازارون، چؤڪ، ريلوي اسٽيشن، علمي ادارا، مسجدون، قبرستان، مارڪيٽون، ٽاور منزل، راڻي باغ جو مختلف انداز ۾ بيان تحرير ٿيل آهن. ان کان سواءِ ٻين واسطيدارن ماڻھن جو به ذڪر ٿيل آهي. هِن سفر ۾ مختلف وقتن تي ڪيل سئر ۾ مختلف همسفرن جو به ذڪر ٿيل آهي.
ڪارونجهر جي ڪور تي: هِن سفرنامي ۾ ڪارونجهر تي پھچڻ لاءِ رستي ۾ ايندڙ ڳوٺن ۽ شھرن ۾ اشارتن احوال ان سان گڏوگڏ انھن ڳوٺن ۽ شھرن ۾ رهندڙ شاعرن کي ياد ڪرڻ جو احوال به لکيل آهي، پنھنجي هم ذات ڳوٺ ڏونجهه جوڻيجا جو تذڪرو، ڀالواه ۽ ننگر پارڪر جو احوال لکيل آهي، ڪجهه تاريخي ماڳن جو احوال ۽ اُنھن بابت جائزو پيش ڪيل آهي، آخر ۾ همسفرن جو احوال ڏِنل آهي.
ڪرچات ۾ رات: هِن سفر نامي ۾ ٿاڻي بولا خان جي مختصر تاريخ، رُوپا ننگر ۾ رهاڻ ڪرڻ، ڳوٺ صوڀو خان رِند ۾ جمع نماز ادا ڪرڻ، رستي ۾ کيرٿر نيشنل پارڪ جا ريسٽ هائوس ڏِسڻ، ڪرچات ۾ مانجهاندو، اُن سان گڏوگڏ مسجد جو بُنياد رکڻ، رات جو علمي، ادبي محفل ۽ مشاعري جو قيام جنھن ۾ حافظ نظاماڻي، مور ساگر ۽ امير بخش رِند جي شاعري سُڻائڻ، محفل کي مانَ بخشڻ وارا ذڪر، قابلِ تحسين آهن.
صبح جو سويري کيرٿر جبل جي ڏِنگي چوٽيءَ جو سئر ڪرڻ، نئي بارڻ جو قدرتي نظارو پَسڻ، سنڌ جي جهنگلي جيوَت جي حوالي سان، جانور ۽ پکي ڏِسڻ، تمام بھترين دِل لُڀائيندڙ چشمن جھڙوڪ پوکي واهڻ جا نظارا ڏِسڻ. ۽ آخر ۾ همسفرن جو احوال ڏنل آهي.
موٽندي ڏِٺيسين مڪلي: هِن سفر نامي ۾ شھيد فاضل راهو جو احوال، واٽر پارڪ بابت معلومات، مڪلي قبرستان متعلق ڄاڻ، هِن قبرستان ۾ دفن ٿيل اهم شخصيتن جن ۾ اوليائن، بادشاهه، بھادرن جي مقبرن کي ڏِسڻ جو ذڪر، ان سان گڏوگڏ مائي مڪلي جي قبر ڏِسڻ جو جائزو ڏِنل آهي. ۽ مڪليءَ ۾ مدفون ٿيل بادشاهه توڙي ظالمن، شاعر توڙي عاشق، بزرگ توڙي درويشن سڀنن وٽان مور ساگر پنھنجا پير گهُمائي ۽ پڙهندڙن کي به گڏ گڏ وٺي هلي رهيو آهي. نه صرف پڙهندڙن کي ماڳ مڪان گڏ وٺي گُهمائي ٿو پر اُنھن کي مختصر معلومات به مُھيا ڪري ٿو آخر ۾ ساڻس گڏ سفر ڪندڙ همسفرن جا نالا لِکيل آهن.
اسان جي ڪراچي: هِن سفر نامي ۾ قائدِ اعظم جي پئدائش متعلق معلومات ڏِنل آهي، جنھن پئدائش تي مختلف موقعن ۽ وقتن تي بحث ٿيندا رهيا آهن. ڪياماڙي، ڪلفٽن ۽ ڪراچي جي اهم پارڪن جو احوال لِکيل آهي.
سفر ۾ حال ۽ حُليو هميشه جيان هڪجھڙا نه هوندا ۽ نه ئي رهندا آهن. بدلبا ئي رهبا آهن. سو ”مور ساگر“ جي هِن گذاريل ۽ گهاريل سفرن ۾ هميشه جيان همسفر رهياسين، ڪجهه هِڪٻئي کان سِکيوسين ۽ پِرايوسين، حالاتِ حاضره تي گُفتار سفر ۾ گُفتگو جو موضوع رهي، اُنھن اڙانگن سفرن جون ڪيفيتون، سُور ۽ سختيون، تڪليفون ۽ مصيبتون برداشت ۽ سھڻيون پونديون آهن، اُنھن سان گڏوگڏ سنڌ ڏيھه جي ڏتـڙيل حالتن جو جائزو، مختلف علائقن ۾ قدرت ڪريم جي ڪرشمن، سنڌ تي ٿيندڙ نوازشن جو ڀرپور تجزيو ۽ اسان جي حڪمرانن جي نااهلي جي واضع ثبوتن متعلق ڪچھريون ٿينديون رهيون.
مور ساگر جو لِکيل هيءَ سفرنامو تحقيق ڪندڙ طالب علم يا جاکوڙي سفر ڪندڙ پاڻ سان گڏ سفر ۾ کڻندا ته کين وڌيڪ رهنمائي ۽ رهبري ميسر ڪندو.
اُميد ته سنڌي ادب ۾ لِکيل سفرنامن واري فھرست ۾ مور ساگر جو هي لِکيل ڪِتاب ”زندگيءَ جا پَل، جي مون گهاريا پنڌ ۾“ اهم جاءِ ولاريندو.

ڊاڪٽر عبدالجبار ”قاسم“ نظاماڻي
(ماتلي)

پيش لفظ

ساري سنڌ مَهان ...سڄڻو...!

مور ساگر جو هي ڪتاب پڙهندي منھنجي ذهن ۾ هي شعر اُڀري آيو.

سنڌو ديس مھان سڄڻو! سنڌو ديس مھان،
لاڙ، وچولو، اُتر، ڪڇ ڪراچي بندر،
هيڏو سارو جرٿر، ڪيڏو ڪوهستان سڄڻو!

سنڌو ديس مھان، سڄڻو..!

واقعي به سڄڻو! سنڌ مھان ۽ مقدس آهي، سندس هر رنگ اکين ۾ جوت جرڪائي ٿو، سندس وڻ، ٽِڻ، گُل، ٻوٽا، جبل، ميدان، دريا، ڪسيون، ڪاڇو، ٿر، بَر، ڪوهستان سڀ واکاڻ لائق آهن.
سندس مِٽي ماٿي لايان... چشمن چاهيان، سندس آبِ حيات جھڙي پاڻيءَ ۾ تڙڳان ته تَن توڙي مَن، اڇو ۽ اُجرو ٿي پوي... سندس سينو، جنھن ۾ مون کي هڪ ڏينھن ابدي آرامي ٿيڻون آهي، جيڪي ماءٌ جي هنج وانگر محفوظ پناهه آهي.
مورساگر جي زندگيءَ جا گُذاريل پَل جيڪي هُن سنڌو ديس مھان جي ڪيترن ئي ماڳن ۽ مڪانن، شھرن ۽ ڳوٺن، جبلن ۽ جهنگن، ٿرن ۽ بَرن جا پنڌ ڪندي گُذاريا ۽ اُنھن کي وري سفري ساروڻين ۾ سھيڙي، سدائين جي لاءِ محفوظ ڪري ڇڏيو آهي.
مور ساگر جا اِهي پنڌ اڃا جاري آهن ۽ هر پنڌ تان موٽڻ کانپوءِ هو سفري ساروڻيون لِکي، اسان کي پنھنجن تجربن ۽ مشاهدن کان آگاهه ڪري ٿو.
هي اُنھن سفري ساروڻين جو پھريون ڀاڱو آهي.
مورساگر پنھنجي اُنھن سفري ساروڻين جا ڪيترائي ڀاڱا لِکڻ ۽ اُنھن ۾ سڄي سنڌ کي محفوظ ڪرڻ گُھري ٿو.
مور ساگر جي لِکڻ جو اسلوب بي حد سادو، ۽ ڪِٿي ڪِٿي شاعراڻون پُڻ آهي. هِن ڪِتاب جو پھريون باب ”ميون ملوڪ کان ماتلي تائين“ ان شاعراڻي اسلوب جو بھترين مثال آهي، جنھن ۾ هو سفري ساروڻين سان گڏ پنھنجي ننڍپڻ، اسڪول ۽ ننڍپڻ جي سنگتين کي ساريندو هلي ٿو ۽ ان سان گڏوگڏ جِتي جِتي هو وڃي ٿو. اُتي جي ٿوري ٿوري تاريخ، جاگرافي ۽ شخصيتن بابت به بيان ڪندو ٿو هلي، جنھن سان اُنھن ڳوٺن، واهڻن، وستين ۽ هستين جي باري ۾ ڄاڻ پلئه پوي ٿي.
مور ساگر سان اُنھن سفرن ۾ جيڪي ساٿي ساڻ رهيا آهن، اُهي سڀ محبتي، ۽ سفر جا سُٺا ساٿي ثابت ٿيا، جيڪا ڳالھه سفر جي اهم ۽ بنيادي ڳالھه آهي، سفر ۾ ثمر ته کپي ٿو، پر هم خيال ساٿين جي هئڻ سان گهاريل وقت ۽ اهو سفر ۾ خرچيل ثمر سجايو ٿئي ٿو.
مور ساگر جا هِن ڪِتاب ۾ شامل سفر ۽ ايندڙ ڀاڱن ۾ شامل سفر ڄڻ ته منھنجي سامھون شروع ٿيا ۽ اڪثر سفرن تي اُسھڻ کان اڳ مون کي به ساڻي ٿيڻ جي صلاح هڻندا آهن، پر اتفاق سان اُنھن ڏينھن منھنجن پيرن ۾ اهڙا ته پيئڪڙا پئجي ويندا آهن. جو دِل چاهيندي به ساڻن سفر ۾ ساڻي ٿي نه سگھندو آهيان.
مور ساگر جون هي سفري ساروڻيون پڙهي، مون کي پنھنجو پاڻ تي افسوس ٿيڻ لڳو آهي. لڳ ڀڳ مون کي به سڄي سنڌ گُھمڻ ۽ ڪنھن حد تائين ڏِسڻ جو به موقعو مِليو. خاص ڪري ’سنڌي ادبي سنگت سنڌ‘ جي سيڪريٽري جنرل واري ٻن سالن ]2010-2008[ جي دوران ڪيترن ئي شھرن، ڳوٺن، ماڳن ۽ مڪانن کي ڏِسڻ ۽ ڪيترين ئي پُر بھار ۽ پُرماڻڪ هستين سان مِلڻ ۽ ساڻن رهاڻيون ڪرڻ جو موقعو مليو. ڪيترائي مشاهدا ماڻيم ۽ تجربا پلئه پيم، پر مون کي اُهي ڪڏهن به لِکڻ، نوٽس وٺڻ يا ڊائريءَ ۾ درج ڪرڻ جو خيال نه آيو. جيتوڻيڪ اُنھن ئي ڏينھن سنگت پبليڪيشن جي هِڪ پرچي ۾ ڇپيل منھنجون اسلام آباد جون سفري ساروڻيون ”سدائين سفر ۾“ پڙهي، سائين محمد ابراهيم جويي ڏاڍي پيار ۽ پنھنجائپ مان اُنھن جي واکاڻ ڪندي چيو هو ته ”جيئن الھه بچائي يار محمد سمي، ٿر ۽ ڪوهستان جا سفر ڪري اُنھن جا سفرناما لِکيا، تيئن تون سنڌ جي ٻين علائقن جا سفر ڪري، ماڻھن سان ڪچھريون ڪري اُهي قلمبند ڪر.“
هِن ڪِتاب ”جي مون گھاريا پنڌ ۾“ مور ساگر جا نوَ پنڌ شامل آهن، جن ۾ هو ڪِٿي ڪِٿي نھايت دِلچسپ جملن جي ذريعي ڏاڍا خوبصورت رايا به ڏي ٿو ته پنھنجي ڳالھه به ڪري وڃي ٿو. جيئن مڪلي جو سفر ڪندي لِکي ٿو، ”ظالم کان پاسو چڱو، جيئري، ته مُئي به“، يا ”بادشاهن توڙي ظالمن سان مڪلي قبرستان ڀريو پيو آهي“. يا وري ”اسان جي ڪراچي“ ۾ جناح صاحب جي مزار گُھمندي لِکي ٿو، ”اهو به هِڪڙو ڪمال آهي. مرڻ کانپوءِ هيڏي حفاظت، ۽ جڏهن زنده هو ته...“ جنھن مان سندس اشارو اُن کٽارا ايمبولينس طرف آهي، جيڪا مُلڪ جي باني ۽ پھرينءَ گورنر جنرل کي ماريپور ايئرپورٽ تان کڻي گورنر هائوس تائين ايندي، اڌ پنڌ ۾ خراب ٿي پئي ۽ ڪيتروئي وقت رستي تي بيٺي رهي. پر اُن سڄي عرصي ۾ ڪنھن به اها خبر به نه ورتي ته گورنر جنرل کي کڻي ايندڙ ايمبولينس گورنرهائوس پھچڻ ۾ دير ڇو ڪئي يا ڪِٿي پھتي آهي...؟
ڪراچيءَ جي ئي سفر ۾ مور ساگر ڪراچي ۾ ٺھيل ’بلاول پارڪ‘ جي خوبصورتيءَ کان متاثر ٿي لِکي ٿو ”شھيد راڻي جي موڀي پُٽ بلاول جي نالي پٺيان ٺھيل هِن پارڪ ۾ ويٺي سوچيم پيپلزپارٽي ڪرپشن ضرور ڪئي هوندي، شروع کان اڄ تائين سڀئي پارٽيون ڪرپشن ڪنديون آيون آهن، پر سنڌ ۾ جيڪي به ڪم ٿيا آهن، اُهي سڀ هِن پارٽي جي کاتي ۾ اچن ٿا، هِن وقت جنھن شھر ۾ وڃو توهان کي بھترين پارڪ ٺھيل مِلندا. سو جڏهن به، جنھن به شھر ۾ ٿڪ ڀَڃڻ لاءِ يا ذهن کي سڪون ڏيڻ لاءِ اوهان جڏهن به جنھن به پارڪ ۾ ويندا، اُهو گھڻو ڪري هِنن جو ٺھرايل ملندو. پوءِ به گھڻي تنقيد هنن تي ٿئي“. برابر مور ساگر جي ڳالھه روپئي جي ويھه آنا درست، اُنھن پارڪن سان گڏ لڳ ڀڳ هر شھر ۾ فائبر جا منارا ٺھرائي انھن تي الله جا بابرڪت نالا لکرائي ”الله والاچوڪ“ قائم ڪيا ويا آهن. ڪھڙو ڪافر اُنھن جو انڪار ڪندو.
ٻي پاسي ڪرچات، مڪلي، ڪُنريءَ ۽ نئون ڪوٽ جي سفرن ۾ سنڌ جي سياحت قلعن ۽ ڪوٽن جي تباهه حاليءَ جو به ذڪر ڪري ٿو. حڪومت ته ساڳئي پارٽيءَ جي آهي. اڄ ئي هنن سٽن لکندي منھنجي نظر مان، سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن ۾ ٿيندڙ ميرٽ جي لتاڙ جو نوٽس وٺندي، سنڌ هاءِ ڪورٽ ان جو امتحان پنھنجي نگرانيءَ ۾ ڪرائڻ جو آرڊر جاري ڪيو آهي. ترقي کي مڃجي يا تنزلي ۽ ادارن جي تباهي جي پَچار ڪجي؟.
مور ساگر جي ”حيدرآباد جي هوائن ۾“ جو سفر پڙهي مونکي پنھنجون حيدرآباد جون رولاڪيون ياد اچن ٿيون ۽ انھن رولاڪين کي قلمبند ڪرڻ جي خواهش اُڀري اچي ٿي.
مور ساگر جي زندگيءَ جا پَل جيڪي هِن پنڌ ۾ گُذاريا آهن ۽ اسان کي اُنھن ۾ هِن ڪِتاب جي ذريعي، ڄڻ پاڻ سان گُھمائي ٿو، اِها اڄوڪي دؤر جي تاريخ آهي، جيڪو مستقبل جو دستاويز بنجي ويندو. جيئن ابنِ بطوطه، مارڪو پولو، لطف الله ۽ ٻين جا لِکيل مختلف علائقن جا سفر ناما.

يوسف سنڌي
12 نومبر 2020
ذيل پاڪ حيدرآباد.

پنهنجي پاران: زندگيءَ جو ثبوت ڏيو...

زندگيءَ جو ثبوت ڏيو، وِڊيو پيو ڀرجي،
ضروري ناهي ڳايو، نچيو، لُڇي ڇڏيو.
اُستاد بُخاري جي غزل جي هِن بند جِي تشريح آئون هيئن ٿو سمجهان ته هر ماڻھوءَ کي پنھنجي پنھنجي حِصي جو ٿورو يا گهڻو ڪم ڪري وڃڻ گُهرجي، ڪم به اُهو جنھن سان هِن جو نالو تاريخ ۾ ڳڻجي، اُهو به سُٺي حوالي سان.
منھنجي شاعريءَ جي ڪِتاب ”پيار جي پنڌ ۾“ جي مُھاڳ ۾ پروفيسر عبدالله ملاح حوالو ڏيندي لکي ٿو ته:
”ميڪسم گورڪي جي وطن روس جي عوامي شاعر، رسول حمزه توف پنھنجي ڪتاب ”ميرا داغستان“ ۾ لکيو آهي ته اسان جي مُلڪ ۾ ماڻھو پنھنجي ٻارن جون سالگراهون تڏهن ملھائيندا آهن. جڏهن هو ڪو اهڙو ڪارنامو سرانجام ڏيندا آهن، جنھن ڪارنامي جي وسيلي دُنيا سندن وجود جي چڱائيءَ کي قبول ڪري ۽ سندس ڪارنامي ۽ ڪم جي روشني پَٽن ۾ پکڙي. هو چوي ٿو ته منھنجو جنم تڏهن ٿيو جڏهن مون پھريون نظم لکيو.
سندس خيال آهي ته جيستائين مون ڪو به نظم نه لکيو هو ۽ ٻيا دُنيا جھان جا غير اهم، عام رواجي ۽ معمولي ڪم پئي ڪيا، ايستائين ڄڻ آئون هِن زمين تي پيدا نه ٿيو هئس.
سندس ان تصور ۽ خيال مان اِها مُراد ناهي ته هِن دُنيا ۾ پيدا ئي اُهي ٿيا آهن جيڪي شاعري ٿا ڪن، جن شاعري نه ڪئي، اُهي ڄڻ پيدا ئي نه ٿيا آهن. پر سندس اِن ڳالھه لِکڻ مان اِها مُراد آهي ته هِن دُنيا ۾ هِن زندگيءِ جي پنڌ ۾ جيستائين ڪو به ماڻھو ڪا اهڙي وِک نٿو کڻي، جنھن وِک سان ماڻھو کي اُن وِک جي تجلي، روشني ۽ مھڪ جي حوالي سان ڄاڻي، سڃاڻي جيءُ ۾ جايون نه ڏي، قبول نه ڪري، ايستائين ڄڻ اِهو ماڻھوءَ پيدا ئي نه ٿيو آهي.
ڄمڻ ۽ پيدا ٿيڻ ۾ فرق آهي، ڄمن روز هزارين ۽ لکين انسان ٿا، پر اُنھن ڄاوَل انسانن مان پيدا ڪير ڪير ٿو ٿئي“.
مٿين مثال کي ڪوٽ ڪري هِتي رکڻ جو مقصد اِهو قطئي به ناهي ته مون ڪو هِي ڪِتاب لِکي وڏو ڪارنامو ڪيو آهي، پر مون هِن ڪِتاب لِکڻ کان وٺي اوهانجي هٿن تائين پھچائڻ دوران جيڪو ڀوڳيو آهي، اِهو منھنجو مَن ئي ڄاڻي ٿو. ڪھڙا صحرا ۽ دريا، جهرجهنگ ۽ جبل جهاڳيا اٿم، اُهو منھنجي پيرن کان ڪو پُڇي، راتين جا اوجاڳا ڪري ڪيئن لِکيو اٿم اِهو منھنجي نيڻن کان ڪو پُڇي.
زندگيءَ جا پَل جي مون گهاريا پنڌ ۾، هي منھنجو سفر صرف هِن ٻِن سئو صفحن جي ڪِتاب تي دنگ نٿو ڪري، پر هي سفر جاري آهي، سموري سنڌ کي پنھنجي پنبڻين سان چمڻ/ ڏِسڻ ٿو چاهيان، ۽ اِهو منھنجي زندگيءَ جو سفر ٻه هزار ڇھه کان جاري آهي، هِن ڪِتاب ۾ شامل نوَن سفرن مان ٻيو نمبر سفر ’مارئي جي ديس ملير ۾‘ اُن وقت عبرت مئگزين ۾ ڇَپيو هو، اُن کانپوءِ جيڪي به سفر ڪيم، اُهي صرف نوٽس وٺي لِکي رکي ڇڏيم، هاڻي جڏهن فيبروري ويھه سئو ويھه آيل وبا ’ڪورونا‘ جي ڪلورن سبب ساري دُنيا گهرن جي اندر بند ٿي رهجي وئي هُئي، تڏهن گهرن ۾ ويھي نِنڊون ڪرڻ يا وقت کي اجايو وڃائڻ بجاءِ مون پنھنجي رهيل اڌورن ڪِتابن کي مڪمل ڪرڻ جو سوچيو، جنھن مان پھريون ڪِتاب سنڌ جي سفر وارو هو، جيڪو هِنئر اوهانجي هٿن ۾ آهي، هي ڪِتاب لِکندي لِکندي پنج سئو صفحن کان اڳتي اُڪري ويو، جيڪو منھنجي لاءِ ڇپائڻ جھڙوڪر ناممڪِن هو، پوءِ سوچيم ته هِن سموري سفر کي حِصن ۾ ورهايان، جنھن کانپوءِ پھريون ڀاڱو جيڪو ٻِن سئو صفحن تي مشتمل آهي، اُن کان پوءِ ايندڙ سڀئي ڀاڱا ٻِن ٻِن سئو صفحن تائين رکڻ ٿو چاهيان، ۽ رهي حياتي ته ٻن ٻن سئو صفحن جا پنج ڀاڱا سنڌ جي سفر جا لِکڻ جو ايرادو رکان ٿو.
ضروري وضاحت: هي سنڌ جو سفر منھنجو سفر ئي آهي ڪا تاريخ ناهي، پوءِ به جڏهن مون اکين سان ڏِٺل شين کي تاريخ ۾ ڏِسڻ چاهيو ته مونکي کوڙ سارا ڪِتاب پڙهڻا پيا، ۽ کوڙ ساريون نيون شيون به سمجهه ۾ آيون ته ڪِتابن ۾ به سڀ ڪجهه صحيح لِکيل ناهي، کوڙ ڪِتابن ۾ ساڳين شئي جي ڄاڻ ۾ ڪجهه فرق نظر اچي ٿو، سو مون هِن سفرنامي ۾ ڪِتابن جا حوالا ڏيڻ ضروري نه سمجها. گهڻين شين جي باري ۾ ڪِتابن مان ڪجهه به نه مِليو، پوءِ روبرو ماڻھن سان مِلي اُنھن جي واتان جيڪي ڏندڪٿائون يا روايتون مِليون، اُهي به لِکيون اٿم. لِکيل ڄاڻ ۾ ڪِٿي به ڪا ڪمي محسوس ڪريو ته منھنجي رهنمائي ضرور ڪجو.
سھڻي سنڌڙي منھنجي جندڙيءَ جي هِن سفر ۾ مون سان گڏ سفر جا سمورا ساٿي، جيڪي سفر ۾ هم سفر رهيا، اُنھن کي پنھنجا هي سمورا پنڌ ارپيان ٿو. اُنھن مان سڀ کان پھرين پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار قاسم نظاماڻي آهي ۽ منھنجو ڀاءُ منظور احمد جوڻيجو، جِن کي هي پھريون ڀاڱو مون ارپن ڪيو آهي، اُهي پھرين سفر کان آخري سفر تائين گڏ گڏ رهيا آهن ۽ انشاءَالله آئنده به گڏ ئي هوندا. اِنھن ٻنھي ڀائرن/دوستن جا اڻ ڳڻيا قرب. اُن کانپوءِ يوسف سنڌيءَ جا به ٿورا جنھن هِن سفرنامي کي اهميت ڏيندي ڪجهه صفحا پيش لفظ طور لِکي ڏِنا، ۽ بيحد ٿورائتو آهيان مئڊيم شگفته شاهه جو جنھن هِن ڪِتاب جو بيڪ ٽائٽل لِکي ڏِنو.
آخر ۾ وري به سڀني سڄڻ کي اِهو عرض ته: مون ڪو تاريخ ناهي لِکي نه ئي ڌرتيءَ يا قوم تي ڪو ٿورو ڪيو آهي، نه ئي وري ڪو ادب جي دُنيا ۾ وڏا ڪي کيپ کٽيا اٿم، بس بُخاري جي نصيحت ته: ’ضروري ناهي ڳايو نچيو، لُڇي ڇڏيو‘، سو نه ڳايو اٿم، نه ئي نچيو آهيان، ها پر سمجهان ٿو لُڇيو ضرور آهيان، شال پڙهندڙن کي منھنجو هي لُڇڻ/لِکڻ قبول پوَي. اوهان جي راءِ جو منتظر رهندس.

اوهانجو پنھنجو

مور ساگر
03332634650
03002634650

وائي

زنـدگــيءَ جـا پَــل،
جي مون گهاريا پنـڌ ۾.

صبح، سانـجهـي، منجھـند، آڌي،
ســارا پَـل سـڦَــل،
جي مون گهاريا پنـڌ ۾.

سـانـوَڻ، سـيـارا، بـھـار، اونـھـارا،
ڏاڍا ڏينھن تَــتَـل،
جي مون گهاريا پنـڌ ۾.

تـنـھنـجي سار سفر ۾ مون سان،
ڄڻ ڪي مينھن وٺَل،
جي مون گهاريا پنـڌ ۾.

لاڙ، اُتــر ٻــيــو ٿــر ۽ ڪــاڇـــو،
رهياسين پاڻ اٽَل،
جي مون گهاريا پنـڌ ۾.

صـحـرا، دريـا، جـبـل جـهـاڳــيـا،
نـاهِـن پـيرَ ٿـڪَـل،
جي مون گهاريا پنـڌ ۾.

’ساگر‘ سنڌڙي منھنجي جندڙي
سـارا ڏيـھه ڏِٺــل،
جي مون گهاريا پنـڌ ۾.

ميون ملوڪ کان ماتلي

روانگي

توکي حال دِل جو ٻُڌايان يا نه؟
چئه پرين! سڀ ڪجهه سُڻايان يا نه؟

چئه پرين! مسيحا ٿي تون سگهندين؟
ڏِنل وَڍَ وقت جا ڏيکاريان يا نه؟

سموري هستي حِصا ٿي پئي آ،
حِصا حِصن سان مِلايان يا نه؟

تو ته آ ڀوگنائن جي رِڻ ۾ روليو،
او زندگي! توسان نِڀايان يا نه؟

زندگيءَ جي ڪھاڻيءَ جيڪا اوهان کي نثر جي سئو صفحن ۾ ڪري ٻُڌايان ها، غزل جي چئن بندن ۾ ٻُڌائي اٿم.

ڳوٺ ميون ملوڪ
’پنھنجي ڪھاڻيءَ ته غزل جي چئن بندن ۾ ٻُڌائيي پر اسان کي پنھنجي ڳوٺ جي باري ۾ به ٻُڌائي؟‘ سائين عبدالجبار نظاماڻي مونکان پُڇيو، ’جي سائين ضرور ٻُڌايان ٿو، ڳالھه شروع ڪريان ئي ڪريان تيستائين ادا امين کير پتيءَ چانھه ۽ گڏ بسڪيٽ به کڻي آيو. چانھه پيئندي ڪچھري به شروع آهي.
’سائين! هي ڳوٺ ميون ملوڪ جي نالي سان رجسٽرڊ ٿيل آهي، هِن ڳوٺ ۾ تقريبن 300 جي لڳ ڀڳ گهر آباد آهن، پھرين ته سڄي ڳوٺ ۾ صرف هِڪڙي ئي ذات هوندي هئي جوڻيجا، پر اِن کان اڳ ۾ شايد هِتي ميان ذات جا رهندا هئا، پوءِ آهستي آهستي ٻيون ذاتيون اچي هِن ڳوٺ ۾ آباد ٿيون، جنھن ۾ ڏيٿا، منڱڻھار، شيدي. ’ڳوٺ ۾ نُکون يا پاڙا ڪيترا آهن؟‘ سائين عبدالجبار چانھه مان بسڪيٽ ٻوڙيندي هِڪڙو ٻيو سوال ڪيو، ’سائين! ڳوٺ ميون ملوڪ ڪيترن ئي پاڙن ۾ ورهايل آهي، جوڻيجن جون نُکون يا اوڙڪ اُنھن جا الڳ پاڙا: جيئن سومر پوٽا، واڍاڻي، مُلاڻي، ننگراڻي، اُترادي، سنگراسي، اِهي ڇھه ئي پاڙا جوڻيجا آهن، اُن کان علاوه ڏيٿن جو پاڙو، منڱڻھارن جو پاڙو، شيدين جو پاڙو، ڪُل 9 پاڙن تي مشتمل هي ڳوٺ سوَين سال پُراڻي تاريخ رکي ٿو، هِن ڳوٺ ۾ چار مسجدون، ٻه مدرسا هِڪڙو گورنمينٽ پرائمري اسڪول، پنج ريزڪي دُڪان، ٽي مانڊڻيون، هِڪڙو سارين جو ڪارخانو، هِن وقت تائين موجود آهن‘.’پاڙا اُهي ئي ساڳيا آهن، يا ڪي نوان پاڙا وڌيا آهن؟‘ سائين پُڇيو، ’سائين! هي جيڪو شيدين جو پاڙو ۽ سنگراسين جو پاڙو ٻُڌايم اِهي ويجهي ماضي ۾ آباد ٿيا آهن، ۽ ها هاڻي هِڪڙو ريٻارين جو پاڙو به هِن ڳوٺ ۾ ئي سمجهو، اڳي ته ڳوٺ کان ٻاهر پري هو، پر ڳوٺ جي واڌ ويجهه ۽ ڦھلاءُ سبب ريٻارين جو پاڙو به ڳوٺ اندر اچي ويو آهي‘، ڪچھري به هلندي رهي ٿي ڳوٺ جا ماڻھو هٿ ملائن پيا، اُنھن سان به مِلون پيا، سائين منھنجو هِڪ شعر ٻُڌو:
هِن ڳوٺ جي ڳلين ۾ ننڍپڻ منھنجو رهي ٿو،
رُسڻ کِلڻ ۽ وري پرچڻ منھنجو رهي ٿو،
جواني مون گُذاري آ هُن شھر جي شور ۾،
اڄ ڀي وڻن ٻنين ۾ ٻاروتڻ منھنجو رهي ٿو.
’اقبال ميمڻ، مزمل صديقي، آفتاب ميمڻ، معاذ صديقي، ادا منظور سڀئي شعر تي داد ڏئي چوَن ٿا، ’هاڻي هلو هلي درگاهه تان حاضري ڀري اچون‘. سڀئي گڏجي اُٿون ٿا. ڪار ۾ سوار ٿي مخدوم امام جي مسجد ڏِسڻ لاءِ اوڀر طرف روانا ٿيون ٿا.
اقبال! ’هي اُترين هٿ تي جيڪا زمين آهن اِها سڀ غلام محمد عرف ماما ناٿو جوڻيجي جي زمين آهي جنھن کي ’ڪلٽري‘ جي نالي سان سڏيون ٿا، اُن ۾ ڪو تاريخي دڙو هو، شايد ڪو غرق ٿيل ڳوٺ يا شھر، ڪي وڏا چوَن ٿا ته اِها ميئن جي حويلي هوندي هُئي. ’ميئن جي حويلي‘ تي اتفاق ڪري سگهجي ٿو. ڇو ته کوٽڻ کانپوءِ. اُن دڙي مان پُراڻن ٺڪرن جي ٿاوَن جا ٽُڪر، چانوَر، آڱار اِن نموني جون شيون مِليون هُيون. اسين ننڍا هئاسين، برسات وسي وڃڻ کان پوءِ انھيءَ دڙي تي ايندا هئاسين، سِڪا ڳولڻ يا ڪوڏ ڳولڻ، سِڪا ۽ ڪوڏ گهڻي وقت تائين هِتان مِلندا رهيا. هاڻي ته روڊ ٺھڻ کانپوءِ نه ته اُهي دڙا ۽ نه ئي ڪا نِشاني موجود آهي. بس هاڻي يا ته تاريخ ٿي ويو سڀڪجهه يا ته بس ڪجهه قصا ۽ يادون. کين پنھنجو هي شعر ٻُڌايان ٿو.
ميون ملوڪ ۾ هو مون ننڍپڻ گُذاريو،
شھر ۾ رهي نه ڪڏهن ڳوٺ مون وِساريو.
ڪلٽري جي دنگ تي پھچي، ميرواهه جي پٽڙي تي ڪجهه قدم اڳتي.

امام مخدوم نوحرح اُن جي ڪُني ۽ پنج وقت نماز
گاڏي کي پٽڙي جي پاسي کان ئي پارڪ ڪريون ٿا ۽ اندر اچون ٿا. سِج به هاڻي بِلڪل پنھنجا آخري پساهه کڻي رهيو آهي، مزمل کي چوان ٿو ’مزمل اِن کان اڳ جو اونداهي ٿي وڃي تون پنھنجو ڪم يعني فوٽوگرافي شروع ڪري ڇڏ‘ ۽ ايئن مزمِل فوٽوگرافي ڪرڻ لڳي ٿو.
مسجد ڏانھن ايندي اقبال پُڇي ٿو؟ ’هي مسجد ڪيتري پُراڻي آهي اِن باري ۾ ڪا ڄاڻ آهي؟‘ کيس ٻُڌايان ٿو: ’جتي پاڻ هِن وقت موجود آهيون اُن کي ’نالي چڱو قبرستان‘ سڏين ٿا، ۽ هيءَ مسجد هِن ڳوٺ کان به پُراڻي آهي، جنھن کي مخدوم نوحرح جي مسجد سڏين ٿا. هِن مسجد ۾ هر سال 23 ربيع الثاني تي سالياني پنج وقت نماز ٿيئي ٿي، ظھر نماز کان شروع ٿي، فجر تي ختم ٿيئي ٿي. هِن جي تاريخ به تمام پُراڻي آهي، اسان جڏهن 130 ورهين جي جهوني مينھون خان جوڻيجو کان پُڇيو ته اُنھيءَ اِهو ئي ٻُڌايو ته اسين ننڍڙا هئاسين، اسان هِتي اِها ئي مسجد ڏِٺي، پر اسان پنھنجي ابن ڏاڏن کان به اِهو ئي ٻُڌندا آيا آهيون ته اِها مسجد ۽ انھيءَ وقت کان اِها پنج وقت نماز به پڙهندا اچون.
مومن بلو پنھنجي ڪتاب Badin History Unfolds ۾ لِکي ٿو ته: ’اسان جڏهن هِن مسجد جي اڏاوت، سِرون، جيڪا مِٽي ۽ چُن استعمال ٿيل آهي، اِها ضلعي ٿرپارڪر جي ڀوڏيسر مسجد سان مُشابھت رکي ٿي، جي ايئن آهي ته ڀوڏيسر جي مسجد 1505ع ۾ ٺھرائي وئي هئي.
سائين عبدالجبار نظاماڻي، ديوار ۾ لڳل سِرن کي هٿ ڦيريندي چوَي ٿو: ’هن مسجد جي اڏاوَت ٻُڌائي ٿي ته هي مسجد ڪلھوڙن جي دؤر جي تعمير ٿيل آهي. عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي جيڪو تاريخ جي وڏي ڄاڻ رکي ٿو، ۽ آثارن بابت به کيس خبر پوَي ٿي، ’يعني 1700ع جي اڏاوَت آهي‘ آئون جواب ۾ کيس چوان ٿو.
بھرحال انھن ٻنھين جي راين کي ڏِسي چئي سگهجي ٿو ته سوَين سال پُراڻي آهي. مسجد جي ڇِت سڄي ڪاٺ جي ٺھيل آهي، اُن تي جيڪا گُلڪاري ٿيل آهي، داد لائق آهي، وچ واري ڪاٺ جي داسي تي ڪاريگرن جا ٻه نالا لکيل آهن، جيڪي شايد پوءِ جا لڳن ٿا، الله بچايو ۽ مِٺن گوپانگ. جن کي مزمل پنھنجي ڪاريگري سان ڪيمره جي اک ۾ محفوظ ڪري ورتو. هن مسجد ۾ محراب هِڪڙو ۽ سوڙهو ٺھيل آهي، زمين کان تقريبن 6 فوٽن جي بُلندي تي آهي، انھيءَ ڪري هوادار به آهي، ٻاھر ڇپري نما ڪاٺ جي ڊزائن واري ڇِت نِڪتل آهي. جيڪا پُڻ ڏِسڻ جي قابل آهي. اسان سڀني اُن ڪاٺ جي نِڪتل ڇپري هيٺان بيھي گروپ فوٽو ڪڍايو. اقبال وارا هِتي پھريون ڀيرو آيا آهن، سائين عبدالجبار ته هِتي نماز به پڙهي آهي.
هِتي پري پري کان هزارين ماڻھو هر سال ايندا آهن، پنج وقت نماز پڙهڻ لاءِ، شروع ۾ چوَن ٿا ته هِتي ڪنھن به قسم جي ڪا اڏاوَت نه ٿي سگهندي هُئي، ڪو به ماڻھو هوٽل وغيره يا ڪو دُڪان اڏيندو هو ته اُن جي ڇِت هوا ۾ اُڏامي ويندي هُئي، پر هاڻي ته اُن جاءِ تي ميلو به لڳندو آهي، مِٺائيءَ جون بازارون، هوٽلون، جهولا به هوندا آهن، بس ڳائڻ وڄائڻ نه هوندو آهي. هِتي عورتون به هزارن جي تعداد ۾ اينديون آهن، انھن جي نماز جي لاءِ وچان ديوار اڏيل آهي، پڙهنديون اُهي به پنج وقت جماعت سان گڏ آهن. نماز جي پڙ کان ٻاهران ڪنڀار ٺڪر جي ٿانوَن وارا وڏي تعداد ۾ ايندا آهن، اِهي ڪنڀار به چوَن ٿا اُنھن ڏينھن کان ئي ايندا آهن، جو ماڻھو پري کان مسافر ٿي ايندا آهن، اُهي پاڻي ڀري رکڻ لاءِ دِلا مَٽ وٺندا هئا، ۽ وضو لاءِ ڪرا (لوٽا) وٺندا هئا.
اقبال پُڇيو ’مخدوم امامرح جي مسجد هِتي آهي ۽ سندس قبر ڪِٿي آهي؟‘ کيس ٻُڌايم، ڳوٺ کان اُتر طرف ڏيڍ ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي.
امام مخدوم نوحرح بابت به ڪيئي روايتون موجود آهن، هِڪڙي روايت آهي ته: امام مخدوم نوحرح جيڪو مدرسي ۾ شاگردن کي پڙهائيندو هو، هڪ ڏينھن مدرسي ٻاهران ويٺو هو، هِن جون نظرون سدائين هيٺ هونديون هيون، اوچتو هِن جون نظرون مٿي کڄيون ته ڀرسان عورتن کي گُذرندي ڏِٺائين، شاگردن کان پُڇيائين ته اِهي عورتون ڪير هيون؟ شاگردن ٻُڌايو ته بيبيون سڳوريون هُيون، مخدوم نوحرح توبه توبه ڪري وڃي اندر ويٺو شاگردن کي موڪل ڏنائين پاڻ ٽانڊو ٻاري اُن ۾ لوهه جي سيخ وڌي، جڏهن تپي ڳاڙهي ٿي وئي، ته کڻي پنھنجي ٻنھي اکين تي رکيائين ته اکيون نِڪري ويون. ٻارھن مھينن کانپوءِ ساڳين ڏينھن هن وٽ هِڪڙا چار مھمان آيا، مخدوم کي چيائون هلي نماز پڙهائي، چيائين آئون نماز نٿو پڙهائي سگهان منھنجون اکيون ناهن، انھن چيس تون نماز پڙهائي اکيون ٿي وينديون، جيئن ئي نماز شروع ڪيائين ته نظر موٽي آيس. (ولاعلم)

جيئند مُلون
مسجد جي زيارت ڪري موٽياسين، ڏکڻ طرف هٿ جي اِشاري سان دوستن کي ٻُڌايان ٿو، ڳوٺ ميون ملوڪ جو قبرستان هي ئي آهي، اسان جا سڀ وڏا هِتي دفن ٿيل آهن. هِن قبرستان ۾ منھنجو والد، منھنجو هِڪڙو ننڍڙو ڀاءُ خالد جيڪو ننڍي هوندي بُخار سبب گُذاري ويو. ۽ ٻيا سڀ رشتيدار هِن قبرستان ۾ دفن ٿيل آهن. هِن قبرستان ۾ پنھنجي وقت جو مشھور شاعر الھبچايو جوڻيجو ’جانب‘ بدينوي (جنم1925ع) به مدفون آهي.

شينھن مُبو
ڳوٺ ميون ملوڪ کان موڪلائي اڌ ڪلوميٽر جو پنڌ ڪري آياسين رستي جي پاسي ۾ ئي قبرستان آهي جنھن کي ’شينھن مُبو‘ جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. قبرستان جي وچ تي هِڪڙي وڏي قبر آهي، جنھن تي پَـڙَ پيل آهن، مٿان کان پکا ڏئي ڇانوَ ڪيل آهي. هِن قبرستان جي نالي جي مناسبت سان اِهو ٻُڌايو وڃي ٿو ته: هن جو اصل نالو ’مبارڪ شاهه‘ آهي، پر جيئن ته شينھن هِن جا مُريد آهن، جيڪي ٻارھين مھيني هِن تي حاضري ڀرڻ ايندا آهن. تنھن ڪري هِن تي اِهو نالو ’شينھن مُبو‘ پيو اِها ڳالھه هاڻي آهي يا نه، پر اڄ کان ستاويھه اٺاويھه سال پھرين جي ڳالھه آهي، عبدالحڪيم جوڻيجو (منھنجو ٽيو نمبر وڏو ڀاءُ) جڏهن سنڌ پوليس ۾ ڀرتي ٿيو هو ته بدين پوليس لائين مان ٽريننگ ڪري واپس موٽندو هو ته رات پئجي ويندي هُئس، رستو اِن قبرستان جي بِلڪل وِچان هوندو هو. هِڪ رات جيئن ئي موٽيو ته ڏِسي، قبرستان ۾ رڳو شينھن پيا هَلن، ’چيائين مون قرآني سورتون، دُعا ۽ درود پڙهڻ شروع ڪري ڇڏيا، هِڪڙو شينھن پاڻ ڏانھن ايندي ڏِٺم، جيئن ئي ويجهو آيو ته مون کي هوش ئي نه رهيو، زمين تي ڪِري پيس‘. اُن رات دير سان گهر پھتو ۽ پوءِ ٻه ڏينھن بُخار ۾ پيو هو.

سائين اسد الله گوپانگ
شيھن مُبو کان اڳيان آياسين ڳوٺ مِٺو خان گوپانگ کي ڪِراس ڪندي دوستن کي ٻُڌايان ٿو. ’هي پورو ڳوٺ گوپانگ برادريءَ جو ئي آهي، ٻي ڪا به ذات هِن ڳوٺ ۾ نٿي رهي. هِن ڳوٺ ۾ هِڪڙو پرائمري استاد رهي ٿو، ’سائين اسدالله گوپانگ‘ تمام لائق ۽ سُٺي ڄاڻ رکندڙ استاد آهي. پرائمري پنج ڪلاس سائين اسدالله گوپانگ وٽ پڙهيو آهيان. ٻيا به اُستاد هئا، عبدالجبار جوڻيجو، محمد بخش خاصخيلي، منصور ٿيٻو، نور حسن ٽالپر، پر سائين اسدالله يڪو ٻارھن تيرهن سال رهيو، سائين جو سياسي لاڳاپو رسول بخش پليجي جي پارٽي ’عوامي تحريڪ‘ سان هو، تنھن ڪري ٻين اُستادن کان وڌيڪ ڄاڻ هوندي اٿس، عوامي تحريڪ جو هاري اڳواڻ به وڏي ڄاڻ رکندو آهي. (اڳوڻا ڪارڪُن هاڻي وارا خبر ناهي)

رپ شريف شھر
سنگت کي صلاح ڪريان ٿو هلو ته اوهان کي رِپ جي چانھه پياريان، انڪار ڪن ٿا. ’چانھه نٿا پيون تون اسان کي اِهو ٻُڌائي ته هِن تي رِپ نالو ڪيئن پيو؟‘. هي رِپ قديم شھر آهي، ٿيٻن جو شھر سڏجي ٿو، رِپ تي اِهو نالو ڪيئن پيو، ڪي ماڻھو ڳالھه ڪن ٿا ته هِڪ واڃاڻي مائيءَ جو نالو ’رِپ‘ هو جيڪا ڏاڍي خوبصورت هئڻ سان گڏ تمام شريف ۽ عزتدار به هوندي هُئي، سندس حُسن جي ڪري ڪي ماڻھو کيس تنگ ڪندا هئا، ته لِڪ ڇپ ۾ اُتان کان نِڪري وري ڪنھن ٻي هنڌ وڃي وهندا هئا، ايئن ’رِپ‘ نالي سان ٻيا به ٻن جڳھين تي ڳوٺ يا شھر آهن. (ٻُڌل ڳالھه آهي) اُن مائي جي نالي پُٺيان، هِن شھر تي ’رپ شريف‘ نالو پيو. پر رِپ جي معنيٰ ڇا آهي اِها وري شاهه لطيف کان ٿا پُڇون!، شاهه لطيف ڀٽائي جي رسالي ۾ 30 سُرن مان 21 نمبر تي هِڪڙو سُر آهي اُن جو نالو ’رِپ‘ آهي. سُر رِپ جو پھريون بيت:
گُوندَرَ ڪِئو، غَرَقُ، ماءُ! مُهجو ڄِندَڙو،
ڏُکويَنِ مَرَڪُ، مَٿي سَڳَرَ پَنڌڙو.
اُتي رِپ جي معنيٰ ڏِنل آهي، ڪا وڏي آفت جنھن آفت جي اچڻ يا ٻُڌڻ سان ماڻھو جي دِل دَھلجي ۽ هينئون هارجي وڃي، اهڙي آفت کي ’رِپ‘ سڏيو ويو آهي، وڇوڙو ۽ درد اِهي به سڀ صورتون آهن، ’رِپ‘ جون:
گُوندَرَ هَٿ نه پيرَ، وِرِهُ مَنجهھين وَهَڻو،
ڪُڙهِ ۾ قَطارُون ڪيرَ، سُورَنِ لايا سيرَ،
مُون جِھِي گهاري ڪيرَ، هيڪَلِي رِيَ سَڄڻين؟
هن شھر ۾ ٿيٻن کان علاوه ڪجهه ٻيون به ذاتيون ويٺل آهن، جيڪي شھر جي آس پاس آهن، شھر ۾ صرف ٿيٻا ئي ويٺل آهي، آئون پنج سال هِن رپ جي گورنمينٽ بوائز هاءِ اسڪول ۾ پڙهيو آهيان، اُنھن ڏينھن ۾ رِپ جي بازار جي ڀَل ڀلان هوندي هُئي، خاص ڪري چانھه جون هوٽلون سينگاريل هونديون هيون ۽ اُنھن تي هر وقت رش هوندي هُئي، ٻھراڙين جو مرڪزي شھر هو. بازار ۾ واڻيا به ويٺل هئا، جن جا وڏا دُڪان هوندا هئا. پر هاڻي موجوده وقت ۾ اِنھيءَ بازار جا بِلڪل نِشان به ناهن رهيا، اُتي گهر اڏجي ويا، دُڪان ۽ هوٽلون ٻاهر گرائونڊ تي ٽـڙيل پکڙيل صورت ۾ آهن جيئن ڏِسو پيا.
نه سي ووئڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتياريون،
پَسيون بازاريون، هيئنڙو مون لوڻ ٿئي.
اسانکي هاڻي محمد اشرف ٿيٻي جي بنگلي ڏانھن وڃڻو آهي، شھر مان جيئن نِڪرون ٿا، منھنجي ذهن ۾ ماضي جي دَري کُلي پئي ٿي، غلام محمد گوپانگ جي هوٽل جنھن تي گئلري به هوندي هُئي، انڊين فلمون سڄو ڏينھن هلنديون هيون، اسان کي جڏهن رسيس ٿيندي هُئي ته اسان چانھه پيئندا هئاسين ۽ گيت مالا ٻُڌندا هئاسين ته مٿي گئلري ۾ وڃي وھندا هئاسين، ڇو ته سائين اسماعيل ٿيٻو، چوندو هو ته رسيس ۾ چانھه پي بسڪيٽ کائي، پڪوڙا جنھن کي جيڪو وڻندو هُجي، وٺي وري جلد اسڪول ۾ پھچندا وڃو، جي ڪنھن کي فلم تي ويٺل ڏِٺم ته انھيءَ جو خير ناهي. هيءَ هوٽل تڏهن ڪارو جمالي هلائيندو هو. چانھه به سُٺي ٺاهيندو هو. اسان جڏهن ڪاليج آياسين، تڏهن ڪاري جمالي وري پنھنجي هوٽل انھي هوٽل جي اولھه طرف ٺھرائي، اسين وري ڪاري جمالي جي اِنھيءَ نئين هوٽل تي ويھندا هئاسين. ڪاليج ۾ اسان ٽي دوست جوڙ ۾ هوندا هئاسين، عبدالطيف، محمود ۽ آئون، ڪاليج مان واپسي ۾ هِڪڙو دوست ڏهه روپيا ڏئي وي سي آر جي ڪيسٽ ڪِرائي تي کڻندو هو، هِڪڙو دوست هوٽل تي چانھه پياريندو هو، هِڪڙو دوست بسڪيٽ کارائيندو هو، اِها اسان جي روز جي عادت هوندي هئي. ڪاليج به پڙهبو هو، فلمون به ڏِسبيون هيون، چانھه بسڪيٽ به کائبا هئا. هونئن ته اسان پنج ڄڻا هئاسين هِڪ ئي ڳوٺ جا، الله بخش ۽ عبدالڪريم به، پر اُنھن ٻنھين جو الڳ جوڙ هوندو هو. پوءِ ڪاليج به پورو ٿيو، ته سڀ ٽِڙپکڙ ٿي ويا. محمود ۽ لطيف وڃي آرمي جوائن ڪئي، الله بخش هليو ويو رينجرس ۾، ڪجهه وقت کانپوءِ عبدالڪريم به هليو ويو آرميءَ ۾، باقي بچيو هِڪڙو محمد خان (مور ساگر) جيڪو اوهان سان گڏ آهي. ڪاش اُهو وقت اُهي ڏينھن موٽي مِلن پر ممڪِن ئي ناهي.
ڪَڻا منجهه کراڙ، هئا هيڪاندا سنگ ۾،
ڳاهي ڳاهه فراق جي، ڪيا ڌارؤن ڌار،
تيھان پو ٻيھار، ڪير مِلندو ڪِن کي.
(شاهه)

حاجي محمد اشرف ٿيٻو
هاڻي اسين محمد اشرف ٿيٻي جي بنگلي ۾ موجود آهيون. پھرين حاجي محمد اشرف ٿيٻي جو ذڪر ڪرڻ واجب ٿئي ٿو. لاڙ پَٽ ۾ جڏهن سخي مردن کي ساربو ته پھريون نالو حاجي محمد اشرف ٿيٻي جو ئي هوندو، تاريخ ۾ اهڙا سخي مرد تمام گهٽ ۽ ڪڏهن ڪڏهن پيدا ٿيندا آهن. هِن جي سخاوَت جا هن پَٽن تي رهندڙ پوڙها، اوهان کي ٿڌو ساهه ڀريندي (ڇا ته سخي مرد مجاهد هو) ٻُڌائيندا. ’دوستن پُڇيو هِن جي ڪا سخاوت مشھور؟‘
’هِن جي سخاوَت ڪا لِڪل ڇُپيل هُئي ڪونه ٻارھن ئي مھينا لنگر پيو هلندو هو، ۽ جڏهن کرن ۾ بٽايون ٿينديون هُيون ته تر جا سڀ غريب اچي اُن مان ڄڻ ته پنھنجو حِصو وٺندا هئا، مجال جو ڪنھن کي به روڪي، ٽوڪي يا انڪار ڪري.
ڳالھه ڪَن ٿا، ته: اُن وقت ڪو انگريز ڪليڪٽر هِن جو امتحان وٺڻ لاءِ پُراڻو ويس پھري فقير جي روپ ۾ آيو، چيائين ته مون تنھنجي سخاوت جو چرچو ٻُڌو آهي، آئون تمام غريب آهيان، مونکي مِينھِن جي واڙي مان هِڪڙي ڀلي مِينھِن ڏي ته ٻچن کي کير پياريان، گهوڙن جي طنبيلي مان ڀلو گهوڙو به ڏي ۽ اُن تي جيترو اَن کڻي سگهان اُهو به ڏي، هِن سخي مرد هڪ پَل لاءِ به نه سوچيو، پنھنجي ملازم کي سڏيندي چيائين ته هِن سوالي کي وٺي وڃي مِينھِن جي واڙي ۾، جيڪا پسند اچي اُها مِينھِن ڪاهي ڏينس، پوءِ گهوڙن جي طنبيلي ۾ ۽ پوءِ اَنَ جي کوڙي تي وٺي وڃينس، جيڪو کڻي سگهي، ڏينس. هي فقير ملازم سان گڏجي، مِينھِن جي واڙي، گهوڙن جي طنبيلي ۽ اناج جي کوڙي تان ٿي موٽي آيو، محمد اشرف کي چيائين سائين اوهان جيڪو ڏِنو اوهان جو قبول پيو، آئون ڪو فقير ناهيان، مون صرف اوهانجو امتحان ٿي ورتو. سلام آهي اوهانکي.
ٻي ڳالھه اِها به ٻُڌي آهي ته: جڏهن هندوستان ۽ سنڌ ۾ ڏُڪار آيو هو، ته هِن سخي مرد پنھنجي مئنيجر کي گهرائي چيائين ته پنھنجو جيڪو به اناج پيل آهي، ٽوٽل غريبن ۾ ورهائي ڇڏ.
ٽي ڳالھه اِها به آهي ته: هڪ ڀيرو ميرو نظاماڻي ڌاڙيل محمد اشرف ٿيٻو کي اغوا ڪرڻ جي نيت سان آيو هو، پر جڏهن هِن جي اوطاق تي پھتو، هلندڙ ننگر ۽ غريبن سان همدردي ڪندي ڏِسي واپس موٽي ويو.
ٽي ڳالھه اِها ته: ڪيڏانھن ويا پي ته ميرواهه جي موري (پُل) تان موڙ ڪٽيندي سندس ڪار هيٺ ڪُن ۾ ڪِري پئي، پوءِ جيستائين ڪار کي ٻاهر ڪڍڻ جو بندوبست ڪيو ويو، تيستائين اندر محمد اشرف ۽ ساڻس گڏ ويٺلن کي ڪجهه به نه ٿيو. صحي سلامت ٻاهر آيا. ايئن کوڙ ڳالھيون هِن جي سخاوَت واري دؤر سان جُڙيل آهن. ۽ پنھنجي شعر تي ڳالھه پوري ڪريان ٿو.
غريبن جو جيڪو هِتي يار آهي،
خدا وٽ چوَن ٿا، عزتـدار آهي.

حاجي محمد اشرف ٿيٻي جو بنگلو
بنگلو هِڪ شاندار اڏاوَت جو اُهڃاڻ لڳي رهيو آهي، هِن بنگلي بابت ممتاز ٿيٻي سان ڪچھري ٿي، ۽ ڪتابن ۾ به پڙهيم، ڊاڪٽر عزيز ٿيٻي سان پُڻ بنگلي بابت ڪچھري ٿي. ته هي بنگلو تقريباّ ڏيڍ ٻه سئو سال پُراڻو ٻُڌايو وڃي ٿو، جيڪو محمد اشرف ٿيٻي جي والد حاجي مير محمد ٿيٻي ٺھرايو هو، جيئن ته اُن وقت مٽيريل پري کان ايندو هو، سو به ٻيڙين ذريعي. بنگلي ٺھڻ ۾ به ڪافي وقت لڳو هو. هِن بنگلي تي اُن وقت ۾ 90 هزار خرچ آيو هو. بنگلي ۾ ڪُل 8 بيڊ روم آهن، وچ تي هِڪڙو وڏو ڊرائنگ هال آهي، هِن بنگلي جي اڏاوَت اهڙي ته ڪاريگريءَ سان ۽ سھڻي نموني ڪئي وئي آهي، جو جيڪڏهن بجلي نه به هُجي پوءِ به گرمي محسوس نه ٿيندي، ڇِت تمام مٿي رکيل آهي، ڇِت ۾ بھترين ڪاٺ جا پٽا ۽ ڪاشيءَ جا ٽائلس استعمال ٿيل آهن، ٻاهر اڱڻ (ويرانڊي) ۾ چؤطرف ڪاٺ جي سنھي پٽين سان ڪِراس ۾ ننڍن ننڍن سوراخن سان سھڻي نموني سان دروازا ۽ دريون ٺھيل آهن، اُنھن منجھان هوا جڏهن گُذري ٿي ته ٿڌي هوا جو احساس ڏياري ٿي. هن بنگلي ۾ هِڪڙو ڊرامو ”بدنصيب ٿري“ جي به ڪجهه رڪارڊنگ ٿيل آهي، جيڪو ڊرامو محمد اسماعيل عرساڻي جو لِکيل آهي پي ٽي وي تان نشر ٿيو هو.
هِن وقت رئيس علي احمد ٿيٻو بنگلي جي سار سنڀال ڪري ٿو، جيڪو رئيس محمد اشرف ٿيٻي جو پوٽو ۽ رئيس ٻُڍي جو پُٽ آهي، رئيس علي احمد ٿيٻو ٻه ٽي سال پھرين هِن کي ساڳين پُراڻي حيثيت ۾ رپئرنگ ڪرائي آهي، اِن سان بنگلي جي خوبصورتي اڃا به ٻيڻي ٿي وئي آهي.

هاءِ اسڪول رِپ
جڏهن بنگلو گُهمي ٻاهر آياسين ۽ رپ شھر جي اوڀرندي دنگ تي آخر ۾ هاءِ اسڪول جي بلڊنگ ڏانھن اِشارو ڪندي دوستن کي ڪجهه يادگيريون ٻُڌايم. ’هِن اسڪول ۾ آئون ڇھين کان ڏهين تائين پڙهيو آهيان، پر جڏهن مون ڇھين ۾ داخلا ورتي هُئي ته ڪجهه مھينا آئون اسڪول جي پُراڻي بلڊنگ ۾ پڙهيو هئس، جِتي هن وقت جمالين جا گهر آهن، پھرين هاءِ اسڪول اُتي هوندو هو، اُن کان پوءِ جڏهن نئين بلڊنگ منظور ٿي ته پوءِ هِتي ٺاهي وئي. انھيءَ مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته هي بلڊنگ 1990ع ۾ مڪمل ٿي هوندي. مون مئٽرڪ 1994ع ۾ ڪئي آهي. جڏهن ڇھين ۾ آيو هئس، اُن وقت هِن رپ هاءِ اسڪول جو هيڊماستر سائين علي بخش ٽالپر هوندو هو، بلو ڪلر جي ياماها موٽر سائيڪل تي پيروءَ کان رپ تائين ايندو هو. اُن کانپوءِ سينئر ماستر سائين محمد اسماعيل ٿيٻو ئي هِن اسڪول جو هيڊ ماستر ٿيو، سائين به هِن وقت رٽائر ڪري چُڪو آهي.
اسان جوڻيجن سان ٻه اُستاد ڪڏهن نه ٺھيا، سبب خبر ناهي ڇا هو، اسڪول تي ڪنٽرول به اُنھن جو هوندو هو. جيتوڻيڪِ ايئن به نه هو ته اسين پڙهڻ ۾ ڪي جڏا هئاسين، اسان لطيف، محمود ۽ آئون ٽيئي هوشيار هوندا هئاسين. اٺين ڪلاس ۾ پُھتاسين، تڏهن علي واهه جو الھجڙيو جوڻيجو بدلي ٿي آيو، سماجي اڀياس پڙهائيندو هو، هِڪ ڏينھن فري پيرڊ ۾ ڪچھري ڪندي پُڇيائين ’اوهان جوڻيجا آهيو ته هوشيار پوءِ نمبر نه ٿا کڻو ڇو؟‘، چيوسين ’سائين اِها راز جي ڳالھه آهي، مئٽرڪ ۾ ڏِسجو‘، چيائين ’پر هِن سال اٺين ۾ اوهان مان ڪنھن به هِڪ کي نمبر کڻڻو آهي‘، چيوسين ’سائين، اسين ته نمبر کڻنداسين پر نمبر مِلندو نه‘، چيائين ’ڇا مطلب؟‘ چيوسين ’مطلب امتحان ۾ ڏِسي وٺجو‘، امتحان ٿيو، اُهي ئي ساڳيا جيڪي هر سال نمبر کڻندا آيا، سائين چيو، ’ڇو اوهان نمبر نه کنيو؟‘، چيوسين ’سائين نمبر ته اسانجو آهي، پر وٺي ڪير ڏي‘، چيائين ’اِها ڳالھه آهي ته آئون ڪاپيون وري ٿو ٻيھر کولرايان‘، وڏي ضد ۽ بحث کان پوءِ سائين اسماعيل اجازت ڏِني ڪاپيون کولڻ جي، ڏِٺائين ته مِليل مارڪن جي حِساب سان پھريون نمبر منھنجو، ٻيو لطيف جو هو، چيوسين ’سائين هاڻي خبر پئي ته اسان سچ ٿي ڳالھايو‘، پوءِ سائين الھجڙيو ٿورو جذباتي ٿي ويو، چيائين ’اِها ته سراسر ناانصافي آهي‘، اسان کيس چيو، ’سائين ڇڏيو کڻي ڪو فائدو ناهي‘.

ڳوٺ ڇَـتو جوڻيجو
رِپ کي ڇڏي پٿريلي رستي تان پنڌ ڪندي پيرو ڏانھن اچون ٿا، پيرو تي پُھچڻ کان پھرين هِڪڙو ڳوٺ آيو، ’سنگت! هي منھنجو ٻيو ڳوٺ آهي‘، ڳوٺ ڇَتو جوڻيجو. زندگيءَ جو ڪجهه حِصو منھنجو هِن ڳوٺ ۾ به گُذريو آهي، هِن ڳوٺ مان ئي مون شادي ڪئي، هي ڳوٺ ميون ملوڪ کان تقريبن ستن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. هِن ڳوٺ ۾ به تقريباّ ٻه اڍائي سئو گهر ٿي ويندا، هِتي رهندڙ ذاتيون جوڻيجا، پاڙها، خاصخيلي، اعواڻ، ڪولھي آهن. هِن ڳوٺ ۾ هِڪڙو پرائمري اسڪول، پڪي ٺھيل مسجد، عيد گاهه، پيٽرول پمپ، رائيس مِل، ڪارخانو، ٽي ريزڪي دُڪان، پنڪچر جو دُڪان. ڳوٺ ۾ سِرن جون ٺھيل پَڪيون بونڊريون، جيڪي اين آر ايس پي جي تعاوَن سان ٺاھيون ويون آهن. منھنجو وڏو ڀاءُ محمد عثمان ۽ عبدالحڪيم به هِن ئي ڳوٺ ۾ رهن ٿا. منھنجو گهر ۽ گهر ۾ ننڍڙي لائبريري به هِن ئي ڳوٺ ۾ موجود آهي. گهرن جي سامھون ٻنيءَ جي وِچ ۾ جهوپڙا اڏيل اوطاق جنھن جي اڳيان ’ڪونوڪارپس‘ جا وڏا وڻ ۽ اُنھن جي ٿڌيءَ ڇانوَ ۾ سنگت کي پاڻيءَ چانھه پياري، ڪچھري ڪئيسين.

پيرو ٽيشڻ (پيرولاشاري شھر)
رات جي وقت سڀني کي وٺي آياسين پيروٽيشڻ (اسٽيشن) تي چانھه پيئڻ لاءِ، چانھه پيئندي ڪچھري دوران دوستن کي پيرو اسٽيشن بابت ٻُڌايان ٿو. ’موجوده وقت سڀني ڳوٺن ٻھراڙين جو هي مرڪزي شھر آهي، ڪاروبار جي حوالي سان به هِتي بھترين ڪاروبار ٿئي ٿو، مون پيرو کي اُن وقت به ڏِٺو هو جڏهن صرف هِڪڙي ڪئبن هوندي هئي ماڻڪ جوڻيجو جي، هِڪڙي ڀاڄي جي پِڙي هوندي هئي حاجي حبيب جوڻيجو جي، اِهي ٻه اچي ويٺا هئا، پھريان ماڻھو پيرو جا بنياد اڏيندڙ اِهي ئي هئا. پيرو جو جيڪو شھر هو، اُهو ريلوي اسٽيشن وٽ هوندو هو.
’ڀلا پيرو اسٽيشن نالو ڪيئن پيو؟ اقبال مونکان پُڇيو‘ ٻين شھرن وانگر هِن تي به نالو پوَڻ واري ڪھاڻي اِيئن آهي ته: هِتي اسٽيشن جڏهن قائم ٿي هئي، تڏهن اسٽيشن جو ڪم شروع ٿيو، ته اُهي جيڪي آفيسر يا انجنيئر آيا هئا، اُنھن سان گڏ پوليس آفيسر به شايد، ته ٻھراڙي جا ماڻھو اڳي پوليس واري کي ڏِسي پري کان ڀڄي ويندا هئا، سو هِنن کي ڪاغذن ۾ اُن وقت نالو به لِکڻو هو، پر ماڻھو به ڪو موجود نه هو، هڪڙو آلوڀولو همرا هِنن جي پاسي ۾ بيٺو هوندو هو، اُن کان پڇئون ’ڀلا تنھنجو نالو ڇا آهي؟‘، ٻُڌايائين ’پيرولاشاري‘، پوءِ نالو سرڪاري رڪارڊ ۾ به لِکي ڇڏيئون پيرولاشاري. اسٽيشن ٺھڻ کانپوءِ اُتي آهستي آهستي شھر قائم ٿيو، جيڪو هاڻي اُتي نه شھر رهيو نه شھر جو ڪو نشان، بس ريلوي اسٽيشن ضرور آهي يادگار طور بيٺي آهي. پيرولاشاري بابت وڌيڪ معلومات مون هِتي جي صحافي ۽ شاعر دوست ذوالفقار خاصخيلي کان ورتي آهي، جنھن ڪنھن وقت هِن اسٽيشن جي اسٽوري شام اخبار ۾ لِکي هُئي، ٻُڌايائين ته ’مون هِن اسٽيشن جي ملازم نظرلاشاري کان معلومات ورتي آهي، ذوالفقار ٻُڌايو ته:
1908ع ۾ هي اسٽيشن قائم ٿي، هِن اسٽيشن جو پھريون اسٽيشن ماسٽر محمد انور پاشا هو، هِتي ڪانٽي تي چار ملازم هوندا هئا، هِڪڙو پٽيوالو، هِڪڙو سوئپر، اُنھن جي رهائش لاءِ 8 ڪوارٽر ٺھيل هئا، ۽ ٻُڌايائين ته شروع وارن ڏينھن ۾ روزانه 10 هزار آمدني هوندي هئي، صرف هِن اسٽيشن جي. هِن اسٽيشن کي 1996ع ۾ بلڪل رڪارڊ مان به ختم ڪري ڇڏيو آهي. ڪوارٽر ٽوڙي سِرون ڪڍيون ويون، صرف اسٽيشن بيٺل آهي.
موجوده پيرو شھر جي عمر چئي سگهان ٿو ته اٺاويھه ٽيھه سال کان مٿي نه هوندي. هِن وقت پيرولاشاري ۾ ضرورت جي هر شئي موجود آهي، پنج ڇھه ڪلينڪون به آهن، بھترين هاءِ اسڪول، پرائمري بوائز، پرائمري گرلس اسڪول، مڊل اسڪول، ٻه پيٽرول پمپ، چار سارين جا ڪارخانا، هِڪڙي وڏي جامع مسجد ’جيڪا موجوده وقت انتھائي خوبصورت، ڪُشادي ٺھرائي وئي آهي، اِن جاءِ تي جيڪا پُراڻي مسجد هُئي‘ بلڪل ننڍڙي مسجد اُن ۾ به نماز پڙهي هيم.

شاهه گُهريو جي مزار
پيرو شھر کان اوڀر جي طرف لنڪ روڊ نِڪري ٿو، جنھن کي شاهه گهريو روڊ چيو وڃي ٿو، هِتان کان تقريباّ چار ڪلوميٽرن جي پنڌ تي پري کان ئي نظر اچي پئي شاهه گهريو جي درگاهه. هِن درگاهه تي پھريون ڀيرو آئون ڪامريڊ غلام مصطفيٰ جوڻيجو ۽ ذوالفقار خاصخيليءَ سان گڏ ويو هُئس. هيءَ درگاهه ٻين درگاهن جيان ئي هُئي، هِن تي به هر سال ميلو لڳندو آهي، ميلو ڪڇي برادري لڳائيندي آهي، شاهه گُهريو جا مريد تقريبن ڪڇي آهن، جيڪي ڪراچيءَ مان گاڏيون ڀري اچن ٿا، مرد توڙي مايون، نوجوان سڀ اچن ٿا هر سال هِن ميلي تي. هِن درگاهه جو گادي نشين سيد علي اڪبر شاهه آهي. اسين ٽيئي دوست اڳتي وياسين ميان موسيٰ سان مِلڻ.

ميئنءَ موسيٰ جي مزار
شاهه گُهريو جي مزار تان ٿي پوءِ ڪجهه ڪلوميٽر اڳتي وياسين، هِن روڊ مان هِڪڙو ٻيو لِنڪ روڊ نِڪري ڳوٺ مِرزو خان دلواڻي وڃي ٿو، هِن لِنڪ روڊ تي ڳوٺ جي ويجهو اولھه طرف دڙي تي ميئن موسي جي مزار قائم آهي. هيءَ مزار مٿي دڙي تي اوچائي تي ٺھيل آهي.

درگاهه پير تاج الدين ’شاهه طريل‘
ميئن موسي جي حاضري کانپوءِ ’شاهه طريل‘ درگاهه تي وياسين، جيڪا ڪجهه ڪلوميٽر اڳتي هُئي، هيءَ درگاهه به يونين ڪائونسل پيرولاشاري ۾ ئي آهي. هِن درگاهه تي اسماعيلي خواجه ايندا آهن، ۽ سار سنڀال به اُهي ڪندا آهن، درگاهه جي دروازي تي لکيل آهي، ’پير تاج الدين شاهه طريل‘، درگاهه اندران ڏِٺيسين ۽ هِتي اسماعيلي خواجن جو جماعت خانو به ٺھيل آهي، ته ننڍڙي مسجد به اڏيل آهي، مُسافر خانو به موجود آهي. هيٺ پوري فرش تي ماربل لڳل آهي، اُن ۾ پري پري وچ تي ماربل جي ئي گيڙو ڪلر جا گُل به لڳل آهن. هي درگاهه 800 سئو سال پُراڻي ٻُڌائي وڃي ٿي. مارچ مھيني ۾ هِتي هر سال ڏھاڙو به ملھائيندا آهن.

اوٺڪي دڙو
پيرو شھر کان ڪجهه قدم اڳتي، مين روڊ تي اُتر طرف اوٺڪي دڙو آهي. هي آثار به سنڌ جي ٻين کوڙ آثارن جيان بي ڌيانيءَ جي ور چڙهي ختم ٿي رهيا آهن، بدين حيدرآباد مين روڊ تي پيرو شھر جي ڀر ۾ ريلوي اسٽيشن پيرولاشاريءَ جي اُولھه طرف، وڏي ايراضي تي پکڙيل هِن تاريخي دڙي جي اڌ ۾ هِتي رهندڙ مقامي ماڻھن قبرستان قائم ڪري ڇڏيو آهي، ۽ وِچ کان وري سرڪار مين روڊ ڪِراس ڪرايو آهي، ايئن هِن تاريخي ورثي سان مقامي ماڻھن ۽ سرڪار مِلي ڪري گهٽ نه ڪئي آهي. هِن اوٺڪي دڙي مان به محمد سومار شيخ جي وقت ۾ ڪافي پُراڻيون شيون مِليون هيون، جيڪي لاڙ ميوزيم ۾ رکيل آهن. اسان جو سفر اڳتي... ماتليءَ ڏانھن مُنھن.

روشن شاهه قبرستان
دلواڻي موڙ کان مين روڊ مان هِڪڙو رستو اوڀر طرف نِڪري ٿو، جنھن کي تلھار جو باءِ پاس به چئي سگهجي ٿو، اڳيان ريل جي پٽڙي ڪِراس ڪبي ته موڙ وٽ هِڪڙو مقبرو نظر اچي ٿو، اُن مقبري تي آياسين، فوٽوگرافي ڪئيسين، هِن مقبري جي تاريخ لاءِ مِلون ٿا عبدالشڪور کتري سان:
’هي سيد اصل اُچ شريف مُلتان جو هو، تلھار جي اسماعيلي آغا خاني خواجن وٽ ايندو رهندو هو، هِڪ ڀيري هِتي تلھار ۾ هوندي ئي رضا الاهيءَ سان سندس وفات ٿي ته روشن شاهه کي هِتي تلھار ۾ ئي دفن ڪرڻ لاءِ مُلتان ۾ رهندڙن جي وارثن سان خواجن جڏهن ڳالھايو، ته اُنھن راضپي سان گڏ هِڪڙو شرط رکيو ته اُن جي مقبري تي هر سال ڏھاڙو ملھائيندا. اُن ۾ ملاکڙو ڪرائيندا، هِنن شرط قبول ڪيو، هاڻي هر سال 14 فيبروري تي ملھايو وڃي ٿو، ۽ ملاکڙو به ٿئي ٿو‘.

گُل شاهه جو مقبرو
ٿورو اڳيان اينداسين تلھار شھر اچڻ کان پھرين مين روڊ جي اولھه طرف نِھار ڪبي ته هِڪڙو اڇي رنگ جو مقبرو نظر ايندو، چوَن ٿا اِهو گُل شاهه جو مقبرو آهي. سائين عبدالشڪور کتري ٻُڌايو.

تلھار شھر
پيرو کان صرف ڏهه يا ٻارھن منٽن جو فاصلو آهي تلھار شھر جو، پر اسين سفر در سفر، جا مُسافر گُهمندا ڦِرندا تلھار شھر پُھتاسين.
هِن شھر ۾ مون پنھنجو نالو ڇڏيو آهي، هِن شھر سان منھنجو پُراڻو تعلق به آهي، هِتي ’مور پرنٽنگ پريس‘ قائم آهي، جيڪا منھنجي ئي نالي ’مور‘ سان رجسٽرڊ آهي، ڪنھن وقت ۾ وڏو ڀاءُ محمد عثمان ۽ ادا عبدالحڪيم ’مور پريس‘ هلائيندا هئا، عبدالحڪيم ويو سنڌ پوليس ۾ ته پوءِ پريس سئوٽ مير حسن ۽ ديدار ميمڻ جي حوالي ڪئي، آئون تڏهن ستين ڪلاس ۾ پڙهندو هئس. في الحال ايترو ئي.
تلھار جي تاريخ جي حوالي سان روايت ٻُڌائي ٿي ته: ’تلار‘ عورت جو نالو جنھن جي ٻي صورت تلھار ٿيو. ٻي روايت آهي ته: ’تلاءُ‘ جي ڪپ تي شھر آباد ٿيو، اڳتي هلي تلھار ٿي ويو. تحقيق ڪرڻ وارن ايئن لِکيو آهي ته گوتم ٻُڌ جا وِهار (تعليمي مرڪز) قائم هوندا هئا، جنھن ۾ تعليم ڏِني ويندي هئي، ڪُن وِهار، بن وِهار، تل وِهار، ڪُن ۽ بن وِهار مان ’ڀنڀور‘ بڻيو، تِل وِهار اڳتي هلي ’تلھار‘ ٿيو. هر شھر جي نالي واري عجيب ڪھاڻي هوندي آهي. هِن تلھار جي شھر ۾ منھنجا ڪجهه دوست به رهن ٿا. هوائن ۾ هٿ لوڏي کين سلام.

تلھار ۾ رهندڙ دوست
سائين حنيف ٽالپر جنھن وٽ هاءِ اسڪول رپ ۾ پڙهيو هئس، هِن ئي شھر ۾ رهي ٿو، پيارو آصف جمالي آزاد نظم جو خوبصورت شاعر، محمد صديق ٿيٻو سُٺو صحافي، ظھيرالدين بابر جنھن سان ڇھين کان مئٽرڪ تائين گڏ پڙهيس، اُن جو وڏو ڀاءُ قمرالدين ٿيٻو، اُهو به هاءِ اسڪول رپ ۾ ٽيچر هو، هِتي تلھار ۾ رهن ٿا، ڊاڪٽر قمرالدين ٿيٻو، پيارو طارق جمالي جنھن جو پرائيويٽ اسڪول به آهي، ابراهيم کٽي، محبوب فراز ميمڻ، (مور پريس) ۽ ٻيا به کوڙ دوست آهن.
عبدالشڪور کتري پُڻ هِن تلھار شھر جو رهندڙ آهي، عبدالشڪور سان وري هِڪ لِيکڪ وارو ناتو به آهي، پاڻ ’تلھار جي تاريخ‘ ڪِتاب لِکي تمام وڏو ڪم ڪيو اٿس. هونئن ته پيشي جي لحاظ کان واپاري به آهي، زميندار به آهي، پر ڪتاب پڙهڻ واري ذوق هِن کي ليکڪ بڻائي ڇڏيو، ذوق ڀلي ڪھڙو به هُجي ماڻھو کي تاريخ ۾ ڪنھن نه حوالي سان ٿوري ئي صحي جڳھه ضرور ڏياريندو آهي، انسان جي هونئن به زندگي آهي ئي ڪيتري پنجاھه کان سٺ سال هاڻي دنگ آهي، اُن ۾ ڪو به تخليقي ۽ تحقيقي ڪم ڪري ٿو وڃي ته تاريخ ۾ هو امر ٿي وڃي ٿو، باقي ته هزارين ماڻھو ڄميا، وڏا ٿيا، گهمي ڦِري کائي پي روانا ٿي ويا، ڪنھن کي ياد به ناھن. پر هزارين سال اڳ به جيڪڏهن ڪو يادگار بنگلو، ڪا يادگار درگاهه، ڪا مسجد جوڙائي ويو، ڪو عام کي فائدو رسائيندڙ ڪِتاب لِکي ويو، سو نسل در نسل ياد رهندو، ۽ اُنھيءَ کي ياد ڪبو رهبو. جيئن مونکي تلھار بابت معلومات گُهربل هئي، ته مون سڀني دوستن مان جنھن سان رابطو رکيو، سو عبدالشڪور کتري ئي هو.

حيدر شاهه جي درگاهه
تلھار شھر مين اسٽاپ کان اڳتي ڪِراس ڪريون ٿا، دُڪانن جي پويان ريل جي پٽڙي جي پاسي ۾ هِڪڙو پُراڻو قبرستان ۽ اُن ۾ درگاهه نظر اچي ٿي، ’هي ’حيدر شاهه‘ جي درگاهه آهي‘.عبدالشڪور کتري ٻُڌايو. اسين هاڻي وري به مين روڊ تي چڙهياسين ۽ اڳتي جو سفر شروع.

چيتن ڀڳت يا چيتن ناٿ جو مقبرو
تلھار شھر کي جيئن ئي ڇڏيوسين، اڳيان ميرواهه آيو، اُن تي اڏيل پُل کي ڪِراس ڪيوسين، ٿورو اڳيان روڊ اُتر طرف موڙ مُـڙي ٿو، اُنھي موڙ مان اولھه طرف ننڍڙو ڪچو رستو لھي ٿو، هيٺ سِڌو اڳيان هِڪڙي مقبري ڏانھن وڃي ٿو.
هِن جي تاريخ لاءِ مِلون ٿا عبدالشڪور کتري سان، عبدالشڪور ٻُڌايو ته ’هن کي چيتن ڀڳت يا چيتن ناٿ به چون ٿا، اُن جو مقبرو آهي، واڻيا هِن تي هر سال ڏيھاڙو ملھائن ٿا، هي سِلسِلو ويجهڙ ۾ گُذريل پندرھن ويھه سال پھرين کان شروع ٿيو آهي، سڀ کان پھرين تلڪ مل جيڪو ڀُڳڙا وڪڻندو هو. اُڻ جو پيءُ هِتي سار سنڀال رکندو هو، اُن کان پوءِ وري آسو مل آيو. سائين اڳتي ٻُڌايو ته ڪو ميگهواڙ آهي، جنھن ٻُڌايو ته هِتي هڪڙو اسٽيشن ماسٽر جهمٽ مَل هوندو هو، اُن جي خواب ۾ آيو ته: آئون گرو ۽ منھنجو چيلو، اسان پاڻ کي جيئري ئي هِتي دفن ڪيو هو، جڏهن هِتي جهنگ هوندو هو، تنھن ڪري هاڻي اسان جي پوڄا پاٺ ڪئي وڃي، اسان تي ڏھاڙو ملھايو وڃي، اُن کانپوءِ واڻيا هِن تي هر سال ڏھاڙو ملھائيندا آهن، ۽ ڀت جون ٻه ٽي ديڳيون لاهيندا آهن.

ابن شاهه جي درگاهه
اسين وري ٻيھر آياسين مين روڊ تي، روڊ وارو موڙ مُڙي اڳتي اچون ٿا ته پِڙي جو پَٽ نظر اچي ٿو. هِتي تمام وڏي مال پڙي لڳي ٿي ۽ الاهي وقت کان وٺي. اڳيان حاجي خان اسٽاپ ڪِراس ڪريون ٿا ته ’فتح خان اسٽاپ‘ اچي ٿو، هِنن ٻنھي اسٽاپن جي وچ تي گاڏيءَ کي بريڪ ڪريون ٿا، اُتر طرف روڊ کان ڪچي بونڊري لھي ٿي، سامھون ئي درگاهه آهي، هيءَ ’ابن شاهه‘ جي درگاهه ٻُڌائي وڃي ٿي. جيڪا پُڻ هاڻي ويجھي عرصي پندرھن ويھه سال کان ئي شروع ٿي هوندي، هاڻي وري ڪجهه سالن کان ته هِتي ميلو به لڳندو آهي.

ڊوڪيا واهه
هي ٻھراڙيءَ جو شھر آهي، مين روڊ جي ٻنھين پاسن کان ڪجهه دُڪان هوٽلون وغيرهه آهن گورنمينٽ پرائمري اسڪول ۽ گورنمينٽ هاءِ اسڪول به روڊ جي ڀر ۾ ئي آهن، ۽ هِڪڙي سُٺي مسجد به ٺھيل آهي، روڊ جي ڀر ۾، پرائمري اسڪول سان لڳ، روڊ ڀر ۾ هئڻ ڪري ڪيترا ڀيرا مون هِتي نماز به پڙهي آهي. هِتي جو دوست ’تاج سنڌي‘ جيڪو شاعر، ليکڪ ۽ صحافي آهي، اُن سان ملاقات ٿي ٻُڌايائين ته: ’هي واهه يا شاخ انگريز دؤر ۾ نِڪتو هو، هي نالو به ڪنھن انگريز جو آهي، ’ڊوڪيا‘ اُن نالي پويان هي اسٽاپ سڏجڻ لڳو، اصل ۾ هي ڳوٺ جمال الدين لاشاري آهي، ۽ هي يونين ڪائونسل به آهي، جنھن جو هِن وقت چيئرمين منھنجو والد صاحب حاجي عبدالڪريم لاشاري آهي‘.تاج سنڌي سان ڪچھري ڪري کائنس موڪلايوسين.

متارو هوٽل، متارو اسٽاپ
ڊوڪيا واهه کان ٿورو اڳيان موڙ مُڙي اُتر طرف آياسين، ’متارو اسٽاپ‘، اڳي متارو هوٽل سڏبو هو. هِتي متاري نالي همراه جي هوٽل هوندي هُئي، اُن جي چانھه ڏاڍي مشھور هوندي هئي، مسافرگاڏيون بيھاري چانھه پيئندا هُئا، هاڻي نه رهيو آهي، متارو نه اُها هوٽل، نه اُها چانھه، بس سندس نالو بچيو آهي، جنھن سان هي اسٽاپ مشھور آهي. هِتان کان اولھه طرف ويندڙ رستو، خاصخيلي آئل فيلڊ، ڪڙيو گهنور، راهوڪي ۽ گولاڙچي تائين وڃي ٿو. هِتي پوليس پڪٽ (چؤنڪي) به ڪافي عرصي کان اڄ تائين قائم آهي.

شاهه واهه ، ڪنبير شاهه جي درگاهه
هاڻي اسين پُھتا آهيون، شاهه واهه اسٽاپ. هي به ٻھراڙي جو اسٽاپ وارو شھر آهي، مين روڊ تي، هِتي سيال پيٽرول پمپ به آهي، ڪجهه هوٽلون ۽ دُڪان آهن. هِن اسٽاپ کان ٿورڙو اولھه طرف هيٺ لِنڪ روڊ تي لھي اڳتي وياسين، اڳيان هِڪڙي درگاهه تي پُھتاسين. هي درگاهه ’ڪنبير شاهه جي درگاهه‘ چوَن ٿا، ڪنبير شاهه جوڻ وارو به چوَن ٿا. هِن درگاهه تي گهڻو ڪري اسماعيلي خواجه ايندا آهن، ۽ اُهي ساليانو ڏيھاڙو پُڻ ملھائيندا آهن. اسين هِن درگاهه تان ٿي هِڪ ڀيرو ٻيھر مين روڊ تي چڙهنداسين.

ٽنڊو غلام حيدر
شاهه واهه اسٽاپ کان ٿورو اڳتي پھچون ٿا، هِڪڙو موڙ آيو اُن موڙ ۾ روڊ جي لڳو لڳ اُتر اُولھه طرف هِتي ٽنڊو غلام حيدر موجود آهي. جنھن جي شروعاتي ڪھاڻي ايئن آهي ته: رئيس غلام حيدر لغاري نالي جيڪو اصل ميرپورخاص جو هو، جنھن کي انگريز سرڪار هِتي جاگير ڏِني ته اُن پنھنجي نالي سان ئي هِن ڳوٺ جو نالو رکيو ’غلام حيدر جو ٽنڊو‘ 1825ع ۾. پوءِ آهستي آهستي ماڻھو هِن ڳوٺ ۾ مختلف هنڌن تان لڏي اچي رهڻ لڳا، ته ڳوٺ وڌندو ويو، ماڻھن جي گهڻائي جاڙڪي مان آئي، جو اُتي آباد شھر کي مدد خان پٺاڻ تباھ ڪيو ته اُتان جا ماڻھو سڀ لڏي هِتي آباد ٿيا. ايئن پوءِ هن ڳوٺ ۾ ڪجهه هوٽلون ۽ دُڪان قائم ٿيا، 1962ع ۾ ٽنڊو غلام حيدر کي يونين ڪائونسل جو درجو مِليو.
جڏهن پرويز مشرف جو دؤر آيو ته هِڪ ووٽ عيوض ارباب غلام رحيم کي سنڌ جو وزيراعليٰ ٺاهيو ويو، جنھن کان پوءِ سڀ خراب ڪم ڪرايا ويا، جنھن ۾ سرفھرست ڪراچي جي جيڪا تَڪ بندي ڪئي وئي، اها اهڙي انجنيئرنگ طريقي سان ڪئي وئي جو سڀئي تڪ ايم ڪيو ايم وارن کي آجا ڪري ڏِنا ويا. جنھن علائقن ۾ ٻيون قومون گڏوِچڙ ويٺل هِيون اُنھن پاڙن کي ٻن ٽِن يا چئن حِصن ۾ تقسيم ڪري ووٽ ٽوڙي ڪنھن ٻي جي کٽڻ جا سڀ رستا بند ڪري ڪراچي کي ڪيڪ وانگر ڪٽي صرف ايم ڪيو ايم وارن کي ٿالھي ۾ رکي پيش ڪيو ويو. انھيءَ انجنيئرنگ طريقي واري ورهاست ۾ ٽنڊي غلام حيدر کي به پ پ پ جا ووٽ ٽوڙڻ لاءِ تعلقي جو درجو ڏئي مرڳو ضلعي بدر ڪيو ويو، يعني بدين ضلع مان ڪڍي ٽنڊو محمد خان ضلع کي ڏِنو ويو.

قريشي بادشاهه
هِن شھر ۾ هِڪ درگاهه به آهي، ’سيد علي محمد شاهه عرف قريشي بادشاهه‘ جي، جيڪي پاڻ اصل بغداد کان آيل آهن، هِن جو اُستاد جنھن پنھنجي خليفي کي موڪليو ته هِن کي وٺي اچي، پر خليفو هِن جو حال ڏِسي پاڻ به هِتي ئي رهي پيو، ۽ هِتي ئي گُذاري ويو، اُن جي قبر مقبري کان ٻاهرين پاسي آهي. قريشي بادشاهه جو ساليانو ڏهاڙو ذوالقعد مھيني جي چار تاريخ ملھايو ويندو آهي، قريشي بادشاهه جي درگاهه جا هِن وقت متوَلي يا خليفه ڪاٺٻانڀڻ آهن، موجوده خليفو محمد طاهر ڪاٺٻانڀڻ آهي، جنھن تي اٺين پيڙهي جي پڳ آهي.

اورنگزيب ڀٽي
ٽنڊو غلام حيدر ۾ مشھور شخيصت ارونگزيب ڀٽي به رهي ٿو، جنھن کي، ڪامريڊ به چئي سگهجي ٿو، بھترين شاعر، ليکڪ، ڪمپيئر، موسيقي جي ڄاڻ رکندڙ ۽ هاڻي، موجوده وقت ۾ ڳائڻ به شروع ڪيو اٿس. اورنگزيب جي هڪ جملي ۾ تعريف ڪجي ته ايئن چئبو، ’هر فن موليٰ‘ هِن جو نالو اسان تڏهن ٻُڌو هو، جڏهن عوامي ليڊر شھيد فاضل راهو شھيد ٿيو هو، ته هِن جا قومي انقلابي گيت جيڪي الھڏنو جوڻيجي ڳايا، ڪيسٽون به تمام گهڻو هلنديون هيون اُن وقت. فاضل تي لکيل سندس گيت، سندس سڃاڻپ بڻيا.
ٻيو دوست عبدالخالق ڀٽي به هِن ئي شھر جو واسي آهي، جيڪو هِن وقت نيشنل بئنڪ ۾ آهي ۽ هاڻي منھنجو پاڙيسري آهي، ظھير ڪالوني ماتلي ۾ گُذريل چار سالن کان رهي پيو.

انصاري شگر مل
ٿورو ئي اڳيان آياسين ته روڊ جي اوڀر طرف روڊ سان گڏ انصاري شگر مِل آهي، هيءَ مِل آصف زرداري لڳرائي هئي، پ پ پ جي پھرين حڪومتي دؤر ۾. هِن مِل ۾ 1997ع ۾ مون به انٽرويو ڏِنو هو ڪلارڪي لاءِ، سفارش هُئي، تنھن ڪري مونکي مِل ۾ رکيو ويو، پر پھرين ڏينھن ئي چيم ته سڀاڻي کان ڊيوٽي جوائن ڪندس ۽ پوءِ ڪڏهن به نه ويس.

فتح باغ
انصاري شگر مِل جي پريان، اولھه طرف هِڪڙو لِنڪ روڊ لھي ٿو، هِن روڊ تي ڪيئي وڏا وڏا ڳوٺ آهن، جن جا بورڊ به لڳل آهن، پر اسين وڃون ٿا تاريخي آثارن اڪبر بادشاهه ۽ بيربل وزير جي رهائش گاهه ’فتح باغ‘ ڏانھن. اڪبر بادشاهه هِتي آيو ۽ رهيو هو، اهڙي ڪا شاهدي يا ڪنھن ماڻھو کان ڪا روايت ٻُڌڻ ۾ نٿي اچي، اِهو چوَن ٿا ته جڏهن شير شاهه سوري دهليءَ تي قبضو ڪيو ته محمد همايون جيڪو اڪبر بادشاهه جو پيءُ هو تنھن کي هندوستان مان ڪڍي ڇڏيو هو. ڪِٿي رهيو، اِها ڄاڻ ناهي، باقي اِهو ڪتابن ۾ پڙهيو آهي ته جڏهن اڪبر بادشاهه ٿيو هو ته اُنھيءَ جا نائب هِتي رهندا هئا، جنھن ۾ بيربل مُک هو. هِتي مسجد به آهي زبون حال ۾، جيڪا اڪبر بادشاهه اڏرائي هُئي. هڪ ٻي به روايت آهي ته: هِتي ٻه ڀائر هئا سيد آرادين ۽ سيد جمردين جيڪي ٻئي درويش هئا، جِن کي ڪنھن ظالم مارائي اُنھن جون سِسيون کڻي ويو، ڌڙ هِتي دفن آهن، اُن کانپوءِ عذاب آيو، جنھن ۾ اِهو فتح باغ ايئن غرق ٿيو. هِتي به چوَن ٿا ته اسماعيلي خواجه ايندا آهن، ڪو ڏهاڙو وغيره به ملھائيندا آهن.

ڳاڙهو گهوٽ درگاهه
انصاري مِل کان اڳتي آياسين، لغاري واهه جي ڀرسان هِڪڙي عام قبر هوندي هُئي، جڏهن آئون بدين کان ماتلي روز آئوٽ بيڪ ڪندو هئس. پوءِ آهستي آهستي ۽ ڏِسندي ئي ڏِسندي درگاهه اڏجي وئي آهي، جنھن کي ڳاڙهو گهوٽ چيو وڃِي ٿو، اِها درگاهه به هاڻي ويجهي وقت ۾ ٺھي آهي.

گُل غيبي
ماتلي شھر ۾ جيئن ئي پھچنداسين ته ريلوي ڦاٽڪ جي اُتر طرف سائي رنگ جي هِڪڙي درگاهه نظر اچي ٿي، جنھن کي گُل غيبي جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو، گُل غيبي تي ڪنھن وقت ٻارهين مھيني ميلو لڳندو هو، پر هاڻي ڪافي سالن کان ميلو نٿو لڳي. اُن جو سبب مونکي معلوم نه ٿي سگهيو آهي، ۽ نه ئي ڪنھن ڪِتاب مان معلومات ملي سگهي آهي.

رئيس ڪريم بخش نظاماڻي، (باباءِ ثقافت سنڌ)
ڦُليلي تي پھچي پُل ڪِراس ڪري شھر ۾ داخل ٿيڻ کان پھرين، ڦُليلي جو اولھنديون ڪَپ، اُتر طرف وٺي ٿورو ئي اڳيان اينداسين ته هِتي سنڌ جي ’ثقافت‘ جو امين رئيس ڪريم بخش نظاماڻي، مدفون مِلندو، جنھن کي باباءِ ثقافت به چيو وڃي ٿو. اُن جو جڳ مشھور ڪتاب ’ڪيئي ڪتاب‘ آتم ڪھاڻي اٿس، پر اُن ۾ پنھنجي آتم ڪھاڻي سان گڏ ڪيئي ڪھاڻيون سمويل آهن، شايد نالو به اِن ڪري صحي رکيو اٿس، ’ڪيئي ڪِتاب‘. رئيس ڪريم بخش نظاماڻي موسيقي جو ڄاڻو هوندو هو، سندس اوطاق تي هميشه محفلون ٿينديون رهنديون هيون، ۽ پاڻ اُهو پھرين ماڻھو هو جنھن پھرين سنڌي فلم ’ايڪتا‘ ٺاهي، اُن فلم ٺاهڻ کان پوءِ هِن کي ’باباءِ ثقافت‘ جو لقب مِليو.
هي اُهو ماڻھو هو جنھن پنھنجي زندگيءَ کي ڀرپور نموني گُذاريو، آءٌ نٿو سمجهان ته ڪا حسرت باقي رهي هجُيس. هِن پڙهيو، پيار ڪيا، عشق ڪيا، عياشيون ڪيون، رئيسن سان رئيس، فقيرن سان فقير، موالين سان موالي، عاشق سان عاشق، فنڪارن سان فنڪار، مڱڻھارن سان مڱڻھار، ناچوئن سان ناچو، اداڪارن سان اداڪار، زندگي جي انھن ايترن پھلوئن هوندي صرف هِڪ پاسو ٿي رهيو، اديب ٿيڻ جو جيڪو هِن ’ڪيئي ڪتاب‘ لکي گهڻن ڪِتابن لکڻ وارن کان ايئن گوءِ کڻي ويو جو همراه پنھنجي قلمن کي ڏندن ۾ ڏئي، ڏِسندا ئي رهجي ويا. اهڙا انسان ته مشڪل سان ڄمندا آهن، جيڪي زندگي جي هر شعبي ۾ پاڻ مڃائين، جنھن جو جڳ به اعتراف ڪري ته واقعي زندگي کي مڪمل جيئو.
اُستاد بخاري جو شعر آهي.
زندگي جو ثبوت ڏيو، وڊيو پيو ڀرجي،
ضروري ناهي، ڳايو، نچيو، لُڇي ڇڏيو.
پر رئيس ڪريم بخش، ڳايو به خوب، ته نچيو به خوب ۽ وري جيڪو لُڇيو آهي، اُن جو لُڇڻ ڏِسڻو آهي ته ’ڪيئي ڪتاب‘ کي شروع کان آخر تائين پڙهڻو پوندو. ڪِتابن کي اهميت ڏيندي ئي ته مون اِهو لِکيو آهي ته:
رهڻ ڏي مون وٽ هي مون لئه اهم هِن،
خوشبو، حُسن ۽ ڪِتابن جا تحفا.

ماتلي شھر
منھنجو شھر ماتلي، ڪشمير آ ڄڻ.
ڪشمير لاءِ هي دِل دِلگير آ ڄڻ.
ڳوٺ ڀي هو مِٺو هُو ميون ملوڪ،
اڄ به ساهه هُت، هِتي سرير آ ڄڻ.
ميون ملوڪ کان ماتلي تائين منھنجو هي سفر سڦل ۽ سموري زندگيءَ جو سرمايو به آهي. ڪڏهن محبتن جا ميلا، ڪڏهن وڇوڙن جو ورلاپ سڀ روپ زندگي جا سمايل آهن هِن سفر ۾. ميون ملوڪ کان ماتلي تائين فاصلو لڳ ڀڳ 50 ڪلوميٽر جو ٿي سگهي ٿو، ۽ ميون ملوڪ کان ماتلي تائين سفر ۾ وقت صرف هڪ ڪلاڪ لڳي ٿو. پيرو واري گهر کان ماتلي واري گهر تائين 45 منٽ لڳندا هئا مونکي 125 موٽر سائڪل تي، ۽ پوءِ ڪوري ڪار ۾ به ساڳيو ٽائم لڳندو هو. سال کن پيرو کان ماتلي روزانو اچ وڃ ٿيندي هُئي، پوءِ مارچ 2017ع ۾ يڪو هِتي ماتلي ۾ لڏي آيس.
ماتلي شھر جي تاريخ پُڇون ٿا رمضان ’دلدار‘ چڍڙ کان: 7 ڪلوميٽر جي پکيڙ رکندڙ، ماتلي کان اُتر طرف 50 ڪلوميٽر حيدرآباد، ڏکڻ ۾ 50 ڪلوميٽر تي بدين، ماتلي کان اولھه طرف 50 ڪلوميٽر گولاڙچي، 50 ڪلوميٽر اوڀر ۾ ٽنڊوباگو، سڀني وڏن شھرن جي سينٽر ۾ قائم ماتلي، ڪيئن ۽ ڪڏهن قائم ٿي، ماتلي جو پھريون نالو ’ديره محبت‘ هو، انگريزن جي دؤر ۾ تڏهن به تعلقي جي حيثيت حاصل هُئي، پوءِ جڏهن 1975ع ۾ ضلع بدين قائم ٿيو ته هِن شھر کي بدين ضلعي جو تعلقو ٺاهيو ويو. ماتلي نالي پوَڻ واريون، هِتي ڪُل 10 روايتون لِکيل آهن، ڏهن ۾ ئي نالو آهي مائي جي پويان، بس. (2) روايت: واڻين جي مائي ’مھتي‘ آچار وڪندي هُئي اُن جي پويان نالو پيو، (4) روايت: هڪ نيڪ بي بي ’مائي مَتي‘ نالي هُئي، اُن نالي جي پويان ’ماتلي‘ نالو پيو، (ڪيئي ڪتاب)، (9)، پُراڻي مڇي مارڪيٽ ۾ هڪ دُڪان تي لکيل هو ’ماتلي جوڀن‘ واڻيا هئا، جوڀن داس مائي جو مڙس هو، اُهو گُذاري ويو ته سندس مائي ’ماتلي‘ دُڪان هلائيندي هُئي، ماڻھو چوندا هُئا هلو ماتلي کان سامان وٺي اچون. 10 روايتن مان مونکي اِهي 3 ڪجهه سمجهه ۾ آيون. لِکيون اٿم. (ماتلي جي تاريخ)

جيڪي سفر ۾ همسفر هيا
عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار، گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺو ليکڪ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا ٻه مجموعا ”باغي آ عشق منهنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪره نظاماڻي“ وڏو ڪتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري قوم جا شُجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مرتب ڪيل اٿس.
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شهر سان تعلق رکندڙ: منهنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽر“ آهي، پنهنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ ڦِرڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منهنجي حاضر آهي.
سرور اقبال ميمڻ: اصل ۾ ميمڻ ڪُنري جو رهندڙ آهي، هاڻي گهڻي عرصي کان هِتي ڪنري پاڪ ۾ رهي ٿو ۽ هِتي ”ميمڻ پريس ڪنري“ نالي سان پرنٽنگ پريس به اٿس. انتھائي بھترين انسان ۽ دوستي جي قابل آهي. دوستن لاءِ دِل درياءَ رکي ٿو.
مزمل صديقي: حيدرآباد، لطيف آباد جو رهندڙ آهي، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو.
معاذ صديقي: حيدرآباد، لطيف آباد جو رهندڙ آهي، هن وقت الرزاق پرنٽر تي ڪمپيوٽر آپريٽر طور ڪم ڪري ٿو. مزمل جو ننڍو ڀاءُ آهي.
آفتاب ميمڻ: ڪُنري سان تعلق اٿس، محمد صالح جو وڏو پُٽ آهي، حيدرآباد ۾ ساحل پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ڪمپوزر طور ڪم ڪري ٿو.
ڪامريڊ غلام جوڻيجو: هِن جو تعلق به ساڳي ڳوٺ ميون ملوڪ سان آهي، هن پنھنجي سڄي زندگي پ پ پ کي ڏِني آهي، پر غريب جو ٻار هئڻ ڪري، سدائين ساڳين ڪپڙن ۾ رهيو آهي.
ذوالفقار خاصخيلي: هِن جو تعلق باغ علي ٽالپر سان آهي، هِي شاعر آهي، جنھن کي سنڌي ادبي سنگت ۾ آئون وٺي ويو هئس، ۽ صحافت به ڪندو آهي، پيرولاشاري ته شروع ۾ منھنجي سنگت جي سنگهر جي پھرين ڪڙي هي ئي رهيو آهي.
عبدالشڪور کتري: هِن جو تعلق تلھار سان آهي، پاڻ واپاري ۽ زميندار سان گڏ ليکڪ پُڻ آهي، پھرين تخليق ’تلھار جي تاريخ‘ ڪتاب ڇپيو اٿس.

مارئي جي ديس ملير ۾

روانگي
بَندي ٻئا قَرار، اَسين لوچُون لوهَ ۾،
مَٿي تَنِ تَرارِ، سَدا سانبِيَڙن جي.
صبح جي وڻندڙ سمي ڀنڀرڪي ويلا آئون ۽ ادا منظور هِڪ هِڪ وڳو ڪپڙن جو ساڻ ڪري ڪئيمرا کڻي گهران نِڪري آياسين، المصطفيٰ چونڪ تي سڀني دوستن کي هِتي گڏ ٿيـڻون هو. ڪجهه ئي دير ۾ سڀئي ساٿي گڏ ٿي ويا ۽ وين به آئي.
عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي سڀني ساٿين جو تعارف ڪرايو، محمد ايوب پٺاڻ، الھبچايو ’پياسي‘، ناصر ميمڻ، مختيار سومرو، عبدالڪريم، ٻانھون، عبدالحسين، نورالامين نظاماڻي، عبدالخالق، قربان، زبير سيال، اعجاز نوتڪاڻي، منظور احمد جوڻيجو ۽ مور ساگر. سڀئي دوست هِڪٻئي سان هٿ ملائي حالي احوالي ٿياسين، ضرورت جو سامان، پاڻي جا ڪولر وغيره ڀري گاڏي ۾ رکياسين.

حاجي سانوڻ
سڀئي دوست سفر دُعا پڙهي ماتلي شھر کي سِج اُڀرڻ کان پھرين ئي الوداع چئي روانا ٿياسين. پھريون اسٽاپ آيو حاجي سانوڻ، هي ٻھراڙي جو ننڍڙو شھر ۽ اسٽاپ آهي، راڄو خاناڻي روڊ به هِتان کان ئي نِڪري ٿو.

ٽنڊو غلام علي
ننڍن اسٽاپن کانسواءِ پھريون شھر ٽنڊو غلام علي گڏيو، جنھن جي سُڃاڻپ اڳي ته صرف ميرن جي شھر طور هئي، (مير بنده علي انتھائي مشھور شخصيت هو سمورو شھر اِنھيءَ جو هو، اڃا تائين گهڻا ماڻھو بنا مسواڙ جي دُڪانن ۾ ويٺل آهن، ٻي به ڳالھه ٻُڌي آهي ته ڪو به دُڪان، پلاٽ يا گهر هِتي پئسن تي ڪير نـٿو وٺي سگهي، اُن جي مسواڙ ڏئي سگهي ٿو، جي ڪو نه ٿو ڏي ته به زور نٿو رکيو وڃي، پر پنھنجي ملڪيت ڪنھن کي به ناهي). پر هاڻي محبت ۾ مات کاڌل وڇڙي ويل شرجيلا ۽ برسات جي حوالي سان به هِن شھر کي سُڃاڻپ مِلي آهي. گاڏي ٿورو بريڪ ڪيو، ڪاوَش اخبار وٺي، ڪُجهه سُرخين کي نظرن ڏِٺو، روزانو جيان لاقانونيت، ڏاڍ، ظلم ۽ موت جي خبرن سان ڀريل هُئي ۽ هي خوبصورت سفر ۽ صبح اهڙي خبرن حوالي ڪرڻ زيادتي هئي، تنھن ڪري اخبار کي پڙهڻ جو خيال ختم ڪيو.

ڪُتن جو قبرستان
معلوماتي پُروگرامن تي ٻَڌل ڪتابن ۾ پڙهيل آهي ته پيرس شھر ۾ ڪُتن جو قبرستان آهي. پر هِن دفعي جڏهن هِتي مون اکين سان ڪُتن جو قبرستان ڏِٺو ته اعتبار ئي نه پيو اچي. هي ڊگهڙي کان پھرين نوحاڻين جي ڳوٺ جو قبرستان آهي، هن قبرستان ۾ چار وڏا قُٻا اَڏيل آهن، ڪو به اڻڄاڻ ماڻھو گُذرندو ته ايئن ئي سمجهندو ته ڪو قديمي قبرستان آهي، پر انھيءَ ڳالھه تي شايد ئي ڪير يقين ڪري ته هي ڪُتن جو قبرستان آهي. پر اِها هڪ حقيقت آهي، جيڪي بھادُر ڪُتا هئا، جن کي پنھنجا پنھنجا مالڪ هئا، اُنھن تي قُٻا اڏيل آهن، باقي بنا مالڪن جي ايئن چئجي ته ننڌڻڪن ڪُتن جون ڪچيون قبرون آهن.

ڊگهڙي
’سنڌ سموري سونھن، سنڌ سموري سون‘ مشھور ته آهي، پر سنڌ جي ھر شھر کي پنھنجو حُسن آهي، اهڙو حُسن ۽ رنگ هِن شھر جو پھريون ڀيرو مون ڏيئي جي نوجوان شاعر زاهد گُل جمالي سان گڏ ڏِٺا هئا، جنھن چيو هو، مور ساگر ڊگهڙي جو شھر تو صرف ٻُڌو آهي پر ڏِٺو نه هوندو، اڄ اچ ته توکي ڊگهڙي جي شھر جا رنگ ڏيکاريان، پوءِ شھر جي بازارن، گلين گهٽين ۽ پاڙن مان پيرا گهمايا ته لڳو واقعي ئي شھر ۾ ته رنگ وِکريل آهن. هن شھر جو نالو ئي چوَن ٿا ته مائي جي نالي پُٺيان پيو، اُها مائي قد جي ڊگهي هوندي هئي، انھيءَ کي ڊگهڙي ڊگهڙي چوندا هئا، انھي جي مرڻ کانپوءِ شھر جو نالو به ڊگهڙي پئجي ويو. اِهي تاريخ جا ورق عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي ورائيندو هلي ٿو. مون ’ڊگهڙِي جي تاريخ‘ ڪتاب ۾ پڙهيو آهي ته ڊگهڙي شھر جو بنياد ڪلھوڙن جي آخري دؤر 1783ع ۾ پيو. شروع ۾ هِتي هڪ گهاٽ ’ڊگهي جو پتڻ‘ نالي سان مشھور هو، سرفراز واهه جي ڪناري انھيءَ قد جي ڊگهي مائي جنھن جو تعلق ميربحر قبيلي سان ٻُڌايو وڃي ٿو. اُن واهه کي پار ڪرائڻ لاءِ اُها ڊگهي مائي ماڻھن کان معاوضو وٺي کين پار ڪرائيندي هئي. هڪ ٻي روايت ۾ آهي ته: انھيءَ وقت سرفراز واهه ڪِناري اُچ شريف جي هڪ سيد محمد شاهه جيلاني اچي پنھنجو ٺڪاڻو ٺاهيو ۽ انھيءَ جڳهه تي هو الله جي عبادت ۾ چلو ڪڍندو هو، انھيءَ دؤر ۾ ماڻھن جي اچ وڃ حيدرآباد کان انھيءَ سرفراز واهه ذريعي ٿيندي هئي ۽ سائين جا مُريد جيڪي سائين جي زيارت ڪرڻ ايندا هئا، اُنھن زائرين کان هي ڊگهي مائي ڪو به معاوضو نه وٺندي هئي، اها ڳالھه سائين ٻُڌي ته سائين جيلاني بادشاهه دعا ڏيندي چيو ته تنھنجو نالو هميشه قائم رهندو.
گڏوگڏ اڄ جي موسم تي پُڻ ڳالھائيندا هلون ٿا. اڄ جي موسم ڏاڍي خوبصورت هئي، آسمان تي جُهڙ ۽ ٿڌڙي هوا جو لڳڻ، هاءِ ايس وين جو روڊ تي اسپيڊ سان ڊوڙڻ ۽ نظرن جو منظرن کي پوئتي ڇڏڻ سڀ رومانٽڪ نظر اچي رهيو هو، ۽ آئون دِل ئي دِل ۾ اقبال جٽ ۽ اڪرم قمبراڻي کي سلام ٿو چوان.
سُندر صبح ڊگهڙي جا، سلام چئجو سڄڻ کي،
آيا آهيون اڄ اوچتو، پيام چئجو سڄڻ کي.

جـهڏو
جڏهن به شھر جهڏو جو نالو سامھون آيو آهي، ته هِتي جو پيارو ۽ البيلو شاعر ايوب کوسو ياد ايندو آهي. ڪنھن ڪنھن شھر جي ڪافي وقت کانپوءِ به ڪنھن شخصيت پويان سُڃاڻپ پئجي ويندي آهي، سو انھيءَ البيلي شاعر ايوب کوسي جي شھر جهڏو ۾، هِن شھر جو پُراڻو نالو جهڏو گُدام آهي ۽ باقي هِن شھر جا ماڻھو، سندن روَيا ۽ هِن شھر ۾ پکين جو گهٽ اچڻ. اِهو سڀ ايوب کوسو خوب ڄاڻي ٿو.
موسمن سان دوستيون گهٽجي ويون!
شھر، دِل جي سوڳ جا ڇالا ٿيا.

ڪوڙ ٻيو تاريخ ڇا لکندي اڃان،
رهزنن جا معتبر نالا ٿيا.

چنڊ جھڙو ماڻھپو آ دربدر،
غم تڏهن آهن وڏا تالا ٿيا.

اڄ ڀٽائي نيڻ پنھنجا پيو اُگهي،
سنڌ جا ڏِس چور رکوالا ٿيا!
اسان جي گاڏي جهڏي شھر مان جلدي اڳتي نڪري ٿي، هِتي راجا جي ريل ڪھاڻي ڪنن سان ٽڪرائجي ٿي، جڏهن هند سنڌ ۾ ڪو به سَنڌو نه هو، تڏهن راجا جي ريل واپار جي ڪري ٻنھيءَ ماڳن کي پاڻ ۾ مِلائي ڇڏيو هو. پر مون کي وري ڪنھن پُراڻي يادگيري جهڏي سان گڏي ڇڏيو.
حاڪم جوڻيجو، ذوالفقار خاصخيلي ۽ آئون جڏهن آيا هئاسين ايوب سان مُلاقات ڪرڻ، حنيف عاطر جي اوتاري تي مِليو هو ايوب، خوب ڪچھري به ڪئيسين، مصطفيٰ هوت به ساڻ هيس، پوءِ شام ويلي جهڏي جي گلين ۾ گُل محمد کي ڳوليوسين، ڪنھن ڪلينڪ تي مِلي ويو، ڏاڍو سُريلو شاعر آهي، غزل ته اهڙا ٻُڌايائين جو واهه واهه ڪري داد ڏِنوسين. اي هو! اڄ ايوب کوسو، ماڪن شاهه رضوي، مصطفيٰ هوت، حنيف عاطر، گُل محمد خاصخيلي ۽ رزاق’ آسي‘ کي محبت مان منھنجا هي سلام چئجان.

نئون ڪوٽ شھر ۽ قلعو
ٿر جون ٿـڌيون هوائون آجيان لاءِ آتيون پَسيون سين، خبر پئي ته اسين هاڻي نئون ڪوٽ ۾ پھچي ويا آهيون. سڀني ساٿين جي صلاح سان پھرين هِتي چانھه جو دؤر هلي ٿو. بسم الله هوٽل جي کُليل ڇِت تي ويھون ٿا. پرينءَ جي پيار مان کنيل نظر جھڙي خوبصورت موسم ۾ نئون ڪوٽ جو نظارو به ڪريون ٿا ۽ چانھه جون چُسڪيون به ڀريون ٿا. برسات جي ڪري رستن تي اڃا به گپ گهڻي نظر اچي ٿي. هي شھر ڪو خاص نٿو لڳي. شھر کي ڇڏي ٻاهر ڪجهه فاصلو ويڙهڻ کان پوءِ وڏيون ديوارن اکيون ڏِسن ٿيون، ۽ ڪَن ٻُڌن ٿا ته اِهو نئون ڪوٽ قلعو آهي، وين به هاڻي اسپيڊ گهٽائي ٿي ۽ ٿوري دير کان پوءِ قلعي اڳيان هُجون ٿا. اسانجي پويان ئي هڪڙي ڪوسٽر ليڊيز جي ڀرجي اچي لٿي، ڪراچي جون مايون ٿي لڳيون، ناصر چوَي ٿو هاڻي هِن ويران قلعي ۾ ڄڻ رنگين گُل ٽِڙي پيا آهن. قلعي ۾ سوڙهي ڪيل دروازي مان اندر لنگهون ٿا، پھرين نظر ڪاري بورڊ تي پوَي ٿي ۽ بورڊ ٻُڌائي ٿو ته، سوڍن کي سيکت ڏيڻ لاءِ 1229هه ۽ 1814ع ۾ مير ڪرم علي ٽالپر اڏرايو هو. قلعي جي اندر اچون ٿا، اوندهه لڳي پئي آهي، وري ٻي دروازي مان لنگهون ٿا جيڪو پُڻ تمام سوڙهو ڪيو ويو آهي. هاڻي اکين کي ساوَڪ نظر اچي ٿي، زمين تي ڇٻر ۽ هڪ ٻه وَڻ نِمن جا، جيڪي هِن موسم ۾ قلعي کي ڪجهه قدر خوبصورتي ڏين پيا، باقي قلعو مجموعي طور تي بي ڌياني ۽ بي انصافي جي چِٽي علامت نظر اچي ٿو، ثقافت کاتو الائي ڪھڙي ثقافت جي پاسداري ۾ رُڌل آهي، ڇو هيڏو پنڌ ڪري اچي ٺھرائي، آخر اهڙي تڪليف ڇو ڪري، جو هي سنڌ ۾ آهي، ۽ هڪڙو قلعو لاهور ۾ به آهي، جيڪو ڪجهه ڏينھن پھرين گهمي آيا آهيون، انھيءَ ۾ وڏو فرق نظر آيو ڇو ته هو پنجاب ۾ آهي ۽ هي سنڌ ۾ آهي، سنڌ کي ڪو به سُک ڏيڻون ناهي، اِها پاليسي حُڪمرانن پَڪي ڪري ڇڏي آهي.
ٻاهر نِڪرڻ کان پھرين هِتي دروازي وٽ ويٺل چوڪيدار هڪ رجسٽر اڳيان وڌائيندي عرض ڪري ٿو ته سائين پنھنجا تاثرات بُڪ تي لِکو اِهو منھنجي ڊيوٽي ۾ شامل آهي، مون کي بُڪ مٿي ڏيکارڻو پوندو آهي. سائين اعجاز تاثرات لکي ٿو ۽ اسين سڀ ٻاهر نِڪري اچون ٿا.
منھنجي دِل پئي چوَي ته آئون تاثرات لِکان ۽ لِکان ته: هي منھنجو لِکيل نوٽ اُنھن ننڊ پيل ثقافت کاتي وارن کي ضرور پڙهڻ گُهرجي ته هھڙي سھڻي سنڌ، جيڪا قديمي ماڳن، معدنيات سان مالا مال، زراعت ۾ زرخيز، ثقافت ۽ ڪلچر جي پاسدار، حُسن ۽ محبتن جي سنڌ جي سينڌ هاڻي اُجاڙڻ بند ڪريو، سموري ڪمائي وفاق جي خزاني ۾ موڪلڻ بند ڪريو، سنڌ جي سونھن تي بي ڌيانيءَ جا داغ ڏيڻ بند ڪريو، ۽ لکجي ته سنڌ جھڙو خوبصورت خِطو وري هِن ڌرتي تي ڪو به دريافت ڪري نه سگهندو، تنھن ڪري اکيون کوليو، اکيون پورڻ ۽ مُنھن موڙڻ ۽ سنڌو جي سونھن کان انڪاري ٿيڻ ڪافريت ۾ شمار ٿي ويندو، اِهو ڌيان ۾ رکجو...
وين وري به مرمت ٿيل روڊن تي ڊوڙڻ شروع ڪري ٿي ۽ وڃون ٿا مِٺي طرف، مِٺي جو نالو ڪنن سان ٽڪرايو ته مون کي منھنجا ٻه دوست ياد آيا، نواز کٽي، جيڪو ڪجهه ڏينھن پھرين NCHD ۾ ضلعي آفيسر ٿي هِتي آيو آهي، انتھائي پيارو ماڻھو آهي ۽ ٻيو مير مُرڪ واڍو، جيڪو ريڊيو ايف ايم مِٺي جو پروگرام مئنيجر آهي، پر افسوس جو شايد ساڻن ملاقات ٿي نه سگهندي، اِن ڪري جو آئون وڏي گروپ سان گڏ آهيان ۽ گروپ کان ٽُٽي به نه سگهبو، تنھن ڪري اِنھن پيارن سان ملاقات جو ٻي ڀيري سوچي ڌيان سفر طرف آڻيان ٿو.
پھرين وڏي ڀٽ تان وين مٿي چڙهي وري هيٺ لھي ٿي. ادا منظور چوَي ٿو اڳي هيءَ تمام وڏي چڙهائي هوندي هئي پر هاڻي نئين سِر تعمير ۾ هيٺ ڪئي وئي آهي. هاڻي مِٺي شھر منجهه داخل ٿيون ٿا، نظرون ٻنھي پاسن کان مِٺيءَ جو طواف ڪَن ٿيون. اڳيان هلي سميجا پاڙي واري گهٽي ۾ گاڏي مُڙي ٿي، ان کان اڳ جو روانا ٿيون، اڳيان ناڪي وارو ڦِري آيو، چئي 10 روپيا ڏيو پوءِ وڃو، عجب لڳو ناڪو، ٽول ٽيڪس ته گورنمينٽ ختم ڪري ڇڏيو آهي، پوءِ هي ٿر مُلڪ کان ٻاهر آهي ڇا؟ سميجا پاڙي مان گذرون ٿا، ڪجهه سال پھرين جڏهن برساتي ٻوڏ آئي هئي، تڏهن هِن پاڙي ۾ ٻيڙيون هَليون هُيون، ٿر ۾ ٻيڙين جو هلڻ تعجب جھڙي ڳالھه آهي. پر قدرت قادر جي جيئن وڻي تيئن ڪري. هي پاڙو وڏي ڀِٽ جي بِلڪل هنج ۾ آهي ۽ اسين انھيءَ وڏي ڀِٽ تي وڃي رهيا آهيون.

گِڊي ڀِٽ
گاڏي ڀِٽ جي چؤطرف ڦِري مٿي چڙهي، هيءَ سھولت به هاڻي هاڻي ويجھڙ ۾ ٿي آهي، هِن کان پھرين گاڏي ڀِٽ جي هيٺ ڇڏي، ڀٽ تي مٿي پنڌ چڙهڻو پوندو هو، پر هاڻي گاڏي سِڌو وڃي ڀِٽ جي چوٽي تي چڙهي بيھي ٿي. ٿي سگهي ٿو ڪجهه سالن کانپوءِ اچون ته اڃان به وڌيڪ سهوليت هجي.
هِن ڀِٽ کي گِڊي ڀٽ ڪري سڏين ٿا. چوَن ٿا مِٺي جي هي ڀِٽ وڏي ۾ وڏي ڀِٽ آهي. مون کي هِن ڀِٽ تان مِٺي شھر جو نظارو ڪرڻ سان ايبٽ آباد ياد آيو، سرحد صوبي جي ايبٽ آباد ۽ سنڌ جي مِٺي جي بيھڪ ڄڻ هڪجھڙي هُجي، فرق صرف اِهو آهي ته هو ساوَن پھاڙن جي وچ ۾ آهي ۽ هي واري جي ڀٽن جي وچ ۾ آهي. ڀٽ تان بيھڪ ٻنھي جي ساڳئي نظر اچي ٿي. ڀٽ تي هڪ سِرُن جي ڪُنڊ به نظر اچي ٿي، چوَن ٿا اهو گڊي قلعو هو. جنھن جي هاڻي صرف اِها ئي ٿورڙي نشاني وڃي رهي آهي.

مِٺي جو شھر
اچون ٿا شھر طرف، مين بس اسٽاپ واري چونڪ کان اوڀر طرف گاڏي بيھي ٿي، ڪُجهه دوستن جو خيال آهي ته مِٺي جو مشھور ڪِرشن مندر گهمجي، اڪثريت رد ڪري ٿي ۽ دليل ڏين ٿا ته ڪارونجهر ۾ انھيءَ کان پُراڻا ۽ وڏا مندر آهن، اُتي هلي ٿا ڏِسئون. ايئن اِهو خيال به خيال ئي رهيو ۽ مندر گهمي نه سگهياسين. چونڪ تي ٿڌو پيتيسين، پاسي ۾ مسجد هُئي، مُنھن کي ٻه ڇنڊا هڻڻ جي نيت سان اندر آياسين، عبدالجبار نظاماڻي هڪل ڪري منع ڪئي ته اکين کي ڇنڊا متان هَڻو پاڻي کارو آهي اکين کي ساڙيندو. واقعي به پاڻِي سڻڀ هاڻو ۽ تيز ڪَڙو لڳو، مُنھن ڌوئڻ وارو پروگرام به ڇڏيوسين. ادا منظور ۽ آئون ٿر پريس تان به پير گهمائي آياسين، اڪبر ڳوٺ ويل هو. عرس مليو، جنھن چانھه جي صلاح ڪئي، پر وقت نه هو وري ٻي ڀيري چئي روانا ٿياسين. بازار ۾ به وڃڻو هو، پر پوءِ سنگت چيو اڳيان منزل پري آهي، دير ٿي ويندي، تنھن ڪري تڪڙو هلو ته نِڪري هلون. وري اچي وين ڀيڙا ٿياسين، ۽ مون مِٺي جي مِٺن ماڻھن سائينداد ساند، ۽ پروفيسر شيام داس ’جوشي‘ کي ياد ڪري سلام مُڪا هوائن هٿان.

تـڙ احمد ۽ مخلص جي محبت
رستي ۾ هِڪڙو ڳوٺ اچي ٿو ”تـڙ احمد“ جي نالي سان، عبدالجبار نظاماڻي ٻُڌائي ٿو ته: سنڌ جو عظيم شاعر محمد هاشم ”مخلص“ جڏهن هِتان گُذريو ته تـڙ تي هڪ خوبصورت جوڀن هاڻي ٿريلي پاڻي ڀَري رهي آهي، مخلص ڏسندي ئي فنا ٿي پيو، سندس پيءُ جيڪو پُڻ مشھور شاعر حافظ حامد ٽکڙائي هو، تنھن پُٽ جي اِها حالت ڏِسي چيس ابا تنھنجي منزل اڃا اڳتي، هيءَ تنھنجي منزل ناهي. پر مخلص به ڇا ڪري، جواني ديوانيءَ اڳيان. ٻيو عشق جو ايئن اچانڪ لڳل ڪانَ سھڻ سولو ته ناهي، سندس ئي هڪ غزل جا چند بند.
ناصحا عشق ۾ تون رک معذور،
ڇا ڪريان عالمِ جواني آهه.

نه سندم زخم تي رکو مرهم،
منھنجي قاتل جي هي نِشاني آهه.

شور ڇا لئه ڪرين ٿو مرغ چمن،
ڪنھن جي تربت تي نوحه خواني آهه.

قد موزون جي عشق ۾ ’مخلص‘،
روز شب شغل شعرخواني آهه.
گاڏي نئين تعمير ٿيل رستي سان ٽائر گسائيندي تيز گُذرندي رهي ٿي، هِن کان پھرين ٿر لاءِ ٻُڌو هو ته صرف کيکڙا (ٿر جي مخصوص سواري) ئي هلي سگهن ٿا. ٻي ڪنھن به گاڏي جو وڃڻ ممڪن ناهي، پر اڄ جڏهن هِتان گُذر ٿي رهيو آهي ته اِها ڄڻ ماضيءَ جي ڳالھه ٿي وئي‏، ڇو ته هاڻي ماڻھو ٽولن جا ٽولا موٽر سائيڪلن تي به سفر ڪري رهيا آهن. روڊ وارياسي زمين تي ٺھيل آهن، تنھن ڪري ٿر جي روڊن ۾ ڪو به کڏو کوٻو ناهي، فُل اسپيڊ سان گاڏي هلائي سگهجي پئي. رستي سان هلندي ٿر جون سايون ڀِٽون ڏِسندي سُبحان الله چوندا رهون ٿا. ڪِٿي ڪِٿي ڪا ترائي نظر آئي، جنھن ۾ برسات جو بيٺل پاڻي نظر آيو، هِتي جا هاري ٻنيون کيڙي رهيا آهن. ٻنيون ڪھڙيون بس جاٽون ۽ واٽون آهن، ڪِٿي هيٺ ڪِٿي مَٿي، ڪابه سِڌائي نه ۽ هِتي روهيڙي ڀَر ۾ ڪا ڊيل ڊُڪي رهي هُئي، هاڻي هڪڙو موڙ مُڙي ڀِٽ جي چڙهائي چڙهي هيٺ لٿا آهيون، ڀٽن جي وِچان ڪچو رستو وٺي ٻه اُٺ وڃي رهيا آهن جن تي اڳيان هڪ عورت ۽ پُٺيان ٻه مرد ويٺل آهن. عبدالجبار ٻُڌائي ٿو ته جڏهن به عورت اُٺ تي اڳيان ويٺل هُجي ۽ مرد پُٺيان ويٺل هُجي ته سمجهو اِها انھيءَ مرد جي زال، ماءُ يا ڀيڻ آهي، پر جي مرد اُٺ تي اڳيان ۽ عورت پُٺيان ويٺل هُجي ته سمجهو اِها عورت مرد جي سئوٽ، ماسات يا پَري جي مائٽياڻي آهي، ڪنھن ڪنھن وقت الھبچايو پياسي، خاموشي کي ٽوڙي جهونگاري ٿو: سُر مارئي جا بيت، هاڻي مارئي اسانجو موضوع ٿي وڃي ٿو، شايد مارئي جي ڳوٺ ڏانھن وَڌي رهيا آهيون، يا اُن طرف وڃي رهيا آهيون.
اِي نه مارُن ريت، جو سيڻ مَٽائن سون تي،
اچي عمر ڪوٽ ۾، ڪنديس ڪانه ڪُريت،
پَکن جي پريت، آئون ماڙين سين نه مَٽيان.
(شاهه)
ڪجهه دوست ڪنھن ٻي موضوع تي ڳالھائي رهيا هئا، اڄ هڪڙي ڳالھه قدرت واري جي واهه وڻي جو صبح جيئن ئي سفر تي نِڪتا آهيون تيئن جُهڙ ئي جُهڙ، سج جو ته اڃا ڪو اَتو نه پَتو، سايون ڀِٽون، ٿوهر گهر جهوپڙا: جهوپڙن تي نظر پوَندي ئي ڀٽائي جو بيت هانوَ تي هُري اچي ٿو، بِلڪُل ايئن جيئن پرين جو پـيار:
ٿر ٿوهر، گهر جهوپڙا، ٻارن جن جو ٻُوهه،
وُٺا مِنھن ملير تي، ٽھڪي پيئڙا ٽوهه،
رات به منھنجي روح، سڄڻ پنھنجا ساريا.
ٿوري دير کان پوءِ برسات جي پھرين بُوند بَرسڻ شروع ٿئي ٿي ۽ منھنجي چَپَن تي بي اختيار اِهي ٻول ٻُرن ٿا، ”رات به مينھڙا وُٺا، کنوَڻِن کيل ڪيا، ماروئڙن جي مُلڪ مٿي، رات به مينھڙا وُٺا.“ برسات ۾ سڀني جي چَپَن تي مُرڪون رقصان هنيون، سڀئي چوَن پيا سبحان الله، صحي چوَن ٿا ”وسي ته ٿر نه ته بَر“.

اسلام ڪوٽ
هاڻي اسلام ڪوٽ جو سلام اچي ڀريوسين. شھر مان گُذرندا اچي ”ٿر سِٽي گيٽ هوٽل“ جي اڳيان گاڏي روڪيون ٿا. اسلام ڪوٽ ۾ سڀ کان سُٺي هوٽل اها ئي چئي وڃي ٿي، مٿي چڙهي ڏِسون ٿا، واقعي هوٽل سُٺي نظر اچي پئي، هن هوٽل جو پروپرائيٽر ڪمال ڪمار آهي، جيئن ته هوٽل واڻين جي آهي، تنھن ڪري اِها پَڪ هئي ته گوشت نه مِلندو، ٻيو ماني ۾ هِتي جي ڀاڄي کُنڀيون، سڀني شوق سان گهرايون، ٻيا به ٻوڙ گهرايا، پر هي شئي هڪڙي مُنفرد آهي، هِتي اسان وَٽ اِها اڻلڀ آهي.
ماني کائي هيٺ لھون ٿا ۽ ڪافي دوست نماز پڙهڻ وارا هئا، تنھن ڪري مسجد پُڇائي نماز پڙهون ٿا. واپسي ۾ هڪ دُڪان جي ديوار تي متحده جا نعرا ۽ يونٽ لکيل نظر آيو، دِل ۾ اهڙو ته ڪِروڌ پيدا ٿيو جو وڏي آواز ۾ چيم هي ته ظلم آهي، هِتي به متحده جا يونٽ کُليل آهن، اسان جي سنڌ ۽ سنڌ وارن کي الائي ته ڇا ٿي ويو آهي، صفا پنھنجي مَت مان نِڪري مفادن ماڻڻ لاءِ اُنھن جا ساٿي ٿي بيٺا آهن. جن سنڌ جي سينڌ ۾ سندُور بجاءِ رت جي ڳاڙهاڻ ڀري، جن سنڌ جي نياڻين کي ننگو ڪري انھن جي اُرهن، ٻانھن ۽ رانُن تي MQM نالي واريون لوهه جون ٺھيل مھرون گرم ڪري نشان ڇڏيا. جن چونڪن تي نياڻين جي مٿي تان پوتيون لاهي، باهه ۾ ساڙي فائرنگ ڪري نعرا هنيا، اُنھن جا ساٿي!!! اسانجا پنھنجا سنڌي!!! ڇا ضمير صفا سستا ٿي ويا آهن يا مرڳو ضمير نالي ڪجهه به ماڻھن وَٽ رهيو ئي ناهي، ايئن اکين ۾ ڄڻ ٽانڊا پيا ٽچڪن، الائي ڇو آئون ٻھراڙين ۾ ڳوٺن تي لڳل اِهو جهنڊو ڏِسندو آهيان ته عجيب ڪِروڌ ۽ ڪاوَڙ محسوس ڪندو آهيان مَن ۾. مونکي هِتي منھنجي نظم ’فراموشي‘ جون ڪجهه سِٽون پيو ياد پوَن.
وري اڄ حرامين جي آجيان ڪريو پيا،
ڪلھه جن ڪراچي کي ڪرب بلا بنايو،
سوَين بي گُناهن جو خون جِن وهايو،
اسان جي نياڻين ننگن ڏانھن تڪيو جِن،
اسان جون اوهان جون عزتون لُٽيون جن،
اُهي اڄ اوهان جا ڀائر ڪيئن ٿي پيا؟.
سلام ڪوٽ: مير فتح علي خان ٽالپر هن شھر ۾ 1795ع ۾ قلعو تعمير ڪرايو هو. اصل ۾ هي علائقتو ”اکيراج مئوجو“ نالي سان هو، ميرن جي صاحبيءَ ۾ حملن کان بچڻ لاءِ هر ٻارھن ڪوهن تي قلعا تعمير ڪرايا ويا، مير سلام جي نالي پُٺيان هي سڏيو ويندڙ شھر سلام ڪوٽ مان اسلام ڪوٽ تڏهن بڻيو، جڏهن انگريزن جي قبضي ۾ آيو، اُن وقت جو پوسٽ جو ٺپو ڪاغذن کي لڳايو ويندو هو، جنھن جي شروع ۾ هڪڙو الف نما نشان لڳي ويندو هو، جنھن کي ماڻھو سلام بجاءِ اسلام پڙهي ويندا هئا، ايئن سلام ڪوٽ مان اسلام ڪوٽ بڻجي ويو.
ڪتاب ’اسلام ڪوٽ شھر جي تاريخ‘ ۾ هيئن لکيل آهي: سال 1782ع ۾ مير فـتح علي خان ٽالپور، ڪلھوڙن جي آخري حاڪم ميان عبدالنبي کي هالاڻيءَ جي جنگ ۾ شڪت ڏيئي سنڌ فتح ڪري گاديءَ تي ويٺو، ڪلھوڙن جي دورِ حڪومت ۾ ٿر به سندن حڪومت جي تابع هو ۽ اُتي جا سوڍا، ڪلھوڙن حاڪمن کي وقت به وقت ڏن ڏيندا رهيا. مير فتح علي خان جي سنڌ فتح ڪرڻ بعد کيس ڏن ڏيڻ بند ڪيائون ۽ خودمختيار ٿيڻ لڳا. مير فتح علي خان ڏِٺو ته سختي کانسواءِ ڪم نه هلندو. تنھن ڪري پنھنجا عملدار موڪلي اُنھن کان ڏن وصول ڪيو ۽ آئينده لاءِ سوڍن جي خودمختياري ۽ گڙٻڙهه کي روڪڻ لاءِ هن اهو ضروري ڄاتو ته امن امان رکڻ لاءِ بچاءَ واسطي قلعا ٺھرايا وڃن.
انھيءَ خيال کي عملي جامو پارائڻ لاءِ جُدا جُدا هنڌن تي هن پنھنجي بچاءُ لاءِ قلعا ٺھرائڻ شروع ڪيا. انھن قلعن ۾ پھريائين مٺي شھر جيڪو هن وقت ضلع ٿرپارڪر جو هيڊڪوارٽر آهي، اُتي سال 1789ع ۾ هڪ وڏو قلعو ٺھرايو، جنھن جو نالو مير فتح علي خان ٽالپر جي نالي پويان ”فتح ڳڙهه“ رکيو ويو ۽ ٻيو ننڍو قلعو شھر جي الھندي پاسي ٺھرايو، جنھن کي گڍي سڏين ان بعد سال 1795ع ۾ اسلام ڪوٽ وارو قلعو ٺھيو، جنھن جو نالو ”اسلام ڪوٽ“ يعني اسلام +ڪوٽ (اسلام جو قلعو) رکيو ويو. جيئن ته سوڍن جي هندو حڪومت ختم ٿي ۽ ٽالپرن جي حڪومت قائم ٿي، تنھن ڪري انھي قلعي جو نالو اسلامي طرز جو رکيو ويو. انھي طرح سان سوڍن جي ٻڌايل ڳوٺ ”مئو“ جو نالو بدلائي ”اسلام ڪوٽ“ رکيو ويو، اُنھن ٻنھي قلعن فتح ڳڙهه ۽ اسلام ڪوٽ جي ٺھڻ بعد سال 1790ع ڌاري چيلھار، کڏي ۽ سينگاري جا به قلعا ٺھرايا ويا، آخر ۾ نئون ڪوٽ قلعو ٺھيو.
ادا منظور ۽ آئون اسلام ڪوٽ جي سٽي گيٽ هوٽل اڳيان هڪٻئي جا يادگار فوٽو ڪڍون ٿا ۽ پوءِ گهر وارن لاءِ ٿر جي سوکڙي طور کُنڀيون وٺون ٿا، سلام ڪوٽ کي آخري سلام ڪري اڳتي نِڪري وڃون ٿا.

گوڙي جو مندر
رستي ۾ هڪڙو ننڍڙو بورڊ پڙهي گاڏي بيھي ٿي، ”گوڙي جو مندر“. تير هيٺ ڪچي جي طرف لڳو پيو آهي، برسات وسڻ کان پوءِ پھرين ڪنھن گاڏي جا ٽائر گپ ۾ ڦاٿل نظر آيا، وين جو ڊرائيور انڪار ڪندي چوَي ٿو گاڏي ڦاسي پوندي تنھن ڪري آئون هيٺ نه لھندس. اڳيان ويٺل همراه چوَن ٿا ٺيڪ آهي، اڳيان ٻيا ٿا هلي مندر ڏِسون، ۽ اسين پويان ويٺل ڏاڍي ڪاوَڙ ڪندي اڳين کي چئون پيا، ابا سائين پوءِ ڏِسڻ ڇا آيا آهيو، اِهي ئي تاريخي شيون ڏِسڻ ۽ ٿر گهمڻ لاءِ هيڏو ڪشالو ڪري نڪتا آهيون، پر پوءِ به گاڏي هلي ٿي وڃي ۽ ايئن گوڙي جو مندر ڏسڻ کان رهجي ويو.

ايندي چوَن آءُ، ويندين چوَني ويھه
ڳوٺ اڏي جو تڙ، ڇڏي اڳتي بورڊ پڙهون ٿا ڳوٺ لوڻيا سما، گاڏي مُڙي ٿي هيٺ ڀٽ تي، هڪڙِي اوطاق جي گهٽي تي اچي بيھي ٿي پريان کان ئي هڪڙو قدآور سانورو مڙس کِلندو ڀڄندو اچي ڀاڪرين مِلي ٿو ۽ پوءِ ڇِڪ ڇِڪان جو منظر ٿي وڃي ٿو اِن دوران محمد ايوب تعارف ڪرائيندي ٻُڌايو هي پروفيسر محمد حسن سمون آهي، سڀئي دوست هڪ ڀيرو ٻيھر کيڪارين ٿا. همراه وري به ڇِڪ ڇڪان لائي ڏِني چئي ٻيو نه ته به چانھه ضرور پيئڻي پوندي، نيٺ رات جو موٽي اچڻ جو واعدو ڪري موڪلايوسين.
مون سائين عبدالجبار کي چيو سائين ڏِس ماڻھن جي محبت، اهڙن لاءِ ئي لطيف سائين چئي ويو آهي ته:
ايندي چوَني آءُ، ويندين چوَن ويھه،
ڇڏي سارو ڏيھه، اچو اڱڻ اُن جي.

ڀالوا
ڪجهه ئي فاصلو روڊ تي گاڏي ڊوڙي ۽ ڀالوا جو بورڊ اکين اڳيان آيو. ڀالوا جو نالو پڙهڻ سان ئي مارئي ملير جي هانوَ تي تَري آئي ۽ مارئيءَ جو هانوَ تي هُرڻ سان ڀٽائي جو بيت چَپَن تي نه اچي اِهو ٿي ئي نٿو سگهي.
اَلَستُ بِرَبَڪُمَ، جَڏه ڪَنِ پِيِوم،
”قالُوا بَليٰ“ قَلبَ سين، تَڏه تِتِ چَيوم،
تِھيِن ويرَ ڪِئومِ، وَچَنُ ويڙِهچَنِ سين.
ٿورو اڳيان اچون ٿا، اوڀر طرف ڳوٺ جي ڀرسان تڙ تان نوجوان ٿاريليون گهڙا ڀَري رهيو هيون، کِل کيٽا ڪندي، ڄڻ وسڻ جي ويس واري مُند ۾ مھڪي رهيون هيون. انھيءَ گهڙيءَ اياز جو هي غزل دِل تي تَري آيو.
تتيءَ ۾ گهڙو ڪا ڀَري ٿي پئي،
ٿري سُونھن چَمڪا ڪَري ٿي پئي.
رستي جي ٻنھين طرفن کان خوبصورت گاهه جي ساوَڪ ۽ گاهه جي پنن تي تازي پيل برسات جي پاڻي جا ڦُڙا ايئن پي چمڪيا ڄڻ گُلابن تي پيل ماڪَ ڦُڙا. هِڪڙي پَڪي چوڪنڊي وَٽ وين اچي بيھي ٿي، جتي ڪجهه گاڏيون اسان کان پھرين به بيٺل هُيون ۽ مايَن جي گهڻائي اڳ ۾ ئي موجود هُئي، بورڊ پڙهيم ته: مارئي جو تـڙ آهي، جنھن تان مارئي جي سونھن تي موهجي اُن وقت جي عمر بادشاهه پاڻ اچي مارئي کي اُٺ تي چاڙهي کڻي ويو، ڪھڙي سن تاريخ ۾ ڪجهه به معلوم ناهي، مارئي جي صحيح ڳوٺ جي به خبر ناهي، ذات به اڃا تائين ڪو محقق ڳولي ناهي سگهيو، صرف ايترو چيو وڃي ٿو ته مسلمان هئي، تعجب ٿئي ٿو ته لوڪ داستان جو اهم حِصو عمر مارئي، کي سڀ کان وڌيڪ سھڻي لطيف ڳايو آهي، اُن جي ڪا به تاريخ ناهي، سوائي ٻُڌل ڏند ڪٿائن جي.! لطيف سرڪار ته مرڳو هيئن چوي ٿو:
نَڪا ’ڪُن فَيَڪُونُ‘ هُئِي، نَڪا هُنگَ، نَ هُون.
سَڄَڻُ اُنَھِين ساعَتَ ۾، ڀيٽي ڏِٺوسُون،
مَون تَنَ تَڏا هَڪُون، مِلِي مُلاقاتَ ڪئي.
شاهه جي رسالي ۾ به مارئي بابت جيڪا آکاڻي ڏِني وئي آهي، اُها اِها آهي ته: چوڏهين صدي جي پوئينءَ اڌ ۾، عمر سومرو، عمرڪوٽ ۾ حڪومت ڪندو هو، کيس رعيت جي لڄن ۾ هٿ وجهڻ جي عادت هوندي هئي. ٿر ملڪ جي ملير ڳوٺ ۾ ”مارئي“ نالي هڪڙي حسين نينگري رهندي هئي، جنھن جي ماءُ جو نالو ماڏوئي ۽ پيءُ جو نالو پالڻي هو. ويچارا مسڪين مارو ماڻھو هئا، جي ڏُٿ ڏؤنري ۽ جَهڻ مکڻ تي گُذران ڪندا هئا. وٽن هڪ همراهه هاري هوندو هو، جنھن جو نالو ڦوڳ هوندو هو. ڦوڳ مارئيءَ جو سڱ ڇِڪيو، پر پالڻيءَ پنھنجي نياڻيءَ جو ناتو کيت سين نالي هڪ ماروءَ سان ڪري ڇڏيو ۽ ڦوڳ کي ڇنڊي ڇڏيائين. ڦوڳ کي ڏاڍي ڪاوَڙ لڳي، سو عمرڪوٽ ۾ وڃي، عمر آڏو سنگهارِ جي سونھن جي صفت ڪيائين، عمر احوال ٻُڌي ويس بدلائي ۽ وهٽ پلاڻي، ڦوڳ سان گڏ ملير ڏي مُھاڙ ڪيائين، ٽي ڏينھن پنڌ کي پٽيندي ڀنڀرڪي ويلا اچي ملير کي ويجها ٿيا.
ٿر ۾ پاڻيءَ جي قِلت آهي ۽ کوهه اونھا ٿيندا آهن، جن مان پاڻي ڪڍڻ ۾ وقت لڳندو آهي، تنھن ڪري ٿر ڄائيون اُسر جو اُٿي کوهه تي پاڻي ڀرڻ وينديون آهن، مارئي به ايئن ڪندي هئي. قضا سان اڄ ندوري ننڊ کڻي ويس، جنھن ڪري دير سان کوهه تي پھتي، ٻيون گهڻيون ساهيڙيون پاڻي ڀري ويون هيون، باقي هڪ ساهيڙي وڃي بچي هئي.
عمر ۽ ڦوڳ، واٽھڙو ٿي اچي اُتان لنگهيا، ڦوڳ عمر کي ڪن ۾ ڦوڪ ڏني ته مارئي اِها اَٿئي، اهڙو لاثاني حُسن پسي عمر کي نينھن جا نوان نشا چڙهي ويا. پوءِ اُٺ هُشائي پاڻي پيئڻ جي بھاني مارئيءَ کان پاڻي جو ڍُڪ گهريائين، جيئن مارئيءَ پاڻي آڇيس تيئن ٻانُھن ۾ کڻي مارئي کي اُٺ تي چاڙهيائين ۽ تڪڙو ڪاهيندو اچي عمرڪوٽ پھتو.
عمرڪوٽ اچڻ سان مارئيءَ کي کڻي محلات ۾ قابو ڪيائين، پر مارئيءَ جو اِهو ئي روڄ راڙو پي پيو، جيئن عمر دم دلاسا ٿي ڏِنس، تيئن مارئيءَ ماندي ٿيندي ٿي ويئي، عمر آسرا ڏِنس ته پٽ راڻي بڻائيندوسانءَ، پر هوءَ پنھنجا پکا ۽ پنھوار ياد ڪريو ويتر ويئي هنجون هاريندي، عمر روز رات جو وٽس ويندو هو، پر مارئيءَ پکن جي پريت ماڙين سان مُور نه مَٽي. هڪ پاسي عمر جون آزيون ته ٻئي پاسي ماروئڙن جي بيپرواهي، سو پي ويچاري سور سٺا. وري ويتر کاڌي کائڻ پيئڻ کان به نابري واري ويٺي. سو اچي صفا حالت زار تي پھتي، مارئيءَ جي هيءَ حالت ڏِسي عمر جي دِل ڀڄي پئي ۽ مارئي جي مارُن ڏانھن نياپو مُڪائين ته اچي امانت وٺي وڃو. سنيھو سُڻي مارن مارئيءَ سان اچي ملاقات ڪئي ۽ کيس سنڀرائي عمر کان سوکڙيون پاکڙيون وٺي، ساڻيھه ڏي روانا ٿيا، وڃي سُک سان وقت گُذاريائون.
مٿين ڪھاڻي ۾ ڪِٿي به ڪي تاريخي حوالي يا ڪو اهڙو حوالو جنھن مان ماڻھو تاريخ طئي ڪري سگهي، نٿو مِلي. بھرحال تحقيق ڪندڙن جا پُڻ مختلف رايا آهن.
تـڙ تي گروپ فوٽو ڪڍرايون ٿا، تڙ جي پاسي ۾ ننڍڙو کڏو هو، جيڪو پاڻي سان ڀريل هو، اُتي جو رهواسي همراه ٻُڌائي ٿو ته مارئي سندس ڇيلڙن کي انھي کڏي ۾ پاڻي پياريندي هئي. پر اڄ ته نه ٻڪر (ڇيلڙا) نه ئي مارئي.
ٻُري نَه ٻَڪَرَ دانہَ، ڀُونَ ڀُڻِڪو نَ سُڻيان،
مِيان! ماروئڙن جا، اُوڻا ڏِسان آنہَ،
جَنِ ساٺِيڪا سِنجِئا، سي ڌَڻِي! ڪئَڙَءِ ڪانہ؟
پَکا کَڻِي پَرانہَ، جَڪُسِ لَڏِئو لوئِڙِياريين.
تڙ جي ڀرسان هڪ ٻيو به اهڙو ئي تڙ آهي. هاڻي سڀني وَٽ موضوع عمر مارئي هو ۽ سفر هو، جيڪو ويو پي ننگرپارڪر جي پار ڏي، هڪ ڀيرو وري به رستي هلندي برسات آجيان ڪري ٿي، عبدالجبار کي چوان ٿو سائين مون چيو هو ته ڪارونجهر کي ويجها ٿينداسين ته برسات پنھنجي آجيان ڪندي. ڄڻ منھنجي ڪيل اڳ ڪٿي سچ ثابت ٿي پئي هُئي، ۽ آئون برسات جي ڪَڻ ڪَڻ کي وين جي شيشي تي ترڪندي ڏِسي.
برسـات وسـي ٿـي،
روئي دِل اسان جي،
تـو بِـن سـکي!
پنھنجي وائي کي ورجايان ٿو، دِل وٺي ٿي وڃي ماضي جي ميلي ۾، تيستائين ويرا واهه چوڪي اچي ٿي، جِتي رينجرس جا اهلڪار بيٺل هئا، هي پوسٽ ٿر جو دنگ ٻُڌايو پي ويو، هِن کان پوءِ ننگرپارڪر شروع ٿئي ٿو، جنھن کي ٿر کان الڳ ڪري سمجهيو وڃي ٿو، شايد اِن ڪري جو هي علائقو جابلو سلسلو ۽ سِڌين زمينن وارو آهي، هِتي واري ۽ ڀِٽون ڪِٿي به ناهن، پٿريليون زمينون ۽ سڌيون زمينون هُيون.

ڪارونجهر
پري پري کان ڪارونجهر جي جبلن جو نِظارو نظر اچي رهيو آهي ۽ نيٺ ننگرپارڪر پُھتاسين، پھرين ئي الائي دير رينجرس پاران روڪي آجيان ڪئي وئي، يعني سخت پُڇا ڳاڇا، ماڻھو ڳڻڻ، شناختي ڪارڊ جمع ڪرائڻ ۽ ڪميرائون وَٺڻ، سڀ ڪُجهه عجيب پيو لڳي، پر ڪُڇي ڪير. هُجي ڪا انتظاميا، ڪو انصاف ته دانھن، فرياد به ڪجي، باقي ڀلا ٺلھو خوار خراب ٿيڻ کان پوءِ ماٺ چڱي آهي. سڀني جو رايو الھبچائي ’پياسي‘ جي ڪيمره تي اچي بيٺو ته اِها جمع ڪرايو، جنھن تان پياسي ڪاوَڙجي پيو، چوَي پنھنجون ڪيمرائون لِڪايو باقي منھنجي ڪيمرا جمع ٿا ڪرايو، چيوسين ڊرائيور پاڻ وارو اڳ ۾ ئي باسي آيو آهي ته اسان وٽ ڪيمرائون آهن، نه ڏينداسين ته جهڙتي وٺندا ۽ پوءِ ٻئي ڪيمرائون وينديون هليون اُن کان بھتر آهي اِها جمع ڪرائي هيءَ کڻي ٿا هلون، نيٺ سڀني جي چوَڻ تي همراه راضي ٿيو، ڪئيمرا جمع ڪرائي، وياسين اڳيان، اڳيان نئي پي وهي جِتي وين وارو بيھي رهيو، چوَي اڳتي نه هلندس وين ڦاسي پوندي ۽ گائيڊ پُڻ چيو ڪالھه به هڪڙي وين هِن نئي ۾ لُڙهي وئي هُئي، اِها وين اتفاق سان ماتلي جي هئي. خير سڀئي ساٿي جوتا هٿ ۾ ڪري وَر مَٿي کڻي اندر لھي پياسين نئي ۾. ٽي چار عورتون جيڪي مھراڻ ڪار ۾ آيون هُنيون اُهي به اسان کي ڏِسي وَر مٿي ڪري لھي پيون پاڻي ۾، ٿورو اڳيان هلي وري به ساڳئي نئي کي ڪراس ڪرڻو هو ۽ پوءِ اُن ڪارونجهر جي ڪور تي پھتاسين. جنھن کي اڄ تائين صرف شاعري ۾ ٻُڌوسين ۽ ڪتابن ۾ پڙهيو هوسين، اکين اڄ ڏٺوسين ته سارا ٿڪ لھي ويا. وڏا وڏا پٿر ۽ لسا ڳاڙهي ڪلر ۾، ڪاري ڪلر ۾ ڪي سفيد ڪلر ۾، مون ڪِٿي پڙهيو هو ته هي ڪارونجهر تي جيڪو ڳاڙهو پٿر آهي انھيءَ کي گرينائٽ پٿر ڪري چوَن ٿا، جيڪو هيري کان ٻي نمبر تي سمجهيو وڃِي ٿو ۽ ڪراچي جي مارڪيٽ ۾ هن پٿر جو هڪڙو ٽائل هڪ هزار روپيا قيمت رکي ٿو. اِهو پڙهي مون کي انتھائي حيرت ٿي ته اهڙو خزانو ايئن بي واهي هِتي پيو آهي، حڪومت آخر اِن مان سرمايو ڇو نٿي پيدا ڪري، صرف اِن ڪري ته اِها ملڪيت سنڌ صوبي جي آهي، تنھن ڪري سنڌ صوبي کي پنھنجو حِصو ڏيڻون پوندو ۽ حِصو ڏيڻ سان هي علائقو وڌيڪ خوشحال ٿيندو ۽ اِهو وري پاڪستان جي پاليسيءَ جي خلاف آهي ته پنجاب صوبي کان سواءِ ڪنھن به صوبي کي پنھنجي حصو نه ڏِنو وڃي. نه ڪا ترقي ٿئي، پاڪسان صرف پنجاب آهي، باقي ٽي صوبا ڄڻ پاڪستان کي صرف ڪمائي ڏيڻ لاءِ پاڪستان سان گڏيل آهن.
اڳتي وڌياسين ماڻھن جو ميلو متل نظر آيو، ڪارونجهر جي ٻنھي پاسن کان ڪَر کنيل وڏا پھاڙ ۽ وچ مان وهندڙ نئي انھيءَ مان ڪي گُذري رهيا هئا، ڪي وهنجي رهيا هئا، اسين گائيڊ جي پويان هڪ نئي پار ڪري پھاڙ تي چڙهڻ لاِءِ وڌياسين. گائيڊ کي گهڻو پوئتي ڇڏي اسين اڳتي نِڪري وياسين، مٿي چڙهي چوٽي تي پھتاسين خبر پئي ته اهڙي منزل اڃا اڳتي ڪرڻي پوندي پوءِ ئي چوٽيءَ تي پھچي سگهنداسين، اسين هاڻي صفا ساڻا ٿي پيا هُئاسين، الھبچايو پياسي جنھن جي عمر ته سٺ کان به مٿي ٿي لڳي پر صحت ڄڻ جوانن جھڙي، اسان سان گڏ گڏ مٿي چڙهندو هليو، انھيءَ وٽ پاڻي هو، ڪلھي ۾ پائڻ وارو پاڻي جو ننڍڙو ڪولر کنيو هئائين، پاڻي جا ٻه ٽي ڍُڪ ڀري ڪجهه سانت ۾ آياسين. مٿي اسين صرف چار دوست آئون، ادا منظور، ناصر ۽ الھبچايو ئي چڙهياسين، باقي سڀ پوئتي رهجي ويا. مٿي جِتي دنگ ڪيوسين اُتي جيئي سنڌ جو جهنڊو لڳل ڏِسي خوشي ٿي. ٻيو ته جسم ۾ ڄڻ نئون جوش ۽ وِلولو پيدا ٿيو، اِهو فطري عمل آهي ته جيڪي ڌرتيءَ سان پيار ڪندا آهن، اُهي ضرور انھيءَ عمل کي محسوس ڪندا هوندا.
هو ڪوڙا ڪانئر ڪَڙڪَن ٿا، ۽ لاشَ هَوا ۾ لَڙڪن ٿا،
پر ڳاڙها جهنڊا ڦَڙڪن ٿا، ڇا رنگ ڏِٺم رهگيرن جا.
اسان مٿي فوٽوگرافي ڪري پوءِ آهستي آهستي هيٺ لٿاسين، اسان کي ٻُڌايو ويو هو ته گائيڊ کان سواءِ هِن جبل تي نه چڙهجو ڇو ته هِن جبل ۾ جانور به رهن ٿا. پر اسان کي اهڙي ڪا به ڳالھه نظر نه آئي ۽ نه ئي وري ڪو رستو ڏُکيو لڳو يا رستو ڀُلجي پياسين. ٻيو اِهو به ٻُڌايو ويو ته مٿي چڙهڻ کان پوءِ اگر برسات وُٺي ته پوءِ هيٺ لھي نه سگهندا، پٿر اهڙا لسا ۽ ترڪڻا آهن ٻيو ته هڪڙي قسم جي گليسنگ آهي، انھي ڳالھه ۾ برابر وزن هو، اسان به محسوس ڪيو ته اگر برسات وسي پوَي ته پوءِ لھڻ مشڪل ٿي پوندو.

پي نئي ۾ تريا گُلابي بدن
اسين گهمي ڦِري جڏهن واپس ساڳي نئي کي ڪراس ڪرڻ لڳاسين ته نئي جو مستي ۽ جواني ڇوليون هڻندي نظر آئي، گلابي بدن ۽ چاندي تَن نئي حوالي هُئا، اُن کان پريان نوجوان به مستي ۾ نئي ۾ ٽُٻيون هڻي رهيا هئا.
پي نئي ۾ تريا هوءَ گُلابي بدن.
چانديءَ سندا هئا تِن جا تَنَ.
هن ڪارونجهر جي جهولي ۾
سُٺا هئا منظر ڏِٺا اڄ اکين.
رهيو اسان کان به نه ٿيو، ٻيا ته نه لٿا باقي ناصر ميمڻ، ادا منظور ۽ آئون ٽيئي ڪپڙن سوڌو لھي پياسين. پاڻي اهڙو ته وڻندڙ، صاف ۽ ٿڌو هو جو ٻاهر نِڪرڻ تي دِل ئي نه پئي چوَي، پر پوءِ دوستن جي اِسرار تي مجبورن ٻاهر نِڪتاسين، آلن ڪپڙن سان، وِچان کوسن جي پاڙي مان گُذري رهيا هئاسين، تڙ تان هڪ نوجوان ڇوڪري ۽ هڪ ڇوڪرو پاڻي ڀري رهيا هئا، اسان به تڙ جو پاڻي پيئڻ لاءِ ڇوڪري کي چيو جنھن ڏول ڀري پاڻي جو ڏٻي ۾ لاٿو، پوءِ اُن مان اسين سڀئي واري واري سان پاڻي پيئندا آياسين. پاڻي صاف ۽ مِٺو هو، اسانکي ڏِسي ڇوڪري مُنھن پوتي جي پلاند سان ڍڪي ٻيلھڙو مٿي تي رکي رواني ٿي وئي. آئون دِل ئي دِل ۾ جهونگارڻ لڳس سرويچ کي.
واهه واهه منھنجو سھڻو وطن، چارئي ڪُنڊو جنھن جو چمن،
سؤ سؤ منجهس پوکون پچن، واهڻ وستيون جنھن جا وسن،
ماڻھو هِتي جا مُحبتي، سورهيه سچارا صحبتي،
سڀ مرد مايون محبتي، ۽ قول تِن جا قيمتي،
ويھي رڳو واکاڻجن، ٻيلا، ٻنيون مھراڻ جون.
جنت الفردوس آهن، ٻئي ڪنڌيون مھراڻ جون.
سُرما وجهي ڏيئي ڦڻيون، پاڻي ڀرڻ لاءِ پدمڻيون،
گڏجي گهمن پنج ست ڄڻيون، هيڏي ڪنڌن سان ڪامڻيون،
ڪِن کي نٿون ڪِن وينڊڙا، سر تي سمورين سينھڙا،
گُجرين ڀريا پاڻي گهڙا، ڪِن ڪڇ تي ڪِن ٻيلھڙا،
هو لاڏ مان لُڏنديون اچن، سي لاڏليون مھراڻ جون.

ننگر پارڪر شھر ۽ جين مندر
کوسن جو پاڙو ڪِراس ڪري آياسين ننگر پارڪر شھر ۾، شھر ڪو خاص ناهي، ٻيو ته هِن وقت برسات پئي پوَي تنھن ڪري گپ چِڪ ٿي پئي آهي. اسين به هڪڙي چؤنرا (جهوپڙا) هوٽل ۾ اچي ويٺاسين، جنھن ۾ چانھه جو انتظام ڪو سُٺو نه ٿي لڳو، پر هِتي جي حساب سان پيئڻو ئي هو، سامھون ڪجهه وِکن جي فاصلي تي هڪڙو تمام پُراڻو مندر نظر آيو، جنھن کي ڪجهه دوست اڳ ۾ ڏِسي آيا هئا، تنھن ڪري هلڻ کان اِنڪار پيا ڪن، پر پوءِ آئون، منظور ۽ ناصر پاسي ۾ وڃي ڏِسي آياسين، گپ جي ڪري اندر ته نه وڃي سگهياسين، باقي ٻاهران ڏِسي ۽ فوٽو گرافي ڪري واپس ٿياسين. گائيڊ جنھن کان هِتي سندس نالو پُڇيوسين تنھن پنھنجو نالو پرتاب ٻُڌايو کائنس مندر بابت پُڇيوسين جيئن تمام پُراڻو مندر آهي، چيوسين سو ته ڏِسڻ ۾ به اچي ٿو. مندر بابت ڪُجهه ٻُڌايو ڪا معلومات ڪا جُڙيل ڪھاڻي، چئي مونکي ڪا خبر ناهي. چيم گائيڊ لفظ جي ته خبر اٿئي؟ جيڪڏهن توکي ڪا معلومات ناهي ته پوءِ تون گائيڊ نه سڏائي، چيائين اسان جي وڏن کي خبر هوندي مونکي خبر ناهي، اسان ته مڙئي پيا پيٽ گُذر ڪريون، اِهو سچ هِن جو وڻيو. خير مندر بابت بغير معلومات مِلڻ جي واپس ورياسين. گائيڊ کي سئو جو نوٽ ڏئي ننگر شھر کي الوداع ڪيوسين. سڀئي واپس ورياسين وين ڏانھن.

اڃا ڪي آهين...
ڏِسون ته اسان جو هڪڙو ساٿي، وين ۾ اڳ ئي موجود آهي، ويجھا وياسين ته ٻانھون خاصخيلي، اڙي سائين تون يڪو هِتي وين ۾ ويٺو آهين؟ ها ٻيو ڇا... هيترو پنڌ ڪري هي پٿر ڏِسڻ آيا آهيو، انھيءَ کان بھتر آهي ته آئون هِتي سوَلو سُتو پيو هُجان. آئون ته سائين جي اِن جواب ٻُڌندي ئي حيرانگي جو هوائن ۾ اُڏرڻ لڳس، هِل! با، اڃا ڪي آهين،،،،،،!!!
چيوسين سائين ڀلا هِتي هيڏو پنڌ ڪري پاڻ آيا ئي ڇو آهيون؟ پاڻ آيا آهيون گهمڻ يا هي پٿر ڏِسڻ... بس سائين اوهين اسان کان زور!، اسان جي ماٺ، سڀئي حيرانگيءَ مان هُن ڏانھن ڏِسندا وين ۾ ويھندا وياسين.

ڀوڏيسر
رستي ۾ لڳل بورڊ تي ڀوڏيسر پڙهيوسين ۽ وين به اُن بونڊري تي هلڻ لڳي، ڪجهه پنڌ اڳتي هلي وين بيھي رهي. برسات وسڻ سبب گس تمام خراب هو، گپ هُئي، گاڏي کي ڇڏي پيرن پنڌ پھتاسين، ڀوڏيسر مسجد تي هاڻِي سج لھي چُڪو هو ۽ رات پنھنجا ڪارا وڏا وار کولي رهي هُئي. ۽ چنڊ اوڀر کان اُڀري رهيو هو، ڪارونجهر جي هنج ۾ هجون، رات جو آنچل هُجي ۽ چنڊ جي چانڊاڻ، سچ ته پوءِ من ۾ مور ٽھوڪا ڪري ٽِلندو ۽ دِل ڌرتي تي ڊيل ڊوڙون پائي رقص ڪرڻ لڳندي. اهڙي ۾ وري جي ڪنھن وينگس جي ٻانھن جا وراڪا هُجن ته پوءِ ڌرتيءَ تي ئي جنت جو ڏيک ڏِسڻ ۾ ايندو. ههڙي ماٺرايل ماحول ۾ مون کي ته ابراهيم منشي پيو ياد اچي، جيڪو اجرڪ جي ڪانڀ ڪڍي ڳائي رهيو آهي ته:
هڪ مُند چري آهي، ٻيو جي رات ٺري آهي.
اهڙي ۾ اچڻ تنھنجو، ڀاڳن جي ڀري آهي.
ڀوڏيسر مسجد جي دروازي جي اندر لڳل بورڊ ٻُڌائي ٿو ته: اُن دؤر جي حڪمران محمود شاهه بن مظفر شاهه بن غياث الدين گُجرات جي حاڪم 1505ع، ۾ ٺھرائي، مسجد جا ٽي گُنبذ آهن، محراب وارو حِصو چؤرس ٺھيل آهي، جنھن جي هر هڪ حِصي جي ماپ 9.2 ميٽر آهي، اڇي سنگ مر مر جو فرش ٺھيل آهي ۽ مُھاڙ ڪُنگرين سان سجايل آهي، جين دؤر جي خوبصورتيءَ جو هي هڪڙو نمونو ٿي لڳي. اوڀر ۾ اڱڻ اٿس ۽ ڏکڻ طرف کان پاڻي جو وڏو تلاءُ آهي. جيڪو ڪارونجهر جي هنج ۾ آهي. تلاءُ تي پھتاسين بِلڪُل رات پئجي چُڪي هئي، لائٽون ٻاري تلاءُ جو نظارو ڪيو. تلاءُ جي پوري وچ تي پاڻي جي ماپ لاءِ هڪڙو گيج ٺھيل آهي، جنھن مان اِهو اندازو ڪري سگهجي ٿو ته تلاءُ ۾ پاڻي ڪيترو موجود آهي.
چوَن ٿا ته محمود شاهه بيگڙي هِن تلاءُ جو تر سڄو ٽامي جو ٻَڌرايو آهي، جيئن پاڻي هيٺ زمين ۾ وڃي ذيان نه ٿئي، سڄي تر ۾ ٽامو پٿرايل آهي. واپس اچون ٿا وين تي، هاڻي گهمڻ لاءِ نه ته وقت هو نه ئي ڪا روشني، بس هاڻي واپسيءَ جو ئي رستو ورتوسين. ٿر جون ڀٽون ۽ رات هئي، رستو سنھو هو مگر، چنڊ جو ڀي ساٿ هو.

ڳوٺ لوڻيو سما
ڳوٺ لوڻيو سما وٽ پُھتاسين، وين جي رفتار گهٽ ٿي وئي خبر پئي پروفيسر محمد حسن سمون جي اوطاق تي پُھچي ويا آهيون. اوطاق ٽِن طبقن ۾ ورهايل هئي پھرين چؤنري جي ٺھيل جهوپڙي، پوءِ لانڍي تي ٺھيل، ۽ آخر ۾ پڪو ڪمرو پُڻ ٺھيل هو. وڏو اڱڻ هو، پڪي ڪمري اڳيان وڏو ٿلھو اسٽيج نما ٺھيل هو، جنھن جي وچ تي نِم جو وڏو ۽ خوبصورت وڻ بيٺل هو.
پَلُرَ پِيَڻُ، اوڇَڻُ اُنّ، جن جا پيرَ مَٿي پَٽَ پاڪَ،
وِهَڻُ وَراڪَنِ ۾، اُن جي اَجو کي اوطاقَ،
پاڻُ نه پَسَنِ پاڻ کَي، ويچارا بي باڪَ،
عُمَرَ! ووءِ نه عاقَ، ڏکِئا جِمّ ڏکوئِيين!
(شاهه)
اسانکي قطار ۾ ڪُرسيون لڳائي ڏِنيون ۽ کٽون پُڻ. ڪچھري شروع ٿي ويئي حال احوال ڏِنا ورتا، ڪجهه دير کان پوءِ چانھه ۽ بسڪيٽ به اچي ويا، صبح کان جيئن نِڪتاسين هئاسين تيئن چڱي چانھه هي پھريون ڀيرو نصيب ٿي آهي. باقي ته رڳو گُذارو هو. محمد حسن جو چاچو وچ ۾ ويٺو هو، جيڪو مُسلسل سڀني سان ڪچھري ڪندو رهيو. واري واري سان سڀني موضوعن تي ڪچھري ٿيندي رهي، ڪڏهن ٿر تي ڪڏهن عمر مارئي تي ته ڪنھن وقت سياست تي. چاچي به مارئي متعلق ٺوس خاطرخواه ڳالھه نه ٻُڌائي. باقي چيائين ته مارئي ميلو لڳائيندڙ آئون ۽ هاڻوڪو وزيراعليٰ ارباب غلام رحيم هئاسين، غلام رحيم اُن وقت چيئرمين هو، اسان ڪوشش ڪري پھريون ڀيرو 1995ع ۾ ميلو لڳرايو ۽ پوءِ وڏي وِٿي کان پوءِ هڪ ٻه ميلا لڳا، پر اِهو سلسلو هلي نه سگهيو. ڪچھري ئي ڪري رهيا هئاسين، تيستائين هلڪي هلڪي ڪَڻَ ڪَڻ َ وسڻ شروع ٿي وڃي ٿي. ادا منظور چيو ’سائين هاڻي ته فوزيه هُجي، جيڪا پئي چوَي:
ڀونگي ڀِٽ تي هُجي مٿان مينھن پيو وسي،
پوئي ڪيئن ٿو ڀائين، پوئي ڪيئن ٿو ڀائين.
شاعري تي الائي ڪنھن جي آهي، پر هِن وقت جڏهن واقعي ئي اسين ڀٽ تي ويٺا آهيون، ۽ ڪچھري پنھنجي پوري جوڀن ۾ آهي ته پوءِ فوزيه جو اِهو ڳايل گيت ادا منظور کي ياد اچي ويو. منظور هونئن ئي فوزيه جو مداح رهيو آهي، ۽ منھنجو ذهن ماضي ۾ هليو ويو: ننڍي هوندي، هِڪڙو ٽيپ هوندو هو آئون ٻُڌندو هئس منظور سخيراڻي ۽ ادا منظور ٻُڌندو هو فوزيه سومرو، ٻنھيءَ جي الڳ پسند هُئي، پر پوءِ به هِڪ ٻي جي پسند جو احترام ڪندي واري اچڻ جو انتظار ڪندا هُئاسين، معنيٰ ته پھرين هو ڪيسٽ ٻئي پاسا ٻُڌندو هو، اُن کانپوءِ وري آئون پنھنجي پسند جي ڪيسٽ ٻُڌندو هئس، ڇا ته زمانو هو. مونکي منھنجي سانيٽ جو سِٽون ذهن تي تري آيون.
جڏهن ياد ماضي دَر کولي اچي ٿي،
سوين خواب سولي تي لٽڪيل ڏِسان ٿو،
۽ دَردَن جي چادر ۾ ويڙهيل رهان ٿو،
سيبا سڀ اندر جا کولي وڃين ٿي،
ڪيئن تنھنجي به دِل مان نِڪري ويس مان،
ڄاڻان ٿو وقت کان اڳي آن ڇڻيون،
شايد خُدا کي به ايئن آ وڻيون،
پَن پَن وانگي وِکري ويس مان،
رات جا ٻارھن ٻُڌايا وڃن پيا ۽ ماني به دسترخوان تي لڳي چُڪي هئي ڪڻڪ جا ڦُلڪا ۽ ڇيلي جو ٻوڙ، هيترن ماڻھن جي ماني سو به ٿوري وقت ۾ ڳوٺ ۾ بغير سھولت لائيٽ يا گئس جي واقعي ئي جس لھڻي، هِڪڙي ڀاڄي به ٽيسٽ لاءِ آندي هئي. جنھن کي پِپَ جي نالي سان سڏيو پي ويو، انھي جي به ٽيسٽ ڪئي. ذائقو گوار جھڙو ۽ کٽاڻ ليمي جھڙي هئي، ڏاڍو سُٺي ٽيسٽ هُئي. ماني کائڻ دوران هلڪي هلڪي بوند وسي پئي ۽ ٿر ۾ اسان تي وسندڙ شايد هي آخري بُوند هئي، جو ماني کائي جلد ئي پروفيسر محمد حسن سمون ۽ ٻين مِٽن مائٽن کان موڪلائي ٿر کي الوداع چئي واپسي جي سفر تي نِڪري پياسين.
ڀَـرَمُ ڀاروڙِيَ رَهي، جِھِ ۾ اَڇِي اُنّ!
تَه پُڻِ ويٺِي وِنڌيان، توڙي پُوَنِسِ تُنّ،
غافِلِ رَکُ غَرِيبِ کي، عُمَرَ مَنجهه اَمُنّ،
سَرَتِيَنِ ساڻِ سَمُنّ، آهِمِ اُٺي مِيھَڙي.
(شاهه)

واپسي، رات ۽ پيٽرول پورو
گهڻن دوستن کي ننڊ پنھنجي ٻانھن ۾ ويڙهي وٺي ٿي، پر مون کي اڪثر ڪري ڪنھن نئين ماڳ تي سفر ڪرڻ دوران ننڊ نه ايندي آهي ۽ ننڊ ڪرڻ به نه چاهيندو آهيان. اوچتو رستي ۾ بريڪ لڳي ٿو پُڇا ڪيون ٿا، خبر پوي ٿي ته ڪالھه جيڪا وين نئي ۾ ڪِري هئي اِها سڄي کيکڙو حالت ۾ بيٺل آهي، هڪڙي ئي مالڪ جون گاڏيون آهن، تنھن ڪري انھيءَ وين کي اسان جي وين جي پويان ٽوچن ڪيو وڃي ٿو. ڀٽن جي لاهين چاڙهين تان ٻه ٽي ڀيرا رسو ٽُٽو، هاڻي چڱائي بجاءِ وين اسان لاءِ خطرو ٿي پئي، ڊرائيور کي چيوسين بابا هِن مان هٿ ڪڍ چئي سلام ڪوٽ ۾ شھر ڀيڙو ڪريونس ٿا. سلام ڪوٽ به پُھتاسين، ڊرائيور چوَڻ تان ڦِري ويو چئي هِن شھر ۾ ڪونه ٺھندي. مِٺي ٿا ڇڏيونس، اسين وري به دعائون گهُرندا رهياسين، مِٺي به پُھتاسين، رات جا ٽي ٿي چُڪا هئا، وري ڊرائيور چئي هاڻي بدين ٿا هلون هِتي نه ٺھي سگهندي، هاڻي سڀني جو صبر به ختم ٿي چُڪو هو، ڊرائيور سان تِکا مِٺا ٿياسين، پوءِ وڃي اسان جي جان ڇُٽي.
ارباب غلام رحيم جي ڳوٺ کيتلاري ويجهو پُھتاسين، پيٽرول به پورو ٿي ويو، هاڻي ڊرائيور تي ڪو به اعتبار نه پيو ڪري، سڀئي اِهو ئي پيا سوچيون ته ڊرائيور حرامپائي ڪري اسان کان بدلو ورتو آهي. پر حقيقت ايئن نه هُئي، واقعي به پيٽرول ختم ٿي ويو هو. خير رستي ۾ چوڪي هئي انھيءَ تائين پھتاسين اُتي هڪڙو همراه پوليس وارو سول ڪپڙن ۾ مِليو، بجير پيو ٻُڌائي اهو ڊرائيور کي هڪڙي ڳوٺ ۾ وٺي ويو جِتان سئو روپين جو پيٽرول ورتو ۽ هڪ ڏيڍ ليٽر ٽينڪر وارن به ڏِنو. هاڻي ڪلوئي پمپ تائين پھچي فجر نماز نندو شھر جي مسجد ۾ پڙهيسين، ابن ڪلھوڙو ۽ فِدا فاروقي جو شھر نندو چئني طرفن کان برسات جي پاڻي ۾ گهريل نظر آيو.
ناشتو ڪرڻ جو پروگرام بدين ۾ هو، پر دوستن کي اڄ اسڪولن تي جهنڊا ڦڙڪائڻا هئا. گڏ تقريبن سڀئي ماستر هئا. تنھن ڪري تڪڙ ڪيو بيٺا هئا ته ناشتو نٿا ڪريون. پوءِ وين واري بدين جو باءِ پاس ورتو اچي پيرو تي پُھتاسين، ادا منظور کي به چيم لھي پئو، پوئي پيو گهر وڃجائين، لھي پيو سڀني دوستن کي الوداع ڪيوسين، اچي پنھنجي گهر پُھتاسين.

جيڪي سفر ۾ همسفر هيا
عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار، گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺو ليکڪ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منهنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مرتب ڪيل اٿس.
محمد ايوب پٺاڻ: ماتلي شھر ۾ جنم وٺندڙ پاڻ استاد آهن، حديث، علم فقهه ۽ تاريخ تي وڏي دسترس حاصل اٿن.
الھبچايو ’پياسي‘: تعليم کاتي ۾ HST رهڻ بعد هاڻ رٽائرڊ استاد آهن. سندن تعلق به ماتلي شھر سان آهي.
ناصر ميمڻ: پرائمري اُستاد آهن، هن وقت مين پرائمري اسڪول غريب آباد ماتلي ۾ پڙهائن ٿا. پاڻ ماتلي شھر جا ئي آهن.
مختيار سومرو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ، تعليم کاتي ۾ ملازم آهن.
عبدالڪريم: ماتلي شهر ۾ ميڊيڪل اسٽور اٿن، هن جو جنم به ماتلي شھر ۾ ٿيو.
ٻانھون خاصخيلي: هن وقت HST اُستاد آهن، ماتلي شھر جي ڀر ۾ رهندڙ، گورنمينٽ بوائز هاءِ اسڪول ماتلي ون ۾ ٽيچر آهن.
عبدالحسين خاصخيلي: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ، پاڻ سُٺو مستري آهي، رازڪو ڪم ڪندڙ.
نورالامين نظاماڻي: ماتلي شھر ۾ پيدا ٿيندڙ، پيشي جي لحاظ کان HST آهن، پاڻ ”نورالامين“ نالي سان خانگي تعليمي ادارو پڻ هلائي رهيا آهن.
عبدالخالق: هن وقت HST اُستاد آهن، قابليت جي بنياد تي سبجيڪٽ اسپيشلسٽ آهن، ۽ علامه اقبال اوپن يونيورسٽي سينٽر تلھار جا انچارج پُڻ آهن.
قربان: هن وقت HST اُستاد آهن، تعليم کاتي ۾ پنھنجون ذميواري نڀائي رهيا آهن. ماتلي شھر جا رهندڙ آهن.
زبير سيال: تعليم کاتي ۾ ڪلارڪ آهن، سندن تعلق پُڻ ماتلي شھر سان آهي.
پروفيسر اعجاز نوتڪاڻي: گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي ۾ پروفيسر ۽ سندن سبجيڪٽ اسلاميات آهي، ماتلي جا شھري آهن.
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شهر سان تعلق رکندڙ: منهنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنهنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منهنجي حاضر آهي.

( 13 آگسٽ 2006ع)

ڪُنري پاڪ ڏانھن پنڌ

روانگي
ڳالھين ڳالھين ۾ ادا منظور ۽ مون پروگرام ٺاهيو ڪُنري ۽ عمر ڪوٽ گهمڻ جو. پيارو دوست اقبال ميمڻ هميشه دعوت ڏيندو رهندو هو، اسان جو هميشه جواب هوندو هو ته حاضر، وقت مِلي ته ضرور اينداسين، ۽ پوءِ پاڻ ئي چوندو هو، ’اوهين نه ٿا اچو ، اوهان کي دعوت ڏيڻ ئي فضول آهي‘.
اسان پروگرام طئي ڪري ڇڏيو، بس رڳو اقبال کي اڳواٽ ٻُڌائڻو هو ۽ کيس، اسين اچون پيا اِهو يقين ڏيارڻ سان گڏ کائنس مڪمل ايڊريس پڇڻي هئي ته ڪھڙي گاڏي ۾ ويھون ۽ ڪِٿي لھون؟ اقبال ٻُڌايو ته ميرپورخاص اسٽاپ تان ڪنري ڏانھن نِڪرندڙ A/C ڪوچ ۾ چڙهو، جيڪا حيدرآباد کان ساڍي ٽين وڳي نِڪرندي ۽ ستين وڳي ڪُنري پُھچندي.
سفري بيگ ۾ ضرورت جون شيون ۽ ڪپڙن جو هڪ هڪ جوڙو کنيوسين، ياشيڪا جي ڪيمرا ۾ رول لڳرايوسين. حيدرآباد آياسين، ميرپورخاص اسٽاپ تي لھي، ڪُنري ڏانھن ويندڙ A/C ڪوچ جو انتظار ڪرڻ لڳاسين. ڪوچ پوري ساڍي ٽين وڳي رواني ٿي.
ڪينجهر ڏانھن رُخ رکجي ها...
هن ڀيري سفر ۾ موبائيل فون تي هڪ سُٺو همسفر جاني پُڻ گڏ هو، ڪوچ ڪجهه دير هلي ته سندس فون آيو ته: ’اسين وڃون پيا ڪينجهر گهمڻ اچو ته صلاح اٿو‘، دل ۾ چيم جيڪڏهن ڪلاڪ اڌ پھرين ٻُڌائين ها ته عمرڪوٽ پروگرام ڪينسل ڪري ڪينجهر ڏانھن رُخ رکجي ها، پر هاڻي ڇا ٿو ڪري سگهجي.
دِل ۾ هڪڙو مذاق سُجهيو، دڙي جي دوست ’رشيد آزاد‘ کي ايس ايم ايس ڪيم ته ٽنڊو محمد خان وايه ٺـٽو وچ ۾ ڪھڙا ڪھڙا اسٽاپ ٿا اچن، هي دوست شايد موڊ ۾ نه هو، جنھن مختصر ٻُڌايو ’دڙو، بٺورو، سجاول‘، اِهي ته ٿيا مين شھر جيڪي هونئن ئي مونکي علم ۾ هئا. پوءِ ٺٽي جي دوست ’مجاهد واريو‘ کي ايس ايم ايس ڪيم ته حيدرآباد کان ٺٽي تائين وچ ۾ ايندڙ اسٽاپ لکي موڪل، مجاهد شايد سمجهي ويو جنھن ڳوٺن جا ۽ ننڍا وڏا اسٽاپ سڀ لِکي موڪليا، ڪينجهر ڏانھن ويندڙ جاني دوست کان پُڇيم ڪِٿي پھتو آهين؟ چيائين ’رستي ۾ آهيان‘ چيم آئون به رستي ۾ آهيان، اچان پيو ڪينجهر، پھرين ته اعتبار نه پيو ڪري، جڏهن ٿوري ٿوري وقت کان پوءِ ايس ايم ايس ڪيان ته هاڻي فِلاڻو اسٽاپ ڪراس پيو ڪريان، ته پوءِ ڇرڪجي ويو، ميسجن ۾ هر هر ڪينجهر نه اچڻ جو چئي پيو، ڪنھن لاءِ ٿو اچين، آئون توسان نه ملي سگهنديس. واپس وڃ آئون پنھنجي پوري فيملي سان گڏ آهيان. مونکي اڃا به وڌيڪ مذاق پيو لڳي، صرف ان ڪري جو هُن مونکي پھرين نه ٻُڌايو، آئون به پيو چوان هاڻي ورڻ وس ۾ ناهي، گاڏي نِڪري چُڪي آهي ۽ مون ڪرايو به ڏئي ڇڏيو آهي، آئون سفر ۾ آهيان بس انتظار اٿم ڪنھن وقت ٿو پھچان. ايئن هي ڪنري جو پنڌ ياد ئي نه رهيو ته ڪيئن گذري ويو.
ڪُنري پُھتاسين ته اسانجي پياري دوست ڀاءُ ۽ ميزبان اقبال جو نمبر ئي نه پيو لڳي پوءِ سندس پُٽ عظيم جو نمبر مِلايوسين ته لڳي ويو، جنھن کي اقبال موڪليو هو اسٽاپ تي، اسان کي وٺڻ جي لاءِ. عظيم ٻُڌايو ته ’آئون اوهانجي ئي انتظار ۾ بيٺو آهيان‘ پاڻ به گڏ ڪوچ ۾ سوار ٿي اڳيان چونڪ تي لھڻ لاءِ چيو، هِتي اسانجو پيارو دوست اقبال گاڏيءَ سميت بيٺو هو، ڀاڪر پائي مِلياسين حال احوال ڪندي هڪ ٻه چرچا به ٿي ويا، ساڻس ۽ عظيم سان گڏ گاڏي تي روانا ٿياسين، مختلف گلين مان ٿيندا، اچي شيدي پاڙي ۾ بريڪ ڪيوسين، آئون جيئن ئي گاڏي تان لھڻ لڳس ته پاسي ۾ ننڍڙو ٻارڙو بيٺو هو، اُن کي بچائيندي پاڻ ڪِري پيس، ته سڀئي ٻارڙا اچو ٿا تاڙيون وڄائين ۽ هوڪرا ڪن. اقبال ڪرائي جي گهر ۾ رهندو آهي، جنھن ۾ اوطاق نه هئڻ ڪري، سندس فيملي سندس ڀيڻ جي گهر موڪليائين ۽ اسان لاءِ گهر خالي ڪرايائين، سندس اهڙي ميزباني ڏِسي اِهو احساس شدت سان ٿيو ته دوست اسان جي اچڻ سان ڪيترو خوش آهي، پر کيس کي اسان تڪليف به ڏِني، پاڻ ئي سمجهندي چيائين ته ڪا تڪليف ناهي اوهان ڪي دعا سلام وارا دوست آهيو ڪونه پاڻ ته ڀائر آهيون، تنھن ڪري خوب ڪچھري ڪنداسين، ڇو ڪنھن ٻي دوست کان اوطاق وٺون ۽ پوءِ اُنھن جو ٿورو کڻون. سندس اهڙو خلوص، پيار ۽ محبت تي خوشيءَ مان اکيون ڀرجي آيون. حقيقت ۾ جيڪي مھمان هوندا آهن، اُهي ته مھمان ئي هوندا آهن، ڇو نه دِل کولي سندن آڌر ڀاءُ ڪجي.
وڇائي نيڻ ويٺا آهيون، سدائين پيار جي پنڌ ۾،
پرين ٿا ايئن توکي چاهيون، سدائين پيار جي پنڌ ۾.
اُتر جا واءُ وريا آهن، اکين کي تنھنجو اوسيئڙو،
ڏيئي وانگي ٻَريا آهيون، سدائين پيار جي پنڌ ۾.
تـڙ ڪري فريش ٿياسين، پوءِ نِڪتاسين شھر جو چڪر لڳائڻ امريڪن چونڪ تي پُھتاسين، هِتي ٻيو دوست صالح گاڏيءَ سميت بيٺو هو، جنھن سان ملياسين، اقبال ٻُڌايو ته هي منھنجو ڀيڻويو آهي ۽ پرائمري ٽيچر آهي، جيڪو هاڻ پاڻ سان گڏ هوندو سفر ۾، شھر مان ويجهو ئي ٿي موٽي آياسين، چيائون سفر ۾ ٿڪجي پيا هوندا، پھرين هلي ٿوري دير آرام ڪريو ماني کائي پوءِ ته شھر جو گشت ڪريون، موٽي آياسين گهر ڏي، هِتي اقبال جو وڏو ڀاءُ به مِليو، جيڪو روزاني ڪاوش ڪُنري جو نمائندو آهي، ساڻس حال احوال ٿيا، بعد ۾ ماني لڳائي وئي، ماني ۾ اقبال کوڙ سارا ايٽم تيار ڪرايا هئا، ٻيو ته ٺيڪ پر رات جي وقت لسي جو به بندوبست ڪري ڇڏيائين، سڀني گڏجي ماني کاڌي، گڏجي ماني کائڻ جو مزو ئي پنھنجو آهي.

ڪُنري پاڪ شھر
هاڻي ٻيھر شھر ڏانھن نِڪري آياسين، ويڪرين ڳلين ۽ ويڪرن روڊن تان ٿيندا، ڪچھري ڪندا آياسين، اقبال شھر بابت ٻُڌايو،
هي شھر 1935ع کان پوءِ برٽش گورنمينٽ دوران وجود ۾ آيو، ۽ نئون شھر آباد ٿيڻ ڪري هِن شھر کي نقشي مطابق تعمير ڪيو ويو، جنھن ڪري رستا ۽ گليون گهٽيون سِڌائي ۾ نظر اچن ٿا. هن شھر تي ڪُنري نالو ڪيئن پيو، اِهي مختلف روايتون آهن، اُهي ڪھڙيون روايتون اقبال ته ٻُڌائي نه سگهيو، پر پوءِ مونکي هڪڙو ڪتاب جيڪو اردو ۾ لکيل آهي ”ميرا شھر ڪُنري“ ۾ مِليون، انھن روايتن مطابق:
(1) لفظ ڪُنري (Kenari) مان نِڪتو آهي تقريبن 450 سال پھرين هڪڙو انگريز مسٽر جان ڪوڪ (جيڪو ايسٽ انڊيا ڪمپني جو خاص نمائندو هو) اُنھي جي ڌيءَ مس ڪينري (Miss Kenari) هي علائقو گهمڻ آئي ۽ چار ڏينھن لاءِ. ۽ هِتي جي رهندڙ ماڻھن اُنھي مس ڪينري جي حُسن ۽ اخلاق کان متاثر ٿي هن علائقي جو نالو ئي ’ڪينري‘ رکيو، جيڪو وقت گُذرڻ سان بگڙجندي بگرجندي ڪُنري ٿي ويو.
(2) تقريبن 500 سال پھرين بزرگِ دين سيد بابا جلال الدين شاههرح ايران کان تبليغ ڪرڻ هن علائقي ۾ آيو، جنھن جي هٿ ۾ هڪڙو ’ڪندرو‘ هوندو هو، هي هڪڙو مخصوص ڏنڊو ٿيندو آهي، جيڪو اڪثر بزرگن يا فقيرن جي هٿن ۾ هوندو هو. ماڻھن مختلف وقـتن يا ڳالھين ۾ چوندا هئا، جتي بابا ڪُندري وارو رهي ٿو ۽ ايئن پوءِ اُن علائـقي جو نالو ئي ڪُندري مان بگڙي ڪُنري پئجي ويو، اُن بزرگ جي مزار پُڻ پُراڻي ڪُنري جي ڀر ۾ آهي.
(3) پُراڻي ڪُنري جي جڳهه تي صرف هڪ گهر ڪُنڀارن جو هوندو هو، جيڪي مِٽيءَ جا ٿانوَ ٺاهي ٻُسٽان شھر ۾ وڪڻي گُذر سفر ڪندا هئا. اُنھن ۾ هڪڙي وڏي عمر جي عورت (مائي ڌاپو) مٽيءَ جا ٿانوَ ڏاڍا سھُڻا ٺاهيندي هُئي، اُنھن ٿانوَن ۾ به ڌونئري ۽ لسي رکڻ جا ننڍا ٿانوَ جِن کي ڪُنڙا به چئجي، ڏاڍا سھڻا ٺاهيندي هُئي، پوءِ ماڻھن اُنھيءَ علائقي کي به ’مائي ڪُنڙن واري‘ وارو علائقو چوندا هئا. پوءِ آهستي آهستي ڪنڙو ۽ پوءِ ڪُنري سڏجڻ لڳو.
(4) موجوده پُراڻي ڪُنري هُندن جو شھر هو، هِتي ٻه هندو برادريون وڌيڪ هيون لوهاڻا ٻيو مينگهواڙ-مينگهواڙ سڀ کان پھرين هُئا، اُنھن مينگهواڙ برادريءَ جي اڳواڻ سکيو ميگهواڙ جي ڌيءُ جنھن جو نالو ’ڪُنرٻائي‘ هو، ۽ پوءِ هِن علائقي تي نالو به اُن پنھنجي ڌيءَ جي نالي پُٺيان رکيو ’ڪُنرٻائي‘، جيڪو وقت گُذرڻ کان پوءِ بگڙجندي ’ڪُنري‘ ٿي ويو.
(5) هاڪڙو دريا هِتان گُذرندو هو، جنھن جو پاڻي هِتي هيٺائين هُئڻ سبب جمع رهندو هو، ٻيو برساتن پوڻ کان پوءِ به برساتن جو پاڻي هيٺائون علائقو هُئڻ سبب گهڻي وقت تائين جمع رهندو هو، ۽ اُهو دريا جو پاڻي يا برسات جو پاڻي هڪڙي ڪُن جي شڪل اختيار ڪندو هو، ماڻھن اُن کي ڪُن سڏڻ لڳا ۽ مختلف علائقي کان ماڻھو لڏ پلاڻ ڪري هن ڪُن جي آس پاس رهڻ لڳا ۽ پوءِ جڏهن 1935ع کان پوءِ هتي ريلوي لائين وِڇائي ويئي ۽ شھر آباد ٿيڻ لڳو ته اُنهيءَ ڪُن کي ماڻھوءَ پُراڻي ڪُنري جي نالي سان منسوب ڪري ’ڪُنري پاڪ‘ نالو رکي سڏڻ لڳا. (ڪتاب جو ليکڪ پنجين روايت کي مضبوط روايت سڏي ٿو).
آئون هُيس صالح سان گڏ ياماها موٽر سائيڪل تي، ادا منظور اقبال سان گڏ، اسان کي مختلف گلين ۽ رستن تان گهمائيندا رهيا، صالح کي ڪجهه ڄاڻ هُئي، مونسان شيئر ڪندو هليو. گهمي ڦِري پوءِ هڪڙي آئس ڪريم جي هَٽ تي اچي بيٺا، آئيس ڪريم صالح کارائي، گهڻو ئي چيوسين ته ماني کائي ڍئو ڪيو آهي، هاڻي ته پيٽ ۾ جڳھه ئي ناهي، صالح چيو آئس ڪريم کائبو ئي ماني مٿان آهي، پيٽ ۾ جڳھه ٺاهڻ لاءِ سڀ گڏجي کِلياسين. ها بِلڪل بس دِل ۾ جڳھه بنائجي، پيٽ پاڻھي ئي جڳھه ڏيندو. دادن فقير نه چيو آهي ته:
دِل کي ڪجي ڪُشادو، نه گُذري جو غم ڪجي،
وَڌ گهٽ نه ڪنھن کي چئجي، پيو پنھنجو ڪم ڪجي،
ٿوري جيئڻ جي واسطي، دُنيا ۾ ’دادنا‘،
اَهنجو ڪي سنھَنجو پورو حياتيءَ جو دَم ڪجي.
(دادن فقير)

رات سُتاسين سِتارن هيٺ
موٽي آياسين گهر، رات جو گهر جي ڇِت تي سُتاسين. عظيم، اقبال، ذوالفقار، انور ۽ اسين رات جو ٻين وڳي تائين ڪچھري ڪندا رهياسين. موضوع گهڻي قدر مزاح هو، لطيفا، چوڻيون کِل ڀوڳ ٽوٽڪا، ڪنھن وقت موبائل جي دُنيا ۾ به نِڪري ٿي وياسين ته اڄڪلھه موبائل ضرورت کان وڌيڪ، عياشيءَ جو رستو ۽ سستو سامان ٿي پيو آهي. ۽ ڏينھن به ڏينھن محبت، دوستين، خلوص ۽ وفائن کي چمڪ ڌمڪ جي دَز ۾ لَٽي رهيو آهي، موبائل جو دؤر جنھن ۾ سڄي دُنيا هڪٻئي جي جيترو ويجهو آئي آهي. اوترو ئي حقيقت کان پري ۽ فرار ٿي رهي آهي. ماڻھو ماڻھوءَ جي جذبات سان خوب کيڏن ٿا، انجواءِ ڪن ٿا. ڪوڙ ۽ دوکو انتھائي نوَن طور طريقن ۽ ويس وڳن ۾ سامھون اچن ٿا. ماڻھوءَ جو ڄڻ ته حقيقت تان ويساهه ئي کڄي وڃي ٿو. هاڻي سڀ ڪجهه صرف مذاق بڻجي رهجي ويو آهي، ايئن پيو محسوس ٿيئي، احساس ته ڄڻ رهيو ئي ناهي، سڀڪو هي جملو چئي ڇڏي ٿو ’مڙئي خير آ‘
سڀ ڪُجهه هلي رهيو آ شرافت جي اُوٽ ۾،
آخر عيوض انھيءَ جو خراب آهي موٽ ۾،
پدمن جي هوندي ڪنھن جي پوري نٿي پوي،
پورو آ هرڪو سوٽ ۽ نيڪ ٽاءِ ڪوٽ ۾،
اک سڀ ڪنھن جي تڏهن کُلي ويندي ’دادنا‘،
ماڻھو کي لڳندو موت جو ڌڪ جڏهن چوٽَ ۾.
پر اي دادنا! هِتي ته ماڻھن کي موت جو ڊپ ئي ناهي، باقي ڇا ڪبو. اسان جي ڪچھري هلندي رهي. دير تائين سِتارن هيٺ ايئن گهر جي ڇِتَ تي کُليل هوا ۾ قدرت جو مزو وٺي رهيا هئاسين. سمھڻ کان پھرين پرينءَ سان حال احوال ڪيو، جيڪو هر وقت گڏ ئي گڏ رهندو آهي.
صبح اُٿياسين تڙ ڪري، پھرين چانھه بسڪيٽ ٽيسٽ لاءِ ڏِنا ويا، پوءِ وري اقبال ڇيلي جو مغز ٺھرائي آيو، جنھن سان ناشتو ڪيو ويو. هاڻي اقبال، آئون، صالح ۽ ادا منظور سنڀري نِڪتاسين عمرڪوٽ گهمڻ لاءِ پھرين سينھوئي ٿر هلڻ لاءِ پروگرام ٺاهيو،

هاڪڙو درياءَ
رستي ۾ هڪڙو ڦِـٽل دريا گڏيو. هِن دريا بابت اقبال ٻُڌايو ته اِهو هاڪڙو دريا آهي، اسين گاڏين کي سائيڊ ڪري لٿاسين، فوٽوگرافي ڪئيسين، هي دريا تمام پُراڻو تاريخي دريا آهن هِن بابت وڌيڪ هلي ٿا اڪبر چِيلائي کان پُڇون، اڪبر چيل بند جو رهواسي آهي، اُنھن دوستن گڏجي هاڪڙو ادبي سنگت نالي هڪڙو فورم پُڻ ٺاهيو آهي.
چِيلَ بند پُھتاسين، پر اڪبر ڪونه مليو، اڳتي روانا ٿياسين، پريان ٿر جون ڀٽون پري کان اُڀيون هيون آڌرڀاءُ ڪرڻ ڪاڻ.ساوَڪ هئي، پر هڪڙي ڳالھه هئي جو تازي برسات پيل نه هُئي، تنھن ڪري مٿي ڀٽن تي موٽرسائيڪل چڙهڻ محال هو. اڳتي هڪڙو ڳوٺ ڪِراس ڪيو ۽ ڪجهه اڳيان وڌياسين، هِتي ترائي هُئي پاسي تي موٽرسائيڪل بيھاريا. ٿر جي وڻن، گولن، گولاڙن، ڪِرڙ لئن کي موبائل مووي ۾ محفوظ ڪيوسين ۽ ڪجهه فوٽا ۽ منظر ڪيمرا جي اک ۾ پُڻ محفوظ ڪياسين. اُن ترائيءَ کان واپس آياسين هڪ ٻي ترائي تي پَري کان ئي رنگ نظر آيا، ڪجهه گاڏيون به هيون، ڪجهه فيمليون هُيون، ڪجهه عورتون اين جي اوز جون به نظر آيون. اهڙن رنگن وچ ۾ ڪجهه پَل اُن ترائي تي ترسياسين.
واپس ايندي رستي ۾ هڪڙو آرڻ پوکيل هو، اُن آرڻ وچ ۾ وڃي فوٽوگرافي ڪئيسين. واريءَ دڙن دڙن وچ ۾ ساوَڪ جو هُجڻ خوبصورت منظر پسائيندو آهي، ۽ اسين ته خوبصورتيون ڏِسڻ لاءِ ئي نِڪتا آهيون. روڊ تي چڙهياسين، ٿر ڄاهو روڊ ڪراس ڪري رهيو هو، ڏِٺوسين، اهو جانور اڳي اسان وٽ به نظر ايندو هو، پر گهڻو عرصو گذري چُڪو آهي هاڻي اهو جانور وڃِي ٿر ۾ ئي بچيو آهي. راشد مورائي جو هڪڙو غزل آهي، جيڪو مون کي بيحد وڻندو آهي، اُن ۾ ڄاهي جو ذڪر آهي:
هر سياه رنگ جي چيز واسينگ ٿئي، سو ته ممڪِن ئي ناهي هي سمجھڻ کپي،
ڪين ڄاهي* کي مُرلي نچائي سگهي، ٿالھه ويھي وڄايون ته ٻي ڳالھه آ.
گُل آڻي پرائي گُلستان مان، هار ٺاهي حسينن کي پاتا اسان،
روز ٻي جي چمن ۾ نه آسرو، باغ پنھنجو بڻايون ته ٻي ڳالھه آ.
*ڄاهي = ٿر ڄاهي

چِيلَ بند ۽ اڪبر چِيلائي
چِيلَ بند پُھتاسين ته اڪبر چِيلائي هوٽل تي ويٺو هو، ساڻس ملاقات ٿي، ڪچھري دوران ٻُڌايائين ته اسان ڪجهه دوستن، ڪجهه وقت تائين ’هاڪڙو ادبي سنگت‘ قائم ڪئي هُئي، جنھن جون ڪجهه گڏجاڻيون به ڪيوسين. هاڪڙو دريا جي باري ۾ اڪبر چيلائي ٻُڌايو: هاڪڙو کي ٻيو نالو ڍورو به سڏيندا آهن، هي سيف الملوڪ مان نِڪري ٿو، سيف الملوڪ جولاءِ 2006ع ۾ آئون گهمي به آيو آهيان، پاڻ ٻُڌايائين ته هي سنڌو دريا کان به 200 سال پھرين جو آهي. هاڪڙو بابت شاهه عنات جو هڪڙو شعر پُڻ ٻُڌايائين.
هاڪ وهندو هاڪڙو، ڀڄندي ٻنڌ اروڙ،
بيھه، مڇي ۽ لوڙ، سمي ويندي سوکڙي.
هاڪڙي بابت ٻُڌايل اڪبر چيلائي جي معلومات تي اتفاق نه ڪري سگهيس. هاڪڙو بابت ’سنڌ جا ڪوٽ ۽ قلعا‘ ڪتاب ۾ ٻُڌايل آهي 18 صدي ۾ هاڪڙو سنڌ منجهان ڪڏهن ڪڏهن ضرور وهندو هو، اُن ڳالھه جي ثابتي طور 1742ع تائين اُن منجهان سڻائي مُند ۾ روهڙي ٽڪرين جو پھڻ عمرڪوٽ جي ڏکڻ ۾ هڪڙي هنڌ تائين نيو ويندو هو. 1500 کان 1750ع تائين سنڌ جي نقشي ۾ پُڻ هاڪڙو درياءَ ڏيکاريل آهي.
’تاريخ طاهري‘ ۾ آهي: 13 صدي جي آخر ۾ دريا سنڌ جي وهڪري ۾ اروڙ (روهڙي) ويجهو تبديلي واقعي ٿي، تنھن ڪري اوڀارين شاخ هاڪڙو (روهڙي _عمرڪوٽ) پاڻي گهٽ ٿي ويو ۽ اولھائين شاخ (روهڙي _ٺٽو) جي اهميت وڌي وئي. جھوپڙا هوٽل تي ڪجهه گهڙين جي اُن ڪچھري ۽ بوتل پيئڻ کانپوءِ اسان اڪبر چيلائي کان موڪلائي عمرڪوٽ ڏانھن روانا ٿياسين.
جي گَهر گهاريَمِ ڏِيھَڙا، هيڪاندِيَ حُضورِ،
سيئي سِڪان، سارِيان، پَچان پائُرَ پُورِ،
هَمِيراڻا هَٿڙا، ڪِينَ مَڃينديَس مُورِ،
سَنجھي سَتِ گُذارِيان، اَچين شالَ اَسُورِ،
دَرا ٿيان مَ دُورِ، مارُوءَ ڄامَ مَليِرَ جي!

عمرڪوٽ قلعو
عمرڪوٽ کان پھرين هِڪڙو مِٽي جو دڙو نظر اچي ٿو، جنھن ڏانھن صالح اِشارو ڪندي ٻُڌائي ٿو ته انھيءَ کي مومل جي ماڙي سڏيو وڃي ٿو. مون چيو يار هِڪڙي ته ميرپور ماٿيلو ۾ به مومل جي ماڙي سڏجي ٿي، کِلندي چيائين جيڪا به مومل هوندي اُن جي ماڙي ته ضرور هوندي. ۽ شاهه لطيف به مومل لاءِ ڪو گهٽ نه لِکيو آهي:
مُومَلَ کي مَجازَ جا، اَکن ۾ اَنبُورَ،
هَڻي حاڪِميَن کي، پَٽِ نَھاري پُور،
گهوٽَ پَھرِيَ گُھورَ، جي وِئا، سِ وَڍِئا.
صالح به لطيف جو سھارو وٺندي انھيءَ بيت جو جواب ڏيندي چوَي ٿو:
مُومَلَ کي مَجازَ جا، اَکِين ۾ اَلماسَ،
نَه ڪا عامَ نه خاصَ، جي وئا، سي وَڍِيا.
عمرڪوٽ ۾ پُھتاسين، پھرين ڪارونجهر هوٽل تي آياسين، هٿ مُنھن وغيره ڌوئي چانھه پي، ڪجهه گهڙيون ساهي پٽي، اُٿياسين. پھرين عمرڪوٽ قلعو کي گهمڻ جي آس هئي، مين دروازي کان لنگهي آياسين مٿاهين جي طرف چڙهياسين، مين گيٽ کان لنگهڻ وارو انداز ساڳيو، بادشاهي قلعي لاهور جھڙو لڳو، پر ٿورو ئي اڳيان وڃبو ته وڏو فرق نظر ايندو، بادشاهي قلعو لاهور يعني پنجاب ۾ آهي ۽ عمرڪوٽ سنڌ جي سرزمين تي سنڌ جو اُهڃاڻ آهي، فرق هر شيءَ جو آهي، پوءِ قلعي ۾ فرق ڪيئن نه ٿيندو. پر انھيءَ فرق ۾ برابر جا شريڪ اسانجا پنھنجا به رهيا آهن، اهڙن پنھنجن لاءِ ابراهيم منشي جھڙا شاعر ڪيئي شعر لکي ڇڏي ويا.
سنڌ سستي ٿي وِڪامي، نت نئين نيلام ۾.
ڪڏهن ڪھڙي نام ۾، ڪڏهن ڪھڙي نام ۾.

ڪوڏيا ڪُرسيءَ سندا ۽، قوم جا قاتل قريب،
هر زمان رهبر مِليا هن، قوم کي رهزن رقيب،
جج ٿيا جلاد هِت، رت رات ڏينھن روئي نصيب،
ڪنھن وِڌي ڪُرسيءَ جي ڪارڻ قوم قتل عام ۾!
قلعن جي دروازن کي وڪڙ شايد اِن سوچ سان ٺھرايا ويندا هئا، جيئن حمله آور فوج، گهوڙن، هاٿين کي دروازا ٽوڙڻ ۾ ڪجهه رُڪاوَٽون محسوس ٿين، قلعي ڏانھن وڌياسين، سيڙهين جي ڀر ۾ لڳل بورڊ پڙهيم: ”عمرڪوٽ جي تاريخي قلعي، مختلف حڪمران گهراڻن جي لاهين چاڙهين کي ڏِٺو آهي. هي شھر سومرا گهراڻي سن 1050ع جي پهرين حاڪم عُمر اڏايو هو، تيرهين صدي عيسوي جي پوئين اڌ ۾ هڪ راجپوت حڪمران پرمار سوڍي هن شھر تي پنھنجو تسلط ڄمايو، اُن جي پوئين مان راڻي پرساد پنھنجو لشڪر وٺي اچي اُن وقت مغل بادشاهه همايو جو استقبال ڪيو. جڏهن 1541ع شيرشاهه سوريءَ جي هٿان شڪست کائي سنڌ ۾ وارد ٿيو. همايون جو اڪيلو پٽ اڪبر عمرڪوٽ ۾ پيدا ٿيو. اڳتي هلي راجپوت حڪمران اِهو قلعو ڪلھوڙن جي حوالي ڪيو، ڪلھوڙن جي پونئرن وري اِهو جوڌپور جي راجا کي وڪڻي ڏِنو، جيڪو وري ٽالپر حُڪمرانن 1813ع ۾ هي قلعو هٿ ڪيو اِهو، قلعو 1843ع تائين سندن هٿ هيٺ رهيو. تان جو اِنھيءَ سال انگريزن سنڌ فتح ڪري قلعو پنھنجي قبضي ۾ ڪيو.
قلعو مستطيل نموني تي ٺهيل آهي، اُن جي ڊيگهه 946 فٽ ۽ ويڪر 758 فٽ آهي. ان جي عالم پناهه واري ڏاند پُڇي ديوار جي ٻنھي ڪُنڊن ۽ ٻاهرين واري ڪمانيدار دروازن جي ٻنھي پاسن کان اڌ گول جا بُرج ٺھيل آهن“.
هڪ هنڌ ڏانھن اشارو ڪندي ٻُڌايو ويو ته کيت سين جي گهوڙي جي سُنب جو نشان آهي، مارئي کي کڻڻ وقت هن پنھنجي گهوڙي کي ٽپ ڏياريو هو. هڪ ٻي روايت پُڻ آهي ته ٺاڪر راجپوت جي گهوڙي جي سُنب جو نشان آهي، جنھن کي انگريزن جي دؤر ۾ قلعي اندر ڦاسي ڏِني وئي هئي. ۽ سندس گهوڙي کي نيلام ڪيو ويو، جيڪا هڪ سوناري ورتي ۽ پوءِ سوناري جي گهران اِها گهوڙي ڇنائي ڀڳي ۽ اچي قلعي تي چڙهڻ جي ڪوشش ڪيائين ۽ انھيءَ ڪوشش دوران ئي ڪِري ڦٿڪي ڦٿڪي مري وئي، انهيءَ گهوڙي جي سُنب جو نشان آهي.
اسان مٿي چڙهڻ کان پوءِ ٻنھي طرفن نظرون ڊوڙايون ٿا ۽ نظارا ڏِسڻ چاهيون ٿا، اڄ 14 آگسٽ، پاڪستان جي آزاديءَ جو ڏينھن هُجڻ ڪري به ايڪڙ ٻيڪڙ گهمڻ وارا هئا، پر پوءِ ٿورڙي ئي وقت ۾ هڪ ڪوسٽر ۽ هڪ وين الائي ڪھڙن شھرن کان رنگ کڻي اچي لٿيون. پھرين وِکون وڌن ٿيون وچين بُرج ڏانھن جو انھيءَ پاسي به ڪي رنگ هوائن ۾ اُڏندي نظر اچن پيا.
هي برج شاهي قلعي جي بلڪل سامھون آهي، چاڙهي تان مٿي چڙهياسين، سيڙهين جا ڏاڪا اندازن 58_ 59 ٿي سگهن ٿا ۽ هِن جي ڊيگهه زمين کان برج تائين 110 فوٽ آهي، ويڪر 10 فوٽن کان به وڌيڪ ٿيندي. ڏاڪڻ تي هڪ ئي وقت ٻه گهوڙا يا هاٿي پُڻ آساني سان چڙهي سگهن پيا. ڏاڪڻ کي ٻنھي طرفن کان ڪنھن به قسم جي ڪا اوٽ ڏِنل نظر نه آئي، هي برج 32 فوٽ اوچائيءَ تي ٻُڌايو وڃي ٿو. برج کي چؤطرف 3.2 فوٽ اُڀو ڪٽھڙو ڏِنل آهي، ۽ انھيءَ ڪٽھڙي ۾ ٿوري ٿوري فاصلي تي کانچا ٺھيل آهن، جنھن مان توپُن جا مُنھن گُذاريا ويندا هئا. هن وقت به ست توپون رکيل نظر آيون، هن برج لاءِ چيو وڃي ٿو ته ڪلھوڙن جي دؤر ۾ ٺھرايو ويو هو، جيڪو اندران خالي هو، پوءِ بعد ۾ انگريزن جي دؤر ۾ اندرا مٽيءَ سان ڀريو ويو ۽ مٿي رکيل توپون پُڻ انگريزن ئي رکرايون هيون. توپون مٿي دِڪن تي رکيل آهن ۽ بُرج جي وچ تي هڪڙو گول دِڪو پُڻ ٺھيل آهي، جنھن تي جهنڊو ڦڙڪايو ويندو هو. هِنن برجن تي گهمندي مونکي شيخ اياز ياد اچي ويو، جنھن جي هِن شعر وڏي شھرت ماڻي آهي ته:
ٽڪرايان پنھنجا گيت جڏهن،
ٿو آءُ سندءِ ديوارن سان،
ٿا تنھنجا ڀاري بُرجَ لُڏن،
تون هيڻو آن هٿيارن سان.
مان ڏوهي هان، مان ڏوهي هان.
سيڙهين تان لھڻ دوران پُڻ فوٽوگرافي ڪئيسين. برج جي هيٺ لڳل بورڊ کي موبائيل مووي ۾ محفوظ ڪيم، هاڻي اسان رُخ رکيو ميوزم جي طرف، ميوزم جي ٻاهران پُڻ ٻه توپون ڦيٿن تي رکيل آهن ۽ اُنھن جي وچ ۾ پُڻ پيل لوهه جا ڪيترائي گولا نظر آيا، جيڪي بارود سان ڀري توپن جي منھن ۾ ڏئي ڦاڙيا ويندا هئا. صالح اڳيان وڌي چئني جون ٽڪيٽون ورتيون، ميوزم اندر داخل ٿيندي ئي پھرين ٻنھي موبائل موويون آن ڪيون، ميوزيم ۾ رکيل سمورين يادگار تصويرن، شين مورتين جون تصويرون ڪڍيون.
هن ميوزيم جو افتتاح 1968ع ۾ ڪيو ويو، ميوزيم اندر وڌ کان وڌ مغلن جي ثقافت ڏيکاريل آهي، جنھن ۾ قلمي نسخا به آهن.
اڪبر نامون: فارسي زبان ۾ لکيل اڪبر نامو رکيل آهي. جنھن ۾ اڪبر جي فرمانن سان گڏوگڏ سندس جئپور جون فوجي ڪاهون ڏِنل آهن. جيڪو ابوالفضل لکيو آهي.
آئين اڪبري: مختلف ڳالھين سان گڏ اڪبر دؤر جي مختلف محڪمن جا بيان ۽ رڪارڊ ڏِنل آهن.
ڪجهه خط: جيڪي ابوالفضل جا اڪبر ڏانھن يا اڪبر جا ابوالفضل ڏانھن ۽ ٻيا هندو ۽ مسلمانن دوستن جا خط جيڪي عيدن ۽ ڏيارين تي هڪٻئي ڏانھن لکيل آهن.
قاصد عرفي: جنھن ۾ عرفي شيرازي جا قصيدا ۽ رُباعيون شامل آهن. سنگهاسن بيتي: برصغير جي سنسڪرت ۾ لکيل لوڪ ڪھاڻين جو هي فارسي ۾ ترجمو آهي، جيڪو اڪبر بادشاهه جي چوَڻ تي سڀ کان پھرين عبدالقادر بدايوني لکيو.
ديوانِ نظيري: هن ۾ محمد حسين نظيري جي شاعري ڏِنل آهن جيڪو اڪبر جي دؤر ۾ خان خانا جي نوڪري ۾ هو. اُن کان علاوه ٻيا به ڪافي ڪتاب تاريخ متعلق ۽ ڪي نُسخا پُڻ رکيل آهن.
خوش نويسي: جڏهن اڃا ڇاپ خانه وجود ۾ نه آيا هئا، تڏهن تحريرون هٿ سان لکيون وينديون هُيون، جنھن کي خوش نويسي چيو ويندو هو.
مغل منئچر: اڪبر بادشاهه پينٽنگ جو ذوق ۽ شوق رکندو هو، جنھن شوق جي پورائي لاءِ پرشيا مان ٻه مصور گهرائي درٻار ۾ رکيا هئا. اڪبر بادشاهه پنھنجي دؤر ۾ آرٽ کي وڏي هٿي وٺرائي هئي ۽ هِن ”مغل اسڪول آف آرٽ“ جو بُنياد به وڌو، جھانگير ۽ اُن کان پوءِ شاهجھان سڀني کي آرٽ جو ذوق هو، پر اورنگزيب جي دؤر کانپوءِ آرٽ نظرانداز ٿيندو رهيو.
شاهي دستاويز: شاهي دستاويز ۽ اڪبر جا فرمان به لکيل آهن جن ۾ سڀ کان اهم دين الاهي ۽ مسمات فاطمه کي مالي مدد ڪرڻ وارا آهن.
سِڪا: مغل دؤر جا سِڪا ۽ هڪڙو نقشو پُڻ آهي، جنھن ۾ سِڪا ٺھڻ وارو هنڌ ڏيکاريل آهي.
هٿيار: اڪبر جي ڏاڏي ظھيرالدين ’بابر‘، برصغير ۾ توپن جي طرز جون بندوقون آنديون، ميوزم ۾ پُراڻيون بندوقون، زرهه، تير، ڪمان ۽ ڪُجھه ٻيو جنگي سامان، جنھن لاءِ اسان ته ٻڌو هو عمر بادشاهه جي استعمال ڪيل هٿيار آهن، پر ڪتاب ڪُجهه ٻيو ٿا ٻُڌائن. ۽ ڪجهه تصويرون پُڻ لڳل آهن ڪجهه جين ڌرم جي دؤر جون مورتيون پُڻ رکيل آهن. جيڪي ننگرپارڪر مان هٿ آيون هيون.
ميوزم اندر فوٽوگرافي به ڪئي، موبائل مووي کانسواءِ هڪ ياشيقه جي ڪيمره پُڻ گڏ هُئي. اندر شيشن ۾ رکيل ٿر جو منظر جهوپڙا، جهوپڙن اڳيان مور پيا ٽھوڪن ۽ ٻَڪريون، مارئي کوهه تان پاڻي پئي ڀري، عمر بادشاهه، سڀ شيون دِلچسپي سان ڏِسي، گهمي ٻاهر نِڪتاسين.
هاڻِي وري شاهي گيٽ وٽان مٿي ديوار تي چڙهياسين، جيڪا ديوار ايتري ويڪري آهي جو جيپ آرام سان گهمي پئي سگهي، اُن وقت ٻه گهوڙيسوار گڏوگڏ هلي سگهندا هوندا. ديوار جي ويڪر 14.8 فوٽ ٻُڌائي وڃي ٿي. ديوار تي هلندي هلندي اچانڪ، ڌيان، دِل سڀ سوَين ڪلوميٽر لتاڙي ڪينجهر تي وڃي نِڪتا جتي هوءَ اڄ گهمي رَهي هُئي ڏاڍي ناز سان، انداز سان سڀني سھيلين سان، پوءِ مسيجن ذريعي خوب ڪچھري ڪريون ٿا. ڪنھن وقت شعر ته ڪنھن وقت هڪٻئي ڏي لِکيل جملا، پر خوب انجواءِ ڪيوسين.
هاڻي هڪ هنڌ ديوار سوڙهي ٿي هيٺ لھي ٿي، هِتان ديوار ڀڳل ڀُريل پُڻ آهي. اُتان کان هيٺ لھون ٿا، ٿورو اڳيان اچون ٿا ته هڪڙي چبوتري ۾ صليب جي شڪل تي هڪ قبر ٺھيل آهي، جيڪا انگريزن جي دؤر ۾ ڪنھن انگريز آفيسر جي قبر ٻُڌائي وڃي ٿي. قلعو سڄو گهمي سنگت جي صلاح هُئي ته هاڻِ شھر هلجي، ڪجهه کائجي پيئجي، پوءِ شھر گُهمجي. اي عمر جا ڪوٽ هاڻي هلون ٿا:
هَٿين هَٿڪَڙولَ، هِيَڙي پِيَمِ هُنِ جا،
سانگي سارِيَم، سُومَرا! ڍاٽِي پاسي ڍولَ،
ٻاٻاڻَنِ سين ٻولَ، ڪِئَمِ، نَه ڪوٽَ وِهَڻَ جا.

عمرڪوٽ جو شھر
هاڻي ڪجهه هوا تيز لڳڻ ڪري واري اُڏامڻ شروع ٿي وئي آهي ۽ اسان پُڻ چؤطرف قلعي تي آخري نظرون گهمايون ۽ پوءِ قلعي کي الوداع ڪندي ٻاهر نِڪتاسين جِتي مين شاهي دروازي وَٽ پُڻ تصويرون ڪڍيون. شھر کي تفصيلي نه پر سرسري نظر سان ڏِٺو. عمرڪوٽ جا ڪاليج، گرلس ۽ بوائز پُڻ ڏِٺا، بوائز ڪاليج جي پارڪ ۾ فوٽو پُڻ ڪڍيو. اڳيان نه وياسين، 14 آگسٽ جو ڪو پروگرام هلي رهيو هو، عمرڪوٽ جون گليون سوڙهيون ۽ عجيب هيون، جيئن مٽياري شھر جون. سڀ کان مٽياري شھر جون گليون سوڙهيون آهن، هڪ ته صفا سوڙهيون ٻيو وري ور وڪڙ واريون، سامھون عورتون اچن ته مرد ديوار ڏي مُنھن ڪري بيھن، تڏهن عورتون گُذرن. گلين جي ويڪرائي، سِڌائي، سُٺائي جي ڪري مونکي ماتلي جو ڪشميري پاڙو ڏاڍو وڻندو آهي. ۽ ٻيو هِتي ڪُنري شھر پُڻ اهڙي ئي نقشي تي ٺھيل آهي. وڏا، ويڪرا ۽ سِڌا رستا، گليون پُڻ ايئن نظر آيون. ڪُنري شھر ۾ گهمڻ وقت لڳو ڄڻ ماتلي جي ڪشميري پاڙي ۾ گهمي رهيا آهيون.
ڪِرن سوئٽ هائوس تي آياسين، فالوده کاڌو ۽ پوءِ سوکڙي طور مائو ورتو، مائو 200 سئو روپيا ڪِلو هو، ٽي ڪِلو ورتوسين. هوءَ ته سفر ۾ هر پَل، هر وقت گڏ گڏ هُئي، جنھن جو ذڪر ڪرڻ سان پورو سفر ئي سندس حوالي ٿي ويندو. تنھن ڪري پورو احوال ڪري ئي نٿو سگهجي. عمرڪوٽ کي الوداع چوَڻ کان پھرين ارباب نيڪ محمد سان مِلڻ جي خواهش ظاهر ڪيم، پر باقي ٽيئي دوست راضي نه هئا، مون به کڻي ڳالھه مان هٿ ڪڍيا ۽ پوءِ عمرڪوٽ کي الوداع ڪري آياسين واپس ڪُنري طرف.
رستي ۾ ٻيھر ورندي هاڪڙي دريا جي تصوير ڪڍڻ چاهيم، تنھن ڪري دوستن کي چيم ٿورو ترسو فوٽو ڪڍي وٺان، دوست ٿوري دير رُڪيا ۽ مون فوٽو ڪڍي ورتا، هاڪڙو دريا جيڪو هاڻي صرف نشان طور بچيو آهي. ها ادا سڀ ايئن ئي فنا ٿي ويندا ڪي ٿي ويا، جيئن عمر به بادشاهه هو.
نَه خَبَرَ، نَه خوابُ، نَڪو اوٺِي آئِيو،
هُتي جو هِتِ ڪِھين، ڏِنو ڪونَ جَوابُ،
هَمِيرَنِ حِسابُ، ڪُه ڄاڻان، ڪِنءَ ٿِئو؟

پنج پُلي ۽ ريلوي اسٽيشن
ڪُنري شھر ٻاهران پنج پُلي نالي سان پُل تان گُذر ٿئي ٿو ۽ اُتي پڻ فوٽوگرافي ڪئي. پوءِ انھيءَ ئي شاخ جي پٽري وٺي ڏاڍو مزو مزو پي آيو، اسٽيشن جي سامھون هيٺ لٿاسين. ڦِٽل اسٽيشن جيئن هن وقت بدين جي ريلوي اسٽيشن يا ٻين ڪافي شھرن جون ريلوي اسٽيشنون، جتان هاڻي ريلُن جو گذر ناهي رهيو. ويران ٿي ويون آهن. هي به ايئن ويران ڀڙڀانگ لڳي پئي هئي.
ڪتاب ”ميرا شھر ڪُنري“ ٻُڌائي ٿو ته: جوڌپور رياست جي مھاراجا اميد سنگهه دربار عوام جي ڀلائي لاءِ ذاتي خرچ سان پٿوري کان جُمڙائو 114 ميل اڍائي فوٽ ويڪري ڇوٽي پٽيءَ ميٽرگيج واري ٽرين جي لاءِ ريلوي لائن وڇرائي. 1934ع ۾ جهڏو هڪڙي سائيڊ ۽ پٿورو ٻي سائيڊ جو ڪم شروع ڪيو ويو. ڊسمبر 1934ع ميمڻ ڪنري جي ويجهو ڳوٺ سرمست رند وٽ ڪم مڪمل ٿيو. 1935ع ۾ مھاراجا جي حُڪم تي هن پوري لوپ لائن تي جُمڙائو، جهلوري، مير الله داد ٽالپر، جميس آباد، ڪاڇيلو، ڊگهڙي، صوفي آباد، ٽنڊو جان محمد، جهڏو، روشن آباد، نوڪوٽ، فضل ڀنڀرو، ٽالھي، نبي سر روڊ، حسن رند، ڪُنري، سامارو روڊ، محمد رحيم ڪالرو، صالح ڀنڀرو، ۽ پٿورو ننڍيون وڏيون اسٽيشن قائم ڪيون.
اُن وقت هن لائن جو نالو (JR) ’جوڌپور ريلوي‘ رکي، ڪُنري ۾ هڪڙو ننڍڙو سي ڪلاس ڪمرو تعمير ڪرايو. ٽِن ملازمن کي رکيو ويو. چون ٿا راجا جوڌپور وڏو نيڪ دِل ۽ مخلص انسان هو هِن سڄي لوپ لائن تي ننڍا وڏا تلاءُ ۽ کوهه کوٽرايا. ڪم مڪمل ٿيڻ کانپوءِ پھريون ڀيرو 1935ع ۾ ريل گاڏي ڪُنري ۾ آئي، پر اُن وقت موجوده ڪُنري پاڪ جو وجود نه هو. راجا هر ٻي ڏينھن پنھنجي زال سان گڏ مخصوص بوگي ۾ سڄي لوپ لائن جو دورو ڪندو هو ۽ ماڻھن جا مسئلا ٻُڌندو ۽ حل ڪندو هو.
1962ع ۾ صدر مملڪت محمد ايوب خان ۽ وزير ريلوي محمد خان جوڻيجو ڪُنري کي بي ڪلاس ڪري اسٽيشن جو درجو ڏِنو ۽ پھريون اسسٽنٽ اسٽيشن ماسٽر محمد يوسف جوڌپوري کي مقرر ڪيو ويو، ۽ اسٽاف کي وڌائي 6 ڪيو ويو. مال گودام، پاڻي جي ٽانڪي ۽ مسافرن جي لاءِ ڪمري جو اضافو ڪيو ويو. 1965ع جي جنگ کان پھرين هي ريل گاڏيون پٿورو کان ٿينديون جوڌپور انڊيا تائين وينديون هيون.
1986ع ۾ جنرل مئنيجر ريلوي پاڪستان محترم بشير احمد ڪُنري ريلوي اسٽيشن کي جديد بنايو، جنھن ۾ خوبصورت ڇپرو، ڇِتَ ۽ ٻه ڪمرا تعمير ڪرايا. 1989ع کان پوءِ هي ريلوي لائن آهستي آهستي تباهي طرف وڌندي وڃي موجوده حالات تي دنگ ڪيو.

هر روز تون اچجان ڪُنريءَ ۾
حليم باغي جنھن جڏهن هي نظم سِرجيو هو ”هر روز تون اچجان ڪُنريءَ ۾“ شايد تڏهن ريل جي اوج ۽ مؤج جا ڏينھن هوندا، شايد حليم جي جواني هوندي، شايد هوءَ به ريل جي اچڻ ۽ وڃڻ وقت ريلوي اسٽيشن تي چڪري ڏيندو هوندو، شايد ڪنھن مسافر جي نظر جي نظر ٿيو هوندو، شايد ڪنھن جي نيھار نيھوڙيو هوندس، شايد اُنھيءَ صورت کي سوچي هن کي ننڊ به ايندي هوندي يا نه، شايد هو بي چين ٿي اڌ رات جو اُٿيو هوندو، اسان ته ’شايد‘ ئي چئي سگهون ٿا.
هر روز تون اچجان ڪُنريءَ ۾
هوءَ چَتون پکيءَ چُنري ۾
هر روز اچي ٿي ڪُنريءَ ۾
آ بڙ تي ڪوڪو پپيھي جي
۽ ڌڙ ڌڙ گاڏي بيھي ٿي
گاڏيءَ جي دٻي مان ڄاڻ لٿي
هو سوڀيا جي سپنن جي سٿي
گهونگهٽ جي جهلي پايل ٿي ڇلي
اکڙيون جي کڻي ته به ڀيد کُلي
ڪن ڪچ ڪچ پن سفيدي جا
۽ تون سان گڏ به ڪھاڻي آ
ها مان نه ڪھاڻي جو نائڪ
پر تنھنجي سوڀيا جو گائڪ
هي ٿورا بند ڪويتا جا
هڪ شاعر وٽ ٻيو هوندو ڇا؟
جي چاهين توکي ڀيٽ ڏيان
جي سِرجيا مون بي هُنري ۾
هر روز تون اچجان ڪُنري ۾
هر روز مان ايندس ڪُنري ۾.
وچان گلين مان ٿيندا آياسين اقبال جي گهر، تڙ ڪري سفر جو ٿَڪ ڀَڳو پوءِ آياسين ٻاهر، شھر جي مختلف رستن تان گهمندا آياسين ڪُنري جي هڪڙي بھترين صحت مرڪز جي سامھون.

ڪُنري ڪِرسچن اسپتال
هِڪڙي اسپتال وٽ اچون ٿا، اقبال اسپتال جي گيٽ تي لڳل بورڊ ڏانھن اشارو ڪندي ٻُڌايو: هِن اسپتال ۾ آسپاس جا ماڻھو وڏي تعداد ۾ اچن ٿا ۽ سُٺو علاج ڪيو وڃي ٿو، هِن ۾ ڊاڪٽر به ڪِرسچن انگريز آهن گهڻي تعداد ۾، تنھن ڪري ڪي ماڻھو هِن کي آمريڪن اسپتال به چوَن ٿا. وڌيڪ تفصيل ته ڪتاب ’ميرا شھر ڪُنري‘ ئي ٻُڌائي سگهي ٿو: پھرين شروعات هي هڪ موبائيل اسپتال جنھن جو نالو به ”ڪرسچن ڪاروان اسپتال“ هو جنھن جي لاءِ بائبل ۽ ميڊيڪل مشنري فيلو شپ ( B.M.M.F.) 12 ماڻھن جي ٽيم تي مشتمل اسٽاپ ڏِنو ۽ پوءِ باقاعده ڪُنري، عمرڪوٽ، تاج پور، نصرپور، ڪوٽ غلام محمد، رتن آباد ۾ ڪم ڪندا رهيا، هي هڪ مڪمل سفري اسپتال هُئي جنھن جو سڄو ڪم ڪار گاڏين ۾ ٿيندو هو، تقريبن 9 سالن تائين اِهو سلسلسو ايئن ئي هلندو رهيو، پوءِ شدت سان محسوس ڪيائون ته ڪنھن هڪ جڳھه تي ئي اسپتال قائم ڪري هلائي سگهجي ٿي. مختلف مرحلن مان گُذري باقاعده 1974ع ۾ ’رورل هيلٿ ڪيئر پروجيڪٽ‘ جي نالي سان ادارو قائم ڪيو. بلڊنگ جي احاطي ۾ اضافو ڪندي 4 ايڪڙ تائين وڌايو ۽ اسٽاف به 45 ماڻھن تي مشتمل ڪيو ويو. هن اسپتال جي تعمير ۾ گهڻي قدر ICCO هالينڊ جو وڏو هٿ رهيو اُن کان علاوه CBM مغربي جرمني، OXFAM انگلينڊ، TEAR FUND برطانيه، WORDLD VISSION ڪيناڊا ۽ BMMF آسٽريليا انساني همدري جي بُنياد تي فنڊس ڏِنا. ۽ هن اسپتال جو پھريون ڊائريڪٽر ڊاڪٽر سيمس هو، جيڪو تمام ماهر سمجهو ويندو هو.
موجوده وقت ۾ هي هن علائقي جي وڏي ۽ سُٺي اسپتالن ۾ شمار ڪئي وڃي ٿي، جتي هر بيماري جو بھتر علاج ڪيو وڃي ٿو.

اولياءَ بي بي مِٺي
شھر کان ٻاهر اُترطرف هِڪڙو اولياءَ بي بي مِٺي جي نالي سان آهي، جنھن تي دُعا گُهرڻ لاءِ وياسين پر اُتي ته نوجوان عورتون جيڪي سڀ پنجابڻيون پيون لڳن، درگاهه جي اندر ٻاهر ۽ رستي ۾ پُڻ ٽولن جي صورت ۾ نظر آيون، پوءِ انھيءَ خيال کان دُعا ئي نه گهري ته متان ايئن سمجهن هي ڇوڪرا اسان کي ڏِسي آيا آهن. ڇو ته ڪنھن به عورتن سان ڪو به مرد گڏ نه هو ۽ نه ئي اسان کان سواءِ ڪو پري پري تائين مرد نظر به آيو ٿي. بي بي مِٺيءَ بابت وڪي پيڊيا کان هي معلومات ملي ٿي.
حضرت بيبي مِٺي رحمت الله عليه جن جو پُراڻو نالو نورجھان هو ، والد جو نالو فتح محمد شاھ المعروف فتح دين شاھ هو . سيد هاشم شاھ ثاني جي پُٽ سيد لطيف شاھ ثاني جي دستار بندي ٿي انھي جي دوران کين هڪ پُٽ ۽ ھڪ ڌيءَ جو اولاد ٿيو. ڌيءَ جو نالو نور جھانرح ۽ پُٽ جو نالو ايمان شاھ المعروف سيد عبدالرحمان شاھ (سلطان آباد وارا) رکيائون.
بيبي مِٺيرح پنھنجي ڪزن سيد لطيف شاھ جي پُٽ سيد سيد هاشم شاھ ٽي (3) وٽ رهندي هئي . بيبي مٺيرح جوڌپور جي ضلعي ڇوٽان جي ڳوٺ ساؤن جي ساؤند قوم جي هڪ نيڪ مردِ ڪامل ساؤند جي ڌيءَ بيبي دريا خاتون سان سيد هاشم شاھ ٽي (3) جي شادي ڪرائي. پاڻ خود اُٺ جي سواري ڪري جوڌ پور جي ساؤند ڳوٺ ويون هيون ۽ ويندي رستي ۾ دُعا وٺڻ لاءِ هر مقام تي هر ڳوٺ وٽ مردن ۽ عورتن جون قطارون هونديون هيون، پاڻ پنھنجي زندگي ۾ مرد ته درڪنار ڪنھن عورت جي هٿ جي پڪل ماني نه کاڌي، پاڻ هميشه پاڻي واري چانورن کي اُٻاري ان ۾ وري پاڻي وجهي کائينديون هيون، پاڻ انتھائي ڪمزور ۽ ضعيف هونديون هيون. سندن نالو سندن ڪرامتن ۽ بزرگي جي ڪري تمام گهڻو مشھور هو، سندن ڪرامتون اڄ تائين نسل در نسل عورتن ۽ مردن کي ياد آهن .
پاڻ 108 سالن جي عمر ۾ 27 رمضان 1312هجري جي رات هن فاني جھان مان وفات ڪئي، ان ئي ڏينھن تي سندن عرس ملھايو ويندو آهي، ان طرح انھي تاريخ تي هر مھيني نعت ۽ درود پاڪ جي محفل ٿيندي آهي. سندن مزار جي تعمير سڀ کان پھرين سيد غلام نبي شاھ ڪرائي، ان کانپوءِ مزار جي مرمت سيد صديق شاھ ڪرائي. 2011 ع ۾ سندن مزار جي گنبذ جي تعمير انجمن غلامانِ قلندر سائين مُحمد علي بلوچ ۽ سيد غلام حيدر شاھ جي موجودگي ۾ ڪرائي.
آياسين ’الله والي‘ چونڪ تي، سادي هوٽل هئي، پر واهه جي ڪڙاهي ٺاهي ڏِني وئي. زبردست لذت واري ڪڙاهي هُئي. ماني کائي وري به شھر کي ڏِسڻ لاءِ گاڏي تي چڙهياسين، هاڻي هَلون ٿا ڪُنري پارڪ ڏانھن،
ڪُنري پارڪ تي پھچڻ کان پھرين رستي ۾ هڪڙو دُڪان هو جنھن تي نوجوان ڇوڪري ويٺي هُئي ۽ مُسڪرائي رهي هئي. آئون ۽ اقبال ته گُذري آياسين پويان صالح ۽ ادا منظور آيا پي اُهي بريڪ ڪري بيھي رهيا، صالح ٽيسٽيون وٺڻ بھاني اندر ويو، ٿوري دير کانپوءِ ٻاهر نِڪتو، اقبال ٻُڌايو ته اِهو دُڪان جو صرف بھانو آهي اصل ۾ اِها سپلائير آهي. جنھن کي خبر هوندي آهي اُهو سِڌو هليو ايندو آهي واپار به ڪندو پيو آهي ۽ سڄي ڳالھه ٻولھه به طئي ٿي ويندي آهي. معنيٰ ته ڊبل واپار دُڪان تان ته هونئن ئي ڪجهه نه ڪُجهه هُن کي خريد ڪرڻو هوندو آهي، باقي جي سودو ٺھي ويو ته اِهو الڳ فائدو. هَل ڙي دُنيا! تنھنجا رنگ ۽ روپ.تنھنجا طور ۽ طريقا، تنھنجا ونگ ۽ ڍنگ، ڪيئن ٿو ماڻھن کي متوجه ڪرين.

ڪُنري پارڪ
پارڪ ۾ آياسين پارڪ ڏاڍو خوبصورت هو، چئني طرفن ساوَڪ ئي ساوَڪ هُئي، گُل پيلا، لال، گلابي ڪلر جا ڪيلي جا ٻوٽا مطلب سُٺي جڳھه هُئي، سُڪون واري، ٻارڙا راند کيڏي رهيا هئا، اسان فوٽوگرافي ڪري رهيا هُئاسين.
ڪتاب ”ميرا شھر ڪُنري“ ٻڌائي ٿو ته: چيئرمين ٽائون ڪميٽي ڪُنري حاجي محمد ابراهيم مومن صاحب 1963ع ۾ ”پبلڪ پارڪ ڪُنري“ جو بنياد اٺ ايڪڙ زمين تي رکيو. هي زمين پريتم سنگهه جي هُئي جيڪو پارٽيشن کانپوءِ 1948ع ۾ هِتان کان هليو ويو پوءِ اُن زمين تي قبضو ڪيو ويو، بعد ۾ وري پبلڪ پارڪ لاءِ وقف ڪئي وئي، پھرين پارڪ نالي ماتر هُئي، ڍنگرن جو لوڙهو ڏِنل هو ۽ اندر سبزيون پوکيون وينديون هيون، پوءِ 1967ع ۾ ڪنري شھر جي ٽائون چيئرمين بابو فضل ڪريم ۽ ٽائون سيڪريٽري محمد اختر صحي طرح پبلڪ پارڪ کي ٻيھر تعمير ڪرايو، ۽ خوبصورت گُل ٻوٽا، ڇٻر وغيره لڳرائي، لائٽنگ جو به انتظام سُٺي نموني ڪرايو ويو ۽ ضلعي ٿرپارڪر جي سڀ کان خوبصورت پارڪ جو اعزاز ڏياريو، ادب سان چاهه رکندڙن لاءِ لائبريري به قائم ڪرائي، 1982ع ۾ ڪنري جي ٽائون ڪميٽي جي چيئرمين چوهدري محمد اشرف آرائين اُن ۾ پاڻي جو تلاءُ ٺھرايو ۽ چئني طرفن کان رنگين روشنيون لڳرايون، پارڪ ۾ وڏي ٽانڪي ايڊمنسٽريٽر ايم جي اي راجپر ٺھرائي. ڪُنري پارڪ جو سڀ کان پھريون مالھي بابا نصير احمد هو. پارڪ جي خوبصورتي برقرار رکڻ لاءِ 9 ماڻھن جو اسٽاف مقرر ڪيو ويو. پوءِ آهستي آهستي ماڻھن جي عدم دلچسپي ۽ لاپرواهي سبب ڪُنري جو پبلڪ پارڪ ويران ٿيڻ لڳو ۽ اسٽاف به پنھنجو فرض پورو ڪرڻ بنا لڳو رهيو، پارڪ وڃي ويراني جي ور چڙهيو، وري ٻيھر 2001 ع ۾ تعلقه ناظم ڄام ميمڻ ۽ يو.سي ڪُنري جي ناظم ميان محمد سليم جي ڪوششن سان ڪجهه قدر بھتر ٿيو ۽ اُن کي خوبصورت رکڻ لاءِ ٻيھر ساڳين مالھي بابا نصير جون خدمتون حاصل ڪيون، هن وقت پارڪ جو مالھي نثار احمد آرائين آهي ۽ اسٽاف صرف 5 ماڻھن تي مشتمل آهي.
ڪافي دير گهمي ڦِري ساھي پَٽي پوءِ ٻاهر نِڪتاسين. شھر کان ٻاهر شھر جي آخري دنگ تائين نِڪري آياسين، ٻاهر ووئڻن جو فصل هو جنھن ۾ پُڻ فوٽوگرافي ڪئي، آئون جيئن ئي فوٽوڪڍي پوئين پيري پوئتي موٽيس ته ديوي جو ڪنڊو بوٽ جوراب پار ڪري پير ۾ اهڙو لڳو جو ٿوري ئي دير ۾ پير رتورت ٿي ويو، موٽي آياسين.

مرچ منڊي ۾ بَـڙ جو وَڻ
اسين هاڻي ايشيا جي وڏي ۾ وڏي مرچ منڊي ڪُنري جي سُڃاڻپ رکندڙ مرچ منڊي گهمڻ لاءِ آياسين مرچ منڊي ۾ جيڪا اتفاقن کُليل هُئي، ڇو ته ايندي ۾ اقبال پي چيو ته هِن وقت مرچن جي سيزن ناهي تنھن ڪري ٿي سگهي ٿو ته مرچ منڊي بند هُجي پر دروازو کُليل هو، اندر آياسين، بدين جي ٽماٽا منڊي جيئن آمھون سامھون دُڪان ٺھيل آهن. پر هي دُڪان ترتيب ۾ ۽ هِن منڊي جي وڏي پکيڙ هُئي. منڊي جي پوري وچ ته بڙ جو قديم وڏو وَڻ آهي جنھن سان منڊي جي خوبصورتي نظر اچي ٿي. هِن بڙ جي قديم وڻ هيٺ اچي ويٺاسين وڻ جي هيٺ چؤطرف سيمنٽ جو دِڪو ٺھيل آهي. جنھن تي ويھي ڪچھري ڪئي ۽ وڻ جي واکاڻ ڪرڻ لڳاسين.
مرچ منڊي بابت وڌيڪ ڪتاب ”ميرا شھر ڪُنري“ ٻُڌائي ٿو ته: ڪُنري ۾ مرچن جي خريد و فروخت جو باقاعده 1961ع ۾ اناج مارڪيٽ اناج منڊي کان آغاز ٿيو، جتي ڪپھه، ڪڻڪ، مرچن کان سواءِ ٻيون به ضرورت جو سڀ شيون خريد و فروخت ڪيون وينديون هيون، اُن وقت شھر جي آبادي به محدود هُئي ۽ اناج منڊي به شھر جي وچ ۾ هُئي، مرچن جي سيزن ۾ شھرين کي وڏي تڪليف هوندي هُئي، سڀئي کنگهڻ ۾ پورا هوندا هئا، نه صرف کنگهڻ پر ٻيون به نڪ، گلي يا ڦڦڙن جون بيماريون پيدا ٿيڻ جا خدشا موجود هوندا هئا. ان شھرين جي وڌندڙ تڪليف کي محسوس ڪندي اُن وقت جي سماجي سمجهيو ويندڙ شخص چوڌري محمد ابراهيم گِل صاحب شھر کان ٻاهر پنھنجي ذاتي زمين مان 3 ايڪڙ في سبيل الله وقف ڪئي، جنھن کي اُن وقت جي ٽائون ڪميٽي چيئرمين بابو فضل ڪريم گِل سلام پيش ڪندي، 1984ع ۾ مرچ منڊي کي اناج منڊي کان الڳ ڪري هِتي ڏِنل زمين تي 22 دڪان تعمير ڪرايا جنھن مان 20 دوڪان ڪاروبار لاءِ ۽ ٻه دڪان هوٽل جي لاءِ ٺھرايا.
مرچ منڊي جو پھريون صدر محمد حيات گِل کي چونڊيو ويو، اُن وقت سڀ کان وڏو دُڪان سيٺ رواچند (ٻُسٽان واري) جو هو. ڪيوڙو گشڪوري اُن وقت سڀ کان وڏو ٺيڪدار ۽ ٻوليءَ لڳائڻ وارو بروڪر هو. 1976ع کان 1980ع تائين 12 هزار کان 14 هزار ٻوريون روزاني اينديون هُيون، ۽ اُنھن ئي ڏينھن ۾ هن مرچ منڊي کي ايشيا جي وڏي ۾ وڏي مرچ منڊي جو اعزاز حاصل ٿيو.
مرچ منڊي جو سڀ کان گهڻو عرصو 18 سال صدر رهندڙ چوڌري محمد رفيق هو. مرچ منڊي جي اندر مسجد جي تعمير 1972ع ۾ ڪئي وئي، جنھن ۾ سڀ ڪاروباري ماڻھو شامل هئا، اُنھن گڏجي ڪري مسجد تعمير ڪرائي، مرچ منڊي ايسوسئيشن جو جنرل سيڪريٽري عبدالسميع ڀٽي آهي، مرچ منڊي جي لائٽ سيٺ جميل الرحمان جي ڪوششن سان 1979ع ۾ لڳي. مرچ منڊي جو فرش چوڌري محمد اشرف آرائين جيڪو ٽائون ڪميٽي جو چيئرمين (1979ع کان 1983ع) هو. تنھن ٺھرايو. مرچ منڊي ڪُنري جي دُڪانن جي آمدني ٽائون ڪميٽي کي ملندي آهي.
مِرچ منڊي گهمي ڦِري ٻاهر نِڪتاسين، هاڻي آياسين وري شھر ۾ اسان جا ميزبان ٻه هُئا تنھن ڪري کارايائون پياريون خوب، اقبال بوتلون پياري ته صالح وري فالودو کارائي، فالودو کائڻ کان پوءِ وري اقبال چئي هلو آئون وري اوهان کي آئسڪريم کارايان، ايئن اسان جي منع ڪرڻ جي باوجود به هر هنڌ هر چوڪ تي ڪنھن مشھور هوٽل تي ڪُجهه نه ڪجهه کائيندا پيئندا گهمندا رهياسين. هي سفر انتھائي يادگار ۽ خوبصورت رهيو، جو ميزبانن کي محسوس ڪيوسين ته ڏاڍا خوش هئا، ۽ اهڙو ڪو به تاثر نه جُڙيو نه نظر آيو ته هاڻي گهڻو گهميوسين، بس ڪئيسين نه، تنھن ڪري ئي گهمڻ ڦِرڻ ۾ ڏاڍو لُطف هو. ٻه ڏينھن هڪ رات رهڻ کانپوءِ به چوَن نه وڃو، اڃا ترسو سُڀاڻي وري ڪنھن ٻي پاسي هلون، پر اسان کي وري ڪم ڪار تي به اچڻو هو. ٻيو ته بقول بُخاري:
’راند ڇڏجي رتي، ميلو ڇڏجي مَـتو‘،
انھيءَ ۾ ئي مزو آهي، زندگيءَ جو، دوستي، جو بلڪِ هر رشتي جو ته، سڀ ڪُجهه رس ۾ ڇڏجي رنج ۾ نه، ۽ وري هر هر به اُنھن ڏانھن ئي وڃجي جيڪي هر هر اکيون راهن ۾ رکِي:
ايندي چوَن آءُ، ويندي چوَن ويھه،
ڇڏي سارو ڏيھه، اڱڻ اچجي اُن جي.
(شاهه)

واپسي
ساڳيو روڊ، ساڳيو سفر، ساڳيا مسافر، اي سي ڪوچ ۾ چڙهياسين، هاڻي اسانکي اُها تانگهه، تڙپ يا جلد پُھچڻ وارو جيڪو احساس هو، سو نه هو، هاڻي ته بس گهر ئي پُھچڻو هو، ڪھڙا ڪھڙا شھر ڪِراس ڪريون پيا، اِهو به ڪنڊيڪٽر کان نٿا پُڇون، جيئن وڃڻ وقت پُڇندا رهيا هُئاسين، بس آئون ته ڀِٽ جي بادشاهه لطيف سرڪار جي هِن فلسفيءَ کي سئو سيڪڙو صحي ۽ سچ سمجهان ٿو ته:
ڳوليان ڳوليان مَ لھان، شال مَ ملان هوت،
من اندر جا لوچ، متان مِلڻ سان ماٺي ٿئي.
(شاهه)
مونکي گُذريل سال آل پاڪستان ٽوئر جي ياد پئي اچي، بِلڪل ايئن ئي هو. هر نئي ماڳ ڏانھن وڃڻ وقت ڏاڍيون خوشيون، کِل، ڀوڳ، مذاق ۽ جڏهن اُن ماڳ تان واپس ورون ته سڀ ڪو پنھنجي مُنھن چُپ ڪريو ويٺو آهي، يا وري ڪو نِنڊ سان ٻکجي ٿي ويو. اِهو شايد فطري عمل آهي، جيڪا شئي ماڻھو جي حاصلات کان پري هوندي آهي، اُن کي حاصل ڪرڻ لاءِ وڏي جاکوڙ ۽ جُستجو ڪندو آهي، پر جڏهن اُها شئي حاصل ٿي ويندي آهي، ته اُن جي جُستجو بِلڪل ماٺي ٿي ويندي آهي.
برکھا دهرتی پر گرے نمی میرے اندر ہو،
مجھے آگیا ہے ساون موسم بہت راس۔

یہ گلیاں یہ راستے بہت مانوس سے ہیں’ فرح‘،
اس شہر سے آتی ہے اُنسیت کی باس۔
اسانجو هي سفر ته انتھائي يادگار ۽ خوبصورت رهيو، باقي انساني فطرت موجب واپسيءَ جي روڊن، رستن يا شھرن بابت نه پُڇڻ ۽ سُمھين رهڻ، ڪا نئين ڳالھه ناهي يا ڪو ڪمال ڪونھي.
کون رہتا ہے سدا ایک سے لمحات کے ساتھ۔
انسانی سوچ بد جاتی ہے حالات کے ساتھ۔
[فرح]

جيڪي سفر ۾ همسفر هيا
سرور اقبال ميمڻ: اصل ۾ ميمڻ ڪُنري جو رهندڙ آهي، هاڻي گهڻي عرصي کان هِتي ڪنري پاڪ ۾ رهي ٿو ۽ هِتي ”ميمڻ پريس ڪنري“ نالي سان پرنٽنگ پريس به اٿس. انتھائي بھترين انسان ۽ دوستي جي قابل آهي. دوستن لاءِ دِل درياءَ رکي ٿو.

محمد صالح ميمڻ: اصل ۾ ميمڻ ڪُنري جو رهندڙ آهي، هاڻي گهڻي عرصي کان هِتي ڪنري پاڪ ۾ رهي ٿو. اقبال جو ڀيڻويو آهي ۽ پرائمري ماستر آهي، هي دوست سنڌ سان عشق ڪندڙ سنڌ دوست آهي، سندس کي شين بابت سُٺي معلومات پُڻ آهي.

منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، ’گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي‘.

(13، 14 آگسٽ 2007ع)

مڪلي جي ماٺ ۾

روانگي
اها ماٺ مڪلي! چئي ڏي چئي ڏي،
اسان تو ۾ ڪيڏيون ڪھاڻيون لڪايون.
مٿيون سِٽون حليم باغي جي غزل جو بند آهي، جڏهن مڪلي جو نالو هئڊنگ ۾ لکيم ته هي سِٽون ذهن ۾ تري آيون. صبح سوير اُٿي تياري ڪرڻ لڳاسين، اقبال ڪُنري کان رات پُھتو هو. رات اسان ماتلي شھر اقبال کي گهمايو، پوءِ دير تائين ڪچھري ڪري سُتا هئاسين. اسانجي اڄ مڪلي جي ماٺار ڏانھن روانگي هُئي.
ادا منظور پنھنجي وائٽ مھراڻ ڪار جو پاڻي وغيره چيڪ ڪري، تياري مڪمل ڪئي، هاڻي اسانکي پھرين وڃڻو آهي، اسانجي چوٿين سفر جي ساٿي ڏانھن، ها، پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي، سائين جي گهر پھتاسين، سائين چيو ته ناشتو وغيره ڪري پوءِ ٿا نِڪرون، لائبرري کوليان ٿو، چيوسين لائبرري ڀلي کوليو، اقبال به ڏِسي، باقي ناشتو وغيره سڀ ٿي ويو آهي، بس اوهان تيار ٿي اچو. دُعاءِ سفر پڙهي چارئي روانا ٿياسين،

ڦُليلي پُـل
ڦُليلي پُل تي پھتاسين، اقبال چيو بريڪ ڪريو ته ڦليلي جو نظارو ڪري وٺون، ڦليلي جو نظارو ڪيوسين، پُل تان بيھي دور نظر تائين ماڻھو کي وڻندڙ منظر لڳن ٿا، پر ڪاش جي ايئن هُجي ته ڦليلي جا ٻئي پاسا اڏاوتن کي آجا هُجن، وڏا وڻ ۽ ڦليلي سائيڊ کان اهڙي آڏ هُجي جھڙي پُل جي پاسن کان ٺھيل هوندي آهي، پوءِ ڇا ته شھر جي خوبصورتي نظر اچي، ڪاش ڪو اهڙو وقت اچي. ڪا اهڙي حڪومت، ڪو اهڙو دؤر، ڪاش...
ڪڏهن وري گوني تنھنجي اوج ايندي،
ماحول هوندو وڻندڙ، هرسُو موج هوندي،
گسن تي هوندا گُل، آجيان لئه آتا،
مِٺا هوندا ماڻھو، سُٺي سوچ هوندي.

مور قبرستان
سائين عبدالجبار چيو ته هِتان پريان ويجهو ئي تاريخي مور قبرستان آهي، جنھن جي پُراڻي دؤر جي نشاني مسجد جون ديوارون به اڃا بيٺل آهن، ڏِسي اچون، اسان جي اِها عادت الائي سُٺي آهي الائي نه ته جيڏانھن سفر تي گهمڻ جي نيت ڪري نِڪرندا آهيون، ته پھرين بنيادي شيون ڏِسندا ويندا آهيون، سِڌو ٻڌي ٻوٿ وڃي منزل تي پھچون ايئن ناهيون ڪندا. مھراڻ کي پوئتي موڙي آياسين مور قبرستان تي، اقبال گاڏي مان لھندي چيو، مور تنھنجو قبرستان اچي ويو، ها ادا پر مزي جي ڳالھه آئون به اڄ اوهان سان گڏ ڏِسي رهيو آهيان، ڪجهه پَل ئي ترسياسين، فوٽوگرافي ڪري چارئي پاسن تان نظرون گهمائي، واپس ورياسين.

ڪڙيو گهنور
رستي ۾ اسان جي ڪچھري هلندي رهي، مختلف موضوعن تي. ڪھي پھتاسين ڪڙيو گهنور، شھر مان پُڇا ڪئيسين خليفي محمود فقير جي درگاهه ڏانھن ويندڙ واٽ جي، بس شھر کان جيئن ئي ٻاهر نِڪتاسين ته اڳيان ٿوري ئي پنڌ تي.

خليفو محمود فقير نظاماڻي
جيئن ئي شھر کان ٻاهر نِڪتاسين ته اڳيان نظر آئي درگاهه خليفو محمود فقير نظاماڻي، درگاهه ۾ اندر اچي، قبر تي چار قُل پڙهي، آس پاس جو جائزو ورتو، هِتي ڪُل ست مزارون آهن سڀني جي وچ ۾ مزار خليفي محمود فقير جي آهي. ڀر ۾ مسجد به اڏيل اٿس، درگاهه جي سموري فرش ۽ ديوارن تي ٽائل، ماربل استعمال ٿيل آهي.
ورچي ويھه مَ سسئي، ڳليءَ هڏَ مَ ڳول،
رُلي ڇُلي ڇپرين، وڃين ڪيم وڙول،
آهي ڪوهيارو تو ڪول، ڏس ته لهنئي ڏکڙا.
هي بيت خليفي محمود فقير تڏهن چيو هو، جڏهن مٿس روحاني ذڪر ۽ فڪر جو اثر، پوري طرح اثر ڪري چُڪو هو، خليفو محمود فقير نظاماڻي، رئيس گهنور خان نظاماڻي جو فرزند هو، جيڪو 1189هه ۾ هن ڌرتي تي آيو، ڪيئي دُنيا جا دؤر ڏٺائين، پر جڏهن لڪڙي جي مسجد ۽ مدرسو ڳوٺ يوسف خان چانگ ۾ مخدوم ميان غلام محمد جي دعوت تي پنھنجي ڀاءُ عمر خان ۽ جمال شاهه سان گڏجي پير سائين راشد سان ملاقات ڪئي، انھيءَ ملاقات جي اثر جي ڪري سڄي دوري ۾ پير راشد ساڻ رهيو، پھريائين نقشبندي ۽ پوءِ قادري طريقي ۾ داخل ٿيڻ جو سبب به اِها ملاقات بڻي. ايئن پوءِ پير سائين راشد جي روحاني قافلو ۾ هلندي حيدرآباد تائين پھتو، پوءِ سڀني پَٽن تان پيرا گهمائي آخر ۾ اچي پنھنجي اباڻي اجهي ۾ رهيا ۽ پنھنجو سڄو ڌيان پنھنجي فقيرن ڏانھن هيو، 1267هه 1851ع تي 78 ورهين جي عمر ۾ هن فاني جھان کي الوداع ڪري ڪري وڃي ابدي آرامي ٿيا. اسان پنھنجو رُخ رکيو کوراهه طرف، ساڳين ئي ڪچھري، تاريخ، تبصرا، ٽوٽڪا، چوڻيون، ايئن اسان وقت کي ويڙهي وري اڳين منزل تي.

مِليو سو کِلي اڄ ميان مير چانڊيو
کورواهه ۾ پھچندي ئي پنھنجي سنگتي ميان مير چانڊيو کي فون ڪيم جنھن ٻُڌايو ته ڳوٺ ويٺو آهيان، ميان مير چانڊيو سُٺو شاعر، پڙهيو لکيو ادبي ذوق رکندڙ دوست آهي، جنھن جو شاعري جو ڪتاب به ڪمپوز ٿي بٽر نڪري چُڪا آهن. ڳوٺ جو پتو ٻُڌايائين جيڪو، کورواهه کان گهڻو پري ڪونه هو تنھن ڪري انھيءَ جي اڱڻ تي به وڃڻو هو جو هِن جي والد هن فاني جھان مان وفات ڪئي آهي، اُن سان دُعا جا هٿ کڻڻا آهن. ڪجهه منٽن جي مسافري کان پوءِ پھتاسين ميان مير جي ڳوٺ. لاڪُڻ جي اڏيل اوطاق ۾ ٻه کٽون پيون هيون. ميان مير چانڊيو اسانجي انتظار ۾ اڳ ئي ويٺو هو. هيٺ تڏي تي قُل پڙهي، دُعا گهريسين، چانھه پي ڪچھري ڪري کانئس ڀاڪرين کِلي مِلي موڪلايوسين.
اسان هو جنھن کي سنڀارن ۾ سانڍيو،
مِليو سو کِلي اڄ ميان مير چانڊيو.

شاهجھان مغل سان به ملياسين
واپس شھر کورواهه پھتاسين شاهجھان مغل جو فون ملايم، شاهجھان مغل ۽ نياز ميمڻ هڪڙي اين جي اوز هلائن ٿا، شاهجھان مغل، ٻُڌايو ته شھر جي ڀر ۾ ئي سندس اوطاق آهي، ڏس پُڇي پھتاسين، اوطاق پڪي ٻن ڪمرن سان ڏاڍي سُٺي ٺھيل آهن، ۽ آس پاس جو ماحول به خوبصورت آهي، وڻ ٻوٽا پوکيل آهن، ٽنھين پاسن کان، اِن سان اوطاق جي سونھن ٻيڻي ٿي وئي آهي. شاهجھان سان ڪچھري ڪئيسين، چانھه بسڪيٽ کائڻ کانپوءِ موڪلائڻ مھل گڏ گروپ فوٽو به ڪڍيوسين. هاڻي اڳيان اسانجي منزل دڙو آهي.

رهي ٿو جِتي يار يوسف سنڌي
دڙو ضلعي ٺٽي جي تعلقي ميرپور بٺورو جو ڀلوڙ شھر آهي، جتي اسان جو يار يوسف سنڌي رهي ٿو.
وڃون پيا دڙي گڏجي سڀئي،
رهي ٿو جِتي يار يوسف سنڌي.
يوسف سنڌي، سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل به رهيو آهي، هن جا ڪيترائي ڪتاب ترجمو ٿيل، مُرتب ڪيل، سھيڙيل، ۽ لکيل آهن، سنڌي ادب کيتر ۾ يوسف سنڌي جو تمام وڏو نالو شماريو وڃي ٿو.
يوسف سنڌي جي والده ٽيون ڏينھن پھرين هن جھان مان لاڏاڻو ڪري وئي آهي، اُن جي فاتح خواني به ڪرڻي آهي، يوسف سنڌي جي تڏي تي پھتاسين، جيڪو ڪنھن بنگلي ۾ وِڇايل هو، يوسف سنڌيءَ ٻُڌايو ته منھنجي چاچي حاجي شمس الدين جو بنگلو آهي، جيڪو بُزرگ پُڻ اُتي موجود هو. اُتي اڳ به ڪافي سنگت ويٺي هُئِي جيڪي پُڻ شاعر اديب آهن. يوسف سنڌي سڀني سان تعارف ڪرايو، جِن ۾ نوشھروفيرو ضلع جو بزرگ شاعر حاجي عبدالله شاد جلباڻي، سنگت جو پريس ترجمان زاهد راڄپر ۽ ضلع نوشھروفيروز جورابطه سيڪريٽري مظھر خاصخيلي شامل هئا. ڪچھري ڪئيسين، ڪجهه دير کانپوءِ منجھند جي ماني به آئي سڀني گڏجي ماني کاڌي. يوسف کان موڪلايوسين، ٻاھر تائين گڏجي آيو، ڀرسان سندس چاچي عبدالغفور الستي جي آفيس هُئي، اُها ڏيکاريائين، پوءِ الستي آفيس اڳيان به گروپ فوٽو ڪڍيوسين ۽ موڪلايوسين. آياسين ميرپور بٺورو.

ميرپور بٺورو
بٺوري ۾ غلام حسين رنگريزي به رهي ٿو ته نوجوان فنڪار الھڏنو خاصخيلي به هتان جو ئي آهي، قومپرست اڳواڻ نواز خان زنئور پُڻ شھر بٺوري واسي آهي.
ڪامريڊن لاءِ ڪڏهن هو ويٽنام بٺورو،
شاعرن سڏيو هن کي هيرن هندورو،
ٿيو توسان ناتو، تڏهن اسان ڄاتو،
ڀلو آهي بِـلڪُـل، هي ميرپوربٺورو
هن شھر سان گذريل ٻن سالن کان ڄڻ ته سُٺي آشنائي ٿي وئي اٿم، هِتي مھر شاهه جي درگاهه به ٻُڌائي وڃي ٿي، جتي ساليانو ميلو پُڻ لڳي ٿو، سيد مھر شاهه جي درگاهه جو به اُن ئي ٻُڌايو هيو، مھر شاهه جي درگاهه تي به حاضري لڳائي موٽياسين.

ميمڻ اڪبر سڏيو سِڪ مان
سجاول شھر کي باءِ پاس ڪري، دولھه دريا خان پُل ڪِراس ڪري، ٺٽي شھر کي به ڇڏي اچي پھتاسين مڪلي جي ماٺاريل ماحول ۾. شام ويلا ۽ مڪلي جو ماحول، جيڪو به اُتي رهي ٿو، سو ڄاڻندو هوندو ته ڪيڏو وڻندڙ آهي. پھرين ملياسين علي اڪبر ميمڻ سان، سائين اڪبر جي والده به ڪجهه ڏينھن پھرين هن جھان مان لاڏاڻو ڪري وئي هُئي اُن سان به هٿ فاتح ڪئيسين ۽ ڪچھري به ٿي، عصر نماز پڙهي.
ٿڌيون هيرون، مِٺا ماڻھو، وڏي ماٺار مڪلي ۾.
هينئن جا هار هِت آهن، مِٺا منٺار مڪلي ۾.
ميمڻ اڪبر سڏيو سِڪ مان پُھتاسين اچي پَل ۾،
ڪيو هو جنھن اسان جو اڄ، يڪو انتظار مڪلي ۾.

پير غلام شاهه جيلاني سان ملاقات
سائين اڪبر اسان کي وٺي آيو، پير غلام شاهه جيلاني رح جي حويلي ۾ سائين جن مُريدن سان حسبِ معمول گفتگو ڪري رهيا هئا، اسان جي اچڻ سان سائين سُٺي نموني مِليو، حال احوال ڪيائين، خليفن مٺائي به آندي پي، هڪڙي خليفي کي چيائين مھمانن کي مِٺائي کارائي. مٺائي کاڌيسين، مُريدن کي ڪجهه دير لاءِ ڇڏي اسان سان حال احوال ڪيائين، پوءِ گڏجي فوٽو ڪڍرايائين، پاڻ سان گڏ ويجهو ويھاري ٻه ٽي فوٽو ڪڍرايائين، سائين جن فوٽو ڪڍرائين جو شوق رکن ٿا، سائين اعليٰ ذوق وارو پير محسوس ڪيوسين، سندس ٺھرايل پارڪ، مسجد ۽ هُجرو ڏِسي ئي اسان سندس ذوق کي داد ڏِنوسين، حُجرو ۽ مسجد سڄي ڇت ۽ ديوارُن سميت شيشي جي ٽُڪ واري ٺھيل آهي، جنھن جي وچ ۾ الله جا نالا ۽ آيتون ۽ سائين جن پاڻ جا شعر به اُن شيشي جي ٽُڪ سان لکيل آهن. پارڪ جي اسٽيج تي مڪمل ڪلمو لکيل آهي، پارڪ ۾ وڻ، ٻوٽا، گل ڇٻر، پکي ۽ پاڻي ڪڍڻ وارو نار به ٺھيل آهي، جيڪو بجلي ته هلي ٿو، پارڪ کي پاڻي ڏي ٿو. ڏاڍو خوبصورت ماحول لڳو پيو آهي. اسان جي سفر جا ٿڪ ئي لھي ويا، ڪجهه دير پارڪ ۾ پسار ڪئيسين، فوٽوگرافي به ڪئيسين، مغرب نماز باجماعت پڙهي پوءِ سائين اڪبر جي گهر طرف آياسين، رات واري مانيءَ جو بندوبست سائين اڪبر ڪيو هو، سائين سدائين مڪلي تي اچي ماني کائڻ جي دعوت ڏيندو هو، تنھن ڪري اڄ سائين اڪبر ماني خوب کارائي، گڏ پڪوڙا ۽ مِٺائي به شامل هُئي، ڪچھري ڪئيسين، بعد ۾ کائنس کِلي موڪلايوسين.

بِڪڪ تي پيتيوسين بوتلون
ٺـٽو شھر گهمڻ جو وقت ته نه هو، پر اقبال ڪُنري کان آيل هو جنھن جو شھر ڏٺل نه هو. بِڪڪ هوٽل تي کيس بوتلون پياريوسين، يا الله يا محمد جي نالن واري چونڪ تي آياسين، فوٽوگرافي ڪئي پر، رات هئڻ ڪري ڪا صاف رزلٽ نه آئي. رستو پڇوسين شاهجھان مسجد ڏانھن وڃڻ وارو.

شاهجھان مسجد
هڪ منٽ جي ڊرائيور تي سجاول روڊ تي موجود شاهجھان مسجد ۾ جيئن ئي داخل ٿياسين ته رات ٿي وڃڻ جي ڪري ڪو خاص مزو نه هو، پر اقبال ميمڻ کي مسجد ڏيکاريسين، فوٽوگرافي به ڪئيسين. هاڻي اسان هِتان کان وري سجاول روڊ ورتو، سجاول ۽ ٺٽو جي شھر وچ ۾ سمجهو ته اها دريا تي اڏيل دولھه دريا خان پُل ئي وڇوٽي آهي، ڪو خاص وقت نٿو لڳي.

وري ٻيھر مِلڻ لاءِ موڪلايون ٿا اياز!
شھر ۾ پھچڻ سان پھرين ڪار ۾ پيٽرول ڀرايو، اياز امر جو نمبر ڊائل ڪيم اِن نيت سان ته شھر ۾ هوندو ته ٻه منٽ ملاقات ڪري وٺبي جي ڳوٺ هوندو ته ٺھيو، اياز فون کنيو، پڇومانس شھر ۾ يا ڳوٺ چيائين اِتي شھر ۾ آهيان. چيم اسين به شھر ۾ آهيون، ٻُڌايائين ته مين بس اسٽاپ تي اچو اُتي ئي هوٽل تي ويٺو آهيان. اسين پُڇائي پھتاسين، وڏي حُب سان مليو، سائين عبدالجبار نظاماڻي ۽ اقبال ميمڻ جو تعارف ڪرايم ۽ اياز جو هنن سان، اياز نئين ٽھي جو نوجوان نمائده شاعر آهي، اياز سان منھنجي پھرين ملاقات زرعي يونيورسٽي ۾ ٿي هئي، اُها سرواڻ سنڌي جي معرفت ٿي، اياز تمام سٺو ۽ گهڻو لکي رهيو آهي. اياز اسانکي چانھه پياري، ڪچھري ڪري کائنس مُرڪي موڪلايوسين،
مِٺا ڏي مُرڪي موڪل، هلون ٿا اياز!
رکون دِل ۾ سانڍي، هي محبتون ٿا اياز!
اسين هاڻي وينداسين ماتلي ڏانھن موٽي،
وري ٻيھر مِلڻ لاءِ، موڪلايون ٿا اياز!

جيڪي سفر ۾ همسفر هيا
عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منهنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هن جا سهيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪتاب لکيو اٿس، جنهن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سهيڙيل، مرتب ڪيل اٿس.

سرور اقبال ميمڻ: اصل ۾ ميمڻ ڪُنري جو رهندڙ آهي، هاڻي گهڻي عرصي کان هِتي ڪنري پاڪ ۾ رهي ٿو ۽ هِتي ”ميمڻ پريس ڪنري“ نالي سان پرنٽنگ پريس به اٿس. انتھائي بھترين انسان ۽ دوستي جي قابل آهي. دوستن لاءِ دِل درياءَ رکي ٿو.

منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.

( 28 نومبر 2009ع)

حيدرآباد جي هوائن ۾

روانگي
اي حيدرآباد! تنھنجون هوائون، حُسن،
قسم سان گهڻا ٿا ڪاتيءَ ريءَ ڪُسن.
اڄ جمع جو ڏينھن ۽ تاريخ 28 سيپٽمبر 2012ع. صبح سويري وهنجي تيار ٿي، آيس لجپت روڊ، ٻُوڙ ڀاڄي ۽ ٻيو جيڪو گهر جو سامان هو، جمع جي ڏينھن وٺندو هئس، ورتم، گهر ڇڏيم، گهر ٻُڌايم ته منجھند جي ماني تي انتظار نه ڪجو، اڄ حيدرآباد جي سئر تي ٿو وڃان، جتي وقت ٿيو ڪجهه نه ڪجهه کائي وٺندس.، شام تائين موٽي ايندس. ربنواز لاشاري کي فون ڪيم. چيائين آئون ته تيار آهيان، تون اچ ٽاور مارڪيٽ اُتي هڪڙي دوست جي آفيس آهي، آئون به اُتي اچان پيو.
سُٺي ذوق ۽ شوق مان کِلندي ڪُڏندي اچي پُھتس ٽاوَر مارڪيٽ، اُتي ربنواز جي دوست جي آفيس ۾ پھرين پيتيسين چانھه، چانھه پي پروگرام ٺاهيوسين ته پھرين هلون پڪي قلعي پوءِ اُتان کان موٽي شاهي بازار، ٽاور مارڪيٽ ۽ پوءِ اڳتي ميرن جي مقبرن ڏانھن هلبو.
سَچي آهي نيت ۽ سُٺو ذوق آهي
ربنواز جي دوست پُڇيو، حيدرآباد گهمڻ جي خواهش ڪيئن ٿي؟ خواهش ته پُراڻي هُئي پر ڪجهه ڏينھن پھرين ربنواز لاشاري سان اِهو ذڪر ڪيم ته، يار منھنجي خواهش پُراڻي آهي، حيدرآباد جو سئر ڪرڻ جي، پر شروعات چاهيان ٿو ’پڪي قلعي‘ کان ڪريان، اِها ئي شروعات شھر جي به آهي، ته آئون به اِتان کان ئي شروعات ڪريان، پر هِڪڙو مسئلو آهي، ٻڌو اٿم پڪي قلعي تي هاڻي مڪمل پناهگيرن جو قبضو آهي، تنھن ڪري اندر ڪنھن ٻي نئين ماڻھو کي وڃڻ ئي ناهن ڏيندا، ۽ ايم ڪيو ايم جا ڪِرمنل ماڻھو به سڀ هِتي ئي رهن ٿا، تنھن ڪري، اِها شايد حيدرآباد جي سئر ڪرڻ واري خواهش منھنجي خواهش ئي رهي، پر هي منھنجو دوست ربنواز هميشه جيان ۽ هر ڳالھه تي چوندو ’اِها ڪھڙي ڳالھه آهي‘ هن ڀيري منھنجو اظھارِ خواهش ٻُڌي چيائين اِها ڪھڙي ڳالھه آهي، منھنجو هڪڙو دوست آهي، جيڪو ميونسپل جو ملازم آهي ۽ پڪي قلعي جو ئي رهندڙ آهي، انھيءَ کي چوندس پاڻ کي قلعو مڪمل گهمائيندو، اِها ڳالھه ٻُڌي مونکي بيحد خوشي ٿي، چيم يار پوءِ بس هِن ئي جمع کان شروعات ٿا ڪريون، ڇو ته جمعي جي ڏينھن مونکي به موڪل آهي ۽ توکي به موڪل آهي، تنھن ڪري هر جمع تي ڪنھن نه ڪنھن پاسي نِڪري هلنداسين، ايئن اسانجو پروگرام طئه ٿيو.
سچي آهي نيت ۽ سٺو ذوق آهي،
ٿيئي ٿو سو پورو، جيڪو شوق آهي،
سو اڄ منھنجي اِها پُراڻي خواهش ۽ پُراڻو ذوق ۽ شوق پورو ٿيڻ وڃي رهيو آهي، تنھن ڪري مونکي ڏاڍي خوشي ٿي رهي آهي. هونئن به چوَڻي آهي ته، ’کاڌي کان ڏِٺو چڱو آهي‘، سو آئون حيدرآباد ۾ رهان پيو، يا حيدرآباد جي تاريخ جا ڪِتاب مون وٽ آهن، اُهي پڙهي چوان ته مون سڄو حيدرآباد ڏِسي ڇڏيو، ايئن نه ٿيندو، ماڻھو پاڻ اُن اسپاٽ، اُن سائيٽ اُن جاءِ تي وڃي مشاهدو ڪري، ۽ اِهو به چوندا آهن ته مُشاهدو مطالعي کان وڌيڪ سگهارو هوندو آهي. اِها حقيقت پُڻ آهي، اوهان ڪتاب ۾ پڙهندا، ڪجهه وقت کان پوءِ وسري ويندو، پر جيڪو اکين ڏِسندا پوري زندگي ياد هوندو.

پڪو قلعو
جيئن ئي پڪي قلعي جي مين دروازي تي پُھتاسين ته اڳيان چاچو نظام هليو، جيڪو اسانکي قلعي بابت معلومات به ڏيندو. مين دروازو مٽياسين، جنھن جو هڪ پاسو ٽوڙيو ويو آهي، هڪ پاسو بيٺل آهي. هن قلعي سان به قبضي خورن وڏي ويڌن ڪئي آهي.
اندر قلعي ۾ داخل ٿيون ٿا، دروازي جي ويجھو ئي اُوڀر طرف تھه خانو آهي، جنھن جي دروازي جا ٻئي تاڪ سلامت آهن، ۽ دروازو بند پيل آهي، دروازي ۾ تيز چھنبن وارا سُنڀا ٺھيل آهن، ربنواز ٻُڌايو ته اڳي هاٿين تي لشڪر ايندا هئا، ۽ هاٿي طاقتور جانور هوندو آهي، دروازن کي زور سان ٽڪر هڻندا هئا ته دروازا ٽُٽي پوندا هئا، تنھن ڪري، هي هِن نموني دروازو اڏرايو آهي، انھي ڳالھه ۾ وزن آهي، تقريبن سڀني قلعن کي دروازا اهڙا ئي آهن. انھي تھه خاني مان ئي مٿي سيڙهي نِڪري ٿي، مٿي هڪ ڪمرو ٺھيل نظر اچي رهيو آهي. جيڪو پھريان ڪلھوڙن جي رهائش گاهه ۽ پوءِ ٽالپرن جي رهائش گاهه ٻُڌائي وڃي ٿي.
ڪتاب ٻُڌائن ٿا ته: هن قلعي کي ميان غلام شاهه ڪلھوڙي تعمير ڪرايو، ذي القعد 1182هه، 1769ع ۾، هي قلعو ٽوٽل 36 ايڪڙ ايراضي ته مشتمل آهي، گنجي ٽڪر تي ٺھيل آهي، قطر هڪ ميل ۽ اوچائي 80 فوٽ ٻُڌائي وڃي ٿي، قلعي جو ڊگهي ۾ ڊگهو حصو اوڀر کان اولهه 2430 فٽ آهي ۽ وڌ ۾ وڌ ويڪر اتر کان ڏکڻ 900 فٽ آهي. قلعي جي اتر واري ڀت 3100 فٽ ۽ ڏکڻ واري ڀت 3080 فٽ آهي. هن قلعي جي شڪل بيضوي آهي ۽ پنج ڪُنڊو اٿس.
اِهو ته آهي ڪتابن ۾ لکيل اصل حالت پر جڏهن هن وقت اوهان قلعو گهمي ڏِسندا ته روئڻ ايندو، قبضي گيرن قلعي جي شڪل ئي بگاڙي ڇڏي آهي، ديوارن تي به کُڏيون اڏي ويٺا آهن، مختلف هنڌن کان ديوارون ئي ٽوڙي ڇڏيون اٿن. اسين اڳتي هلون ٿا، اڳيان هڪڙو هال ٺھيل آهي، پر اصل حالت ۾ ناهي، يا ته بعد ۾ ٺاهيون ويو آهي، ٻاهر سائيڊ کان هڪڙو بورڊ لڳل آهي اُن تي پڙهيم ته ’ميوزم زيرِ تعمير‘ Museum Under Construction لکيل آهي. اُن کان اڳيان وڃون ٿا.
اُن جي سامھون هڪڙو باغيچو آهي، جنھن ۾ ڪجهه نمن جا وڻ، ڇٻر ۽ ڪونو جي وڻن جا ٺھيل گول گل آهن، هن باغيچي ۾ هڪڙو اهڙو ٿُڙ آهي، جنھن کي ڏِسي حيراني ضرور ٿئي ٿي، ۽ لڳي ٿو هي وڻ اُن وقت جو ئي آهي، ايترو قديم لڳي ٿو، جڏهن هن وقت مڪمل سلامت هُجي ها ته هِن جو وڏي پکيڙ ۾ ڇانوَ ڇٽ هُجي ها. اُن باغيچو جو وڏو حِصو جنھن ۾ ڪجهه ٻارڙن جي کيڏڻ کان لوهه جا ڀڳل جهولا، ترڪڻون وغيره پيل آهن، جيڪي هاڻي هن وقت جا آهن.
هڪ سنھي گهٽي مان گُذري اڳيان اچون ٿا ته: هڪڙو گرائونڊ آهي، جنھن کي ’قلعه گرائونڊ‘ چيو وڃي ٿو، هن وقت هِتي جا رهندڙ ڇوڪرا ڪرڪيٽ کيڏي رهيا آهن، ۽ ننڍڙا ٻارڙا الڳ هڪ پاسي راند کيڏي رهيا آهن، هن کي گرائونڊ تي ملڪ غدار، غدار سنڌ الطاف ٽيليفونڪ خطاب ڪندو آهي، ۽ سڀ مھاجر هن گرائونڊ ۾ گڏ ٿي بُت بڻيا ويٺا خطاب ٻُڌندا آهن. ظالم کي قدرت ڊگهو رسو ڏيندي آهي، پر جڏهن اُن جي پڪڙ ٿيندي آهي ته دُنيا دنگ رهجي ويندي آهي، هرڪو توبه توبه ڪندو آهي، بس انتظار آهي ته ڪڏهن ٿي هن ظالم جي پڪڙ ٿيئي. ’ٿيندي ضرور‘
چاچو نظام چوَي ٿو هاڻي اوهان کي چور دروازي ڏانھن وٺي ٿو هلان، مختلف ور وڪڙ سنھڙين گهٽين مان ٿيندا آياسين چور دروازي تي، هِتي لڳي ٿو ته قلعي ۾ آهيون، هِتي ديوار جنھن جي اوچائي 80 فٽ ٻُڌائي وڃي ٿي، لڳي ٿو واقعي ئي 80 فٽ ئي آهي ۽ ثابت آهي، اُنھي اوچي ديوار جي تر مان هڪڙو محراب نما دروازو ٺھيل آهي، هن وقت عام لوهه جو جالي وارو دروازو ٺھيل آهي، هي دروازو موجوده وقت جو لڳل آهي، جنھن کي چور دروازو چوَن ٿا. هاڻي اسين ٻاهر نِڪري آياسين.

اصحابي سڳوري جي قبر ’نوگزا پير‘
قلعي جي مين دروازي سامھون هِڪڙي ڊگهي قبر آهي، اُن لاءِ هِڪڙي روايت ٻُڌڻ ۾ اچي ٿي ته: نيرون راجا جي زماني ۾ عربستان کان هِڪ اصحابي سڳور آيو هو، ۽ سنڌ ۾ رهي پيو هو. هِن شخص متعلق چوَن ٿا ته ڏاڍو قداور هوندو هو. ايتري قدر ڊگهو هو، جو جڏهن نيرون جو قلعو (نيروڻ ڪوٽ) ڊاهي ۽ اُن جي جاءِ تي ٻيو ڪوٽ ٺاهيو ٿي ويو، تڏهن هي شخص بيٺي بيٺي سرون، تغاريون ۽ ٻيو سامان رازن کي جيڪي مٿي تختن ويھي اوساري ڪندا هئا، انھن کي پھچائيندو هو، هن شخص جي گُذاري وڃڻ کانپوءِ قلعي جي دروازي سامھون دفن ڪيو ويو هو. پوءِ ٻاهران آيل مھاجر اُهي هن کي ’نوگزا پير‘ ڪري ڪوٺيندا آهن. اسان هن اصحابي سڳوري يا نوگزا پير کان موڪلايوسين.
نوگزار پير جي سامھون پڪي قلعو جو مين دروازو ۽ هِنن ٻنھي جي وچ تي اولھه طرف لالي پٺاڻ جي چانھه جي هوٽل آهي اُن تي چارئي ڄڻا چانھه پيئون ٿا، پوءِ اڳتي شاهي بازار ڏانھن وڃون ٿا.

شاهي بازار
اڄ جمعي جو ڏينھن هئڻ ڪري بازار مڪمل بند هئي، هي جيڪا هن وقت شاهي بازار آهي، اِهو ڪنھن وقت ميان غلام شاهه ڪلھوڙي جو رستو هوندو هو، جيڪو قلعي کان شروع ٿي ڪافي فرلانگ سڌو ۽ ڊگهو اڳتي دنگ ڪري ٿو. انگريزن جي اچڻ کانپوءِ اُنھن ڪوشش ڪئي ته هن بازار کي ’آڪسفورڊ اسٽريٽ‘ جي نالي سان سڏجي، پر سنڌي ماڻھن انگريزن جي انھيءَ خواهش جي اُبتڙ هن کي ’شاهي بازار‘ کي سڏيو.
هِن وقت بازار ۾ مختلف گهٽين، چوراهن تي ٻار راند کيڏي رهيا آهن، ۽ اسين چار ڄڻا بازار جو وچ وٺي وڃي رهيا آهيون. جمعي کان علاوه ڇهه ڏينھن هي بازار کُليل رهندي آهي، هن ۾ ڪجهه دُڪانن کان اڳيان ٻنھي پاسن کان سونارن جا وڏا وڏا دُڪان شروع ٿيندا، اُنھن کي اڳتي، پنسارين جا به تمام وڏا دُڪان آهن.
چاچو نظام اسان کي ڪجهه گهٽين جا نالا به ٻُڌائيندو هلي ٿو، اوڀر طرف کان پھرين بَٺين جي گهٽي، اولھه طرف ٺاٺارن جي گهٽي، وري اوڀر طرف لونگ بازار، اهي ٿوري ٿوري پنڌ تي ترتيب وار گهٽيون آهن، جيڪي بازار مان نِڪرن ٿيون، سترن جي گهٽي، کھنباٽي لين اُن کان اڳيان فقير جي پِڙ وارو چوراهو اچي ٿو، هِتي هارن جا وڏا وڏا دُڪان آهن، پر گهوٽن جو گهربل سمورو سامان به هتان ملي وڃي ٿو. (انھن دُڪانن کان اڳتي فقير جو پڙ شروع ٿئي ٿو). اُن کي اڳتي هلون ٿا مُکي گهٽي، سرور جي قبي واري گهٽي. هاڻي وري ڇوٽڪي گهٽيءَ جو چوراهو اچي ٿو، هِن کي شھر جو سينٽر به چيو وڃي ٿو، چوٽڪي گهٽيءَ جي چوراهي کان اڳتي هلبو ته اوڀر واري پاسي سانول شاهه پڙ واري گهٽي، پُراڻا مڇي بازار، امير شاهه جو پڙ گهٽي، لعلواڻي گهٽي ۽ آخر ۾ سوچي بازار. پُراڻي زماني ۾ هِتي اچي بازار دنگ ڪندي هُئي، پر هاڻي اڳيان ٽاوَر مارڪيٽ شروع ٿئي ٿي.
ڀلا هي جيڪي چاڙهيون آهن، تلڪ چاڙهي، ڀائي خان چاڙهي وغيره ڪيتريون آهن، جيڪي اچي شاهي بازار ۾ مِلن ٿيون،؟
جيڪڏهن پاڻ پڪي قلعي کان ڳڻڻ شروع ڪنداسين ته: اولھه طرف کان، قدم گاهه واري چاڙهي، هومسٽيڊ هال چاڙهي، ڀائي خان چاڙهي، پکا پير چاڙهي، بلاول (زناني اسپتال) چاڙهي، بوچال شاهه چاڙهي، ڇوٽڪي چاڙهي، عيدگاهه چاڙهي، تلڪ چاڙهي. سڀئي شاهي بازار ۾ نِڪرن ٿيون، وري جي اوڀر طرف کان قلعي واري سائيڊ کان ڳڻڻ شروع ڪنداسين ته: ڏتل شاهه چاڙهي، هيمون چاڙهي، ٺوڙي واري چاڙهي، چٽيل چاڙهي، کائي روڊ واري چاڙهي، آخوند ڏاترني جي چاڙهي، ڊومڻ واهه واري چاڙهي، سخي پير جي چاڙهي، ڪاري موريءَ چاڙهي.
حيدرآباد کي رڳو هوائن ۽ حُسن جو شھر نه پر چاڙهين جو شھر به چئي سگهجي ٿو. ٻي هِڪڙي گلي شاهي بازار مان ئي نِڪري ٿي جنھن کي ’سرِيگهاٽ‘ چيو وڃي ٿو، هِتي جڏهن پھتاسين ته اسان کي ياد ئي نه رهي نه ئي ڪا دلچسپيءَ ئي هُئي، پر ڪنھن وقت ۾ سرَيگهاٽ جو وڏو اوج هو ۽ شھرت هُئي، هاڻي جي ڪا خبر ناهي، ته سرِيگهاٽ ساڳيو آهي، يا صرف نالو ئي بچيو آهي. سرِيگهاٽ جو حُسن ۽ اُن حُسن تي پروانن جو پرواز ڪرڻ ته مشھور هو ئي، پر هِتان کان چوَن ٿا جڏهن گُذربو هو ته خوشبوءَ پري کان ايندي هُئي، يعني هن گهٽي جو تعارف خوشبوءَ ڪرائيندي هُئي. (واهه)

مسجد حيات
هِتي هِڪڙي قديم مسجد آهي ’مسجد حيات‘ واهه سبحان الله، اندر آياسين، اِهو ڏِسي حيراني ٿي ته ايترو وقت گُذرڻ باوجود اڃا تائين، مسجد جي خوبصورتي ۾ ڪمي ڪانھي آئي، هي مسجد سن 1312هه ۾ خميسي حجام ٺھرائي هُئي. هن وقت 1434هه آهي، يعني 122 سال پھرين جي ٺھرايل مسجد آهي.
ٽاور مارڪيٽ (نولراءِ مارڪيٽ)
هاڻي اسين اچي ويا آهيون ٽاوَر مارڪيٽ. آهي ته يڪي ئي بازار پر ٽاور کانپوءِ وري ٽاوَر مارڪيٽ يا نولراءِ مارڪيٽ به سڏجي ٿي. هِتي هِڪڙو وڏو گيٽ ٺھيل آهي، اُن گيٽ مٿان خوبصورت ٽاوَر ٺھيل آهي، ۽ اُن ٽاوَر ۾ وري گهڙيال لڳل آهي، جيڪو ماڻھن کي وقت ٻُڌائيندو ۽ وقت جو احساس ڏياريندو رهندو هو. هن مارڪيٽ ۾ ڪرياني جا وڏا وڏا دُڪان آهن، (شادين) جي چَر جو سامان جي ڪير حيدرآباد مان وٺڻ ايندو آهي، ته هِتان ٽاوَر مارڪيٽ مان وٺندو آهي، سنڌ جي سڀني ننڍن وڏن شھرن ڏانھن جيڪي گڊز ڪمپنيون سامان کڻي وينديون آهن، اُهي به سڀ هِتي ٽاوَر مارڪيٽ جي حد ۾ اچي وڃن ٿيون. (آئون به پوري سنڌ ۾ مختلف شھرن ڏانھن ڪِتاب ٻلٽي ڪندو آهيان، ته اُهي هِتان کان ئي روانا ٿيندا آهن.) هِتي اسان چاچي نظام قريشي ۽ پرويس ڪمار کي اجازت ڏنيسين، آئون ۽ ربنواز ڪچھري ڪندا. اڳيان هلياسين، تلڪ چاڙهي ڏانھن.

ميان سرفراز ڪلھوڙو
شاهي بازار ختم ٿي، پھتاسين تلڪ چاڙهي. تلڪ چاڙهي تي ٿورو هيٺ لٿاسين اُترين هٿ تي، هِتي هڪڙو مقبرو پري کان ئي نظر ايندو. مقبري جي ويجهو آياسين، هي مقبرو ميان محمد سرفراز خان جو آهي، جيڪو ميان غلام شاهه جو پُٽ آهي. ميان سرفراز چوَن ٿا ته سٺو نعت گو شاعر هو. هِن کي اوائلي شاعرن ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو . هِن جي نالي پُٺيان هِڪڙي ڪالوني به آهي ’سرفراز ڪالوني، ۽ ’سرفراز چاڙهي‘ جي نالي سان چاڙهي به آهي. مھاجرن جي اچڻ کانپوءِ هِن جي مزار ۽ مقبري تي چراغان ڪري قوالي جو محفلون منعقد ڪرايو وينديون هيون.
سندس والد غلام شاهه ڪلھوڙي کانپوءِ جڏهن هِن حڪومت سنڀالي، حڪومت جو وارث ته ٿيو، پر هو ڪجهه پرمتـڙيو ثابت ٿيو، جو ٻين جي چوَڻ تي هِن ماڻھو مارائڻ شروع ڪيا، اُن ۾ هڪڙو غلام شاهه جي دؤر جو مير بھرام خان جيڪو هڪ جرنيل ۽ سپھه سالار طور مشھور هو، کي دربار ۾ گهرائي شھيد ڪرايو، اُن ويڙهه ۾ مير بھرام خان جو پُٽ مير صوبدار ۽ ميان غلام محمد پُڻ شھيد ٿيا، ۽ سندس درٻار جا به ڪافي ماڻھو شھيد ٿيا. هِن کي اچي خوف ورايو، پيرن اُگهاڙو درٻار جي پوئين دروازي مان ڀڄي ويو، پھرين هالا پوءِ ڪوٽڙي کان ٿي جڏهن قلعي ۾ پھتو ته سندس ئي محافظن طرفان قلعي اندر قيد ڪيو ويو. اِها خبر ميان عبدالنبي کي پئي ته هِن پنھنجي راهه هموار ڪرڻ لاءِ هِن کي قلعي اندر ئي شھيد ڪرائي ڇڏيو، هِن سان گڏ قيد ٻيا به ڪيترائي ڪلھوڙا جوان قتل ٿي ويا. هِتي قبرستان به آهي، جنھن کي شھيدن جو قبرستان چيو وڃي ٿو،

هيرا آباد
هلياسين هيرآباد ڏانھن. هي علائقو حيدرآباد جو تمام پُراڻو علائقو، وڏا ويڪرا رستا ۽ بلڪل نقشي تي سڌيون گهٽيون، گهٽيون به روڊن جيتريون، هِتي گهڻي آبادي واڻين جي هُئي، جيڪي ورهاڱي کان پوءِ هِتان کان لڏي، پنھنجا ماڙيون بنگلا ڇڏي انڊيا هليا ويا، جن ۾ ٻه نالا ته مشھور ۽ ياد آهن دادي ليلا ۽ پوپٽي هيراهنداڻي اُهي به هِن هيرآباد جو رهندڙ هيون.

ميرن جا مقبرا
جيل روڊ وٺي آياسين، سٽي گيٽ کان پھرين اولھه طرف هڪڙي گهٽي وڃي ٿي، اُها گهٽي وٺي اڳتي اچون ٿا بخاري محلو ۾ . هڪڙي بورڊ تي نظر پئي ٿي، ’ميرن ٽالپرن جا مقبرا‘ اندر لنگهي آياسين هي به وڏو قبرستان آهن، وڏا مقبرا اڏيل آهن. هِنن مقبرن ۾ سڀني کان وڏو مقبرو آهي، اُنھيءَ ۾ چوَن ٿا مير محمد خان آهي جنھن 1287هه ۾ وفات ڪئي.اُن کان علاوه ٻيا به ننڍا ننڍا مقبرا جڪي ڪاشي ۽ ڪاريگريءَ جو اعليٰ نموني آهن. جِن ۾ مير محمد نصير خان، مير صوبدار خان، مير ڪرم علي خان، مير شھداد خان ۽ مير الھه بخش خان جون قبرون ۽ مقبرا ٺھيل آهن. ڪجهه پريان سنگ سنگ مرمر جون قبرون ٺھيل آهن، هِنن ۾ چوَن ٿا معصوم ٻار ۽ عورتن مدفون آهن، ڪجهه پريان چار ديواري اندر به قبرون ۽ مقبرا نظر اچن ٿا، هڪڙو مقبرو اڇي سنگ مرمر ۽ سھڻي ڊزائن سان ٺھيل آهي، هِن ۾ مير عبدالله دفن ٿيل آهي. هتي فوٽوگرافي ڪري رهيا هئاسين ته هِڪڙو همراه آيو، چوَي پيو، هِتي فوٽوگرافي نه ڪريو ۽ هِتي اچڻ به منع آهي، سندس اِها ڳالھه اسان کي سمجهه ۾ نه آئي، بھرحال اسان ته سڀني مقبرن جي فوٽوگرافي ڪري چُڪا هئاسين. هاڻي هِتان کان نِڪري اڳيان صحافي ڪالوني ڏانھن روانا ٿياسين.

ميان غلام نبي ڪلھوڙو
هڪڙو ٻيو به بورڊ لڳل آهي جنھن تي انگريزي ۽ سنڌي ۾ لکيل آهي: مقبره ميان غلام نبي ڪلھوڙو 1189هه (76- 1775ع ) تا 1190هه (1776ع)، ميان غلام نبي جنھن سنڌ تي تقريبن هڪ سال حڪومت ڪئي، بعد ۾ کيس 1190هه (1776ع) ۾ قتل ڪيو ويو. ميان غلام نبي جو مقبرو سندس ننڍي ڀاءُ ميان عبدالنبي تعمير ڪرايو. اِهو مختصر بورڊ تي ئي لکيل آهي. گيٽ کان اندر اچون ٿا، هي مقبرو آهي، پُراڻي حالت ۾، جيئن ٻيا مقبره آهن، هتي به فوٽوگرافي ڪري، نڪتاسين ٻاهر، هاڻي اسانجي اڄ جي سفر جي آخري منزل آهي ميان غلام شاهه ڪلھوڙي جو مقبرو، تنھن ڪري هاڻي اسين اڳيان ڪلھوڙا ڪالوني طرف وڌڻ لڳاسين.

ميان غلام شاهه ڪلھوڙو ، ’مڇلي والا بابا‘
اسانجي اڄ جي سفر جي هيءَ آخري منزل آهي، ربنواز مونکي رستي ۾ هڪڙي ڳالھه ٻُڌائي جنھن تان ٿوري حيرانگي ٿي، ٻُڌايان ته خبر ٿئي غلام شاهه ڪلھوڙي کي ماڻھن هاڻي پير به ٺاهي ڇڏيو آهي. اِهو وري ڪيئن پڇومانس؟ اِهو ايئن ته نالو به رکيو اٿنس ’مڇلي والا بابا‘ هينئر آهي ته منجھند جو وقت پر ٿي سگهي ته هِن وقت به ڪي ماڻھو اُتي موجود هجن، فيمليون جيڪي مڇي کائيندي نظر ايندا. ماڻھو گهران مڇي رڌي هِتي اچي کائيندا آهن، پوءِ چوَن ٿا اسان جي مَن جي مُراد پوري ٿيئي ٿي...سد افسوس!، بس، ماڻھن جا عقيدا، ماڻھن جي مرضي.
اسين اندر دروازي کان داخل ٿياسين، هن جو درواز به ٻاهران ڪنھن ڪوٽ قلعي جي دروازي وانگر ور وڪڙ ڪري ٺاهيو ويو آهي. اسين جيئن ئي اندر داخل ٿياسين، واقعي ئي هِتي ڪجهه فيمليون اڳ ئي موجود هيون، ربنواز چيو هاڻي مون واري ڳالھه جي ويجهي کان وڃي تصديق ڪر. اسين پھريان سڌو مزار اندر آياسين، گهمي ڦِري مقبري کي به ڏٺوسين، مقبري جي ٻاهر ٿلھي (اڱڻ) جي ڪُنڊ تي تڏا وڇايو فيملين مڇي ڀت پي کاڌو، سڀ ڪنھن جي مرضي جنھن کي جيئن صحي لڳي، اِن معاملي ۾ ڪير ڪنھن کي ڪجهه نٿو چئي سگهي.
ميان غلام شاهه ڪلھوڙو جنھن سنڌ تي حڪومت ته ڪئي، پر هِن جي به عجيب ڪھاڻي آهي، ميان نور محمد هڪڙي گُلان نالي طوائف سان شادي ڪئي. چوَن ٿا ميان نور محمد، شاهه لطيف کان دُعا ڪرائي ته مونکي پُٽ جو اولاد ٿئي، شاهه لطيف جي دُعا سان پُٽ ٿيو، جنھن پوءِ سنڌ تي حڪومت ڪئي، اُها حڪومت سال کن هلي پوءِ بغاوت ٿي وئي، هي جيسلمر ڀڄي ويو، پوءِ ميان عطر خان سنڌ تي قبضو ڪيو، هي ظالم هو تنھن ڪري ماڻھن ٻيھر غلام شاهه کي گهرايو، پر هِن جو سنڌ جي هڪ حِصي تي قبضو هو، پوءِ جلد ئي مڪمل سنڌ تي پنھنجي حڪمراني شروع ڪيائين، جيڪا سورهن سال هلي. هن ٽين دؤر ۾ هِن تعميراتي ڪم به ڪرايا اُنھيءَ تعميراتي دؤر ۾ شاهه لطيف جو مقبرو به ٺھرايائين. هن مقبري اڳيان پارڪ به ۾ بھترين گُل ٻوٽا پوکيل اٿس، فوٽوگرافي لاءِ سُٺو ماحول آهي.

ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي
مقبري جي ساڄي پاسي اچون ٿا، ٻه جاڙيون قبرون نظر اچن ٿيون، ربنواز چيو خبر ٿئي اِهي جاڙيون قبرون ڪنھن جون آهن، چيم نه، چيائين: ڪامريڊ حيدر بخش ۽ سندس گهر واريءَ جون آهن، مون اڳيان کان ڦِري ڪُتبو پڙهيو، هڪڙي تي لکيل آهي: مزارِ مقدس باباءِ سنڌ، ڪامريڊ حيدر بخش خان جتوئي، ولد فقير الھداد خان جتوئي، ساڪن بکو ديرو، لاڙڪاڻه تاريخ ولادت اڳيان انگ ڊٺل هو، تاريخ وفات 21 مئي 1970ع.
ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، جڏهن ڪامريڊ نه هو، ضلعي لاڙڪاڻي جي تعلقي ڏوڪري جي ڳوٺ بکو ديرو ۾ 7 آڪٽوبر 1901ع ۾ جنم وٺندڙ تعليم قابليت لاءِ مختلف اسڪول مدرسن ۾ پڙهيو ۽ پوءِ آخر ۾ ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچيءَ مان بي اي سُٺي پوزيشن ۾ پاس ڪري. نوڪري ورتائين پھرين ڏوڪريءَ ۾ هيڊ منشي ٿيو، پوءِ ڪميشن جو امتحان پاس ڪري سڄي سنڌ مان پھريون نمبر کڻي مختيارڪار ٿيو. سنڌ جي مختلف شھرن، بدين، ڊگهڙي، جيمس آباد، گهوٽڪي ۽ ڏوڪري ۾ ڊيوٽي سرانجام ڏِنائين. اُن کانپوءِ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿيو، 1945ع ۾ ڊپٽي ڪليڪٽري جھڙي ڪُرسيءَ کي ڇڏي اچي هارين جي حق جو طرفدار ٿيو. اِهو ڪھڙو جذبو يا جنون هو، خبر ناهي. پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ هِي سنڌ صوبائي حقن ۽ سنڌ جي هارين حقن لاءِ وڙهندو رهيو. ون يونٽ مڙهيو ويو ته اُن جي به سخت مخالفت ڪيائين. هِن کي قومي شاعر به چيو وڃي ٿو، هِن جو هڪڙو شعري مجموعو ’جيئي سنڌ، جيئي سنڌ‘ نالي سان ڇپيل به آهي. هِن جيل به ڪاٽيا ته سنڌ جي ماڻھن به هِن سان محبت جو ثبوت ڏيندي، هِن تي لقب ڏِنائون ’باباءِ سنڌ‘- اِهو لقب ٻُڌي هِن کي ڏاڍي خوشي ٿي هُئي. ٻيو ڀيرو جڏهن وَن يونٽ ٽُٽڻ جو اعلان ٿيو هو ته اُن موقعي تي به وڏو خوش ٿيو هو. ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جا ڊگها نظم جيڪا مشھور ٿيا، جيئي سنڌ- جيئي سنڌ، بلوچستان زنده آباد، اي مِٺي جيجل! اي سونھاري سنڌ، سازشي پنجاب مُرداباد وغيره. ٻي قبر جو ڪُتبو پڙهيم: محترمه ممتاز بيگم اهليه باباءِ سنڌ حيدربخش خان جتوئي20 آڪٽوبر 1970ع.

غلام محمد گرامي
مزار جي کاٻي پاسي آياسين هِتي به ٽي قبرون لائن ۾ آهن، پھرين قبر جو ڪُتبو پڙهيم: سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جو خدمتگار مولانا غلام محمد گِرامي، جنم 30 ڊسمبر 1920ع، وفات 15 سيپٽمبر 1976ع، پاران سنڌي لئنگئيج اٿارٽي حيدرآباد، سنڌ.

فتح علي خان لاشاري عرف فتو فقير
مرحوم گرامي جي قبر کان ٿوري فاصلي تي هڪڙي وڏي قبر ٺھيل آهي، اُن ۾ بقول ربنواز جڏهن ميان غلام شاهه ڪلھوڙي کي جنگ ۾ شڪست آئي هُئي ته لاهور هليو ويو هو، پوءِ اُتان جڏهن موٽيو ته فتح علي خان لاشاري کي ساڻ وٺي، آيو جنھن کي پنھنجي فوج جو سپھه سالار مقرر ڪيائين، پوءِ جڏهن حيدرآباد ۾ سينٽرل جيل وجود ۾ آئي ته اُن جو پھريون باني جيلر به اُن فتح علي خان کي ڪيائين، ماڻھو هن کي هن جي عرف واري نالي فتو فقير سان سڏيندا هئا.
ميان غلام شاهه ڪلھوڙو جي مقبري اڳيان پارڪ ۾ ڪجهه دير تائين ويٺاسين، فوٽوگرافي ڪري پوءِ ربنواز ۽ آئون آياسين ڪلھوڙا ڪالوني، ربنواز جو گهر به ڪلھوڙا ڪالوني ۾ آهي، گهر ڏيکاريائين، پوءِ هڪڙي هوٽل تي ويٺاسين، ٿڌو پيتوسين، هڪٻئي کان موڪلايوسين، وري ٻيھر ڪنھن ٻي سائيڊ تي ملڻ لاءِ.

ڪچو قلعو
آياسين مڪي شاهه روڊ تي جيڪو اولھه اوڀر وڃي ٿو، هِن روڊ تي موجوده وقت ۾ نئين پُل کان اولھه طرف وڃبو ته ٻنھي پاسن ۽ پُل هيٺان پُراڻن جوتن جا دُڪان نظر ايندا. جي اولھه طرف پوڻين ستين واري پُل تان اچبو ته روڊ جي ٻنھي پاسن کان ٽائل ۽ ماربل جا دُڪان مِلندا. انھن ٻنھي جي وِچ واري فاصلي تي اُتر طرف کان هِڪڙي ٽڪري تي ڪچو قلعو اڏيل آهي، هِن قلعي اندر آياسين، روڊ کان ٿورو ئي اندر، هِڪڙو وڏو گيٽ ٺھيل آهي جنھن تي مٿي لِکيل آهي مقبرو ’سيد محمد مڪي شاهه‘، گيٽ اندر داخل ٿياسين، اڳيان وري مٿين طرف سنھڙيون سيڙهيون چڙهن ٿيون، سيڙهيون چڙهي مٿي آياسين ته جِتي مڪي شاهه مدفون آهي، ديوار کي ٽيڪ ڏئي ويٺل هِڪڙو چاچو جنھن جي هٿن ۾ وڏيون مُنڊيون پاتل هُيون پڪ سمجهيم اِهو ئي درگاهه جو خدمتگار ٿي سگهي ٿو.
’اسلام عليڪم‘! ’وعليڪم اسلام‘ چاچا درگاهه جو خدمتگار ڪير آهي؟ ’بابا آئون ئي آهيان‘، چاچي جواب ڏِنو، آئون سندس پاسي ۾ ويھي رهيس. چاچا اوهان جو نالو؟، ’بلوچ‘، ’بلوچ ته ٺيڪ پر اوهان جو نالو؟‘ ’بابا منھنجو نالو ئي بلوچ آهي، مونکي بلوچ بلوچ ڪري سڏيندا آهن‘.
ڀٽ شاهه جي رهندڙ هِن بلوچ خدمتگار ٻُڌايو ته سائين جو اصل نالو ’مل محمود مڪي شاهه آهي‘ هِن کي جيئي شاهه به چوندا آهن ته ’مڪي شاهه‘ به چوندا آهن، هِي اصل ۾ مڪي کان آيل اصحابي آهي، باقي اسانکي وٽ ٻيو هِن جو ڪو به شجرو ڪا به معلومات ناهي، ڪنھن وٽ به ناهي، جڏهن پُڇيم ته هي هِتي ڪڏهن کان قائم آهي؟ ’ديوار ۾ لڳل هِڪ تختي ڏانھن اِشارو ڪندي ٻُڌايائين ته: 1082هه تي عالمگير هُجتي جي لڳل آهي، عالمگير هُجتي بادشاهه جي لاءِ چون ٿا ته جنھن مزار تي ويندو هو، اُن مزار تي کيس ڪا ورندي نه مِلندي هُئي ته اُن مزار کي مسمار ڪرائي ڇڏيندو هو. (اهڙي معلومات مون صرف هِن بلوچ خان کان ٻُڌي آهي).
چاچو بلوچ خان اسان کي مزار کان اندرين طرف وٺي ويو، جِتي پريان ڪُنڊ ۾ ۽ ڪچي قلعي جي وڏي ڪچي اڏيل ديوار جي هيٺ به هِڪڙي مزار آهي، اُن طرف وياسين، بلوچ خان ٻُڌايو ته اِهو ’جلالي بابا‘ آهي، اُن تي اسانکي عورتن جو رڙيون ٻُڌڻ ۾ آيون، ويجهو آياسين ته عورتون مزار جي پڃري سان زور زور سان مٿو ٽڪرائي رڙيون ڪري رهيون آهن، بلوچ خان ٻُڌايو ته اِنھن کي حساب وغيره هوندو آهي ته اُهي هِن جلالي بابا تي اينديون آهن. مقبري جي ڀر ۾ مسجد به آهي، هتي قبرستان به آهي، جنھن ۾ چوَن ٿا ڪجهه ڪلھوڙا حاڪم مدفون آهن، ڪجهه ٽالپر ڪمانڊر به دفن ٿيل آهن.
پڪي قلعي جيان هِن قلعي کي به هاڻي رڳو تاريخ جي ڪتابن ۾ ئي پڙهي نقشو ذهن ۾ ٺاهي سگهجي ٿو، باقي حشر هِن قلعي جو به ساڳيون ئي ٿيو آهي، جھڙو پڪي قلعي جو، هِتي به پناهگيرن ئي ڀينگ ڪئي آهي، مونکي ته اُن وقت جي حڪمرانن تي ڏاڍي چِڙ ٿي اچي جن هِنن کي ڪنھن آس پاس نه رهايو، پر ههڙا تاريخي ورثه اُن اندر گهر جهوپڙا اڏي، قبضي ڪرڻ لاءِ ڇڏي ڏِنو، حيرت ٿي ٿئي، اُن وقت جا حڪمران صفا ڪي بدذوق ۽ سنڌ دشمن ٿا لڳن، جن سنڌ جي تاريخي ورثن جي هھڙي ڀيلاڙ ڪئي، نه ته پنجاب ۾ تاريخي قلعو آهي. اُتي به آيا هُئا پناهگير اُتي ته قبضو ڪرڻ نه ڏِنو ويو. سو ڳالھه پي ڪيم ته تاريخ جا ڪِتاب ئي لکن ٿا ته هِن قلعي کي ڏِکڻ طرف کان ٻه دروازا هئا. ۽ ڪچي قلعي کي ڪُل نئون (9) برج اڏيل هئا. ڪچي قلعي کان موڪلايوسين، هاڻي روانا ٿياسين ريلوي اسٽيشن طرف.

ريلوي اسٽيشن
پُل تان آياسين سِڌو پڪي قلعي جي پاڙ وٽ لالا اُسامه کي چيم هِڪڙي تصوير اِتي ڪڍ، هِتان کان ٿورڙي ئي پنڌ تي ڏکڻ طرف وياسين، هِتي به ٻنھي طرفن کان هوٽلون شروع ٿين ٿيون، ڪي وڏيون هوٽلون ڪي ننڍيون هوٽلون. هوٽلن جي گهڻائي جو سبب ريلوي اسٽيشن آهي، ڇو ته حيدرآباد جي هيءَ اسٽيشن سڄي سنڌ جي مصروف ريلوي اسٽيشن آهي، هِتان کان سڄي سنڌ ڏانھن ماڻھو ريلوي ذريعي سفر ڪري سگهي ٿو. مون به پھريون ڀيرو، شھدادپور مان واپسي تي ريل جو سفر ڪري هِتي هِن اسٽيشن تي لٿو هئس، ۽ ٻيو ڀيرو جڏهن ’آل پاڪستان ٽوئر‘ تي ويا هئاسين، اُن وقت پاڪستان ڪوچ ۾ هِتان کان لاهور تائين سفر ڪيو هو، وري پندرھن ڏينھن کانپوءِ واپسي به هِتي ٿي هُئي. اِهي ٽي سفر ڪيا اٿم.

قدم گاهه موليٰ علي
اسٽيشن کان ٿورڙي ئي پنڌ تي اُتر طرف هلنداسين، هِتي به ٻنھي طرفن کان ٿيلھن (بيگس) جا دُڪان جا نظر ايندا، جيڪي تقريبن پٺاڻن جا آهن، اُن کان اڳيان ٽائرن جا ۽ ڪٻاڙ جا دُڪان آهن. اوڀر طرف گيٽ ٺھيل آهي، گيٽ کان ئي ڏکڻ طرف هيٺ دُڪان مٿي رهائشي هاسٽل نما مسافر خانه ٺھيل آهن. اڳيان آياسين ته وچ تي وڏو گول ٺھيل آهي، اُن جي وچ تي عَلم لڳل آهي، اُتي قبرستان به آهي، مٿي سيڙهين تي چڙهي اندر آياسين، جِتي هِڪڙو پٿر شيشي جي وڏي فريم اندر بند پيل آهي، جنھن تي پيرن جا نشان بيٺل آهن. چوَن ٿا ته مولا علي جي قدمن جا آهن. (ولاعلم). هِن رکيل پٿر کان اُتر طرف تمام وڏو گُنبذ تياريءَ جي آخري مرحلي ۾ آهي، جيڪو ايران يا عراق ۾ ٺھيل مقبرن/ گُنبذن جھڙو آهي. ۽ ڏکڻ طرف به هاڻي نئين وڏي بلڊنگ تيار ٿي آهي. هاڻي اسين ٻاهر آياسين روڊ تي، اُتر طرف.

ريشم گلي
ريشم بازار ڏانھن، جھڙو اٿس نالو ريشم گلي، اهڙي ئي ريشم آهي، هِن ۾ ضرورت زندگي جي هر شئي مِلي وڃي ٿي، گهڻائي ڪپڙن ۽ جوتن جي دُڪانن جي آهي، ۽ دُڪانن اڳيان ريڙها به گھڻي تعداد ۾ بيٺا هوندا آهن، تقريبن هر دُڪان جي اڳيان، جيترا دُڪان اوترا ريڙها. رش ته هِن بازار ۾ ڪڏهن گهٽ ٿي ئي ناهي، پر عيدن جي موقعن تي ته سڄي بازار ۾ سي سي ٽي. وي ڪئمرائون هڻي ٻاهر اسٽال لڳائي اُتي هڪڙو پوليس آفيسر ۽ ٻيا عملدار ويھي مانيٽرنگ ڪندا آهن. تاريخ جي ڪتابن ۾ هِن جو پراڻو نالو ’خاطو بندي‘ گهٽي هو، خاطو بند اُنھن کي چوندا هئا، جيڪي شيشي (آئيني) کي فريم ۾ بند ڪندا آهن. اُن کان علاوه تصويرون ۽ ٻيون به ڪي اهڙيون شيون جنھن کي فريم ۾ بند ڪرايو وڃي. اڳي هِتي فريم سازي جا ئي دُڪان هوندا هئا. ريشم گلي جا جڏهن رنگ ڏِٺم ته مونکي غلام رسول ٽالپر جو مزاحيه شعر ياد اچي ويو، ’ريشم گلي، ريشم گلي‘ اِهو وڏو شعر آهي، جنھن ۾ ريشم گليءَ جا سڀ رنگ ٻُڌايا اٿس. ريشم گلي مان گُهمي ڦِري فوٽوگرافي ڪري ٻاهر نِڪري ساڳئي سُلطان چونڪ تي اچون ٿا.

حيدرچونڪ
سُلطان چونڪ کان اولھه طرف ٿوري پنڌ تي آياسين ته اڳيان هڪڙو چونڪ اچي ٿو، جنھن تي دُعا وارا ٺھيل هٿ لڳل آهن. هٿن ۾ تسبيح ڏِنل آهي، پر بدذوق ماڻھن هِنن هٿن تي به پرچا چنبڙائي ڇڏيا آهن. ۽ پارٽِين جا جهنڊا هڻي ڇڏيا آهن. هي حيدرآباد جو ڄڻ مرڪز آهي، يا حيدرچونڪ کي حيدرآباد جي دِل به چوندا آهن. هِتان کان جي ڏکڻ طرف وڃبو ته قاضي قيوم روڊ جيڪو نئين پُل، پوءِ اڳيان سبزي منڊي، بدين اسٽاپ، ميرپورخاص ۽ ڪراچي اسٽاپ وغيره. جي سِڌو اولھه طرف هلنداسين ته اڳيان اولڊ ڪئمپس، ايس. ايس. پي آفيس، ڪورٽ، گُل سينٽر، شھباز بلڊنگ، راڻي باغ ۽ پوءِ قاسم آباد وغيره. جي هلنداسين اُتر طرف ته رسالا روڊ. پھرين ئي منزل اولھه طرف چونڪ تي ئي ’حيدر منزل‘ آهي/ هُئي. ڪجهه اُن جي به ڪھاڻي جيتري معلوم آهي، اوهان پڙهندڙن کي ٻُڌائيندو هلان.

حيدر منزل
حيدر منزل کي به هاڻي اسان ڪِتابن ۾ ئي پڙهي سگهنداسين، ڇو ته ڪجهه سال پھرين سندس پُٽن هن تاريخي بلڊنگ کي تين وال ڪري وڪڻي ڇڏيو، ۽ پوءِ جڏهن سنڌ جي عوام طرفان تنقيد ٿي، ته هنن ٻيو ڪم ڪيو جو ڊٺل بلڊنگ اڳيان، هڪڙو تنبو جو گُل لڳائي اڳيان هڪڙو پٿر نصب ڪرائي، مرحوم رسول بخش پليجو کان اُن جي پيڙهه جو پٿر رکرائي چيائون ته حيدرمنزل جي نئي سِر تعمير ٿا ڪرايون. ( اُن تقريب ۾ آئون به شريڪ ٿيو هُئس، منھنجي ساحل پبلڪيشن به پاسي ۾ ئي رابعه اسڪوائر اندر آهي، آئون شروع کان وٺي ڄڻ سڀ ڪجهه اکين سان ڏِسندو اچان پيو.)، ڪجهه ڏينھن کان پوءِ اُهو بنياد جو هنيل پٿر پٽيو ويو، ڪم شروع ٿيو، بِلڪل نئين سِر سڄا دروازا شيشي جا، ۽ اندر ’باٽا هائوس‘ تعمير ٿي ويو، پاسي کان زونگ وارن جي آفيس. شايد وري ڪِٿان ڪنھن تنقيد ڪئي (شايد) ڏِسندي ڏِسندي اُنھن وڏن شيشن جي دروازن ٻاهران پُراڻي طرز جي سنھڙين سِرن سان پُراڻي ڊزائن ڪرائي وئي. جيئن پُراڻو لُڪ نظر اچي. پاسي ۾ زونگ کان پوءِ هِن وقت ’بليڪ برائون بيڪري‘ قائم آهي.

گول بلڊنگ
رسالا روڊ وٺي ڪجهه پنڌ اڳتي آياسين، گول بِلڊنگ آئي، هي بلڊنگ به تاريخي آهي، سڄي گول ٺھيل آهي، هيٺ گول دُڪان ۽ مٿي، آفيسون ۽ رهائش. هِن بلڊنگ اندر پھريون ڀيرو آئون تڏهن آيو هئس جڏهن آفتاب اخبار جو دفتر هِن بلڊنگ اندر هو. مون پنھنجو لکيل ڪالم ’ڪشمير جي مِٽي ۾ شھادت ماڻيندڙ – امين‘ ڏِنو هو. ٻي ڏينھن جي اخبار ۾ اِهو ڪالم شايع ٿيو هو. منھنجي ڳوٺ جو مون سان گڏ پڙهندڙ، امين ولد نور علي جوڻيجو آرميءَ ۾ ويو، جتان پوءِ، نواز شريف ۽ مشرف دؤر ۾ ڪارگل واقعي ۾ شھِيد ٿي ويو هو. اُن وقت هِن اخبار جي ايڊيٽوريل پيج تي شايد رياض عمراڻي ٽنڊي ڄام وارو ڪم ڪندو هو. هِن وقت هِيٺ چؤطرف فرنيچر وارن جا دُڪان قائم آهن.

شھيد هوش محمد شيدي چونڪ
گول بلڊنگ وٽان ئي اُتر طرف نظر ڪبي ته هڪ چونڪ نظر ايندو، ٻه ٽي قدم اڳيان آياسين، ٽي ڪُنڊن تي ٺھيل هي چونڪ، جنھن تي هڪڙو اڳيان وڏو گهوڙو تنھن تي شھيد هوش محمد شيدي سوار آهي، هڪ هٿ ۾ تلوار هڪ ۾ جهنڊو ٽي گهوڙي سوار پويان آهن. اُنھن سڀني جي پويان سنڌ جو وڏو نقشو لڳل آهي.
هوش محمد شيدي، ميرپورخاص پرڳڻي جي حڪمران مير شير محمد ٽالپر جي فوج جو سپھه سالار هو. انگريزن سان جنگ ڪندي 22 ريجمينٽ جي توب جي گولي سان شھيد ٿي ويو. چوَن ٿا ته مير شير محمد هِن کي جنگ هلندي صلاح ڏِني ته تون پاسو ڏئي ميدان ڇڏي وڃ، پنھنجي طاقت گڏ ڪري ٻيھر هِنن سان جنگ ڪجان، پر هِن ميدان ڇڏڻ مِھَـڻو سمجهيو ۽ پوءِ’مَرسون مَرسون سنڌ نه ڏيسون‘ جو نعرو هڻندي 1843ع ۾ شھادت جو جام نوش ڪيائين. هِن بھادر سپھه سالار جي قبر جي خبر ڪنھن کي ئي ناهي ته ڪِٿي آهي. ڪي پڪي قلعي ۾ ٿا چوَن ته، ڪي دُٻي واري جنگ واري جاءِ تي ٿا چوَن. تاريخ جي اِها به وڏي ستم ظريفي آهي. هي چونڪ، مخدوم رفيق الزمان جي ناظمي واري دؤر ۾ ٺھيو هو.

پريس ڪلب حيدرآباد
سامھون اولھه طرف پريس ڪلب آهي، هِن پريس ڪلب اندر هيٺ ’ڪنگ پن‘ دوست عمران ڀٽو جو ڪتاب گهر آهي، جيڪو عارضي ڪتاب ميلو ٻه ٽي ڏينھن لاءِ هو، پر هاڻي ڪيترائي سال ٿي ويا آهن، اڄ تائين قائم آهي. مٿي پريس ڪلب هال آهي، اُن ۾ ته اڻڳڻين پروگرامن ۾ شرڪت ڪئي اٿم. هڪڙي ڪتاب بدين جي صحافي الھبچايو جمالي جي ڪتاب ’ايل بي او ڊي هڪ مھا آفت‘ جي مھورت هئي، جنھن ۾ رسول بخش پليجو جي صدارت هُئي، جنھن ۾ مون به ڪتاب تي ڪجهه ڳالھايو هو. ٻيو عالمي ٻولين جو ڏينھن هو، جنھن ۾ پوري پاڪستان کان شاعرن اديبن جي شرڪت هُئي. اُن جي ڪمپئرنگ نسرين الطاف پي ڪئي. اِن ۾ مون پنھنجو غزل پھريون ڀيرو ترنم ۾ ٻُڌايو. باقي شرڪت ته ٿيندي رهندي آهي. پر اِنھن سڀني پروگرامن کان پھرين پھرين پريس ڪلب جي ڇت تي مصطفيٰ قريشي فلمي دُنيا جو بي تاج بادشاهه ۽ اُن جي ونيءَ روبينا قريشي جيڪا به پنھنجي دؤر جي سُريلي آواز واري سنگر هُئي. سان شام ملھائي وئي هُئي. جنھن ۾ به رسول بخش پليجو صدر محفل هو. خليل کوسو کي به پھريون ڀيرو مون هِن پروگرام ۾ ٻُڌو، جنھن ۾ اِهو مشھور نظم ’واهه وڏيرا تنھنجا ڪم‘ پڙهيو هئائين. هاڻي سامھون ئي صدر بازار طرف ٿا هلون.

ريڊيو پاڪستان حيدرآباد
پريس ڪلب جي پاسي ۾ ئي چند قدم اڳتي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد اسٽيشن آهي، هي اسٽيشن به پاڪستان جيتري پُراڻي آهي. پھريون ڀيرو، 1997ع ۾’ اِسرار شام‘ جي معرفت پندرھن روزه ’سنڌي ادبي سنگت‘ پروگرام نشر ٿيندو هو، نصير مرزا پيش ڪندو هو، اُن ۾ شاعر طور پنھنجي شاعري پڙهي هُيم، رڪارڊنگ به نصير مرزا پاڻ ڪئي هُئي. اُن کانپوءِ، يونس باري، ماڪن شاهه رضوي، ميرمُرڪ واڍو هِن اداري ۾ رهيا، سڀ دوست آهن، ۽ ريڊيو پاڪستان منھنجي پاسي ۾ آهي، اچڻ وڃڻ ٿيندو رهندو آهي. هڪ ڀيرو ريڊيو پاڪستان جي سالگره پروگرام ۾ به شرڪت ڪئي هئي، پروگرام ريڊيو پاڪستان جي پارڪ ۾ ٿيو هو.

حاجي شاهه بُخاري جي مزار، صدر
ٿورو ٻه ٽي قدم اڳيان مٿي، ٻه ٽي دُڪان ڇڏينداسين ته هِتي هڪڙي وڏي مسجد نظر ايندي، اندر هڪ بزرگ جو مقبرو به ٺھيل آهي، جنھن ۾ ’حاجي شاهه بُخاري جي مزار‘ آهي، هي بزرگ اُنھيءَ سادات خاندان مان آهي، جيڪي نيرون ڪوٽ واري دؤر ۾ هِتي اچي آباد ٿيا هئا.
هِن درگاهه جي خدمتگار فدا حسين اُنڙ جيڪو پنھنجي عمر هِن وقت 78 سال ٻُڌائي ٿو، چوَي ٿو ته اسان جا وڏا يو پي مان آيل هئا اُن وقت مغلن جو دؤر هو. هِن کان جڏهن پُڇيم ته اوهان هِن درگاهه تي ڪڏهن کان خدمتگار آهيو؟ ’ٻُڌايائين ته اسان کي هڪ سئو اسي سال ٿيا آهن، ناناڻن کان وٺي هِن درگاهه جا خدمتگار آهيون، جڏهن پُڇيم ته هي گهٽي جي وچم ۾ ڪيئن مزار قائم ٿي، ٻُڌايائين ته اُن وقت به انگريزن جي حڪومت هُئي ماڻھن اِها شڪايت ڪئي پوءِ وڏو انگريز ڪرنل آيو جنھن چيو ته هِن مزار کي هتان ڊاهيو، اسانجي ماڻھن انڪار ڪيو ته پاڻ مشين گهرائي ڊهرائڻ جي ڪوشش ڪيائين ته هِتان زمين مان اندران پاڻي وانگر رت نِڪرڻ لڳو، پوءِ انگريز پُڇيو هي ڇا آهي، ماڻھن ٻُڌايس ته هي بزرگ آهي الله جو ولي، پوءِ انگريز ڇڏي وٺي ڀڳو. اُن وقت چن ۽ ريتي سان ٺھيل مزار هُئي ۽ هيٺ ساڳوان جي ڪاٺين جا پيلر لڳل هئا. مسجد بانس جي ڪاٺين سان ٺاهي وئي هُئي.

صدر بازار
حيدرآباد جي هي مشھور بازار آهي، صدر بازار هِن بازار مان به زندگي جي ضروريات جون سڀ شيون مِلي وڃن ٿيون. هِتي هڪڙي بوهري ڪاٺياواڙي ڪميونٽي جا تمام گهڻا دُڪان آهن. هِتي سڀني بئنڪن جون شاخون به موجود آهن. هِتي به ڪجهه پُراڻي دؤر جون بِلڊنگون اڃا تائين موجود آهن.

ڊاڪٽر لائن
هاڻي اسين جِتي پھتا آهيون، هِن کي ڊاڪٽر لائن ۽ ڊاڪٽر گلي به چوندا آهن، پر ڪجهه ماڻھو ’ڪاسائي گلي‘ جي نالي سان به سڏيندا آهن. غلط اُهي به ناهن. جنھن جو واسطو پيو هوندو اُن کي خبر هوندي، مونکي بِلڪل خبر آهي. ٻنھي طرفن کان اَڻ ڳڻيا ميڊيڪل اسٽور، ليبارٽريون ۽ ڊاڪٽر هر قسم جي بيماري جي علاج لاءِ موجود آهن. بيماري ڇڏي نه ڇڏي ڊاڪٽرن جو اُن سان ڪو تعلق ناهي. بيماري معمولي هُجي، پر اوهان کي ٽيسٽون سڀ ڪرائڻيون پونديون. گهڻا ڊاڪٽر ته پرچي جي ڪُنڊ تي ليبارٽري جو نالو به لکي ڏيندا آهن. اگر اوهان ڀلجي ٻي ليبارٽري تان ٽيسٽ ڪرائي وڃي ڏِيکاري ته چوندا هِن ليبارٽري جي ٽيسٽ تي ڪو ڀروسو ناهي هوندو. اِهو به هڪڙو سوال آهي، جنھن کي سمجهه ۾ اچي. پر اسانجي ته دُعا آهي سڀني جي صحت ڪاڻ، ۽ اِها به دُعا ٿا گُهرون ته هِن گلي کان رب پاڪ سڀني کي پري رکي. هاڻي اسين اڳيان ٿا نِڪري هلون.

ضياءَ الدين پارڪ
ضياءَ الدين پارڪ ۾ گهڻو ڪري رات جي وقت گرمي جي موسم ۾ فيلميون اينديون آهن. اسين به ڪڏهن ڪڏهن هِن پارڪ ڏانھن نِڪري ايندا هئاسين، عابد ٿيٻو (وڪيل)، عبدالخالق لغاري (وڪيل)، اسان هڪ ئي روم ۾ رهندا هئاسين، ڪڏهن ڪڏهن اسان وٽ اسرار لوهار به اچي ترسندو هو، اُن کي به وٺي ايندا هئاسين. هي هڪڙو بھترين پارڪ آهي.

قاسم چونڪ ۽ قاسم پارڪ
آرمي جي حد ۾ هئڻ ڪري، ڏاڍو خوبصورت ٺھيل، گُل ۽ وڻ پوکيل، صاف سُٿرو اهڙو جو ماڻھو شام جو اچي ته رات ڪري پوءِ اُٿي، پر جيئن ته آرمي جو چونڪ هئڻ ڪري، ماڻھو هِتي شام جي وقت ويھن نٿا، باقي فوٽوگرافي لاءِ بھترين اسپاٽ آهي.
قاسم چونڪ کي جيئن ئي ڪِراس ڪري اُتر طرف ڄامشورو رود تي آياسين، اولھه طرف هڪڙو بھترين پارڪ ٺھيل آهي، هِن جو نالو ’قاسم پارڪ‘ آهي، گرمي جي موسم ۾ ڪڏهن ڪڏهن هِن پارڪ ڏانھن نِڪري ايندا هئاسين. صاف سُٿرو پٿر جون بئنچون به ٺھيل، ڇٻر کي به روزانو پاڻي سان ڌوتو وڃي ٿو، اهڙا پارڪ ماڻھو جي زندگين ۾ آڪسيجن جو ڪم ڪن ٿا.

قاسم آباد
جڏهن واڌو واهه تي پُھچون ٿا ته قاسم آباد جي حد ۾ داخل ٿيون ٿا، منھنجي عمر کان به ننڍي عمر رکندڙ هِي شھر، پھرين يونين، پوءِ ٽائون، ۽ هاڻي حيدرآباد جو تعلقو آهي، قاسم آباد ٿوري عرصي اندر تيزي سان ترقي ڪئي آهي. 1988ع وارن وڳوڙن کانپوءِ سنڌي هِتي اچي آباد ٿيا هئا. ۽ اُهو دؤر ماڻھو رُڳو ياد به ڪري ٿو ته بدن جا وار ڪانڊارجي وڃن ٿا، تنھن ڪري اُن دؤر جو ڪو به ذڪر نٿا ڪريون. هاڻي ته هِتي سڀئي قومون مھاجر، پٺاڻ، پنجابي سڀ آباد آهن. ۽ سڀئي پُرسڪون زندگي گُذاري رهيا آهن. حيدرآباد سڄي ۾ هن تعلقي تي اليڪشن دوران وڏي گهما گهمي هوندي آهي. ۽ مزي جي ڳالھه ته سڀئي اڳواڻ قومپرست به هِتي ٿا رهن. جنھن ۾ اهم ڊاڪٽر قادر مگسي، اياز لطيف پليجو باقي ٻيا به اڻڳڻيا آهن. پر اليڪشن ۾ سڀئي هڪٻئي جي سامھون فارم ڀرائيندا آهن. ۽ نتيجو اِهو نِڪرندو آهي، جو هر ڀيري سيٽ پ پ پ جو ميمبر کڻندو آهي.هوندو اُهو به سنڌي آهي، پر قومپرست پ پ پ سان ناهن ٺھندا. اِهو سلسلو اڃا اڳتي ڪيترو هلندو اِهو ايندڙ وقت ٻُڌائيندو.

راڻي باغ
حيدرآباد جي سڀني پارڪن مان موجوده وقت جو وڏو ۽ مشھور پارڪ ’راڻي باغ‘ آهي، هِن پارڪ کي ٻه مين گيٽ آهن، هڪڙو ڏکڻ طرف کان ’ٿڌي سڙڪ‘ وٽان ۽ ٻيو اُتر طرف ’سنڌ ميوزيم‘ روڊ وٽان، اسين سنڌ ميوزيم روڊ واري گيٽ کان اندر آياسين. مونسان گڏ اقبال، جھانزيب، رحيم، آفتاب، سڀ هئا، هونئن هِن پارڪ ۾ اچڻ وڃڻ ٿيندو رهندو آهي، اَڻ ڳڻيا ڀيرا هِن ’راڻي باغ‘ ۾ اچي گهمي ويو آهيان. هِتي اڳي ته جانور به تمام گهڻا هوندا هئا، اُنھن ۾ شينھن ۽ شينھڻ به موجود هوندا هئا، پر هاڻي اُهي به ناهن رهيا. هِتي اُتر طرف هڪڙي وڏي عيد گاهه پُڻ آهي. جِتي عيد نماز پڙهبي آهي. بھترين ننڍا پارڪ ٺھيل آهن. اُنھن ننڍن ننڍن پارڪن ۾ ڪيئي جوڙا به ڪچھرين ۾ مست مگن هوندا آهن، ڪيئي قول اقرار به هِتي ٿيندا آهن، پھريون ملاقاتون به هِتي ٿينديون آهن ته وِڇوڙا به هِتي ٿيندا آهن. هِن ئي راڻي باغ ۾ ٻه ٽي عورتن جا پُڻ قتل ٿي چُڪا آهن، جن جا خاص سبب سامھون ته نه اچي سگهيا، پر اسين ته راڻي باغ کان پُڇون ٿا.
هاڻي هِتي حيدرآباد شھر ۾ ٿا رهون، تنھن ڪري َهڪ نه ٻي جمعي تي ٻارڙن کي وٺي ايندو آهيان، هِتي ٻارڙن جي دلچسپي جي لاءِ رانديڪن کان وٺي ريل گاڏين تائين، ٻيڙين کان وٺي جهولن تائين سڀ رنگ رچيل هوندا آهن.

سنڌ ميوزيم
راڻي باغ مُڪمل گهمي هاڻي ساڳين گيٽ کان ٻاهر نِڪتاسين ڇو ته اسانکي اڳيان سنڌ ميوزيم وڃڻو آهي. سنڌ ميوزيم پُھتاسين پھرين ٽڪيٽ ورتيسين، پوءِ جيئن ئي گيٽ جي اندر داخل ٿيون ٿا. ساڄي هٿ تي ظفر ڪاظمي گئلري آهي. ظفر ڪاظمي هڪ بھترين آرٽسٽ هو، جنھن ئي هِن ميوزيم کي سنواري سُڌاري آباد ڪيو، اُن وقت ظفر ڪاظمي سنڌ ميوزيم جو ڊئريڪٽر پُڻ هو. هِن جو ساٿ جن ڏِنو هو، اُنھن ۾ حيدرآباد مان ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، بدين (لاڙ) مان محمد سومار شيخ ۽ ٿرپارڪر مان معمور يوسفاڻي صاحب جن به پنھنجي خاص دلچسپي سان هِن سنڌ ميوزيم کي سنوارڻ ۾ هٿ ونڊايو. اُن گئلري جي پاسي ۾ شھيد راڻي بينظير ڀٽو گئلري به آهي، جنھن ۾ ذوالفقار ڀٽو ۽ سندس خاندان جون يادگار تصويرون، شھيد راڻي محترمه بينظير ڀٽو جون يادگار تصويرون لڳل آهن. اڳيان هاڻي شروع ٿين ٿا شيشين اندر ٺھيل پر هڪ پَل لاءِ حقيقي لڳندڙ منظر، جنھن ۾ سنڌ جي ثقافت کان وٺي شاهه جي سورمين، لوڪ داستانن تائين ڏيکاريل منظر واهه جو وڻندڙ من لُڀائيندڙ آهن. اُن کان علاوه موهن جو دڙو، انسان جو مھذب بنجڻ ۽ پُراڻي دؤر جون شيون جنھن ۾ ٺِڪرن، پٿرن کانسواءِ سِڪا ۽ هٿيار به سجائي رکيل آهن. هُنر جا نمونا، اُنھن ۾ نصرپور جا کيس ۽ سوسيون، سنڌي ۽ بلوچي لباس گجن جا نمونا، هالا جي جنڊيءَ تي ٺھيل شيون ۽ ڪاشي جا نمونا. مطلب ته عجائب گهر ۾ جيڪو هئڻ گهرجي اُهو سڀ ڪجهه هِن ’سنڌ ميوزيم‘ ۾ موجود آهي.
ميوزيم سان لڳ اوڀر طرف ’ممتاز مرزا آڊيٽوريم هال‘ به موجود آهي، جنھن ۾ ڪا رات مشڪل سان خالي هُجي نه ته هر ڏينھن يا هر رات ڪو نه ڪو پروگرام ضرور هوندو آهي. منھنجي به هِن ميوزيم ۾ کوڙ پُروگرامن ۾ شرڪت ٿيندي رهي آهي. ڀٽائي آرٽ سرڪل طرفان هڪڙي ايوارڊ پروگرام ۾ مونکي به سنڌ جي قومي شاعر ’آڪاش انصاري‘هِٿان ’بھترين شاعر‘ جو ايوارڊ ڏياريو ويو ۽ ٻيو عبدالحئي پليجو جي ڪِتاب ’واقعاتِ عالم‘ جي مھورتي تقريب ۾ ڪِتاب تي ۽ عبدالحئي پليجو تي ڏهه منٽ کن ڳالھايو هو. اِهي پھريون يادگيريون آهن، هِن آڊيٽوريم هال جون.

سنڌي لئنگئيج اٿارٽي
سنڌ ميوزيم جي اولھه طرف سنڌ لئنگئيج اٿارٽي، (سنڌي ٻولي جو بااختيار ادارو) جي بلڊنگ موجود آهي. اُن طرف وڃڻ لاءِ ساڳين گيٽ مان ٻاهر مين روڊ تي اچي ٻه ٽي قدم اڳيان هلون ٿا، پوءِ وري هِن اداري جي مين گيٽ کان اندر اچون ٿا، هِتي ڪو به ٽڪيٽ وغير ناهي، پر گارڊ کاٻي هٿ کان وڻن هيٺ ويٺل نظر ايندو. اداري اندر اچڻ لاءِ ساڄي هٿ رسيپشن آهي، اُن رجسٽر تي پنھنجي رجسٽريشن ڪرائي پوءِ اڳيان ڪنھن به آفيس ۾ ڪنھن سان مِلي سگهجي ٿو. آئون مختلف وقتن تي يا ڪمن ڪارين سان ايندو ويندو آهيان. هڪ ڀيري شمشيرالحيدري جي ورسي جو ڪارڊ جيڪو تاج جويو کي ڏيڻون هو، مصطفي جمالي چيو ته تون پاڻ وڃي ڏئي اچجان، تاج جويو اُن وقت سيڪريٽري هو. سلام ورائي اندر آفيس ۾ ويس، صرف ويٺي ويٺي ٻه آڱريون هٿ جون وڌايائين، مونکي عجب لڳو بلڪِ حيرانگي ٿي، هيڏو وڏو نالو، مِلڻ جو ڍنگ ئي ناهي، بھرحال ويھڻ مون به مناسب نه سمجهيو، ڪارڊ ڏئي کيس هليو ويس، ٻيو ڪارڊ محمد ابراهيم جويو کي ڏيڻو هو. اُهو به هٿو هٿ، خير دوست جي چوڻ جو احترام ڪندي، آيس محمد ابراهيم جويو جو گهر پُڇائي، جيڪو صحافي ڪالوني ۾ آهي، ملازم دوازو کوليو، هِتي به مونکي حيراني ٿي، اُها اُن ڪري جو سائين جويو صاحب صفا ضعيف هو، پوءِ به اُٿي مِلڻ چاهيائين، مون کيس جُھڪي مِلندي چيو سائين اوهان تڪليف نه ڪريو، چيائين نه مھمان سان ويھي ڪڏهن ناهي مِلبو. سائين ابراهيم جويو کي ڪارڊ ڏِنومانس، ملازم کي سڏ ڪندي چيائين شربت پيار مھمان کي، ملازم شربت جو گلاس کڻي آيو. جڏهن موڪلايم ته اُٿي ڪمري جي دروازي تائين آيو. پڙهندڙ پيارا ٻئي ماڻھو نالي وارا سندن سڀاءُ جو فيصلو اوهان تي ٿو ڇڏيان، آئون ڪو رايو نه پيو ڏيان. هِن واقعي جي لِکڻ جي هِتي ِضرورت نه هُئي پر جڏهن هي ادارو گهمڻ ايندس ته ضرور ياد ايندو. رسيپشن کان ساڄي هٿ تي آفيسون آهن ته کاٻي هٿ تي ’ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ هال‘ موجود آهي، جنھن ۾ به انيڪ پروگرام اٽينڊ ڪيا اٿم. اُنھن مان ڪي ياد رکڻ جھڙا آهن، جيئن سنڌي ادبي سنگت جو هڪڙو پروگرام هو لائف ٽائم اچيوَمينٽ ايوارڊ تقريب هئي، (يوسف سنڌي جي سيڪريٽري جنرل واري دؤر ۾) جيڪو ايوارڊ الطاف شيخ ۽ امر جليل کي ڏِنو ويو هو، ۽ ٻيا به ڪجهه ٻوليءَ جي خدمت ڪرڻ عيوض رکيا ويا هئا، جنھن ۾ ٻوليءَ جي ڏيھاڙي 21 فيبروري کان 28 فيبروري تائين هفتي اندر هڪ لک ڪارڊ سڄي سنڌ جي شاخن هٿان صدر آصف زرداري ڏانھن پوسٽ ڪرايا ويا هئا ته ’سنڌي ٻولي کي قومي ٻولي جو درجو ڏِنو وڃي‘. ڪارڊ مُھم ۾ مون به پنھنجو حِصو مِلايو هو، تنھن ڪري مونکي به ’ٻولي جي خدمت‘ عيوض ’سنگت نشان‘ طور سنڌ جي ٺھيل نقشي وارو ايوارڊ ڏِنو ويو هو. جيڪو ’ثقافت کاتي جي صوبائي وزير سسئي پليجو‘ هٿان ڏياريو ويو هو. ٻي يادگيري اِها ته هن ئي هال ۾ ’تبديلي پسند نيٽ ورڪ‘ جي ’سفيرن جو اجلاس‘ هو جنھن ۾ آئون به تبديلي پسند سفير هُئس، پر جڏهن اجلاس هليو ۽ دوستن واري واري ته ڳالھائڻ شروع ڪيو ته سڀني سواءِ علي قاضي جي ساراهه کان علاوه ڪجهه به نٿي ڳالھايو، ڪا ڪارائتي ڳالھه، ڪا راءِ، ڪا نئين تجويز ڪجهه به نه هو، اٺن ڏهن دوستن جي ڳالھائڻ بعد آئون نيٺ هلندڙ اجلاس مان اُٿي هليو آيس. هاڻي اسين رسيپشن واري گيٽ کان ٻاهر نِڪرنداسين ته، اولھه طرف وڏو ڪتاب گهر نظر ايندو. آياسين ڪتابن وٺڻ يا ڏِسڻ، هي ’مرزا قليچ ڪتاب گهر‘ جي نالي سان هِن ئي اداري جو ڪِتاب گهر آهي.


جيڪي سفر ۾ همسفر هيا:
ربنواز لاشاري: اسسٽنٽ پبليڪيشن آفيسر آف سنڌ يونيورسٽي، هي انتھائي گهڻ پڙهيل نوجوان آهي، هي سڀ کان پھرين ڪمپيوٽر آپريٽر ٿيو، جنھن مختلف هنڌن تي ڪم ڪيو، پوءِ گل ڪونڌر جي ڪونڌر اڪيڊمي ۾ به آپريٽر طور ڪم ڪيو، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ وٽ به ڪم ڪيائين، لئنگئيج اٿارٽي ۾ بطور ڪميپوٽر آپريٽر ڪم ڪيائين،ڪمپيوٽر ڪمپوزنگ ۾ به مھارت رکندڙ آهي، اُتي ئي لئنگيئج اٿارٽي ۾ ڪم ڪرڻ دوران سنڌ يونيورسٽي ۾ پوسٽون انائونس ٿيون، ڪميشن جو امتحان ڏِنائين پاس ٿي ويو، هن وقت سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اسسٽنٽ پبليڪيشن آفيسر طور ڪم ڪري رهيو آهي.
نظام الدين قريشي: ٽائلس لڳائڻ جو بھترين ڪاريگر آهي، پڪي قلعي جي گهرن ۾ تقريبن هن جو ئي گهڻو ڪم ڪيل آهي، تنھن ڪري هن کي پڪي قلعي جا ماڻھو سڃاڻين، سندس رهائش گائوشالا ۾ آهي.
پرويس ڪمار: ميونسپل ۾ سينٽري سپروائيزر طور ڪم ڪري ٿو. هن کي به ميونسپل ۾ هئڻ ڪري پڪي قلعي ۾ سُڃاڻين ٿا،.
مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪون بُليا‘

( 28 سيپٽمبر 2012ع)

(ٻي ڀيري سفر ۾)
سرور اقبال ميمڻ: اصل ۾ ميمڻ ڪُنري جو رهندڙ آهي هاڻي گهڻي عرصي کان هِتي ڪنري پاڪ ۾ رهي ٿو ۽ هِتي ”ميمڻ پريس ڪنري“ نالي سان پرنٽنگ پريس به اٿس. انتھائي بھترين انسان ۽ دوستي جي قابل آهي. دوستن لاءِ دِل درياءَ رکي ٿو.
محمد رحيم جوڻيجو: ڳوٺ ميون ملوڪ سان تعلق اٿس، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي مئنيجر طور ڪم ڪري ٿو.
جھانزيب علي جوڻيجو: پيرولاشاري سان تعلق رکي ٿو، هن وقت ساحل پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو، منھنجو ڀائٽو آهي.
آفتاب ميمڻ: ڪُنري سان تعلق اٿس، محمد صالح جو وڏو پُٽ آهي، حيدرآباد ۾ ساحل پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ڪمپوزر طور ڪم ڪري ٿو.

(ٽين ڀيري)
لالا اُسامه: هِن وقت الرزاق پرنٽرز تي ڪم ڪري رهيو آهي، اصل لطيف آباد جو رهواسي آهي.

ڪارونجهر جي ڪور تي

روانگي
هل ڪارونجهر مور1 ڏِسون هَل!
ٽھوڪن ٿا جِت مور2 ڏِسون هَل!
اڄ سترھين آگسٽ ويھه سئو تيرھن تي آئون سويري اُٿي تياري ڪرڻ لڳس، تيستائين ’پرين‘ منھنجي لاءِ ناشتو تيار ڪري ورتو، جھانزيب کي به چيم اُهو به تيار ٿيو. ميون ملوڪ کان ياسين پھتو پيرو تي. پيرو تان آئون ۽ جھانزيب ٽيئي آياسين تلھار، حيدرآباد کان مزمل صديقي، مزمل قريشي، رحيم جوڻيجو ٽيئي آيا ماتلي، ۽ ماتلي مان ادا منظور، سجاد حسن، ديدار حسين ميمڻ، عبدالرزاق (سجاد جو پُٽ) ۽ تاج محمد. ڪالھه پروگرام ايئن ئي طئي ٿيو هو، ته حيدرآباد وارا دوست ماتلي پھچندا، پوءِ حيدرآباد ۽ ماتلي وارا گڏجي تلھار ايندا ۽ ميون ملوڪ ۽ پيرو وارا دوست به تلھار پھچندا پوءِ گڏجي سڀ اڳتي روانا ٿينداسين.

تلھار
تلھار شھر ۾ هوٽل تي ويٺاسين، بوتلون گهرائي پيتيوسين، انتظار ۾ آهيون، جيستائين سنگت پھچي. ڪڍيم فون کيسي مان، مِلايم نمبر سنگت جو، چيائون بس ٿورو انتظار، پھچڻ وارا آهيون، اوهين ڀلي روڊ تي نِڪري اچو، هوٽل واري کي بل ڏِنم. ٻاهر نِڪري روڊ تي بيٺاسين، تيستائين ڳاڙهي ڪلر واري ڪيري اچي اسان وٽ بريڪ ڪيو، ڪيري ۾ نظر جو ڪئيسين، ماشاءَالله، ’ڪم گهڻو آهي، ماڻھو کپن‘. اَٺ اڳ ئي ويٺا آهن، ٽي اسين ٿياسين ڪُل يارھن يار... بس الله توهار.

چانري
تلھار شھر کي ڇڏيندي اڳيان ڪجهه پنڌ تي ’چانري اسٽاپ‘ اچي ٿو، چانري تي روڊ جي اُترين پاسي هڪڙي هوٽل آهي، اُن تي چانھه سُٺي ٿي ملي، پروفيسر ضرار رُستماڻي جي پُٽ جي شادي جي دعوت تان واپسي ۾ زوهيب خان ڏاهري، ايڊوڪيٽ آصف جمال سومرو، ۽ مون چانھه پيتي هُئي، سياري جي رات هُئي، وات مان دونھان پي نِڪتا، زوهيب خان ڏاهريءَ مذاق ڪندي گاڏيءَ جي چاٻي لڪائي ڇڏي، پوءِ آصف جمال جي پريشاني به ڏِسڻ جھڙي هئي، گاڏي زوهيب ڏاهري جي هئي، هلائي آصف جمال پي. چانري جو نالو ٻُڌڻ سان يادگيري ذهن جي دري ٽِپي آهي.

جمالي ڦـڙدو
ڪيري هلائيندڙ حاجي ديدار ميمڻ هو، ۽ اِهو ڪم اُن تي رکيل هو ته بابا هِتان تلھار کان جيئن نِڪتا آهيون، آخري منزل تائين وچ تي ايندڙ ننڍا وڏا شھر اسٽاپ اسان کي ٻُڌائيندو هلجان. حاجي ديدار ڊرائيور ماڻھو آهي، هن کي روڊ رستا، شارٽ ڪٽون، ننڍا وڏا اسٽاپ ياد هوندا آهن.
جمالي ڦُـڙدو کان اڳيان اُترينءَ هٿ تي لنڪ روڊ نڪري ٿو، جيڪو مختلف ڳوٺن ڏانھن وڃي ٿو، پر هڪڙو ڳوٺ منھنجي يارن صحافي عثمان راهوڪڙو ۽ الھبچايو راهوڪڙو جو ’متو راهوڪڙو‘ نالي به آهي، جنھن ۾ آئون هڪ ڀيرو پنھنجا پير گهمائي آيو آهيان.

ٽنڊوباگو
پلڪ جهپڪ ۾ پُـھچي وياسين باگي جي ٽنڊي، ڪيري ۾ سي اين جي ۽ پيٽرول فُـل ڪرائڻو هو، اسان تيستائين پيٽرول پمپ جي ڪُنڊ تي قائم ننڍڙي مسجد، ’حاجاڻي نعمت مسجد‘، جنھن جي اڳيان ننڍڙو پارڪ آهي، اُتي بيٺاسين، ڦوٽوگرافي ڪئي، مزمل صديقي پُڇي ٽنڊو باگو، ڇو ٿيو؟ کيس مذاقن چيومانس سنڌ راڻي جي عشق ۾ باگو بادشاهه مان ڦِري ٽنڊو ٿي ويو. في الحال ان تي گُذارو ڪر، تفصيل وڃِ تاريخ کان پُڇجان. هن پمپ جي پاسي ۾ شريف زئور ۽ واحد زئور جي پريس آهي، جھاتي پاتيسين ته شريف ۽ واحد ٻئي ويٺا هئا، اُنھن سان ملياسين. ٽنڊي باگي جي مور ماڻھو پروفيسر سائين ضرار رُستماڻي جي ياد ته آئي، پر کيس مولوي احمد ملاح جو هي شعر ڀيٽا ڪندي سندس اسڪول اڳيان گُذري وياسين.
صَبا چئج سانگين کي ساري سَنيھا،
ته چت ۾ چتا کان پيم چاڪ چيھا،
کنوَڻ کيل ڪاهڙ، خطا ۽ خَتن ۾،
وٺو خير کينئن سان، خبر اي خطن ۾،
ويڙهيچا وطن ۾، وَڪوڙين وِيھا.

جهڏي ڀر مان لنگهيو هان
سڌو پھتاسين جهڏو گودام، پرين پياري ايوب کوسو جو شھر، هن کان پھرين 2006ع ۾ هن شھر جي وچان گُذر ٿيو هو، تڏهن به ياد بس ايوب ئي آيو هو. ۽ پوءِ ياد آئي هُئي ايوب کوسو سان پھرين ملاقات. باءِ پاس تان ئي کيس پرپُٺ سلام ڪندي باءِ پاس ڪري وڃي نِڪتاسين نئون ڪوٽ.
ايوب تنھنجي شھر جهڏي، ڀر مان لنگهيو هان،
تنھنجي شاعري جي ڄڻ، سحر مان لنگهيو هان.

نئون ڪوٽ تو وٽ وري ٿيو اچڻ آ
نئون ڪوٽ قلعي تي اڄ ٻيھر اچڻ ٿيو آهي، هِن کان پھرين 14 آگسٽ 2006ع تي، ماتلي جي ماسترن سان گڏ پوري وين ڀري ڪارونجهر تائين ويا هئاسين، اڄ ٻيھر آيو آهيان. ’مارئي جي ديس ملير ۾‘ تفصيل آهي.
نئون ڪوٽ تو وَٽ، وري ٿيو اچڻ آ،
هر هر اچڻ ڄڻ، توکي سمجهڻ آ.
ايئن نئون ڪوٽ کي سلام ڪري وڏي دروازي کان اندر آياسين، پھرين سيڙيون چڙهي مٿي پھتاسين، ڪوٽ تي هميشه مٿي چڙهڻ جو مزو آهي، ڪوٽ جي اندر ته قيدي هئڻ جو احساس طاري هوندو آهي، جڏهن مٿي اوچائي تي اچبو آهي ۽ چئني طرف نظرون تيز ڊوڙنديون آهن، ته رنگيءَ جا رنگ ۽ منظر ڏِسي، بي اختيار زبان مان سبحان الله جا لفظ نِڪرندا آهن. اسان جي محسوسات بِلڪل ايئن هوندي آهي ۽ باقي ڪجهه دوستن مستي ۾ مست مختلف پوز ٺاهي فوٽوگرافي به ڪري هِتي اچڻ جو پورو پورو لطف به ورتو. مونکي 2006ع ۽ 2013ع جي ايڏي عرصي ۾ هِتي ڪا به تبديلي نظر نه آئي. اڳيان ڪِٿي هُجي شايد. اڃان 48 ڪلوميٽر اڳيان سفر ڪري مِٺي جي مِٽي تي پھچون ته پتو پوي. هاڻي وري به ڀِٽن جو سفر ۽ اسان جون مَنَ.

مٺي جي مِٽيءَ تي پھتا پير جڏهن
هاڻي جڏهن رستي ۾ ڀٽن ۽ ساوَ ڪ جو سلسلو هليو آهي ته سڀني جي چھرن تي ڄڻ سُرهائي ۽ تازگي محسوس ٿي رهي آهي، ڪيري جا شيشا کولي مِٺي کان ايندڙ ٿڌڙيون هوائون محسوس ڪرڻ لڳاسين، ڪجهه وقت لاءِ لاهين چاڙهين تان ڪيري پنھنجا ڦيٿا ڦيرائيندي اچي اسان کي پھچايو مِٺي شھر ۾. شھر پھچڻ کان پھرين بريڪ ڪري، فوٽوگرافي ڪئي.
مِٺي جي مِٽي تي پھتا پير جڏهن لڳو ايئن آ.
مُڪي ڄڻ مِٺي هِن هوائن هٿان مِٺي ۾ مِٺيءَ.
مِٺي جي روڊن تي پھتاسين ته ٿورو فرق ضرور محسوس ٿيو، 06 ۽ 13 ۾، اڳي روڊ ڀڳل ٽُٽل هئا، هاڻي بھتر آهن، ايندڙ وقت ۾ شايد اڃا به وڌيڪ بھتري اچي، هن ڀيري جڏهن سميجا پاڙي کان گاڏي موڙي گڊي ڀِٽ ڏانھن روانا ٿياسين ته اسانکي ڪو به ناڪي وارو نظر نه آيو، هِتي اسان جڏهن 2006ع ۾ آيا هئاسين ته لڪڙو ڏِنل هو، ۽ 20 روپيا وٺي پوءِ اڳتي وڃڻ ڏِنو هو، اها به تبديلي محسوس ٿي.

گِـڊي تون گُڊ آن، گُڊ ئي رهجان
پري کان ئي محسوس ٿي رهيو آهي، جڏهن نظر ٽاوَر تي پئي، مون سنگت کي چيو لڳي ٿو، هينئر گڊيءَ کي Good ڪيو ويو آهي، گول ڦيري دار روڊ تان ڪيري کي ڦيرائي اچي ٽاوَر ڀر ۾ بريڪ ڪيوسين، واهه هينئر ته واقعي ئي رنگ لڳا پيا آهن، اڳ ته واري پي اُڏامي، هينئر رنگ پيا اُڏامن، سُٺو ڏاڏڍو سُٺو، هِتي ڀرپور لڳو تبديليءَ جو تصور، اسان هِتي خوب گهميوسين، لُطف اندوز ٿياسين، ٽاوَر مٿي ته فل وقت بند هو، ڀر ۾ ۽ سامھون بيھي فوٽوگرافي ڪئيسين، مِٺي جي شھر کي ويجهي کان ويجهو ذوم ذريعي آڻي موبائلن ۽ ڪئميرا جي اک ۾ قيد ڪيوسين.
هن نئين ٺھيل ٽاوَر ٽي طبقن ۾ خوبصورت ڊزائن ٿيل آهي، وچين طبقي تي سفيد رنگ جي ٽائل تي ڪاري رنگ سان، امر جگديش ڪمار مَلاڻي، يادگار ٽاوَر لکيل آهي، هِن ٽاوَر جي سامھون فاصلي تي پٿر جون بئنچون به لڳل آهن، جِتي ماڻھو ويھي ٿڪ ڀڃي ۽ ٽاوَر جو به نظارو ڪري يا فوٽوگرافي ڪري، جيئن فوٽو ۾ مڪمل نظر اچي، ٽاوَر کان اولھه طرف هيٺ خوبصورت پارڪ ٺاهيو ويو آهي، جنھن ۾ ڊائنوسار، گهوڙي ۽ مور جا وڏي سائز ۾ بُت ٺھيل آهن، جيڪي پارڪ جي سونھن کي چار چنڊ محسوس ٿي رهيا آهن، اسين پارڪ ۾ وياسين اندر فوٽوگرافي ڪئيسين، تيستائين شايد چوڪيدار هو ڪاوڙيو ڀڳو آيو، پارڪ ۾ اجازت ناهي وڃڻ جي، اوهان بنا اجازت ويا آهيو، چيوسين باقي پارڪ ٺاهيو ڇا جي لاءِ آهي، پري کان پَسڻ لاءِ يا اُٺ چارڻ لاءِ، همراه تپي ويو، چئي وڃي ٿو پوليس واري کي وٺي اچان، چيوسين ڪو به فائدو ناهي، اسان پنھنجو ڪم پورو ڪري ورتو، مطلب فوٽوگرافي مڪمل ڪري ورتي سڀني دوستن، هاڻي جي ٻاهر به آياسين ته فرق نه پوَندو. سُٺي نموني گهمي ڦِري واپس ورياسين.
گِڊي تون گُڊ آن گُڊ ئي رهجان،
اچون پو وري جي، ايئن ئي مِلجان.
مِٺي شھر ۾ واپس اچي هوٽل تلاشيون ٿا، جِيئن چانھه جي چُسڪي پيئون ۽ سفر جو ٿَڪ هلڪو ڪريون، منجھند جي ماني ته ڏونجهه جوڻيجا ۾ آهي، ڏِسون ڪھڙي ٽائم تي ٿا پھچون، اڃا ته اڳيان اسلام ڪوٽ ايندو.

اسلام ڪوٽ
ٻائتاليھه ڪلوميٽر ٻِيا ويڙهي، اچي پھتاسين اسلام ڪوٽ، اسلام ڪوٽ جو ڪوٽ ته رهيو ناهي، ٻيو ڪجھه ڏِسڻ يا گهمڻ جي ڪا اهڙي شئي آهي ڪونه. احوال 2006ع واري سفر ’مارئي جي ديس ملير ۾‘ ڏئي چُڪو آهيان، تنھن ڪري اسلام ڪوٽ کي ڇڏي اڳتي ٿا هلون.

ڏونجهه جوڻيجا
ادا منظور جو دوست آهي، حافظ محمد جوڻيجو، جيڪو ايئن ئي ڳوٺ اچڻ جي دعوت ڏيندو آهي، هن ڀيري ادا منظور ٻُڌايو هُيس ته اسين ڪارونجهر گهمڻ لاءِ وينداسين، چيائين منجهند جي ماني مون وَٽ کائجو ضرور، هاڻي اسان جو پنڌ ’ڏونجهه جوڻيجا‘ ڏانھن آهي، تقريبن اسلام ڪوٽ کان 25 ڪلوميٽر جي پنڌ تي ڳوٺ ڏونجهه جوڻيجا آهي، جيئن ئي پھتاسين ته ميزبان اسان جو آڌرڀاءُ ڪرڻ لاءِ اچي پھتا اسانجي گاڏي وٽ، گاڏيءَ مان لٿاسين، سڀني سان مِلياسين، دوست حافظ محمد جوڻيجو، جنھن سندس والد جو تعارف به ڪرايو، هي آهي منھنجو والد صاحب حاجي قبول جوڻيجو. اُن سائين حاجي قبول جوڻيجو چيو، تعارف ۽ ڪچھريون سڀ بعد ۾ ٿا ڪريون، مھمانن کي جلدي ڪرا (لوٽا) پاڻي جا ڀري ڏيو ته هٿ منھُن ڌوئين، جيئن ماني لڳايون، ڪافي دير ڪري آيا آهن، منجھند جي ماني کي شام اچي ٿي آهي. اِن صلاح تي سڀني مُسڪرايو، جلدي جلدي هٿ مُنھن ڌوتاسين تيستائين ميزبانن ماني لڳائي ورتي، ٻوڙ ۾ ٻه ٽي ائٽم هئا، مانيون ۽ اڇا چانوَر گڏ لسي به هُئي، واهه جو مزو آيو. ماني کائي ورتي ته هلي ڪچھري ۽ حال احوال، پوءِ اسان کي مائٽ حافظ محمد چيو، چانھه جيستائين اچي، سامھون هوءَ لائبريري آهي، اچو ته اوهان کي ديدار ڪرايان، آياسين هڪڙي ڪمري اندر، جِتي سندس ذاتي لائبريري ’محمدي لائبريري‘ آهي، ڪا وڏي لائبريري يا ڪتابن جي گهڻائي ته ناهي، پر ٻھراڙي جي ڳوٺ ۾ پوءِ به بھترين لائبريري لڳي ٿي. آياسين واپس اوطاق تي جِتي کٽن تي ٽُڪ جون رليون وڇيل ۽ ڀرت ڀريل ويھاڻا رکيل آهن. سڀني چانھه پيتي، پوءِ کانئن موڪلايوسين ۽ سندن محبتون مڃيوسين.

ڀـالـوا جي ڀـَر
ٿڌي مٽي ٿر جي، ولھيءَ وسائجاهه،
پويون ٿئي پساهه، ته به نجا مڙهه ملير ڏي!
اسين هاڻي ڀالوا ڏانھن مُڙي رهيا آهيون، جِتي ’مارئي جو کوهه‘ چيو وڃي ٿو، بس سالن صدين کان جيئن نسلن جا نسلن ٻُڌندا ڏِسندا اچن، ايئن اسين به آيا آهيون، سُڀاڻي اسانجو نسل به ايئن ئي ڏِسڻ ايندو، ڪڏهن ڪڏهن تاريخ پڙهڻ کانپوءِ ماڻھو جو مَن عجب کائيندو آهي، ته آخر سڀ تاريخ ايئن ئي آهي، ٻُڌل سُڌل ڳالھيون، وري پنھنجي ئي ذهن ۾ ٿا خيال ڦِرن ته آخر ڪجي به ڇا، اسانکي به ته انھيءَ ئي لکيل تاريخ کي پڙهڻو آهي، پنھنجي تاريخ ته نٿا لکي سگهون يا صديون پھرين پوئتي وڃي اسين ته ڪي نتيجا نٿا ڪڍي سگهون.
ڀالوا جو نالو ذهن تي ايندي ئي مارئي جو ملير، عمر ڄام جو انياءُ اهڙي تاريخ ذهن تي تري اچي ٿي. مارئي حقيقت آهي، ڏند ڪٿا آهي، علامت، استعارو آهي، ڇا آهي، گهٽ ۾ گهٽ مونکي ته سمجهه ۾ نه پيو اچي جو تاريخ لکندڙ سڀ ڪو پنھنجو پنھنجو رايو ڏيو ويٺو آهي.

ننگر پارڪر جي نگري ڏانھن
اسانجي آخري منزل ننگرپارڪر آهي، سج ته هِتي ئي لھي چُڪو آهي، اڃا اڳتي ڀالوا کان 24 ڪلوميٽر ننگرپارڪر ٻُڌائن ٿا، يعني اڌڪلاڪ جو سفر اڃا به اڳيان آهي. پھچندي پھچندي رات پنھنجا پَر پکيڙي رهي هُئي. اسانکي هاڻي هِتي رهائش جو مسئلو پھرين حل ڪرڻو آهي، پوءِ وقت بچيو ته شھر گهمبو، هِتي محدود ريسٽ هائوس آهن، جيڪي بُڪ ٿيل آهن، ڪٿي هڪ ڪمرو به نه پيو مِلي.
ادا منظور وڏي ڀاءُ محمد عثمان سان رابطو ڪيو، جنھن چيو آئون ڏِسان ٿو لال بخش کوسو حوالدار ڪسٽم منھنجو دوست آهي، سندس ڳوٺ ڪارونجهر جي ڀر ۾ آهي، جي گهر آهي ته چوانس ٿو، هو اوهانکي وٺي ويندو، ڪجھه دير کان پوءِ ڀاءُ وڏي نمبر موڪليو ۽ نالو ٻُڌايو، چيائين ته لال بخش کوسي سان رابطو ڪريو، ڪِٿي بيٺا آهيو، اوهانکي وٺي ويندو.
ادا منظور لال بخش کوسو سان رابطو ڪيو، اُن کي ڏس پتو ٻُڌايو جنھن جاءِ تي اسين بيٺا آهيون، اڌ ڪلاڪ انتظار ڪرڻ بعد لال بخش موٽرسائيڪل تي اچي پھتو، تعارف ڪرائيندي چيائين ته هاڻي اچو منھنجي پويان پويان، پاڻ ٻي همراهه سان گڏ موٽرسائيڪل تي، اسين سندس پويان پويان، ڪجهه پنڌ اڳتي ڪيوسين، سندس ڳوٺ اچي ويو، هڪڙي وڏي ڪمري واري پڪي اوطاق هُئي، اُن اڳيان اچي گاڏي پارڪ ڪئيسين. اوطاق جي کُليل اڱڻ تي کٽون لڳائي ڏِنيون ويون، اسان سڀني کُليل هوا تي کُليل اڱڻ تي سُمھڻ پسند ڪيو، آگسٽ جو مھينو آهي، گرمي لڳي پئي آهي، ٻيو ته چارئي پاسان ديويون ئي ديويون آهن. سفر جي ٿڪاوَٽ به هُئي ڪجهه ڪارونجهر ۾ ڪرائي جو ڪو ڪوارٽر نه ملڻ تي ٿورو ماحول ۾ اُداسي به آئي هُئي، اُهو سبب هو جو ڪچھري ڪرڻ بنا ئي سڀ ڪو پنھنجو بسترو لڳائي سمھندو ويو.
مٿان چنڊ به جوڀن ۾ هُو، ڪارونجھر جي ڪور (ڪناري) تي کُليل آسمان هيٺان سُتا آهيون، گهٽ ۾ گهٽ مونکي ته ايترو آسانيءَ سان ننڊ ڪانه ايندي، پوءِ چنڊ سان چاڳ (ڳالھيون) ڪندو رهيس.
اڙي او چنڊ! وڃين چئو پرين کي،
ناهي چين دل کي، ۽ ناهي نيڻن ننڊ،
هاءِ هر ڪا مند، ٿي تاءُ ڀاسي تو بنا.
ڳالھيون ڪندي ڪندي خبر ناهي ڪھڙي ويل ننڊ جي ديوي آئي وارن ۾ آڱريون ڪنگي ڪري سُمھاري هلي وئي.
صبح اُٿياسين سڀني دوستن تڙ ڪيو، ناشتو آيو، ناشتو ڪيوسين، چانھه پيتي، هاڻي سوچيوسين پي هلڻ جي ڪجي، جھانزيب ڊرائيور کان پڇڻ بنا ڪيري اسٽارٽ ڪئي، پاڻي، آئل چيڪ ڪرڻ کانسواءِ، آئل شايد نه هئس، گاڏي خراب ٿي پئي، پوءِ اُها الڳ پريشاني اسان کي ڪارونجهر جي چوٽيءَ به سَر ڪرڻي هُئي، تنھن ڪري سويري اُٿياسين. جيئن تيئن ڪري پُھتاسين ڪارونجهر جي ڪور تي، اُڃايل ڪنھن مور وانگي.
چارئي پاسا واهه جي ساوَڪ، سبحان الله سبحان الله.
ساڳيون ڪارونجهر ساڳي هاڪ، سبحان الله سبحان الله.

ڪارونجهر جي ڪور تي
ڪارونجهر جبل جي خوبصورتي برسات کانپوءِ بلڪل ڏِسڻ وٽان آهي، اسان سان گڏ حيدرآباد کان آيل ٻئي مزمل ڏاڍو لطف اندوز ٿين پيا، جو اُنھن پنھنجي زندگي ۾ هيڏا وڏا پھاڙ شايد پھريون ڀيرو ڏِٺا آهن، پاڪستان جي اُترين علائقن ۾ ته هِن کان به وڏا پھاڙ آهن، ۽ ڪاڇي جي گورک هِل جا پھاڙ به هِن کان وڏا آهن، پر هي اڃا ٻاهر ڪيڏانھن نِڪتا ئي ناهن، هي ته اسان وٽ ڪم ٿا ڪن، تنھن ڪري ڄڻ اسانجا ننڍا ڀاءُ آهن، اعتماد ۽ ڀروسي تي مائٽن به هِنن کي موڪل ڏِني، تنھن ڪري هِنن ٻنھي جو ايئن پري، سو به ٿر ننگر ۾ نِڪرڻ ممڪِن بڻيو.
ڪارونجهر جي تاريخ يا قيمتي پٿر بابت تاريخ جي ڪتابن ۾ لکيل آهي، منھنجي 2006ع واري سفر ۾ ڪجھه تفصيل آهي، تنھن ڪري هِتي ورجاءُ نٿو ڪريان، اِهو خبر ناهي ته ڪڏهن جي ڳالھه آهي جو چوندا هئا ته: (ڪارونجهر ٽڪري ۾ روزانو سواسير سون پيدا ٿئي“ جنھن جو مطلب اِهو هو ته هن ٽڪري ۾ ايتريون ته قيمتي جڙي ٻوٽيون آهن جو ماڻھو روزانو ايترو هِن ٽَڪري مان ڪمائن ٿا، جيڪا ڪمائي سون جي سوا سير جي قيمت جيتري ٿيئي ٿي)، پاڻ کي ته ڪا خبر ناهي، اُن وقت سوا سير سون جي قيمت ڪيتري هُئي، پر اِهو اندازو ڪري سگهجي پيو ته اڳي ايتريون قميتي ٻوٽيون ٿي پي سگهيون، پر هِن وقت اُهي ٻوٽيون آهن يا ناهن اِن بابت وري ڪا تحقيق يا معلومات سامھون نه اچي سگهي آهي، پُراڻي تاريخ ۾ ته هِتي جانور به ٻُڌايا وڃن ٿا، پر هِن وقت ته ڪو به جانور نظر نٿو اچي.
ننگر پارڪر جي شھر کي اولھندي ۽ ڏکڻ طرفن کان 16 ڪلوميٽر هي ڪارونجهر جو جبل چؤڌاري ڦِري اچي ٿو، هن جبل جي اوچائي صرف هڪ هزار فُٽ ٻُڌائي وڃي ٿي.
اسين نيٺ اچي پنھنجي منزل تي پھتاسين. هاڻي سنگت لاءِ هڪڙو امتحان هو ته ڪارونجهر جي چوٽيءَ ڪير ٿو سَر ڪري، مون سميت ڪوشش سڀني ڪئي، پر ٻي وِک تي ئي اڌ همراه بيھي رهيا، مٿي جيڪي چڙهيا اُنھن ۾ ادا منظور، مزمل صديقي، ياسين، جھانزيب ۽ آئون، باقي سڀ هيٺ رهجي ويا، هيٺ بيٺلن اسان جي مووي پي ڀري ۽ زوم ڪري فوٽو پي ڪڍيا، مٿي چڙهڻ لاءِ اوهانکي گڏ پاڻي ضرور کڻي وڃڻو آهي، نه ته انتھائي مشڪلات به پيش اچي سگهي ٿي، گلو بلڪل به خشڪ ٿي وڃي ٿو. مٿي جڏهن چوٽيءَ تي چڙهي بيٺاسين ته سبحان الله سبحان الله چارئي ڏِسون واهه جون پيو وڻن، چئونرن وارا ڳوٺ، وڻ ٽِڻ، ساوڪ ئي ساوڪ، جابلو سلسلو ايئن سڀئي منظر من کي موهيندڙ پيا لڳن، جڏهن چئني طرفن اوهان نظرون ڊوڙائيندا ته اوهان کي ننگرپارڪر، ڀوڏيسر، موندرو، مئو، آڌيگام، کارڙيو، ڪاسبو ۽ گهرٽياري وسنديون، ماڳ مڪان آهن، ڪي اوهان کي نظر ايندا ڪي نظرن کان اوجهل، پر هن جبل جي چئني طرفن کان ڦِريل آهن. ننگرپارڪر جا ماڻھو چنديرام ڀاٽ ساڙدري هي شعر گهڻو چوندا آهن:
ڪارونجهر جي ڪور، مَريئي تو ميليئي نُھين،
مٿي ٽھوڪي مور، ڏونگر لڳي ڏيپتو.

ساڙدرو جو تلاءُ ۽ مندر
هِتي پھرين هڪڙو ننڍڙو تلاءُ آهي، جنھن ۾ پاڻيءَ ته صاف بِلڪل به نه هو پر، ماڻھو منجهس شيشي جھڙا صاف، سنان ڪري رهيا آهن، اڪثريت ۾ رڳو عورتون ئي آهن، اُهي به شھري، اُنھن جي هھڙي پاڻيءَ ۾ سنان ڪرڻ جو ڇا ڪارڻ آهي، اِهو ڪنھن کان پُڇڻ گهرجي ها، پر نه پُڇيم، باقي ڪتابن ۾ هڪڙي ڏند ڪٿا ضرور پڙهي هُيم ته: هڪڙو هرڻ ۽ هرڻي جبل ۾ پيا ڦِرندا هئا، ڏينھن جو پاسي واري ٻنين مان گهمي ڦِري رات جو جبل ۾ اچي رهندا هئا. هڪڙي رات جو جيئن ئي هرڻ ۽ هرڻي ڇلانگون ڏيندا، جبل تي پئي چڙهيا، ته هرڻ اوچتو هڪڙي پاڻيءَ سان ڀريل ڪُن ۾ وڃي ڪِريو، ۽ مري ويو. هرڻي جيئن ڇلانگ ڏِنو ته اُها وڃي ڪُن جي پاسي ۾ بيٺل ”قدام“ جي هڪڙي وڻ ۾ اٽڪي، آهستي آهستي هرڻيءَ جا سمورا هڏا، سڙي ۽ ڳري، اُن ڪُن ۾ پوندا رهيا ۽ پاڻيءَ ۾ حل ٿي ويا، هندن جي شاسترن مطابق اُن پاڻيءَ ۾ ڪا اهڙي غيبي طاقت هئي، جو هرڻيءَِ جا هڏا مُڪت ٿي ويا، ۽ رڳو سسي وڻ ۾ اٽڪيل رهي. ڪُن ۾ هرڻيءَ جي ڪِرڻ سبب، اُن ڪُن (ڪُنڊ) جو مالو، ’مرگهي-ڪُنڊ‘ پيو. هندن جي شاسترن موجب جِيؤ ڦِري اوتار وٺي ٿو، سو اُن هرڻيءَ پاٽڻ جي هڪ زبرست سيٺ جي گهر نياڻيءَ جو جنم ورتو. اُن نياڻيءَ کي جنم کان مٿي جو سور هو. ڪئين ڊاڪٽر، طبيب، ويد ۽ حڪيم علاج لاءِ گهرايا ويا، پر ڪنھن جي ڦڪيءَ فرق نه ڪيو. تان جو اُن ڪنيا کي پرڻائي ڇڏيائون، پر سندس مٿي مان سور اڃا نه ويو. هڪڙي ڏينھن پارڪر مان ڪي واپاري اُٺن تي مڱ کڻي پاٽڻ ۾ وڪڻڻ آيا، جڏهن اُهي مڱ سيٺياڻيءَ جي گهر آيا، تڏهن هن هڪدم چئي ڏِنو ته هي مڱ ”ڀيڙيا“ واريءَ ٻنيءَ جا آهن! (ڀيڙيا ٻني پارڪر ۾ آهي). گهر جا ماڻھو اچرج ۾ پئجي ويا ته هن استريءَ مڱ ڪيئن سُڃاتا! پوءِ هڪڙي ڏينھن، هڪرو برهمڻ اُتي آيو، تنھن اُنھن کي ٻُڌايو ته هيءَ استري اڳينءَ جنم ۾ هرڻي هئي ۽ سندس سسي ڪارونجهر جبل ۾، ڪُنڊ جي پاسي ۾، ’قدام‘ جي هڪڙي وڻ تي اٽڪيل آهي، ڪو ماڻھو وڃي اُن سسيءَ کي اُتان لاهي ڪنڊ ۾ وجهندو ته هيءَ مائي چڱي ڀلي ٿي پوندي، سيٺ جا ماڻھو ڪارونجهر جبل ۾ اچي ڏِسن ته برابر قدام جي وڻ تي هرڻيءَ جي سسي اٽڪيل آهي! ماڻھن وڃي سڀ سماچار سيٺ کي سُڻايا. سيٺ ۽ سيٺياڻي پاٽڻ کان روانا ٿي پارڪر آيا، ۽ وڻ مان هرڻيءَ جي سسي لاهي ڪنڊ ۾ وڌائون ته مائيءَ جي مٿي مان سور هڪدم غائب ٿي ويو.
سيٺ انھيءَ واقعي جي يادگيريءَ کي قائم رکڻ لاءِ مرگهي –ڪنڊ جي پاسي ۾ ٻه ڏيھرا ٺھرايا، جيڪي اڄ ڏينھن تائين قائم بيٺا آهن. اُنھن ڏيھرن ۾ قديم شِوَ ۽ پارپتيءَ جون مورتيون به موجود آهن. خود سيٺياڻيءَ جي چوڻ تي اُن هنڌ، ڪنڊ کان مٿڀرو، مھاديو جو مندر ٺھرايو هئائون، جنھن کي ’ساڙدرو‘ چوندا آهن. روايت آهي ته مندر ٺھڻ بعد ڪنھن پوڄاريءَ جي نه هئڻ ڪري هڪڙو ڪيھر شينھن اُن ۾ رهندو هو. ماڻھو اُن ڊپ ڪري جبل ۾ ڪونه ويندا هئا. هڪ ڀيري هڪڙو اڀدوت يوگيشور اُن مندر ۾ آيو، تڏهن کان شينھن اِهو شينھن الائي ڪيڏانھن گم ٿي ويو. تنھن کان پوءِ هڪ نه ٻيو ٻاوو پوڄاري طور اُن مندر ۾ رهندو اچي ٿو. مھاديو جي مندر جي پاسي ۾ چئن ٻاوَن جون سماڌيون ڏِسڻ ۾ اچن ٿيون، جن ۾ وڏو هنس پُري ٻاوو هو.
مرگهي ڪُنڊ ۾ هينئر ٻاروهي پاڻي رهندو آهي. هندن جي ويدن ۾ ساڙدري جو ذڪر آيل آهي ته ڪُنڊ ۾ مردي جا هڏا وڌا وڃن ته ڄڻ اُهي گنگا ۾ وڌا ويا. هِتي هر سال مارچ مھيني ۾ شوراتڙيءَ جو ڌام ڌوم سان ميلو لڳندو آهي. پري پري جا زيارتي اچي گڏ ٿيندا آهن. ۽ ڀڄن ڀاو ڪندا آهن.
اِها آهي آکاڻي اِن تلاءُ ۽ تلاءُ مٿان اڏيل مندر ۽ ڏيھرن جي. اِن تلاءُ جي پاسي منجهان ئي ٿورو گولائي تي ڦِري اچبو ته مٿي ساڙدري جو مندر آهي. يعني هيٺ تلاءُ مٿي مندر آهي، اسين ته اڃا به اِن کان اڳتي نِڪري وياسين مٿي چوٽيءَ تي، جيستائين چڙهي سگهياسين.

پاسي پارڪر
ڍٽ ڍري، پٽ پيون، پاسي پارڪر،
وڄون وسڻ آئيون، ڪوڏان کڻي ڪر،
سڀني ڀريا سر، پلر جي پالوٽ سين.
شاهه جي اِنھيءَ شعر سان ڪارونجهر کان موڪلائي اچون ٿا ننگرپارڪر شھر ۾، هِن شھر ۾ ڪجهه فرق محسوس ٿئي پيو، 06 ۽ 13 جي ڀيٽ ۾ هاڻي هر سال سياحن اچڻ شروع ڪيو آهي، جڏهن کان سوشل ميڊيا آئي آهي ته تفريح ماڳن جي اهميت وڌي وئي آهي، تنھن ڪري شھرن ۽ هوٽلن، رهائشگاهن ۾ به ظاهر آهي ته ترقي ٿيندي، ٿي سگهي ٿو پنج اٺ سال کانپوءِ اڃان به هِتي وڌيڪ رونق ٿي وڃي.
ٿرپارڪر ضلعي جو هي تعلقي هيڊڪواٽر آهي ننگرپارڪر، تعلقي جي ڪُل پکيڙ 1617ع چورس ميل آهي، جڏهن ته پارڪر وارو ڀاڱو جيڪو ٽيھه ميل ڊيگھه ۽ 20 ميل ويڪر رکي ٿو، ننگرپارڪر ۾ ڏهه تپا سمايل آهن، جن مان به ست ٿر ۾ ٽي پارڪر ۾ هي عجيب ڪھاڻي آهي، ننگرپارڪر وارا جابلو سلسلي کان اوريان اُڪري ايندا چوندا ٿر اچي ويو، ٿر وارا وري مِٺي اوريا ٽپي ايندا چوندا سنڌ اچي وئي.
جيئن هر شھر جي نالي جي هڪڙي ڪھاڻي، هڪڙو پس منظر آهي، ايئن ئي ننگرپارڪر جو نالو به ڪجهه ايئن آهي: پارڪر جي ڀر وارو رڻ اڳي سامونڊي کاري هو، ماڻھن کي اها کاري پار ڪرڻي پوندي هئي، چوندا هئا ”پار اُڪر“ ۽ پوءِ ڦِري ٿيو ”پارڪر“ هن سان به هڪڙي ڏندڪٿا سلھاڙيل آهي، پر هِتي اُها نٿو لکان اوهان کي پڙهڻي آهي پر ’پُراڻو پارڪر‘ ۾ پڙهي وٺجو.

ڪاسبو ۽ يوسف فقير
اسين هاڻي هلون ٿا ڪاسبو جي سائي سرزمين تي، ٻُڌو آهي ته ڪاسبو ۾ سڌيون زمينون آهن، ۽ اُتي ساوَڪ ئي ساوَڪ آهي، مورن جا ٽھوڪا ۽ ڊيلن جون ڊوڙون هر پاسي کان ماڻھوءَ جو من هِرکائينديون رهن ٿيون. سوچيوسين اسين به وڃي ٿا ڪاسبو جو حُسن پَسي اچون. ننگرپارڪر کان ڏکڻ اولھه طرف صرف چار ڪلوميٽرن جو پنڌ ڪري پُھتاسين سِڌي، سائي سرزمين تي، رستو ڪچو واريءَ وارو ۽ هڪڙو ننڍڙو ڳوٺـڙو آهي اُن جي وچان مَٽي ٻي پار اچون ٿا ته اکين اڳيان هڪ ڪامڻي، پدمڻي، شرمائيندي پوتيءَ جو پلوءَ ڏندن ۾ ڏيندي وڄ جيئن وراڪا ڪندي گهر ڏانھن ڊوڙي وئي ۽ اڳيان وڏن وڻن جي جهرمِٽ مان وري يوسف فقير جو آلاپ پَري کان ڪَنن تي پوَڻ شروع ٿي وڃي ٿو.
اسان به اچي يوسف فقير جي آستاني ويجهو گاڏي بيھاري، يوسف پنھنجي راڳ جي مستيءَ ۾ مست هو، ڪجهه ماڻھو هِن کي ٻُڌي رهيا هئا، اسين پھرين اڳيان مَٽي وياسين، پُراڻا مندر ٺھيل آهن، جيڪي ڏِٺاسين ۽ فوٽوگرافي به ڪئي. پوءِ اچي يوسف فقير جي سامھون ويٺاسين، هي ويچارو نابين آهي، اسان سڀني هِن سان هٿ ملايو، حال احوال ڪيو، ۽ چيوسين احمد ملاح جو ڪو غزل ٻُڌائي، پوءِ ڳائڻ شروع ٿي ويو.
هو مُنارا هو مُنارا، هو مُنارا مير جا،
اڄ ڪيا اوٺين اِشارا، هو مُنارا مير جا.
اُهو پھرين ڳايو هو اُستاد مُٺو ڪڇي، واهه جو ڳايو اٿس، هي ويچارو بس پيٽ گُذر خاطر هيءَ محفل مچايو ويٺو آهي، ايندڙ سياح هِن کي ٿوري گهڻي خرچي ڪرائيندا آهن ته هِن جو گُذر سفر ٿي وڃي ٿو، اسان به کيس خرچي ڪرائي. ساڻس گڏ گروپ فوٽو ۽ سيلفيون ڪڍي کائنس موڪلايوسين، رستي ۾ هڪڙي سائين ٻنيءَ ۾ گهوڙا چَري رهيا هئا، گاڏي روڪي لٿاسين هِتي فوٽوگرافي جي ارادي سان بريڪ ڪيو، فوٽوگرافي بھترين ڪئيسين.
ڪاسبي جي سرزمين، سائي رهين تون شل سدا،
سونھن تنھنجي ساهه سانڍي، هاڻي هلون ٿا حافظ خدا.

ڀوڏيسر مسجد
هاڻي اسان جي واپسي آهي، ننگرپارڪر جي ننگري مان نِڪري ٻه ڪلوميٽر اُتر طرف اچون ٿا ۽ پوءِ گاڏي کي اولھه طرف موڙيون ٿا، ڳوٺ جي وچان ڪچو رستو اُڪري آياسين مسجد طرف، مسجد گُهمي فوٽوگرافري ڪريون ٿا. (معلومات اڳين سفر ’مارئي جي ديس ملير ۾ پڙهندا).

ڀوڏيسر تلاءُ
مسجد کان مٿينءَ پاسي ڏانھن اچبو ته وڏو تلاءُ نظر ايندو، جنھن جا پاسا پٿرن سان پچنگ ٿيل آهن، هاڻي جا آهن يا اُن وقت جا خبر ناهي، پر هن تلاءُ لاءِ چون ٿا ته: هن تلاءُ جو سڄو تر ٽامي جو ٺھيل آهي، هن جي ويڪر ٻه سئو فُٽ جڏهن ته ڊيگهه اِن کان به ٻيڻي ٻُڌائي وڃي ٿي، ڇھين صديءَ عيسوي ۾ ڀوڏي پرمار هي تلاءُ جوڙائي راس ڪيو هو، جيڪو ڪارونجهر جي بلڪل هنج ۾ لُڏي رهيو آهي، هي تلاءَ برساتن جي موسم ۾ ڀربو آهي، پوءِ ٻارھن ئي مھينا پاڻي بيٺل هوندو آهي. هر پُراڻي آثار سان ڪا نه ڪا ڪھاڻي ضرور ڳنڍيل آهي، خبر ناهي ايئن ڇو آهي، پر آئون ته پڙهندڙن جي دلچسپيءَ خاطر جتي ضروري سمجهان ٿو اُتي مختصر ڪري لکي ڇڏيان ٿو. سو هِن تلاءُ سان به هوٿل پريءَ جي ڪھاڻي ڳنڍيل آهي.
جڏهن هِتان سمنڊ سُڪي ويو هو ته پوءِ وڏو ويران پارڪر بڻجي ويو هو، ماڻھن بنا صرف وڻ ئي وڻ هئا، اُن وقت ڪارونجهر جبل تي پرين جو راڄ هو، جڏهن انسانن جا ڪي به راڄ اڃا آباد نه ٿيا هئا، (اڄڪلھه جي انسان سان پريون ته ڇا پر جن به رهڻ پسند نٿا ڪن)، پوءِ ڪنھن اوڍي ڄام نالي شخص جو هِتان گُذر ٿيو يا هِتي اچي رهيو، (مخفي آهي)، اُن سان پرين جي سردار هوٿل پري جو پيچ اَڙيو، ۽ عشق پروان چڙهيو، هي تلاءُ به اُنھن ديوين کوٽيو هو، هن تلاءُ جي ڪَپ تي هڪڙو وڏو پپر جو وڻ هو، جنھن تي پريون راند ڪنديون هيون، ۽ تلاءُ ۾ سنان ڪنديون هيون. پوءِ هوٿل پدمڻي اوڍي سان گڏجي ڪارونجهر جي هندوري ۾ گهڻو وقت گڏ جهولندا ۽ جهومندا رهيا. ’جيسل‘ ۽ ’جکر‘ جو جنم به اُتي ئي ٿيو هو. (مختصر)
اسان کي هاڻي ٽالھي وڃڻو آهي.

ٽالھي
سِڌو آياسين مِٺي، مِٺي کانپوءِ نئون ڪوٽ قلعو، اُتان کان ٽالھي روڊ ورتوسين. عصر نماز اچي ٽالھيءَ ۾ پڙهيسين، تاج محمد کي دوا وٺي ڏيڻي هُئي، ڪنھن حڪيم ڊاڪٽر جو ڏَس مِليو هوس، ڊاڪٽر جي معلومات ورتيسين ٻُڌايائون ته مغرب جي نماز کانپوءِ ايندو، جھانزيب، سجاد ۽ آئون شھر ڏانھن نِڪري آياسين، شھر ڪو خاص ناهي، جيئن ٻھراڙي جا شھر آهن ايئن. کائڻ لاءِ ڪجهه چھر ورتي ۽ اسٽيشن طرف آياسين، هِتي ننڍا ڇوڪرا ملھه راند وڙهي رهيا هئا، جيستائين ڊاڪٽر اچي. ٽالھي جي چانھه پيتيسين.
ڊاڪٽر آيو دوا ورتيسين سنگت صلاح ڪئي هاڻ هلجي ڪُنري. ٻئي مزمل گڏ هُئا اُنھن ڪُنري جو ٻُڌو ته وڌيڪ اسرار ڪيو، ته هلو، اقبال وارن کان ٿي اچون، اسان جو وري اچڻ ٿِئي نه ٿِئي. اقبال کي اطلاع ڪيوسين.

ڪُنري پاڪ
نھٽي شھر مان نظرون گُهمائي اچي نيٺ پھتاسين ڪُنري پاڪ. ڪُنري، پھريون ڀيرو 13 آگسٽ 2007ع ۾ آيو هوس ’ڪُنري پاڪ ڏانھن پنڌ‘ واري سفر ۾ تفصيل ڏِنل آهن. سنگت وٽ پھتاسين، اقبال چيو هلو پھرين پاسي ۾ نائي جي دُڪان تي هٿ منھن ڌوئي ڦڻي ڏئي وٺو، دُڪان تي آياسين، اقبال چيو جنھن کي وهنجڻو هُجي تـڙ ڪري وٺي، ٽي چار دوست سنبري پيا دير ئي نه ڪيائون، ادا منظور شيوَ ڪرائي، ڦڻيون وغيره ڏئي تيار ٿي آياسين، پھرين ميمڻ پريس ڪُنري تي، اُتي اسد، عظيم، انس، ذُلفي سڀئي اقبال جا پُٽ آهن، مليا، هِتي اڳواٽ ئي اقبال کوڙ مال گهرائي ڇڏيا هئا، سڀئي فروٽ ۽ چَھر، مٿان وري مِٺائي، تيستائين محمد صالح ميمڻ به آيو، اقبال جو ڀيڻويو آهي، ٽيچر به آهي، موبائل فرنچائيز تي به ڪم ڪندو آهي. بھترين دوست آهي. چيائين اقبال اوهان کي رفريشمينٽ ڪرائي آهي، ڊنر منھنجي هلي کائو، چيوسين هاڻي کوڙ ٿيو، اسان جو پنڌ پري آهي، مُرڪي ڏيو موڪل، پر صالح چوَي نه ايئن آئون ڇڏيندس ڪونه. نيٺ هِن جي به دِل رکيسين، آياسين هوٽل جي ڇت تي کُليل هوا ۾ کٽن تي ويٺاسين، هوٽل تي به ڪڙهايون، بوتلون وغيره کوڙ خدمت ٿي. آخر ۾ سڀني سان گڏ گروپ فوٽو ڪڍياسين، پوءِ موڪلائي موٽياسين پنھنجي ماڳ ڏانھن.

جيڪي سفر ۾ همسفر رهيا
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.

سجاد حسن جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: سجاد پريس ماتلي جو مالڪ ۽ منھنجو سئوٽ آهي،

ديدار حسين ميمڻ: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: ڊرائيور آهي پنھنجي گاڏي ڪيري اٿس.

مزمل صديقي: حيدرآباد، لطيف آباد جو رهندڙ اردو ڳالھائيندڙ نوجوان آهي، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو.

مزمل قريشي: حيدرآباد، لطيف آباد جو رهندڙ اردو ڳالھائيندڙ نوجوان آهي، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو.

ياسين جوڻيجو: ڳوٺ ميون ملوڪ سان تعلق اٿس، منھنجو ڀائٽو آهي.

محمد رحيم جوڻيجو: ڳوٺ ميون ملوڪ سان تعلق اٿس، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي مئنيجر طور ڪم ڪري ٿو.

جھانزيب علي جوڻيجو: پيرولاشاري سان تعلق رکي ٿو، هن وقت ساحل پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو، منھنجو ڀائيٽو آهي.

تاج محمد جوڻيجو: ڳوٺ ميون ملوڪ سان تعلق رکي ٿو، هن وقت سجاد پريس ماتلي تي بائينڊر طور ڪم ڪري ٿو.

عبدالرزاق جوڻيجو: سجاد حسن جو وڏو پُٽ، هن وقت هاءِ اسڪول ۾ پڙهي ٿو.


(17، 18 آگسٽ 2013ع)

ڪرچات ۾ رات

روانگي
کِرڪڻا لاهي، سُک مَ سُتا ڪڏهن،
اوسيئڙو آهي، کاهوڙين کي پنڌ جو.
زندگي آهي ئي گُهمڻ ڦِرڻ، رُلڻ، ڏِسڻ پَسڻ، پِرائڻ جو نالو. کائڻ، پيئڻ ۽ سُمھي رهڻ کي زندگي ناهي چئبو. مونکي شروع کان وٺي وڏي تانگهه هوندي آهي نوان نوان ماڳ مڪان گُهمڻ، ڏِسڻ، فوٽوگرافي ڪرڻ ۽ وري سفرنامي ۾ اُهي لمحا لِکڻ جي.
پيرولاشاري کان آئون ۽ ڪڙيو گهنور کان حافظ محمد نظاماڻي کي ستين وڳي ماتلي پھچڻو هو، ماتلي کان وري ادا منظور ۽ سائين عبدالجبار نظاماڻي کي تيار رهڻو هو، اسان چئني کي گڏجي 9 وڳي تائين ٿاڻي بولا خان پھچڻو هو. حافظ نظاماڻي ڪڙيو کان نِڪتو ۽ مون کان پھرين ماتلي پھتو، مون ٿوري دير ڪرائي ڇڏي، تنھن ڪري هي ٽيئي ماتلي باءِ پاس تي اچي بيٺا.
بيٺاسين وڃي واڌو واهه وٽ
حيدرآباد مان ٻه ٻيا دوست هليا ٿي، ٽنڊو قيصر جو منصور نظاماڻي ۽ ٺري جو خان محمد نظاماڻي، اُهي ٻئي واڌو واهه باءِ پاس وٽ مِليا. ٻئي گاڏيون کڻي روانا ٿياسين، رستي ۾ CNG ڀرائي ۽ مارٽ تان ڪُجهه شيون کائڻ پيئڻ لاءِ ورتيون. سُپر هاءِ وي تان هيٺ لٿاسين ٿاڻو بولا خان روڊ ڏانھن. رستي ۾ ئي ڪار ۾ پوئين سيٽ تي مون ڪپڙا بدلائي ورتا جيڪي مونکي ماتلي ۾ چئنج ڪرڻا هئا. پر وقت نه هئڻ جي ڪري نه سگهيس، حافظ نظاماڻي ته هُن گاڏي ۾ خان محمد نظاماڻي ۽ منصور سان گڏ هو، ٿاڻو بولا خان کي ويجهو ٿياسين جتان اسانکي جبلن جي وچان گُذرڻو هو، هڪ ٻه موڙ ۽ چڙهايون ته اهڙيون هيون، جو پھريون ڀيرو جيڪو ماڻھو گُذرندو تنھن جا ته ڪَن ئي ڳرا ٿي ويندا. مونسان ته ايئن ئي ٿيو.
سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي رستي ۾ ڪنھن وقت تاريخي حوالا ٻُڌائيندو ۽ ڪنھن وقت ڪي ٽوٽڪا يا چوَڻيون ٻُڌائيندو هليو. ادا منظور به ڪنھن وقت ڪو لطيفو ٿي ٻُڌايو ته مون وري شاعراڻي رمز ۾ ڪجهه نه ڪجهه ٻُڌايو ٿي. ايئن وقت کي ويڙهي اچي پُھتاسين ٿاڻي بولا خان ۾ .

بولا خان جو ٿاڻو
ٿاڻو بولا خان: تاريخ ٻُڌائي ٿي ته ڄام آري جو پوٽو بولا خان هو، جنھن جي نالي پُٺيان هي شھر آباد ٿيو، ڄام آري کي چئن پُٽن جو اولاد هو ڄام لوهار، حمل، ٻاپڙ، باديڻ ۽ هي بولا خان وري حمل جو پُٽ هو ۽ انھي بولاخان نالي ڳوٺ آباد ڪيو، جيڪو هاڻي شھر بولا خان آهي، اڳي ضلعي دادو ۾ هو، پر هاڻي نوان ضلع ٺھڻ کانپوءِ ضلعي ڄامشوري ۾ آهي.
مصطفيٰ ميمڻ جي دُڪان سامھون گاڏيون بيھاريوسين جيڪو پوءِ اسان سان گڏ گاڏي ۾ چڙهي ويٺو ۽ اسان کي اڳيان هلڻ لاءِ چيائين. روپا نگر ۾ ’عباس هائوس‘ جي اڳيان اچي بيھاريائين، هِتي اسانکان پھرين ٽي ٻيون ڪارون به بيٺيون هُيون، پُراڻي ماڊل جون جيڪي ٽيڪسيءَ ۾ هلن ٿيون. ۽ هِن وقت اسين بولا خان جي ٿاڻي جي روپا نگر ۾ موجود آهيون. محبتي ماڻھو شيخ عبدالله ڪوهستاني جي آستاني تي.

رُوپا ننگر ۾ رهاڻ
اسانجا منتظر، ميزبان ۽ مھربان شيخ عبدالله ڪوهستاني (عباس ڊوليپمينٽ جو چيئرمين) آهي، ۽ غلام مصطفيٰ ميمڻ (ڪاوش ۽ ڪي ٽي اين) جو نمائندو آهي، کيس ٿاڻي بولا خان ۾ بھترين جنرل اسٽور پُڻ آهي. ٻئي انتظار ۾ هئا. اسانجي نيازمندي تمام پُراڻي آهي، ٻئي دوست هر سال برسات وسڻ کانپوءِ چوندا آهن ته ڪوهستان گهمي وڃو، هر ڀيري زندگيءَ جي مصروفيات ۽ ڪنھن نه ڪنھن مجبوري سبب وڃي نه سگهياسين. هِن سال پڪو پھه ڪيو ته ڪوهستان جو سير ضرور ڪبو. سو انھيِءَ پڪي پھه تحت پھريون ڀيرو اچي پھتاسين
روپا ننگر ننگري ۾
’عباس هائوس‘ اندر داخل ٿياسين. شيخ عبدالله حُب مان ڀاڪر پائي مِليو، سڀني لاءِ ناشتو گهُرائي ورتائين جيڪو اڳ ۾ ئي تيار هو، اسانجي ئي انتظار ۾ ويٺا هئا. سڀني گڏجي ناشتو ڪيو پوءِ چانھه جو دؤر هليو، چانھه پيئندي شيخ عبدالله سڀني دوستن جو هڪٻئي سان تعارف ڪرايو، اسان کان اڳ ۾ موجود هئا جن ۾ ڪراچي جو سيٺ ڪاٺياواڙي ميمڻ مولانا حاجي بشير احمد، ٿاڻي بولا خان جو صحافي ۽ شاعر سرور خاصخيلي جيڪي پُڻ اسان سان گڏ سفر ۾ همسفر ٿيڻا هئا، ٻاهر نِڪتاسين ته شيخ عبدالله چيو اوهانجون ڪارون اندر بيھاري لاڪ ڪريو، پاڻ هنن پُراڻين ڪارن ۾ ٿا هلون، ٻاهر بيٺل ڪارن ڏانھن اِشارو ڪندي چيائين، ڪوهستان ۾ ڪلٽس ۽ Xli جي جاءِ ناهي، پوءِ سڀئي ڄڻا ٽِن ڪارن ۾ سوار ٿياسين، ٿاڻو بولا خان مان نِڪري ٿاڻو احمد خان ڏانھن روانا ٿياسين.
رستي ۾ کِل ڀوڳ، چوَڻيون ۽ لطيفا به هُئا ته مصطفيٰ ميمڻ ڪوهستان بابت ٻُڌائيندو به هَليو، گهوڙا لڪي کان به گُذرياسين، رستي ۾ ايندڙ ٿاڻو احمد خان به پوئتي ڇڏيوسين، ڪجهه ڳوٺ جن ۾ سنڌيالاڻي، ڪانڙن جو ڳوٺ، هڪڙي وڏي جبل ڏانھن مصطفيٰ اِشارو ڪندي ٻُڌائي ٿو ته اِهو آهي ڪانڀو جبل، جنھن جو ذڪر ڀٽائي پنھنجي بيتن ۾ ڪري ويو آهي.

چشما
رستي ۾ ٻه چشما ڏِٺاسين، قدرت جو ڪرشمو هو جبلن اندرانھن پاڻي اچي رهيو هو، الائي ته ڪيترو وقت گُذري چُڪو آهي، پر اُهي چشمه نه کُٽا نه سُڪا آهن جيئن جو تيئن جاري آهن. واهه الله تنھنجي قدرت، چشمن تي فوٽوگرافي به ڪئيسين، حافظ جا ڪجهه شعر به ڪنين پيا.

ڳوٺ صوڀو خان رِند
صوڀي خان رند جي ڳوٺ ۾ 1:15 منٽن تي پھتاسين، جمع جو ڏينھن هو تنھن ڪري چيوسين ته جمع نماز اِتي ئي پڙهي ٿا هَلون، ڪوهستان جا ماڻھو ڏاڍا قربائتا نظر آيا، اسانکي مھمان ڀانئي سڀني پاڻي جا ڪرا (لوٽا) ڀري اسان کي ڏيندا ويا، اسان وضو ڪيو، سُنت، نفل پڙهي اڄ جمعي جو خطبو اسان سان گڏ سفر ۾ همسفر حاجي بشير احمد ميمڻ پڙهيو، نماز بعد حافظ نظاماڻي مسجد اندر ئي پنھنجي شاعري ٻُڌائي.
رضوان مونکي روڪيو، دوزخ جي در مٿي آ.
جنت جھنم کان چيئين تنھنجو ته گهر مٿي آ.

پريان نه پير رک تون، اوري اچو ادب سان،
اڄ ڏيھه سارو ڏِسندو، رهاڻ تنھنجي رب سان،
قيامت ۾ قرب ڏِس، تون سيد هلي پيو سڀ سان،
اُن جي ئي عشق ۾ ٿيو، منھنجو اثر مٿي آ.

افسوس مون کي آهي، آيو هِتي ڪيئن آهيان،
پھراڻ پيار جا ڏِس، پاڻھي سبيو ٿو پايان،
عبرت انھيءَ ۾ آئون، لُڙڪن جا پَر ٿو لاهيان،
ظاهر زمين تي ٿي، مُنھنجي قبر مٿي آ.

”محمد“ مُرادون مون کي، مرشد سام سڀِئي مليون،
روزا، نمازون راهي، دلبر ٿو پَرکي دِليون،
ٻئي هنڌ نه ڪجهه ٻُڌايون، آسڻ تي سُور سَليون،
زم زم کان ان جي هٿ جو، مونکي زهر مٿي آ.
هيٺ ويٺل حاجي بشير چيس اڃا هڪڙو ٻُڌائي:
جتي انصاف پورو آ، اُتي ايمان آندو اٿم.
رکان هڪ اک تي ٿو الله، ٻي تي قرآن آندو اٿم.

اوهين سوچيو ڀلي سوچو، اسان جي سوچ هڪڙي آ،
خلافت لئه خدا ڪنھن کي، چيو انسان آندو اٿم.

عنايت اُن جي منھنجي عيب جي پاڻھي خبر پوندي،
پڙهي لاتقنطو چوندس، ته تنھنجو شان آندو اٿم.

فضيلت ۾ نه پنھنجو فيصلو، اڳ ۾ ئي ٿي ويو آ،
رکي جنھن شرط هئي مون سان سو ڪِٿ شيطان اندو اٿم.

مَٽائي نفس جو مذهب، ٿيس ٻي دين ۾ داخل،
تڏهن ”حافظ“ سڏائي حق جو اعلان آندو اٿم.
آخر ۾ دُعا به حافظ محمد نظاماڻي پڙهي، پوءِ آياسين ٻاهر اوطاق تي، ڪجهه گهڙيون ڪچھري ٿي، چانھه پيتي پوءِ سڀني کان موڪلايو.
هاڻي اسان جو سفر ڳوٺ ڪرچات تائين هو، جنھن ڳوٺ ۾ اسان کي رات ترسڻي هئي. ساڳيو سفر ڪارن جو ۽ اسان جي ڪچھري، ڪرچات ڏانھن ڪاهيندا هلياسين.

کيرٿر نيشنل پارڪ
رستي ۾ کيرٿر نيشنل پارڪ جا ريسٽ هائوس نظر آيا، منھنجي چَپَن تي خوشيءَ به هئي ته چھري تي تجسس به ڇو ته کيرٿر نيشنل پارڪ جو ذڪر مون ڪِن ڪورس جي ڪتابن ۾ به پڙهيو هو، اڄ اُهو کيرٿر نيشنل پارڪ اکين سان ٿو ڏِسان، تنھن ڪري منھنجي اِها محسوسات فطري هُئي. پر جيئن جيئن ويجها ٿيندا وياسين ته مون واري خوشيءَ جو تاثر تبديل ٿيندو ويو، مصطفيٰ ميمڻ ٻُڌايو ته هي ڪو عام پارڪن وانگر گُلن ٻوٽن، پاڻي، تلاءُ وغيره وارو پارڪ ناهي، هي کُليل (Open) پارڪ آهي. هِي سڄو علائقو هٿ جي اشاري سان ٻُڌائيندي، کيرٿر نيشنل پارڪ آهي. گاڏين کي ڦيرائي هڪڙي، اڌ ڇانوَ ڏيندڙ وڻ هيٺ بيھاريوسين، آياسين اندر اسان ريسٽ هائوس گُهمي فوٽوگرافي به ڪري ورتي. ريسٽ هائوس اندر جهنگل ۾ منگل آهي، هھڙي رڻ ۾ اندر سُٺي نموني صوفا، ڪُرسيون، شيشا لڳل در، دريو، ديوارن تي مختلف جانورن جون لڳل تصويرون، ۽ ڪُجهه مميون ٿيل جانور، پوءِ ٻاهر نِڪتاسين، ٻاهر لڳل تفصيلي بورڊ جو فوٽو ڪڍيو ۽ ڪُجهه ٿوهرن جا به فوٽو ڪڍياسين جيڪي ريسٽ هائوس سامھون، پاسن کان موجود هئا. گُهمي ڦِري واپس آياسين، وڻن جي اڌوري ڇانوَ ۾ بيٺل گاڏين ۾ سوار ٿياسين.

ڪرچات ۾ منجھند جي ماني ۽ مسجد جو بُنياد
محمد حسن بُرفت جي اوطاق اڳيان ڪرچات ۾ اچي گاڏين کي بريڪ ڪيوسين، هِتي ئي اسانجو مانجھاندو هو، وقت 3:20 منٽ ٿيو آهي، ٻيو ته سفر ئي سفر ضرور پيٽ جي به پورت ڪرڻي آهي، بقول حافظ نظاماڻي
’هي آدم جو پُٽ آ ملائڪ نه آهي، جڏهن پيٽ ڀربُس تڏهن اک پٽيندو‘.
سڀئي اسانجا ميزبان جيڪي اڳ ئي اسانجي اچڻ جي انتظار ۾ بيٺل هئا اُنھن ڀريل ڀاڪرن سان آجيان ڪري اسانکي کٽن تي ويھاريو، بس مختصر حال احوال ئي ٿيو ته ميزبانن سامھون ٺھيل مدرسي طرف هلڻ جو چيو، جِتي اسانجي ماني تيار هُئي، ’سعيد بِن ابي وقاص‘ مدرسي جو نالو آهي، اندر آياسين، چؤطرف گول دائرو ٺاهي ويٺاسين. ماني ۾ ٻين ٻوڙن سان گڏ ڇيلي جو ٻوڙ به هو، خاطر تواضع سُٺي نموني ڪيو.
اوطاق جي سامھون ۽ مدرسي جي پاسي ۾ هڪڙي مسجد جو بنياد رکڻو هو، اسان سان گڏ جيڪو ڪراچي جو ڪاٺياواڙي سيٺ آيو هو، اُن جو بس مکيه ڪم اِهو ئي هو، باقي پوءِ اسان سان گڏ سفر ۾ کيس مزو اچي ويو، سو گڏ گڏ رهياسين، مونکي به اِن ڳالھه جي خوشي ٿي ته ڪرچات ڪوهستان ۾ ڪنھن مسجد جي بنياد رکڻ وارن سان گڏ آئون به شامل هُئس، اسان جيڪي به سفر ۾ گڏ هئاسين، سڀني ڪُجهه نه ڪجهه ڪم ڪيو، ڪنھن ليڪا ڪڍيا، ڪنھن ڪاٺي جو ڪلو ٺوڪيو، ڪنھن ڏوري ڇِڪي، ڪنھن ماپي ڪئي ته ڪنھن سِرن جا اڌڙ ڳولي نِشان رکيا، ايئن سڀئي دوست مسجد جي هن بنياد ۾ شامل رهياسين، محراب جا نِشان به بشير پاڻ سان گڏ آندل آلات ذريعي ڏِنا.
واندا ٿي آياسين اوطاق تي، ڪچھري قرب واري هلي ۽ شام واري چانھه جو دور هليو، چانھه پيئڻ کانپوءِ سڄي سنگت جو خيال هو ته آس پاس ۾ ڪا تاريخي جڳھه هُجي ته هلي گهمي اچجي، اسانجي ميزبانن چيو، پوکڻ واهي آهي، جتي چشمي جو جمع ٿيل پاڻي ۽ جبلن جو نظارو آهي، چيوسين ٺيڪ آهي، ميزبانن جي جيپن ۾ سوار ٿياسين اسانجون آندل ڪارون اُتي ئي ڇڏيوسين.

پوکڻ واهي
ليَن، لاڻن، پٿرن جو پنڌ ڪري شام ويلي جڏهن سج لالاڻ ڦِھلائي رهيو هو اُڀ مٿي اولھه کان. اچي پھتاسين ’پوکڻ واهي‘ تي هِتي چشمي جو گڏ ٿيل صاف شفاف پاڻي ڪنھن ننڍي ڍنڍ نما نظر اچي رهيو هو، پاسن کان پن وغيره به بيٺل هُئي ساوَڪ جيڪا ڍنڍ ڪپرن تي هوندي آهي. ۽ چئني طرفن کان موجود وڏا وڏا پھاڙ اڃا به منظر کي وڌيڪ دِل لُڀائيندڙ پيش ڪري رهيا هئا. سِج کي ويندي فوٽو ڪڍڻ دوران چيومانس، لطيف جي لفظن ۾:
لَٿو سِج لڪَن تي، راسيون رتائين،
مونکي ماريائين، آيل اونداهي ڪري.
عبدالجبار نظاماڻي، ادا منظور. مصطفيٰ ميمڻ ۽ مون هن ساوَڪ ڀر ۾ ڍنڍ ڪپر تي عصر جي نماز ادا ڪئي. نماز ٿورو دير سان ئي پڙهي پر سفر ۾ رب پاڪ گهڻي رعايت ڪئي آهي. جيئن جيئن سج هيٺ ٿيندو ويو وڌيڪ لالائي ڦِھلائي رهيو هو، ۽ هي جيڪو سمو هو اِهو ايئن صاف لڳي رهيو هو جيئن برسات وسي وڃڻ کان پوءِ هرسو نِکريل نِکريل ماحول نظرون پسنديون آهن، بِلڪُل ايئن ئي، هِتي هِن خوبصورت منظر، يادگار لمحن ۾ مونکي منھنجو ئي چئوسِٽو ياد آيو، جيڪو مونکان وڌيڪ منھنجي پياري دوست ۽ ڪمپيئر يونس بڪاري کي ياد هوندو آهي ۽ موقعي مناسبت سان اسٽيج تي ضرور پڙهندو آهي.
هي شام جي مِٺا جيڪا لالاڻ آهي،
سا تنھنجي چَپَڙن جي ڳاڙهاڻ آهي،
گُلابن جي خوشبوء جنھن کي ٿو سمجهان،
پَڪ تنھنجي بدن جي سا سُرهاڻ آهي.
لٿي سج پوکڻ واهي کي هٿ لوڏي الوداع ڪيوسين، وري واپس پنھنجي پنڌ، جِتان کان آيا هُئاسين. ڪرچات ۾ مغرب جي نماز پڙهيسين، پوءِ اسان سان گڏل آيل، رئيس خان محمد نظاماڻي ٺري واري ۽ منصور نظاماڻي ٽنڊي قيصر واري موڪلاڻي ڪئي، چيائون ته اسانکي ڳوٺ ڪم آهي، کين کِلي موڪل ڏِنيسين، اسين آياسين ڳوٺ صوڀو خان رند ۾، کير ٿر جي هنج ۾ اوطاق جي کُليل اڱڻ ۾ ڀرت ڀريل ويھاڻن ۽ ٽُڪائين وڇيل رلين وارين کٽن تي اسان سڀني ٽنگون ڊِگهيون ڪيون ۽ سفر جو ٿڪ ڀڳو. ساڍي اٺ وڳي عشاءَ جي نماز باجماعت ادا ڪري آياسين ساڳي ڪِڙ .

ڪرچات ۾ رات ۽ ڪوهستاني ڪچھري
هاڻي شيخ عبدالله هيٺ فرشي نشست جو بندوبست ڪيو. رات جا 9 ٿي چُڪا هئا ۽ اسانجي ڪوهستاني ڪچھري باقاعدي باضابطه ڪارروائي شيخ عبدالله هلائي، شروعات تلاوت ڪلام پاڪ سان ڪئي وئي. اُن کان پوءِ شيخ عبدالله واري واري سان سڀني کي چيو ته سڀئي پنھنجو پنھنجو تعارف ڪرائيندا هلن، تعارف مڪمل ٿيڻ کان پوءِ هاڻي سڀ ڪنھن پنھنجي پنھنجي فن، ڏات جو مظاهرو ڪيو، ڪنھن ڏور ڏني، ڪنھن مورو مچايو،ڪنھن ڳجھارت ڳولائي، ڪنھن گيت گونجايو، سون ورنيون سِٽون سُڻايون، ڪنھن گوهر افشان گُفتا گڏيا، ايئن هي ’ڪوهستاني ڪچھري‘ جو گُلدستون گلزار بڻجي ويو.
وچ ۾ ميزبانن ماني لڳائي ۽ وقفو ڪرايو، ماني کائڻ کان پوءِ وري ٻيھر شيخ عبدالله رجسٽر هٿ ۾ کنيو ۽ جتي ڪچھري جي ڪڙي کي ڇڏيوسين اُتان کان ٻيھر ڳنڍيوسين.
ڪڙي منجھه ڪڙي، جيئن لوهار لپيٽيو،
منھنجو جيءُ جڙي، سُپرين سوگهو ڪيو.
هن ڪوهستاني ڪچھري ۾ پھريون ڀيرو اسان سُگهڙ امير بخش رند کان سندس شعر ٻُڌو، جنھن ۾ ڪوهستان جي سمورن جبلن جا نالا ڏِنا اٿس. چاهيان ٿو ته هي تاريخي ۽ نواڻ هاڻو شعر آهي اوهان سان پڙهندڙن سان به ونڊ ونڊيا:
ساراهيم سچو ڌڻي پالڻھار پروَر،
جنھن ڏِنو آهي، ساهه انھيءَ جو آهي نگاهه آهيون انھيءَ جي آڌر،
لُطف جنھن جا لولاڪ تي آهي مالڪ سَندو مھر،
هاڻي پچار پڙهان ٿو، پھاڙن جو حاضر مان هينئر،
شروع ڪريان ٿو شمال کان ڦِري اڄ اُتر،
ڀت، ڌونڪ، نئنگ، ناغاول، آهن بڊي جي ڀر،
ٻيو لُنڊو جبل بڊي جي ڀر ۾،
جنھن مان سردار يار محمد جي واهي ڪري وهڪر،
بارڪ ڪانڌي، ساٺي، ٺوٺ سندا ٺلر،
ڦنگ، ڏهرنگ سندو، ٻيو ڪري من اندر مڪر،
گري، گانوري، لاهوت ۽ ڪيرو، خاشو جبل کيرٿر،
منھن ۾ جنھن کي ملھاڙ اٿس، بنڊڪ ۾ برابر،
بن جنھن جي ڀر ۾، مولڙيءَ کان مٿي ڪلھي سندس ڪسر،
گزبيلي، دنبار جتي آهي، ميھي جبل مشھور،
لوپ شاڪر سوايا آهن، جنھن جو اوبئين مٿي اثر،
گرو، گڏو، جنھن جو گهر ڦوڙ منجهان گذر،
پٻ، هنڱور هاڙو، ٻيو ٻٽوڪ آهي پڌر،
همليگ توج آنڌار، چاپار وڃن لاهوت ڏي لشڪر،
ٻه چار جبل بلوچستان جا تن جو به ظاهر ڪيم ذڪر،
منڱڙي، مري، ڪارو، ميھر، سنڱ، لسسر،
هنڊري، روئيس، کوٿار جي به اٿم خبر،
اٺ پلاڻ، ڦنگ، سري، مول سندا ٻيو بينيسر سامھون آڏو اٿن الر،
سورجاڻ، ايري، سبڪ سٺو جن جو سفر،
ڪانڀو، روئڻو قرب ۾ اڳيان اٿن ڏاڦڙي جو ڏهڪر،
هوٿياڻو، پوئڙي، رني ڪوٽ، موهڻ اوکو سيڙهه سندو سفر،
چٽينگ، ڪاور، اڇو، ڀڳو ٺوڙهو، ڪيو ميرڻ مشر،
ڦري تيشن فنا ڪيائين، ايڏو هو جماليءَ ۾ جھنور،
ننگ ڪندو هو نياڻين جو ڌاڙيل هو دلبر،
گڏو، لڙو بولاخان، احمد خان وچ ۾ ڪيئي ٽڪن موڙهي منجهه مسافر،
ٻه لنڊا جبل ڀنڌڙي ۾ اڳيان اٿن ڏلھه سندو ڏڪر،
مون ڪجهه ڪسا به جبل لکيا جيئن ڪنھن جا هُجن ننڍا نينگر،
ڪوئي رهجي ويو مون کان رند چئي تنھنجي آهي خاوند کي خبر،
اڻ پڙهيل امير سان يار ضد نه ڪجو ظاهر،
جن جهليو عربيءَ جو آڌر، تن سان حامي ٿيندو حشر ۾.

حافظ محمد نظاماڻي پنھنجي واري ۾ ٻُڌايو:
باغي آ عشق منھنجو، تنھنجي ئي باب کان.
مونکي نه روڪ واعظ، منھنجي شراب کان.

مُصلو به تنھنجي ملڪيت، تسبيح به تون پيو تاڻج،
مَئه خانو آهي منھنجو، ان ڏي نه وک تون آڻج،
قيامت قبر جا قصا، ڄمار تون پيو ڄاڻج،
آئون نه ٿو ڊڄان، ڪنھن اڻڄاتل عذاب کان.

مون وٽ نه ويھه ميَانجي، وِسري وظيفا ويندئي،
مھمان سمجهي منھنجو، مُرڳو شراب ڏيندئي،
پيئندي ته پوءِ پَڪ سان، عابد اکر نه ايندئي،
ڏيندين جواب پوءِ تون، ڏوهه ۽ ثواب کان.

منھنجو ته روز آهي، روزانو مئه پيئان ٿو،
جيڪو پُڇي پيئڻ جو، تنھن کي به ڏس ڏيان ٿو،
اي شيخ جي! تون شڪ ڇڏ، آئون جام پي جيئان ٿو،
ڪافر اِنھي ڪري ٿيس، تنھنجي ڪتاب کان.

”حافظ“ هزار ڀيرا، پنھنجو گلاس گُهرندو،
تنھنجي چوَڻ تي چريا، منھنجي نه چَپَ تان چُرندو،
جنھن وَٽ ترازو آهي، تنھن وَٽ ئي ڏوهه تُرندو،
ناحق ڊڄان ڇو آئون، ٻي ڪنھن نواب کان.
ڪچھري ۾ موجود سڀني حافظ محمد نظاماڻي کي داد ڏيندي، واه واه ڪندي، هڪڙو اڃا، جوڙي ٿي وڃڻ جي فرمائش ڪئي. حاجي بشير ته حافظ جو عاشق ٿي پيو. سڀني جي فرمائش تي حافظ هڪڙو ٻه به شعر ٻُڌايو:
ڪو آ رحمان جي پاسي، ڪو آ ڀڳوان جي پاسي.
آئون سجدو انھي کي ڏيان، جيڪو انسان جي پاسي.
خطيبن کي ٻُڌائي ڇڏ، ته مون کي خوف ڪونھي ڪو،
منھنجي حالت نه حورن سان، نڪو غلمان جي پاسي.
اوهان جون عادتون ڏِسندي اسان جو روح روئي ٿو،
اِهو تنھنجو جي مذهب آ، آئون شيطان جي پاسي.
رقيبن کي به رنجش آ، رفيقن کي به ڪاوڙ آ،
ٻُڌا هاڻي وڃان آئون، ڪھڙي جھان جي پاسي.
اسان جي دين ۽ ايمان جو دستور پنھنجو آ،
نه هوندو هي ڪڏهن ”حافظ“ بُري بي ايمان جي پاسي.
هڪ ڀيرو ٻيھر سڄي محفل ۾ واه واه جو داد ماڻيون حافظ محمد نظاماڻي. ۽ جڏهن منھنجو وارو آيو ته مون پھرين ته ڪجهه ٻُڌائڻ کان لھرايو پي، پر پوءِ سڀني جي اسرار تي گهڻو ڪري ڪراچي واري حاجي بشير ميمڻ جيڪو اسان سان هڪ ڏينھن ۾ ايترو ته ملي جُلي ويو ڄڻ ڪو پُراڻو واقفڪار هُجي، جي گهڻي اِسرار تي پنھنجو هڪڙو غزل ٻُڌايم:
اکين جا اِشارا نه سمجهي سگهيا.
الائي ڇو پيارا نه سمجهي سگهيا.
اسان جا ته سُڏڪا ستارن به سُئا هئا،
مگر پاڙي وارا نه سمجهي سگهيا.
مان ڪنھن ڪاڻ آڌي اُٿيو ٿو هلان،
گهٽيون، گس چارا نه سمجهي سگهيا.
اڙي زندگي! تون به ڪيڏي ڏُکي،
توکي شاهه پارا نه سمجهي سگهيا.
آ لھر لھر ۾ دَردَ ’ساگر‘
سنڌو جا ڪِنارا نه سمجهي سگهيا.
مٿين غزل جا ٻه بند جيڪي بشير ڪوٽ ڪيا ۽ وري وري ٻُڌائڻ جي فرمائش ڪئي،
اسان جا ته سُڏڪا ستارن به سُئا هئا،
مگر پاڙي وارا نه سمجهي سگهيا.

مان ڪنھن ڪاڻ آڌي اُٿيو ٿو هلان،
گهٽيون، گس چارا نه سمجهي سگهيا.
هي قرب واري ’ڪوهستاني ڪچھري‘ رات ٻارهين وڳي تائين هلندي رهي، جڏهن باضابطه ڪارروائي ختم ڪئي وئي ته پوءِ مٿي کٽن تي ويھي وري ٿوري دير ٿيل ڪچھري تي تبصرو ڪيو ۽ جنھن ۾ حاجي بشير ٻُڌايو ته مور ساگر اڄ مونکي جواني ڏي موٽائي ويو، جڏهن اسڪول ۾ پڙهندو هئس ته منھنجي ڪيفيت اُن غزل جھڙي ساڳئي هُئي، مون اُن ڪيفيت کي لفظن ۾ قيد نه ڪيو جو شاعر نه هُئس، پر اڄ مور ساگر جي لفظن ۾ مونکي منھنجو اُهو ماضي آئيني وانگر صاف نظر اچي رهيو آهي. هاڻي سڀئي صبح سوير اُٿڻ لاءِ سُتاسين.

کيرٿر جبل جي ڏِنگي چوٽي جو سئر
صبح فجر جي اذان آئي، سڀني دوستن هڪٻئي کي نماز لاءِ اُٿاريو، فجر نماز پڙهي تيستائين ناشتو به اچي ويو، هي ناشتو سج اُڀرڻ کان پھرين ڪرايو ويو، ڇو ته سج اسانکي جبل تي اُڀارڻو هو، جبل تي اسانکي هرڻ، روجهه ۽ ٻيا جانور ڏِسڻا هُئا، جيڪي سج اُڀرندي ئي پنھنجن پنھنجن ٺِڪاڻن ۾ وڃي ٿانيڪا ٿين ٿا، تنھن ڪري اسانجي ميزبانن اسانکي سج اُڀريئي کان پھرين ئي ناشتو ڪرايو، هاڻي جيپن ۾ سوار ٿياسين، اسان سان گڏ اسان جا گائيڊ مھري خان رند ۽ علي اڪبر رند بلوچ جيڪي گڏ هليا جيڪي هِتي جا گيم وارڊن پُڻ آهن.
صبح جو سمو، ٿڌڙي هير، ۽ پکين جو قطارون پنھنجي داڻي پاڻي چڳڻ لاءِ هڪ هنڌ کان ٻي هنڌ ڏانھن اُڏام، رستي ۾ ايندڙ قدرتي نظارن مان به لُطف اندوز ٿيندا هلياسين، ٻيو ته ڀنڀرڪي ويلا ۾ قدرت واري عجب خوبصورتي رکي آهي، سڄو ماحول ترو تازا لڳڻ لڳندو آهي، ماڻھو جي طبيعت خوش ۽ سرشار ٿي ويندي آهي، ٻيو ته ڪِٿي گهمڻ لاءِ ماڻھو وڃي رهيو هُجي ۽ کُليل جيپن ۾، ور وڪڙ، هيٺ مٿي، پٿر جو پنڌ هُجي پوءِ اُن سفر جو لُطف ئي الڳ هوندو آهي. اچانڪ اياز جو هي شعر هانوَ تي هُري پيو:
جي تو اڃا نه ڄاتو، آ ڪير ديس واسي،
تنھنجو جنم اجايو، تنھنجي مٽي اڻاسي،
آيو ويو سڪندر، سيوهڻ اڃا اُتي آ،
هو کيرٿر کڙو آ، ويندا رهيا وناسي.
رستي ۾ اسانکي ننڍن ننڍن ڊيمن جو به نظارو ڪرايو ويو، جنھن ۾ (1) ڄڻڪو چشمه ڊيم، (2) خرگس ڊيم، (3) ٻانھن جو ڊيم، (4) جمالي ڊيم، (5) تنبو ڊيم، ڪِن تي جيپن کي بريڪ ڪيوسين ته ڪِن جي پاسي مان گذرندي اسانکي اسانجي گائيڊن ٻُڌايو پي، اسانجي منزل اڃا اڳتي هُئي، پنڌ اڙانگو هو، جيئن جيئن مٿي چڙهي رهيا هُئاسين تيئن تيئن اسانکي ٿڌ محسوس ٿيندي رهي ۽ ڪڪرن کي ڄڻ ويجها وڃي رهيا آهيون، گڏو گڏ سبحان الله جو وِرد به ورجائيندا رهياسين، رستي ۾ ڪِٿي ڪِٿي ڪي ننڍا ننڍا جابلو پکي يا ڪي جانور به نظرن اڳيان گُذريا ٿي، جهنگلي چڪور به ڏِٺاسين.
کيرٿر جبل جي وڏي ۾ وڏي ’ڏنگي چوٽي‘ تي 8:20 منٽن تي پُھتاسين هِن چوٽي تي چڙهڻ کانپوءِ اسانکي سردي جي موسم جي ڄڻ نويد مِلي، ايئن پيو محسوس ٿئي اسان سان گڏ جيڪي اسان جا گائيڊ هُئا اُنھن پري کان ايندڙ هرڻن جو ٽولو ڏِسي ورتو اسان سڀني کي هيٺ ويھي رهڻ جو اِشارو ڪيائين، اسين سڀئي هيٺ ويھي رهياسين ۽ پوءِ لِڪندي ڇپندي جبل جي آڏ وٺي هرڻن جي ايندڙ ٽولي جو انتظار ڪرڻ لڳاسين، پر افسوس جو هنن کي ڄڻ انسان جي موجودگي جي خوشبوء اچڻ لڳي، ايندي ايندي پنھنجو رستو بدلائي ويا، پر پري پري کان نظارو ڪيوسين، اُن کان پوءِ وري جبل جي چوٽيءَ تي ڪڪرن جي ٿڌاڻ جو جسم کي ڇُھڻ ۽ حافظ محمد نظاماڻي جي شاعري جو اسان جي احساسن کي جھومائڻ لڳي.
هر طرف دور نظر تائين دنڌ ئي دنڌ هئي، ويجھي ويجھي کان جابلو منظر وڻندر لڳي رهيو هو. هِتان کان واپس موٽياسين اڌ رستو ساڳيو اچي پوءِ وري جيـپن کي ٻي طرف موڙيو.

نئي بارڻ جو نظارو
آياسين ڳوٺ عمر باريجو ويجهو نئين بارڻ جو نظارو ڪرڻ، ڪنھن وقت اسانجي ڳوٺ ميون ملوڪ جي اوڀر طرف پُراڻي ميرواهه جا رهجي ويل ور وڪڙ جن کي پوءِ ڀَڏن جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، اُن ڀڏي ۾ گڏ ٿيل پاڻي ٿورو سائي رنگ جو پر ايترو ته صاف شفاف ۽ ٿـڌو، جو پاڻيءَ ۾ لھڻ کانپوءِ ٻاهر نِڪرڻ تي دِل ئي نه چوندي هئي، اسان به تقريبن سڄو ڳوٺ شام جي وقت اُن ڀڏي تي وهنجڻ ويندو هو، سڀ ڪنھن کي ڪُلھي تي ٽوال ۽ هٿ ۾ صابڻ داني، ڪي موٽر سائيڪل تي ڪي پيادل پر سڀئي شام ۽ صبح جي وقت اُن ڀڏي جي پاڻي مان تڙ ڪري پوءِ واپسي محمد امين جوڻيجو (منھنجو ڀاءُ) اُن جي هوٽل تي کيرپتي چانھه پي پوءِ ئي پنھنجي پنھنجي ڪم ڪارين تي نڪرندا هُئا ڊيوٽين وارا ڊيوٽين تي ويندا هُئا، پڙهڻ وارا پڙهڻ ويندا هئا، ۽ جڏهن رمضان جو مھينو ايندو هو پوءِ ته اُن ڀڏي ۾ وهنجڻ لاءِ جڳھه ئي نه مِلندي هُئي، عصر نماز پڙهي سڀئي ننڍا وڏا اچي اُن ڀڏي جي صاف ۽ ٿڌي پاڻي ۾ ايستائين پيا تڙڳندا هئا، جيستائين مغرب يعني (روزي) کولڻ جو وقت ويجهو نه اچي، پوءِ سڀ ڪو پنھنجي پنھنجي گهر ڏانھن روانو ٿيندو هو. هن وقت اُن ڀڏي جي جاءِ تي صرف اُن جا آثار موجود آهن.
ساڳئي نموني، ڊزائن جو ڀڏو يا تلاءُ ۽ ساڳي ئي رنگت جو پاڻي ٿڌو به اهڙو ساڳيو، پريان چشمي مان پاڻي اچي اُن تلاءُ نما ڍنڍ يا ڀڏي ۾ ڪِريو ٿي، اُن لنگهه تي اسان سڀئي وهنجڻ لڳاسين، وهنجڻ کانپوءِ نِڪرڻ تي دِل ئي نه پئي چوَي توڻي جو اسان جي پروگرام شيڊول ۾ هي وهنجڻ جو وقت نه هو، پر ٻاهر نِڪرڻ تي دِل نه پي چوَي، ۽ ٻيو وري حافظ نظاماڻي جي شاعري ۽ حاجي بشير ميمڻ جو کيس داد ڏيڻ:
جِتي رات آهي اُتي ڏينھن به ايندو.
اڙي بي قدر پوءِ قدر توکي ٿيندو.

اڳي بھشت دوزخ جا ٿيا ٿئي بھانا،
پَري ٿي ويا سي پُراڻا زمانا،
هينئر سڀ ٻَڌون ٿا ’اناالحق‘ جا ڳانا،
ٻُڌا ڪيترا سِر پوءِ قاضي ڪٽيندو.
آئون تنھنجي جَنت کي ڄاڻان سُڃاڻا،
آهيون تنھنجي دوزخ جا پيري پُراڻا،
ٻنھيءَ جي گراهڪن جا مذهب مُلاڻا،
ٻنھيءَ جي عقل تي آهيان مٿو پٽيندو.

اسان پنھنجي پٽڪي کي پُختو رکيو آ،
اسان پنھنجي اجرڪ جو نقطو رکيو آ،
اسان غير سان ڪونه گُفتو رکيو آ،
فقط هڪ الله کي آهيان آئون سڏيندو.

جنھن ٻاڙي ٻاڙي تي سجدو ڏِنو آ،
ڏِسي منھنجي عظمت هو مونکان ڊِنو آ،
مَتان سمجهي ”حافظ“ ڪو ڪوجهو ڪِنو آ،
مُحمدصه مِٺي کي آهيان آئون مڃيندو.
سڀني داد سان گڏ چيو سبحان الله واه حافظ واه، هڪ چشمي جو شفاف پاڻي ۽ ٻيو اوهان جي اهڙي شاعري هاڻي ڀلا ڪير هلڻ جو ڪندو.
آياسين ڳوٺ مِصري خان رند ۾ لانڍي جي ٺھيل اوطاق، جنھن ۾ کٽن ۽ پٽ تي ٽُڪ تي وِڇايل رلين تي ڀرت ڀريل ويھاڻا رکيل هُئا، هِتي اسان ڪجهه گهڙيون ڪچھري ڪئي، ٿڌو پاڻي پيتو، چانھه بسڪيٽ کاڌا، فوٽوگرافي ڪئي ۽ پوءِ وري اڳتي پنھنجي منزل طرف روانا ٿياسين.
ٻن پھرن جي ماني ڳوٺ پھلوان بُرفت ۾ رکيل هُئي، جيڪا ڪوهستان ۾ اسانجي آخري مھمانوازي هُئي، ماني ۾ اسانکي سڀ ڪُجهه مليو، ماني کائڻ کانپوءِ، نماز پڙهي، ڪجهه گهڙيون ويٺاسين، ڪچھري ڪئيسين، پوءِ سڀني کان موڪلايوسين. هاڻي آياسين ٿاڻو بولا خان، عصر جي نماز موٽياڻي محلي ٿاڻو بولا خان ۾ پڙهي پوءِ شيخ عبدالله، سرور خاصخيلي، مصطفيٰ ميمڻ، ۽ حاجي بشير احمد کان موڪلايوسين. ڇھين وڳي ڌاري حيدرآباد لاءِ روانا ٿياسين، حيدرآباد مان نوَين وڳي ڌاري، پنھنجي شھر ماتلي لاءِ نِڪتاسين، ماتلي خيريت سان پھتاسين، حافظ محمد نظاماڻي اسان کان موڪلائي پنھنجي ڳوٺ لاءِ روانو ٿيو. سائين عبدالجبار نظاماڻي پنھنجي گهر روانو ٿيو، آئون ۽ ادا منظور پنھنجي گهر آياسين.

جيڪي سفر ۾ همسفر هيا:
عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منهنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هن جا سهيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪتاب لکيو اٿس، جنهن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سهيڙيل، مرتب ڪيل اٿس.
شيخ عبدالله ’ڪوهستاني‘: ٿاڻي بولا خان سان تعلق رکندڙ، انتهائي سُٺو سماج سُڌارڪ، پاڻ پيشي جي لحاظ کان عربي ٽيچر آهي، سدائين سفر ۾ ننڊ ڪندو آهي، نه ته بس زندگي جي سفر ۾ هل هلان اٿس، ڪنهن وقت ڪِٿي ته ڪنهن وقت ڪِٿي، سدائين سماجي ڪمن جي پويان، سندس مختلف ڪمن، فري ميڊيڪل ڪئمپون لڳائڻ، غريبن جي سهائتا ڪرڻ کان علاوه جيڪو ڪم هن جي سُڃاڻپ بڻيو آهي سو آهي، اجتماعي شاديون ڪرائڻ، هي تقريبن کوڙ سارن غريب بي سهارا خاندانن جي غريب نياڻين جون شاديون ڪرائيندو آهي، ۽ کين پورو پورو ڏاج به ڏِنو ويندو آهي، هن سال ته 100 جوڙن جون شاديون ڪرايون اٿس، ايئن سدائين سفر ۾ رهي ٿو.
حافظ نظاماڻي: حافظ نظاماڻي، قرآن جو حافظ آهي، پنج وقت نماز پڙهندڙ آهي، پر مولوي صفا ناهي ڏاڙهي به اڇي وڏي اٿس، صوفي مڙس، سنگت ساٿ وارو، سدائين پروگرامن ۾ سفر ۾ سنڌ جو تمام وڏو نالو آهي شاعري ۾ حافظ نظاماڻي جو، سندس تعلق سھراباڻي ڳوٺ لڳ ڪڙيو گهنور سان آهي. سندس ڪتاب ”باغي آ عشق منھنجو“ ڇپيو ته ٿوري ئي وقت ۾ وڪامجي ويو، اُن کان پوءِ ٻيو ڪتاب ”تاريخ آهي شاهد“ جنھن جو بيڪ ٽائٽل لکڻ جو اعزاز هن ناچيز (مور ساگر) کي آهي. حافظ نظاماڻي جي شاعري اسان جڏهن هاءِ اسڪول ۾ پڙهندا هئاسين تڏهن کان فنڪار الھڏنو جوڻيجو جي آواز ۾ ٻُڌندا هُئاسين.
غلام مصطفيٰ ميمڻ: ٿاڻي بولا خان سان تعلق رکندڙ، هي صاحب سُٺو دوست سُٺي سوچ رکندڙ آهي، پاڻ صحافت ڪندو آهي، صاف سُٿري صحافت، ڪي ٽي اين ۽ ڪاوش جو رپورٽر آهي ٿاڻو بولاخان اسٽيشن کان، سندس ٿاڻو بولا خان ۾ سُٺو جنرل اسٽور پڻ آهي.
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شهر سان تعلق رکندڙ: منهنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنهنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منهنجي حاضر آهي.
سرور خاصخيلي: سندس تعلق ٿاڻي بولا خان سان آهي، سُٺو ماڻهو آهي، پيشي جي لحاظ کان پرائمري ماستر آهي، صحافت به ڪندو آهي، ۽ شاعر پڻ آهي.
حاجي بشير ڪاٺياواڙي ميمڻ: ڪراچي جو رهندڙ آهي، ٺيڪيدار ۽ بلڊر آهي. خود سُٺو ۽ کِل مُک انسان آهي،

(29-30 آگسٽ 2013ع)

موٽندي ڏِٺيسين مڪلي

روانگي
کِرڪڻا لاهي، سُک نه سُتا ڪڏهن،
اوسيئڙو آهي، کاهوڙين کي پنڌ جو.
(شاهه)
گُهمڻ ڦِرڻ، رُلڻ، ڏِسڻ پَسڻ، پِرائڻ گهرجي، هِن مختصر مِليل زندگي ۾، پالڻھار جي بنايل خوبصورت ڌرتي، ڌرتي تي موجود، آثار، سمنڊ، دريا، ڍنڍون، ڍورا، پھاڙ، چشمه، باغات، پارڪ سموري سُونھن ۽ سُرهاڻ کي ساڻ رکجي سدائين، بھترين زندگي اِها ئي آهي، ’کاڌي کان ڏِٺو چڱو آهي‘ هڪ چو ڻي.
ڪالھه اسان جو پروگرام طئي ٿيو، ماتلي کان واٽر پارڪ، واپسي ۾ مڪلي گهمنداسين، حيدرآباد مان، مزمل صديقي، مزمل قريشي، آفتاب ميمڻ، محمد رحيم جوڻيجو، آيا، پيرولاشاري تان، آئون، جھانزيب ۽ معشوق آياسين، ماتلي مان سائين عبدالجبار نظاماڻي، ادا منظور، شعيب ۽ ديدار ميمڻ هئا، سڀ صبح سوير ادا منظور جي گهر گڏياسين، ديدار ميمڻ ڪيري ڪاهي آيو، ماتلي باءِ پاس تان سي اين جي ۽ پيٽرول ڀرائي، سفر جي دُعا پڙهي روانا ٿياسين. ڪڙيو گهنور، راهوڪي، گولاڙچي کان ڪراچي روڊ.

راهوڪي جو راڻو شھيد فاضل راهو
ماتليءَ کان حيدرآباد بدين روڊ تي متارو اسٽاپ ايندو، اُتان کان اولھه طرف ويندڙ گولاڙچي روڊ وٺبو، پھريون شھر ڪڙيو گهنور ايندو، تعلقي گولاڙچي جو هي وڏو شھر آهي. مقبول حفي بخاري، سرمد چانگ ۽ عمر سمون کي سلام موڪليان ٿو، شيشو کولي هوائن هٿان. اُن کان اڳيان ايندي راهوڪي، جيڪو شھيد فاضل راهو جو ڳوٺ آهي.
راهوڪي پھتاسين ته، جاني جي ياد سان گڏ راهوڪي جي پَٽن تي پير ڌريان ٿو. سنگت کي چوان ٿو، عوامي ليڊر شھيد فاضل راهو جي ڀر مان لنگهي وڃجي ۽ حاضري نه ڀرجي، اِهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي، سڄي سنگت جو خيال هو ته سلام ڪريو هلون. آياسين مزار تي، مزار تي صرف لوهي جهنگلو چؤطرف ڦِريل آهي، ڪو به گُنبذ وغيرهه اڏيل ڪونھي، پر هِتي هڪڙي شئي نئين نظر آئي اُها اِها ته هيٺ زيرِ زمين ڪمرو ٺھيل آهي، اُن ڇت مان هڪڙو ڍڪ ٺھيل آهي، اُن کي مٿي کڻبو ته هيٺ سيڙهي ظاهر ٿيندي، سيڙي تان هيٺ اچبو ته وچ تي قبر ٺھيل آهي، اسان قُل پڙهي دُعا گُهريسين.
دُنيا ۾ اُهي ليڊر زنده رهن ٿا، جيڪي عوامي هُجن ٿا، عوام جي اهنجن، ضرورتن، سماجي حيثيت کان ڄاڻ رکندا هُجن، ۽ اُنھن جي تربيت، قومي شعور، قومي غيرت جو ذهنن ۾ ٻج ڇَٽڻ، سچ، ڪوڙ، حق نا حق ۾ سَنڌا ڪڍي سمجهائڻ وارو ئي عوامي ليڊر هوندو آهي، جيئن شھيد فاضل راهو هو، جيڪو 1934ع ڌاري راهوڪي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو، پر پوءِ مٿين گُڻن ڪري، ٿوري ئي عرصي ۾ وڏو عوامي ليڊر ٿي اُڀريو، هِن عام کان عام ماڻھوءَ جي سڏ ۾ سڏ ڏِنو اُنھن جي خوشين ۽ غمين ۾ ڀرپور شرڪت ڪئي ۽ هر وقت عوام جي مسئلن لاءِ سندس دروازا کُليل هوندا هئا، ڀلا اهڙا جي ليڊر هُجن ته ماڻھون ڇو نه اُنھن کي جيءُ ۾ جايون ڏيندا. 1962ع کان شايد سندس اِها پھرين مھم هئي، چورين جي خلاف تر جي عوام (ماڻھن) کي گڏ ڪري انتظاميه خلاف مھم هلائي، يو.سي جي چيئرمين جي سيٽ تي بيھڻ سان 1965ع ۾ بي ڊي جي اليڪشن کان هن ڄڻ ته سياست جي شروعات ڪئي. ۽ پوءِ جڏهن 4 مارچ 1968ع تي صدر ايوب جي دؤر ۾ شاگرد تحريڪ شروع ٿي ته اُن ۾ بدين کان حيدرآباد لانگ مارچ جي اڳواڻي ڪيائين. سندس سوَين ڪم، جدوجهدون، ڪيس، جيل ٿاڻا، وڌندڙ مقبوليت کان گهٻرايل اسٽيبلشمينٽ کيس 17 جنوري 1987ع ۾ شھيد ڪرائي ڇڏيو.
اسين پنھنجي اڳتي سفر لاءِ وري به روانا ٿيون ٿا. گولاڙچي مان گُذرون ٿا ته سردار ڀٽي، رضا آڪاش، صالح نوحاڻي، حنيف زئي ۽ عباس ميمڻ کي هوائن ذريعي سلام چوان ٿو.
ڪراچي بدين مين روڊ تي اولهه طرف اسان هاڻي هلون ٿا منزل ماڳ ڏانھن. ٻُڍي ٽالپر مان گول گهمي ٿي گاڏي، ۽ ياد اچن پيا يار ڊاڪٽر رمضان ميمڻ ۽ پيارو پريت پال سنگهه سوڍو. اڳتي اسان جي گاڏي اسپيڊ سان فاصلن کي وِيڙهندي سجاول پھچي ٿي، سجاول جي سڄڻن اياز امر شيخ، سورج سجاولي، شبير جعفراڻي، مشتاق سعيد، واحد سوز ملاح، عبد سنڌي کي به سوچ سفر ۾ سلام ڪندا، دولھه دريا خان پُل تي پُھچون ٿا، ايئن ٺـٽي کي باءِ پاس ڪندي مڪلي منجهان مَٽي هوائن هٿان گُل بيبي شاهه، حميد مھراڻوي، غلام حسين خواجه، نور سرائي، اصغر خاصخيلي، رشيد جاکري، رمضان ميمڻ، شوڪت زئور، طارق امر عباسي، محبوب درس، مجاهد واريو، اعجاز واريو ۽ اڪبر دلواڻي کي دِل گهراين سان سلام چئي اڳتي اچون ٿا، پُھتاسين اچي پنھنجي اڄ جي ماڳ منزل تي. گاڏي کي پارڪنگ ايريا ۾ پارڪ ڪيوسين.

واٽر پارڪ Sunway Lagoon Water Park
ويجھڙ ۾ ٺھيل هي واٽر پارڪ وڏي شھرت ماڻي چُڪو آهي، ٽي سئو روپيا ٽڪيٽ کان شروع ٿي هاڻي اَٺ سئو روپين تي آيو آهي. اسان به اڄ اچي پُھتا آهيون، اُن واٽر پارڪ وٽ، ديدار ميمڻ کي اڳيان ڪريون ٿا، هو ڊرائيور آهي الائي ڪيترا ڀيرا هِتي آيو آهي، اُن کي سڄي خبر آهي، تنھن ڪري ٽڪيٽ وٺڻ وارو ڪم اُن کان وٺون ٿا. سڀئي قطار جي صورت ۾ اندر اچون ٿا، واهه جهنگل ۾ منگل ڄڻ ته ڪنھن سُڌريل مُلڪ جي ڪنھن پارڪ ۾ پُھتا آهيون، اندر هڪ سائيڊ کان سامان رکڻ جا لاڪر ٺھيل آهن، اُنھن جي چارج ڀري چاٻي ورتي پاڻي ۾ وهنجڻ لاءِ هڪڙي مخصوص ڪريم مِلي ٿي، اُها به اُن وٽ دستياب آهي، جيڪو وٺڻ چاهي نه چاهي، ۽ ڊريس چئنج ڪرڻ جو به الڳ سسٽم آهي.
هي پارڪ، واٽر پارڪ، تفريح ماڳ سڀئي سھولتون ماڻھن جي ذهنن کي سُڪون مھيا ڪرڻ جا سامان هوندا آهن، جيڪي ماڻھو صبح کان رات تائين، مشينن سان گڏ مشينن وانگر ڪم ڪن ٿا، اُنھن جي ذهنن کي تازگي، توانائي بخشيندا آهن، تفريح ماڳ آهي تنھن ڪري اسان عام عوام جيڪي آهيون اُنھن تي به اِهو فرض ٿئي ٿو ته اِنھن سمورن تفريحي ماڳن کي پنھنجو سمجهي استعمال ڪريون، اگر واقعي ئي ايئن سڀني جي سوچ هُجي ته ڪو به پارڪ تفريح ماڳ اُجاڙ حالت تي نه پُھچندو.
سڀني پاڻ سان گڏ (صرف وهنجڻ لاءِ) آندل الڳ ڪپڙا بدلائي پھريل ڪپڙا ورتل لاڪرز ۾ رکي، چاٻيون هڪڙي ساٿي سائين عبدالجبار نظاماڻي حوالي ڪيوسين، اُهو هن پاڻي ۾ وهنجڻ نه پيو چاهي، اُن ايئن ئي گهمڻ ڦِرڻ جو لُطف پي ورتو، پوءِ اسان پنھنجا موبائل ۽ ڪئميرا به ڪنھن ڪنھن وقت اُن کي پي ڏِنا رکڻ لاءِ.
وهنجڻ لاءِ هِتي کوڙ ننڍا ننڍا تلاءُ آهن، پاڻي بِلڪل بلو ڪلر جو آهي، پاڻيءَ جو ڪلر ته صاف ئي هوندو آهي، پر هِتي پاڻي ۾ ڪئميڪل مِليل آهي يا ته لڳل ٽائلس جو بَلو ڪر آهي تنھن ڪري پاڻي تي بلو شيڊ ٿو پوَي. بھرحال ماحول واقعي من موهيندڙ آهي. ٻُڌو هو ته شروع ۾ ته هِن پارڪ ۾ صرف فيملي وارن جي انٽري هوندي هُئي، گهڻي وقت کانپوءِ انتظاميه طرفان پنھنجي وڌيڪ ڪمائي جو ذهن ۾ رکي پنھنجي ئي ٺاھيل قانون ۾ ترميم ڪري نرمي ڪئي وئي، ته هاڻي هر ماڻھو فيملي توڙي بنا فيملي اچي سگهي ٿو، اِها واپاري سوچ آهي، نه ته شاگردن جو گاڏيون ڀرجي اچن ٿيون اُهي ڀلا فيمليون ڪِٿان، ڇو ۽ ڪيئن آڻيندا، يا اسان جھڙا جيڪي ذهن کي تازگي ۽ توانائي پُھچائڻ خاطر تفريح ماڳن ڏانھن منھن ڪيئن ڪندا؟. اِهي سڀ ڳالھيون سوچي ئي پنھنجي بڻايل اصولن کي پاسيرو ڪيو اٿن.
ڪنھن تلاءُ ۾ مٿان کان هيٺ تائين ترڪڻون ٺھيل آهن، ڪِٿي گول ڦيري دار وڏا پائپ لڳل آهن، اُنھن مان ڦِرندو اچي هيٺ ڪِربو، ڪنھن تلاءُ ۾ وڏو پھاڙ اڏيل آهي، اُن پھاڙ جي چوٽي تي تيز اسپيڊ ۾ ڪِرندڙ پاڻي آبشار جي صورت ۾ اهڙو ته مزو ٿو ڏئي، اِن تلاءُ ۾ ٻين تلائُن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ رش آهي، ڇو جو هن ۾ هڪ ئي وقت تيز وسندڙ برسات جو مزو، پس منظر ۾ هلندڙ موسيقي، ۽ ڪنھن چشمي يا آبشار جي صورت ۾ پاڻي جو مٿان ڪرڻ، اِهي سڀ مزا هڪ ئي هنڌ مِلن ته ضرور رش ته هوندي، اڃا جو خاص وجود کي واسڻ وارو واس، سُرهاڻ ۽ سڳنڌ، اکين کي ٺاريندڙ منظر عورتن جو موجود هُجڻ هو.
ايستائين اسين هِنن تلائن ۾ ترياسين، جيستائين اسانجون اکيون لال نه ٿيون، بدن سَت نه ڇڏيو، پيٽ ۾ بُک نه محسوس ٿي، تيستائين ڪير به پاڻيءَ مان نِڪرڻ لاءِ تيار ئي نه هو. جڏهن سڄي سنگت ۾ اِهي مختلف علامتون ظاهر ٿيڻ لڳيون ته آهستي آهستي نه چاهيندي به پاڻيءَ کان پساهه کي پري وٺي آياسين. سڀني سائين عبدالجبار نظاماڻي کي ڳولھڻ شروع ڪيو، چاٻيون اُن وٽ هيون، سائين ويو هو ظھر نماز پڙهڻ. ڪجهه دير هيڏانھن هوڏانھن رهيل فوٽوگرافي ڪئيسين، جيستائين سائين به سامھون ظاهر نظر آيو. سڀني پنھنجي پنھنجي لاڪرز جو چاٻيون ورتيون، ڪپڙا ڪڍي بدلائي سامان ساري سنڀالي کڻي، چاٻيون واپس ڪائونٽر تي جمع ڪرائي، هن واٽر پارڪ کان منجهيل منجهيل مَن سان موڪلايوسين.
جڏهن گاڏي ۾ ويھي گاڏي کي گير هڻي اڳتي هليو ته سڀني آواز ڪڍيا، بُک جو ڇا ڪجي، ڪِن چيو اڳيان ڪنھن سُٺي هوٽل تي هلي ٿا کائون، پر اڪثريت اِن تي راضي هُئي ته هِتي ئي جيڪو دال ماني مِلي کائي ٿا وٺون، اِهو راضپو اُنھن جو هو جن کي پاڻيءَ صفا سُڪائي سوڙهو ڪيو، نيٺ اڪثريت جي راءِ ورتي گاڏي کي واپس موڙي اُتي ئي موجود هوٽل تي وڃي ويٺاسين، هوٽل ته هوادار ۽ خُلاصي هُئي پر خاص نه هُئي، پوءِ وقت جيڪو مِليو، بھتر ئي هو. گڏ لسي به گهرائيسين، منجھند ويلا لسي جو گلاس به ڪمال ڪندو آهي. اصل اندر ٺاري ڇڏيندو آهي.
گاڏي ۾ ويھڻ کانپوءِ هاڻي سڀني جو اندازِ بيان بدلجي ويو آهي، مقصد ڪو گانو پيو جهونگاري، ڪو ڪنھن سان مشڪري پيو ڪري، ڪو لطيف پيو ٻُڌائي، ڪو ڪنھن کي ٽوڪي پيو. ڪوئي سڀني ۾ سوچي پيو.
’ڍئو بِنا ڍوليا!، ناهي ساڃاهه سونھن جي‘ (ش.ا)

موٽي ڏِٺيسين مڪلي
مڪلي جي منجھند ۾ ماٺاريل ماحول جي هلندڙ هوائن ۾ پنھنجا پير زمين تي رکون ٿا. ته مونکي هِڪڙو خيال اچي ٿو، سائين عبدالجبار کي چوان ٿو، سائين ڪنھن کي تڪليف ڏيڻ جي حق ۾ آئون هوندو ناهيان، پر منھنجو هڪڙو اِهو به ڏاڍو مضبوط مؤقف هوندو آهي ته جِتي به گهمڻ وڃجي لوڪل ماڻھو جو ساٿ ساڻ ضرور کڻجي. گهمي ته پاڻ به وينداسين پر بي ترتيب ۽ اڌو اڌ شيون پوئتي ڇڏي اڳتي هلندا رهنداسين، آئون چاهيان ٿو اڄ پاڻ وٽ وقت به پورو اڌ ڏينھن جو پيو آهي، چاهيان ٿو ترتيب سان گهمي وٺون، هونئن ته مڪلي گهمڻ لاءِ ٽي ڏينھن به ٿورا آهن، پر خاص خاص تاريخي حوالن ۾ اچڻ وارا آثار ڏِسڻا آهن. سائين چوَي ٿو پوءِ؟ چوانس پوءِ سنگت ته منھنجي مڪلي ۾ کوڙ آهي پر وري به پنھنجو هم خيال هم ذوق ماڻھو کي ساڻ کڻجي، آهن ته سڀ هم ذوق دوست پر پوءِ به پھريون نالو آيو حميد مھراڻوي جو چيم سائين حميد مھراڻوي کي ٿو ڪريان فون جيڏهن مِلي ٿو وڃي ته واه واه.
سائين حميد مھراڻوي جو نمبر ڊائل ڪيم، فون کنيئين سلام دُعا کان پوءِ پنھنجي اصل خواهش کان آگاهه ڪيومانس، چيائين اوهان ڪنھن جڳھه تي بيھو ته مونکي ٻُڌائي اُتي اچي ٿو وڃان، هڪڙي ڇپرا هوٽل جي پاسي ۾ وڏو نم جو وڻ هو اُن جي ڇانوَ ۾ گاڏي کي بريڪ ڪيوسين. پنج منٽ مس ٿيا ته سائين حميد اچي محبتن منجهان ڀاڪر پائي گلي مِليو، چيائين سامھون لغاري هوٽل تي پھرين پيون ٿا چانھه، پوءِ جيئن پروگرام ٺاهيو آئون حاضر آهيان. (دوستي اِن شئي جو نالو آهي).

مڪلي قبرستان
جيستائين ڪنھن آثار يا مقبري تي پھچون، رستي هلندي ٿورو مڪلي قبرستان تي ٿا ڳالھايون، هن قبرستان لاءِ چيو وڃي ٿو ته ايشا جو وڏي ۾ وڏو قبرستان آهي، هي تقريباَ َ 10 ميل چؤرس ايراضي تي پکڙيل ٻُڌايو وڃي، ٿو، هِن قبرستان جي وچان قومي شاهراهه گُذرڻ ڪري هي هاڻي ٻن حِصن ۾ ورهائجي ويو آهي. هن قبرستان تي نالو به ڪنھن مائيءَ جي پُٺيان پيو، جنھن جي قبر پُڻ هِن قبرستان ۾ آهي، ’مائي مڪلي‘ اگر وقت اجازت ڏِني تي اُن تي به هلنداسين، پوءِ احوال لکبو. تيستائين سائين حميد مھراڻوي چوي ٿو، مور ساگر پھرين پاڻ مخدوم محمد هاشم ٺٽوي تي هلون ٿا، چيم جي سائين ڀلي.

مخدوم محمد هاشم ٺٽوي رح
جيئن ئي درگاهه مخدوم محمد هاشم ٺٽوي پھچون ٿا، پاسي ۾ گڏ مسجد به آهي، پھرين پڙهون ٿا نماز ظھر، ٽائيم گهڻو ٿي ويو آهي. نماز پڙهيم. (ياد آيو هِن مسجد ۾ 1991ع ۾ پھريون ڀيرو آئون آيو هئس، تڏهن به ظھر نماز پڙهي هيم). ٻاھر نِڪتاسين، لوھي جهنگلي ۾ بنا مقبري يا ڪنھن گنبذ جي قبر آهي، ڪُتبو پڙهون ٿا، پر عربي ۾ لکيل آهي، صرف نالي المخدوم محمد هاشم بِن عبدالغفور السندي، پڙهي سگهياسين. هڪڙو ٻيو وڏو بورڊ نما جيڪو اڇي رنگ جي ٽائلس تي امبوز ٿيل ڪارن اکرن ۾ درود کان هيٺ درگاهه شريف الحاج مخدوم محمد هاشم ٺٽوَيرح تاريخ پئدائش 10ربيع الاول 1104ع، تاريخ وفات 6 رجب المرجب 1174ع، متولي خليفه حاجي محمد نور جوکيو اذ بعد فرزند نذير احمد جوکيو.
تاريخ ٻُڌائي ٿي ته مخدوم محمد هاشم ٺٽوَيرح، شاهه عبداللطيف ڀٽائيرح ۽ مخدوم محمد معين ٽٺوَيرح هڪ دؤر جا آهن، مخدوم محمد هاشم محتسب وزير جي حيثيت ۾ غير شرعي ڪمن تي ماڻھُن کي ٿڏي تي ئي سزائون ڏيندو هو. هي بزرگ ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف پُڻ آهي، سندس ڪتاب دين اسلام فقه تي مشھور آهي، شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي سندس سازن تي ڪلام ڳائڻ واري ڳالھه سخت نا پسند هوندي هُئي.
مخدوم محمد هاشم ٺٽوي پنھنجو علم پورو ڪرڻ کان پوءِ پرهيزگار ۽ پابند شريعت اسلامي عالم ٿيو. سندس تصنيفون تقريباَ َ ڏيڍ سئو جي لڳ ڀڳ آهن. چوَن ٿا هي بُزرگ خليفن ۽ پوينئرن کي سختي سان منع ڪري ويو هو ته، جڏهن آئون گُذاري وڃان ته منھنجي قبر مٿان ڪو به مقبرو، گُنبذ يا ڪا ڇِت ڀت نه ٺھرائجو. اُنھيءَ جي وصيت موجب، سادي قبر ٺھيل آهي.

پير حُسام الدين راشدي
سائين حميد چيو، هيڏانھن اچو اوهانکي سنڌ جي ڏاهي، اديب، ليکڪ، پير حُسام الدين راشدي سان مِلايان، هٿ جي اشاري سان ڏِيکاريندي چيائين اِهو سامھون ئي آهي. آياسين پٿر تي اُڪر جو ڪم ٿيل قبر، ڪاريگري جو بھترين نمونو، مٿان ڪجهه گلابن جا سُڪل گُل پيل آهن، سامھون ڪُتبي تي، بسم الله جيڪا به پٿر جي اُڪر سان لکيل آهي، اُن هيٺان انگريزي ۾، پير حُسام الدين راشدي، 1911ع – 1982ع لِکيل آهي. سيد محمد حامد شاهه راشدي ڀاڳوند والد آهي، جنھن جي اڱڻ تي ٻه اهڙا گلاب پيدا ٿيا، جن ادب جي دُنيا ۾ پري پري تائين پنھنجي خوشبوءَ جو اثر ڇڏيو آهي. پير علي محمد راشدي ۽ پير حسام الدين راشدي، پير حسام الدين راشدي جنھن جو جنم 20 سيپٽمبر 1911ع راشدي پيرن جو ڳوٺ جيڪو نصرت اسٽيشن لاڙڪاڻو جي ڀر ۾ آهي. هن شروعاتي تعليم چار درجا ۽ فارسي تعليم سڪندر نامه تائين حاصل ڪيائين، فارسي تعليم به ضروري هُئي حاصل ڪيائين، انگريزي تعليم به خانگي طرح حاصل ڪيائين. هِن جي لائبرري ۾ چونڊ اهم ڪتابن سميت ڪتابن جو تمام وڏو ذخيرو هوندو هو. پير حسام الدين راشدي صحافت ۾ پھرين اخبار ’جاڳڻ‘ جيڪا 1926ع شڪارپور مان شايع ٿي ۾ نامه نگار ٿيو. اُن کان پوءِ کوڙ سارين اخبارن، ماھوار رسالن، هفتيوار اخبار جو ايڊيٽر، نامه نگار ٿي رهيو، کوڙ سارا ايڊيٽوريل ۽ مضمون لکيائين. 1950ع ۾ ’سنڌي ادب لاءِ مرڪزي صلاحڪار بورڊ‘ جو ميمبر مقرر ٿيو، اُن کانپوءِ صحافت جيان ادبي ادارن جي به وڏي لسٽ آهي، جنھن ۾ سنڌي توڙي اردو ادبي ادارن جو ميمبرن طور ڪم ڪيائين. هن سير سفر جي شروعات 1952ع ۾ عراق، مصر، لبنان، شام ۽ لنڊن جي سير کان ڪئي، اُن کان پوءِ ٻيا به تمام گهڻا مُلڪ گهميو.
ڪانارئا ڪُڻڪَن، جنين لوڇَ لڱن ۾،
پاڻھي ٻڌن پَٽيون، پاڻھي چڱان ڪَن. (شاه)
هن صاحب به پنھنجي وصيت ڪئي هُئي ته مونکي مخدوم محمد هاشم ٺٽوَي جي احاطي ۾ دفنايو وڃي. ۽ سندس خواهش مطابق کيس هِتي دفن ڪيو ويو آهي.

شيخ عبدالمجيد سنڌي
مخدوم محمد هاشم ٺٽوَي جي پاڙي ۾ (يعني مقبري ويجهو)، هڪڙي بِلو ڪاشي سان ٺھيل قبر به آهي، جيڪا پير حسام الدين راشدي جي قبر سان بلڪل گڏ آهي، اڳيان کان ڦِري ڪُبو پڙهيم: مرحوم مغفور جنت مڪان دوزخ حرام. هِتي سنڌ جو سُڄاڻ، سوره، سپوت، شيخ عبدالمجيد سنڌي جيڪو ايندڙ سمورن نسلن لاءِ حق ۽ اصول، دانائي ۽ دليري، جدوجھد ۽ قربانيءَ جو اُهڃاڻ آهي. جنم 7 جولاءِ 1889ع، لاڏاڻو 24 مئي 1978ع.

اينميري شمل يادگار پٿر
پير حسام الدين ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌ ٻنھي جي قبرن کان ٿوري پريان پيرن وٽان هڪڙو پٿر نصب ٿيل آهي، حميد مھراڻوي اُن پٿر وٽ وٺي آيو، ٻُڌايائين ته ڊاڪٽر اينميري شمل جيڪا جرمن جي اسڪالر آهي، جڏهن هِتي سنڌ آئي هئي ته پير حسام الدين راشدي جي شخصيت کان ايترو متاثر ٿي، جو جيئري ئي پنھنجي هٿن سان هي پٿر هِتي هڻائيندي اِها وصيت ڪيائين ته جڏهن آئون گُذاري وڃان ته مونکي پير حسام الدين راشدي جي پيرن وٽان رکجو، پر وقت جي ڳالھه آهي، سندس زندگي جي پُڄاڻي سندس اباڻي مُلڪ جرمنيءَ ۾ ٿي، پوءِ اُهي ڪِٿي ٿا هيڏانھن موڪلين يا اِن وصيت کي اهميت ڏين، بھرحال وصيت وارو لڳل پٿر ڏِٺوسين، پٿر جو فوٽو پُڻ ڪڍيم.

خليفه محمد معين الدين نقشبندي
محمد معين الدين پنھنجي وقت جو وڏو عالم بزرگ ٿي گُذريو آهي، هِن لاءِ تاريخ ٻُڌائي ٿي ته شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو ويجهو دوست هوندو هو، شاهه صاحب پاڻ ٺٽي اچي محمد معين الدين سان رهاڻيون ڪندو هو. ۽ چوَن ٿا ته مخدوم محمد هاشم ٺٽوي جو اُستاد پُڻ هو. ۽ پاڻ وري پنھنجي لاءِ وصيت ڪئي هئائين ته مونکي منھنجي مرشد جي پيرن وٽ دفن ڪجو. تنھن ڪري کيس سندس مرشد شيخ ابوالقاسم نقشبنديرح جي پيراندي وٽ دفن ڪيو ويو آهي، سندس قبر تي لڳل ڪُتبي تي پُڻ لکيل آهي: مخدوم ابوالقاسم نقشبنديرح جو خليفه محمد معين الدين نقشبندي سراسر نورِ،، تاريخ وصال 1161 ننگر ٺٽه.هِن سان گڏ ساڳئي ڇت هيٺ ٻيون به کوڙ قبرون آهن. اسين هاڻي ٿوري اڳيان ٿا اچون.

شيخ نورالحق ابوالقاسم نقشبندي
هِتي خليفه محمد معين الدين نقشبندي جو مرشد ڪامل، بزرگ هستي نورالحق ابوالقاسم نقشبندي، مدفون آهي. ۽ هن جي قبر جي پاسي هِڪڙي ننڍڙي مسجد نما ’حجره حضوري‘ اسانکي حميد مھراڻوي وري اِن طرف وٺي اچي، ٿو.

حجره حضوري
هِتي سائيڊ کان هڪڙو بورڊ نماز پٿر نصب ٿيل آهي، جنھن تي هي تاريخ اردو ۾ لکي وئي آهي، مٿان ڪُنڊ تي لکيل آهي، اقتباس از تاريخ صُوفياءِ سنڌ.
بِسمِ اللہ اِلرحمّنِ الرَّحیم
حُجرہء حُضوری اِقتباس از تاریخِ صُوفیائے سندھ
یہ وہ اعلیٰ مُقام ہے جسے اللہ تعالیٰ نے یہ شرف بخشا ہے کہ یہاں پر حضوراکرم صلّی اللہ علیہ وسلم جلوہ افروز فرما ہئے ھے۔ یہاں پر حضرت محّمدصلّی اللہ علیہ وسلم اور مخدوم ابوالقاسم رح کےدرمیاں محفل سجتی تھی اور روحانیت کے بڑے بڑے مسائل حل ہوتے تھے ۔ اولیائے نظام اس مقام کی بڑی تعظیم کرتے ہیں یہ ہی وہ مقام ہے جہاں کی جاروب کشی کو بڑے بڑے بزرگ اپنی سعادت سمجھتے تھے۔ یہاں سے حضرت مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی نے بھی اکتاب فیض کیا ہے۔ صوفیائے سندھ کے مصنف اعجاز الحق قدوسی صفحہ ۵۷ پر تحریر فرماتے ہیں کہ خانقاہ کے جس حُجرہ میں آپکا قیام تھا وہ حضوری کہلایا ۔ حُجرہ کے حضوری ہونے کی وجہ تسمیہ یہ ہے کہ ایک رات نماز عشاعہ کے بہت دیر بعد آپ کے حُجرہ سے آہستہ آہستہ باتیں کرنے کی آوازیں آرہی تھیں خانقا کے فقیروں نے سمجھا کہ عمائدین شہر میں سے کوئی آیا ہے جس سے آپ گفتگو فرمارہے ہیں تھوڑی دیر بعد آپ حُجرہ سے باہر تشریف لائے اور تازہ وضو کیا۔ خانقا کے ایک فقیر سے ہماری دستار لائو فقیر حُجرہ سے دستار لانےکے لیئے گیا۔ جب وہ اندر داخل ہوا تو کوئی دوسرا آدمی موجود نہیں تھا۔ وہ بہت دیر تک حیران ہو کہ حُجرہ میں کوئی موجود نہیں تو دوسری آواز کس کی تھی۔ کچھ دن بعد اس خادم نے راز میں اس کے متعلق پوچھا تو فرمایا جنا ب رسواللہ ﷺ تشریف فرما تھے۔ اس دن سے آپ کے حُجرے کا نام حُجرہ حُضوری پڑ گیا۔
نوٹ: زائرین سے التماس ہے کہ اس مقدس مقام کا احترام کرتے ہوئے دو (۲) نفل اس حُجرہ میں ادا کریں اور اس کو ثواب نبی اکرم ﷺکی وساطت سے مخدوم ابوالقاسم نقشبندی کی ارواح ِ مبارک کو پہنچائو۔ تحریر: ۴ جنوری ۱۹۹۱ع
داعی الخیر: سیّد منہاج الدّین شاہ جیلانی قادری نقشبندی۔ متولی درگاہ مخدوم شیخ البوالقاسم نقشبندی رحمتہ اللہ علیہ (مکلی)
مون اِن مٿين تحرير جو فوٽو پنھنجي موبائل جي ڪيمره سان محفوظ ڪيو، جيڪو هاڻي لکڻ وقت اکر به اکر اُتاريو اٿم. سائين عبدالجبار نظاماڻي چيو ته جيڪي به بورڊ نظر اچن ٿا اُنھن جا فوٽو ڪڍي وٺندو ڪر، ڪم ايندا.

مخدوم آدم عليه ’مڇي وارو پير‘
سائين حميد هڪڙي ٻي مقبره ڏانھن وٺي ٿو اچي، پاڻ ٻُڌايائين ته هي مخدوم آدم عليه السلام عرف ’مڇي وارو پير‘، آهي. هِن کي مڇي وارو پير سڏيندا آهن، ۽ مڇي رڌي کڻي اچي هِتي کائيندا آهن، مون چيو اِهو ساڳيون ڪم غلام شاهه ڪلھوڙي جي مقبري تي به آهي، اُن کي به ’مڇلي والا بابا‘ چيو ويندو آهي، ۽ ساڳي نموني اُتي مڇي رڌي کڻي اچي کائيندا آهن، اِهو مون پاڻ پنھنجي اکين سان ڏٺو آهي، منھنجي ’حيدرآباد جي هوائن ۾‘ واري سفر ۾ تفصيل ڏنل آهي. حميد مھراڻوي ٻُڌايو ته هِتي ساليانو عرس به ٿيندو آهي. ڪھڙي تاريخ تي اِهو ذهن مان نِڪري ويو آهي.

کوهه
انھن مقبرن جي ٿورو پريان هڪڙو کوهه ڦِٽل حالت ۾ ڏيکاريائين ۽ ٻُڌايائين ته هي کوهه ڪنھن وقت برسات جو پاڻي جمع ڪري پوءِ پيئڻ جي ڪم آڻيندا هئا، پر هاڻي گهڻي عرصي کان هي اتيِ ڦِٽل حالت ۾ موجود آهي.
سائين حميد مھراڻوي چيو مور ساگر سڄو مڪلي تاريخ آهي، اوهان وٽ ايترو وقت ناهي، تنھن ڪري جيڪي خاص خاص تاريخي ڪتابن، حوالن ۾ آثار يا مقبره اچن ٿا اُهي اوهانکي ڏيکاريان پيو، تنھن ڪري هاڻي وري هلون ٿا، هوڏانھن اولياءُ جي ٻي حِصي ۾. چيم: سائين سچ پڇو ته اڄ آئون ڏاڍو خوش آهيان، هِتي اڳ ۾ ڪيترائي ڀيرا اچڻ ٿيو آهي، شايد آئنده به ٿئي، پر منھنجي هڪڙي خواهش هئي ته ڪو ڄاڻو ماڻھو گڏ هُجي ۽ مونکي هي تاريخي آثار ۽ مقبره ترتيب ۾ ڏيکاري اُنھن بابت ٻُڌائي اڄ اوهان اِها منھنجي خواهش پوري ڪئي آهي. اِهو مون لاءِ يادگار رهندو. هاڻي روڊ ڪِراس ڪري اچون ٿا.

مرزا محمد باقي بيگ
مرزا باقي جي مقبره جي ويجهو آياسين، حميد مھراڻوي چيو ته هي مرزا باقي ۽ مرزا جاني ٻئي پنھنجي دؤر جا وڏا ظالم بادشاهه ٿي گُذريا آهن، چيم سائين بس اندر يا ويجهو هلڻ جي ضرورت ناهي، ظالم کان پاسو چڱو جيئري به ته مُئي به. پر پوءِ مون تاريخ ضرور پڙهي، ڪي ٻُڌل ڳالھيون به هونديون آهن.
مرزا محمد باقي جنھن 1566ع کان 1584ع تائين پنھنجي بادشاهت قائم رکي، مرزا باقي جي شروعاتي ڏينھن ۾ هي عام حڪمرانن وانگر هوندو هو، ارغون سردارن کي جيڪي نصيحتون يا آرڊر ڪندو هو، هو اُنھن تي ڪو به ڌيان نه ڏيندا هئا، نيٺ هڪڙو وقت آيو جو مرزا باقي کي ڏاڍي چڙ آئي، هن ڇا ڪيو جو پنھنجي اعتماد وارن ماڻھن کي سڏائي چيائين ته اوهان کي موڪل آهي وڃي ارغونن کي ماريو، قتل ڪريو، سندن مال ملڪيتون، عزتون لُٽيو، ڦُريو، ماڻھن کي بادشاهه موڪل ڏِني ڌن دولت جي لالچ ۾ ارغونن جي سرن ۾ لابارو وجهي ڏِنائون، مال ملڪيتون، عزتون ڪجهه به نه بچو چوَن باقي ڪي ٿورا ارغون رهيا، جيڪي پنھنجي سر بچائي ڀڄي ويا. اِن کانپوءِ هِن جو سمورو وقت هِڪڙي ظالم بادشاهه طور گُذريو.
مون هي ڳالھيون ٻُڌي ڪري حميد مھراڻوي ۽ عبدالجبار نظاماڻي سان اِهو اظھار ڪيو ته، جنرل طور ايئن چئي سگهجي ٿو ته اڳي حڪمران سڀ ظالم هوندا هئا، ڪي پنھنجي حڪومت بچائڻ لاءِ ڪي وري علائقا ڦٻائڻ لاءِ سدائين جنگيون جوٽيندا هئا، ۽ پوءِ ويچارا عام سپاهي پيا هميشه قتل ٿيندا هئا، ڪڏهن ڪڏهن پاڻ به قتل ٿي ويندا هئا. اُن جي ڀيٽ ۾ هن وقت جا حاڪم ڪرپٽ ضرور آهن، پر اهڙا ظالم ناهن.

مرزا جاني بيگ
هي مقبرو پري کان ئي نظر اچي ٿو، مقبرو سِرن جو بلو ڪلر جي ڪاشي سان ٺھيل آهي، مٿي چوٽيءَ ۾ ڪوڻيءَ جي گُل جھڙي ڊزائن ٺھيل ۽ ڪلر به وائٽ آهي، اسان هِن مقبري جي سامھون به فوٽوگرافي ڪئيسين.
مرزا جاني بيگ 1584ع کان 1591ع تائين حڪومت ڪئي، هي رشتي ۾ مرزا باقي جو پوٽو هو، شروعاتي ڏينھن ته مرزا باقي جا ويجها همراه جِن هن نئين بادشاهه جاني بيگ تي زور ڀريو ته باقي کي فِلاڻن فِلاڻن قتل ڪيو آهي، اُنھن جي چوَڻ ۾ اچي هِن اُنھن بي ڏوهي ماڻھن کي ڏاڍيون اذيتون، سزائون ۽ قتل ڪيا، پر پوءِ ٿوري وقت گذرڻ بعد هن پنھنجي اِن روش کي تبديل ڪيو. مرزا باقي جي لُٽي ڦُري رکيل خزانن کي کولي اُنھن کي غريبن ۽ محتاجن ۾ ورهائي ڇڏيائين، هن جي اِن بدلاءُ ٺٽي جي ماڻھن جي مُنھن تي ٻيھر مُرڪون آڻي وڌيون، جيڪي مرزا باقي جي اچڻ کانپوءِ اُڏامي ويون هُيون.

چور کوهه
مرزا جاني بيگ ۽ مرزا باقي بيگ جن جي مقبرن جي سامھون اولھه طرف کان هي کوهه آهي، جنھن جا ٻه طبقا آهن، پھرين منزل تي دالان آهي ۽ هيٺين منزل تي حجره نما ننڍيون ننڍيون ڪوٺيون، (بيٺڪون) ٺھيل آهن، وچ ۾ کوهه آهي، حميد مھراڻوي ٻُڌائي ٿو ته هِن کوهه تي چور کوهه اِن ڪري نالو پيو آهي، جو چور آس پاس مان چوريون ڪري پوءِ هِن کوهه ۾ لڪندا هئا، پوءِ رات پوندي هئي يا ماحول ۾ ماٺار ڏِسي پوءِ نِڪري ويندا هئا، تنھن ڪري هِن کوهه تي ’چور کوهه‘ نالو پيو.
”ٺٽو صدين کان“ ڪِتاب ۾ پڙهيو هيم ته: هيٺين حِصي جنھن ۾ ننڍا ننڍا حُجرا آهن، مجلسون منعقد ٿينديون هيون، جڏهن برسات جو پاڻي کوهه ۾ پوندي هو ته پاڻي مٿي چڙهندو هو، پوءِ وري مٿين منزل جي دالان تي مجلسون ڪندا هئا.
ٽي روايت: اِها آهي ته هي کوهه قيدين کي سزا ڏيڻ لاءِ ٺاهيو ويو هو، جنھن ۾ خطرناڪ قيدين کي قيد ڪري رکندا هئا، ۽ اُنھن کي سزا ڏيندا هئا. مون کي هن ٽي روايت ۾ دم لڳي ٿو، اُهو اُن ڪري جو ظالم بادشاهه جاني بيگ ۽ باقي بيگ جن جي مقبرن جي پاسي ۾ ويجهو ئي آهي.

مرزا عيسيٰ ترخان
هِن جو مقبرو پوري مڪلي جي قبرستان ۾ الڳ، منفرد ۽ هڪڙو شاهڪار آهي، هن کي رانڪ به سڏيندا آهن، اوهان سنڌي چئنلن تي هلندڙ ڪِن گانن ۾ مڪلي جو قبرستان جا آثار ڏِٺا هوندا ته اُهو گهڻو ڪري هن مرزا عيسيٰ ترخان جي مقبري اندر جا منظر رڪارڊ ٿيل آهن، سڄو ڪم پٿر ۽ اُن تي اُڪر، چٽ چٽيل ۽ ڊزائن ڏِسي ماڻھو حيران رهجي وڃي ٿو. چوَن ٿا هِن ۾ استعمال ٿيل پٿر هندستان کان آيل آهي، ۽ هن جي تعمير مرزا عيسيٰ پنھنجي حياتي ۾ ئي ڪرائي هُئي، هي مقبرو، رانڪ جنھن کي تعمير ٿيڻ ۾ ارڙهن سالن لڳا. جڏهن ته هِن جي حياتي ۾ مڪمل ٿي نه سگهيو. اسان هِتي خوب فوٽوگرافي ڪئي. اندر مڪمل گهميوسين.
ٻارھن سال سنڌ تي حڪومت ڪندڙ حاڪم مرزا عيسيٰ ترخان جو ڏوهٽو هو، مرزا غازي بيگ جي وقت ۾ هي ابوالقاسم سلطان سان شريڪ ٿيو ۽ اُن جي برپا ڪيل بغاوت ۽ فساد ۾ گهڻو حصو وٺندو هو. جڏهن ابوالقاسم سلطان جون اکيون نڪتيون ۽ گرفتار ٿيو، تڏهن عيسيٰ پنھنجو ساهه بچائي شهنشاهه اڪبر وٽ وڃي پناهه ورتي. هي چالاڪ ذهن هئڻ ڪري اُتي نوڪري دوران وڏيون چالاڪيون ڪري، جهانگير بادشاهه جي حڪومت جي پوئين سال ۾ ’چار هزاري‘ (چئن هزارن سپاهين جي سپھه سالاري) جي عھدي تي ٺٽي جو گورنر مقرر ٿيو. ٺٽي ۾ ٿورو ئي وقت رهيو ته وري ڪرنال قلعي جي سنڀال لاءِ اوڏهين وڃڻ جو حڪم مليس. شاهه جھان بادشاهه جي تخت نشين ٿيڻ تائين هو ڪرنال ۾ ئي هو.
هن پنھنجي جيئري ئي پنھنجي مقبري تيار ڪرڻ لاءِ ڪرنال مان عمدا پٿر روانا ڪيا هئا، جن مان مڪلي ٽڪريءَ تي سندس مقبرو ٺھڻ شروع ٿيو. ارڙهن وريهه انھيءَ مقبري ٺھڻ ۾ لڳا ته به سندس خواهش مطابق اڃا ڪم مڪمل نه ٿيو هو ته پاڻ وفات ڪري ويو، ۽ هن کي پوءِ انھيءَ اڻ مڪمل مقبري ۾ کيس دفن ڪيو ويو، هن مقبري کي ’مرزا عيسيٰ جي رانڪ‘ به چيو وڃي ٿو.

ديوان شرفه خان
هي مقبرو به مڪمل طور بِلو رنگ جي ڪاشيءَ سان جُڙيل آهي، ۽ هِن جي شڪل گول آهي، هِن مقبري جي سامھون به فوٽوگرافي ڪئيسين. هاڻي اڳيان آياسين، اُن جي پاسي ۾ ئي هڪڙو ٻيو مقبرو آهي، جيڪو سُلطان ابراهيم بن عيسيٰ خان جو ٻُڌايو وڃي ٿو، هي مقبرو به ٻين مقبرن جيان بھترين اڏاوت جو نمونو آهي.

ڄام مبارڪ خان عرف دولھه دريا خان
ٻاهران چؤڌاري پٿر جي ديوار ڏِنل، وڏيون سيڙهيون ٺھيل، پاسي ۾ بلوڪلر جو بورڊ لڳل، بورڊ تي لکيل، مقبره ڄام مبارڪ خان عرف دولھه دريا خان، 1490ع ، 857هه لکيل آهي، پڙهي چيم هي ته مشھور شخصيت آهي، ’دولھه دريا خان‘ ڪتابن ۾ گهڻو پڙهيو آهي، ۽ هِن تي ڪجهه ڪتاب به آيل آهن. هن جي قبر تي به ضرور قُل پڙهبا، سيڙهين تان مٿي آياسين پر دروازو ڏِنل هو، دروازو جي چوڪ مان چؤکٽ نڪتل هُئي، اندران ڪڙو ڏِنل هو، تالو وغيره نه هو، ڪڙو لاهي اندر آياسين، مقبرو سڄو پٿر جو سھڻي اُڪر ٿيل اٿس، گُل ڪاري جو به بھترين نمونو آهي.
دولھه دريا خان، جنھن لاءِ تاريخ جا ڪِتاب ٿوري گهڻي روايتن ۽ تاريخي حوالن جي ڦيرڦار سان اِها، اِها ڳالھه سڀني ۾ هڪجھڙي آهي ته، هي هڪ مسڪين ۽ يتيمن، قبوليو يا مبارڪ نالي نوڪر هو، جنھن کي ڄام نظام الدين سُڃاتو ۽ سمجهيو ۽ پاڻ سان گڏ وٺي آيو، هِن جي سُٺي تربيت ڪيائين دلير ۽ دانا اڳ ۾ ئي هو، پوءِ هن کي اهم ذميوارين تي، فوج جو سپھه سالار، گورنر، وزير اهم عھدن تي رکندي آخر ۾ پُنھنجو پُٽيلو به بڻايائين، جيڪو نه صرف پنھنجي عھدن سان سچو رهيو، پر سنڌ ڌرتيءَ سان به سچو رهي سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻھن جي کوڙ خدمت ڪيائين. تحفته الڪرام، تاريخ، معصومي، تاريخ طاهري سڀ پنھنجا پنھنجا رايا ٿا ڏين، هڪڙا کيس لاشاري ٿا سڏين هڪڙا سيد زادو ٿا چوَن، ڪِن جو چوڻ آهي ته عام ماڻھو مسڪين يتيم ايڏن عھدن تي نٿو پھچي سگهي، سيد زادو هو، پوءِ قيد ٿي نوڪر ٿي رهيو. بھرحال اِها ڳالھه گهڻن هنڌن تي ساڳي پڙهي آهي ته لکدير وٽ نوڪر هو، ڄام نظام سفر تان موٽيو ٿڪل هو، پاڻي گهريائين قبوليو نوڪر پاڻي ۾ ڪک ملائي ڏِنا، ڄام اُن جو سبب معلوم ڪيو، ٻُڌايائين ته جيئن سائين جن يڪي ساهي نه پيئن متان ڪو نقصان ٿيئي، اِها ڳالھه نظام الدين کي وڻي ۽ لکدير کان هي نوڪر خريد ڪري ورتائين، پوءِ پاڻ وٽ نوڪري ڏِنائين، پوءِ ... باقي مٿي لکي آيو آهيان. مون تقريبن سڀئي ڪتاب جانچيا، پر ڪو به متفق هڪ ڳالھه تي ناهي، تاريخ کان وٺي نالن تائين... جيئن عمر مارئي جو قصو آهي، جيئن رني ڪوٽ جي تاريخ آهي، جيئن سھڻي ميھار جي ڪھاڻي آهي، بھرحال سنڌ جو بھادر سپاهي ۽ سنڌ جو حلالي پُٽ هو، جنھن ٻاهرين حملي آورن مھاڏو اٽڪايو ۽ نيٺ شھيد به ٿيو. اسان قُل پڙهيا. پوءِ فوٽوگرافي ڪري ٻاهر نڪتاسين.

ڄام نظام الدين
هِن سڄي قبرستان ۾ هي مقبرو ٻين سڀني کان منفرد آهي، هڪ ته ٻه منزله آهي، سيڙهين ذريعي اسين مٿي به چڙهياسين، ٻيو ته سڄو پٿر جو بھترين نقش نِگاريءَ جو اعليٰ نمونو آهي.جنھن ۾ پکي، گُلن جا نمونا آهن، هِن تي ٿيل اڏاوت ۽ گُلڪاري ۾ اسلامي هندي، سنڌي، ايراني ۽ گجراتي فن ڏيکاريل آهن.
ڄام نظام الدين غير روايتي حاڪمن جي صفت جو مالڪ ۽ سُڃاڻپ رکندڙ حاڪم هو، هو علم سان بي پناهه چاهه رکندڙ هو. اِهو ئي سبب جو هن جي تخت نشين ٿيڻ وقت، وقت جا عالم، صالح، سپاهي ۽ رعيت سڀئي متفق ۽ مطمعن هئا، شروع وارن ڏينھن ۾ ته چوَن ٿا مدرسن ۽ خانقاهن ۾ رهندو هو. هي طبيعتن تمام ٻاجهارو، حليم، بھترين عادتن جو مالڪ، عادل به هو ته زاهد ۽ عابد به هو.
مون جيترن به حڪمرانن جي تاريخ پڙهي آهي، پر ايتريون خوبيون ۽ صلاحيتون ڪنھن لاءِ به نه پڙهيون، واقعي ئي هي غيرروايتي حاڪم ئي چئي سگهجي ٿو.
هي مقبرو ڄام نظام الدين جي پُٽ ڄام فيروز جوڙايو هو، جيڪو اُن وقت نوجوان هو، تنھن پنھنجي دل و جان سان مقبري تي محنت ڪرائي هُئي ۽ ساڻس اُن وقت مبارڪ خان عرف دولھه دريا خان به گڏ هو، هي مقبرو915هه ۾ جوڙائڻ شروع ڪيو، پر اڃا ڪم مڪمل نه ٿي سگهيو، تيستائين ڄام فيروز جي ڪوتاهين ۽ دريا خان جو دل شڪسته ٿي پري وڃڻ ۽ وچ مان ٻين موقعي پرست مغل دشمني ڪندي، دهلي جي بادشاهه کي خط لکي، حملو ڪرايو. ۽ پوءِ مبارڪ خان عرف دولھه دريا خان ته جنگ ۾ وڙهندي وڙهندي شھيد ٿي ويو، باقي ڄام فيروز پير پٺي واري سائيڊ تي ڀڄي وڃي پناهه ورتي، پوءِ معافي نامو موڪلي سڀئي شرط مڃي حڪومت ڇڏي هڪڙي ٽڪري تي باقي ڏينھن گُذارڻ جو لکي ڏنائين ته هِن جي جان بخشي ٿي. ايئن اِن مقبري جو ڪم اڌ ۾ رهجي ويو. اسان خوب فوٽوگرافي ڪئي، ۽ شام جا پاڇا لڙڻ لڳا آهن. اڃا اڳتي ڪافي مقبرا آهن، ۽ آخر ۾ عبدالله شاهه اصحابي تي به وڃڻو آهي.

شيخ حماد جمالي ۽ جامع مسجد مڪلي
زبون حال مسجد ڏِٺيسين، جنھن جي اُتر اولھه ۾ هڪڙو بِلڪل زبون حال مقبرو آهي، جنھن لاءِ ٻُڌايو ويو ته هي وڏو بزرگ ۽ مانَ مرتبي وارو الله لوڪ انسان شيخ حماد جمالي آهي، جيڪو بدن تي صرف اوگهڙ ڍڪڻ جيترو ڪپڙو استعمال ڪندو هو، مُنھن تي سدائين نقاب هوندو هئس، سدائين حُجري جي اندر رهندو هو، ۽ سوتليءَ جي ڳوڻ تي سمھندو هو، تاريخ جا ڪتاب هن بزرگ بابت ٻُڌائن ٿا ته: اُچ شريف واري شيخ رشيدالدين جمالي جو فرزند هو، ۽ مشھور مشائخ بزرگ شيخ جمال جو ڏوهٽو هو. اسين جنھن زبون حال مسجد مڪلي وٽ بيٺا آهيون، اِها مسجد به هِن بزرگ جوڙائي هُئي. اُن وقت هِتي جو حڪمران ڄام جوڻو هو. چوَن ٿا ڄام جوڻي جڏهن ڄام تماچيءَ کي دهلي جي سرڪار کان قيد ڪرائي نظر بند ڪرائي ڇڏيو هو، ته هِن درويش جي دُعا سان نه صرف دهلي جي قيد مان آزاد ٿيو، پر سنڌ جي حڪومت جي تخت تي به ويٺو. اسين هاڻي اڳيان هلون ٿا. حميد مھراڻوي ٻُڌائي ٿو، هاڻي اچو ته پاڻ مائي مڪلي سان مِلي اچون.

مائي مڪلي
سامھون ئي هڪڙي قبر جيڪا کُلي ميدان تي آهي، قبر جي صرف هڪ طرف کان ديوار آهي، جنھن ديوار تي بورڊ لڳل آهي، اُن بورڊ تي لکيل آهي ’مائي مڪلي‘ ويجها اچون ٿا، قبر تي ڪو به فن نه فنڪاري، سنگ مرمر نه ڪاشي، بس عام قبرن جيان قبر ۽ مٿان پيل ليڊيز ڪپڙن جا پَـڙَ. ديوار ڀر ۾ پيل چندي جي پيتي، ۽ اِها به روايت آهي ته هِن مائي جي نالي پُٺيان ئي هِن قبرستان جو نالو ’مڪلي‘ پيو آهي. جنھن جي نالي پُٺيا هيڏو قبرستان ۽ اُن جو وري مرڻ پوءِ به اِهو قدر، واهه زمانه تنھنجا انصاف.

نوريءَ ڄام تماچي
انھيءَ قبر کان وري ٿورو اڳتي اُتر، اولھه تي بِلڪل آخر ۾ هڪڙي خوبصورت ڇتري (ڇٽي) پٿر جي ٺھيل نظر اچي ٿي، اُن ڏانھن وڌون ٿا، حميد مھراڻوي ٻُڌائي ٿو ته: هي جيڪي ٻه قبرون آهن، اِنھن لاءِ چيو وڃي ٿو ته نوري ۽ ڄام تماچي جون آهن، ڇٽي هيٺ ٺھيل ٻن قبرن ڏانھن اِشارو ڪندي ٻُڌائي ٿو، پر اِن تي اڃا تائين متفقه رايو ناهي، ڪي محقق چوَن ٿا جي ڄام ۽ نوري هِتي آهن ته پوءِ ڪينجهر جي وچ ۾ ڪير آهي، ڪي چوَن ٿا ته اُهو ڪو ٻيو درويش آهي. چيم معنيٰ ته هي به قصو، مارئي جي قبر، سھڻي ميھار جي قبر وانگر قصو آهي، ڪنفرم ڪنھن کي به ناهي، روايتن جي آڌار تي پيو ڪم هلي.
هيٺ جر مٿي مڃر، پاسي ۾ وڻراهه،
اچي وڃي وچ ۾، تماچي جي ساءِ،
لڳي اُتر واءُ، ڪينجهر هندورو ٿئي.
شاهه لطيف ته هِن نوري ڄام تماچي جي عشق واري داستان کي ڳائي هميشه لاءِ امر بڻائي ڇڏيو، پوءِ قبر ملي نه ملي. محققن جي مرضي، شاعرن ته پنھنجي شاعري ۾ لازوال داستان بڻائي تاريخ لکي ڇڏي.
نه ڪو ڄايو ڄام کي، نڪو ڄام وياءُ،
ننڍي وڏي گندري، سڀن آه سياءُ،
”لم يلد و لم يولد“، اي نجابت نياءَ
ڪير ڪبرياءُ، تخت تماچي ڄام جو.
مولائي شيدائي ’جنت السنڌ‘ ۾ ڄام تماچي، نوريءَ مھاڻيءَ جي ڪھاڻي هيئن ٻُڌائي ٿو:

ڄام تماچي بِن ڄام خيرالدين
ڄام ٻابينه ثانيءَ کان پوءِ سندس ڀاءُ ڄام تماچي سمن جو حاڪم ٿيو، اڳ دهليءَ ۾ نظربند هو. شيخ حماد جمالي جنھن جي خانقاه مڪليءَ هيٺان آهي. تنھن جي دُعا سان تماچي ۽ سندس پُٽ ڄام صلاح الدين سنڌ ڏانھن موٽي آيا. ٻنھي ڄڻن کي ڄام جونا خان خفيه طور دهلي روانو ڪيو هو.
ٺٽي تعلقي ۾ ڪينجهر جي ڍنڍ اڄ تائين موجود آهي، انھيءَ ڍنڍ جي ڪِناري تي گندرا (مھاڻا) رهندا هئا، جي ڪينجهر جي آس پاس جي ڍنڍن جي مڇيءَ جي پئدائش وغيره جا اُجاره دار هئا. وٽن هڪڙي خوبصورت ڇوڪري ’نوري‘ نالي هوندي هئي. چوَن ٿا ته هوءَ دراصل ڪا وڏ گهراڻي ڇوڪري هئي، پر ننڍي هوندي ڪنھن طرح مھاڻن سان گڏجي ويئي هئي، جن پنھنجو ڪري نپايو هوس. ڄام تماچي ڪينجهر ۾ شڪار ڪندي مھاڻن وٽ ڇوري ڏِٺي، سو دِل دوياني ٿي پيس ۽ مھاڻن کان سندس سڱ گهريائين، مھاڻن ان کي پنھنجي خوش نصيبي سمجهي، نوريءَ سان سندس نڪاح قبول ڪيو. ڄام نوريءَ لاءِ ڪينجهر جي ڪپ تي شاهي محلات ٺھرايو. مھاڻن کي ڍنڍ جو اُجارو معاف ڪيو ۽ ٻيون به ڪئين بخششون ساڻن ٿيون. ڄام تماچي اڪثر وقت گنڌرن توڙي پنھنجي ٻئي پورهيت عوام سان گذاريندو هو. تماچي ۽ نوريءَ جون قبرون شيخ حماد اولياءَ جي مقبري هيٺان گڏوگڏ آهن. هي قصو به سنڌ جي هڪ لاثاني رومانوي داستان شمار ڪيو ويندو آهي.

عبدالله شاهه اصحابي
مڪليءَ جي سفر جي اڄ هي آخري درگاهه آهي، ۽ آسمان به بِلڪل هاڻي محبوبه جي ڳاڙهن رُخسارن جو ڏيک ڏيڻ لڳو آهي. شام جي اهڙي لالاڻ تي منھنجو هڪڙو چئوسٽو آهي، ياد پيو اچي:
هي شام جي مِٺا جيڪا لالاڻ آهي،
تنھنجي چپڙن جي سا ڳاڙهاڻ آهي،
گُلابن جي خوشبوء جنھن کي ٿو سمجهان،
پَڪ تنھنجي بدن جي سا سُرهاڻ آهي.
آياسين ڪيريءَ ۾ چڙهي، عبدالله شاهه اصحابي جي مزار تي. هي مزار ٻين مقبرن کان ڪلوميٽر جي پنڌ تي آهي، تنھن ڪري، گاڏي ۾ ئي اچڻو پيو.
ٺٽو صدين کان ۾ رسول بخش تميمي ٻُڌائي ٿو: هن بزرگ جو نالو سيد عبدالله هو. پاڻ سيد عبدالقادر شاهه جيلاني جي پشت مان هو. سندس ڄمڻ جي تاريخ 928هه، 1521ع تي گهڻو ڪري سڀئي مؤرخ هڪ راءِ آهن. هي بزرگ بغداد کان گجرات رستي ٻن ساٿين شاهه ڪمال ۽ شاهه مبين الدين شيرازي سان گڏ ٺٽي آيو. اهو زمانو شاهه حسن ارغون جو هو. ٺٽي ۾ اچڻ بعد هتان جي ماڻھن هن بزرگ کي ٻي طرف وڃڻ نه ڏِنو ۽ هي صاحب ڪرامات هتي ئي رهي پيو. سندس ترغيب و تبيلغ سببان ڪافي غير مسلم مسلمان ٿي ويا. روايت موجب ميمڻ قوم سندس ئي هٿ تي اسلام قبول ڪيو. جڏهن ته اِها ڳالھه سيد يوسف شاهه سان به منسوب آهي. بھرحال اهو درست آهي ته ن جي روحاني ۽ حقاني تعليم هزارين دليون مطيع ڪري وِڌيون. سيد عبدالله شاهه ٺٽي ۾ هڪ سادات خاندان مان شادي ڪئي. جنھن مان کيس ٻه فرزند، سيد حسن ۽ سيد محمد فاضل شاهه ٿيا. سيد حسن شاهه پساور ۾ آرامي آهي، جتي سيد حسن جيلاني جي نالي سان معروف آهي. سندن پويان پشاور ۾ ”الحسن“ نالي پندرهن روزه ڪڍندا آهن.
سيد عبدالله شاهه، زهد و عبادت ۾ ئي رهندو هو. اڪثر نقاب ڍڪيندو هو. ساڻس گهڻيون ئي ڪرامتون منسوب ڪيون ٿيون وڃن. هن بزرگ جي وفات بعد کيس سندس رهڻ واري جاءِ تي دفن ڪيو ويو. سندس وفات سن 1060هه ۾ ٿي، سندس درگاهه لڳ هڪ پُراڻي مسجد آهي، جنھن تي 1093هه 1692ع جو ڪتبو لڳل آهي. بزرگ جي تربت تي جديد مقبرو اڏايو ويو آهي، جيڪو 1350هه مطابق 1913ع ۾ تعمير ٿيل آهي ۽ مقبري جي اولھه ڀر هڪ ننڍي جديد مسجد پڻ تعمير ڪئي وئي آهي.
هن ذي وقار بزرگ جو ٻارهو ڏيھاڙو شعبان مھيني جي 13،14،15 تاريخن تي عقيدت ۽ شان سان ملھايو ويندو آهي. جتي گهڻيون ئي دنياوي خرابيون ٿينديون آهن. ۽ بزرگ جي ڏِنل تعليم جو تقدس مجروح ڪيو ويندو آهي. اڪثر ڪري درگاهُن تي ماڻھو سُڪون وٺڻ گهٽ ٿا اچن، پر پنھنجا ڪي ٻيا مقصد کڻي به اچن ٿا. اهڙا ماڻھو ڀلي کڻي ٿورڙائي ۾ هُجن پر چوندا آهن ’سُڪن سان گڏ ساوا به سڙندا آهن‘.
اسان درگاهه ۾ اندر وڃي دُعا گهري فوٽوگرافي ڪئي، درگاهه اندر عورتن جي اچڻ تي پابندي آهي، البت هڪڙي دري کُليل آهي، اُن دري مان ڄڻ ديوانيون هُجن ڳاهٽ ڪري مزار ڏانھن هٿ کڻي دُعا گهري رهيون آهن، الائي ڇا ڇا چئي رهيون آهن، اِهو لقاءُ ڏِسي ماڻھو حيران ٿي وڃي ٿو، مزار ٻاهران احاطي ۾ وڏو قبرستان آهي، جِتي الائي ته ڪيتريون قبرون آهن، پر ماڻھو جيڪي اُتي راتيون رهن ٿا، اُهي قبرن جي ڏاڍي بي حُرمتي ڪن ٿا، قبرن تي مٿو رکي سُمھن، گوڏا ڏئي ويھن، کائن پيئن اُتي. ٻاهر آياسين ٻارڙن لاءِ هِتان ننڍڙا ننڍڙا رانديڪا ورتا، ننڍڙين لاءِ گُڏيون ورتيون. پوءِ آياسين، واپس ساڳي رستي تان.
هاڻي مکيه شاهراه تي پُھتاسين، سائين حميد مھراڻوي کي چيوسين، سائين اوهان جا لکين قُرب اوهان پنھنجي پروگرام هڪ پاسي رکي، ٽائم ڪڍي اسان کي مڪلي جو اسانجي خواهش مطابق سئر ڪرايو، وڏا وڙ اوهان جون اِهي محبتون ياد رکبيون، بقول بخاري: لاهي نه سگهبيو ته به ڳائبيون ضرور، هاڻي اڳيان شاھجھان مسجد آهي، اِها اسين گُهمي نِڪري وينداسين، چيائين نه بابا ايئن نه ٿيندو، ٺٽي جو سير ڪرائبو ته يڪو ڪرائبو، پوءِ اُتان شاهجھان مسجد وٽان موڪلينداسين، چيوسين ٺيڪ سائين وري به اوهان جا قُرب، جيڪا اوهان جي مرضي. اچي پُھتاسين، پُراڻي تخت گاهه ٺٽو شھر اندر. بس انسان جي زندگي جي اِها ڪھاڻي آهي،
ڪڏهن ڳاڙهو گهوٽ، ڪڏهن مڙهه مقام ۾ (شاه)

نـنگر ٺـٽو جي نگري ۾
ٺٽو سنڌ جو تمام پُراڻو شھر شماريو وڃي ٿو، هِتي ڪيترا ڀيرا شھر آباد ٿي برباد ٿيو، ڪيتريون حڪومتون آيون ويون، بادشاهه توڙي ظالمن سان مڪلي قبرستان ڀريو پيو آهي. ڪنھن دؤر ۾ هي ٺٽو پرڳڻو جي نالي سان حڪومتي تخت گاهه هوندو هو، هِن وقت ضلعي هيڊڪوارٽر آهي. هِن شھر جي ٻين تاريخي مقبرن، مسجدن، بازارن جڳھين کان علاوه ٻه شيون مشھور آهن، جيڪي تحفي طور ڏبيون، وٺبيون يا موڪلبيون آهن. هڪڙو ’درس شربت‘ ٻيو ’رٻڙي‘. درس جي شربت تان ياد آيو، سائين نثار احمد ’ناز‘، آغا جان آغا ۽ رزاق ميمڻ، اسين چارئي سجاول مان اياز امر شيخ جي شادي تان واپس ٿيا هُئاسين، ته نثار احمد ناز چيو هو، هلو اوهان کي گُل بيبي شاهه صاحبه سان مِلايان، سڀئي آياسين، محترمه گُل بيبي شاهه شاعره وٽ، جيڪا ٺٽو ڪورٽ ۾ پراسيڪيوٽر پُڻ آهي، اسان جي ڏاڍي عزت ڪيائين، گهر بيٺڪ ۾ ويٺاسين، اسان کي ريفريشمنٽ، چانھيون، آخر ۾ جڏهن موڪلايوسين ته اسان چئني کي ٺٽي جي سوکڙي ’درس شربت‘ جا چار شيشا تحفي طور ڏِنا هئائين. سندس اِها پنھنجائپ، عزت ۽ محبت هميشه ياد رهندي.
تاريخن جا ڪِتاب پڙهجن ٿا ته ماڻھو جي دِل چوَي ٿي بس ايترو ئي لکي ڇڏجي هي شھر تمام گهڻو پُراڻو شھر آهي، باقي هڪڙا ڪِتاب لکن ٿا ته: هي شھر سُلطان محمد تغلق 1350ع ۾ ٺٽي جي آبھوا ڪري بيمار ٿيو، تنھن کانپوءِ فيروز شاهه تغلق هن شھر جو گهيرو ڪيو. هڪڙا ڪِتاب لکن ٿا ته ٺٽي شھر کي 1494ع ۾ تعمير ڪرايو. هڪڙا چوَن ٿا ته مرزا عيسيٰ هِن شھر کي ٻيھر 1555ع ۾ تعمير ڪرايو ويو. ها پھرين، ٻيھر ۽ ٽيھر ٿي سگهي ٿو. ڇو ته اڳي تقريبن سڀئي شھر هڪ يا هڪ کان وڌيڪ ڀيرا زلزلن ذريعي يا جنگين ذريعي غرق ٿيا يا ساڙيا ويا، وري اُهي شھر ڪي ٻيھر ڪي ٽيھر آباد ٿيا... خير... هِن شھر جي ڪھڙي ڳالھه ڪجي، جڏهن مغليه دؤر ۾ سنڌ جو تخت گاهه هو، جڏهن سالياني آمدني ٽيويھه لک ويھه هزار هئي، جڏهن سوٽي، ريشمي ڪپڙي ۽ چمڙي جا ڪارخانه هُئا، جڏهن ايسٽ انڊيا ڪمپني هِتان ڪپڙو خريد ڪندي هُئي. جڏهن هِتي جو لُنگيون لُنڊن ۾ 60 فيصد منافع تي وڪبيون هُيون. ۽ جڏهن تو جي ڳاڙها جوڙا پاتا، ننگر شھر ۾ نير مھانگو.

شاهجھان مسجد
اچي پھتاسين اسانجي اڄ جي سفر جي آخري منزل مسجد شاهجھان تي، مسجد اندر جيئن ئي پُھتاسين، خاص طور جيڪي دوست پھريون ڀيرو پيا ڏِسن، سُبحان الله سُبحان الله واه واه ڪري وات ڦاٽي وين، اڃان به رات ويلا هُئي، تنھن ڪري ايترو خاص گهمڻ جي لحاظ کان لُطف نه پي آيو، جيترو ڏينھن جي وقت ايندو آهي. (1991ع جي ڳالھه آهي جڏهن آئون پھريون ڀيرو هِتي آيو هئس، مون سان گڏ منھنجو سئوٽ سجاد به هو، اسان پورو اڌ ڏينھن هِن مسجد کي ڏِنو هو، اسانجي هِڪڙي ڳالھه ٻُڌل هُئي اُن وقت ته هِن مسجد ۾ اڏيل قُٻا (گنبذ) ڪُل 100 سئو آهن، پر اڄ ڏينھن تائين ڪو به سئو پورا ناهي ڳڻي سگهيو، ڪيئي هِتي شرطون لڳائي زور لاهي ويا آهن. سو اسان به چيو ڀلا اسان به هڪ ڀيرو ڪوشش ڪريون. اسان ٻئي پاسا ورهائي کنيا هڪ پاسي تون وڃ هڪ پاسي آئون، پر واقعي انگ پورو نه پيو بيھي، ٻيھر ٻنھي ڄڻن گڏجي ڳڻيا، پوءِ به سئو جو انگ پورو نه ڳڻي سگهياسين، خبر ناهي اِن ۾ڪھڙي حِڪمت هُئي، بھرحال اُن کانپوءِ انيڪ ڀيرا هِتي هِن مسجد ۾ اچڻ ٿيو آهي، پر وري ڪڏهن اهڙي ڪوشش ناهي ڪئي، ۽ اِها ڳالھه اسان جي ماڻھن جي واتان ٻُڌل هُئي پڙهيل نه هئي).
شھنشاهه شاهجھان مغل خبر ناهي ڪھڙي مقصد لاءِ سنڌ کي هي تحفو ڏِنو پر، هِن کي آئون ته سلام ٿو ڪريان، سوَين سال اڳي به اهڙا شھنشاهه هُئا، جِن جو ذوق اهڙو ڀلو هو، نه ته اڪثريت ته ڦورو، لُٽيرا، ظالم، ڪاسائي، ڌاڙيل ٿي گُذريا آهن، جن شھرن جا شھر ڦُريا، لُٽيا، ماريا ۽ ساڙيا، اهڙن د‍ؤرن اندر جي اهڙا باذوق بادشاهه به ٿيا، جن شھر ٺاهيا، جوڙيا، وڌايا اُنھن کي تاريخ جو به سلام آهي. ڪڏهن سوچيندو آهيان، هاڻي وري دؤر ۾ اُنھن بادشاهن کان وڌيڪ دولت رکندڙ آهن، پر ڪو به اهڙو يادگار ڪم، ڪا اهڙي يادگار بلڊنگ، الائي ڇو نٿا جوڙائن، جنھن کي صدين تائين سندن ئي نالي سان ياد رکيو وڃي.
آگرو انڊيا ۾ تاج محل، رياست خيرپور ۾ فيض محل، کڏهرو ٽنڊوباگو ۾ صاحب محل اِهي به اُن وقت جا بادشاهه، يا امير هُئا. پر هِن وقت ۾ ڪا اهڙي يادگار آهي ڪِٿي؟

جيڪي سفر ۾ همسفر هئا:
عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منهنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هن جا سهيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪرءِ نظاماڻي“ وڏو ڪتاب لکيو اٿس، جنهن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سهيڙيل، مرتب ڪيل اٿس.
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.
ديدار حسين ميمڻ: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: ڊرائيور آهي پنھنجي گاڏي ڪيري اٿس.
مزمل صديقي: حيدرآباد، لطيف آباد جو رهندڙ آهي، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو.
مزمل قريشي: حيدرآباد، لطيف آباد جو رهندڙ آهي، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو.
معشوق علي جوڻيجو: ڳوٺ پنگريو (هاڙ) سان تعلق اٿس، هن وقت پيرولاشاري تي رهائش اٿس هن وقت الرزاق تي ڪمپيوٽر آپريٽر طور ڪم ڪري ٿو.
محمد رحيم جوڻيجو: ڳوٺ ميون ملوڪ سان تعلق اٿس، هن وقت الرزاق پرنٽرز تي مئنيجر طور ڪم ڪري ٿو.
جھانزيب علي جوڻيجو: پيرولاشاري سان تعلق رکي ٿو، هن وقت ساحل پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر، ڪمپوزر ۽ ڊزائنر طور ڪم ڪري ٿو، منھنجو ڀائٽو آهي.
آفتاب ميمڻ: ڪُنري سان تعلق اٿس، محمد صالح جو وڏو پُٽ آهي، حيدرآباد ۾ ساحل پرنٽرز تي ڪمپيوٽر آپريٽر ڪمپوزر طور ڪم ڪري ٿو.
شمس الدين جوڻيجو: ڳوٺ ميون ملوڪ سان تعلق رکي ٿو، حيدرآباد ۾ ساحل پرنٽرز تي ڪم ڪري ٿو.
شعيب احمد جوڻيجو: ادا منظور جو وڏو پُٽ


( 30 مئي 2014ع)

اسان جي ڪراچي

روانگي
سمنڊ ڪِناري، واري جو گهر ٺاهيوسين،
توکي چاهيوسين، توکي چاهيوسين.
اسين سدائين سنڌ جا سفر ڪندا ئي رهيا آهيون، هِن ڀيري جڏهن ڪراچي لاءِ پروگرام ٺاهيو، ته سوچيوسين ڇو نه پنھنجي فيملين سان گڏ وڃجي، ٻارڙن کي ڪراچي جو سئر ڪرائي اچجي، باقي اسانجا سفر ته رڻن جا، دڙن جا، کنڊرن ۽ آثارن جو هوندا آهن. روشنين جي شھر، پارڪن سان پُر، سيني ۾ سمنڊ رکندڙ شھر يا سمنڊ جي سيني ۾ سمايل شھر جِتي رنگ ئي رنگ آهن. گُل ئي گُل آهن، سمنڊ ئي سمنڊ آهي. سنڌ ڌرتي جي هي دِل آهي، اسانجو ڪراچي.
حاجي ديدار ميمڻ کي چيوسين وين کڻي اچ، ادا منظور جي فيملي ۽ منھنجي فيميلي سڀئي تيار ٿي، سڀني پنھنجو هِڪ هِڪ وڳو ڪپڙن جو کنيو، پاڻي جو ڪولر ڀري گاڏي ۾ رکيو ۽ ٻيو جيڪو ضروري سامان هو کنيو باءِ پاس تان، پيٽرول جي ٽينڪ فُل ڪرائي. دُعاءِ سفر پڙهي روانا ٿياسين،

ڪراچي
روشنين جي شھر ڪراچي جو نالا به ٻين شھرن جيان کوڙ ٻُڌا پڙهيا آهن، جن ۾: ڪروڪالا، مورنٽو بارا، دڙٻو، سڪندري جنت، خوارالديبل، ڪڪرالو، ڪروڪل، ڪروڪالي، ڪائومارا، ڪروه، ڪراشر، ڪراسٽي، ڪلاچو، ڪورنجي، ڪراچر، کوراچي، ڪلاچي ۽ هاڻي ڪراچي. ڪراچي جي آس پاس جي آثارن مان تاريخ کي کولبو ته ڪراچي، به ذري گهٽ موئن جي دڙي جيتري پُراڻي مِلندي، ڪراچي جي تاريخ پڙهڻ لاءِ ’ڪراچي سنڌ جي مارئي‘ ڪتاب پڙهي وٺجو. اسين ته ڪراچي کي گهمڻ آيا آهيون.

قائداعظم جي مزار ۽ محمد علي ’جيڻا‘ (جناح)
سڀ کان پھرين آياسين قائداعظم جي مزار تي، پاڪستان جو باني آهي، ۽ اسان سان گڏ ننڍڙا ٻارڙا سڀئي ڪي پرائمري ۾ ڪي هاءِ اسڪول ۾ پڙهندڙ آهن، جيڪي هاڻي هاڻي ڪنھن ڪِتاب ۾ پڙهيا هوندا. ته قائداعظم پاڪستان جو باني آهي، هِن ڪيڏي ۽ ڪھڙي جدوجھد ڪري پاڪستان حاصل ڪيو. پر اِنھن ٻارڙن جا ڪچا ذهن آهن، تنھن ڪري اسان جي رياست اِنھن کي گهڻو سچ ناهي پڙهائيندا ته اُن پاڪستان جي باني سان اسان ڪھڙو حشر ڪيو، ڪيئن اُنھي کي ڦِٽل ايمبولينس ۾ وجهي مرڻ لاءِ ڇڏيو ويو هو، اِهو ٻارڙا پڙهندا ته سندن ذهن تي بُرا اثر پوندا، تنھن ڪري هي رياست اسانجي ۽ اسانجي ٻچن جي خيرخواهه هميشه اڌ سچ اڌ ڪوڙ پڙهائندي رهي آهي.
مزار جي تمام ايريا ۾ ماربل لڳل آهي، جِتي ماڻھو شام جي وقت ويھي ڪچھري ڪري، سُڪون حاصل ڪري سگهي ٿو، چائني طرفن مختلف گُل، ٻوٽا، ڪونو وڻ جي ڪٽنگ ۾ مختلف گُل ٺھيل. مزار جي اندر اچون ٿا، ٻاهرين چئن ڪُنڊن کان چار جوان جيڪي گارڊ جي صورت ۾، چئني ڏِسائن ڏي مُنھن ڪري بيٺل آهن، بِلڪل مزار جي اندر چار گارڊ ساڳين پوزيشن ۾، جي ديوار هٽائجي ته ڄڻ هڪٻئي کي پُٺا ڏئي بيٺل آهن، جِن جا مُنھن وري مزار جي طرف. اِهو به هڪڙو ڪمال آهي، مرڻ کانپوءِ ايڏي حفاظت. ۽ جڏهن زنده هو ته...
پاڪستان جو اڏيندڙ جنھن جي جنم هنڌ تي به هميشه اعتراض رهيا، اسان جڏهن پرائمري کان پڙهندا اچون ته قائداعظم جهرڪن ۾ پيدا ٿيو، پوءِ گهڻي وقت کان پوءِ اوچتو ٻُڌوسين ته ’وزيرمينيشن ڪراچي‘ ۾ پيدا ٿيو. ماڻھن جي چوڻ سان نه ٿيندو، پوءِ اِهو اعتراض مٿين سطح تائين ٿيڻ لڳو، ۽ حڪومتِ وقت وزيراعليٰ سيد عبدالله شاهه طرفان هڪڙي ٽي رُڪني ٽيم پيار علي الانا، محمد بخش خاصخيلي ۽ سينيٽر امداد اعواڻ تي مشتمل جوڙي وئي، جنھن جهرڪن وڃي اُتي جي اسڪولي رجسٽرن ۾ به تصديق ڪئي. اُتي اسڪول ۾ هِن جو نالو ’محمد علي جيڻا ڀائي خوجاڻي‘ لکيل مِليو، ۽ اِهو به ٻُڌائيندو هلان ته هِن جو اصل نالو ’محمد علي جيڻا‘ آهي، جڏهن انگريزي ۾ جيڻا لکجي ٿو ته ماڻھو اُنھي کي جناح پڙهندا هُئا ۽ پوءِ ايئن ’محمد علي جناح‘ نالو ئي پَڪو ٿي ويو. ’جناح پونجا‘ ڪتاب لکندڙ ليکڪ جي اڃا ٽي ڳالھه اُهو وري چوَي ٿو ته: قائداعظم نه جهرڪ ۾ پيدا ٿيو نه ئي وزير مينشن ۾ پر قائداعظم، پُراڻي وسندي ’کارا در‘ جي چاڳلا گلي ۾ پيدا ٿيو، جِتي سندس پيءُ هِن جي والد جيڻا مسواڙ تي جاءِ ورتي هُئي، جڏهن اُتان به تصديق ڪرائي وئي ته هي جاءِ جيڻا محمد علي جي ڄمڻ کان ڪافي پوءِ ورتي هُئي. سمجهه ۾ نٿو اچي ته هِڪڙي سِڌي ڳالھه کي گهمائي ڦِيرائي خوامخواه ماڻھن کي گهمراه ڪيو وڃي ٿو.
ياد اچي ٿو جھرڪن ۾ هِڪڙو 14 آگسٽ تي پروگرام رکيل هو، جنھن جي دعوت ادا منظور، پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي، مون کي ۽ صحافي ماما مجيد کي مِليل هئي، دعوت اسانکي فورم جي اڳواڻ ڏِني هُئي ۽ لازمي شرڪت لاءِ چيو هئائين. اُنھي پروگرام ۾ سائين، اُهو بُڪ به کڻي آيو اسٽيج تي تقرير ڪرڻ وقت جنھن ۾ اُن جي تصديقي ثبوت هو، ته قائداعظم جهرڪن ۾ ڄائو هو. سائين پاڻ به ماستر ۽ پڙهيل لکيل ماڻھو هو، اِن حوالي سان ڏاڍي جذباتي تقرير ڪري ويو هو، ته هِي ڪنھن جي ڄمڻ تي به ايڏي مشڪري ٿا ڪَن، هيڏا ثبوت، احوال، رڪارڊ پوءِ به انھيءَ ڳالھه تي اجائي واويلا ته ڪراچي ۾ پيدا ٿيو. ڀلا ڪراچي به ته سنڌ آهي. جهرڪ به سنڌ آهي، سنڌ جي سرزمين تي پيدا ٿيو. ڪو ڏوهه ته نه ٿيو. پر سنڌ دشمن فيڪٽر کي سنڌ جي نالي کان ئي چڙ آهي.

ڪيا ماڙي بندرگاهه
وڏن ويڪرن رستن تان اسان جيAPV وين پنھنجا ٽائر گسائي ڊوڙي رهي آهي، اسان هِن روشنين جي شھر ۾ جوڙيل اجگر جيڏين جڳھين کي ڏِسندا رهون ٿا. جيستائين وين اچي هڪڙي بندر تي بيٺي، حاجي ديدار چيو هاڻي لھو، ڪياماڙي اچي وئي. هيٺ لٿاسين ته روڊ رستا ڪارا لڳا پيا هُئا، ڄڻ ڪنھن هفتو اڳ سڙيل شھر ۾ اچي بيٺا هُجون، هيٺ لھندي چيوسين، ابا هِي اسانکي ڪِٿي وٺي آيو آهين، چيائين اِها ته آهي ڪياماڙي، اوهين هِتي بيھو آئون سامھون پارڪنگ ايريا ۾ گاڏي پارڪ ڪري اچان. ويو گاڏي پارڪ ڪرڻ اسان هڪٻئي جي مُنھن ۾ ڏِسي عجب جھڙي مُسڪراهٽن سان مُسڪِرائندي چئون ٿا ’نالو وڏو ڳوٺ...‘.
’حاجي! واقعيءَ هي ڪياماڙي آهي؟!‘ ’ها هي ڪياماڙي بندر آهي، هِتي بحري ٻيڙن تي ڪوئلي جا ڪنٽينر ڀرجي ايڪسپورٽ ٿيندا آهن‘. ’اڇا... هاڻي سمجهياسين ته هي روڊ رستا، دَر، دريون ۽ ديوارون سڀ ڪارا ڪاريون ڇو آهن، هِتان ڪوئلو صاحب گُذرندو آهي‘. اسان کي وٺي هِڪڙي وڏي ٻيڙي وٽ اچي ٿو، سمنڊ جي بِلڪل ڪِناري ته جِتي ٻيڙا ٻَڌل ڏِٺاسين، مونکي ته هي ماحول ڏِسي ’سُر سامونڊي‘ ياد اچي ويو، سُر سامونڊي منھنجي پسند جو سُر آهي، ڇا ته هِن ۾ انتظار جي ڪيفيت بيان ڪيل آهي، پيار پاٻوهه ۽ اَٿاهه عشق اوتيل آهي، ٻي پاسي وِڇوڙي جا ورلاپ...
اُلوڙڻُ نه ڏِئي، وَرُ وِڌائِين وَنجَهه کي،
رَهُ اَڄوڪِي راتَڙِي لالَنَ! مُون لائي،
وَڃُ مَ ڦوڙائي، ايڏي سَفَرِ، سُپِرِين!.
هڪ لمحي لاءِ لڳو، ته مونکي اُها وڻجاري جنھن ونجهه کي ٻئي ٻانھُن جي وراڪن ۾ وڪوڙي رکيو هو. ٻيڙن جي ٻَڌل رَسن کي جھليندي، لوڏيندي، وِکريل وارن کي آڱرين سان چھري تان هَٽائيندي چوَندي هُجي.
آيَلِ! ڪَرِيان ڪِئ؟ مُھجو نِيههُ اَپَلَئو نه رَهي،
وِيو وڻِجاَرو اوهَرِي. مُون کي چاڙهي چِيّ،
مُھجو نِيههُ اَپَلَئو نه رَهي
۽ جيجل ماءُ کيس ڄاڙي تان هِٿ ڏئي سمجھائيندي هُجي ته:
وري ورندو واءُ، وري وَسندا مِنھن،
وِڇوڙي جا ڏينھن، رهي رهندا ڪيترو.
۽ هي ٻنھي اکين مان لُڙڪن جون قطارو هيٺ ڪِرائيندي آيل کي ايئن چوندي هُجي.
سيئِي جوڀَنَ ڏِينھن، جَڏه سَڄَڻَ سَفَرِهَلِئا!
رُئان، رَهَنِ نه سُپِرِين، آيَلِ! ڪَرِيان ڪِئ؟
مُون کي چاڙهي چِيّ، وِيو وڻِجاَرو اوهَرِي.
مَن جي اسڪرين ته بِلڪل ايئن جو ايئن منظر ڏِسي رهيو آهيان، تيستائين ڪُلھي تي ڪنھن هٿ ڌريو. ’ڪيڏانھن گُم لڳو پيو آهين؟‘. ڏِٺم ديدار آهي، ’ها ٻيڙا پيو ڏِسان‘، ’ڏِس نه، هَلي ٻيڙي ۾ ويھه‘، ’ڪيڏانھن‘؟ ’منھوڙي‘، ’منھوڙي، ٻيڙي ۾ هلبو ڇا‘، ’ها ٻيڙي ۾ ئي هلبو‘، ٻيو ڪو رستو ناهي ڇا؟ ’نه‘.
ٻيڙي (لانچ، هوڙهي) ۾ ويٺاسين، جيئن جيئن سمنڊ جي اندر وڃي رهيا آهيون، ڄڻ گهري ۽ ڪاري پاڻي ۾ اندر پيا وڃون، منھنجي ايڏي گهري پاڻي ۾ هِن سمنڊ ۾ ڪنھن لانچ ۾ چڙهڻ جو هي پھريون موقعو هو.
اڃا سمنڊ جي ڪُن، ڀنوَر يا گهيري ۾ هُئاسين ته وري هَڪ پَل لاءِ منھنجو مَن مورڙي ڏانھن مائل ٿيڻ لڳو، هَل با!، هھڙي گهري سمنڊ ۾ مورڙو منڊو ميربحر، ايڏي دِل جو لھي پيو، پنھنجي ڀائرن کي ڳولڻ لاءِ، سلام اٿئي مورڙا ميربحر، توکي واقعي سلام آهي. اڃا کيس سلام پھتا الائي نه پر منھنجي مَن پڌر تي حسن درس جون هي سِٽو، سَڙپ ڪري ڪبوترن وانگر ڪِريون. کين کڻي مٿي هِن اڇي پَني تي رکيون آهن.
مڇيءَ جي پيٽ ۾ ماڻھو،
جِتي جيئرو بچي نِڪتو،
اُتي اُن شھر ۾ اڄ،
مورڙو رستي مٿان مئو آ!ٰ
ڪلاچي ڳوٺ تنھنجي ۾،
ڪڏهن نه سنڌ سوچيو هو،
اڪيلو آدمي تنھنجو،
هجومن جي هٿان مئو آ.

منھوڙي ۾ سمنڊ جي سيني (ٻيٽ) تي
سمنڊ جو سير ڪري اچي پُھتاسين اُن پار، جِتي اسان کي اچڻو هو، منھوڙي ۾ سمنڊ جي سيني (ٻيٽ) تي، لٿاسين سڀئي هڪ هڪ ٿي. هِتي فوٽوگرافي لاءِ بھترين پوائنٽ آهي، اسان خوب فوٽوگرافي ڪئي، توڻي جو منجھند تيز تپي ٿي ويو هو، فوٽوگرافي جو صرف هِڪ وقت صبح جا ٻه ٽي ڪلاڪ ۽ شام جا ٻه ٽي ڪلاڪ اهي وقت ڏاڍا بھترين آهن، فوٽوگرافي لاءِ.
جڏهن اڳتي شھر منھوڙي ڏانھن اچون ٿا، شھر به آهي ڳوٺ به آهي ٻيٽ به آهي، پر هِتي اچڻ کانپوءِ لڳي ئي نٿو ته اسان سمنڊ ۾ اندر آهيون، جڏهن ڪنھن کان پُڇون يا پڙهون ٿا ته هي هڪڙو ٻيٽ آهي، هِن کي چؤڌاري سمنڊ ڦِريل آهي، هِتي به بھترين بنگلا ٺھيل ڏِسي، ديدار کان پُڇيم يار پوءِ هي هيڏو مٽيريل سڀ هِنن هوڙهن تي اچي، يا ڪو ته رستو هوندو. ها هِڪڙو رستو آهي، پر اُهو اولھه طرف کان ڦِري اچي ٿو، گهڻو پَري آهي، سمجھه سڄي ڪراچي کي ٻاهران ڦِري اچبو، هِتان شيرشاهه کان پيراڊائز روڊ وٺي هاڪس بي کان ڦِري اچي سگهجي ٿو. جڏهن ته هِي سمنڊ وارو رَستو گهڻو ويجهو آهي، تنھن ڪري ماڻھو شھر ۾ ڪم ڪار، اچڻ وڃڻ گهڻو ڪري هِنن ٻيڙن (هوڙهن) تي ڪندا آهن.
هِتي 1797ع ۾ اُن وقت جي حاڪم مير ڪرم علي خان ٽالپر منھوڙي جو قلعو نالي هڪڙو قلعو تعمير ڪرايو هو. جنھن ٽڪري تي اڏيو ويو، اُن جي بُلندي هڪ سئو فُٽ ٻُڌائي وڃي ٿي، هي قلعو ڪراچي بندر گاهه جي حفاظت لاءِ جوڙايو ويو هو. هِن قلعي تي چؤڌاري اَٺ توبون رکيل هُيون، جڏهن انگريزن هِن قلعي تي حملو ڪيو ته اُن وقت ٽالپر لشڪر جا سپاهي سورھن کان ٽيھه جي اندر قلعي ۾ لڪل هئا. انگريز سرڪار هِن قلعي کي ٽوڙائي وري 1890ع ۾ نئين سِر قلعي جي تعمير ڪئي.
اسين پھرين ته اچون ٿا بيچ تي، واهه آدم قد کان وڏيون ويرون (ڇوليون) ڇُلي اچي اسان کي پيرين پرڻام ڪَن ٿيون. اسين به پنھنجا بوٽ ٻاهر ئي لاهي پيرين اُگهاڙا ڇولين کي ڀاڪرن ۾ ڀرڻ لاءِ اڳتي وڌون ٿا. هي ڇوليون به شرميلي نار جان بس بدن ڇُھي واپس وڃن ٿيون ۽ اسين اويلي آيل مُسافر جيان وائڙا ٿي ڏِسندا رهون ٿا.
اسين هِن سمنڊ ۾ ڪنھن پياسن روحن جيان رَلي وياسين، ڇولين سان ٻوليون ڪري، جڏهن گهڻو وقت گُذريو، ته ڪَپ تي آياسين، اوٺار پنھنجن اُٺن کي سوَ سوَ سينگار ڪري ڪاهيو وتَن، مُسافرن کي وندرائڻ خاطر، اسان به اُٺ جي سواري ڪئي ۽ فوٽوگرافي به ڪئي، سمنڊ مان سُڪون ماڻي آياسين ٻاهر، هِتي مِٺي پاڻي (واٽرسپلاءِ) جون بوتلون ڀري وڪڻن پيا، جيئن ماڻھو کاري پاڻي وارا پير ڌوئي جوتن ۾ وجهن. ڏهه روپيا ننڍي بوتل ويھه روپيا وڏي بوتل، اسان به کوڙ بوتلون ورتيون، سڀني پير ڌوتا.
هونئن به هي وقت مانجھاندي جو ٿيو آهي، پر شايد اِهو ڪو قدرتي حساب آهي جو جڏهن به ماڻھو پاڻي سان مِلي ايندو آهي ته پيٽ کي الائي ڇو بُک محسوس ٿيندي آهي، توڻي جو اسين مڪمل وِھنتا به نه هئاسين، پر پوءِ به محسوس ٿيئي پيو ته هاڻي ئي هاڻي ماني مِلي. سمنڊ ڪِناري ٿا ماني کائون ته سامونڊي مڇي ته ضرور هُجڻ گهرجي. ٻه ٽي ٻوڙ گُهرايا پر اُنھن ۾ وڌيڪ مڇي ئي گهرائي هئي. اسان وَڏن سڀني مڇي کاڌي. ٻارڙن وري ٻيا ڀاڄين جا ٻوڙ ۽ گڏ پڪوڙا به هُئا، جنھن کي جيڪا شئي وڻي کاڌي.
وري ساڳين پوائنٽ تي آياسين. قطار ۾ بيھڻ کان پھرين هِتي کوڙ ساريون سوکڙيون، ڇوڪرا کڻيون پيا هلن، جيئن ميلن ۾ کڻي هلندا آهن، ٻيا ريڙهن تي به پيل آهن، اسان ڪجهه شيون ورتيون جيڪي سمنڊ جي ڪوڏن مان ٺھيل هيون. هاڻي اچي بيٺاسين قطار ڪري. لانچون لڳنديون ويون، ڀربيون ويون. هِن ڀيري بھترين ڪُرسين واري ۽ وڏي لانچ مِلي هُئي، هڪ ڀيرو وري به ساڳئي سمنڊ جو سفر شروع ٿيو. هي سامونڊي سفر تقريباّ اڌ ڪلاڪ هلي ٿو. ۽ مونکي منھنجو غزل ياد اچڻ لڳو.
لُڙڪ لُڙڪ ٿي ٺھي ٿو سمنڊ.
اسان جي اکين ۾ رهي ٿو سمنڊ.

هُن پير پُسايا ته جهومي اُٿيو،
رقص ۾ ڄڻ ته لڳي ٿو سمنڊ.

ڪو ڪنھن لاءِ نه لُڙڪ ٻه هاري سگهي،
ڪو ڪنھن لاءِ اکين ۾ رکي ٿو سمنڊ.

سي ويو - بلاوَل پارڪَ
هاڻي اسين اچي پھتاسين سي ويو، سمنڊ مان ته ٿي آياسين هاڻي چيوسين ڪلفٽن پارڪ گهمون، ساهي به کڻو، ڪجهه کائون پيئون. آئون ته ساحل تي هِن سي ويو تي، هِن کان پھرين ٽي ڀيرا اڳ ٿي ويو آهيان،

اي سمنڊ جي ٿڌڙي هير!،
اي شام جا پھر!،
لھندڙ سج کي ساکي بنائي،
ساڄي ڳِل تي صنم،
رکندي پنھنجا چَپَ چُميو هو،
۽ لوڏيندي پنھنجا هَٿ چيو هو،
هاڻي هلون ٿا. او ساگر! اي سمنڊ!
ٻيو ڀيرو سائين پروفيسر ضرار رُستماڻي ۽ پروفيسر عبدالحفيظ احمداڻي سان گڏ، ڪُلياتِ احمد جي ٽين ڇاپي لاءِ فينسي پيپر وٺڻ لاءِ آيا هُئاسين، ٻيا ته پھريون بُڪ نيوز پيپر ۾ (ڪراچي مان)، ٻيو انڊونيشن پيپر ۾ (حيدرآباد مان) ڇپرائي ڏِنا هئا، پر هِن ڀيري سائين ضرار جو شوق هو ته اَڃا به اُچو پيپر هُجي اُهو ته فينسي پيپر هوندو آهي، اُن لاءِ چيم سائين اِن پيپر لاءِ اوهان کي پاڻ هلڻو پوندو ڇو ته هي پيپر باقي سڀني پيپرن کان ٻيڻ تي مھانگو هوندو آهي، ۽ اهڙو مھانگو پيپر ته اوهان کي پاڻ ئي پسند ڪري وٺڻو پوندو. اِن سلسلي ۾ اسين رات اچي ڪراچي جي جماعت اسلامي وارن جي سينٽر تي ترسياسين. صبح اسين ٻھراڙي جا ماڻھو سويري اُٿياسين، هِتي ڪراچي کُلي ٻارھين وڳي، تنھن ڪري اسان چيو ته هَلي ٿا سمنڊ سي ويو جو سئر ڪري اچون. فوٽوگرافي ڪئيسين، ٻيو ڀيرو اياز علي (منھنجو ڀاڻيجو) اسان ٻئي فيملين سميت آيا هُئاسين، اُهو وري شام جو پھر هو، يعني صبح جي پھر به سمنڊ جو سئر ڪيو آهي، ۽ شام جي پھر ۾ به سمنڊ جو سئر ڪيو آهي، اڃا اڳتي به شايد گهڻو اچڻ ٿي سگهي ٿو.
شھيد راڻي جي موڀي پُٽ بلاوَل جي نالي پُٺيان ٺھيل هِن پارڪ ۾ ويٺي سوچيم ته: پيپلزپارٽي ڪرپشن ضرور ڪئي هوندي، شروع کان اڄ تائين سڀئي پارٽيون ڪرپشن ڪنديون آيون آهن، پر سنڌ ۾ ڪم جيڪي به ٿيا آهن، اُهي به هِن پارٽيءَ جي کاتي ۾ اچن ٿا، هِن وقت جنھن به شھر ۾ وڃو اوهان کي بھترين پارڪ ٺھيل مِلندا، پر سڀئي هِنن نالن سان مثال طور: بلاول پارڪ (جنھن ۾ هِن وقت ويٺا آهيون)، هڪڙو بلاول پارڪ بدين ۾ به آهي، هڪڙو بلاول پارڪ ٽنڊي باگي ۾ به آهي. بينظير پارڪ، هِڪڙو ته هِتي ڪراچي ۾ وڏو پارڪ آهي، هِڪڙو بدين ۾ به بھترين پارڪ آهي، يا ڪنھن ٻي شھر ۾ به هوندو، آصفه پارڪ، بختاور پارڪ وغيره. سو جڏهن به جنھن به شھر ۾ ٿَڪ ڀڃڻ لاءِ يا ذهن کي سُڪون ڏيڻ لاءِ اوهان جڏهن به جنھن پارڪ ۾ ويندا، اُهو گهڻو ڪري هِنن جو ٺھرايل مِلندو، پر پوءِ به گهڻي تنقيد هِنن تي ٿئي ٿي، (اِها ڳالھه به سچي آهي ته: اوهان ڪجهه به نه ڪندا، ڪير ڪجهه به نه چوندو، پر اوهين ڪم ڪرڻ شروع ڪندا، ماڻھو تنقيدون ڪرڻ شروع ڪندا) جيترو وقت هي حڪومت ۾ رهيا آهن، ٻيون پارٽيون يا ڊڪٽيٽر هنن کان وڌيڪ رهيا آهن. خير...
سو هِن بلاوَل پارڪ ۾ ويٺاسين فوٽوگرافي ڪئي، جوس، بوتلون ليزچَپس جنھن کي جيڪو وڻيو ورتو، کاڌو، پيتو. ڪجهه پَل سائي ڇٻر تي ساهي کئنيسين. ٻاهر نِڪتاسين، هِتي به ساڳيون سُوکڙيون سمنڊ جي ڪوڏن مان ٺھيل، هِتان به ڪجهه سُوکڙيون ورتيوسين.

ڪلفٽن تي شام ۽ چانھه
شام ٿيڻ تي هوندي آهي ته چانھه جي ضرورت محسوس ٿيندي آهي، ڄڻ شام سان چانھه جو ڪو تعلق هُجي ٿو. بِلڪُل ايئن جيئن پُراڻين يادن جو رشتو گهڻو ڪري شام سان هوندو آهي. هِڪڙي اهڙي هوٽل ڳوليسين جھڙيون باءِ پاس روڊن تي، سُپرهاءِ وي يا نيشنل هاءِ وي تي هونديون آهن، وڏيون ڪُشاديون ۽ ڪاٺ جا وڏا صندل اُنھن تي وِڇيل غلم ۽ گول ويھاڻا. سو اهڙي هوٽل مِلي وئي. شام واري چانھه پيتي، چانھه به اهڙي جي بدن جا سارا ٿڪ لھي ويا. چانھه جو بِل ڏيندي، پريان ساحل ڪَپ تي لھندڙ سِج کي هٿ هوائن ۾ لوڏيندي موڪلايم.
پيو سِج لھي هاڻي هلون ٿا ’ساگر‘،
پريان ٻانھون پکيڙي سڏي ٿو سمنڊ.

عبدالله شاهه غازي ...ساحل جو پَل کَن وِڇڙڻ
ديدار کي چيوسين هاڻي رستي ۾ گهمڻ لائق ڪھڙي شئي آهي، چيائين رستي ۾ ويجهو ئي عبدالله شاهه غازي آهي، چيوسين هَلو فِي الحال جيڪو ويجهو آهي، جڏهن عبدالله شاهه غازي جي ويجهو پھتاسين، ته گاڏين ۽ ماڻھن جي رَش ڏِسي، اسان سڀئي غيرمتفق ٿي وياسين، ڪي چوَن هَلجي، ڪي چوَن نه رَش وڏي آهي، پر پوءِ نيٺ چيوسين ڀلا گهڻو وقت نه ڏينداسين اچي ويا آهيون، ته عبدالله شاهه غازي جو ديدار ڪندا هلون. ديدار چيو: ’آئون گاڏي پارڪ ڪريان ٿو، اوهين وڃي ٿي اچو‘، گاڏي مان لٿاسين.
هي بزرگ جنھن لاءِ اڪثر ڪراچي جا ماڻھو (جڏهن سامونڊي طوفان ايندا آهن) چوندا آهن ته جيستائين عبدالله شاهه غازي آهي، ڪراچي ڏانھن سمنڊ نه ايندو. هي سمنڊ کي روڪيو ويٺو آهي. هي بزرگ سمنڊ ويجهو ڪلفٽن تي مدفون ٿيل آهي. هي مديني شريف ۾ 98هه ۾ پيدا ٿيو ۽ 151هه ڪراچي ۾ وفات ڪيائين. هِن وقت سندس درگاهه ڪلفٽن ڪراچي ۾ واقعي آهي، هِن بزرگ تي روزانو سوين ماڻھو ايندا رهندا آهن، وڏي رش هوندي آهي.
اسان جي سنڌ سونھاري بزرگن، پيرن، فقير، صوفين سان ڀري پئي آهي. گهڻو وقت اڳي هِڪڙي مِٺائي واري سان ڪچھري ٿي هئي، جيڪو ميلن ۾ مِٺائي جا دُڪان لڳائيندو آهي. اُن ٻُڌايو ته پوري سنڌ ۾ 365 ڏينھن مان ڪو به ڏينھن خالي نه هوندو آهي، جنھن ڏينھن تي ميلو نه هوندو آهي، تنھن ڪري اسان جا ٻارھن مھينا هي ڪاروبار هلندو رهندو آهي. اِن مان اندازو لڳايو ته ڪيتريون درگاهون، ۽ ميلا آهن سنڌ سونھاري ۾.
اسين اندر آياسين، چيڪنگ، واڪ ٿرو گيٽ، جينٽس لائن الڳ، ليڊيز لائن الڳ، اهي مرحلا طئه ڪري جڏهن مزار جي سيڙهين تي پھتاسين ته بس مقبري جي احاطي ۾ ئي هئاسين، اندر وڃڻ يا قُل پڙهڻ جو ته سوچيوسين ئي ڪونه، پر چيوسين بس تڪڙو ٻاهر نِڪرون. جيئن ئي ٻاهر لاءِ نِڪتاسين ته سڀني تي نظر ڪئيسين، سڀ موجود هئا سواءِ ساحل جي، ساحل، ساحل پھرين آهستي، پوءِ ٿورو زور سان، ٿوري هيڏانھن ٿورو هوڏانھن اڃا زور سان ساحل .... ساحل.... ســــ ا حــــــــ ل، هِڪ پيءُ جي پُٽ جي اهڙي رش ۾ گُم ٿيڻ لکڻ لاءِ لفظ ناهن، منھنجا حواس ڪم ڇڏي ويا، جيئن چريو ماڻھو جهوتون پائيندو هُجي بِلڪُل ايئن، سندس امڙ ته سيڙهي کي جھلي هيٺ پَٽ تي ويھي رهي. سڀئي پريشان ٿي ويا هُئا، شعيب ۽ نعمان اسان کان اڳ نِڪتا هئا، ٻاهر سائڊ تي ڪو ماڻھو هِن کي جهلي بيٺو هو. ۽ هي به هراسيل ۽ ڀيڙ ۾ وِڇڙيل هو. اُن جي به حالت بيان ڪرڻ کان مَٿي آهي. شُڪر ٿيو جو شعيب ۽ نعمان جي نظر هِن تي پئي، جيتوڻيڪ اُنھن کي اِها خبر به نه هُئي ته ڪو هي وڃائجي ويو آهي، هو اسانکان اڳ اڌ مان ئي واپس وريا هُئا. ساحل کي هِنن ورتو، مونکي جو ٻاهر تائين ڊوڙندو ڏِٺئون ته چيائون ساحل هيڏانھن آهي. ڄڻ ته منھنجي مُئل جسم ۾ ساهه پئجي ويو ۽ حواس بحال ٿيا، اکين مان وهي آيل پاڻيءَ کي رومال سان صاف ڪري. شُڪر منھنجا مالڪ! چئي ساحل کي سيني لاتم. هي واقعو اسانکي پوري زندگي ياد رهندو، مون وري هِتي ننڍڙن ٻاررن کي وٺي اچڻ کان هميشه لاءِ توبه ڪئي. ۽ ڪنھن وڏي صدمي کان بچي وڃڻ لاءِ الله پاڪ جو هميشه شڪرگذار رهندس. سڀني جي ٻچن جي سلامتي لاءِ دعاڳو رهندس،

70 ڪِلفٽن کان گُذرياسين
اسانجي گاڏي جڏهن ستر 70 ڪِلفٽن تان گُذري ته ديدار ٻُڌايو اُهو آهي، 70 ڪلفٽن، ذهن ۾ هڪڙي اُجڙيل آهيري جو تصور تري آيو، جنھن گهر کي ڄڻ ڪا بد نظر لڳي هُجي، ۽ هِڪ هِڪ ٿي سڀ گهر ڀاتي شھيد ٿي ويا. شھيد ذوالفقار علي ڀٽو کي بي ڏوهه ڦاهي چاڙهيو ويو نامعلوم مخلوق هٿان، شاهنواز ڀٽو کي پنھنجي گهر واريءَ هِٿان مارايو ويو، مير مرتضيٰ ڀٽو (مير بابا) کي پنھنجي ستن بھادر ساٿين سميت هِتي ئي آس پاس ڪنھن روڊ تي گهات لڳائي ويٺل نامعلوم مخلوق سرِعام قتل ڪري ڇڏيو.
پڙهيم اڄ اخبار جو،
لُڙڪن جو وهي واهه پيو،
ڪا خاص سُرخي هُئي لِکيل،
ڪو جِسم هو پاهه ٿيل،
ڪو گهوٽ هو رَت ۾ ٻُڏل،
ڪو گهر سارو هو ڊٺل،
اونداهو سارو شھر هو،
ڪيڏو ٿيو قھر هو،
اي ڪلاچي! تُنھنجي ڪُن ۾،
هِڪ دؤر دُهرايو ويو،
ڪو مور وري ماريو ويو،
رَت وري هاريو ويو،
ڪيڏو آهي سانحو ٿيو،
جيجل سنڌوءَ سان وري،
ڪيڏو آهي هاڃو ٿيو.
اسانجي ڪراچي جي وڏين وڏين بِلڊنگن هيٺان، ڪُشادن رستن مٿان اسان جي گاڏي ڊوڙي رهي هُئي ۽ منھنجي مَنَ ۾ مير مُرتضيٰ جو اُهو جبل جيڏو جگر سمنڊ جي ڇولين جيان ڇُلي رهيو آهي، جنھن جگر مٿان قميص جا بَٽن کوليندي هنن روڊن تي دشمنن کي ڏيکاريندي للڪاريو هو ته ڏِسو مُرتضيٰ ڀٽو کي بدن مٿان ڪو به بِلٽ پروف جيڪيٽ ناهي پاتل، اسان جو جگر جبل جيان مضبوط آهي. ۽ سندس دُشمنن اُنھيءَ تقرير کي آخري تقرير بڻائي ڇڏيو، جيئن ئي تقرير پوري ڪري پنھنجي ساٿين سميت واپس وريو ته کيس گولين سان گهايو ويو، ۽ سندس ڀيڻ بينظير جيڪا هِن سان ڏاڍو پيار ڪندي هُئي، پيرين اُگهاڙي هِنن روڊن تان ڊوڙندي اسپتال پھتي هُئي، پر مير مرتضيٰ سان زندگي وفا نه ڪئي ۽ دشمن پنھنجي چال ۾ ڪامياب ويا. پر هِنن جي چال اِتي دنگ نه ڪيو. هڪ ڌڪ سان ٻه شِڪار، ڀاءُ کي قتل ڪري، ڀيڻ جي حڪومت ڪيرائي وئي، نامعلومن به ڀُٽن سان وڏا کيل کيڏيا آهن، هِنن جو ڏوهه صرف اِهو جو هي غريب عوام جي ڳالھه ڪندڙ آهن، حق ۽ انصاف لاءِ لڙندڙ هُئا، جيڪا ڳالھه رياست جي صفا خلاف آهي. ڀلا جنھن رياست ۾ رهي رهيا هُجن ۽ اُن جي اڻ وڻندڙ ڳالھه کي هي پنھنجو آئين، ۽ مقصد بنائن اُهي هِت ڪِٿي ٿا هَلي سگهن.
۽ پوءِ آخر ۾ 27 ڊسمبر 2007ع جي اَڀاڳي شام سنڌ جي راڻي آخري چراغ کي به گولي سان گهائي اُجهائي ڇڏيو. ۽ منھنجي کيس کي ڀيٽا آهي ته:
جبل جان اٽل رهئين،
هر جبر آڏو،
هر ظالم جي سيني ۾،
هُئين تير جان
لرزيا هئا ايوان
تنھنجي للڪار سان،
ضياءَ باقيات لاءِ
ببر شير هئين،
سچائي جو مچ اُڀارڻ خاطر،
پنھنجي جان جو دان ڏيئي ڇڏيو تو
تنھنجي هِن شھادت تي سُرخ سلام
وڏي مانَ، شانَ ۽ احترام سان،
او شھيدِجمھوريت!
او سنڌ راڻي!
آ توکي سلام،
آ توتي سلام.

ٽي تلوارون
ٽي تلوار چونڪ وٽان گُذران ٿو، وين جي دَري مان ئي فوٽو ڪڍي ٿو وٺان، هي ٽي تلوارون ٽِن شھيدن شھيد ذوالفقار علي ڀٽو، شھيد مير مرتضيٰ ڀٽو ۽ شھيد راڻي بينظير ڀٽو جي ياد ڏياريندي آهي، جن کي نامعلوم مخلوق قتل ڪري ڇڏيو آهي. جنھن جو ڪيس هِن ڌرتي تي ته نه وڙهيو ويندو، باقي آخري عدالت انصاف ڪندي، اُها عدالت جنھن لاءِ چيو ويندو آهي ته: ”دير ضرور ٿيندي آهي، پر انڌير ناهي ٿيندي“ جڏهن ڪري، اُن جي مرضي، شھيدن جي خون جو انصاف ضرور ٿيڻو آهي ۽ ٿيندو. ٿيو به آهي. ڪجهه پنھنجو انجام ڀوڳي چُڪا، ڪجهه اڃا آهن.
اسان جي وين مختلف روڊ رستا پارڪ ڪندي، گول گهمندي اچي، پي اي ايف ميوزيم وٽ بريڪ ڪري ٿي.

پي اي ايف پارڪ ۽ ميوزيم
توڻي جو هاڻي سج به ڪنوار جيان ڳاڙهو جوڙو پائي چُڪو هو، رات پنھنجا وار کولڻ جي تياري ڪري رهي هُئي. اسين اچي پُھتاسين پي اي ايف پارڪ ۽ ميوزيم. جيئن ئي گيٽ کان اندر داخل ٿياسين، چارئي پاسي ڏِسندي ڏِسندي حيران ٿي وياسين، يار اسانجي ڪراچي ۾ اهڙا به پارڪ آهن، ۽ اسين بي خبر.
مون پنھنجي اڳين سفرنامن ۾ به اِها ڳالھه ضرور دُهرائي آهي ته اسانجو مُلڪ، اسان جي ڌرتي به ڏاڍي خوبصورت آهي، وڏا وڏا پھاڙ، سرسبز واديون، خوبصورت ڍنڍون، تار وهندڙ درياء، ڇوليون هڻندڙ سمنڊ، سمنڊ تي سڀ رنگ رچيل. بس خرابي آهي ته اسانجي حُڪمرانن ۾ جِن کي پنھنجا ڀڀ ڀرڻ کان علاوه ٻيو ڪُجهه ياد ئي ناهي. جي هي ٽوئرازم کي انڊسٽري بنائي سڀئي سھولتون، آسانيون، فراهم ڪن ته ماڻھو ٻاهرين مُلڪن ڇو وڃي موڪلون ملھائن. پاڻ ٻاهريان مُلڪ هِتي اچن گهمڻ لاءِ، پر اهڙا ايماندار ۽ ملڪ جا خيرخواهه الائي ڪڏهن ايندا.
هي پارڪ تمام وڏي ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهي، پارڪ ۾ هر قسم جا گُل، هر قسم جا ٻوٽا، ڇٻرون، هلڻ لاءِ ٺھيل ماربل وارا رستا، پارڪ ۾ لڳل لائٽنگ، ڇو ته اسان اڃا گيٽ کان ٻاهر هُئاسين ته رات وار کولڻ جي تياري ڪري ڇڏي هُئي، جيستائين ٽيڪيٽون وغيره ورٺي اندر داخل ٿياسين ته رات مڪمل کُليل وارن سان ڪاراڻ ڪري ڇڏي هئي تنھن ڪري پوري پارڪ ۾ لائٽون ٻري رهيون هُيون، ۽ ٻيو ته مڇرمار اسپري سڄي پارڪ ۾ هلي رهيو هو. اسان هِن پارڪ ۾ سڀني رنگن کان سواءِ سڀني جھازن، ميزائلن، توپن جا کُتل مڪمل ڍانچا ڏٺا، پر گُمان پيو ٿئي ته اصل آهن. سڀني سامھون فوٽوگرافي ڪندا هلياسين. ڇو ته اڃا ته فوٽوگرافي ٿي رهي هُئي، پر جيئن ڪلاڪ اڌ کانپوءِ مڪمل رات ڇائنجي ويندي ته فوٽوگرافي مزو نه ڏيندي. سڄو پارڪ گُهمي، آخر ۾ ميوزيم ۾ وياسين، اُتي به گهڻو ڪجهه ڏِٺوسين. ۽ پوءِ آهستي آهستي اڄ جي هِن سفر جي آخري منزل تان پنھنجا پير پوئتي هٽائيندي هٽائيندي اچي، وين ويجهو پُھتاسين.
الوداع اي روشنين جا شھر ڪراچي الوداع، هاڻي هلون ٿا.

واپسي
هاڻي حاجي کي چيوسين، دُعاءِ سفر پڙهون ٿا، سِڌو هَليو هَل، رات واري ماني لاءِ جنھن به هوٽل کي مُناسب سمجهين اُتي بريڪ ڪجان. حاجي ديدار هاڻي ايڪسيليٽر تي رُڳو لت رکي، پلڪ جهپڪ ۾ اچي ’عثمانيه ريسٽورانٽ‘ تي بريڪ ڪيائين. اسانکي ايترو ڪراچي کان حيدرآباد به شايد وقت نه لڳي ها جيترو هِتي ماني جي آرڊر ۾ لڳو، بس رش به هوندي آهي، ٻيو ڪجهه وڏين هوٽلن جو، شايد اِهو سسٽم آهي، ته گراهڪ کي ٿورو دير سان ماني پيش ڪري، بِلڪل تازي ڀاڄي ماني کارائڻ جو روب ڄمائڻ، جي آرڊر جي پنج منٽ ۾ ماني کڻي اچي ته ڪير اعتبار ڪندو ، تازي ٺھيل آهي، سڀ ڪو چوندو ٺھيل کڻي آيو آهين، شايد دير جو هِڪڙو اِهو به لاجڪ ٿي سگهي ٿو هوٽل واري جي ذهن ۾. نيٺ ته ماني مِلي کاڌي، بل ڀريو، ويٺاسين اچي وين ۾ وري به رات، حيدرآباد ڏانھن اُڏام ۽ اسين. شل خير خيرت سان پھچون.
آئون ڪراچي جي ڪري آيل سفر بابت ذهن جي اسڪرين تي ڪجهه دير پھريان جا پَل ڄڻ تي ريورس ڪري هلائي ڏِسي رهيو آهيان. ۽ خوش به ٿي رهيو آهيان ته اسانجي ڪراچي جي خوبصورت شھر جو سئر زندگي رهي ته هر هر پيو ڪبو. اڄ جي سڄي سفر ۾ خاص ۽ خوبصورت سفر منھوڙي جو لڳو، اُن تي پھچڻ لاءِ سمنڊ ۽ لانچن جو سھارو وٺڻ، اِهو پھريون ڀيرو هو تنھن ڪري، اڄوڪي سڄي سفر جا يادگار لمحا منھوڙي مٿان گهاريل گهڙيون آهن. سمنڊ جي ڪِناري تي ڇولين جا ڇوهه ۽ اسان جو ڇولين سان ڇُلڻ، اِهي سڀئي زندگيءَ جا سُندر پَل ڪنھن نعمت کان گهٽ ناهن. اڄ جي سفر جو انتھائي ازيت ڏيندڙ پَل عبدالله شاهه غازي جي مزار تي جڏهن ساحل جو اسانکان هِڪڙي پَل لاءِ وِڇڙي وڃڻ. بس اِيئن لڳو ته اسانکي ساحل مِلي نه سگهندو ۽ اسين جيءَ نه سگهنداسين. پر الله پاڪ کي اسانجي حال تي رحم آيو ۽ ساحل اسانکي ڪجهه ئي گهڙين بعد پاڻھي ملايائين. ڄڻ ته اسان ۾ هاڻي ساهه پيو ۽ پاڻ کي زنده پيا تصور ڪريون.

ڀاڱي ٻي ۾ شامل سفر

• * گورک ڏانهن گُهت
• * منصوره ڏانهن مُنھن
• * اڇڙي ٿر ڏانهن اُڏار
• * ماتلي کان مول
• * لاٿوسين سج سمنڊ تي بدين
• * بدين تان ڀيرو