اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

”نثر جي لغوي معنيٰ آهي، ”ٽڙيل پکڙيل لفظ“. اصطلاحي معنيٰ موجب، ڪو اديب يا ليکڪ جدا جدا لفظن کي ملائي جملن جي شڪل ۾ ٻين جي اڳيان پيش ڪري. مطلب ته نثر اهو بياني فقرو آهي، جنهن ۾ ڪنهن ڏنل نظاري يا واقعي يا حقيقت کي لفظن جي ذريعي جملن جي شڪل ۾ آڻي ۽ منجهن زنجير جي ڪڙين وانگر سلسلو پيدا ڪري، ماڻهو اڳيان تقرير (زباني) يا تحرير (لکت) جي صورت ۾ پيش ڪيو وڃي.ٻين لفظن ۾ نثري ادب اهو هوندو آهي، جيڪو شاعري ۾ نه هجي. اسان جي گفتگو هميشه نثر ۾ هوندي آهي.جڏهن دل جي امنگن جو اثر ٻين تائين پهچي ته ادب جي ان حصي کي ”نظم“ چئبو آهي، پر جڏهن دماغ جي خيالن جو اثر ٻين تائين پهچي ته اهڙي ادب کي نثر چئبو آهي.نثر جي وڏي خاصيت اها آهي ته ان ۾ هر ڪنهن قسم جو مضمون آڻي سگهجي ٿو، جهڙوڪ، سائنس، حڪمت، سماجي اڀياس، افسانا، آکاڻيون، ناٽڪ، روزمره جون ڳالهيون ۽ بحث مباحثا، ڪورٽن جا فيصلا، حڪومت جا قاعدا قانون وغيره وغيره“. (1)
دنيا جي سڀني ٻولين جي ادبي تاريخن کي جانچڻ سان خبر پوي ٿي ته تن سڀني ٻولين جي ادب جي ابتدا اڪثر ڪري نظم سان ٿي آهي ۽ نثر گهڻو پوءِ وجود ۾آيو آهي. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر مرليڌر جيٽليءَ لکيو آهي ته ”ڀارت – پاڪ اپکنڊ ۾هاڻوڪي دؤر ۾ جيڪي به مکيه ادبي ٻوليون (جيئن ته هندي، اردو، سنڌي، پنجابي، گجراتي، مراٺي، بنگلا، آسامي، اڙيسا، تامل، تيلگو، مليالم، ڪنڙ وغيره) جدا جدا ايراضين ۾ ڳالهايون وڃن ٿيون، جيڪڏهن انهن جي ساهت جو اتهاس جاچبو ته معلوم ٿيندو ته انهن سڀني ۾ گهڻو ڪري نثر جو ٻهو مکي وڪاس، اڻويهين صدي عيسويءَ کان وٺي ٿيو آهي. انهيءَ جو مکيه سبب آهي مغربي سڀيتا ۽ سنسڪرتيءَ جي اثر ڪري انهن علائقن جي سياسي ، سماجي ۽ سانسڪرتڪ حالتن ۾تبديلي اچڻ. ان ڪري نئين زماني جي ماحول ۽ ضرورتن مطابق، تحريري ساهت ۾ جدا جدا روپن ۽ ادبي روايتن جو وڪاس ٿيو“. (2)
سنڌي ادب جي تاريخن لکندڙن ، پنهنجي ڪتابن ۾ خاص طور نثري ادب کي محدود ڪري پيش ڪيو آهي، هنن ڄاڻايو آهي ته سنڌ ۾ باقاعده لکت جو نظام ۽ نثري ادب جي شروعات انگريزن جي دؤر ۾ٿي. جڏهن سنڌي زبان سنڌ جي قديم زبان آهي، ان ۾ شعر سان گڏو گڏ نثر ڇو ڪو نه لکيو ويو هوندو؟ مگر جيئن ته سنڌ حمله آورن جي نشاني رهندي آئي ، ان ڪري سنڌ جا ڪتاب ۽ قلمي نسخا چوري ٿيا، يا وري جلايا ويا. ان کان علاوه ،سنڌ جو علمي ذخيرو مختلف رسم الخطن ۾ لکيو ويندو هو، ان ڪري ان ۾منظم ادبي ذخيرو گڏ ٿي نه سگهيو. اهڙي طرح اهو به سبب ٿي سگهي ٿو ته سنڌ جي حڪمرانن هميشه سنڌي زبان کي نظر انداز ڪيو ۽ هر حڪمران پنهنجي زبان سنڌي عوام مٿان مڙهيندو رهيو، ان ڪري سنڌ جو نثري ادب ترقي ڪري نه سگهيو، جڏهن ته شاعري سينه به سينه محفوظ رهندي آئي. سنڌ جي قديم دؤر جو تاريخي احوال گهڻي ڀاڱي زباني روايتن ۽ ڏند ڪٿائن جي صورت ۾ملي ٿو ۽ ڪو به مستند احوال نه ٿو ملي.
وادي سنڌ جي تھذيب، دنيا جي چند قديم ترين تھذيبن مان ھڪ آھي، جڏھن 1925ع ۾ سر جان مارشل موھن جي دڙي جي کوٽائيءَ جو ڪم شروع ڪرايو تھ کوٽائيءَ مان هٿ آيل مھرن ۽ انھن تي اڪريل لکت دنيا جي ماھر لسانيات کي حيران ڪري وڌو. ان لکت، تحقيق لاءِ نوان دروازا کوليا، جنھن ۾خود لکت جي تاريخ، تھذيب ۽ تمدن بھ اچي وڃن ٿا. موھن جي دڙي مان لڌل مھرن مان سنڌ جي قديم ترين رسم الخط جا دروازا کليا. ھنن مھرن مان خبر پئي تھ ھتان جا رھندڙ ماڻھو جيڪا ٻولي ڳالھائيندا ھئا، اھا لکي بھ سگھندا ھئا. موھن جي دڙي جي تھذيب ۽ لکت کي ظاھر ٿئي اڄ 90 سال کان مٿي گذري چڪا آھن ، پر ڪو بھ ڏيھي يا پر ڏيھي عالم ان لکت کي پڙھي نھ سگھيو آھي ۽ اھو بھ نھ ٻڌائي سگھيو آھي تھ موجوده سنڌ ۽ سنڌي زبان سان تھذيب، قوم يا رسم الخط سان ڪھڙو رشتو ھو. بهرحال، اهي لکتون، سنڌي نثر جا ابتدائي نمونا چئي سگهجن ٿا.
”آرين جي دؤر ۾سنسڪرت هن پوري خطي جي ڌرمي زبان هئي ۽ براهمي خط ۾ لکت پڙهت ٿيندي هئي. حاڪمن جي ٻولي هئڻ ڪري سنڌ جي ماڻهن تي تمام گهڻو اثر پيو هوندو. ”رگويد“ ۾ ڪيترن ئي جاين تي سنڌو درياهه جي ساراهه آئي آهي، رامائڻ ۽ مهاڀارت واري زماني ۾ به هند ۽ سنڌ جا ويجها لاڳاپا هئا“.(3) ان دؤر ۾ڪيترائي ڪتاب لکيا ويا، جن ۾ ”سانکيه شاستر“، پتنجليءَ جو ”سئوگه شاستر“، ”پورو ميما“، ”ستاءِ اتر ميماتسا“، ”سوتر“، ”منو شاستر“ ۽ ”پراڻ“ وغيره اچي وڃن ٿا. هن دؤر جي نثري ادب لاءِ ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپر لکيو آهي ته:”هن دؤر جي ادب ۾ سڀ کان پهريائين ڊرامي جو تصور اچي ٿو. عام طرح يونان کي ناٽڪي فن جو استاد چيو ويندو آهي، پر هي ملڪ (سنڌ) انهيءَ ۾ پوئتي نه هو“.(4)
”رامائڻ ۽ مهاڀارت جي دؤرن کان پوءِ سنڌ ۾طاقت جو محور هڪ دفعو ٻيهر بدليو. سنڌ تي ايرانين ڪاهون ڪيون، سڪندر ۽ ٻيا قبيلا سنڌ تي حمله آور ٿيا. سنڌ ۾ يوناني دؤر کان پوءِ موريا گهراڻي جي حڪومت قائم ٿي. هن خاندان 370ع کان 450ع تائين حڪومت قائم رکي. چندر گپت جي زماني ۾سنڌ جا ڪيترائي جوتشي، شاعر ۽ اديب سندس درٻار ۾ رهندا هئا. سنڌ ۾ هي دؤر ٻڌ ڌرم جي عروج جو دؤر هو“.(5) گوتم ٻڌ جي قولن کي اشوڪ جي زماني بعد مغربي لهجن يعني ”شواسيني“ ۾آندو ويو. اهڙي حالتن ۾ جڏهن ڪو متن هڪ لهجي مان ٻئي لهجي ۾ آندو ويندو هو ته تڏهن پهرين لهجي جا اثرات پڻ پوئين لهجي ۾شامل ٿي ويندا هئا. انهن لهجن ۾ گوتم ٻڌ جا قول ترجمو ڪري سنڌ ۾ پڻ آندا ويا، جن کي ”پاليءَ“ رستي لکبو ۽ پڙهبو هو. پالي ان زماني ۾ سنڌ جي سرڪاري ٻوليءَ جو درجو حاصل ڪري چڪي هئي. ان ڏس ۾جيرامداس لکيو آهي ته: “موهن جي دڙي جي مٿين تهن مان ٺڪر جا پنج ٿانءَ لڌا اٿن، جي پاڻي پيئڻ جي ڪم ايندا هئا. هرهڪ ٿانءَ تي اڪريل لکت پالي ٻولي ۽ براهمي لپيءَ ۾ آهي“.(6)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ڪنشڪ دؤر جي پالي عبارت ۾ لکيل هڪ ڪتبي جو نمونو پنهنجي ڪتاب ”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ“ ۾ ڏنو آهي، جيڪو ٽامي جي ٿالهيءَ تي اڪريل آهي. اها ٿالهي بهاولپور کان سورنهن ميل ڏکڻ –اولهه طرف ٻڌ ڌرم جي جهوني مندر ”سئي وهار“ جي کنڊرن مان هٿ آئي هئي. هن ڪتبي کي بختي پاليءَ جو ڪتبو تسليم ڪيو ويو آهي“.(7)
پروفيسر منگهارام ملڪاڻي، ابو الحسن عليءَ جي ترجمو ڪيل عربي ڪتاب ”مجمل التواريخ“ کي سنيتي ڪمار چئٽرجي ۽ جيرام داس جي بيانن جي حوالي سان سنڌي زبان جو پهريون نثري ڪتاب مڃي ٿو. هو لکي ٿو ته: “پاليءَ کانپوءِ سنسڪرت مان نڪتل ٻئي شاخ پراڪرت، عيسوي سن جي 3 يا 4 صديون اڳ هندستان سان گڏ سنڌ ۾ چالو ٿي، جا به ديوناگريءَ ۾ لکي ويندي هئي. انهيءَ سنڌي پراڪرت ۾ جهوني ۾ جهونو پستڪ راجا روال جي منتري جي سير جو لکيل ”راجائن جي سکيا“ ڏسڻ ۾اچي ٿو، جو عيسوي سن کان اٽڪل ٽي صديون اڳ جو جوڙيل هو ۽ منجھس مهاڀارت جي لڙائيءَ کان آڳاٽي سنڌ جي تاريخ تي روشني وڌل هئي ۽ پانڊون جي راڄ کانپوءِ ڪن هندو راجائن جون ڪهاڻيون به ڏنل هيون. ڊاڪٽر سنيتي ڪمار چئٽرجيءَ جي کوجنا موجب اهو پهريون سنڌ ۾ لکيل پراڪرت نثر جو ڪتاب هو“.(8)
تاريخ جو جامع ڪتاب “مجمل التواريخ” جنهن ۾ سنڌ جي جتن ۽ ميدن جو ذڪر آيل آهي. اهو عربيءَ ۾ ترجمو ٿيل ڪتاب آهي. چيو وڃي ٿو ته اهو اصل ۾سنسڪرت ۾لکيل هو، جنهن جو عربي ترجمو ابوالحسن عليءَ ڪيو هو. سر ايڇ ايم ايليٽ لکي ٿو ته: “مذڪوره تاريخ جو ايم رينارڊ طرفان ڇاپيل باب جنهن تي اسان هاڻي ڳالهائي رهيا آهيون سو ”مجمل التواريخ“ جي مصنف جو پنهنجو لکيل ڪو نه آهي، ان بابت سندس بيان هن ريت آهي ”مون هندن جو اهو ڪتاب ڏٺو. جنهن ۾ ڪنهن زماني ۾ ابو صالح بن شعيب بن جاميءَ عربيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو، جيڪو اصلي سنسڪرت ۾ لکيل هو. هن 417 هه/ 1026ع ۾هن ڪتاب جو جان لائبريريءَ جي مهتمم ابوالحسن علي بن محمد الجليلي فارسيءَ ۾ترجمو ڪيو هو“.(9) هو وڌيڪ لکي ٿو ته:”عربيءَ جي اصلي ترجمي تي ڪا تاريخ نظر نٿي اچي اهو به چئي نٿو سگهجي ته اهو ترجمو بلاذريءَ جي تصنيف کان اڳ جو آهي يا پوءِ جو. اقتباس تمام آڳاٽي دؤر سان واسطو رکن ٿا. خاص طور تي سنڌ سان لاڳاپيل آهن ۽ قوي امڪان آهي ته اهي تاريخن جي لکڻ واري دؤر جي شروعات ۾ هتي آيا هجن. ان جو فارسي ترجمو ان زماني ۾ڪيو ويو هجي“.(10)
سنڌي سماج ۾ تبديلي راءِ دؤر کان گهڻو اڳ شروع ٿي چڪي هئي. تعليم رڳو شهرن تائين محدود نه هئي بلڪه ڳوٺن ۾ به تعليم جو بندوبست ڪيو ويندو هو. تعليم، ايترو ته عام هئي جو لکت جو پورو سرشتو پوري ملڪ ۾ رائج هو. پالي، پراڪرت ۾ سنڌيءَ جا ڪيترائي ودوان ۽ عالم سنڌ ۾ نالو رکندا هئا. نالي وارو محقق پرم ابيچنداڻيءَ لکيو آهي ته: “برهم گپت عيسوي سن 595ع ۾ سنڌ جي ڀلمل ڳوٺ ۾ ڄائو هو. هو سنسڪرت ۽ سنڌيءَ جو مشهور ودوان ٿي گذريو آهي ۽ ساڳي وقت هو ڳڻت وديا ۽ جوتش سڌانت (Astronomy) ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. هن ڪي پستڪ به لکيا. هو هڪ “براهمٿوڪ سڌانت” يعني سنسار سنٻنڌي جي اگھٽ جو ويچار جيڪو هن عيسوي سن 628ع ۾ سنڌ ۾ ڇپ ونس جي راجا ويکهر مک جي سرپرستيءَ ۾ لکيو ۽ ٻيو هو “کنڊ کايڪ” يعني گامڻ گور پدارٿ، جيڪو هن اجين ۾ عيسوي سن 665ع ۾ لکيو“.(11)
راءِ گهراڻي کانپوءِ سنڌ جون واڳون برهمڻن جي هٿ آيون، هن دؤر ۾ سنڌي نثر جا اهڃاڻ ديوناگري لکت ۾ملن ٿا. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر مرليڌر جيٽليءَ لکيو آهي ته: ”راءِ گهراڻي (450-632ع) ۽ برهمڻ گهراڻي (632-712ع) وارن راجائن جي راڄ ۾ پراڪرت، سنڌي، اپڀرنش سنڌي لکت ۽ نرالي مڪاني سنڌي لپين جو واهپو سنڌ ۾ هلندڙ هو. سنڌ ۾ جدا جدا حصن ۾ مروج انهن لکاوٽن جو وڪاس براهمي لپيءَ مان ٿيو هو. انهن سڀني مڪاني نمونن کي گڏي اسين سنڌي لپي يعني سنڌ ۾ مروج مڪاني نرالي لپيءَ جو نالو ڏئي سگهون ٿا“.(12) برهمڻ آباد مان مشهور آرڪيالاجسٽ بلئسز ڪي سڪا ڳولي لڌا ، جن تي ديو ناگري جهڙا اکر لکيل هئا. هينري ڪزنس، عربن جي دؤر کان اڳ جا سڪا لڌا، جن تي ديوناگري لکت چٽيل هئي. ڀنڀور مان لڌل ٺڪر جي ٿانون تي ديوناگريءَ ۾ لکيل فقرا، پڻ سنڌي نثر جي اهڃاڻن کي ظاهر ڪن ٿا.
712ع ۾ عربن سنڌ کي فتح ڪيو. فتح وقت سنڌ جي عوام جي اڪثريت ٻڌ ڌرم سان وابسته هئي، جڏهن ته حڪمران هندو ڌرم سان منسلڪ هئا. عربن جي فتح سان سنڌ جي ٻولي ، ادب ، ثقافت، سماج ۾ يڪسر تبديلي اچي ويئي. سنڌي زبان تمام تيزيءَ سان عربيءَ جو اثر قبول ڪيو. ملڪ جي سرڪاري زبان عربيءَ کي بڻايو ويو. سنڌي زبان هاڻي ديوناگريءَ کان علاوه عربي حرفن سان لکجڻ لڳي.عربن جي دؤر سان وابسته ڪيترن ڪتابن، رسم الخط ۽ ٻوليءَ جي استعمال جي لحاظ کان عربن مؤرخن پنهنجي ڪتابن ۾ ذڪر ڪيو آهي. ابن نديم ايترو به لکيو هي ته عربن انگن جو علم سنڌين کان سکيو.
“ عرب و ہند کے تعلقات“ جو ليکڪ مولانا سيد سليمان ندوي، جاحظ جي ڪتاب تان حوالو کڻي لکي ٿو ته “سنڌين کي حساب ۽ صرافي ڪم جي پوري ڄاڻ آهي. اهي علم نجومت ۾ ماهر آهن. طبابت جي ڪيترن ڀيدن ۽ رازن کان واقف آهن، شطرنج راند ۾ هوشيار آهن، ڪيترين بيمارين جي علاج جا ڄاڻو آهن، زهر مارڻ ۽ درد کي دؤر ڪرڻ جا منتر ڄاڻن، زبردست موسيقار آهن، هنن وٽ شاعريءَ جو ذخيرو آهي، وڏا فيلسوف ۽ عقلمند آهن، هنن وٽان ڪيترائي ڪتاب اسان وٽ آيا آهن“.(13) جاحظ جي مٿئين بيان مان واضح ٿئي ٿو ته ان وقت سنڌ ۾:
1. سنڌين وٽ شاعريءَ ۽ نثري ڪتابن جو وڏو ذخيرو هو.
2. هو زبردست موسيقار هئا.
3. هو طب ۾ ماهر هوندا هئا.
4. هو علم نجوم ۾ ماهر هئا.
5. هو شطرنج راند ۾ هوشيار هئا.
تاريخ جي مستند ڪتابن ۾ اچي ٿو ته عرب جي دؤر ۾قرآن شريف جو ترجمو سنڌي زبان ۾ ٿيو هو. ان سلسلي ۾ بزرگ بن شهريار پنهنجي ڪتاب ”ڪتاب الھند“ ۾ ڄاڻايو آهي ته ”الور جي هڪ هندو راجا، منصوره جي حاڪم عبدالله بن هباريءَ ڏي لکي موڪليو ته قرآن پاڪ ۽ مذهبي عقيدن کي سنڌي زبان ۾ ڪتاب ڏانهنس موڪلي. عبدالله بن هباري هڪ عراقي نسل جي سنڌي عالم کان ڪلام پاڪ جو ترجمو ۽ اسلامي عقائد ۽ تعليم تي ٻه ڪتاب سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪرائي موڪليا“.(14) ديوان گنگارام سمراٽ پنھنجي هڪ مقالي ۾ لکي ٿو تھ ”راجا انھيءَ عالم کي گھرائي پنھنجي درٻار ۾ رکيو ۽ کانئس قرآن مجيد جو سنڌي ترجمو ڪرايائين، جنھن جو راجا تي تمام گھڻو اثر پيو“.(15) اهو حوالو سنڌ جي تاريخ، ادب جي حوالي سان مختلف زاوين کان اهميت ۽ فخر جو مقام رکي ٿو. اهو سنڌي نثر جوهڪ وڏو مثال به چئي سگهجي ٿو. مگر افسوس جو ان جو ڪو به قلمي نسخو موجود نه آهي.
ان کان علاوه اسان کي چچ نامي مان پڻ پروڙ پوي ٿي تھ راجا ڏاھر پنھنجي عملدارن، دوستن، فوجي آفيسرن ۽ تعلقدارن ڏانھن خط لکيا آھن. ظاھر آھي تھ، اھي خط سندس مادري ۽ وطني ٻوليءَ ۾ ھوندا.انھيءَ مان اسان کي ڀليءَ ڀت پتو پوي ٿو تھ سنڌي نثر تمام آڳاٽي دؤر کان لکيو ۽ پڙھيو وڃي رھيو آھي، پر ھن وقت تائين اسان کي ان جي ڪابھ خطي صورت نھ ملي سگھي آھي.
سيد سليمان ندوي پنهنجي ڪتاب ”عرب و ہند کے تعلقات“ ۾ اهڙن بيشمار سنڌي ڪتابن جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪي عرب پنهنجي ملڪن ڏانهن کڻائي ويا ۽ انهن جو عربيءَ ۾ ترجمو ڪرايو ويو. اهو ثابت ڪري ٿو ته عربن کان اڳ سنڌي زبان ۾ نظم سان گڏ نثري ادب پنهنجي عروج تي پهتل هو. سنڌ جي ڪجهه عالمن ته ايترو به لکيو آهي ته عربن سنڌي ادب کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. ان سلسلي ۾ ڀڳوان تولاڻي (سنڌي هتيا ڪانڊ)، غلام حيدر گبول (ادب سنڌ) ۽ ڪن ٻين جا ڪتاب ۽ مضمون اچي وڃن ٿا. عربن جي دؤر ۾سنڌ جي تاريخ تي مشهور ڪتاب “فتح نامه سنڌ” لکيو ويو اهو ساڳيو ڪتاب اڳتي هلي فارسيءَ ۾ ترجمو ٿيو، ان جي باوجود ان ۾ اڄ به سنڌي زبان جاڪيترائي نالا، حوالا، شهر وغيره موجوده سنڌي ءَ مطابق لکيل آهن.
عربن جي طويل دؤر کان پوءِ سنڌ جي هيٺين حصي تي سومرن جي حاڪميت آئي. هيءَ مقامي ماڻهن جي حڪومت هئي. علم و ادب ڪافي ترقي ڪري چڪو هو ۽ ملڪ ۾ ڪيترائي مڪتب ۽ مدرسا هلندڙ هئا. سومرن جي دؤر سان وابسته ڪيترن ئي عالمن ۽ سندن مدرسن جي معلومات ملي ٿي ، مگر انهن جو لکيل ڪو به سنڌي زبان ۾ ڪتاب ميسر ٿي نه سگهيو آهي. البته عربي، فارسي، خوجڪي خطن ۾ لکيل فقرا، قول ۽ ڪتاب ، سنڌي نثر جا ابتدائي اهڃاڻ چئي سگهجن ٿا. ڊاڪٽر غلام علي الانا، سنڌي نثر جي شروعات سومرن جي دؤر کان ڄاڻائي آهي. سومرن جي دؤر ۾ سنڌ ۾ هڪ لپي ايجاد ٿي، جنهن ۾ اسماعيلي خوجن جو مذهبي ادب لکيو ويو. اها لپي پير صدر الدين ايجاد ڪئي، يا ان ۾ اصلاح ڪئي، جنهن کي ”چاليهه اکري“ يا پير صدرالدين جي سنڌي يا خوجڪي سنڌي به چيو وڃي ٿو. هن دؤر ۾ڪيترائي نثري پهاڪا، چوڻيون ۽ دعائون ملن ٿيون. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر غلام علي الانا اسماعيلي بزرگن جي دعائن جا نمونا پنهنجي ڪتاب “سنڌ نثر جي تاريخ” ۾ ڏنا آهن. هڪ دعا هيٺ ڏجي ٿي:
“يا شاه ! حق تون، پاڪ تون، دانا تون، بينا تون، اول تون، آخر تون، ظاهر تون، باطن تون ، ڀيد تون پنهان تون......... الخ“
اهڙي طرح سومرن جي دؤر ۾ نثر جو هڪ اهڙو پهاڪو به هٿ آيو آهي جنهن نثر جي تاريخ ۾ نئون باب کوليو آهي. اهو پهاڪو آهي:
“يا شيخ لوقا، دين دنيا جا ڏونڪا“.(16)
هي پهاڪو سيد شهاب الدين بلق لوقه ڏانهن منسوب آهي. اهڙي طرح هڪ اهڙو ئي نثري پهاڪو شيخ جيو ڏانهن منسوب آهي ته ”شيخ جيو، جو مڪليءَ جو ڏيو“.
سومرن جو دؤر، سنڌي شاعريءَ جي لحاظ کان ڀٽن، ڀانن ۽ چارڻن جو دؤر سڏيو وڃي ٿو. هن دؤر جا ڀٽ ۽ ڀان لکت لاءِ ”ڀانڪي رسم الخط“ استعمال ڪندا هئا، جنهن کي ”لاڙي موڙا“ به چيو ويندو آهي. انهيءَ رسم الخط جو استعمال انتهائي محدود هو، جنهن ۾ ان دور جا درٻاري، ليکڪ، شاعر، دان حاصل ڪرڻ لاءِ سومرن ، سمن ، راجپوتن ۽ ٻين سردارن جا ڪارناما ۽ نسب ناما وغيره نثر ۾لکندا هئا. مگر افسوس جو سنڌي محققن انهن جي لکڻين کي اڃا موجوده روپ ۾ آڻي شايع نه ڪرايو آهي.
هندو ڌرم جي اهم ڪتابن جا ترجما سومرن جي دؤر ۾ سنڌي زبان ۾ٿيا. ان سلسلي ۾ ناميارو محقق ايم. ايڇ .پنهور لکي ٿو ته ”عربي ذريعن مان خبر پوي ٿي ته سنڌي ٻولي گهڻو اڳي 850ع ڌاري ڳالهائبي ۽ لکبي هئي. مها ڀارت ۽ رامائڻ ڏهين ۽ يارهين صدين ۾ سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿي چڪا هئا.“ هو ٻئي هنڌ لکي ٿو ته ڪجهه سنڌي ڏاهن سنڌ کان ٻاهر حديث ۽ قرآن شريف جا تفسير لکيا، انهن مان محمد عابد سنڌي، امام اعظم کان صدر الدين موسيٰ (وفات 1552ع) ذريعي پهتل حديثون ترتيب ڏنيون. ابوبڪر اسحاق البڪري المهاني عرف ابن تاج (وفات 1335ع) قرآن شريف جو تفسير لکيو“.(17)
سومرن کان پوءِ سما ڄام حڪمران بڻيا. سمن جي دؤر جي ادب تي شاعري غالب آهي مگر ڪيترائي نثري اهڃاڻ شاعريءَ ۾ يا وري فارسي ڪتابن مان ملن ٿا. سنڌي ٻوليءَ لاءِ خوجڪي، ديوناگري ۽ عربي رسم الخطن ۾لکت ڪئي ويندي هئي.
هن دؤر جي ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جي معلومات ملي ٿي، جن عربي ۽ فارسي ۽ سنڌي زبان ۾ پنهنجو علم و ادب لکيو. مولانا علاءُ الدين منگلوريءَ جو ”الزبده“ نالي درسي ڪتاب ”شمه في الميزان“ تي آسان شرح لکي. حاجي حسن صفائي پنهنجي مرشد پير مراد شيرازيءَ جي بابت ڪتاب “تذڪره المراد” لکيو . ميمڻ عبدالمجيد سنڌيءَ، پير مراد علي شيرازيءَ جي واتان چيل هڪ دعائيه فقري کي سنڌي نثر جو اهڃاڻ سڏيو آهي:
”اوڀاتي، ڏيئي وڏي ڄمارا“.(18)
يعني اسان جي گهر ۾ آيل نوا ڀاتي ....الله سائين توکي وڏي ڄمار ڏئي.
هن دؤر جي ٻين عالمن ۾مخدوم محمد عباس پاٽائي ۽ مخدوم رڪن الدين به ڪيترن ئي ڪتابن جا ليکڪ هئا. بابا فتح محمد سنڌي به وڏو عالم هو، جنهن “ مفتاح الصلواة” نالي ڪتاب لکيو. سيد عبد القادر بن سيد محمد هاشم پنهنجو ڪتاب ”حديقه الاولياءَ“ اٽڪل 1607ع ۾ لکيو. هن ڪتاب ۾ سومرن ۽ سمن جي دؤرن جي ڪيترن عالمن ۽ سندن نثري ادب جو احوال ملي ٿو. انهن عالمن ۾ مخدوم نوح، مخدوم بلاول، اسحاق آهنگر، شيخ ڀرڪيو، شيخ حماد جمالي، شيخ جيو ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا. سمن جي دؤر ۾ مخدوم بلاول هڪ وڏو عالم ليکيو وڃي ٿو. عوامي روايتن مان مخدوم صاحب جاڪجھه قول به ملن ٿا، جي مان ڪي هن ريت آهن :
1- زماني جي سڌن کي ترڪ ڪرڻ، ڄڻ روح جي راحت خريد ڪرڻ برابر آهي.
2- والدين ۽ وڏن جي عزت پنهنجي لاءِ تحفو آهي.
3- حق جي راه ۾ سچ چوڻ جهاد آهي.
4- موت اڻ- ٽر آهي ۽ حياتي فاني آهي . انسان ، مهمان جي حيثيت ۾ هن جهان ۾ آيو آهي. جسم ، تندرستي، دولت ۽ عزت عارضي آهن. اصل نعمت عملن سان حاصل ٿي سگهي ٿي، جيڪا آخرت ۾ ڪم ايندي.
5- خدا جي ڪلام (قرآن مجيد) جي حفاظت اسان جو ايمان آهي “.(19)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ, سمن جي دؤر جو هڪ سنڌي نثر جي جنگي نعري جي تاريخ ڏني آهي، جنهن ۾ نثري اهڃاڻ ڏنل آهي. اهو نعرو سلطان فيروز جڏهن ٺٽي تي چڙهائي ڪئي ته سنڌ جي ماڻهن هي نعرو هنيو هو :
“بابرڪت پير پٺو، هڪ مئو هڪ ٽٺو “.(20)
هن نعري مان خبر پوي ٿي ته هندستان جي حڪمران محمد تغلق سنڌ تي چڙهائي ڪئي مگر 1351 ع ۾ پير پٺي جي دعا سان مري ويو. جڏهن فيروز شاهه ڪاهه ڪئي ته سندس لشڪر ۾ بيماري پئي ۽ هو سنڌ ڇڏي ڀڄي ويو. اهڙي طرح ڄام تماچي جي قيد مان هائيءَ لاءِ مشهور بزرگ نوح هوٿياڻي هي دعائيه جملو چيو :
“جوڻو وڃي جهوري ماريو، ڄام تماچي شهرين چاڙهيو “.(21)
سمن جي دؤر ۾ قاضي قادن جھڙو عالم، شاعر ۽ مفتي، ان وقت جو قاضي القضات (Chief Justice) ھو.هن ڪيتريون ئي فتوائون سنڌي زبان ۾ لکيون هيون، جيڪي هن وقت اڻلڀ اهن. البته ”برہانپور کے سندھی اولیا٫“ جي ليکڪ سيد محمد مطيع الله ”برهانپوري“ هن سان ڪي ڪتاب منسوب ڪيا آهن. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ آيل فقه جي ڪتابن جهڙوڪ “ڪنز، قدؤري قافيا” تي جهڙي نموني ذڪر ۽ تنقيد ڪئي ڪئي، ان مان واضح آهي ته سندس ڪيترائي نثري ڪتاب لکيل هوندا.
سمن جي دؤر جي هڪ ٻئي عالم مخدوم محمد الياس (وفات 1528ع) جي باري ۾ ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي معلومات پنهنجي پي ايڇ ڊي ٿيسز ۾ ڏني آهي. هو لکي ٿو ته: ”مخدوم جا ڪجهه مقولات سنڌي نثر جي نشاندهي ڪن ٿا، جيڪي سندس ملفوظات ۾درج آهن:
1- قرآن کي روزگار نه بنايو.
2- خدائي ذڪر سان دل کي روشن ڪر.
3- هيءَ دنيا روئڻ جي جاءِ آ، نه کلڻ جي.
4- عبادت اها ڪر، جنهن مان خدا کي ڏسين.
5- ٻين جو هڏ ڏوکي ٿيڻ ۾ خدائي قرب آهي“.(22)
سنڌ ۾ جڏهن ارغونن ۽ ترخانن جون هڪٻئي پويان حڪمرانيون قائم ٿيون ، تڏهن فارسيءَ جو اثر پنهنجي عروج تي پهتل هو. سنڌي زبان کي ختم ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون ويون. سنڌ جي تاريخ تي فارسيءَ ۾ ڪتاب لکجڻ شروع ٿيا. سنڌ جي لوڪ داستانن کي فارسيءَ ۾ قلمبند ڪيو ويو. سنڌ جا فارسي حڪمران نه صرف فارسيءَ جا شاعر هئا، مگر هو فارسي علم و اب جي سرپرستي ڪندا هئا. ان جي باوجود سنڌ جي مختلف شهرن ۽ ڳوٺن ۾ سنڌي زبان جا عالم ۽ اديب موجود هئا، جن جا خطبا، فتوائون ۽ علم و ادب نثر ۾ چيل ۽ لکيل هئا.
هن دؤر ۾ نثر نويسيءَ جو مثال قاضي قادن جا خطبا ۽ خط آهن . هو هڪ شرعي عالم هو گهڻن علمن هئڻ سان گڏ هن مخلف وقتن تي ڪيتريون ئي فتوائون به ڏنيون هيون، جيڪي اڄ ناپيد آهن. قدرت قاضي قادن کي خط نويسيءَ سان به نوازيو هو، هن جا جذباتي ۽ احساساتي خط ڪٺور انسانيت جون دليون ميڻ وانگر رجائي ڇڏيندا هئا. شاهه بيگ ارغون جي تباهه خيزي ۽ قتل عام روڪرائڻ لاءِ هن کيس خط لکيو هو، جنهن ۾ غريب ماڻهن جي حالت جو به ذڪر اهڙي نموني ڪيائين جو هن ڦرلٽ بند ڪرائي.
ترخانن جي دور ۾ سنڌي شاعريءَ جو ”وهائو تارو“ شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ وارو ٿي گذريو آهي. هو عالم به هو ته رهبر به هو. هو پنهنجن مريدن کي سمجهائڻ خاطر شعر به چوندو هو ته قول ۽ خطبا به ٻڌائيندو هو. سندس شاعري ءَ ۾ ڪيترائي نثري پهاڪا ۽ چوڻيون سمايل آهن. مثال طور:
(1) پاڻيءَ مٿي جهوپڙا مورک اڃ مرن.
(2) نينهن نياپي نه ٿئي، سڌين سيڻ نه هون.
هن جي وفات کانپوءِ سندس مريد سيد محمد رضا سندس شعرن، قولن ۽ خطن کي فارسي زبان ۾ هڪ ڪتاب”بيان العارفين في تنبيهه الغافلين“ ۾گڏ ڪيو. ان ڪتاب مان شاهه ڪريم جا ڪي خط ۽ خطبا ۽ قول مرزا قليچ بيگ پنهنجي ڪتاب “رساله ڪريمي” ۾ ڏنا آهن. مثال طور:
1. هر ڪو پساهه هڪڙو قاصد آهي، جو گويا رب تائين نياپو ٿو رسائي. تنهنڪري جي ڪنهن پساهه نفس فوت ڪيو، تنهن ڄڻ ته خدا جو هڪڙو پيغام وڃايو.
2. نياز ڪندڙ ماڻهو، ميويدار وڻ وانگي آهي، جو ميوو به ڏئي ۽ ڇانو به ڪري. ۽ مغرور متڪبر ماڻهو کجيءَ وانگي آهي، جا سڀني وڻن مان قد ۾ ڊگي آهي، مگر جيترو قد اٿس اوترو نڪو ميوو ڏئي، نڪو ڇانوَ ڪري“.(23)
سنڌي ادب جي تاريخ کي جاچڻ سان خبر پوي ٿي تھ سنڌ ۾ جڏھن بھ تعليم جي ڦهلاءَ لاءِ ڪا تحريڪ شروع ٿي تڏھن نھ صرف نين ادبي صنفن جنم ورتو پر نثر نويسيءَ به ترقي ڪئي. ترخانن جي دور ۾ سنڌي سماج تي فارسيءَ جي جيڪا علمي، ادبي، لساني ۽ ثقافتي يلغار ٿي ھئي اھا ايتري تھ عروج تي پھتي جو ان جو رد عمل مغلن جي دؤر ۾ شروع ٿي چڪو ھو. اھا تحريڪ دراصل مخدوم جعفر بوبڪائي کان شروع ٿئي ٿي، جنھن پنھنجي عربي ۽ فارسي ڪتابن ۾ عام پڙھندڙن لاءِ سنڌي فقرا استعمال ڪيا. پوءِ تعليم گاھن ۾ بيشمار اھڙا ڪتاب لکيا ويا، جن ۾ عربي-فارسي حرفن کي ردو بدل ڪري سنڌي لفظ ٺاھيا ويا.
مخدوم محمد جعفر بوبڪائي (وفات 1594ع ڌاري ) ارغونن ۽ ترخانن جي دؤر ۾ ٿي گذريو آھي. ھو پنھنجي دؤر جو عالم، اديب، شرعي ماھر ۽ تعليم دان ھو. مخدوم صاحب ڪيترائي ڪتاب تصنيف ڪيا، جن مان اڪثر زماني جي انقلابن سبب ضايع ٿي ويا.سندن تصنيفن ۾ ”حاصل الھنج“ اهم آھي، جنھن ۾ تعليمي تربيت تي بحث ٿيل آھي. انگريزيءَ ۾ ان ڪتاب جو مطلب (Methods of Education) ٿيندو.ھن صاحب پنھنجي عربي ۽ فارسي ڪتابن ۾ ڪيترائي سنڌي لفظ استعمال ڪيا. اوائلي دؤر ۾ اھي فقرا سنڌي رسم الخط ۽ سنڌي نثر جو اھڃاڻ آھن. ان سلسلي ۾ سندس اھم مثال ھن جي ڪتاب ”حل العقود في الطلاق السنود“ (سنڌين جي طلاق نامي جي مسئلن جو حل) ۾ ملي ٿو. ھن ۾ سنڌي اصطلاحن ”ڇڏي“ ۽ ”ڇڏيم“ جي وضاحت ڪئي ۽ ھيٺين طور پنھنجي طرفان شرعي فيصلو عربيءَ ۾ لکيو، جنھن ۾ اھي سنڌي الفاظ ۽ اصطلاح آندائين:
” اِنˆ قال لِمَوˆ طوئتهِ "چھڏي ، چھڏي، چھڏي، او چھڏيم، ثلات مرات و اراد بالتڪرير التاسيس دون التاڪيد لايقع الاً الواحده“
يعني تھ جيڪڏھن ڪنھن مڙس پنھنجي زال لاءِ چيو تھ (مون ھي) ڇڏي، ڇڏي، ڇڏي يا ٽي ڀيرا ڇڏيم، ڇڏيم، ڇڏيم چيائين) مگر ائين ورائي ورائي چوڻ سان جيڪڏھن سندس مقصد پنھنجي گفتي تي زور ڏيڻ ۽ چٽي ڪرڻ جو (تاسيس) ھو، ۽ نھ (طلاق ڏيڻ خاطر) ارادي کي پڪو ڪرڻ (تائيد) تھ ان حالت ۾ اھو ھڪ طلاق (جي اعلان جي برابر) ٿيندو“.(24)
سندس ان تحرير مان معلوم ٿئي ٿو تھ ھن ”ڏ“ لاءِ موجوده صورتخطيءَ وانگر ”ڏ“ ئي استعمال ڪيو آھي. البتھ ھڪ ٻي ھنڌ ”ڇ“ لاءِ ”ڇھھ“ مرڪب حرف جوڙيو آھي.
مخدوم جعفر پنھنجي ٻئي رسالي ”استفتاء في ماتعارف قوم الطلاق“ ۾ پڻ مڙس پاران زال کي طلاق ڏيڻ بابت ھي جملا لکيا آھن:
”جي اون توسين کھاريان تھ توکي طلاق آھن- تھ مون طلاقن، ترن طلاقن اتي سنوه“.(25)
(جي آءٌ توسان گھاريان تھ توکي طلاقون آھن- تھ مونکي طلاقن – ٽن طلاقن جو اٿي سونھن/ قسم)
علامھ بوبڪائي پنھنجي ٽئين ڪتاب ”الحجة القوية“ ۾ بھ اھڙي ئي ھڪ مسئلي بابت لکيو آھي تھ:
”مون توکي طلاقون ڏنيون“ (مون توکي طلاقون ڏنيون) “.(26)
”طلاق اتي سنوه جين ھيو کم کندس نکندس – جين ھيو کم کريان – نکريان“
(طلاقن جو اٿئي قسم جي ھي ڪم ڪندس نڪندس، جي ھي ڪم ڪريان نھ ڪريان) “.(26)
(ب) وڌيڪ شرعي فتوائون ۽ سنڌي فقرا
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکي ٿو تھ مخدوم جعفر کان پوءِ سنڌ جي ٻين عالمن پڻ پنھنجي تحريرن، فتوائن، ۽ بياضن ۾سنڌي لفظن، اصطلاحن ۽ عبارتن تي لغت ۽ معنيٰٰٰ توڙي شرعي حڪم جي لحاظ سان بحث ڪيو آھي:
مخدوم حامد پنھنجي ھڪ رسالي (ڪتاب) ۽ ٻين تحريرن ۾ ھيٺيان سنڌي الفاظ ۽ جملا زير بحث آندا. جيڪڏھن ڪاوڙ مان ڪنھن پنھنجي پٽ کي چيو تھ :
”تڪر ماڻھ کي طلاق آھي.“
اصل صورتخطي: ] تکر مانھ کي طلاق آھي.[

مخدوم رحمت الله ٺٽوي
ڪنھن شخص زال سان جھيڙي وقت ڪاوڙ ۾ اچي ٽي دفعا چيو تھ:
توکي ڇڏيم توکي ڇڏيم توکي ڇڏيم.
اصل صورتخطي:] توکي چھڏئم توکي چھڏئم توکي چھڏئم [“.(28)
اھڙي طرح هن دور جي ٻين بھ ڪيترن عالمن جا ان قسم جا نثري فقرا ملن ٿا، جن ۾ عربي-فارسي- سنڌي صورتخطي استعمال ٿيل آھي.
مغلن جي دؤر ۾ سنڌي زبان مختلف رسم الخطن ۾ لکي ويندي هئي. عربي، فارسي، خطن سان گڏ سنڌي ديوناگري خط لکي ويندي هئي، انهن جا دستاويزي ثبوت موجود آهن. محترم سراج صاحب پنھنجي مضمون سنڌيءَ جو آڳاٽو ادب ۾ مغليھ دؤر جو ھڪ ڪاٻاڙو ڏنو آھي، جيڪو عيسوي سال 1640 کان 1650 جي زماني جو ٿئي ٿو. ڪاٻاڙي جو نقل ھيٺ ڏجي ٿو:
سنبت 1710: ورک ناريءَ (نھريءَ) چنڊ، گروار (خميس)ڏھاڙيءَ اکر ڪيا: ننگر ساموئيءَ ڀيتري ڏنڪ نامي: لھاڻي سور جيءَ پرئياڻيءَ لھڻا: اڌاراڻڪ نامي ڀاٽيي رامل تورسياڻيءَ ڪني رپيا 101 انگين اکرين سو ايڪوترا: پورا: کرا: آڪڙا: حالي ڇڪي (سڪي) جا: شاھجائي: وھاج (وياج) سان: وياج ماس پريت (در مھيني) ايڪ ايڪوترا ورتي ڏيندو: ڏيندي ھر ھج (حجت) ڪانه ڪندو: ناڙي ني (ڏسي ڪري) ڪاٻاڙو لکيو: ديس پرديس سھي (صحيح) : جڏھين سورجي پرئياڻي گھرندو تڏھين رامل تورسياڻي ڀري جباب (جواب) ڪندو: اجر (عذر) ۽ مالو (دير) نھ ڪندو: پيرو ماسڌ ھي ڪاٻاڙو انگي اڌارو نيائين: سھي (صحيح): ٻيو اجر(عذر) ڪونھ ڪندو:
مت: رامل تورسياڻي جما (جمع) ٿيا: اکر سھي: رپئين ايڪوتر سو: وھاج (وياج) پڻ ايڪوتر“.(29)
فارسي نستعليق جي لحاظ کان اگر ڏسجي ته سڄو مڪليءَ جو قبرستان خط نستعليق سان نثر توڙي نظم ۾ ڀريو پيو آهي.فارسي تاريخون انهن عالمن ۽ اديبن جون لکيل آهن، جيڪي ارغون، ترخان، مغليه ۽ پوءِ وارن دورن ۾ سرڪاري درٻارن سان وابسته هئا. سندن تاريخن ۾ قصه گوئي وڌيڪ آهي. عام ماڻهن جي حالت زار جي معلومات گهٽ آهي. فارسي زبان جي حيثيت سنڌ ۾ رياستي ٻولي جي هئي. حڪمران فارسي دان هئا.سنڌ جا مڪتب، مدرسا، وديالا، علمي و ادبي ڪتاب ، شعر و شاعري، تاريخ، منطق، مطلب تھ ھر شيءِ تي فارسيءَ جو غلبو ھو. سنڌ جا لوڪ قصا ۽ داستان فارسيءَ ۾ لکيا ويا.سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ ادبي تاريخ جي باري ۾ ڪيترائي ڪتاب فارسي زبان ۾ تحرير ڪيا ويا.ان ڏس ۾ هي ڪتاب خاص ذڪر جوگا آهن: سيد محمد بن بايزيد پوراني ”نصرت نامهء ترخان (سن “968هه/1560ع) ، مير محمد معصوم بکري ”تاريخ معصومي بکري“ (سن 1009هه/ 1600)، سيد عبدالقادر ٺٽوي ”حديقتھ الاولياءَ“ (1016هه/ 1607)، ادارڪي بيگلاري ”بيگلار نامه“ (سن 1017هه/ 1608)، سيد محمد طاھر نسياني ”تاريخ طاھري“(سن 1030هه/1620)، ميرڪ يوسف ”تاريخ مظھر شاھجھاني“ (سن1044هه/ 1634) ۽ سيد ميران محمد ”ترخان نامھ“ (سن 1065هه / 1654ع) وغيره. صوفين جاملفوضات به هن دور ۾ لکيا آهن. مثال طور ٺٽي ميان محمد رضا ”بيان العارفين في التنبيهه الغافلين“ (سن 1038هه/1628ع) ۾ لکيو، جنهن ۾ پنهنجي مرشد شاهه ڪريم (بلڙي وارو) ، جا شعر ۽ گفتگو فارسيءَ ۾ لکي محفوظ ڪيائين. ڌارين حاڪمن سنڌ جي ثقافت کي سمجهڻ لاءِ ، هتان جي عشقيه داستانن بابت فارسي نثر ۽ نظم ۾ ڪتاب تيار ڪرايا، جن ۾ ادارڪي بيگلاري جو ”چنيسر نامھ“ ”حسن و عشق“،مير محمد معصوم جو ”ناز و نياز“ اهم آھن.
مغل دور جي نثر نويسي جي سلسلي ۾ علامه غلام مصطفيٰ قاسمي پنهنجي ڪتاب ”مقالا قاسمي“ ۾ آيل هڪ مضمون ”سنڌي نثر جي تاريخ“ ۾ مغل دؤر ۽ ان کان اڳ وارن دؤرن سان وابسته سنڌي نثر جا نمونا ڏنا آهن.هو لکي ٿو ته ”اسان کي مخدوم عبدالرحيم گرهوڙيءَ کان به گهڻو اڳ جا سنڌي نثر جا نمونا ۽ عبارتون هٿ آيون آهن، جيڪي هڪ فقهي فتاويٰ ”بياض“ ۾ آيل آهن. اهو سنڌي نثر وارو مجموعو ان فقهي بياض جو هڪ الڳ باب ۽ عنوان آهي، جنهن ۾ گهڻو ڪري اڍائي سؤ سال اڳ جا ڪتب آندل سنڌي نثر جا جملا ۽ عبارتون آيل آهن، جيڪي هتي سنڌ جي هندو رهاڪن ۽ رعايا کان ٻڌا ويا ۽ انهن تي ان دور ۾ قاضين ۽ مفتين پنهنجا فيصلا ۽ فتوائون صادر ڪيون ۽ انهن جي تقريظ ۽ تصديق، وقت جي ٻين وڏن شرعي عالمن ڪئي ۽ مُهرون لڳايون. سنڌي نثر جي نمونن جي فيصلن ۽ فتوائن سان لڳاپا رکندڙ ماڻهن جي نالن، تاريخ ۽ سن کي هتي بيان ڪيو آهي:
(1) هن بياض جي ورق 428 تي هڪ واقعو 13 صفر سن1100هه جو بيان ٿيل آهي ته نالي موسيٰ پٽ حاجي خضر جي چانديءَ جي منڊي هڪ هندو وٽ ڳهه رکي. اڳتي هلي ٻنهي جو وياج تي جهڳڙو ٿيو، ان تي ان هندو هي جملا زبان مان اچاريا:
”شرع محمد جي مُن مڃي قبول، شرع محمد جي مُن مڃي“
(2) ورق 434 تي هڪ عربي عبارت:
”قال رسول الله صلي الله عليہ وسلم کذا وکذا“
(3) ورق 437 تي هڪ هندو نالي ٻالجند جو هي جملو اچاريل آندو ويو آهي:
”آءٌ وَانِيُو نَاهيان“
(4) ورق 425 هتي هڪ هندو عورت جو مسلمان کي خطاب
”ادا محمد صالح“ آيل آهي.
(5) ورق 428 تي هڪ هندو جي واتان هي جملو اچاريل آهي:
”هَلُ آءٌ تو جِهَرُو آهِيَان“
(6) ورق 437 تي اچي ٿو ته 14 شعبان مهيني جي 1155هه تي سومهڻي جي نماز کان پوءِ جو واقعو آهي ته چيٽو پٽ مسمات جِتان جو ٺٽي ۾ مڪلي دروازي تي بيٺو هو، جو سنڌيءَ ۾ هي اکر اچاريائين:
”آنکهي نَبِيَّ جو کَهَتُن آهي جي پِرَ تي نه هَلندا.“
(7) 438 تي اچي ٿو ته هڪ هندو عورت، هڪ مسلمان نالي احمد ڪينيگران جي گهر آئي، ان سان ڳالهائيندي چيائين ته تون بي ايمان آهين
”اَسِ ايمان تَها رکڻو“
(8) ورق 439 تي اچي ٿو ڪن مسلمانن هڪ غير مسلم کان پنهنجي حق جي گهر ڪئي. هو ان جي ڏيڻ ۾ سستي کان ڪم وٺي رهيو هو. تنهن تي هڪ مسلمان ان هندو کي چيو ته:
”تُن اَساس ستَم، تو کري شَرعَ مُحَمَّد جي مَڃيء ڪِ نَه“
هندو ان کي ورندي ڏيندي چيو:
”شَرعُ مُحَمَّد جِي مَڃيِم پَرَ آهِجِي شَرعِي قَاضِي گذرُو.“
ان طرح سنڌي نثر جا اهي اٺ نمونا هن سلسلي جي هڪ نئين کوجنا ۽ تحقيق آهي“.(30)
مغليھ دؤر جي علمي ۽ ادبي تحريڪ ڪلھوڙن جي دؤر ۾ پنھنجي عروج تي پھتل ھئي. سڀ کان اول عزت بن سليمان نالي هڪ ڪاتب سنڌي عالمن جي لکتن تي “منظوميا” جي عنوان سان ڪتاب ۾ گڏ ڪيو. اهي سڀ ”منظوميا“ نظمي نثر ۾ هئا ۽ ان ۾ ڪيترن عالمن جو مذهبي ادب لکيل هو. اهو اوائلي نثري نظم بهترين ثبوت هو. ان ڪتاب کي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شايع ڪرايو. پر ان تحريڪ جو اڳواڻ مخدوم ابوالحسن ٺٽويءَ کي چئبو. مخدوم ابوالحسن ٺٽوي(وفات 1703ع ڌاري) جي خانداني درسگاھھ ٺٽي ۾ ھوندي ھئي، جتي پاڻ تعليم و تربيت ڏيندا ھئا. مخدوم صاحب بنيادي طور تي معلم ھو پر ٻوليءَ جو بھ وڏو ڄاڻو ھو .ھن سان 1703ع ۾ ھن طويل نثري نظم ۾”مقدمتھ الصلواة“ تحرير ڪيو. جيڪا الف-ب جوڙي، ان کي ”مخدوم ابوالحسن جي سنڌي“ ڪري سڏيو وڃي ٿو“.(32) ھن ڪتاب جو مقصد بيان ڪندي مخدوم صاحب لکيو آھي تھ:
”ڪارڻ طلب طالبين، رسالو لکيوم. مقدمتھ الصلواة سندي نالو تنھن رکيوم“
ھن ڪتاب ۾ اسلامي شرعي اصولن جون سمجھاڻيون ھيون.مثال طور روزي، نماز، زڪوات، حج، ثواب، گناھھ، شرڪ ،ايمان وغيره جو بيان واضح ٿيل آھي.هن قسم جي ڪتابن ۾ هٿرادو قافيو هڻي، نثرکي زوري نظم بڻايو ويندو هو. هن ڪتاب ۾ ڪي صاف نثري فقرا پڻ آهن. مثال طور :
“ڍلا ڪڍ ڀلن جي رڙهي راهه پون ”.
ڪلهوڙن جو دؤر (1717ع – 1782ع) جي دؤر ۾ ملڪ جي مشهور درسگاهن توڙي عام مڪتبن ۾ مادري زبان ۾ تعليم ڏيڻ جو سرشتو پختن بنيادن تي قائم ٿي چڪو هو. وقت جا جيد عالم ۽ قابل استاد ان تحريڪ سان شامل ٿي چڪا هئا. سنڌي نثر جي هڪ خاص قسم جي تشڪيل به ان دؤر ۾ ٿي هئي .
مخدوم ضياءُ الدين (1767ع- 1758ع) جوڻ نالي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو. مخدوم عنايت الله کان ۽ مخدوم محمد معين کان علم پرايائين. ھن با ڪمال بزرگ عالم ٺٽي ۾ پنھنجو مدرسو قائم ڪيو. درس و تدريس وٺندي وٽائنس ڪيترائي عالم ۽ فاضل پڙھي پختا ٿيا، ھن پنھنجي ٺاھيل سنڌيءَ ۾ ڪتاب ۽ ”مخدوم ضياءُ الدين سنڌي“ نالي ڪتاب لکيو ۽ ان ۾ مخدوم ابوالحسن جي ڪتاب کان ڪجھھ وڌيڪ ديني مسئلا بيان ڪيا. ڪتاب جي منڍ ۾ ڪتاب تيار ڪرڻ جو سبب ڏيکاريندي لکي ٿو تھ:

مسائل جي دين جا، سي گھڻا ۽ گھاٽا
سڀني ڪتابن جي عالمن لکيا ۽ چيا
تنھنجي منجھان ڪيترا مون سنڌيءَ ۾ لکيا
تھ سنڌي سکھي سڀڪو، پڙھي سھج منجھان

مخدوم محمد ھاشم ٺٽوي (1690-1761ع) جو جنم تعلقي مير پور بٺوري، ضلعي ٺٽي ۾ ٿيو. سندس شمار دنيا جي انھن عظيم الشان علماءِ دين ۾ ٿئي ٿو، سندس تصنيفن جو تعداد 150 کان مٿي آھي. سندس ڪتابن مان 40 کان مٿي ڪتاب شايع ٿي چڪا آھن. انھن مان 8 سنڌي زبان ۾، 12 فارسي زبان ۾ ۽ 20 ڪتاب عربي زبان ۾ آھن. سندس سنڌي ڪتاب نثري نظم (Poetic Prose) ۾ لکيل آھن. ھينئر سندس ڪيترا ئي ڪتاب صاف نثر ۾ بھ شايع ٿي چڪا آھن. هن پنهنجي فارسي ڪتابن ۾ به سنڌي لفظ ۽ فقرا استعمال ڪيا آهن. سندس سنڌي ڪتابن ۾ هيٺيان اهم آهن :
(1) اصلاح مقدمتھ الصلواة :-ھي ڪتاب مخدوم ابوالحسن جي ”مقدمتھ الصلوات“ جي اصلاح خاطر لکياين. مخدوم صاحب پنھنجي علمي ڄاڻ مطابق ابو الحسن ٺٽوي جي ڪتاب ۾ اضافا ۽ اصلاح ڪئي آھي. ھي ڪتاب بھ ساڳي نموني نظمي نثر ۾ لکيل آھي.
(2) بناءِ الاسلام :-اسلامي عقيدن جي بيان لاءِ 1143 ھجريءَ ۾ مخدوم صاحب جو سنڌي نظمي نثر ۾ ڪتاب لکيل آھي. ھن ڪتاب ۾ خدا جي وحدانيت جو ذڪر آھي،
(3) تفسير ھاشمي پاره عم:-سنڌي نظمي نثر ۾ سال 1162 ھجريءَ ۾ مخدوم صاحب جي جوڙيل پاره عم (سورة النبياءَ کان وٺي سورة الناس) جي تفسير تي ھي ڪتاب مشتمل آھي.
(4) تنبيهه نامون:هي ڪتاب بي نمازين ۽ عاشورن بابت آهي.
(5) راحتھ المؤمنين:-ذبح ۽ شڪار، حلال ۽ حرام جانورن بابت تفصيل سان 1130 ھجريءَ ۾ سنڌي نظمي نثر ۾ ھي ڪتاب جوڙيل آھي.
(6) زاد الفقير: ھي ڪتاب، مخدوم صاحب 1125 ھجريءَ ۾نظمي نثر ۾لکيو. هي ڪتاب روزي ۽ اعتڪاف جي مسئلن بابت آهي.
(7) فرائض الاسلام:ھن ڪتاب ۾ اھي سڀ مسئلا سمجھايا ويا آھن، جيڪي ھر مسلمان کي پنھنجي زندگيءَ ۾ بجا آڻڻا هوندا آھن.
(8) قوت العاشقين : ھي ڪتاب حضرت محمد صلي الله عليھ وسلم جن جي معجزن بابت لکيل آھي. ھن ڪتاب کي ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيءَ صاف نثر ۾ آڻي ”قوت العاشقين مٺي مرسل جا معجزا“ جي نالي سان شايع ڪرايو آھي. پاڻ سنڌي ٻوليءَ ۾ لکڻ لاءِ ھيٺيون جواز پيش ڪيو اٿن:
عربي اڄاڻن کي گھڻو ڏھلي ھوءِ، مھکي ڪريان سنڌي، جيئن پڙھي سڀڪوءِ
مخدوم عبدالله نرئي (1737-1821ع) ولد ميان عبدالقادر جو جنم ڳوٺ مانڌر ضلعي بدين ۾ ٿيو. مخدوم محمد ھاشم ٺٽويءَ جو شاگرد ھو. ٺٽي مان تعليم حاصل ڪري”نريي“ ۾ رھڻ لڳو. ان حساب سان ”نرئي“ سڏائيندو ھو. مخدوم عبدالله ھڪ باشريعت انسان ھو ۽ معلم ھو. ڪيترائي نظمي نثر ۾سنڌي ڪتاب لکيائين. سندس سنڌي ڪتابن ۾ هيٺيان اهم آهن :
”قمر المنير “ ۾ پاڻ سڳورن صلي الله عليھ وسلم جن جي سيرت بابت آهي.
”بدر المنير“ ڪتاب بھ سيرت جو ڪتاب آھي.”سڱ نامو“ ۾ مسلمانن جي معاشرت تي لاڳاپن سان ڪن خاص شرعي احڪامن جو تفصيل ڏنل آھي. مخدوم صاحب پنھنجو مشھور ڪتاب ”ڪنزالعبرت“ 1762ع ۾ لکي پورو ڪيو ۽ ان جي لاءِ لکيائين تھ:
تحقيق جڏھن ھي تمام ٿيو نسخو سنڌي واءُ، تڏھن "ڪنزالعبرت" سنڌي رکيم تنھنجو ناءُ
ڪتاب ”نور الابصار“ ۾ فرض نمازن ۽ روزن کانسواءِ ٻين نمازن متعلق شرعي مسائل ۽ ٻيا شرعي مسئلا جمع ڪيل آهن. ھي ڪتاب 1779ع ۾ لکي پورو ڪيو.

مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي (1778-1739ع) لاءِ مشھور آھي تھ ھو ساماري تعلقي جي ھڪ ڳوٺ گرھوڙ شريف ۾ ڄائو ۽ ذات جو مڱريو ھو. ھڪ ٻي روايت اھا بھ آھي تھ ھو راڻي پور (ضلعي خيرپور ميرس) جي ڀرسان مڱرين جي ڳوٺ جو ھو ۽ بعد ۾ اتان گرھوڙ، ضلعي سانگھڙ ڏانھن ھليو ويو.
مخدوم صاحب پنھنجي دؤر جي عالمن وانگر سنڌي لفظن کي عربيءَ وانگر استعمال ڪيو آھي. مخدوم صاحب پنھنجي دؤر جي رواج موجب نظمي نثر ۾ ڪتاب لکيا. مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي جا نثر ۾ گفتا موجود آهن، جن مان گهٽ ۾ گهٽ ايتري ته خبر پوي ٿي ته ورهيه اڳي هڪ بزرگ جا نثري مقولا قلمبند ڪيا ويا هئا. هيٺ سندس قول، جي سنڌي نثر جي هڪ آڳاٽي نشاني آهن، انهن مان ڪي هيٺ ڏجن ٿا:
(1) ٽڪ ڏنگڙي هلي، کڙا ياسڻي جهلي.
(2) راڻي راو سان رُچي، ابو ڀائن ري اچي.
(3) ڪافر ڪفر کان اڪار، ڪارو گڏهه ڌوئي اجار.
(4) ملون بهشت ڏي هلاءِ، چَتوُن پڙهي پروجاءِ.
(5) ملون ڪيئن بهشت ۾ اچي، ڪوئي سير سون سين نچي.
(6) ٻه پهياڄون پرچاءِ، ٿلهو مهرلو گهڙاءِ، وڏو کوهڙو کڻاءِ.
(7) رزق ڪنهن پر اچي؟ جيئن مينهڙو وسي.
(8) ماسي مانڙي پچاءِ، امان کٽڙي وڇاءِ، ابا مِهتڙي اڏاءِ.
(9) حاجون سي ڪجن، جيائين ڪاڄڙا سڄن.
(10) ڳالهڙيون تيئن ڪجن، جئين مڇڙيون کاڄن.
(11) ڪوئو سڀ پڇ سين نهي، ڪنهن پر ٻر ۾ پهي.
(12) اونداهي ۾ سوجهرو نيشاني نبي، تارا يار رسول جا سکي ڪج قوي.
(13) ڏيڻ انهيءَ جو ڪم، بندو ڪڄاڙو ڏيندو، بندو سگهوئي ورچي.
(14) چڱائي ڪجي، ڪنهن جي نه وڃائجي.
(15) جنهن جي واٽ نه وڃجي، تنهن جو پنڌ نه پڇجي..(32)

مولوي عبدالخالق ٺٽي جو رھواسي ھو ۽ مخدوم محمد ھاشم ٺٽوي جو شاگرد ۽ مريد ھو. فارغ التحصيل ٿيڻ کان پوءِ مخدوم محمد ھاشم جي درسگاھھ ۾ معلم مقرر ٿيو.سندس ھڪ ڪتاب”مطلوب المؤمنين“ آهي . ھن ڪتاب ۾ مصنف ھر ھڪ عمل ۽ اخلاق جي بيان ۾ قرآن شريف جون آيتون ۽ حديثون شاھدي طور پڻ ڪتب آنديون آھن. نمونو ھيٺ ڏجي ٿو:
ڪارڻ طلب طالبين ھي رسالو لکيوم، ”مطلوب المؤمنين“ سنڌي نالو تنھن رکيوم.
ھن دؤر ۾ سڀ لکيل ڪتاب الف اشباع واري نظم ۾ آھن. جن کي هاڻي نظمي نثر (Poetic Prose) به چيو وڃي ٿو. ھاڻي سوال اھو پيدا ٿئي ٿو تھ ”سنڌيون“ يا ”الف اشباع“ جا ڪتاب نثر آھن يا نظم؟ ان بحث تي سنڌي عالمن ۾ اختلاف آهن. بهرحال، ان مسئلي جو آسان جواب ھي آھي تھ ”اھي سنڌي نثر جا ابتدائي اھڃاڻ آھن“، ڇو جو:
(1) ڪلھوڙن جي دؤر ۾سنڌي شعر ترقي ۽ ڪماليت تي پھتل ھو.ان دؤر ۾شاعراڻو ذوق وڌيل ھو اھو ئي سبب آھي تھ خالص تعليم ۽ مذھبي ڪتابن تي شاعراڻو رنگ چڙھيل ھو. ڇا ڪاڻ جو انھن ۾ ھٿرادو قافيي کان سواءِ ڪو بھ شاعراڻو رنگ نھ آھي، جنھن جي ڪري اھو نثر پر تڪلف ۽ مصنوعي بڻجي پيو آھي.
(2) جيئن تھ اھو دؤر شاعريءَ جو دؤر ھو ان ڪري نثر تي بھ نظم جو اثر غالب ھو.
اھو حال صرف سنڌي ادب جو نھ آھي، اگر اسان انگريزي ادب ۾ ”ايلزبيٿ دؤر“ (1500-1600ع) کي ڏسون تھ ساڳيو ورجاءُ ملندو. ھن دؤر جي ڊرامن کي بغير قافيي واري نظم (Blank Verse) ۾ لکيو ويندو ھو. شيڪسپيئر ۽ ڪرسٽوفر مارلو جا سڀيئي ڊراما نثر جي بجاءِ بغير قافيي واري نظم ۾ آھن. اھڙي طرح ان دؤر ۾ سر فلپ سڊني جي لکيل داستان ”آرڪيڊيا“ (Arcadia) پڻ نثري نظم يا پر تڪلف تحرير (Euphism) ۾ آھي.
(3)ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻيءَ جي ڳالھھ وڏو وزن رکي ٿي تھ ”سنڌي اد ب جي تاريخ لکندڙن کان ھڪ وڏي غلطي ٿي آھي جو ھنن مذھبي ادب جي جملي ڪتابن کي شعر جي دفعي ۾ داخل ڪرايو آھي، ليڪن ڏٺو وڃي تھ انھن ۾ سواءِ ھٿرادو قافيي جي ٻي ڪا بھ شاعراڻي خاصيت ڪانھ آھي.شعر ۾ تخيل کي واقعي تي ترجيح ڏني ويندي آھي، جيتوڻيڪ شعر ۾ زندگيءَ جي ٺوس حقيقتن کي بھ بيان ڪيو ويندو آھي ليڪن اھو شاعراڻي پيرايي ۾ ڪيو ويندو آھي. جنھن ۾ لطافت، رنگيني، احساس ۽ جذبي جو دخل ھوندو آھي. انھن ڪتابن ۾ ڪو بھ شاعراڻو خيال سمايل نھ آھي. سڀيئي ڪتاب، شعر ۽ فقھي مسئلن تي لکيا ويا آھن، جنھن ڪري ان کي قافيي وارو نثر يا شاعراڻو نثر چوڻ مناسب ٿيندو“.(32)
(4) ان ڏس ۾ ھڪ دليل اھو بھ ڏئي سگھجي ٿو تھ مخدوم ھاشم ٺٽوي ۽ ڪجهه ٻين عالمن جي ڪيترن ئي ڪتابن کي ھاڻي صاف نثر ۾ بھ شايع ڪرايو پيو وڃي.
ڪلهوڙن جي دور ۾ لکيل صاف نثر جي ڪتاب ”جنت الفردوس“ جي نسخي جي باري ۾ پروفيسر قريشي حامد علي خانائي لکي ٿو تھ "جنت الفردوس جو ھي نسخو دستياب ٿيل نسخن ۾ سڀ کان آڳاٽو آھي. ھن ڪتاب جي ڪتابت سن 1155 ھجريءَ ۾ موٿيار جن جي ھڪ مشھور ميان ابراھيم بن ڇٽھ جي ڪيل آھي. ڪتاب جو مصنف مولانا محمد عرف نصير الدين ڪنيت ابو سراج بن سلطان لانگاھھ آھي. ڪتاب جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو تھ پاڻ مخدوم ابوالحسن ٺٽويءَ جو معاصر ھو ۽ کانئس متاثر ٿي ھي ڪتاب تصنيف ڪيائين. ڪتاب جو مضمون گھڻي ڀاڱي مقدمتھ الصلواة جھڙو معلوم ٿئي ٿو. ھي سنڌيءَ ۾سڀ کان قديم ڪلاسيڪل نثر آھي. مثلاً؛ جنت الفردوس جي عبارت :
شرط ايمان جا عالم انئي جون، عاقل بالغ جي تياءِ آءٌ ڪلمو جون
حکم سڀ حکيم جا ثابت متي تن شرط ايمان سين جو باني جا بانن
جا دين اسلام ايمان جو آءُ جا حقيقت جي کن فرمايو .....الخ“.(33)
”دعاءِ ڪيميائي سعادت“ جو قلمي نسخو قاضي ميان عبدالحڪيم جي تصنيف ڪيل آھي. ھن قلمي نسخي کي بھ پروفيسر قريشي حامد علي خانائي، سنڌي ادب جي تاريخ ۾ متعارف ڪرايو . ھو لکي ٿو تھ ڪتاب جي منڍ ۾شاھھ عبداللطيف ڀٽائي ۽ سنڌ جي ٻين شاعرن جي ڪلام مان چند بيتن جو انتخاب ڏنل آھي. ان کانپوءِ وري قرآن ڪريم جي سوره ياسين جو منظوم ترجمو ۽ تفسير بيان ڪيل آھي.آخرين رسالي ۾ دعائي ڪيميائي سعادت نالي ھڪ ننڍڙو رسالو تصنيف ڪيل آھي. سمورو ڪتاب سعادت سان ڀريل آھي.دعائي ڪيميائي سعادت جي عبارت:
”پَھريمُُ ايت شھد الله سنيئيءِ ٻريءَ تان سلامءٌ سنئيءُ
منجھ ٻي رکعتمِ سوره الضحيَ جڏه پري فارغ ٿيي
تڏه پاره پرکا ھي دعا کيما سعادة پري تان
تري ڏيه غلامن جي دعا قبول ٿينيءِ “.(34)
ٽالپرن جي دؤر ۾ سنڌي تعليم ايتري قدر تھ ترقي ڪري چڪي ھئي جو ان دؤر جو عالم آخوند عزيز الله، قرآن شريف جو سنڌي ٻوليءَ ۾ترجمو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. ھي ترجمو پراڻي عربي آئيويٽا ۾ آھي، پر عربي-سنڌي رسم الخط جي لحاظ کان بنيادي حيثيت رکي ٿو. نمونو ھيٺ ڏجي ٿو:
خبر ڏي مؤمنن کي جن عمل ڪئا صالح تحقيق اُن لاءِ بھشت اٰھين جاري ھوندا ڪنا ھيٺ انھيءَ چشمان جڏھه کيندا ڪنا ان ميون طعام کے چوندا ھئي طعام کاڌو سون اڳي جھرو ۽ ھوندو رنڱر ۽ چاشنيءَ مين مشابهه ۽ مؤمنن لاءِ منجھه ان حورون پاڪيزيون ھونديون ۽ اوءِ منجھه ان ھميشاھه ھوندا“.(35)
”آخوند فتح محمد (1791-1903ع) بن شيخ محمد اڪرم روهڙي شهر ۾ نئين قائم ڪيل سنڌي پرائمري اسڪول جو هيڊماستر ڪري رکيو ويو ۽ آخر ۾ پاڻ انهيءَ عهدي تان پينشن تي لٿو.آخوند ميان فيض محمد شعر و شاعريءَ سان گڏ، نثر نويسيءَ ۾ به يگانه روزگار عالم هو. کيس سنڌي خواه فارسي نثر تي استادانه دسترس حاصل هئي. هن فارسي ۽ سنڌيءَ ۾ ڪيترائي ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا. آخوند صاحب جو اهو سمورو علمي ۽ ادبي پورهيو، زماني جي حادثن جو شڪار ٿي چڪو آهي. هن وقت سندس فارسي نثر ۾ لکيل سوانح حيات ”ناله راز“، سنڌيءَ ۾ منظوم”ڪريما سعدي“، چند فارسي غزل، سنڌي ۽ سرائڪي ڪافين کان سواءِ، ٻيو ڪجهه به ڪونه ٿو ملي“.(36)

”مخدوم عبدالواحد متعلوي ٽالپرن جي دور مٽيارين جو عالم هو هن پهريون دفعو عربي ۽ فارسيءَ جي جاءِ تي سنڌي زبان ۾ فتوائون لکڻ شروع ڪيون. ان دور جي نثر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو، جنهن ۾ مخدوم عثمان طلاق جي مسئلي کي هيٺين عبارت ۾ کولي سجهايو آهي:
جيکو چوء ته جي فلانو ڪم ڪئم ته منکي مصحف چکندو ڪه منتي ڪه منپٺيا مصحف ڪه الحمد ڪه کلمو آه ته ڪرن سان ان ڪمجي قسم نه پوندو پر سببا نه تعظيم ڏين مصحف ڪ الحمد ڪ کلميجي کنهکار ٿيندو تنهنکري آگيا الله تعاليٰ جي سچ سان توبهء استغفار کري 12- ميان عبدالواحد متعلوي“
ميان عبدالواحد جي ڏنل هي فتويٰ، اڏيري لعل جي مشهور عالم سيد علي محمد شاهه پنهنجي هٿ لکيل ’بياض سيدي‘ ۾ائين نقل ڪئي آهي. چئي نٿو سگهجي ته اصلوڪي عبارت جي صورتخطي ائين هئي يا سيد علي محمد شاهه ائين ڪري لکي“.(37)
اهڙي طرح پيرمحمد بقا، پير محمد شاهه راشد ۽ ٻين ڪيترن ئي عالمن جا ملفوظات، قرآن شريف جا تفسير ۽ ترجما ۽ ڪاتبن جا نسخا موجود اهن. خاص طور تي ان دور سان وابسته پير محمد بقا راشديءَ جو سنڌي ٻوليءَ ۾ قرآن شريف جو تفسير هڪ اعليٰ مثال آهي. هن دؤر ۾ خليفي محمود نظاماڻي )وفات 1851ع)جو نالو اچي ٿو. پاڻ مخدوم هاشم ٺٽوي جو مريد ۽ پهريون خليفو هو. ڪيترائي شاعري ۽ نثر جا ڪتاب لکيائين، جن ۾”مجمع الفيوضات“ (فارسي 1832)، ”محبوبيته المحموديه“ ،”گلشن اوليا“ (فارسي 1242)، ”مڪتوبات شريف“ (خط)۽ ٻه ملفوظات شامل آهن. خليفي محمود نظاماڻي جي فارسي ڪتابن ۾ سنڌي جا ڪيترائي فقرا ۽ جملا ملن ٿا.سندس تصنيف ”مجمع الفيوضات“ ۾ پنهنجي مرشد روضي ڌڻي جي ملفوظات کي گڏ ڪيو اٿن“.(38) هن ڪتاب ۾ سنڌي نثر جا اوائلي نمونو ملن ٿا.مثال طور :
”ڏ ڏو ڪجي، ڏيڪر ڪجي، هو نه ڀڄي ته پاڻ اٿي ڀڄي“
ٽالپرن جي دؤر جون ڪي نامعلوم ليکڪن جون لکتون ملن ٿيون ، جيڪي صاف نثر ۾ لکيل آهن. مثال طور هڪ هنڌ دعا جو متن اچي ٿو ته:
” جي ڪجا ڪئم
جيڪي پڌرا ڪئم
تن سڀن کناهنون آءُ توبه
تو ڪريان اڪه
ٻن مسلمان آهيا
مان“.(39)
ٽالپور اميرن واري دور م سنڌي نثر ۾ ٻيا ڪي ڪتاب لکيا ويا، پر انگريزي دور ۾ انهن ڏانهن بي توجهي سببا اهي ضايع ٿي ويا. ان سلسلي ۾ ڀيرومل مهرچند لکيو آهي ته ” ميرن جي صاحبي جا نثر ۾ جڙيل ٻه ٽي ڪتاب ٻڌجن پيا، پر اڄ تائين ڇپجي پڌرا ڪونه ٿيا آهن“.(40)


حوالا
1. مختيار احمد ملاح: ”ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت“،سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد ،2015ع، ص 339،340
2. ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي: ”اڻويهين عيسوي صديءَ ۾ سنڌي نثر جو وڪاس“ (برطانوي دؤر ۾ سنڌي نثر،ڊپارٽمنٽ آف سنڌي، يونيورسٽي آف بمبئي 2003ع ، ص 29، 30
3. مختيار احمد ملاح:”سنڌي رسم الخط جي مختصر تاريخ“، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،حيدرآباد، 2013ع، ص 76
4. محمد جمن ٽالپر:”سنڌ جا اسلامي درسگاهه“، سنڌي ساهت گهر، حيدآباد، 2007ع
5. مختيار احمد ملاح:”سنڌي رسم الخط جي مختصر تاريخ“،سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،حيدرآباد، 2013ع، ص 76
6. جيرام داس:”سنڌي ٻوليءَ لپيءَ جو اتهاس“،سنڌي لئنگئنيج اٿارٽي، حيدرآباد ، 20ع، ص 36
7. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ:”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ“، پاڪستان اسٽڊي سينٽر، ڄامشورو، 1990ع، ص20
8. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌ هندستان جو دروازو”، سه ماهي مهراڻ ، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، نمبر 3/1962ع
9. ايڇ. ايم.ايليٽ: ”سنڌ جي تاريخ” (ترجمو عطا محمد ڀنڀرو)، نيشنل بڪ فائونڊيشن ، اسلام آباد. 2000ع ص 129
10. ساڳيو حوالو ، ص130
11. پرم اپيچنداڻي:”ست سار“،پوجا پبليڪيشن دهلي،1980ع، ص 75-76
12. ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي: ٻوليءَ جو سرشتو ۽ لکاوٽون“، اکل ڀارتيه، سنڌي ساهتيه، دهلي، 1999ع، ص 97
13. علامه سيد سليمان ندوي:“عرب و ہند کے تعلقات“ ڪريم سنز جمشيد روڊڊ، ڪراچي 1976ع
14. پير حسام الدين راشدي : “منصوره جي تاريخ جو هڪ باب” سه ماهي مهراڻ ، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو ، نمبر 1962/1
15. ديوان گنگارام سمراٽ: ”سنڌ جا قديم شاعر ۽ عالم“،ماهوار نئين زندگي، 1954ع
16. ڊاڪٽر غلام علي الانا:”سنڌي نثر جي تاريخ“، زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد 1976ع ص4
17. ايم ايڇ پنهور :“تصوير سنڌ” (ترجمو عمر سومرو)، سنگم پبليڪيشن، سچل ڳوٺ، ڪراچيءَ پاران 2006ع ص 231
18. ميمڻ عبدالمجيد سنڌي: سنڌي ادب جو تاريخي جائزو“ ، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 2002ع، ص 45
19. ميمڻ ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي: ”مخدوم بلاول“،سه ماهي مهراڻ، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 2006ع
20. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ: “سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ”، پاڪستان اسٽڊي سينٽر، ڄامشورو، 1999ع، ص 189
21. مختيار احمد ملاح: ”سنڌي ادب جي تاريخ جو جديد مطالعو“ نيو ڪاٺيواڙ بڪ اسٽور، ڪراچي، 2006ع، ص 69
22. پروفيسر ڊاڪٽر حامد علي خانائي:”ساهتي جا قديم علمي مرڪز. (پي . ايڇ ڊي ٿيسز، قلمي)، 1985ع، ص 534، 535
23. مرزا قليچ بيگ : “رساله ڪريمي” قيصريه پريس، حيدرآباد، 1914ع ص 32
24. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ: “سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ”، پاڪستان اسٽڊي سينٽر، ڄامشورو، 1990ع، ص 254-255
25. مخدوم جعفر بوبڪائي: ”البيان المبرم في قول السنود“ (قلمي)، ص- 23، موجود قاسميھ لائبريري ڪنڊيارو
26. مخدوم جعفر بوبڪائي: ”اِستفتاءُ في ما تعارف قوم القوم الطلاق“ (قلمي)، ص- 66، موجود قاسميھ لائبريري، ڪنڊيارو
27. مخدوم جعفر بوبڪائي: ”الحجة القوية جواب الرسالة الحلفيه“ (قلمي)، ص-3/ب، 5/پ، 6/ب، موجود قاسميھ لائبريري، ڪنڊيارو.
28. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ: ”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ“، پاڪستان اسٽڊي سينٽر، ڄامشورو، 1990ع، ص 256 ، 257
29. سراج :”سنڌي ٻوليءَ جو اصل نسل “، سراج انسٽيٽوٽ آف سنڌ اسٽديز، ڪراچي، 2016ع، ص 370
30. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي:”مقالات قاسمي“، نظير احمد قاسمي، 2000ع
31. مختيار احمد ملاح:”سنڌي رسم الخط جي مختصر تاريخ“، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،حيدرآباد، 2013ع، ص 126
32. علامه عمر بن دائود پوٽو: ”مضمون ۽ مقالا“، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز ڪميٽي، حيدرآباد، 1978ع
33. شمس الدين عرساڻي:”سنڌي نثر جي شروعات“ (نئين زندگي آڪٽوبر 1964ع
34. قريشي حامد علي خانائي:”سنڌي نثر جا ابتدائي اهڃاڻ“ (مهراڻ 1971ع)
35. ساڳيو حوالو
36. قريشي حامد علي خانائي : ”مقالات خانائي“،سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 2006ع، ص 193
37. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ: ”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ“، پاڪستان اسٽڊي سينٽر، ڄامشورو، 1990ع، ص 262، 263
38. عبدالرحيم نظاماڻي :”ٻري جن ٻاري“، سيرت ۽ سوانح حضرت خليفو محمود نظاماڻي“ (انٽرنيٽ تان کنيل)
39. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ:”سنڌي صورتخطي ۽ خطاطي“، سنڌي لئنگئينج اٿارٽي، حيدرآباد، 1992ع، ص 144
40. ڀيرومل مهرچند: ”سنڌي ٻولي جي تاريخ“،سنڌي ادبي بورڊ ، ڄامشورو، 1972ع، ص 105

18۽ 19 صدين جي سنڌ جي اقتصادي اهميت کي سمجهندي، برطانيا پنهنجا آفيسر موڪلي، سنڌ جي سياسي، سماجي، ثقافتي، اقتصادي ۽ تاريخي حالتن تي تحقيق شروع ڪئي. ڪڏهن جاسوسيءَ جي بهاني ميرن جا مهمان ٿيندا هئا، ڪڏهن سرڪاري سفارتي وفدن ۾ شامل ٿي ۽ ڪڏهن ميرن سان معاهدي جي بهاني سنڌ ۾ ايندا رهندا هئا. انگريز فوجي آفيسرن جي تربيت ۾ تحقيق ڪرڻ جي سکيا خاص طور شامل هوندي هئي، اهو ئي سبب آهي جو اڪثر فوجي آفيسر سنڌ جي مختلف پهلوئن تي عملي طور تحقيق ڪندا هئا ۽ رپورٽن جي صورت ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني ۽ برطانيا جي حڪومت کي پيش ڪندا هئا. انگريزن جي فتح جو هڪ راز اهو به هو ته هو انهن رياستن جي مقامي ماڻهن جون ٻوليون سکندا هئا ۽ انهن جي رهڻي ڪهڻي جي معلومات وٺندا هئا. اڄ به پوري هندستان ۾ معياري ۽ مستند تاريخ جا حوالا انهن فوجي آفيسرن جي تحقيق مان کنيا ويندا آهن. اها به عجب جي ڳالهه آهي ته سنڌي ٻوليءَ جا اوائلي گرامر به انگريزن لکيا، سنڌي ٻولي جون اوائلي لغتون به انگريزن تيار ڪيون. سنڌي ٻوليءَ جي بڻ بڻياد بابت اوائلي نظريا به انگريزن ڏنا. سنڌي کي سڀ کان پهريون رياستي ٻوليءَ جو درجو به انگريزن ڏنو، سنڌي رسم الخط تي ڪم به هنن ڪيو.

سنڌي ءَ ۾ پهريون شايع ٿيل نثري ڪتاب
ان دؤر جي نثر نويسيءَ لاءِ ڊاڪٽر مرليڌر جيٽليءَ لکيو آهي ته؛ “اڻويهين صدي عيسويءَ جي پهرين اڌ حصي ۾ به سنڌي نثر جي ڪا خاص ترقي ڪانه ٿي، اسلام جي ريتن رسمن سان واسطو رکندڙ ڪتاب ٻيا به چڱا ئي لکيا ويا. هن دؤر ۾ سنڌ ۾ عيسائي مذهب جو به چڱو پرچار شروع ٿي ويو. ڪلڪتي ڀرسان سيرامپور جي عيسائي مشن، ڀارت جي گهڻين ئي ٻولين ۾ بائيبل جي ڪجهه حصن جا ترجما ڇپائي پڌرا ڪيا ۽ ان سلسلي ۾ اتان “متي“ نالي سان بائيبل مان “سينٽ مئٿيوز” جو سنڌي ٻوليءَ ۽ ديوناگري لپيءَ ۾ ترجمو 1819ع ۾ شايع ٿي. انگريزيءَ مان سنڌي ٻوليءَ ۾ هيءُ پهريون ترجمو ٿو نظر اچي“.(1) انهيءَ ڪتاب لاءِ ڊاڪٽر الهه رکيو ٻٽ لکي ٿو ته 274 صفحن تي مشتمل ديوناگري لپيءَ ۾ هي ڪتاب ٽائيپ جي ڇاپخاني مان ڇپجي ظاهر ٿيو. هن ڪتاب کي سنڌي ٻوليءَ جو پهريون ڇپيل ڪتاب هئڻ جو شرف حاصل آهي. هن ڪتاب جي هڪ ڪاپي جڳ مشهور ميوزيم(هاڻي برٽش لائبريري)، لنڊن جي اسٽور اسٽريٽ ۾ قائم مشرقي علوم واري عظيم الشان ذخيري جي زينت بڻيل آهي“.(2)

لغتن ۽ گرامر جي اشاعت
لڇمڻ مولچند خوبچنداڻي ڊڪشنرين جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته ”ٽالپري دور ۾ لکيل سنڌي فارسي ۽ فارسي سنڌي لغتون قلمي نسخن جي صورت ۾ موجود آهن. اِهي قلمي لغتون اُن وقت جي مکيه عملدارن ڪورٽن جي لکپڙهه ۽ پنهنجي سهولتن جي لاءِ لکيون، جيڪي عام طرح گرمکي ۽ فارسي خط ۾ لکيل آهن“.(3) خوبچنداڻي صاحب اِنهن لغتن جو فقط ذڪر ڪيو آهي، پر ڪنهن به لغت جو نالو ناهي ڏنو ۽ نه ئي ڪو تفصيل ڏنو اٿس ته اِهي ڪهڙيون لغتون آهن، ڪنهن جون لکيل آهن ۽ ڪٿي رکيل آهن .
وليم ارڪسائين (William Erksine) 1796ع کان 1810ع دوران انگريز آفيسرن جا دستاويز جمع ڪيا، جن ۾ هندستان جي مختلف ٻولين (مرهٽي، سنڌي، ڪشميري، پشتو، افغاني، چيني وغيره) جا مختصر ذخيرا ۽ الف – ب موجود آهن“.(4) اِهي دستاويز انگريز عملدار ليفٽيننٽ ايف. اِروائين(F.Irvine) ۽ ٻين گورن آفيسرن جا لکيل ذاتي خط آهن. اُنهن دستاويزن ۾ ٻين ٻولين سان گڏ ”سنڌي“ لفظڻ جا مختصر ذخيرا پڻ موجود آهن. سنڌي ٻوليءَ جي آڳاٽن لفظڻ جا اِهي ذخيرا برٽش لئبرريءَ جي قلمي نسخن جي آن لائين ڪيٽلاگ ۾ نمبر (26605) تي موجود آهن“.(5)
هينري ايڊمنسٽون بوئيلي - برطانوي حڪومت طرفان پوري هندستان ۾ ٽرگنا ميٽرڪ سروي مهم شروع ٿي، هن پنهنجي سير و سفر لاءِ جيڪا رپورٽ تيار ڪري انڊين گورنمينٽ کي پيش ڪئي، اها سندس هن ڪتاب ۾ شايع ٿي:
Personal Narrative of a tour through the western states of Rajwar, in 1835
سنڌي ٻولي ۽ سنڌي لفظن جي ذخيري جي باري ۾ ناسف علي شيراز لکي ٿو ته ”هن جي نالي سان سن 1873ع ۾ ڪلڪتي مان شايع ڪرايو. هن ڪتاب ۾ سنڌي لفظن جي مختصر لسٽ ڏني آهي. ڪل سنڌي لفظن جو تعداد سئو کن آهي، ٽن صفحن تي مشتمل هيءَ مختصر ووڪيبلري ٽن ڪالمن ۾ رچيل آهي، جنهن ۾ پهرين ڪالم ۾ سنڌي لفظ ڏنل آهن ۽ ٻئي ڪالم ۾ انهن جي انگريزي ۾ معنيٰٰٰ ۽ آخري ڪالم ۾ هندستاني معنيٰٰٰ ڏني آهي. سنڌي لفظ رومن خط ۾ لکيل آهن“.(6)
وليم هينري واٿين (1802-1866ع) جو جنم وينچيسٽر ۾ ٿيو. پنهنجي ذاتي شوق سبب خوب محنت ڪري سول سروسز جو امتحان پاس ڪيائين. هندستان ۾ صرف نوڪري نه ڪيائين، بلڪه هندستاني ٻولين سان خاص لڳاءُ به رکيائين. هن هندستان جي قديم رسم الخطن تي پڻ تحقيق ڪئي.”هينري واٿين کي مشرقي ٻولين جي ڄاڻ هئڻ سبب 1822ع ۾ بمبئي حڪومت جو فارسي زبان لاءِ ترجمان Translator) ) به مقرر ڪيو ويو هو. 1835ع ۾ کيس بمبئي حڪومت جي جنرل ڊپارٽمينٽ جو چيف سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. هينري واٿين سنڌي ٻوليءَ جو گرامر A Grammar of Sindhi Language)) انگريزي زبان ۾ لکيو. هينري واٿين جو ڪتاب سال 1836ع ۾ ڇپيو. هي اهو دور هو جڏهن انگريزن اڃا سنڌ کي فتح نه ڪيو هو. ”هي هڪ ننڍڙو ڪتاب هو، جنهن جون چار وڏيون خوبيون هيون، هڪ ته هن ۾ سنڌي ٻوليءَ تي مختصر نموني تاريخي جائزو ورتو ويو آهي ۽ ٻيو ته هن ۾ سنڌي گرامر جا چند قاعدا بيان ڪيا ويا آهن جنهن ۾ گرامر جا ڪجهه اصطلاح به ڏنل آهن ۽ سنڌي گرامر جا ڪي قاعدا ۽ ڳالهائڻ جا لفظ مثالن سان ڏنل آهن. ڪتاب جي ٽي خوبي اها به آهي ته هن ۾ سنڌي لفظن جون انگريزي ۽ سنڌي معنائون، الف-ب جي ترتيب سان ڏنل آهن. ان سلسلي ۾ سنڌي-انگريزي ۽ انگريزي-سنڌي لفظن جون لسٽون لغت واري انداز ۾ ڏنل آهن، جيڪا اٽڪل ٽن هزار لفظن تي مشتمل آهن. ڪتاب جي چوٿين خوبي اها به آهي ته هن سنڌي ٻوليءَ جي بڻ بڻياد بابت بحث ڪيو آهي. سندس خيال ۾سنڌي هڪ آريائي زبان آهي“.(7)
جيمس پرنسيپ (1799-1840ع) اينگلو انڊين اسڪالر هو. هندستان جي ٻولين، رسم الخطن، قديم آثارن تي پڻ ڪافي ڪم ڪيائين. 1832ع ۾ جيمس پرنسيپ کي ايشياٽڪ سوسائٽيءَ (Asiatic Society) جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. پرنسيپ ٽالپرن واري آخري دؤر ۾ سنڌي ٻوليءَ تي پنهنجو اڀياس شروع ڪيو. هن سنڌي ٻوليءَ جي بُڻ بڻياد تي ۽ سنڌي رسم الخط بابت راءِ ڏني. هن سنڌي زبان جي گرامر تي تبصرو ڪندي مقالو لکيو، جيڪو”دي جنرل آف دي ايشياٽڪ سوسائٽي آف بنگال“ ۾ مئي 1837ع واري پرچي ۾ شايع ٿيو هو. اهو مقالو ان ڪري به اهم آهي ته هن مسٽر واٿين جي سنڌي گرامر بابت ڪتاب جي حوالي سان لکيو جنهن ۾ هن مسٽر واٿين جي اوائلي ڪوششن کي پڻ ساراهيو“. (8)جيمس پرنسيپ پنهنجي مقالي ۾ سنڌي گرامر جا مختلف قاعدا ۽ گردان به ڏنا.
رابرٽ ليچ هندستان جي حڪومت لاءِ هندستان جي ستن ٻولين ۾ لفظن جي هڪ لغت لکي، جنهن ۾ سنڌي ٻولي پڻ شامل هئي. اِها لغت 1838ع ۾ بمبئي مان شايع ٿي.1848ع ۾ اسسٽنٽ سرجن جي اي اسٽاڪس سنڌ جي دوائن تي هڪ رپورٽ تيار ڪئي؛
Practical Remarks on the Plants of Sind
ان رپورٽ ۾ سنڌ جي جڙي ٻوٽين جا انگريزي نالا ۽ سنڌي نالا ڏنا ويا آهن. سنڌي نالا عربي سنڌي اکرن سان ڏنا ويا آهن.
ڪئپٽن ايڊورڊ ايسٽوڪ (1814-1883ع) جو جنم اينگلو انڊين خاندان ۾ ٿيو.علائقائي ٻولين ۾ دلچسپي کي ڏسندي کيس هندستان ۾ پوليٽيڪل آفيسر مقرر ڪيو ويو. هن هندستان ۾ رهندي فارسي، عربي، سنسڪرت، سنڌي، بروهڪي ۽ پنجابي ٻوليون سکيون. ڪئپٽن ايسٽوڪ جون سنڌ جي تاريخ ۽ ٻوليءَ جي سلسلي ۾ بي بها خدمتون آهن. هن سنڌ متعلق چار ڪتاب لکيا، سنڌ جي ماڻهن جي سادگيءَ جي تعريف ڪئي آهي، سندس ڪتاب سنڌ جي تاريخ، جاگرافي ۽ ثقافت جي حوالي سان اهميت رکن ٿا.
سنڌي متعلق سندس ڪتاب A Vocabulary of Sindhi Language آهي، جيڪو بمبئي گورنمينٽ ليٿو گراف تي 1843ع ۾ڇپايو ويو. ”هيءُ ڪتاب مجموعي طور تي 75 صفحن تي مبني آهي، هن ڪتاب ۾ اندازن 5 هزار لفظن کي شامل ڪيو ويو آهي، هيءَ لغت ان زماني ۾ وڏي اهميت واري هئي، ڇاڪاڻ ته سنڌي زبان جي لفظن جو ذخيرو ڪتابي صورت ۾ انگريزي ۾ ڪو نه هو، ان کان علاوه اهڙو تحقيقي ڪم خاص طور تي سنڌ ۾ ڪم ڪندڙ انگريز آفيسرن لاءِ ڪيو ويو هو، جيڪي سنڌ ۾ ڪنهن نه ڪنهن ڪم يا مهم تي مقرر هئا“. (9)
ڪئپٽن ايسٽوڪ جو ڪتابHand book of the Punjab, Western Rajputana, Kashmir and upper Sind به وڏي اهميت رکي ٿو، هي ڪتاب هن ۾ سنڌ جي همعصر حالتن سان گڏوگڏ سنڌي رسم الخط تي پڻ بحث ڪيو ويو آهي. هو لکي ٿو ته ”سنڌي ٻوليءَ جي پهرين لغت سن 1840ع ۾ شايع ٿي، جيڪا خداوادي اکرن ۾ لکيل آهي. هن ڪتاب ۾ ايسٽوڪ انگريزي-سنڌي لفظن جون ”معنائون ۽ مڪالما“ جي نالي سان هڪ باب آندو آهي، هن ڪتاب ۾ ڏنل سنڌي ووڪيبلري ٽيڪنيڪل لفظن تي مبني آهي، ڇاڪاڻ ته ان ۾ جسم جي عضون جا نالا، مختلف بيمارين جا نالا، ڏينهن، مهينن جا نالا، طرف ۽ جانور، جيتن جا نالا، مڇين، ڪيڙن ماڪوڙن جا نالا، پوشاڪ، خوراڪ جا نالا، قانون جا اصطلاح، زراعت جا اصطلاح، اسڪول، ڪاليج ۾ استعمال ٿيندڙ لفظن وغيره جا اٽڪل 1500 (پندرهن سئو) لفظ ڏنا آهن“. (10)
انگريزن جي دور ۾ سنڌ اندر لغت لکڻ جي رجحان ۾ اضافو ٿيو. اِهو سلسلو ان لاءِ به شروع ٿيو ته جيئن انگريز عملدارن کي سنڌي ٻولي سکڻ ۾ سولائي ٿئي. اِن مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ ’سنڌي – انگريزي‘ ۽ ’انگريزي – سنڌي‘ لغتون لکيون ويون. سڀ کان پهريائين حيدرآباد جي اُن وقت ڊپٽي ڪليڪٽر، ڪئپٽن جارج اسٽئڪ قدم کنيو ۽ ”انگريزي – سنڌي لغت“ لکي، جيڪا بمبئيءَ مان 1849ع ۾ شايع ٿي. سنڌي ٻوليءَ جو لکيل ٻيوڪتاب ”سنڌي گرامر“ به 1849ع ۾ بمبئي مان شايع ٿيو. اُن کانپوءِ سندس ”سنڌي – انگريزي لغت“ سندس وفات کانپوءِ 1855ع ۾ بمبئي مان شايع ڪئي. اِنهن ٻنهي لغتن ۾ اکر ديوناگري خط ۾ لکيل آهن. 1873ع ارنيسٽ ٽرومپ جو مشهور ڪتاب “گرامر آف سنڌي لئنگئيج” منظر تي آيو. هي ڪتاب اڄ سوڌو رفرنس بڪ طور استعمال ٿيندو آهي. هن دور ۾ هڪ يورپي عالم ايٿرنگٽن (Etherington)، زراعت متعلق مختصر لفظن جي فهرست (Vocabulary of Sindhi Agriculture Terms: Herbs and Drugs) تيار ڪئي. هيءَ فهرست جرمنيءَ مان 1855ع ۾ شايع ٿي . 1866ع ۾ هڪ انگريز مِشنري عالم جارج شرٽ ”اکر ڌاتو“ جي نالي سان مختصر لفظن جي هڪ لغت لکي، جنهن ۾ سنسڪرت ٻوليءَ مان نڪتل سنڌي لفظن جا ڌاتو ۽ اُنهن جون معنائون ڏنل آهن.
ايل- وليم سيمور لينڊ روينيو ۽ جنرل ايڊمنسٽريشن کاتي ۾ سپريٽينڊنٽ هو. هو نه صرف پنهنجي سرڪاري ڪمن ۾ مهارت رکندو هو، بلڪه ادب ۽ ٻوليءَ جي معاملن ۾ به ڪافي دلچسپي رکندڙ هو.. مسٽر سيمور جو سڀ کان وڏو ڪارنامو اهو آهي ته هن سنڌي ٻوليءَ جو گرامرA Grammar of Sindhi Language) ) انگريزي ٻوليءَ ۾ لکيو. هي ڪتاب 1884ع ۾ ڪمشنر پريس ڪراچي مان شايع ٿيو. هن ۾ سنڌي لفظن لاءِ عربي ۽ رومن خط استعمال ڪيل آهي. هي ڪتاب 203 صفحن تي مشتمل آهي. هي ڪتاب مختلف بابن ۽ عنوانن ۾ ورهايل آهي، جنهن ۾ سنڌي ٻوليءَ بابت انگريز عالمن جي تحقيق جي روشني ۾ رايا به ڏنل آهن. اهڙي طرح سنڌي گرامر جا قاعدا ۽ قانون انگريزي ۾ سمجهايا ويا آهن. گرامر جي سلسلي ۾ ڳالهائڻ جا اٺئي لفظ (Parts of Speech) مثالن ۽ انهن جي مختلف قسمن سان تفصيل سان سمجهايل آهن. گرامر جي قاعدن کي سمجهائڻ لاءِ چارٽ ۽ مشقون به ڏنل آهن“.(11)
پنجاب حڪومت جي هڪ انگريز عملدار ايڊورڊ اوبرائن (Edward O’Brien)، ”ملتاني – پنجابي – سنڌي“ لفظن جي فهرست (گلوسري) لکي، جيڪا پنجاب حڪومت 1881ع ۾ لاهور مان ڇپائي پڌري ڪئي“.(12)

مشنري ادبي سرگرميون
متيءَ“ Gospel of St. Matthew جو سنڌيءَ ۾ ترجمو سيرامپور جي پادرين 1819ع ۾ ڪيو هو. 1846 ع ۾ سرڪاري عملدارن سنڌ ۾ سرڪاري اسڪول برپا ڪرڻ سان گڏ عيسائي مذھب جي ڦھلاءَ جي ڪوشش ڪئي وئي. انھيءَ دؤر ۾ ڪئپٽن پريڊي ڪراچيءَ جي ڪليڪٽر ھڪ انگريز مشنري اسڪول کولڻ جو پروگرام رٿيو تھ جيئن انگريزن جا ٻار بھ تعليم وٺي سگھن ۽ عيسائيت کي اڳتي وڌائڻ ۾ ڪم ڪري سگھن.1846ع کان 1852ع تائين ھن اسڪول جو انتظام مقامي ڪاميٽيءَ جي ھٿ رھيو پر 1853ع ھن اسڪول جو انتظام چرچ مشنري سوسائٽيءَ جي ھٿ ۾ ان شرط تي ڏنو ويو تھ انجيل جي تعليم ڏني ويندي. ٻئي پاسي انگريزن جا مشنري ڪم ڪندڙ مبلغ، پنهنجيءَ تبليغ ۾ مشغول رهيا. ”سر بارٽل فريئر جي ايامڪاريءَ ۾ سنڌي ڪتاب جي ڇپائيءَ جو ٻيو وڏو ڪم عيسائي پادرين ڪيو. فريئر جي اچڻ کان اڳ سن 1850ع ۾ چرچ مشنري سوسائٽيءَ وارن سنڌ ۾ پنهنجي شاخ کولي. سندن آفيسون ڪراچي، حيدرآباد ۽ سکر ۾ هيون، جتي سندن الڳ الڳ اسڪول جاري هئا. کين ، سندن مذهب جي واڌاري لاءِ ڏيهي ٻولي سنڌيءَ ۾ ڪتاب درڪار هئا ان ڏس ۾ اهي صاحب سرڪاري ڪامورن کان به ٻه قدم اڳتي رهيا. ڪراچيءَ ۾ پنهنجو ليٿو جو ڇاپخانو قائم ڪيائون. سنڌ جي مسلمانن ، هندن ۽ سکن لاءِ عربي، ديوناگري ۽ گرمکي لپين ۾ ڪتاب لکي ڇاپيائون ۽ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ تقسيم ڪيائون“.(13)
”عيسائي مذهب جا ڪتاب، ”برٽش ۽ فارين بائبل سوسائٽي، لنڊن“ جي خرچ تي ڇپجي پڌرا ٿيا. ڪراچيءَ واري مشن اسڪول کلڻ کان گهڻو پوءِ حيدرآباد ۽ سکر ۾ مشن اسڪول کليا. انهن ۾ هندو توڙي مسلمان شاگرد ڪلاسن ۾ وڃڻ کان اڳ وچين وڏي صفي (هال) ۾ گڏ ٿيندا هئا. اسڪول جو پادري اول بائبل مان ڪجهه ٽڪر پڙهي ٻڌائيندو هو. پوءِ پادري توڙي ماستر ۽ شاگرد سڀئي گڏجي ڌڻيءَ کان دعا گهرندا هئا:
”اي اسان جا بابا! تون جو آسمان ۾ آهين، تنهنجو نالو پاڪ هجي وغيره“.
انهيءَ دعا گهرڻ کان پوءِ شاگرد ڪلاسن ۾ ويندا هئا“.(14) بائيبل جو نئون سنئون ترجمو ڪئپٽن جارج اسٽئڪ ڪيو، جو ديوناگري اکرن ۾ سنه 1850ع ۾ ڇپيو. انهيءَ کان پوءِ ”يوحان“ Gospel of St. John جو ترجمو برنس صاحب سنه 1852ع ۾ عربي- سنڌي اکرن ۾ ڪيو. مسٽر “برنس” 1853ع ۾ عربي – سنڌي صورتخطيءَ ۾ ڪيو. مذڪوره بائيبل ۾ ڪم آندل نثر جي عبارت جا ڪي مثال هيٺينءَ ريت آهن:
ڇا کا تهه خداءِ جهان کي اهڙو پيار ڪيو پنهنجو هڪڙو ئي چٿئل پث ڏناءِ جيڪو ڪو تهه تي ويساهه،آتي سو چث نه ٿئي ويتر هميشه جنته لهي“.(15)
1859ع ۾ ’يوحنا جو باب‘ گرمکي اکرن ۾، لنڊن ۾ ڇاپيو ويو، ان کان پوءِ به مسلسل هر سال مذهبي ڪتاب ڇپبا رهيا. 1870ع ۾ سينٽ ميٿوز جي بائيبل جو ديوناگريءَ ۾ ترجمو ڪيو ويو. 1890ع ۾ لنڊن ۾ بائيبل جو نئون ڇاپو ڇپيو، ان جو نمونو هي آهي :
بابل ۾ لڏي وڃڻ کان پوءِ يڪنا کان سلٿيئل ڄائو ۽ بابل کان زرو بابل ڄائو. زرو بابل کان ڄائو ۽ ابئود ڄائو ۽ ابئود کان ايلياقم ڄائو.
هاڻي يسوع مسيح جو ڄمڻ هئڙي طرح ٿيو ته جڏهه هن جي ماءُ مريم جو مگڻو يوسف سان ٿيو هو، پر اڃان پاڻ ۾ گڏ نه ٿيا هئا ته پڌرو ٿيو جو هيءَ روح القدس مان پيٽ سان ٿي آهي“.(16)
ٻئي سال اهو گرمکي اکرن ۾ به ڇپيو- اُهي خرچ، بمبئيءَ جي ”آگزيليئري بائبل سوسائٽيءَ“ (Bible Society Bombay Auxiliary) ڪيا هئا“.(17)
پهرين ادبي جماعت 1885ع ۾، ”ميڪس ڊينوهال لٽرري سوسائٽيءَ“ جي نالي سان شروع ٿي. هي جماعت پادري بمرج قائم ڪئي، ۽ اهوئي سندس پهريون صدر هو. جماعت جو پهريون آنرري سيڪريٽري اين جي وي هاءِ اسڪول جوتڏهوڪو هيڊ ماستر جيمسٽجي آرديٽر هو. سنڌي ٻوليءَ جي ڪيترن ئي ناميارن عالمن، اديبن ۽ دانشورن هن جماعت ۾ شرڪت ڪئي. هن ادبي جماعت جون هفتيوار گڏجاڻيون هر اربع ڏينهن تي شام جو ساڍي ڇهين وڳي، ڊينسوهال ۾ ٿينديون هيون. جن ۾ ڏيهي توڙي پر ڏيهي ميمبر مشهور معروف ڪتابن مان ٽڪرا پڙهي ٻڌائيندا هئا، ۽ دماغي توڙي اخلاقي موضوعن تي بحث مباحثا ۽ تقريرون ڪندا هئا“.(18)
مشنري اهم ڪتابن ۾ 1880ع۾ ”پراڻي ٻولي“،ليٿو ڪراچي، ”سچو واپار“،واپار ۾ سچائي رکڻ لاءِ هدايتون تي 1881ع ۾ شايع ٿيو. انهن ڪتابن مان سواءِ، انجيل وغيره جا به ڪيترا نسخا ڇاپيا ويا ان سلسلي ۾ اي – برن ڪيترائي ڪتاب لکيا، جن ۾ ”گاسپل آف جان“ (1859ع)، ”خداوند يسوع مسيح تنهن جو انجيل ٺاهيل رسولن جا ڪم“ (1870ع)، ”خداوند يسوع مسيح جو انجيل تنهن جو هي پولس رسول جو رومين ڏي خط“ (1874ع) اهم آهن. اهڙي طرح جيمس شيلڊن جا ڪتاب ”سچي ساهمي“ (1878ع)، ”پراڻي ٻولي“ (1880ع)، ۽ ريڊمئن جي جو ” راڳ سنڌي ڪاپي بوڪ“ (1887ع) وغيره اهم آهن.

سرڪاري آفيسرن جو سنڌي امتحان ۾ نثر نويسي
اپريل 1848ع ۾ بمبئي جي گورنر جارج ڪلرڪ اعلان ڪيو تھ سنڌ ۾ سرڪاري زبان سنڌي ھوندي، ھن سمورن آفيسرن کي ھدايت ڪئي تھ ھو ارڙھن مھينن ۾ سنڌي سکي وٺن. سرڪاري نوڪري ۽ ترقي سندن سنڌيءَ جي ڪامياب امتحان سان لاڳو هئي. الف- ب“ جي مقرر ٿيڻ کانپوءِ فريئر رٿ ڏني ته آئيندي سرڪاري نوڪري ۾ ترقي تڏهن ملي سگهندي، جڏهن سرڪاري ملازم کي سنڌي زبان لکڻ ۽ پڙهڻ ايندي. انگريز آفيسرن کي سنڌي زبان سان شناسا ڪرڻ لاءِ بي ايڇ ايلس، ڪئپٽن اسٽئڪ جي نامڪمل گرامر ۽ لغت جي تڪميل جو ڪم هٿ ۾ کنيو ۽ ان کانسواءِ، هن گورنمينٽ جي طرفان، هڪ سئو رپين جو انعام، انهن آفيسرن لاءِ مخصوص ڪيو، جي سنڌي زبان جي تحريري امتحان ۾ ڪاميابي اصل ڪري سگهندا. هن رٿ جو وڏو اثر پيو ۽ سنڌ جي پنجويهن انگريز آفيسرن ٿوري وقت ۾ سنڌي زبان جو تحريري امتحان پاس ڪري ورتو. سر بارٽل فريئر پنجيتاليهه امتحاني مرڪز کولڻ جو حڪم ڏنو، جتي سال ۾ ٻه ڀيرا سنڌيءَ جو امتحان ورتو ويندو هو، ۽ هر مرڪزتان پهريان ٽي نمبر حاصل ڪندڙ کي وظيفا ۽ سرڪاري ملازمت جي آڇ ڏني ويندي هئي.نتيجو اهو نڪتو ته سنڌي زبان کي ڪجهه سالن اندر هيٺين انتظامي سطح تي انگريزي ٻولي استعمال ۾ آئي. پنجيتاليهه امتحاني مرڪزن مان پاس ٿيندڙ ۽ اسڪالر شپ حاصل ڪندڙ، انگريزي تعليم طرف وڌيا ۽ ڪلرڪ يا ٻيا ننڍا سرڪاري عهدا حاصل ڪرڻ لڳا.
امتحاني ڪورس ۾ سنڌي پهاڪا ۽ سنڌي جملن جو انگريزي ۾ ترجمو ۽ انگريزي جملن جو سنڌي ۾ترجمو شامل هوندو هو. مضمون لکڻ لاءِ کين اجازت هوندي هئي ته هو ڪهڙو به خط استعمال ڪن“.(19)

ناٽڪ نويسيءَ جي ابتدا
سنڌي ناٽڪ جا اهڃاڻ قديم دؤر کان موجود هئا، پر سنڌي ناٽڪ جو موجوده روپ انگريزن جي حڪمرانن آندو. خاص طور تي سنڌ ۾ رهندڙ انگريز اهلڪارن پنهنجي ذاتي وندر لاءِ ناٽڪ منڊليون قائم ڪيون. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽرمحمد يوسف پنهور مطابق ”رائل ٿئيٽر برپا ٿيڻ کانپوءِ جيئن جيئن ناٽڪ ڏسڻ جو رجحان وڌيو ته پوءِ چاهه پٽاندڙ آهستي آهستي ڊرئميٽڪ سوسائٽيون پڻ قائم ٿيڻ لڳيون هيون، جهڙوڪ ”دي ڪراچي فرينڊ ان نيڊ سوسائٽي“ (1882)، ”پيني ريڊنگس اينڊ ڊرئيميٽڪ سوسائٽي“ (1884)، ”ڊرئيميٽڪ ڪلب آف گولسٽر رجمينٽ“ (1884) ۽ ”فرسٽ بٽالين ڊبليو آر ڊرئميٽڪ ڪلب“ (1885). ڊراما هنن ناٽڪ منڊلين جا لکيل هوندا هئا ۽ انهن جا اداڪار گهڻو ڪري انگريز فوجي آفيسر هوندا هئا“.(20)

ناول نويسي ۽ آکاڻي نويسي جي سرڪاري سرپرستي
سنڌي ادب ۾ ناول نگاري ۽ آکاڻي نويسي انگريزن جي آشيرواد سان رائج ٿي. حاڪم قومون هميشه محڪوم قومن کي اها ڳالهه سمجهائڻ جي ڪوشش ڪنديون آهن ته شهنشاهت سندن مٿان خدا طرفان مقرر ٿيل آهي. انگريزن به هتان جي عوام کي سمجھائڻ لاءِ اهڙو ادب تخليق ڪرايو، جنهن سان شهنشاهت جي پرچار ٿئي. ان ڏس ۾ هنن ڪي قصا ترجمو ڪرايا، جن ۾ اها ڳالهه ذهن نشين ڪرائڻ چاهي ته سنڌ وارن تي هنن زوريءَ حڪومت نه آندي آهي. “سڌاتوري ۽ ڪڌاتوري” جي ڳالهه ۾ آفيسر شاهي واري ذهنيت جو پرچار ڪرڻ ۽ وقت جي حاڪم جي قوت کي به تسليم ڪرائڻو هو. “ڀنڀي زميندار جي ڳالهه” ۾ زميندار جي ڪردار کي اڀاريو ويو جيڪو جاگيرداري نظام جي اهم ڪڙي آهي. انگريز زميندارن ۽ جاگيردارن جي زور تي حڪومت ڪندو رهيو. انهن ڪهاڻين جو بنيادي نقطو انگريز راڄ ۽ سردار سان سهڪار ڪرڻ هو.”ايسپ جون آکاڻيون“ قديم سماج جي حوالي سان ڪهاڻيون آهن جن ۾ عقل ذهانت ۽ نصيحت ملي ٿي. “سڀا جو سينگار” جو مرڪزي خيال اهو آهي ته بادشاهي نظام کي ڪيئن قائم رکجي، تنهن لاءِ چوڏهن هدايتن کي قصي جو موضوع بنايو ويو آهي. سڀ کان پهرين ناول جو سنڌي ترجمو “راسيلاس ڪيو ويو. هن ناول ذريعي شهنشاهيت جي پرچار ۽ خدائي خوف جو درس ڏنو ويو.ترجمن جي سلسلي ۾ هڪ ٻيو اهم ناول ، “طلسم” آهي. هي ناول عيسائين ۽ مسلمانن جي صليبي جنگين تي ٻڌل هو.

حوالا

1. ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي: ”اڻويهين عيسوي صديءَ ۾ سنڌي نثر جو وڪاس“ (برطانوي دؤر ۾ سنڌي نثر) ڊپارٽمنٽ آف سنڌي، يونيورسٽي آف بمبئي 2003ع ، ص 33
2. ڊاڪٽر الهه رکيو ٻٽ: “181ع کان وٺي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڇپيل ڪتابن جو جائزو“ ، سي ماهي مهراڻ نمبر 1 ،سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 1995ع
3. لڇمڻ مولچند خوبچنداڻي: حوالو ،ناسف علي شيراز، ”سنڌي لغت نويسيءَ جي تاريخ ۽ ببليوگرافي“، سي ماهي مهراڻ نمبر 2 ، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 2004ع
4. ناسف علي شيراز: سنڌي لغت نويسيءَ جي تاريخ ۽ ببليوگرافي ، سي ماهي مهراڻ نمبر 2 ، ،سنڌي ادبي بورڊ 2004ع
5. ساڳيو حوالو
6. ناسف علي شيراز: ”سنڌي ٻوليءَ جون نام مالاهون“(سنڌي ٻولي، تحقيقي جرنل، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد، مارچ 2011ع، ص 22
7. مختيار احمد ملاح: ” مغربي سنڌ شناس“ ، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2013ع، ص 217
8. ساڳيو حوالو، ص220
9. ساڳيو حوالو، ص 227
10. شيراز ناسف علي: ”سنڌي ٻوليءَ جون نام مالهائون“سنڌي ٻولي- (تحقيقي جرنل) سنڌي لئنگويج اٿارٽي، مارچ 2011
11. مختيار احمد ملاح: ” مغربي سنڌ شناس“، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2013ع، ص 307، 308
12. ناسف علي شيراز: سنڌي لغت نويسيءَ جي تاريخ ۽ ببليوگرافي ، سي ماهي مهراڻ نمبر 2 ، ،سنڌي ادبي بورڊ 2004ع
13. ڊاڪٽر الهه رکيو ٻٽ: “1819ع کان وٺي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڇپيل ڪتابن جو جائزو“ ، سي ماهي مهراڻ نمبر 2 ، سنڌي ادبي برڊ، ڄامشورو، 1995ع
14. ڀيرومل مهرچند آڏواڻي: ”سنڌي ٻولي جي تاريخ“، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1972ع، ص 257
15. ڊاڪٽر غلام علي الانا : “سنڌي نثر جي تاريخ” ، زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد 1976ع ص 11
16. ساڳيو حوالو، ص 11
17. پير حسام الدين راشدي: ”سنڌي زبان جا قديم ڇاپي ڪتاب“، ماهوار نئين زندگي، آڪٽوبر 1953ع
18. ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ :”ڪراچي ضلعي جو سنڌي ادب جي ترقيءَ ۾حصو“ (پي ، ايڇ. ڊي ٿيسز، قلمي)، ص 445
19. مختيار احمد ملاح: ”انگريزي جي اوائلي دور سنڌي ٻولي ۽ رسم الخط جي ترقي“، (انگريزيءَ ۾)سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،حيدرآباد، 2017ع
20. ڊاڪٽرمحمد يوسف پنهور: ”سنڌي ناٽڪ جي تاريخ“، انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي، ڄامشورو، 1992ع، ص 18

هن دؤر کي ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي سنڌي نثر جي ٻهو مکي وڪاس جو دؤر (1865ع –1900ع) سڏيو آهي. هو لکي ٿو ته “سنڌي ٻولي ۽ ادب جي اوسر جي لحاظ کان ڏسجي ته پهريئن دؤر ۾ سنڌي تعليمدانن ۽ اديبن جو گهڻو ڌيان درسي ۽ ادبي ڪتابن تيار ڪرڻ طرف هو. ان ۾ هنن جي سامهون مکيه مسئلو هو سنڌي ٻُوليءَ ۾ نوان نوان ٽيڪنيڪي ۽ اصطلاحي لفظ ڳولڻ يا گهڙڻ، جيئن نون موضوعن ۽ ويچارن جي اظهار لاءِ سنڌي ٻُوليءَ ۾ گهربل قوت پيدا ڪري سگهجي. پر ٻئي دؤر ۾ سنڌي نثر جي ٻولي ۽ عبارت ۾ گهڻي قدر پختائي ۽ نزاڪت پيدا ٿي پئي. پهرئين دؤر ۾ سنڌي نثر ۾ گهڻيون رچنائون ترجما ۽ الٿو هيون، پر ٻئي دؤر ۾ نثر جدا جدا شاخن ۾ ترجمن سان گڏوگڏ اصلوڪين رچنائن جي به شروعات ٿي“.(1)
جڏهن ته هن دؤر لاءِ ڊاڪٽر غلام علي الانا لکيو آهي ته ؛ “ 1864ع کان وٺي 1910ع واري زماني ۾ سر سيد احمد خان جي تحريڪ جو اثر، برصغير جي ٻين خطن وانگر هو، سنڌ تي به گهڻو ٿيو. ان جي اثر جو نتيجو اهو نڪتو جو ڪيتريون ئي اخبارون ۽ رسالا ميدان ۾ آيا. سنڌ ۾ ”انجمن محمدي قائم ٿي، جنهن جي زير اهتمام، 1875ع ۾ ڪراچيءَ مان هفتيوار ”معاون“ اخبار جاري ٿي. 1881ع ۾ ”معين الاسلام“ نالي اخبار ڪڍي. 1882 ع ۾ سنڌ سرڪار به تعليم کاتي طرفان ”سنڌ سڌار“ نالي اخبار شروع ڪئي. مرزا صادق علي بيگ ۽ ساڌو هيرانند ، هن اخبار جا ايڊيٽر مقرر ٿيا. ٻن سالن کان پوءِ يعني 1884ع ۾ اها اخبار ”سنڌ سڀا“ هڪ ادبي جماعت جي حوالي ڪئي ويئي، جنهن جا باني ساڌو هيرا نند ۽ ٻيا صاحب هئا. هن اخبار سنڌي ادب جي گهڻي قدر خدمت ڪئي. نظم توڙي نثر جي اشاعت ۾ هن اخبار وڏو ڪم ڪيو“.(2)
هن دور ۾ نه صرف نثري ڪتاب لکيا ويا پر ٻين ٻولين تان ترجمو بھ ٿيڻ لڳا. دنيا جي بھترين تصنيفن ۽ اعليٰ معيار وارن مصنفن کي سنڌي زبان ۾ترجمو ڪيو. ھنن انگريزي، فرينچ، جرمن، روسي، عربي، فارسي، ترڪي، ھندي، بنگالي، سنسڪرت، گجراتي، اردو ۽ ٻين ٻولين ۾ لکيل اعليٰ پايي جا ڪتاب سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيا. انھن ۾ قرآن شريف، توريت، انجيل، زبور، مھاڀارت، رامائڻ، گيتا جھڙن ديني ڌرمي ۽ مقدس ڪتابن کي سنڌي زبان جو ويس وٺايو، دنيا جي مشھور مفڪرن، اديبن ۽ عالمن ، اديبن، عالمن، فاضلن جا فلسفيانھ خيال ۽ ٻيو مواد سنڌيءَ ۾ آندو ويو. اھڙي طرح پيغمبر اسلام حضرت محمد صلي الله عليھ وسلم کان وٺي حضرت عيسيٰ عليھ السلام، حضرت موسيٰ عليھ السلام، حضرت ابراھيم عليھ السلام، توڙي ٻين پيغمبرن کان سواءِ خلفاءِ راشدين، امامن، اصحابن، ولين ۽ درويشن جا احوال بھ سنڌي زبان ۾ ڇپجي چڪا آھن.
ھن دؤر ۾ خود انگريز ۽ يورپي اديبن سنڌي زبان ۽ سنڌي ادب جي ترقيءَ لاءِ اھم ڪردار ادا ڪيو. ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرومپ ۽ ٻين شاھھ لطيف ۽ سنڌ جي ٻين ڪلاسيڪل شاعرن جا رسالا شايع ڪرايا. رچرڊ برٽن، سر ھينري ميئرس، اي بي ايسٽوڪ، جان جيڪب،مسٽر ايلس ، جارج اسٽئڪ، ڊڪسن، آرٿر، گولڊ سمڊ وغيره جون خدمتون ساراھھ جوڳيون آھن.
مطلب ته اوڻوهين صدي جديد نثر نويسيءَ جو اهم دؤر هو. جڏهن علم و ادب جي هر صنف سنڌي ادب ۾ ترقي ڪئي. ناول، ڪهاڻي/ آکاڻي، انشاءَ، ناٽڪ، تنقيد، تحقيق، سفرنامو، مضمون نگاري، لغت نويسي،گرامر نويسي، پهاڪا، ديني ۽ مذهبي ادب ۽ ٻيون ادبي صنفون شامل آهن. هن دؤر ۾ڪيترائي اهم نثر نويس پيدا ٿيا، جن ۾ مرزا قليچ بيگ، ننديرام، جهمٽمل نارومل، ڏيارام گدومل، ديوان ڪوڙو مل، امام بخش ”خادم“، شمس الدين ”بلبل“ ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا. ڪي نثر نويس هن دؤر ۾ اڃا نوان هئا، سندن علمي خدمتون بعد ۾ سامهون آيو، انهن ۾ ڀيرو مل مهرچند ، لعلچند امرڏنو مل، ڊاڪٽر گر بخشاڻي، پرمانند ميوارام، ڊاڪٽر عمربن دائود پوٽو، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، محمد هاشم مخلص ۽ ٻياڪيترائي عالم ۽ اديب شامل آهن.

لوڪ داستان زباني روايت کان اشاعت تائين
لوڪ ڪهاڻي يا لوڪ داستان، لوڪ ادب جو اهم حصو آهن، جن ۾ انساني گروه جون مجموعي طرح دنيا جي سڀني قومن جي پراڻن آثارن جا دستاويز هوندا آهن. ڇاڪاڻ ته انهن سان انسان ذات جي ڪنهن زماني جي ريتن ، رسمن، ڀرمن ۽ نفسياتي لاڙن جي ذهني ارتقا جي تاريخ جي خبر پوي ٿي. سنڌي داستانن جو پيرو کڻنداسين ته اهو ڏور ڏور تائين سنڌ جي ساحلن کان وٺي ٿاريلي ٿاڪن تائين ڦهليل ملندو، اهي قصا تحريري ثبوت بجاءِ سيني به سيني ۽ نسل در نسل پنڌ ڪندا اسان تائين پهتا آهن. ان وقت سنڌ ۾ ٻڌڻ ۽ ٻڌائڻ جو فن عام هو، ان جو سبب اهو هو جو سنڌ جو علائقو طبعي طور زرخيز ميدانن، ريگستانن ۽ جابلو وادين ۾ پکڙيل آهي. ان کانسواءِ سامونڊي توڙي درياهي بندرگاهن جي گهڻائي ڪري مسافرن جي ريل پيل رهي آهي. ان ڪري سنڌ جي هر علائقي سان منسوب ڪونه ڪو داستان ملي ٿو. سندن مقصد اخلاقيات جي تبليغ ۽ بهادرن جا ڪارناما ۽ عشقيه داستان هوندا آهن“.(3)سنڌي لوڪ ادب عشقيه ، نيم عشقيه ، رزميه ۽ دنيا جي ٻين به لوڪ ڪهاڻين سان به مالا مال آهي. مثال طور تي سسئي پنهون، ليلا چنيسر، سهڻي ميهار ، دودو چنيسر ، مومل راڻو، مورڙو ميربحر وغيره.لوڪ داستان يا لوڪ قصا، سنڌ ۾خاص طور تي سومرن جي دؤر کان نثري ادب ۾ زباني طور هلندا پئي آيا. ڪيترائي لوڪ داستان فارسي زبان ۾ به قلمبند ٿي چڪا هئا. سنڌي اساسي شاعريءَ جو اساس آهي ئي ٻڌل لوڪ داستانن تي.
جڏهن اوڻوهين صديءَ جي نثري ادب جي ترقي ڪئي، تڏهن لوڪ داستانن کي نثر ۾ لکڻ ۾ ڪا تڪليف نه ٿي ۽ بيشمار ڪتاب نظم توڙي نثر ۾ شايع ٿيڻ لڳا. لوڪ داستان نه صرف عربي سنڌي رسم الخط ۾ شايع ٿيا، مگر ديوناگري خط ۾به لکيا ويا ۽ ڪتابي صورت ۾ آيا. ساڳن داستانن کي مختلف ليکڪن پنهنجي نقطه نگاهه سان وري وري لکيو. 1881ع ۾ اڌارام ٿانورداس ”ڳالهه دودي چنيسر جي“ لکيو. ساڳي داستان محمد يوسف ديوناگري خط ۾ ”دودو چنيسر“ جي نالي سان 1893ع ۾ شايع ڪرايو. ميجر گولڊ سمڊ مشهور داستان ”سسئي پنهون“ 1863ع ۾ لکيو، جيڪو ڏاڍو مشهور ٿيو. اڌارام ٿانورداس ”راءِ ڏياچ جو قصو“ 1862ع ۾ لکيو، ڄيٺانند ”نئون قصو عمر ماروي“ 1890ع ۾ لکيو. پوڪرداس ڪيترائي داستان لکيا ۽ شايع ڪرايا. اهڙي طرح خوشيرام پڻ ڪيترائي داستان لکيا، جن ۾ ”قصو ڪامسين ڪامروپ“ (1889ع)، ”قصو سوداگر جي پٽ جو“ (1896ع)، ”قصو ملي ۽ مواليءَ جو“ (1889ع)، ”قصو اٺ ۽ گهوڙي جو“ وغيره اهم آهن.
لوڪ داستانن ۾ جتي هندو اديب اڳتي هئا، اتي مسلمانن ليکڪن جو به وڏو تعداد هو. مثال طور محمد يوسف،عبدالڪريم آخوند،عرض محمد، عبدالرحيم محمد وفا، ابراهيم دل، سيد حيدرشاهه، فتح محمد، واحد بخش، احمد خان جلباڻي، امام بخش خادم، پير بخش ۽ ٻيا ڪيترائي اچي وڃن ٿا.مطلب ته هن دور ۾ لوڪ داستان، زباني روايتن کان نڪري ڪتابي دنيا ۾ هميشه لاءِ محفوظ ٿيڻ لڳا.

قصه نويسيءَ جي ترقي
قصو نثر ۾ به لکي سگهجي ٿو ته نظم ۾ به. قصن ۾ انسان پنهنجي مقصدن جي حاصلات لاءِ بادشاهن، وزيرن، جنن، ديون ۽ پرين جا ڪردار ٺاهي، گڏو گڏ انهن قصن ۾ اصلاحي پهلو به سمايل هوندو آهي. انساني ازلي جنگ: برائي ۽ ڀلائي جي سلسلي ۾ هڪ ڪمزور انسانن جي طاقتور جنن، ڀوتن، ڏائڻين کي شڪست ڏئي ٿو. شهزادا، بادشاهه، ڀلائي جي علامت هوندا آهن ۽ ديو، ڏائڻيون وغيره برائي جون علامت هونديون آهن. قصي جو هيرو ڪنهن اڻ ڏٺل محبوب، شيءِ جي تلاش ۾ نڪري پوي ۽ وڏيون مصيبتون ڪشالا ڪڍي ٿو. پر سندس ارادا مضبوط آهن. نيٺ هو ڪامياب ٿئي ٿو. ڊاڪٽر نبي بخشي خان بلوچ ٿو ته ”ڪهاڻيون آڳاٽي دور ۾ اسريون ۽ ڪافي آڳاٽي دور کان رائج ٿيون. اول جن به شخصيتن تي جيڪي ٿي گذريو سو انهن پنهنجي ساٿين سان بيان ڪيو، پوءِ سورمن جا ڪارناما وڏن ننڍن کي ٻڌايا ۽ انهن پنهنجي اولاد کي سڻايا، جئين وقت وچان پوندو ويو تئين حقيقتن تي حڪايتن جو رنگ چڙهندو ويو، تان جو حقيقي ڪشالا ڪارناما ۽ قصا ۽ ڪهاڻيون بڻجي ويا. سنڌي داستان گهڻو ڪري سڀ زباني روايتون آهن، جن کي سيني به سيني سانڍيو ويو. انهن داستانن جي خوبي اها آهي ته جنهن به ماڻهوءَ کي ڪا به ڪهاڻي ياد آهي ته هو ان کي پنهنجي زبان ۾ بيان ڪري ٿو ۽ پنهنجي ئي لفظن ۾ ادا ڪري ٿو. صرف داستان جو بنيادي خاڪو ساڳيو آهي، باقي اسلوب هر راويءَ جو پنهنجو آهي“.(4)
سنڌي نثر ۾ قصي نويسيءَ جي ابتدا انگريزن جي دور ۾ٿي. مير شفيع احمد علوي لکي ٿوته ” سنڌي نثر ۾ قصي نويسيءَ جو رواج برٽش حڪومت جي اوڻهين صديءَ جي آخر ۾ پيو ، جڏهن ”ونهين ۽ ولهيءَ جي آکاڻي“، .ڀنڀي زميندار جي ڳالهه“، ” سڌاتوري ۽ڪڌاتوري جي ڳالهه“ لکيا ويا، جي سڀ اخلاقي هئا.پوءِ رومانوي افسانا لکيا ويا، جن ۾ بادشاهن ۽ شهزادن جون ڳالهيون ، ديون ۽ پرين جون ڪهاڻيون ۽ جادوءَ جا ناشداني قصا ڏنل آهن. اهڙن افسانن لکڻ ۾ آخوند لطف الله هالائي ، احمد خان جلباڻي، حاجي امام بخش بدوي ، ماسترعلي بخش ۽ محمد حسين چڱو نالو ڪڍيو “.(5) اوڻوهين صديءَ ۾ به سنڌي زبان ۾ ڪيترائي ترجمو ٿيل قصا شايع ٿيا ، جن ۾ ”گل خندان“ جو ترجمو آخوند لطف الله اردو جي مشهور قصن جي ڪتاب “تحفئه عجائب” تان ڪيو. ”الف ليليٰ“ کي سڀ کان پهرين 1895ع ۾ امام بخش خادم ترجمو ڪيو. ”داستان امير حمزه“ اصل فارسي ٻوليءَ مان ماستر احمد خان جلباڻيءَ ترجمو ڪيو. ”چار درويش“ اردو ٻوليءَ جو قصو آهي جيڪو سنڌيءَ ۾ امام بخش خادم 1895ع ۾ترجمو ڪري شايع ڪرايو.“طوطي نامو” هنديءَ جومشهور ۽ مقبول قصو آهي، جنهن کي اڌارام سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو. ”گل بڪاولي“ به فارسيءَ جو قصو آهي، جنهن کي عبدالواحد بڙديءَ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو. عبدالرحيم وفا، به ڪيترا ئي قصا سنڌي ادب ۾ شامل ڪيا. مرزا قليچ بيگ جو ”هرڻيءَ جوقصو“ ۽ ”رستم“ پڻ قابل ذڪر آهن.
ڊاڪٽر غلام حسين پٺاڻ لکي ٿو ته سن 1885ع ۾ ماستر هري سنگهه سکر مان سن 1886ع ۾ پوڪرداس شڪارپور مان ڪتاب ڇپائڻ جو سلسلو شروع ڪيو. هنن گهڻو ڪري اردو تان داستان ۽ قصا ترجمو ڪري پيش ڪيا، جيڪي هندستان ۾ اڳي ئي ڇپجي چڪا هئا. انهيءَ کان سواءِ ٻيون به طبعزاد ڪهاڻيون، عشقيه ۽ مزاحيه قصا جي هئا ”کچڻي ماني“، ”ڪوئا ٻلي“ ، ”سس نونهن“ ۽ ”ٽوپي پڳ“ انهن قصن سان گڏ ڪيترائي عشقيه ۽ نيم تاريخي قصا به لکيا ويا، جهڙوڪه ”عمر مارئي“، ”دودو چنيسر“ ، ”سهڻي ميهار“، ”مومل مينڌرو“، وغيره. ان کان علاوه ڪيترائي ازغيبي ۽ ڪرامتي قصا ۽ ڪهاڻيون به هن دؤر جي سنڌي ادب جي پيداوار آهن، جن ۾ انساني عشق بازيءَ سان گڏو گڏ جن، ڀوت، ديو، پريون ڪردار طور پيش ڪيل هئا“.(6)

آکاڻي نويسيءَ جي ترقي
”آکاڻي“ جي معنيٰٰٰ آهي”ڳالهه“. آکاڻيءَ کي هندي ٻوليءَ ۾ ”ڪهاني“، عربيءَ ۾ ”قصو“، فارسيءَ ۾ ”داستان“ ۽ سنڌيءَ ۾ ”ڳالهه“ چوندا آهن. انگريزن جي دور ۾ سنڌي الف - ب جڙي راس ٿيڻ سان ئي ۽ نثر نويسي تمام تيزيءَ سان ترقي ڪئي. اهو ئي سبب آهي جو سنڌي ادب ۾ نثري ادب ۾ آکاڻي نويسي نه صرف ترقي ڪئي پر افساني لاءِ به راهه هموار ڪئي. سنڌي ڪهاڻي جو سفر جيڪو داستان ۽ آکاڻي نويسي کان شروع ٿيو اهو پنهنجا ارتقائي مرحلا طئي ڪرڻ لڳو. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي پنهنجي ڪتاب “سنڌي نثر جي تاريخ” ۾ ڪهاڻي نويسي واري باب ۾ هن دور سنڌي آکاڻيءَ کي ”وندر ۽ سکيا وارين آکاڻين جو دور “ سڏيو آهي.
سنڌي ادب ۾ جيڪي پهريون آکاڻيون ڇاپي هيٺ آيون، انهن کي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ ۾ سنڌي ٻولي جي محسن ڪيپٽن جارج اسٽئڪ جو هٿ هو. هن ”سنڌي ٻوليءَ جو گرامر“ ڪتاب انگريزي - سنڌي ديوناگري لپيءَ ۾ لکيو، جيڪو 1849ع ۾ شايع ٿيو. اهي آکاڻيون ان کان اڳ زباني طور ته موجود هيون پر لکت ۾ ڪونه آيون هيون.”انهن ڪهاڻين جي اهميت ان ڪري آهي جو هي ڪهاڻيون آڳاٽيون سنڌي آکاڻيون آهن. هنن ڪهاڻين مان آڳاٽي سماج ۽ ان ۾ درجي به درجي ٿيندڙ تبديلين کي پرکي سگهجي ٿو. اهي لوڪ آکاڻيون اڄ کان اٽڪل هڪ سئو ستر سال اڳ واري زماني جي سگهڙن جي آکاڻين کڻڻ جا سهڻا مثال آهن، ان سان گڏوگڏ هڪ سئو ستر سال آڳاٽي سماج جو مهانڊو انهن آکاڻين ۾ ڏسي سگهجي ٿو“.(7)

پهرين آکاڻي: هن ۾ هڪ ٻار تان جهڳڙو ۽ ٻن عورتن جي دعوى ته ٻار منهنجو آهي، ان آکاڻي جو بنيادي ۽ اهم نڪتو آهي. قاضيءَ جي ذهانت، انصاف جي تقاضا ۽ نفسياتي اثر جي ذريعي ٿيل انصاف ۽ سماجي جوڙ جڪ کي ظاهري ڪري ٿي.

ٻي آکاڻي: ٻه نوجوان پنهنجو ناڻو هڪ ٻڍي زال وٽ امانت طور رکن ٿا، ڪجهه وقت کان پوءِ هڪ ڄڻو ٻئي کي مئل ڄاڻائي ٻڍي عورت کي امانت طور رکيل ناڻو وٺي وڃي ٿو، ڪجهه وقت کان پوءِ ٻيو نوجوان اچي ناڻي جي گهر ڪري ٿو، ٻڍي زال کيس ٻڌائي ٿي ته تنهنجو دوست توکي مئل ڄاڻائي سڀ امانت مون کان وٺي ويو آهي، نوجوان کيس ڏوهاري ڪري ٿو. ڳالهه قاضيءَ تائين پهچي ٿي ۽ قاضي ان نوجوان کي چئي ٿو ته ٻيو ساٿي حاضر ڪر، هن عورت جو ڪوبه ڏوهه ڪونهي.

ٽين آکاڻي: هن آکاڻي ۾ طنز ۽ مزاح جو عنصر شامل آهي، هيءَ ڪهاڻي هڪ واقعي تي ٻڌل آهي.

چوٿين آکاڻي: هن آکاڻي جو عنوان “شهزادي امل ماڻڪ ۽ شهزادي حسن پري” آهي. هن ڪهاڻيءَ جو موضوع حسن ۽ عشق آهي، ان سان گڏوگڏ بادشاهي واري دور جي نمائندگي ڪري ٿي.

پنجين آکاڻي: هيءَ آکاڻي “راءِ ڏياچ جي ڪهاڻي” جي عنوان سان ڏنل آهي، هن ۾ سخي ڏاتارن جي سخاوت، ٻن راڄڌانين جو جهيڙو هڪ عورت تان، آڳاٽي سنڌي سماج جي نمائندگي ڪري ٿي.
ليفٽيننٽ ڊبليو ڊي ڊڪسن سنڌي زبان جو هڪ گمنام آکاڻي نويس آهي. هو شڪارپور ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تي فائز هو. هن 1851ع ۾گليڊ ون جي انگريزي ڪتاب “پرشين منشي” (Persian Munshi) جو سنڌيءَ ۾ترجمو ڪيو . هو ڪيپٽن جارج اسٽئڪ کان متاثر هو ۽ خداوادي خط جو حامي هو. هن سنڌي زبان جو خاص امتحان به خداوادي خط ۾ پاس ڪيو هو. هن ڪتاب ۾ 50 ننڍڙيون آکاڻيون هيون، جيڪي 1852ع ۾“دوساڀائي جا جملا” سان گڏ شايع ٿيون.ان سان ثابت ٿيو ته ڪيپٽن جارج اسٽئڪ کان پوءِ ليفٽيننٽ ڊڪسن ٻيو انگريز عملدار هو، جنهن سنڌي زبان ۾ آکاڻيون ترجمو ڪيون“.(8)
”1890ع ڌاري گرداسمل ڪرپالاڻيءَ مشهور هندي آکاڻين جو ڪتاب ”بيتال پچيس“ (125 آکاڻيون) الف ليلى واري طرز تي لکيل ترجمو ڪري سنڌيءَ ۾ ڇپايو هو. 1890ع ڌاري ديوان هيراچند کيمسنگهه جي مهاڀارت تان ورتل آکاڻين ”ساتري“ به پڌري ٿي هئي، جنهن مان هن انگريز عالم جو سنڌيءَ مان به چڱو چاهه ظاهر هو“.(9)”سڀا جو سينگار“ (1894ع) ۾ مشهور آکاڻين جو ڪتاب سوڀراج هاسارام ڏسواڻي قديم هندي جي ڪتاب “پنج تنتر” تان ترجمو ڪيو. 1895ع ۾ ”دلپسند قصا“ نالي سان هڪ وندرائيندڙ ڪهاڻين جو ڪتاب، روچيرام گجومل ڪرپالاڻي جو لکيل پڻ پڌرو ٿيو، جنهن ۾ وڻندڙ آکاڻيون ڏنل هيون. 1895ع ۾ هڪ ٻيو اڪثير ڪهاڻين جو ڪتاب “عجيب نقطا” نڪتو جنهن ۾ روچيرام گجومل جون لکيل اخلاقي آکاڻيون هيون“.(10)
نظرام لوڪومل پنواڻي جو ڪتاب “واندڪائي جي وندر” ڏاڍو مشهور ٿيو. هن ڪتاب ۾ ٻارن لاءِ روحاني ۽ ڪرامتي آکاڻيون ڏنل هيون. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته “اهو ڪتاب به ٻالڪپڻ ۾ اهڙي چاهه وچان پڙهندا هئاسون، جو کائڻ پيئڻ وسري ويندو هو“.(11)
شروعاتي آکاڻيون حڪومت جي تعاون سان شايع ٿيون، انهن جو مقصد درسي گهرجون پوريون ڪرڻ هو. انهن آکاڻين ۾ سبق آموز مقصد رکيل هوندو هو، جيئن ٻار خاص طور تي اسڪولي شاگرد انهن مان ڪو سبق پرائي سگهن. اهڙي قسم جي هڪڙي آکاڻي “ڀنڀي زميندار جي ڳالهه” 1854ع ۾ غلام حسين قريشيءَ ترجمو ڪئي. ”ڀنڀي زميندار جي ڳالهه“ ۾ زميندار جي ڪردار کي اڀاريو ويو جيڪو جاگرداري نظام جي اهم ڪڙي آهي. انگريز زميندارن ۽ جاگيردارن جي زور تي حڪومت ڪندو رهيو. انهن آکاڻين جو بنيادي نقطو انگريز راڄ ۽ سردار سان سهڪار ڪرڻ هو. ٻي آکاڻي “سڌاتوري ۽ ڪڌاتوري جي ڳالهه” 1855 ۾ ميران محمد شاهه ترجمو ڪئي هئي. هن آکاڻيءَ ۾ سٺن لڇڻن واري ٻار ۽ خراب صحبت واري ٻار جي زندگي بيان ڪئي وئي هئي. ”سڌاتوري ۽ ڪڌاتوري“ جي ڳالهه ۾ آفيسر شاهي واري ذهنيت جو پرچار ڪرڻ ۽ وقت جي حاڪم جي قوت کي به تسليم ڪرائڻو هو. ديوان ننديرام ۽ بي ايڇ ايلس قديم انگريزي ڪهاڻين جو ترجمو “ايسپ جون اکاڻيون” جي نالي سان ترجمو ڪيو. هي قصا اخلاقي ۽ اصلاحي موضوعن تي هئا. هن ڪتاب ۾ ٻه سئو ٻه (202) مزيدار آکاڻيون آهن. ”ايسپ جون آکاڻيون“ قديم سماج جي حوالي سان ڪهاڻيون آهن جن ۾ عقل ذهانت ۽ نصيحت ملي ٿي. ”سڀا جو سينگار“ جو مرڪزي خيال اهو آهي ته بادشاهي نظام کي ڪيئن قائم رکجي، تنهن لاءِ چوڏهن هدايتن کي قصي جو موضوع بنايو ويو آهي.”طوطي نامو“ (اڌارام) ۽ ”بيتال پچيس“ جنهن مان پهريون سنسڪرت ۽ ٻيون هندي تان سنڌي ۾ ترجمو ڪيا ويا. هنن ۾ الف ليليٰ جهڙي افسانوي ماحول سان گڏ نيڪي ۽ بدي جي جنگ ۾ ڪشمڪش ڏيکاريل آهي. ”طوطي نامو“ هڪ عورت جو دلچسپ قصو آهي“.(12)

ناٽڪ نويسيءَ جي ترقي
سنڌي ناٽڪ جا اهڃاڻ قديم دؤر کان موجود هئا، پر سنڌي ناٽڪ جو موجوده روپ ۾ انگريزن جي دؤر کان شروع ٿئي ٿو. سنڌ ۾ جيڪي پارسي۽ گجراتي ڪمپنيون پنهنجا ناٽڪ کڻي اينديون هيون انهن ۾”پارسي اوريجنل اوپيرا ڪمپني” ۽ “روز ٽاورز ڪاميڊي ڪمپني” مشهور هيون. الله بخش عقيلي ”سرشار“ لکي ٿو ته ”سنڌ ۾ جيڪي ٻاهر کان ايندڙ ڪمپنيون ناٽڪ اسٽيج ڪرڻ اينديون هيون سي پاڻ سان گڏ عارضي ۽ ٻيو ناٽڪن جو سامان کڻي اينديون هيون. ٻاهر کان ايندڙ انهن ناٽڪ ڪمپنين ۾ پهرين ڊرئميٽڪ ڪمپني هڪ پارسي سيٺ پسٽنجي فرامجي 1877ع ڌاري بمبئي ۾قائم ڪئي. هن جي مرڻ کان پوءِ اها ڪمپني ٽٽي ٻه ڪمپنيون ٿيون. اصلي ڪمپنيءَ جو نالو ”اوريجنل ٿئيٽريڪل ناٽڪ ڪمپني“ هو، جنهن جي ٽٽڻ تي خورشيد جي بالي والا ”وڪٽوريا ناٽڪ ڪمپني“ ۽ ”ڪائوسجي کٽائو“ ان جي مقابلي ۾ ”الفريد ٿئيٽريڪل ڪمپني“ ڪڍي. ڪراچيءَ ۾انهن ڪمپنين جون شاخون ”جمعدار جي ڪمپني“، ”رازل جي ڪمپني“ ۽ ”جميلا جي ڪمپني“ ڊراما پيش ڪنديون هيون“.(13)
پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته “ اوڻوهين صديءَ جي آخر ۾”ڏيتي ليتي“ منڊلي برپا ٿي. حيدرآباد ۾سنڌي شاهي بازار مشهور هئي. تختن واري اسٽيج جو اڃا ڪو رواج ڪونه پيو هو. ڏيتي ليتي منڊليءَ جيڪو ناٽڪ ڪيو سو بازار ۾ مشهور ”ڪڪڙ ڪمپنيءَ“ جي دڪانن جي کُڏَ تي. ان روڳ جي برخلاف وندرائيندڙ چهچٽا ڪري ڏيکاريندا هئا، جي انبوهه ماڻهن جي وچان هيٺان بازار مان ڏسندا هئا سون”. هو وڌيڪ لکي ٿو ته: شروع ۾ ٻاهران ايندڙ ناٽڪ منڊليون اڪثر پسگردائيءَ ۾ ڪنهن کليل ميدان جي هڪ حصي کي کوٽي، منچ لاءِ کڏ ٺاهينديون هيون ۽ نڪتل مٽيءَ کي گڏي سامهون وجهي لاهي ٺاهيندا هئا. ائين منچ هيٺائينءَ تي ۽ ڏسندڙن لاءِ جڳهه مٿڀرو هوندي هئي“.(14)
هنن ناٽڪ منڊلين ۾ رومانوي داستانن ۽ ڌرمي موضوعن تي ناٽڪ ڏيکاريا ويندا هئا. هنن ناٽڪن ۾ آغا حشر ۽ ماسٽر رحمت جا اوپيرا ناٽڪ مشهور هوندا هئا. اهڙن ناٽڪن ۾ ”اندر سڀا“، ”راجا اندر“، ”خدا دوست“، ”خوبصورت بلا“، ”هريش چندر“ ، ”ليلا مجنون“ ، ”شيرين فرهاد“ ۽ ”شڪنتلا“ وغيره اهم هئا. هنن ڪمپنين جي پيش ڪيل ناٽڪن تي تنقيدي نظر وجهڻ سان خبر پوندي ته اهي اڪثر ناٽڪ ڌرمي ۽ ديو مالائي ڪهاڻين يا سنسڪرت ناٽڪ ۾آيل مضمونن جي آڌار تي جوڙيل هئا. البته رومانوي قصن وارا ناٽڪ وڌيڪ پسند ڪيا ويندا هئا. ڌرمي ناٽڪن جي ڪري سنڌي ناٽڪ جو گهڻو شوق پيدا ٿي نه سگهيو، ڇو جو اهي هڪ مذهب جي عڪاسي ڪندڙ ناٽڪ هئا. اڳتي هلي جڏهن سنڌ ۾ ناٽڪ لکجڻ ۽ کيڏجڻ جو رواج پيو ته ناٽڪن ايستائين ترقي نه ڪئي جيستائين انهن کي ڌرمي موضوعن کان آزاد ڪري سماجي موضوعن تي آندو ويو.
سنڌي ناٽڪ جي شروعات جي باري ۾ جنيت ريلواڻيءَ پنهجي ڪتاب ”سنڌ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ جا سڀيتڪ ناتا“ ۾ نئون اڪشاف ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته ” سن 1875ع کان اڳ سنڌي ناٽڪ ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي. ان سال مس ميري ڪارپينٽر سنڌ ۾ آئي هئي. حيدرآباد ٽرئينگ ڪاليج جي هيڊ ماستر هڪ ڪهاڻي تان ناٽڪ تيار ڪري شاگردن کان پيش ڪرايو هو پر اهو ڇپيو ڪو نه هو“.(15) ڊاڪٽر غلام علي الانا ”ڪليات خادم“ جي حوالي سان لکيو آهي ته ”خادم صاحب هي ڪتاب حيدرآباد ۾ غالباََ 1879ع ۾لکيو هو، جيڪڏهن اهو سن درست سمجهيو وڃي ته پوءِ سنڌي ادب ۾ پهريون ڊرامو امام بخش ”خادم“ جو ”هير رانجهو“ ئي ٿي سگهي ٿو ۽ نه مرزا قليچ بيگ وارو ”ليليٰ مجنون“ جو 1880ع ۾ لکيو ويو هو“.(16) مير محمد نظاماڻي پنهنجي ڪتاب ”سنڌي ڊراما ۽ ان جي ارتقاءَ جو نظريو، فن ۽ تاريخ“ ۾ لکيو آهي ته ”ٻئي طرف شمس العلماءُ مرزا قليچ بيگ جا اوائلي ڊراما ”ليليٰ مجنون“ ۽ ”خورشيد“ اٽڪل هڪ سو سال اڳ شايع ٿيا ۽ ان وقت کان وٺي سنڌي ڊرامي جي تاريخ بلڪه سنڌي ادب جي تاريخ ۾ نهايت اهم مقام حاصل ڪري چڪا آهن انهيءَ ڪري هي حقيقت آهي ته مرزا قليچ بيگ مرحوم سنڌي ڊرامي جو باني آهي ۽ سندس لکيل ڊراما “ليليٰ مجنون ”۽ “خورشيد” سنڌي زبان جا اوائلي ڊراما آهن“.(17)
مرزا قليچ بيگ جو ناٽڪ ”خورشيد“ لکيو هو جيڪو 1887ع ۾ شايع ٿيو. سال 1888ع ۾ ڪوڙو مل کلناڻيءَ جو ”رتناولي“ ناٽڪ ڇپيو.ساڳي سال ۾ ماستر ڄيٺانند جو ترجمو ٿيل ناٽڪ ”انڌير نگري“ شايع ٿيو. اڻويهين عيسوي صديءَ ۾ مرزا قليچ بيگ جا لکيل ٽي ناٽڪ به شايع ٿيا، جيڪي آهن ”بڪائولي“ 1894،”نورجهان ۽ جهانگير“ 1896ع ۽ ”نادر شاهه“ 1897ع ۾. مرزا قليچ بيگ ان دؤر ۾ ”ڪاليداس“سنسڪرت ناٽڪ ”شڪنتلا“ 1896ع ۽ شيڪسپيئر جي ٻن ناٽڪن جو به سنڌيءَ ۾ الٿو ڪيو، جيڪي آهن ”حسنا دلدار “ 1897ع مرچنٽ آف وينس تان ورتل ۽ ”شاهه ايليا“ڪنگ ليئر جو ترجمو هئا.
اوڻوهين صدي عيسويءَ جي آخر ۾ سنسڪرتي ادب جي ڪن ڪهاڻين جي آڌار تي لکيل ناٽڪ به اسٽيج تي ڪاميابيءَ سان پيش ڪيا ويا. ليلا رام وطڻمل جا ”هريش چندر“ 1895ع ۽ ڏيئومل گاگن مل جو لکيل ”رام بنواس“ 1897ع وغيره آهن. انهن کان علاوه هري سنگهه ڊنگومل ”اندر سڀا“ 1890ع ۽”خدا دوست“ 1890ع، پيرومل جا نانڪ ”بلبل بيمار“ 1894ع، “علي بابا چاليهه چور” 1894ع ، ماستر ڄيٺانند جو ناٽڪ ”ستي سهاڳڻ“ (1896ع) اهم ناٽڪ ليکيا وڃن ٿا.

سنڌ ڪاليج اميچوئر ڊرئميٽڪ ناٽڪ منڊلي، ڪراچي:
”سنڌ جي پهرين ناٽڪ منڊلي، ڪراچيءَ واري ڊي- جي ڪاليج جي انگريز، پرنسپال، ڊاڪٽر جئڪسن ۽ پارسي وائيس پرنسپال، پادشا جي اُدم ۽ جفاڪشيءَ سان، 1894ع ۾ برپا ٿي، جنهن جو نالو ڏيارام ڄيٺمل سنڌ ڪاليج اميچرئر ڊراماٽڪ ڪلب” رکيائون، ۽ ساڳي سال ميٺارام هاسٽل جي اڏاوت به شروع ٿي، جنهن لاءِ فنڊ گڏ ڪرڻ سانگي ئي ناٽڪ منڊلي ٺاهي هئائون.هن منڊليءَ جو پهريون هدايتڪار لوڪ سنگ ملڪاڻي ۽ پهريون مکيه ناٽڪ نويس ليلارام وطڻمل هئا“.(18) منڊليءَ ۾ جيڪو پهريون ناٽڪ ڪري ڏيکاريو هو سو هو ”نل دمنتي“.جنهن 1894ع ۾ پهريون ناٽڪ ڄيٺانند کلڻنداس ڀريائي جو لکيل ‘نل دمينتي’ پيش ڪيو. ان ناٽڪ لاءِ سڄي شهر جي معززن کي دعوت ڏني وئي، جڏهن ناٽڪ ڏسڻ لاءِ ٽڪيٽ مقرر ٿيل هئي. هن سوسائٽيءَ جيڪي ناٽڪ ڪري ڏيکاريا تن جو مختصر وچور هن ريت آهي:

نمبر عنوان مترجم/ ليک سن
1. نل دمنتي ڄيٺا نند کلڻنداس 1894ع
2. هرشچندر ديوان ليلارام وطڻمل 1895ع
3. لوڀي ۽ ٺوڳي مرزا قليچ بيگ 1895ع
4. مهن تارڪا ديوان ليلارام وطڻمل 1896ع
5. شڪنتلا مرزا قليچ بيگ 1896ع
6. سورجن راڌا ديوان ليلارام وطڻمل 1897ع
7. حسنا دلدار مرزا قليچ بيگ 1897ع
8. رامايڻ ديوان ليلارام وطڻمل 1898ع
9. شاهه ايليا مرزا قليچ بيگ 1900ع
10. شيخ چلي ۽ اڱڻ مسخرو مرزا قليچ بيگ 1900ع

”1897ع ۾ ڌرم اپڪار ڊرئيميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور برپا ٿيل هن ناٽڪ منڊليءَ جو روح روان ديوان ٺاڪرداس هو. هن منڊليءَ جي ناٽڪن ۾ شڪارپور جا معزز شهري جهڙوڪ وڪيل، ڊاڪٽر، جج ۽ وڏا واپاري سڀئي پارٽ ڪندا هئا. هن منڊلي 1897 ۾ گاگنسنگ آڏواڻيءَ جو ’شڪنتلا ۽ دشينت‘ ناٽڪ پيش ڪيو هو“.(19)

ناول نويسيءَ جي ترقي
ناول جي لغوي معنيٰٰ آهي ”نادر ۽ نئين ڳالهه“. پر ادب جي صنف ۾ هن جي وصف بنيادي زندگيءَ جون حقيقتون بيان ڪرڻ آهي۔ ناول جي جيڪڏهن جامع وصف ڪئي وڃي ته هيئن ٿيندي ناول هڪ نثري قصو آهي جنهن ۾ هڪ مڪمل زندگي بيان ڪئي ويندي آهي۔ناول جا عنصرن ۾ ڪهاڻي، پلاٽ، ڪردار، مڪالمو، اسلوب ۽ موضوع وغيره شامل آهن. هيءَ صنف به يورپ مان هندستان ۾ آئي ۽ هندستان مان سنڌ پهتي. ناول قصي جي سڌريل صورت هئڻ کان سواءِ ڪافي ٽيڪنڪ ۾ مختلف هو. هڪ نئين شيءِ هئي ۽ عوام ۾ مقبول ٿي. ”سنڌي ادب ۾ ناول نگاري انگريزن جي آشيرواد سان رائج ٿي. انگريزن به هتان جي عوام کي سمجھائڻ لاءِ اهڙا قصا ۽ ناول ترجما ڪرايا جن سان شهنشاهيت جي پرچار ٿئي. ان ڏس ۾ هنن ڪي قصا ترجمو ڪرايا، جن ۾ اها ڳالهه ذهن نشين ڪرائڻ چاهي ته سنڌ وارن تي هنن زوريءَ حڪومت نه آندي آهي، بلڪه قدرت سندن ڀلي لاءِ هنن کي موڪليو آهي. ان ڏس ۾ غلام حسين قريشيءَ جو ترجمو ”ڀنڀي زميندار جي ڳالهه“ 1854ع ۽ سيد ميران محمد شاهه اول جو ”سڌاتوري ڪڌا توري جي ڳالهه“ 1855ع وغيره ترجما ڪرايا. ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو جو خيال آهي ته ”سڌا تورو ۽ ڪڌا توري جي ڪهاڻي انگريزن جي حڪمت عمليءَ جو جيئرو جاڳندو نمونو آهي. هي قصو ڪو ناول ته نه آهي پر سنڌيءَ ۾ جيڪا صورت وٺي بيٺو آهي، تنهن موجب سنڌي ناول جي اوائلي اهڃاڻن ۾ شمار ضرور ٿيندو“.(20)
سڀ کان پهرين ناول جو سنڌي ترجمو ڪيو ويو اهو هو ڊاڪٽر سيموئل جانسن (1709-1774ع) جو لکيل ”راسيلاس“ (Rasselass) جنهن جو ترجمو ديوان اڌارام ۽ ساڌو نولراءِ گڏجي 1870ع ۾ ڪيو . هن ناول جي ترجمي نگارن کي وڏا انعام اڪرام ڏنا ويا. هن ناول ذريعي شهنشاهيت جي پرچار ۽ خدائي خوف جو درس ڏنو ويو. ترجمن جي سلسلي ۾ هڪ ٻيو اهم ناول ، ”طلسم“ (Talisman) آهي. هي ناول جڳ مشهور ناول نگار سر والٽر اسڪاٽ (1771-1832ع) جو لکيل هو. هن ناول لاءِ چيو وڃي ٿو ته ان جون شروعاتي قسطون ساڌو هيرانند ترجمو ڪري “سرسوتي” ۾ شايع ڪرايون . بعد ۾ سندس اوچتي ديهانت ڪري، ڀيرو مل مهرچند مڪمل ترجمو ڪري ڇپرايو. ڊاڪٽر چندو لعل پنهنجي ڪتاب “سنڌي ناول جي ارتقاءَ” ۾ ڄاڻايو آهي ته ناول جون شروعاتي قسطون ساڌو هيرانند نه بلڪه بولچند ڪوڏو مل ڪيون هيون. هي ناول عيسائين ۽ مسلمانن جي صليبي جنگين تي ٻڌل هو.
سنڌي ادب ۾ طبعزاد ناول لکڻ جو سهرو مرزا قليچ بيگ ڏانهن وڃي ٿو. هن 1888ع ۾“دلارام” نالي پهريون طبعزاد ناول لکيو. هن ناول تي به داستان جو رنگ غالب آهي، ڇو جو ڪهاڻيءَ جو پلاٽ قديم دؤر جي بادشاهن جي قصي تي مبني آهي ۽ انساني زندگيءَ جي برعڪس مافوق الفطرت ڳالهيون شامل ڪيون ويون آهن. هي ناول دراصل اصلاحي فڪر ۾ ڏنو ويو آهي، سنڌي ادب ۾ داستان کان ناول طرف هي پهريون قدم هو.
مرزا قليچ بيگ جو ٻيو ناول “زينت” 1890ع سنڌي ادب ۾ جديد ناول نگاريءَ جو پهريون مثال آهي. هن ناول جديد ناول جي پوري ٽيڪنڪ استعمال ڪئي ويئي. ناول جي اصل مقصد تحت زندگيءَ جي ڀرپور عڪاسي ڪئي ويئي. هن ناول ۾ مرزا قليچ بيگ انساني زندگيءَ جي هر پهلوءَ تي روشني وڌي آهي. ٺيٺ سنڌي ماحول پيش ڪندي، رسمن ۽ رواجن جي خامين کي خوب ننديو آهي. 1892ع ۾ ديوان پريتم داس ”عجيب ڀيٽ“ لکيو، جيتوڻيڪه هن ناول ۾ به سماجي حقيقت نگاري موجودآهي پر پوءِ به ناول تي داستاني رنگ پڻ حاوي آهي.ان کان علاوه هريسنگهه ڊنگو مل جو ”عشق تماچا “(1890ع) ، ڪيولرام جو “عجيب الغنچه”، احمد خان جلباڻيءَ جو “نينهن نڀائڻ يا سچي سڪ“ (1891ع)، بولچند ڪوڏومل جو ”واندڪائيءَ جي وندر“ (1895ع)، ليکومل جو ترجمو “فسانه عجيب” وغيره به هن دؤر ۾ لکيا ويا.

مضمون نويسيءَ جي ترقي
اڻويهين صدي عيسويءَ ۾ننڍا مضمون جيڪي شايع ٿيا، اهي ان دؤر جي اخبارن ۽ مخزنن جي پرچن ۾ شايع ٿيا. ان دؤر جي ننڍن مضمونن جا ڪي به مجموعا ڪتابي صورت ۾ نظر نه آيا آهن، پر ان ۾ شڪ نه آهي ته انهن جا موضوع گهڻو ڪري ان دؤر جا سماجي ۽ سياسي مسئلا هئا. ”ديوان ڪوڙويمل کلناڻيءَ جو ”پڪو پهه“، زناني تعليم جي اهميت تي لکيل وڏو مقالو آهي، جيڪو 1862ع ۾ ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيو. ان بعد مرزا قليچ بيگ جو ترجمو ڪيل ڪتاب “مقالات الحڪمت” 1877ع نظر اچي ٿو، جيڪو انگريزي ڪتاب بيڪنس ايسيز (Bacon’s Essays) جو ترجمو آهي. مرزا قليچ بيگ، ان صديءَ ۾ جدا جدا موضوعن تي ڪجهه ٽڪنيڪي ڪتاب به لکي ڇپايا. جئين ته “علامات القرآن” (قرآن شريف ۾ تمثيلون) 1888ع، “باغ ۽ باغباني” 1895ع، “زمين پوکڻ جو علم ۽ هنر” 1895ع ۽ ”ڏاڙهياري جبل جو سير“ 1885ع وغيرهه“.(21) پوءِ صحافتي دؤر شروع ٿيو. اخبارون ڇپجڻ لڳيون. پهرين سنڌي اخبار ”معين الاسلام“ هئي، جنهن ۾ ڪيترائي سنڌي مضمون ڇپيا. پوءِ ٻين به اخبارن ۾ مضمون ڇپجڻ لڳا. ائين مضمون نويسيءَ جي شروعات ٿي. سنڌ سڌار اخبار جيڪا تعليم کاتي طرفان 1882ع ۾ جاري ٿي، ان ۾ مضمون نويسيءَ کي جڳهه ملي ٿي. ”سر سوتي“ رسالو پنهنجي دؤر ۾ سماجي اخلاقي، مذهبي ۽ تعليمي مضمونن ۾ تمام گهڻو مشهور هو. 1891ع ۾ پرڀات، 1896ع ۾ ”جوت“ 1900ع ۾ ”الحق“ جهڙا رسالا ۽ اخبارون ميدان ۾ آيا.ٻئي طرف، ڏيارام گدومل سنڌيءَ ۾هندو ڌرم ۽ سک پنٿ جي متن ۽ فلاسافيءَ تي مضمون لکيا، جن ۾“جپ صاحب” (1891ع) ، “سري ڀڳوت گيتا” 1893ع وغيره اهم آهن. ان دؤر ۾ تاراچند شوقيرام آڏواڻيءَ ۽ ڪوڙو مل کلناڻيءَ سنتن ، درويشن ۽ ڀڳتن جي حياتيءَ بابت به ننڍا ڪتاب ۽ مضمون لکي شايع ڪرايا.

پهاڪا
پهاڪو انگريزي ٻولي Proverb هڪ ننڍو ياد رکڻ جهڙو بياني جملو آهي.پهاڪو اهڙين چوڻين کي چيو ويندو آهي، جنهن ۾ عقل مشاهدو ۽ ڏاهپ سمايل هوندي آهي. سنڌي ادب جي سرموڙ مرزا قليچ بيگ پنهنجي ڪتاب جي ديباچي ۾ پهاڪن جي وصف مختصر طور هيئن بيان ڪئي آهي: ”پهاڪو هڪ ننڍڙي چوڻي يا ڪهاوت آهي جنهن ۾ وڏو سچ لڪل ٿو رهي، جو عملي طور ڪمائتو ٿو ٿئي. پهاڪو پهرين هڪڙي ڄڻي جو چرچو آهي، پر پوءِ گهڻن جي ڏاهپ آهي“.(22) ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي ڄاڻايو آهي ته :”پهاڪو سنسڪرت جو لفظ آهي پٿڪ =پٿ+ آڪو =سٽ سلجهائڻ، سلت، ويچار ڪرڻ“.(23)
پهاڪو پر معنيٰٰٰ هجڻ سان گڏ سلوڻو، وڻندڙ ۽ مزيدار هوندو آهي. سنڌي پهاڪن جي اِها خوبي آهي ته انهن ۾ گهڻي قدر شعريت ۽ ميٺاڄ هوندو آهي ۽ ڪيترن پهاڪن ۾ تڪ بندي ۽ قافيابندي به هوندي آهي، جنهن ڪري وڌيڪ سلوڻا ۽ سهڻا ٿي پوندا آهن، جيئن:
1: اٽو، چي گهوٻاٽو.
2: هرڻي اڳيئي نچڻي، ويتر پيس گهنڊڻي.
3: ڏاچي هڻي ڏهه، توڏو هڻي تيرنهن.
سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪتابن ڇپجڻ جو سلسلو انگريز دور حڪومت ۾ شروع ٿيو، جنهن ۾ مختلف صنفن تي ڪتاب لکيا ويا جن ۾ پهاڪن جا مجموعا پڻ گهڻي اهميت رکن ٿا.
سنڌي ڇپيل پهاڪن جو پهريون ڪتاب، سنڌ جي اوائلي نثرنگار، ديوان ڪوڙيمل چندن مل کلناڻي جو لکيل آهي. هيءُ ڪتاب ”سنڌي پهاڪا“ جي نالي سان سنه 1889ع ۾ شايع ٿيو، جنهن ۾ اٽڪل ٻارنهن سو پهاڪا الف- ب وار ترتيب سان ڏنل آهن، جڏهن ته انهن پهاڪن جي سمجهاڻي ڏنل ناهي.
ڪوڙيمل جي ڪتاب کان پوءِ، سنڌي پهاڪن بابت ٻيو ڪتاب، روچيرام گجومل ڪرپلاڻي جو لکيل آهي. هيءُ ڪتاب (A Hand book of Sindhi Proverbs, with English renderings and equivalent Sayings) جي نالي سان ڪراچي مان سنه 1895ع ۾ شايع ٿيو. ديوان ڪيولرام پڻ پهاڪن جو ڪتاب ”گل شڪر“ جي نالي سان مرتب ڪيو. ڪيولرام سلامتراءِ جو ٻيو ڪتاب ”گل“ به لکيل آهي جنهن ۾ اخلاقي آکاڻيون ڏنل آهن ۽ آخر ۾ سمجهاڻيءَ سميت سنڌي پهاڪا ۽ اصطلاح، ”گل قند“ جي نالي سان ڏنل آهن.

انگريزي ۽ سنڌي لفظن جي معنائن جا چوپڙي ڪتاب
پهاڪن، لغتن کانسواءِ درسي ڪتابن کي پڙهڻ ۽ سمجهڻ لاءِ انگريزي ۽ سنڌي لفظن جي معنائن جا ڪيترائي ڪتاب شايع ٿيا. هي ڪتاب شاگردن جي سهولت خاطر هوندا هئا. اهڙن ڪتابن جا نالا انگريزيءَ ۾ رکيا ويندا هئا. هن قسم جا ڪتاب چتريج لالچند، ڄيٺانند موجسنگهه، مهرچند آڏواڻي، جهمٽراءِ گلراجاڻي، خوشالداس درمداس، تيجومل گجومل ڪرپلاڻي، روچيرام گجومل، وسڻمل ڪشنچند، رامچند ۽ ٻيا ليکڪ شامل هئا.

سنڌي لغت نويسي ۽ گرامر نويسي
هن دور ۾ سنڌ اندر لغت لکڻ جي رجحان ۾ اضافو ٿيو. اِهو سلسلو ان لاءِ به شروع ٿيو ته جيئن انگريز عملدارن کي سنڌي ٻولي سکڻ ۾ سولائي ٿئي. اِن مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ ’سنڌي – انگريزي‘ ۽ ’انگريزي – سنڌي‘ لغتون لکيون ويون. سڀ کان اول ڪئپٽن جارج اسٽئڪ سنڌي زبان ۾ گرامر ۽ لغت جا ڪتاب لکيا:
1. A Dictionary of English and Sindhi- 1849
2. A Grammar of Sindhi Language- 1849
3. A Dictionary of English and Sindhi- 1855
انهن ڪتابن ۾ سنڌي لفظ ديوناگري لپيءَ ۾ لکيل آهن. پهريان ٻه ڪتاب، ڪئپٽن جارج اسٽئڪ جي حياتيءَ ۾ ئي شايع ٿيا، پر سنڌي انگريزي ڊڪشنريءَ جا اٽڪل ڏيڍ سئو کن صفحا بمبئيءَ ۾ ڇپيا هئا ته اسٽئڪ گذاري ويو. بعد ۾ اها ڊڪشنري سنڌ جي تعليم کاتي طرفان بيرو ايلس ڇپائي پڌري ڪئي.
1857ع ۾ اڌارام ٿانورداس جو انگريزي ٽائيٽل سان سنڌي ڪتاب “گرامر آف دي سنڌي لئنگئيج” شايع ٿيو، جيڪو انتهائي شاندار هو ۽ انگريزي عملدارن جي امتحانن لاءِ ڪورس ۾رکيو ويو . 1868ع ۾ لڪشمڻ وشنو ”پراجپئي ”انگريزي – سنڌي لغت“ مرتب ڪئي، جيڪا بمبئيءَ مان ايجوڪيشن ڊپارٽمينٽ شايع ڪئي. هن ڊڪشنريءَ جون ڪاپيون برٽش لئبرري، آڪسفورڊ يونيورسٽي لئبرري ۽ آسٽريليا جي نئشنل لئبرريءَ ۾ موجود آهن.
اُن لغت جي شايع ٿيڻ جي ڪجهه وقت کانپوءِ، جارج شرٽ ۽ ٻن سنڌي عالمن”منشي اُڌارام ٿانوراس ميرچنداڻي ۽ مرزا صادق علي بيگ گڏجي ”سنڌي – انگريزي لغت“ لکي، جيڪا سنڌ ايڊيوڪيشن ڊپارٽمينٽ 1879ع ۾ ڪراچيءَ مان شايع ڪئي. چٽرڀڄ لالچند اوجها ۽ اڌنمل سترامداس سداڻيءَ گڏجي انگريزي- سنڌي مشق جو ڪتابTranslation Exercises Anglo- Sindhi)ڪراچيءَ مان 1883ع ۾ ڇپايو. سال 1883ع ۾ اميد علي ڪريم محمد ۽ علي قلي فريدون بيگ مرزا جو تيار ڪيل مينيول.
(A Manual of Anglo- Vernacular for Sindhi Students, withڪمرشل پريس ڪراچيءَ مان ڇپجي پڌرو ٿيو . هن ۾ مشقن کان علاوه، گرامر پڻ ڏنل آهي. جهمٽمل نارومل واسڻاڻي جو ڪتاب، ”سنڌي ٻوليءَ جو نئون وياڪرڻ“ جي نالي سان ڪراچيءَ مان سال 1892ع ۾ شايع ٿيو. حڪومت هن ڪتاب کي حيدرآباد ٽريننگ ڪاليج جي شاگردن ۽ هاءِ اسڪول جي وڏن ڪلاسن لاءِ منظور ڪيو. هن ۾ سنڌي گرامر جا اصول وضاحت سان بيان ڪيل آهن. هن ڪتاب کي مڪمل ڪرڻ ۾ مصنف کي پنجن سالن جو عرصو لڳو، جنهن ۾ هن کي مختلف سنسڪرت جي گرامر جي ڪتابن جو مطالعو ڪرڻو پيو.
1860ع ۾ ميان محمد حيدرآباديءَ جو “سنڌي صرف و نحو” شايع ٿيو.ان وقت سنڌي جي محقق ۽ عالم آخوند عبدالرحيم عباسي، سنڌي – فارسي لغت (”جواهر اللغت سنڌي اڪيچار“) مرتب ڪئي پر فارسي ٻوليءَ جي گهٽ استعمال جي ڪري اُها لغت قلمي صورت ۾ رهجي ويئي . اُن لغت کي سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري 1993ع ۾ شايع ڪيو آهي“.(24)

تنقيد ۽ تحقيق جي ترقي
اڻويهين صدي خاص طور تي آخري چوٿائيءَ ۾سنڌي ادب ۾ تحقيق ۽ تنقيد جون صنفون رائج ٿي چڪيون هيون. مضمونن ۽ تحقيقي ڪتابن جو هڪ خاص سلسلو هلي پيو. ڪن عالمن، اديبن، بزرگن جون سوانحون لکيون ته ڪن مشهور شاعرن جا رسالا مرتب ڪري طويل تمهيدون ۽ مقدما لکيا. ديوان ڏيارام گدومل ”جپ صاحب“ ۽ رباعيات عمر خيام جو مهاڳ ۽ ساميءَ جي سلوڪن جو جائزو وغيره شاندار مثال آهن.
خليفي گل محمد ھالائي سنڌي زبان جو پھريون صاحب ديوان شاعر ٿي گذريو آھي. عروضي شاعريءَ ۾ سندس ادبي مقام نمايان آھي. ”ديوان گل“ 1875ع ۾ شايع ٿيو. پنھنجي شايع ٿيل ديوان جي منڍ ۾ پيش لفظ ۾تعارف لکيائين. ھن ديوان جي چٽائيءَ ۾ يارنھن باب شامل آھن ۽ ھر باب کي "واٽ" سڏي ٿو. پھرين واٽ ۾ صورتخطيءَ تي بحث ڇڙيل آھي. سندس خيال موجب صورتخطي ڪاميٽيءَ کان ڪجھھ ڪوتاهيون ٿيون آھن. انھيءَ لاءِ ھن ٻين بابن ۾ دليل ۽ چارٽ بھ ڏنا آھن ۽ پنھنجي ديوان ۾56 اکرن تي ترتيب ڏنو اٿس. ھن پنھنجي طرفان اھا صورتخطي ھينئنءَ تجويز ڪئي آھي:
ا ب ٻ پ ڀ ت ٺ ٽ ٿ ث ج ج هه ڄ
ڃ چ ڇ ح خ د ڊ ڍ ڌ ڏ ذ ر ژهه ڙ ز
س ش ص ض ط ظ ع غ ف ڦ ق ڪ
ک گ گ هه ڳ ڱ ل ل هه م ن ن هه ڻ و ھھ ي
ھن جي صورتخطيءَ ۾” ء“ ڪونھي.ھي غزل گو شاعر علم اللسان ۾ ڄاڻ رکندو ھو . ھڪ ھنڌ سنڌي صورتخطيءَ لاءِ ھينئن بيان ڪيو اٿائين :
”منجھ پروڙ اکرن سنڌي ۽ فارسي ۽ عربي جي ته ڪيترا سنڌي آھين ۽ ڪيترا فارسي ۽ ڪيترا عربي ۽ اکر سنڌي ۽ فارسي منجھان ڪھڙن اکرن عربي نڪتا آھين ۽ تفاوت ڪن اکرن جو منجھ سنھائي ۽ ٿلھائي ٻولي جي ۽ اکر عربي ڪھڙا منجھ سنڌي ٺھئو ٿا ۽ ڪھڙا نه ٿا ٺهن ۽ ڪهڙا ساڻ ٻئن اکرمٽجن ٿا ڪهڙا نه مٽجن ساڻ بيان اکرن ۽ انگن ۽ ڳڻتي ليکي ابجد جي مٿي ڳچ جيترن واٽن ۽ چٽن جي“.(25)
هن دور ۾ ٻه ديوان ؛ ”ديوانِ فاضل“ ۽ ”ديوانِ قاسم“ ذڪر لائق آهن. انهن ٻنهي ديوانن کي درسي ڪتابن طور منظور ڪري اسڪولن ۾ رائج ڪيو ويو هو جنهن مان هن دور ۾ غزل جي مقبوليت وڌي وئي هئي تنهن ڪري شاعرن کي عروض، بحر ۽ وزنن جي باريڪين ۽ قاعدن سمجهائڻ جي ضرورت هئي، انهيءَ ضرورت کي محسوس ڪندي فاضل شاهه ”ميزان الشعر“ (1882ع) نالي ڪتاب لکيو جنهن ۾ هن عروض جي اصولن کي چڱي ريت سمجهايو “.(26)
”ديوان شاهه عبدالطيف“، (حياتي، مذهب ۽ رسالو) 1890ع. ليلارام وطڻمل، ٻن جلدن (انگريزي) ۾ مرتب ڪيو. مرزا قليچ بيگ ڪيترن قديم شاعرن جي شاعريءَ جو جائزو ورتو. هن دؤر ۾ اهم ڪاوش ارنيسٽ ٽرومپ جو مرتب ڪيل ”شاهه جو رسالو“ آهي، جيڪو جرمنيءَ مان1868ع ۾ شايع ٿيو.شاهه لطيف تي ٻين عالمن به هن دور ۾ ڪم ڪيو، جن ۾ ڪئپٽن جارج اسٽئڪ ، ليلارام وطڻمل، تاراچند شوقيرام ، گدومل، مرزا قليچ بيگ اهم آهن. چندن مل ڪوڙيمل، ساميءَ جا سلوڪ 1875ع ۾ شايع ڪرايو. روچيرام گجومل“، ڪبير صاحب سلوڪ” شايع ڪرايو. اهو تنقيدي ۽ تحقيقي رجحان ويهين صديءَ ۾ هڪ تحريڪ طور هليو ۽ ڪيترائي نوان محقق ۽ نقاد پيدا ٿي پيدا ٿيا.

مذهبي ادب جي ترقي
اوڻوهين صديءَ کان اڳ سنڌي نثري ادب اگر ڪي ٿورو يا گهڻو مليو آهي، اهو مذهبي ادب جي حوالي سان مليو آهي. مغليه دؤر کان سنڌي ۾ نثر لکڻ جي شروعات ٿي، جنهن کي نظماڻو نثر چيو ويو، اهو سمورو مذهبي ادب بابت آهي. ڪي نثري فقرا شعرن يا پهاڪن مان کنيا ويا ، اهي پڻ مذهبي ۽ اخلاقي حوالي سان ڏنل هئا. رچرڊ برٽن ان قسم جي ادبي ڪتابن جو تعداد ٻڌائي چڪو آهي. مطلب ته سنڌي ۾ مذهبي ادب نثر جي رو پ ۾قديم دؤر کان موجود هو.اوڻوهين صديءَ جي ٻئي حصي ۾ جيئن الفابيٽ جي منظوري ٿي نه صرف اسلامي حوالن سان ادب تخليق ٿيو، مگر عيسائيت جي پرچار ۽ هندو پنڊتن ۽ مهاپرشن بابت به ڪيترائي نثري ڪتاب شايع ٿيڻ لڳا.
اوڻوهين صديءَ کان اڳ لکيل قلمي نسخن کي ڪتابي صورت ۾ شايع ڪرايو ويو. ان سلسلي ۾ مسلمانن اديبن قرآن شريف جي ترجمي ۽ تفسير کان سواءِ اسلامي عقيدن تي ڪيترائي ڪتاب لکيا.مثال طور ”ابو الحسن جي سنڌي“، ”نور الابصار“ ، ”بدرالمنير“، ”ترتيب الصلواة“ ، ”غزوات يا شجاعت جو قصو“،”ڪنز العبرت“، ”نور نامو“، ۽ ٻيا ڪيترائي ڪتاب شايع ٿيا، اهڙن ڪتابن جي هڪ الڳ تاريخ جڙي سگهي ٿي. حضور اڪرم صلي الله عليه وسلم جي سيرت تي الڳ ڪتاب شايع ٿيا، پيغمبرن سڳورن جا قصا ڪتابي صورت ۾ آيا، اسلامي عقيدن تي ڪتاب نڪتا، روزي، نماز، حج ۽ زڪواة وغيره تي الڳ ڪتاب لکيا ويا. قرآن شريف جي ترجمي کان علاوه تفسير لکيا ويا، ان سلسلي ۾ ميان مير سنڌيءَ جوتفسير “سيپاره تبارڪ” (1873ع) اهم آهن“.(27) ٻين ڪتابن ۾”حڪايات الصالحين“، ولي محمد،1851ع)، ”صحيفـﺔ الڪامله“ (عبادات جو سنڌي ترجمو، 1877ع)، عزيزالله متعلوي جو ”قرآن مجيد جو سنڌي ترجمو (1877ع)، ”دلائل خيرات“ (ترجمو سنڌي_ محمد ابن سليمان، (1877ع) وغيره اهم آهن. نثر ۽ نظم ۾ خطبا شايع ٿيا. حضرت امام حسين جي شهادت جي قضيي کي ڪتابي صورت ۾ آندو ويو. مطلب ته مذهبي ادب نظم مان نڪري نثري ادب ۾ تمام گهڻي ترقي ڪئي. هنن ڪتابن جا ليکڪ مذهبي عالم ۽ استاد هئا، جن پنهنجي علمي قابليت سان ديني ادب جي خدمت ڪئي.
عيسائين جون ڪيتريون ئي جماعتون سنڌ ۾ سرگرم رهيون، جن مذهبي تبليغ جي سلسلي ۾ سنڌي زبان ۾ ڪيترائي ڪتاب شايع ڪرايا.18 صدي جي خاتمي ۽ 19 هين صدي جي شروعات کان انگريزن جي حڪومت جي پٺڀرائي سان ڪرستان پادرين ملڪي ماڻهن کي ڪرستان بنائڻ لاءِ پنهنجي مذهبي ڪتابن جا ڏيهي ٻولين ۾ ترجما شروع ڪيا. انهيءَ سلسلي ۾ هندستان ۾ سيرامپور جي پادرين سنه 1819ع ۾ بائبل جي باب ’مِتي‘ جو سنڌي ۾ ترجمو ڪيو. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکي ٿو ته ” بائبل جي ترجمن کان پوءِ پادرين اڳتي وک وڌائي ملڪي ماڻهن جي مذهبن تي حملا شروع ڪيا، جنهن جا کين هتان جي عالمن جواب ڏنا. هندستان جي عالم محمد هادي سنه 1222هه (1807ع) ۾ ڪرستان پادرين جي اسلام تي ڪيل حملن جي جواب ۾ ’ڪتاب رد نصاريٰ‘ لکيو هو، جنهن کي هالا ڪنڊي (پراڻن هالن) جي عالم قاضي عبدالحڪيم سنڌي نثر ۾ ترجمو ڪيو. شروع وارا الفاظ هن طرح آهن:
”هي رسالو منجهه بيان سوالن عيسوي جوابن محمدي جي“. سنڌي نثر ۾ هي ڪتاب سنه 1280هه (شروع 18- جون 1863ع) کان اڳ لکيو ويو“.(28)
اهڙي طرح هندو ڌرم جي باري ۾ به ڪيترائي نثري ادب ۾ ڪتاب شايع ٿيا. هري سنگهه سکر واري ۽ پوڪر داس شڪارپور واري نه صرف ڌرمي ڪتابن کي سهيڙي شايع ڪرايو، مگر هنن ڌرمي ڪتابن کي طمطراق انداز ۾شايع ڪرائڻ ۾ڪردار ادا ڪيو. نولراءِ شوقيرام، ڏيارام گدومل، ڪرشنا جي رگهوناٿ، گرداس مل ٿانورداس، چنراءِ اجومل، ڪوڙو مل چندن مل، تيجو مل، ليکراج ۽ ٻيا ڪيترائي اچي وڃن ٿا، جن هندو ڌرم جي مختلف معاملن تي سنڌي زبان ۾ ڪتاب لکيا.ان سلسلي ۾ ”گنگا اشنان“(گنگا نديءَ جي ڪهاڻي، گدومل سنتداس، 1890ع)۽”ويترني“ (ويترني نديءَ جي ڳالهه، گدومل سنتداس، ڪراچي 1890ع) اهم آهن.

حوالا
1. ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي: “اڻويهين عيسوي صديءَ ۾ سنڌي نثر جو وڪاس” (برطانوي دؤر ۾ سنڌي نثر) ڊپارٽمنٽ آف سنڌي، يونيورسٽي آف بمبئي 2003ع ، ص 33
2. ڊاڪٽر غلام علي الانا: ”سنڌي نثر جي تاريخ“ ، زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد 1976ع ص 13
3. ڊاڪٽر شمس سومرو:”تخليقي ادب جا ترڪيبي جزا“، شمس سومرو يادگار سٿ، 2006ع ص 142
4. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ : ”سنڌي لوڪ ڪهاڻيون – 1“، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1987ع
5. مير شفيع احمد علوي: ”سنڌي ادب ۾جهونا داستان“ ، ماهنامو نئين زندگي، ڪراچي، آڪٽوبر 1961ع
6. ڊاڪٽر غلام حسين پٺاڻ:”سنڌي ناول جي ارتقائي تاريخ“، انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي، ڄامشورو، 1986ع
7. ڊاڪٽر تهمينه مفتي:”سنڌي ڪهاڻيءَ جو سماجي ڪارج“، (سي ماهي مهراڻ 3/1996) ص 38، 39
8. مختيار احمد ملاح: ”انگريزي جي اوائلي دور سنڌي ٻولي ۽ رسم الخط جي ترقي“، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،حيدرآباد، 2017ع
9. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌي نثر جي تاريخ”، روشني پبلڪيشن، حيدرآباد 1993، ص 43
10. ميمڻ، عبدالغفور سنڌي، “اڻوهين صديءَ جو ادبي جائزو”، ماهوار پيغام، جنوري 1989ع ، 43
11. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌي نثر جي تاريخ”، روشني پبلڪيشن، حيدرآباد 1993، ص 43
12. مختيار احمد ملاح: ” سنڌي ڪهاڻيءَ جي مختصر تاريخ “ ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2015ع، ص 83
13. الله بخش عقيلي ”سرشار“: سنڌي ادب ۾ ناٽڪ نويسي“، ماهوار نئين زندگي، اپريل 1954ع
14. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌي نثر جي تاريخ”، روشني پبلڪيشن، حيدرآباد 1993، ص 108
15. جنيت ريلواڻي:”سنڌ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ جا سڀيتڪ ناتا“، سنڌ ڀارتي پبليڪيشن، راجڪوٽ، 2008ع، ص 387
16. ڊاڪٽر غلام علي الانا : “سنڌي نثر جي تاريخ” ، زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد 1976ع ، ص 87
17. مير محمد نظاماڻي: ”سنڌي ڊراما، ان جي ارتقا، فن ۽ تاريخ“، انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي، ڄامشورو، 1966ع، ص 51
18. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌي نثر جي تاريخ”، روشني پبلڪيشن، حيدرآباد 1993، ص 111
19. ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو: شڪارپور شهر جو سنڌي ادب ۾ حصو“،انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي، ڄامشورو، 2009ع، ص 498
20. ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو: ”سنڌي ادب جي تاريخ“ (جلد ٽيون)، سنڌي لئيگئيج اٿارٽي، حيدرآباد، 2000 ع، ص 10
21. مختيار احمد ملاح: “سنڌي ادب جي تاريخ جو جديد مطالعو“، ڪاٺياواڙ اسٽور ڪراچي، 2006ع، ص 325
22. مرزا قليچ بيگ: ”پهاڪن جي حڪمت“، حيدرآباد، 1925ع
23. ڊاڪٽر عبدالڪريم: ”پهاڪن جي پاڙ“، انصاف پرنٽنگ پريس، لاڙڪاڻو، 1976ع
24. ناسف علي شيراز: ”سنڌي لغت نويسيءَ جي تاريخ ۽ ببليوگرافي “، سي ماهي مهراڻ 2 ، 2004ع
25. خليفي گل محمد ھالائي: ”ديوان گل“، مسلم ادبي سوسائٽي، 1933ع
26. اياز قادري:”سنڌي غزل جي واسر“ (2) ،انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي، ڄامشورو، 1982ع
27. پير حسام الدين راشدي: ”سنڌي زبان جا قديم ڇاپي ڪتاب“، ماهوار نئين زندگي، آڪٽوبر 1953ع
28. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ: “سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ”، پاڪستان اسٽڊي سينٽر، ڄامشورو، 1990ع، ص 431