سنڌوءَ جا بندر ۽ بازارون

روهڙي، حسن ۽ عشق جي سرزمين، پيار ۽ محبت جو ماڳ، درويشن ۽ الله لوڪن جو مرڪز، جنهن جي خاڪ پاڪ سوين عالمن، بزرگن، ساعرن ۽ ولين کي جنم ڏنو، تنهن جي ذري ذري ۾، قدم قدم تي الله جي پيارن جون مزارون آهن. هن شهر کي سوا لک پيرن جو شهر، ان ڪري ئي چيو ويو آهي، جو انهن اتي خدا جي نيڪ ۽ پيارن ٻانهن، جون درگاهون ۽ مزارون گهڻي انداز ۾ آهن، جن خدا جي ٻانهن مان بغض ۽ ڪينو ۽ ڪدورت ڪڍي خدا جي هيڪڙائي ۽ ٻانهن سان پيار ڪرڻ جو درس ڏنو ۽ اهڙي طرح هتان جي رهاڪن ۾ انساني دوستي ۽ پاڻ سڃاڻڻ جا گڻ پيدا ڪيا.
روهڙيءَ جي سرزمين تمام اوائلي آهي. هينري ڪزنس ”ائنٽيڪئيز آف سنڌ“ ۾ لکي ٿو ته: ”هن شهر ۾ پٿر واري دور جي دراوڙن جي وستين ۽ غارن جا آثار جا بجا ملن ٿا.“ سر جان مارشل جو چوڻ آهي ته:”نئين پٿر جي دور جي انسانن جي اجهن جا اڪيچار آثار، سنڌ ۾ لڪي ۽ کيرٿر جبلن جي قطارن ۽ روهڙي وارين ٽڪرين ۾ واقع آهن.“ ايڇ-ٽي-لئمبرڪ جو چوڻ آهي ته:”موئن جي دڙي واري تهذيب کان به گهڻو اڳ ڪا قوم اولهه کان اچي، درياء ٽپي روهڙي وارين ٽڪرين تي آباد ٿي هئي، هن مان ظاهر ٿئي ٿو، ته روهڙي جي ڌرتي تمام آڳاٽي آهي.“
روهڙي جو شهر به پراڻي زماني کان آباد هو. ٽريمورائل ۽ مسٽر جان ٽيٽ، هن راءِ جا آهن، ته پٿر جي دور ۾ هن ٽڪريءَ تي هڪ قوم رهندي هئي. ”روهڙي جي قوم جا اهي ماڻهو تمدن ۽ تاجر لوڪ هئا، جيڪي درياء جي ڪپ تي رهڻ ڪري ٻيڙين ٺاهڻ ۽ هلائڻ جا ماهر هئا. سنڌ گزيٽيئر ۾ روهڙي کي ’لوهري‘ سڏيو ويو آهي، جنهن لاءِ چون ٿا، ته اها لوهر قوم هئي ۽ ان ڪري ئي جي. اي. ويسٽ هن شهر جو پراڻو نالو ’لوهرڪوٽ‘ لکيو آهي. اسان جي ڏيهي مؤرخ مولائي شيدائي جو رايو آهي ته: ”روهڙي، دراصل ’روڙي‘ ڀاشا جو لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ننڍو پٿر يعني ٽڪري.“(1) سنه 954ع ۾ جڏهن الور کان درياء رخ بدلايو، تڏهن اتان جا ماڻهو لڏي اچي هتي رهيا. مرزا قليچ بيگ جو به ساڳيو رايو آهي، ته الور جي ڦٽڻ کان پوءِ ماڻهو اتان لڏي اچي هتي رهيا، پر هيءَ حقيقت آهي ، ته هيءُ شهر ڪيترائي دفعا ويران به ٿيو، ته آباد ٿيو. ريورٽي مهراڻ آف سنڌ ۾ لکيو آهي ته:” آبڪلاڻيءَ جي مندن ۾ مهراڻ پنجاهه فوٽن جي بلندي تي شهرن جي ديوارن هيٺان وهندو هو.“
روهڙي جي سرزمين به تاريخ ۾ ڪيئي دور ڏٺا. جڏهن ارغونن، ترخانن ۽ مغلن سان هتان جي ماڻهن چڪريون کاڌيون ۽ ديس مان ڌارين کي ڪڍڻ لاءِ سر ۽ تن جا سودا ڪيا، تڏنهن هنن انهن تلوارن جا ڌڪ سهي به آڻ نه مڃي ۽ مغل شهزادي اورنگزيب، دارا کي قتل ڪرايو، تڏهن روهڙي جو شهر موجود هو ۽ هيءُ رت هاڻو نظارو اکين سان ڏٺو.
روهڙي درياء جي ڪپ تي هئڻ ڪري تجارتي ۽ صنعتي شهر هو. هو واپار جي منڊي هو هتي تجارتي سامان سان، ٻاهران ٻيڙا ڀرجي ايندا هئا. هن شهر ۾ آگري کان قافلا سورنهن ڏينهن ۾ پهچندا هئا. هتي واپاري مال جي مٽا سٽا ٿيندي هئي. هتان مال سنڌو درياء رستي هيٺين ۽ مٿين ايراضين ڏانهن ويندو هو. ٽالپرن جي دور تائين هيءُ شهر ٻيڙين جو شهر سڏبو هو. هيءُ شهر بلوچستان، پنجاب ۽ افعانستان لاءِ اهم تجارتي مرڪز جي حيثيت سان مشهور هو. اڳ سنڌو نديءَ رستي اوڀر ۽ اولهه-اتر توڙي ڏکڻ جي ملڪن سان هتان جو واپار روهڙي رستي هلندو هو. انگريزن هن شهر کي ترقي ڏيارڻ، سکر سان ڳنڍڻ لاءِ ۽ آمدرفت جي سهولت خاطر سنه 1889ع ۾ هڪ پل ٺهرائي، هن پل جي ٺهڻ ڪري ڪراچي کان وٺي پنجاب تائين ريل گاڏي هلڻ شروع ٿي ۽ واپار کي هٿي ملي. ان کان سواءِ روهڙي کي ڪوئيٽا ۽ پشين سان به ملايو ويو. اهري طرح روهڙي شهر تجارت ۾ اهم ڪردار ادا ڪرڻ لڳو. ان وقت روهڙي هڪ ڳتيل ۽ آباد شهر هو ۽ منجهس تمام گهڻي آبادي موجود هئي، جنهن ۾ هر قسم جا ڪاريگر ۽هنر مند موجود هئا. جوزف سئلبئنڪ، جيڪو سنه 1909ع ۾هتي آيو، لکي ٿو ته:”هتي جا شهري پنهنجن پنهنجن ڌنڌن ۾ محنتي ۽ ڪاريگر آهن، اڪثر هتان جا ماڻهو سوٽي ڪپڙي، نير ۽ ٻين شين جو واپار ڪن ٿا. اهي هلت چلت ۽ وهنوار ۾ ڏاڍا سڌا سنوا ۽ امن پسند ماڻهو آهن. ان زماني ۾ روهڙي ڪپڙي جي صنعت ۾ ديسان ديس مشهور هئي. 24 جنوري سنه 1839ع ۾ انگريزي فوج، لارڊ اسڪندر برس جي اڳواڻيءَ ۾ هڪ ٽيم جاگرافيائي ۽ تجارتي تحقيقات لاءِ احمد پور کان روهڙي موڪلي، هن علائقي جو جائزو وٺي، بکر، سکر ۽ روهڙي جا بندر پنهنجي ڪم لاءِ ورتا. قديم زماني کان وٺي، روهڙي اتر سنڌ جو هڪ سهڻو، سکيو ۽ ستابو شهر هو. مغلن، ڪلهوڙن ۽ ميرن جي ڏينهن ۾ روهڙي هنر ۽ ڪاريگريءَ جو وڏو مرڪز هو. سنه 1609ع ۾ هيءُ شهر ريشمي ڪپڙي، نير جي اپت ۽ باغات لاءِ مشهور هو. ابن حوقل، ادريسي، ابوالفضل ۽ ٻين سياحن ۽ يورپي مؤرخن هتان جي باغن، ميون، گلن، کارڪن، مڇي ۽ پلن جي واپار جي گهڻي تعريف ڪئي آهي. پرچوگيز سياح مانر (1241ع) لکي ٿو ته: ”اتر سنڌ ۾ روهڙي باغات جي ڪري مشهور آهي ۽ کيس سنڌ جو چمن ڪري سڏجي ٿو.“ پوسٽنس، هن شهر کي واپار جو مرڪز ۽ وڏو بندر سڏيو آهي.
وليم فنچ(11-1608ع) ٻڌائي ٿو ته:”سنڌ جي عظيم شهر ٺٽي ۽ بکر سان گڏ روهڙيءَ جو ڪپڙو ”دريائي“ ديسان ديس مشهور هو، ايراني واپاري وڏي شوق سان خريد ڪندا هئا. خراسان جا قافلا سياري ۾ بکر ۽ روهڙي ايندا هئا ۽ آگري جا واپاري قافلا سورنهن ڏينهن ۾ روهڙي پهچي ويندا هئا. اهي واپاري، روهڙي شهر مان ملتاني سوٽي ڪپڙو، ريشم ۽ رنگ خريد ڪندا هئا.
پاٽنجر جو چوڻ آهي، ته روهڙي ۾ کجين جي وڻن جا جهڳٽا ۽ باغ پري پري تائين هليا ويندا هئا. روهڙي لاءِ پوسٽنس چوي ٿو، ته:”روهڙي اڳ ۾ واپاري اهميت رکندڙ شهر هو، پر خيرپور جي ميرن جي هٻڇ ۽ ظلم ڪري ڦٽي ويو. گهڻا ماڻهو شهر مان لڏي ويا ۽ سندس شاهوڪار واپاري، تالپرن جي ظلمن جي ڪري شهر ڇڏيندا ويا ۽ گهٽبا ويا.“ خاص ڪري هتان جي ڪپڙي ”دريائي سر“ جي وڏي ساک هئي.(1)
روهڙي شهر پراڻي زماني کان جنڪشن جو ڪم ڏي ٿو. انگريزن کان اڳ هيءُ ٻيڙين ۽ دنگين جو جنڪشن هو ۽ انگريزن جي دور ۾ ريلوي لائين ۽ لئنسڊائون پل ٺهڻ ڪري گاڏين جو جنڪشن بڻجي پيو. بلوچستان، ڪوئيٽا، پشين ۽ جيڪب آباد جو مال هتان ئي پنجاب، ملتان، حيدرآباد ۽ ڪراچي وڃڻ لڳو. ان ڪري هن شهر واپار ۽ صنعت ۾ وڏي ترقي ڪئي.
پراڻي زماني ۾ روهڙي کي سُڳنڌ ۽ سُرهاڻ ڪري”سنڌ جو چمن“ سڏيندا هئا. هتا کجين جا وڏا وڏا ۽ سهڻا باغ هئا. مانريق لکي ٿو، ته: ”اتر سنڌ ۾ روهڙي واري ٽڪري باعات ڪري مشهور آهي ۽ کيس سنڌ جو چمن چوندا هئا.“ پاٽنجر جو چوڻ آهي، ته: روهڙي ۾ کجين جي وڻن جا جُهڳٽا ۽ باغ پري تائين هليا وڃن ٿا.“ بوسٽن لکي ٿو ته: ” روهڙي ۾ بهترين قسم جا عاليشان باغ آهن ۽ اونهاري جي موسم شروع ٿيڻ سان سڄو ملڪ گلن خاص ڪري گلاب جي گلن سان ڍڪيو پيو هوندو آهي. هن مان صاف ظاهر آهي، ته هيءُ سندر سُهڻو ۽ من مهڻو شهر هو، جنهن جا رهواسي به خليق، ملنسار، عالم ۽ اديب هئا. جڏهن ابن بطوطه ٻيڙين رستي هتي آيو، تڏهن هتان جي ماڻهن سندن وڏي آجيان ڪئي. روهڙيءَ جا رضوي ۽ موسوي سادات ماضيءَ کان وٺي هن دور تائين علميت جي مسند تي فائز رهيا آهن.“
روهڙي اڄ به خاص اهميت رکندڙ ۽ تجارتي شهر آهي، جتان هر سال هزارين ٽن سيمينٽ ٻاهر وڃي ٿو ۽ سالياني هزارين مڻ ڇوهارا ۽ کارڪون باهرين ملڪن کي موڪليون وڃن ٿيون. ريلوي لائين ۽ روڊ ٺهڻ ڪري هن شهر جي دريائي حيثيت هاڻي ختم ٿيل آهي، پر سندس تجارت عروج تي آهي. اهي ٻيڙيون جيڪي ڪڏهن انهن شهرن ۽ ڏورانهن ڏيهن مان مال سان ڀرجي هتي اينديون هيون، اهي هاڻي مڇين مارڻ ۽ ماڻهن جي سير تفريح لاءِ وڃي بچيون آهن.

_______________

(1)  سنڌ گزيٽئر ۾ روهڙي جو نالو” لوهڙي“  جاڻايل آهي. (ايڊيٽر)

(1)  جوزف سئلبئنڪ (11-1608ع) جڏهن ايران کان روهڙي پهتو، هن روهڙي کي اتر سنڌ جو مکيه شهر سڏيندي  لکي ٿو، ته: ”روهڙي شهر ۾ ڪڙمي ۽ محنتي ماڻهو رهن ٿا، جيڪي سوٽي ڪپڙي، نير ۽ ٻين شين جو واپار ڪن ٿا.“ (ايڊيٽر)

محمد بن قاسم جي سنڌ مان واپس وڃڻ کان پوءِ، سنڌ مٿان عرب گورنر مقرر ٿي ايندا هئا. جن جي سياسي مصلحتن ۽ ستت تبديلين ڪري، سموري ملت ۾ بدانتظامي پيدا ٿي پئي. ڪيترن ئي ڏيهي سردارن ان ڪمزوريءَ جو فائدو وٺي، خودمختياري جو عَلَمُ کڙو ڪيو. ان بغاوت کي منهن ڏيڻ لاءِ عرب جي مرڪزي سرڪار طرفان حڪم بن عوام قلبي سنڌ جو گورنر ٿي آيو. هيءُ هڪ جبرو حاڪم ۽ سٺو منتظم هو. هن پاڻ سان گڏ عمرو بن محمد بن قاسم کي به آندو. عمرو گورنر جي حڪم سان، سنڌ جو سمورو اندروني انتطام درست ڪيو ۽ جيڪي علائقا خود مختيار ٿي ويا هئا، تن کي ٻيهر فتح ڪيو. انهيءَ فتوحات جي خوشيءَ ۾ عمرو بن محمد قاسم، مهراڻ جي اُلهندي ڪناري تي موجود برهمڻ آباد کان، ٻن ميلن جي مفاصلي ته هڪ شهر اڏرايو، جنهن جو نالو ’المنصوره‘ يعني فتح جي جاءِ رکيو ويو. اهو زمانو سنه 723ع کان سنه 738ع جو آهي. هيءُ شهر پکيڙ ۾ هڪ چورس ميل هو ۽ چوڌاري نديءَ جي شاخ هئس، ان ڪري هتي هر وقت تجارتي ٻيڙا موجود رهندا هئا.
’منصوره‘ جو شهر جيئن ته عرب حڪمرانن پنهنجي مرضيءَ ۽ ڇانوڻي طور ٺهرايو هو، ان ڪري هيءُ شهر تعميري لحاظ کان وڏي اهميت رکي ٿو. شهر جي چوڌاري عالم پناهه ديوار ڏنل هئي، جنهن کي چار دروازا هئا، جي دشمن جي حملي وقت بند ڪيا ويندا هئا. انهن دروازن جا نالا هي هئا: باب البصر، باب طوران، باب سندان ۽ بابِ ملتان. هن شهر جي قلعي ۾ فوج لاءِ بالڪونيون هيون ۽ پنجاهه هزار فوج هر وقت تيار رهندي هئي. مسعدي لکي ٿو ته: ”منصوره جي فوج جو تعداد چاليهه هزار هو. ان فوج سان اسي جنگي هاٿي هئا ۽ هر هڪ سان پنجن سون پيادن جو دستو رهندو هو. منصوره ان دؤر ۾ سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ هو، جنهن جون حدون ديبل کان الور تائين ڦهليل هيون. رياست اندر 3 لک ڳوٺ هئا. هتان جون جايون دمشق وانگر ڪاٺ ۽ مٽيءَ جون جڙيل هيون. جيڪي ڪيترن ئي منزلن تي مشتمل هيون.هتي باقائدي سرڪاري آفيسون هيون. اسپتالن، عدالتن ۽ رسد خانن جا جدا جدا کاتا هئا. چراگاهن لاءِ ميدان ڇڏيل هئا ۽ گهوڙن جي نسل جي افزائش ڪئي ويندي هئي، سرڪاري محصول شريعت موجب وصول ڪيا ويندا هئا.
منصوره جا ماڻهو امير ۽ بااخلاق هئا. بشاري لکي ٿو ته:” منصوره جا باشنده لائق، بامروت، مهمان نواز، صوم و صلات جا پابند ۽ فياض آهن. وٽن اسلام جي تازگي آهي. پاڻ اهلِ علم آهن. منجهن ذهانت ۽ زڪاوت آهي. هو نيڪ ۽ سخي آهن. خير خيراتون ڏاڍيون ڪن ٿا.“ ابن حوقل لکي ٿو ته: ”هتان جي ماڻهن ۾ بدڪاري ۽ شرابخوري ڪانهي، سرسبزي ۽ دولت گهڻي آهي.“ ساڳئي طرح ادرسي لکي ٿو ته:” منصوره جو شهر گرم آهي. برسات گهٽ پوندي آهي ۽ ماڻهو درياء جو پاڻي پيئندا آهن. حڪومت منصفاڻي آهي. پردو سخت آهي، بازار ۾ ڪا به عورت سينگار ڪيل ڪانه ملندي ۽ نه وري ساڻن ڪو کلم کلا ڳالهائي سگهندو. زندگي عيش عشرت، مسرت، خوشدلي ۽ مروت جي آهي. جسم ۾ تندرستي آهي. ماڻهن جو رنگ ڪڻڪائون ۽ ڪارو آهي.“
منصوره پنهنجي اوج واري زماني ۾ واپار جو مکيه مرڪز هو. سنڌو ندي تي هئڻ ڪري هتي هر وقت تجارتي ٻيڙا موجود رهندا هئا. اصطخري لکي ٿو ته:” هي شهر هڪ چورس ميل ۾ آهي ۽ ان جي چوڌاري، سنڌو ندي ٻاروهي وهي ٿي، جنهن ڪري ٻيٽ وانگر ٿي پيو آهي.“ بلا ذري لکي ٿو ته:” منصوره شهر سمنڊ جي ڪناري کي ويجهي هئڻ سبب عراق، عمان ، ايراني نار، گجرات ۽ مهراڻ ذريعي ملتان سان سندس واپار هلي ٿو. اهڙي طرح منصوره بري ۽ بحري تجارت جو مرڪز هو. هن جو واپا ر ڏورانهن ڏيهن سان هلندو هو. مڪران ۽ خراسان جي رستي، واپاري قافلا، عرب ملڪن ڏانهن ويندا هئا. منصوره کي ٻين مکيه شهرن سان واپاري رستن ذريعي ڳنڍيو ويو. جهڙوڪ:” ديبل کان ارما بيل، منجابري درڪ ۽ ڏکڻ اڀرندي ڪاٺياواڙ سان ڳنڍيل آهي. ادريسي جو چوڻ آهي ته:” منصوره جيڪو وچئين دؤر جي ٽن وڏن شهرن بغدا، ايمبيسيا ۽ ميسوپوٽيما سان گڏ شمار ڪيو ويندو هو. وڏو شاهوڪار ۽ واپاري شهر هو. هيءُ هڪ زرخيز ملڪ جي وچ ۾ تفريح ۽ خوشحالي جو مقام هو.“
ساڳئي طرح هو منصوره جي تجارتي اهميت باري ۾ لکي ٿو ته:” هتي کجور ۽ ڪمند جي پيداوار تمام گهڻي آهي. هتي چانورن جي پوک ۽ باغات آهن. هتي ليمان ۽ نارنگيون به ٿين ٿيون. هتي تاجر گهڻا آهن.“ بشاري منصروه جي تهارتي اوج متعلق لکي ٿو ته:” منصوره مان هاٿي، هاٿيءَ جا ڏند، جَڙي ٻوٽيون ۽ اعليٰ قسم جون شيون ٻاهر موڪليون وڃن ٿيون. هتان جاون جُتيون مشهور هيون، جيڪي اصل ۾ کنڀات کان هتي اينديون هيون ۽ هتان بغداد وينديون هيون. هنن جُتين جو عرب دنيا ۾ وڏو قدر ڪيو ويندو هو.“ امام احمد بن حمبل لکي ٿو ته:” هتان جون ڀڀڪيدار جُتيون، آفريڪا، موراڪو، بغداد ۽ مصر جي الاقصيٰ شهر ۾ فقط شهزادا ۽ امير خريد ڪري سگهندا هئا. عجائب الهند ۾ آيل آهي ته قند هندي، ڪشمير کان چمڙي جي دٻن ۾ بند ٿي مهراڻ رستي چاليهن ڏينهن اندر، منصوره پهچندي هئي. منصوره باغن جوشهر هو. هتان جون نارنگيون مشهور هيون. ان کان سواءِ انب، ليمان، ۽ شفتالو به عرب دنيا ۾ هتان ويندا هئا. منصوره جو واپار نه صرف عرب دنيا پر اتر اوڀر ۾ ڪشمير سان، اتر اولهه ۾ قنڌار سان، هندستان جي ساحلي ملڪن سان، جاوا، سوماترا، ۽ چين سان اولهه طرف عربستان خصوصاً عراق سان هلندو هو. ان بين الاقوامي واپار لاءِ سڪن جي مٽا سٽا لاءِ، منصوره ۾ هڪ وڏي منڊي به هوندي هئي، جنهن ڪري پرڏيهي واپار ۾ سهولت به ٿيندي هئي.
المنصوره جيئن ته اسلامي حڪومت جي، تختگاهه هو، ان ڪري وڏا وڏا عالم ٻاهران لڏي هتي اچي رهيا ۽ هتان جا ديني مدرسا عالمي دنيا ۾ مشهور هئا. هيءُ شهر علمي لحاظ کان دمشق ۽ بغداد ثاني هو. هتان جي عالمن ڪتابي دنيا ۾ معتبر ۽ مستند ڪتابن جو وڏو ذخيرو ڇڏيو آهي. منصوره ۾ قرآن مجيد جو پهريون سنڌي ترجمو ٿيو ۽ هتي پهريون ديني مدرسو کليو. منصوره جو بندر سنڌو ندي جي وهڪري ڦيرائڻ ڪري عيسوي 13 صدي جي وچ ڌاري تباهه ٿي ويو. اڄ هن تاريخي شهر جا کنڊرات سانگهڙ ضلعي جي سنجهوري تعلقي ۾ شهدادپور کان اٺن ميلن جي مفاقلي تي موجود آهن، جن جي کوٽائي آثار قديمه جي کاتي وارن ڪرائي هئي ۽ اهڙيءَ طرح هن تاريخي شهر پنهنجي دؤر ۾ عظمت کي نمايان ڪيو آهي.

____________

(1)  سلطان فيروز شاهه تغلق، دهليءُ جي بادشاهه، جڏهن سنڌ کي سال 62-1361ع ۾ مڪمل طور فتح ڪري ورتو، ته هن سنڌ جو واڳون پنهنجي نائب امير نصر خان جي حوالي ڪيون، جنهن هيءُ شهر ٻڌايو. نصرپور لاءِ چيو وڃي ٿو، ته هيءُ خوبصورت شهر، سنڌو ندي ڪناري شاخ سانگڙا جي ڪپ تي ٻڌل هو. نصر خان هتي عاليشان عمارتون، وڻندر باغ ۽ تفريح جون جايون جوڙايون. (ايڊيٽر)

* ترخانن جي دور ۾ هن شهر جو شان شوڪت وڌيو. سترهين صديءَ ۾ هي هڪ وڏو ۽ آباد شهر بنجي پيو هو، ۽ هن دور ۾ هيءُ ڪپڙي جي صنعت جو هڪ وڏو مرڪز هو. انگريزن جڏهن سنڌ ۾ پهرين ڪوٺي کولي، تڏهن هڪ وڏي آفيس نصرپور ۾ کوليائين ۽ اتي پنهنجا اهم آفيسر ويهاريائون. ڪوٺي وارا لکن ٿا ته:”ٺٽي کي ويجهي ۾ ويجهو ٻيو شهر نصرپور آهي، جو ڪپڙي تيار ڪرڻ جو اهم ترين مرڪز آهي. رپوٽن موجب منجهس 3000 ڪورين جا خاندان آباد ٿيل آهن. هيءُ ٺٽي شهر کان وڏو ته نه آهي، پر ان جيڏو بيشڪ ٿيندو.“

وچولي سنڌ ۾ نصرپور واپار ۽ صنعت جو وڏو مرڪز هو ۽ درياء سان گنڍيل هجڻ ڪري وڏو مصروف بندر هو ۽ ٺٽي سان پڻ گنڍيل هو. هتان ٻيڙين جي سستي طريقي سان مال ٺٽي پهچندو هو، جتان وري اهو دنيا جي وڏين مارڪيٽن ڏي کڄي ويندو هو.

نصرپور جي زوال جو پتو ته ڪو نه ٿو پوي پر ڏسڻ ۾ ائين ٿو اچي، ته اڳين شاهوڪار شهرن وانگر، جن جو زوال درياء جي رخ مٽجڻ سبب ٿيو، ته هن جو حال به ساڳيو ٿيو. اڄ هيءُ هڪ ننڍو ڳوٺ آهي.   

سنڌ سونهاريءَ جو البيلو ۽ سدا مست درياء پنهنجي ڀَر تي، جن مشهور ۽ وسندڙ شهرن کي بندرگاهن جي حيثيت بخشي، تن مان پٽالا(1) به هڪ آهي هتي سنڌ جو هڪ پراڻو مرڪزي مندر هو، جيڪو سورج ونسي آرين ٺهرايو هو. هن مان صاف ظاهر آهي ته پٽالا سنڌ جو تمام پراڻو شهر هو. ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي، ته هيءُ شهر، اصل ’پوٽا‘ لفظ مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ٻيڙي يا غوراب. پٽالا جيئن ته بحري ٻيڙين جو هڪ مشهور بندر هو، ان ڪري مٿس اهو نالو پيو. هن شهر تائين سامونڊي ٻيڙا، بي ڌڙڪ هليا ايندا هئا. هن بندر جي محل وقوع(2) جي باري ۾ لکن ٿا ته:”هيءُ درياء جي ڪناري تي هو. سنڌو درياء سندس اڀرندي طرف کان وهندو هو. هيءُ ديبل کان 75 ميلن جي مفاصلي تي هو. چين جو ناميارو ياتري ’هيون چانگ‘، جيڪو سنه 471ع ۾ هتي آيو، لکي ٿو ته: هيءُ شهر جنهن ٽڪريءَ تي ٻڌل هو ان جي ايراضي ساڍا ٽي ميل هم چورس هئي. هن وقت جامؤرخ لکن ٿا ته:”پٽالا ان ساڳئي هنڌ تي هو، جنهن کي هاڻي نيرون ڪوٽ سڏيون ٿا.“ علامه بلاذري’ فتوح البلدان‘ ۾ لکي ٿو ته:” پٽالا سنڌوءَ جي الهندي ڪناري تي، ’ديبل‘ ۽ ’منصوره‘جي وچ ۾ آهي.“ الادريسي لکي ٿو ته: ” هيءُ شهر مهراڻ جي ڪپ تي آهي. ديبل کان منصوره ڏانهن ويندي ماڻهون درياء هتان اُڪرندا آهن. شهر جيتوڻيڪ ننڍو آهي پر ڏاڍو ڳتيل ۽ آباد آهي. ماڻهو سکيا سُتابا آهن، وڻ ٽڻ منجهس گهٽ آهن هتان جو قلعو مضبوط آهي. هن قلعي کي مؤرخ ’ڪافر قلعو‘ سڏين ٿا. يوناني سياح ’بطليموس‘ جو چوڻ آهي ته:” پٽالا جو شهر سنڌوءَ جي ڊيلتا جي مُنڍ وٽ، درياء جي اُڀرندي ڇوڙ ۽ ’اوساڪانا‘ جي شهر کان هڪ جيتري پنڌ تي ٺهيل هو. ڪن مؤرخن جو چوڻ آهي، ته پٽالا، ’پتاچلا‘ مان نڪتل آهي جنهن جي معنيٰ آهي ’سنئون ميدان‘ يا ’ٺڙهو ٽڪر‘.
پٽالا ماضيءَ ۾ سنڌ جي مشغول ترين بندرگاهه هو. سنه 327.ق.م ۾ جڏهن سڪندر مقدوني سنڌ تي ڪاهي آيو، تڏهن لاڙ واري پرڳڻي جو صدر مقام’پٽالا‘ هو. جنهن ۾ سانگهڙ، ميرپورخاص، بدين ۽ حيدرآباد ضلعا اچي ٿا وڃن. هتان جي راجا جو نالو ’موڪريس‘ هو، جيڪو ’موئرس‘يا ’موريا‘ خاندان مان هو. هتي سوگدائي قبيلي جو راڄ هو. هيءُ صوبو خودمختيار هو ۽ هن جو سياسي نظام اسپارتا جهڙو هو. حڪومت جو انتظام سندن وڏن آزمودگار ماڻهن جي هٿ ۾ هو. ميدان جنگ ۾ هن جي نمائندگي ٻن گهراڻن جا سورما گڏجي ڪندا هئا.
پٽالا(نيرون ڪوٽ) سان ڪيتريون ئي اسلامي روايتون وابسته آهن جن مان هڪ هيءَ به آهي، ته سنه 6 هجريءَ ۾ حضورﷺ جن جو پنجن اصحابن تي مشتمل هڪ وفد، اسلام جو پيعام کڻي سنڌ ۾ آيو، جيڪو نيرون ڪوٽ پٽالا پهتو هو، جنهن جي هتي سُٺي آجيان ڪئي وئي. هن وفد مان ٽي اصحابي سڳورا هتي اسلام جي تبليغ لاءِ رهي پيا ۽ ٻه اصحابي، سنڌي مسلمانن جو هڪ وفد وٺي واپس عربستان ويا، جن پاڻ سڳورن ﷺ جن جي دست مبارڪ تي بعيت ڪئي ۽ جيڪي ٽي اصحاب سڳورا هتي رهيا، تن جون مزارون پٽالا (نيرون ڪوٽ) ۾ موجود آهن. هي اعزاز ۽ فخر پٽالا جي سرزمين کي حاصل آهي، جيڪو سنڌ لاءِ ڪو ٿورو ناهي ۽ اهڙي طرح پٽالا جتي اسان جي معيشت ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، اتي سندس مذهبي عظمت کي به سلام آهي.

____________

(1)  پٽالا يا نيرون ڪوٽ جو بندر، سنڌ جي آڳاٽي بندرن مان آهي. سنه 327.ق.م جڏهن سڪندر اعظم سنڌ تي ڪاهيو، تڏهن پٽالا موجود هو.

(2)  ’پٽالا بندر‘ جي جاءِ و قوع بابت شڪ ۽ شبها آهن. ڪن مؤرخن جو چوڻ آهي، ته پٽالا، نيرون ڪوٽ سڏجڻ ۾ آيو ۽ هاڻوڪي حيدرآباد وٽ هو. مؤرخ ۽ جاگرافيدان’ابوالفدا‘ سنڌ جي هن بندرگاهه کي بيرون سڌيو آهي. بلاذري هن کي بالنون سڏيو آهي ۽ لکي ٿو ته: ”هيءُ شهر سنڌو نديءَ جي الهندي ڪناري ’ديبل‘ ۽ ’منصوره‘ جي وچ تي آهي. ڪپتان مئڪمروڊ ۽ ايلٽ هن جو نالو ’بيرون‘ سڏين ٿا. ابن حوقل جي نقشي تي نظر ڪبي، ته هيءُ بندر اسان کي ديبل ۽ منصوره جي وچ تي نظر ايندو. هاڻوڪا مؤرخ چون ٿا، ته نيرون ڪوٽ هاڻوڪو حيدرآباد آهي. منصوره کان 45 ميلن جي فاصلي تي آهي.

يوناني جاگرافيدان چيو آهي ته: ”پٽالا، انڊس ڊيلٽا جي مٿان آهي، پر اها هاڻوڪي حيدرآباد ٿي نٿي سگهي. سنڌو نديءَ جو ان وقت وهڪرو انهيءَ جاءِ کان نه هو، جتان هاڻي آهي.“ ڪئيپٽن موروڊ، ميسن برٽن، ايسٽوڪ ۽ خود ڪننگهام کان ڀل ٿي آهي، ته اها جاءِ نيرون ڪوٽ يا حيدرآباد آهي.

(ڀنڀور) سنڌ جو ثقافتي ۽ تمدني شهر آهي. سنڌ جو رومانوي داستان ’سسئي پنهون‘ به هن شهر سان لاڳاپيل آهي. اسان جي شاعرن، پنهنجي ڪلام ۾، هن سرزمين جو ذڪر ڪري، کيس لازوال حيثيت بخشي آهي. هيءُ شهر ديس جي سونهن هو. عشق ۽ حسن جو مرڪز هو. پيار ۽ امن جي وادي هو. هتي ذات پات ۽ رنگ نسل جو فرق نه هو. هتي بهارون ئي بهارون هيون. باغ ۽ بستان هئا. درياء جي ڪناري زندگي مرڪندي نظر ايندي هئي. بازارون سجايل هيون. ماڻهو سکيا ستابا ۽ آسودا هئا. هي سرزمين، سُڳنڌ ۽ سُرهاڻ ورهائيندي هئي. هتان امن ۽ پيار جو پيعام کڻي، ساري ملڪ ۾ پهچائڻ لاءِ قافلا نڪرندا هئا.
ڀنڀور سنڌو نديءَ جي الهندي شاخ گهارو ۽ سمنڊ جي کاري جي اترئين ڪپ تي، مشغول ترين بندرگاهه ۽ عاليشان شهر هو. چون ٿا، ته هتي ’ڀنڀوراءِ‘ راجا راڄ ڪندو هو، ان ڪري هن تي ’ڀنڀور‘ نالو پيو. مشهور سنڌي مؤرخ گنگارا سمراٽ جو چوڻ آهي، ته آفريڪا جي بربر قوم هتي اچي آباد ٿي، ان ڪري هن شهر جو نالو ’بربريڪ‘ رکيو ويو، جيڪو اڳتي هلي ’ڀنڀور‘ ٿيو.اوائلي دور ۾ ڀنڀور، هندستاني واپار لاءِ پهريون بندر هو، ڇاڪاڻ ته ڳاڙهي سمنڊ کي پار ڪرڻ کان پوءِ، اول انهيءَ بندر تي لهبو هو. هيءُ شروعاتي عيسوي سن کان 11 صديءَ تائين هند ۽ سنڌ جو وڏي ۾ وڏي تجارتي بندر هئڻ سان گڏ، سنڌ ۽ هند جي مختلف علائقن ڏانهن ويندڙ قافلن جو لنگهه هو. اندروني سنڌ جو مال ٻيڙين رستي هتي ايندو هو ۽ هتان اهو ساموندي غورابن ۾ چڙهندو هو. يونانين جي ڪاهه وقت هن کي بين الاقوامي بندر جي حيثيت حاصل هئي. سنڌ، هند چين ۽ ڏور اوڀر جو تجارتي مال، هن بندر تان ڏورانهين ڏور ويندو هو. چين جو ريشم، شاهراهه ريشم رستي ڀنڀور بندر تان روم ويندو هو. هيءُ بندر مختلف ملڪن سان سامونڊي، دريائي ۽ خشڪي رستن ذريعي ڳنڍيل هو. ڏکڻ هندستان، سيلون، انڊونيشيا ۽ ملائيشيا جو مال به پهريائين هتي پهچندو هو ۽ هتان مغربي ملڪن ۽ ايشيائي ملڪن ڏانهن ويندو هو. ڪيچ ۽ مڪران جا قافلا به هتي پهچندا هئا. هيءُ هڪ بين الملڪي ۽ بين الاقوامي ساک ڀريندڙ شهر هو، جتي ٻيڙيون ڏيساور ڏانهن ويندڙ مال پهچائينديون هيون. واپارين کي ڪسٽم ڊيوٽي يا محصول ڏيڻو پوندو هو. مولائي شيدائي”تاريخ تمدن سنڌ“ ۾ لکي ٿو ته: ”شهر کان مال نڪرڻ وقت واپارين کي بندر ۽ سرحد تي، مال جي رقم جو پنجون حصو ڍل يا محصول طور ڏيڻو پوندو هو.“
ڀنڀور ۾ خشڪيءَ جو مال ٻن رستن کان ايندو هو ۽ ٻيو مڪران جي ڪناري کان. سنڌ جو واپار ڀنڀور کان خشڪيءَ رستي ڪيچ جي هوت بلوچن جي قافلي جي معرفت قلات، ميلوا، قنڌار، همدان، سيستان، خراسان، ڪرمان ۽ فارس جو مال هتي پهچندو هو. قافلا گهڻو ڪري رات جو سفر ڪندا هئا ۽ تارن جي روشنيءَ ۾ رستو معلوم ڪندا هئا. ان وقت جا قافلا مختلف ملڪن ۽ شهرن مان مختلف شيون مثلاً: کٿوري، شيراز جو عطر ۽ شراب، کجور، جابلو جڙي ٻوٽيون، سيستان جو اطلس، خراسان جا خشڪ تازا ميوا، قلات جون ڪلابتون ۽ سچا موتي، ڪرمان جا ريشمي ڪپڙا ۽ چمڙي جو سامان هتي وڪڻي هتان قيمتي شين مان سوٽي ۽ سنهي ململ، ريشمي ۽ اوني ڪپڙو، ننڍا ڦوٽا، خوشبودار مصالحا، نير، لاک، جواهرات ياقوت، الماس، عنبر، عاج، عمارتي ڪاٺ ۽ سون کڻي ٻين ملڪن ۾ وڪرو ڪرڻ ويندا هئا. پلٽي ڊي ايلڊر جو حوالو ڏيندي جناب ايم-ايڇ. پنهور، پنهنجي هڪ مقالي ۾ لکي ٿو ته: ”ڀنڀور بندر تان هيرا، جواهر، سنگ مرمر جو سامان: سليماني پٿر، عقيق احمر، فيروزه، ياقوت، ڪودهل، سچو بلور، دوڌيو پٿر وغيره روم ويندا هئا. گينڊي جا سڱ ۽ کل، هاٿين جو عاج ۽ دريائي گهوڙا به هن بندر تان ٻاهر ويندا هئا. ڪجهه معدني شيون ۽ قيمتي پٿر، جن مان ڪي تاتار، ٻيٽ، چين، بدخشان، ۽ هندوڪش مان درياء رستي ڀنڀور ايندا هئا، سي هتان روم ويندا هئا. پتل، شيهو، ٽامو، سلاجيت، شراب، سينکيو، سندور، قلئي، سون چاندي ۽ ٻيون معدنياتي شيون ڀنڀور بندر تان يونان وينديون هيون. روم هن بندر تان ايترو ته مال خريد ڪندو هو، جو اهو سنڌ کي هر سال 55000000 لک سير سون جي صورت ۾ محصول ڏيندو هو.
ڀنڀور ۾ فنيقيا، سامي ۽ رومي واپارين پنهنجي واپار ۽ ڏيتي ليتي لاءِ سامي ’خط‘ جاري ڪيو، جيڪو هو ڪپڙي تي لکندا هئا. اهو ساڳيو سامي خط، سنڌي واپارين جي وسيلي ننڍي کنڊ ۾ مهاراجا اشوڪ جي ڏينهن ۾ رواج ۾ آيو هو. هتي چمڙي رڱڻ جو به وڏو ڪارخانو هو، جتي ٻٻر جي ڇوڏن ۾ چمڙو رڱيو ويندو هو. ان کان سواءِ هتي تلوارن ٺاهڻ جو به اعليٰ قسم جو ڪارخانو هو. هتان جون تلوارون تمام مشهور هيون، جيڪي عرب ملڪن ۾ موڪليون وينديون هيون.
ڀنڀور سومرن جي دور تائين سنڌ جو وسندڙ شهر ۽ مشغول ترين بندرگاهه هو، جيڪو سنڌ ۾ واپار زرخيزي، تهذيب و تمدن جو اعليٰ مرڪز رهيو. ياقوت حموي مشهور عرن تاجر لکي ٿو ته:”ڀنڀور، سنڌ جو هڪ مکيه بندر هو ۽ المنصوره، سنڌ جون ٽيون نمبر وڏي ۾ وڏو شهر هو.هن شهر جي آدمشماري تمام گهڻي هئي. ۽ اها ان ڪري جو هيءُ سنڌ جو هڪ مُکيه بندر هو، جنهن جو دنيا جي هر ملڪ سان واپار هلندڙ هو. ڀنڀور ۾ محمد بن قاسم ڇانوڻي به قائم ڪئي هئي ۽ هڪ شاهي مسجد به ٺهرائي هئي. هيءُ شهر، عربن جي دور ۾ ئي سنه 171هه مطابق سنه 787ع ۾ هڪ زلزلي ڪري ويران ٿي ويو، جڏهن سنڌو جي اُلهندي واري شاخ(گهارو) سڪي وئي. اهڙي طرح هي مردم خيز سدا گلاب، دولتمند تجارتي شهر، جيڪو باغن ۽ بستانن، ماڙين ۽محلاتن، بنگلن ۽ بازارن جو مرڪز ۽ انڊو مسلم تهذيب جو گهوارو هو، ختم ٿي ويو. صرف ڀڙون، ڀٽون، پهڻ ۽ پٿر تاريخي آثار طور رهجي ويا پر اهي وٿون بيڪار ناهن، انهن ۾ به مڻيا آهي. تاريخ آهي، اهي اسان جي وڃايل تاريخي ورق جي نشاندهي ڪن ٿا پر اها اک ۽ تڙپ رکڻ واري اها دل هجي.

________

(1)  لفظ ’ڀنڀور‘ تي غور ڪبو ته ’ڀن‘ ۽ ’ڀور‘ حصن تي مشتمل نظر اچي ٿو. ’ڀن‘ معنيٰ ’زمين‘ ۽ ’ڀور‘ معنيٰ ٽڪرو ڀائجي ٿو، ته اهو پهريان هڪ وسندڙ شهر هو، جو زلزلي هيٺ اچڻ کانپوءِ ’ڀنڀور‘ ٿيو هوندو.(ايڊيٽر)

ڪراچي،(1) جيڪو اڄ پاڪستان جو عظيم سامونڊي بندر ۽ ’روشنين جو شهر‘ سڏجي ٿو، جيڪو اڄ کان ٻه ٽي صديون اڳ مهاڻن جي ننڍين ننڍين جهوپڙين تي مشتمل هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو، جتي مهاڻا مڇي ماري گذاور ڪندا هئا.(2) انهن مهاڻن جي وڏي مائيءَ جو نالو ’ڪلاچي‘ هو، جنهن تان هن شهر جو نالو ’ڪراچي‘ پيو. ان جي ڀرسان (کڙڪ) بندر نالي هڪ شهر هو، جو سامونڊي واپار لاءِ مشهور هو. هندو سيٺ ڀوڄ مل اتي وڃي رهيو، جنهن پنهنجا گماشتا’گوادر ٻيلي‘ ۽ مسقط موڪليا جنهن کان پوءِ واپار کي هٿي ملڻ لڳي. کڙڪ بندر، حب نديءَ جي ڇوڙ وٽ هو، گهڻي وقت کان پوءِ بندر جو مُنهن سمنڊ جي طرف کان ريتي سان لٽجي ويو ۽ جهازن جو اچڻ بند ٿي ويو. بندر جي منهن پورجڻ ڪري واپارين کي تڪليف ٿيڻ لڳي. سيٺ ڀوڄي مل واپار جي سهوليت لاءِ ڪلاچي ڳوٺ ۾ اچي گهر ٺهرايا ۽ کڙڪ بندر مان سڀ ضروري سامان کڻي سال 1729ع ۾ اچي ڪراچي کي وسايو. ان وقت ڪراچي ۾ هڪ ننڍي کاري هوندي هئي، جيڪو جهازن جي لنگهه جو ڪم ڏيندي هئي. منهوڙي جي منهن وٽ ٽڪرين جي هڪ قطار هوندي هئي. ميان نور محمد ڪلهوڙي جي زماني ۾ ئي ايراني نار ۽ عربي سمنڊ مان غوراب ۽ دنگيون جڏهن انهيءَ کاري لانگهائون ٿينديون هيون ۽ ،هٿن سمنڊ جي سوڙهه پوندي هئي، تڏهن اهي اچي منهوڙي جي پهاڙيءَ وٽ پناهه وٺندا هئا، واپاري ڪراچي جي جهوپڙين مان سؤدو سَلف کڻندا هئا. ايراني نار رستي هتان پوءِ حاجي به روانا ٿيڻ لڳا.(3)
سيٺ ڀوڄي مل جي اچڻ سان ڪراچيءَ جي ڳوٺ ۾ نئون روح پيو. هيءُ ڳوٺ پوءِ وڌڻ لڳو، سيٺ 17 جريبن جي ايراضي ڪراچي کي نئين روپ ڏيڻ لاءِ هڪ ڪاٽ ڏياريو ۽ واپارين کي وڌائڻ لاءِ سيٺ پنهنجي هڪ گماشتي کي بمبئي موڪليو، جتان هو پنهنجي ڪوٺي رستي بنگال ۽ چين واپار ڪرڻ لڳو. مسقط واري گماشتي هنسرامل ايران، بصري ۽ بحرين سان وهنوار رکيو، انهن جو شاخون ڪابل، قنڌار، هرات، قلات ۽ ڪشمير به هونديون هيون. هنن سيٺن جو ساريءَ دنيا سان واپار هلندو هو. سيٺ نائون مل لکي ٿو ته : ”اسان جي وڏن وٽ، ڪراچي ڪوٺي جي ڪاروبار لاءِ 40 يا 50 هر قسم ۽ مقدار جون ديسي ڪشتيون هونديون هيون، جيڪي هندستان جي مغربي ساحل جي بندرگاهن تي ڪرايو کڻنديون هيون ۽ عربستان، ايران ۽ بلوچستان جي ڪنارن تي اچ وڃ ڪنديون هيون.“ تنهن کان سواءِ هنن وٽ، يورپي نموني جا خواهه ٻيا جهاز به هئا، جن جو تعلق مسقط ۽ ڪلڪتي جي ڪوٺين سان هوندو هو. هن مان صاف ظاهر آهي ته ڪراچي بندر جي ترقي ۽ اوسر ۾ نائون مل جي خاندان وڏو حصو ورتو.
ڪراچي جي وڌندڙ رستي کي ڏسي خان قلات پاران محصول اڳاڙڻ ۽ شهر جي حفاظت ڪرڻ لاءِ هڪ حاڪم موڪليو ويو. اهڙي طرح ڪلهوڙن ۽ ٽالپر حڪمرانن هڪٻئي پٺيان ڪراچي تي قبضو ڪيو ۽ پنهنجا گورنر قائم ڪيا. مير حڪمرانن ڌارين جي سامونڊي ڪاهن کان بچاءَ لاءِ، منهوڙي ۾ پٿر جو ڪوٽ اڏائي اتي توبون رکيون ۽ بلوچن جي فوج جو هڪ دستو به اُتي مقرر ڪيو. انگريزن پاران 18 صديءَ جي آخر ۾ ”ناٿن ڪرود“ هڪ انگريز ايلچي ميرن جي دربار ۾ آيو، جنهن ڪراچيءَ جي بيهڪ ۽ بندر گاهه ڏسي ڪراچي تي عاشق ٿي پيو ۽ هتي بنگلو به ٺهرايائين. هن پنهنجي رپورٽ ۾ لکيو، ته ڪراچي سٺو شهر آهي ۽ هتي پالتو جانور جام آهن، جنهنڪري گيهه ۽ گاهه گهڻو ملي ٿو. ان کان پوءِ ڪراچي سنڌ جو مکيه سامونڊي بندر گاهه آهي، جنهن جي سالياني آمدني 99 هزار رپيا آهي. هيءُ شهر مستقل طور، سُڌري رهيو آهي ۽ ان جو خاص سبب، هن بندر جي، جاگرافيائي بيهڪ مان حاصل ٿيندڙ اهي فائدا آهن، جيڪي ان کي هندستان ۽ ڪابل جي بادشاهه سڀني علائقن سان گڏو گڏ ايران، خراسان، بلخ، بغداد جي ڪين وچ ۾ هئڻ ڪري حاصل ٿي رهيا آهن. سنڌ جو ٻاهرين ملڪن سان واپاراڪثر ڪري ڪراچي ذريعي ٿئي ٿو. هتان جي روانگي مال ۾ اهي شيون آهن، جيڪي مقامي طور پيدا ٿيندڙ آهن، تن ۾ قلمي شورور، لوڻ، چانور، ڪپهه، گيهه، تيل، ٻج، شارڪ مڇيءَ جو تيل، چمڙي رڱڻ لاءِ ڇوڏا، کار، ڪپڙو ۽ شامل آهن ۽ جيڪي شيون اتر وارن ملڪن ۽ بادشاهن کان ٻاهرين ملڪن ڏانهن روانيون ڪرڻ لاءِ واپاري هتي آڻين ٿا، تن ۾ زعفران، گهوڙا، صاف ڪيل چمڙو، کلون، مشڪ، ڪشميري شالون، سڪل ميوو، هيرا، لعل ۽ ٻيا قيمتي پٿر شامل آهن. خراسان ، مڪران، ايران ۽ عربستان کان سنڌي ماڻهو پنهنجي گهريلو استعمال لاءِ تلوارون، غاليچا، کارڪون، گلاب جو پاڻي، تماڪ ۽ حقا گهرائيندا آهن، جيڪي هن بندر تي ايندا هئا. رچرڊ برٽن لکي ٿو ته: ”ڪراچي هڪ هنڌائتي جاءِ تي آهي، هتان جي آبهوا ٻين شهرن جي ڀيٽ ۾ صحت بخش ۽ وڻندڙ آهي، سندس بندر جو ايران، عربستان ۽ اولهه هندستان سان سٺو واپار هلي ٿو، ته ڪراچي بندر جي اهميت 18 صديءَ ۾ وڌندي رهي، ان وقت ڪراچي جي سڄي واپار جو تخمينو 625، 46، 21 رپيا هو. سنه 1853ع ۾ فريئر سربارٽل ڪراچي بندر جي اصلاح ڪئي ۽ منهوڙي تي لائيٽ هائوس ٺهرايو. انگريزن هتي ڪيترائي گهاٽ، گوديون ۽ گدام ٺهرايا ۽ ان دؤر ۾ هن بندر تي 28 ٻيڙا اهڙا ڪم ڪندا هئا، جن ۾ گهٽ ۾ گهٽ پنجاهه ۽ وڌ ۾ وڌ 150 ٽن کڻڻ جي گنجائش هئي. 1944ع ۾ هن بندر تي هر روز 78000 ٽن مال لاٿو ۽ چاڙهيو ويندو هو، جنهن مان 107 ڪروڙ رپين جي آمدني ٿيندي هئي. ڪراچيءَ کي ملڪ جي اندرئين حصي سان ڳنڍڻ لاءِ 108 ميل، ريلوي لائين ڪوٽڙي تائين ٺهرائي ويئي، جنهن کي پوءِ ملتان تائين وڌايو ويو. اهڙيءَ طرح ڪراچي بندر اُڀرندي حصي ۾، ڪڻڪ موڪلڻ جو اهم وسيلو بنجي ويو. مال جي ڏي وٺ سبب برطانوي سرڪاري هن بندر رستي ڪافي فائدو حاصل ڪيو، خاص ڪري مهاڀاري جنگين ۾ مال جي اچ وڃ مان هتان جي واپارين کي گهڻو فائدو پهتو. هن دؤر ۾ ڪراچي بندر جي رستي واپار، جيڪا ترقي ڪئي آهي، ان جو اندازو ڪراچي پورٽ ٽرسٽ جي هنن انهن اکرن سان لڳائي سگهجي ٿو، جيڪي هن ريت آهن سنه 12-1911ع ۾ 3706 جهاز بندر ۾ داخل ٿيا ۽ انهن 197305 ٽن سامان کنيو، بندر ۾ 990 جهاز آگبوٽ داخل ٿيا هئا، سنه 13-1912ع ۾ جهازن 2183090 ٽن سامان ڍويو، ڪراچي ۾ 3742 جهاز داخل ٿيا، جن 199590 ٽن سامان کنيو. بندر تي پنج هزار ٽنن جا 161 جهاز آيا، شاهي بحري آر ماڙ جا 3 جهاز ۽ هندستاني ٻيڙي ۽ سپاهين کڻڻ جا ٻه جهاز بندر تي آيا ۽ 15316 ماڻهو لاٿا ۽ چاڙهيا ويا. مڪي مان 73 حاجي لٿا ۽ 201 حاجي روانا ٿيا.
بهرحال ڪراچي، سنڌ جو هڪ عظيم بندر گاهه هو، جنهن ٿوري عرصي ۾ وڏي ترقي ڪئي ۽ هاڻي اهو دنيا جي بهترين بندرگاهن ۾ شمار ٿئي ٿو. سر چارلس نيپيئر صحيح چيو آهي ته:”اي ڪراچي! ڪڏهن مشرق توتي ناز ڪندو ۽ جڏهن تون پنهنجي عروج جي بلندين تي رسي چڪو هوندين ۽ آءٌ شال ان وقت توکي ڏسي سگهان!“

____________

(1)  انگريز پادري آءِ. اين. ايلن. افعانستان واري ٻي لڙائيءَ ۾ شرڪت لاءِ سنه 1941ع ڪراچيءَ مان لنگهيو هو. هتي ڇهه ميهنا رهيو. دلچسپ سفرنامو، لکيائين جيڪو سال 1843ع ۾ لنڊن ۾ شايع ٿيو هو. لکي ٿو ته: آچر 16 مئي 1941ع تي اسان جو جهاز ڪراچيءَ جي سامهون هو. ماڻهو لهڻ لاءِ آتا هئا. ڪراچي پهرين نظر ۾ هڪ گهڻي غير دلچسپ جڳهه محسوس ٿي. هيءُ هڪ اهري ويران عير دلچسپ علائقي جو دروازو آهي، جيڪو نهايت خشڪ، بنا گاهه پاڻي وارن ميدانن، ٽڪرين، کاري پاڻي وارين ڌٻڻين، جهنگلي وڻن ۽ نه کٽندڙ وارياسن ميدانن جو مرڪز آهي. اهي خاص حالتون انهيءَ شهر جون آهن، شهر نهايت عريب ۽ گندو آهي. مصطفيٰ علي بريلوي ’پيغام‘ ص-72-73 نومبر-ڊسمبر 1982ع.

(2) سن 1875ع تائين هن ڪراچيءَ جي هيئن اڀري اچڻ جو ڪوبه امڪان نه هو، جنهن جو هڪ ڇيڙو عربي سمنڊ سان ڳنڍيل هو. سمنڊ جي ڪناري وٽ ميربحرن جون ٻيڙيون ۽ ننڍريون جهوپڙين هيون هيءُ هڪ ننڍڙو تلاءُ هو، هتي مٽيءَ جا گهر اڏيل هئا، جنهن جو تعداد، ڏينهن به ڏينهن وڌندو پئي ويو، تان جو اهو هڪ ننڍڙو ڳوٺڙو بڻجي ويو.  سنڌو نديءَ جي آخري ڇيڙي وٽ آباد هيءُ شهر، اولهه کان ٿورو مٿڀرو آهي. هن جي اولهه سمنڊ جي وچ ۾ منهوڙي جو ٻيٽ آه. اهو ٻيٽ بندر کان 100 ميل پري اوچائي تي آهي. سنه 1850ع ۾ ڪياماڙي تي نيپر مول روڊ سان ڳنڍيو ويو. ڪياماڙي ۽ منهوڙو بندرگاهه جا ٻه مکيه عضوا آهن، جيڪي واپار جو ڪم ڏين ٿا. (ص-9 ۽ 19). 

(3)  سنه 1865ع تائين ڪراچيءَ ۾ واپار جو ڪو مناسب بندوبست نه هو، رڳو هڪ ننڍڙو بندرگاهه جهازن جي بيهڻ لاءِ ڪم ايندو هو، جتان کان مال گاڏيون مال کڻي اندرين علائقن ۾ پهچائينديون هيون، مال جي لاهڻ، چاڙهڻ، مسافرن جي واپار جي لاءِ اهو ئي بندر ڪم ايندو هو. سال 1862ع کان سال 1882ع تائين بندر جون ڪجهه ضرورتون پوريون ڪيون ويون. (حنيف رضا).

ديبل سنڌ جو تمام پراڻو تاريخي شهر ۽ بندرگاهه آهي، چون ٿا ته گهڻا گهڻا سال اڳ جڏهن سنڌ ۾ ٻُڌ ڌرم جو زور هو، تڏهن سنڌ ۾ ديول ديو ۽ اُڊيسا، اڙياديول ۾ ٻڌ جا نامي گرامي چيلا رهندا هئا، جن کي ماڻهو ديوتا ڪري مڃيندا هئا. ديول سمنڊ جي ڪناري تي، پنهنجي نالي تي هڪ بت خانو تعمير ڪرائي، ٻڌ جي مورتي رکي هئي. ديول جي لغوي معنيٰ آهي: ’بتخانو. تاريخن ۾ اچي ٿو ته هيءُ بتخانو 544 ق.م ۾ ٺاهيو ويو. جيڪو ٻُڌ زماني جي اوج جو دؤر هو. ان کان پوءِ هوريان هوريان هيءُ شهر ترقي ڪندو ويو.
ديبل بندر، سمنڊ جي ڪناري تي سنڌو نديءَ جي ڇوڙ جي الهندي ۾ هڪڙي ساخ تي اڏيل هو.(2) شهر جي ديوارن سان سمنڊ جون ڇوليون ٽڪرائبيون هيون، ۽ عجيب شور محسوس ٿيندو هو. هتان جي خاص عمارت، ٻُڌ وارو مندر هو(3) جيڪو چاليهه گز اوچو هو، مندر جي بلند گنبذ، سمنڊ تان پريان نظر ايندو هو. سندس چئني ڪنڊن تي، چار وڏا برج هئا. گنبذ جي مٿان، پتل جي هڪڙي گهوڙي سوار جو مجسمو کُتل هو، هڪڙي ڊگهي بانس ۾، ڳاڙهو جهنڊو جيسين هوا ۾ ڦڙڪندو هو، تيسين ڪابه طاقت شهر کي فتح نه ڪري سگهندي هئي. شهر جي ايراضي ڇهه ايڪڙ هئي، جنهن جي چوڌاري پٿرن جي ديوار ڏنل هئي، ديبل جي ٻاهران اتر-اوڀر ۾ هڪ ڍنڍ هئي، جيڪا شهر وارن کي مٺو پاڻي مهيا ڪندي هئي. انهيءَ ڍنڍ تي وڃڻ لاءِ پٿرن جي ڏاڪڻ ٺهيل هئي، هت اتر ڏکڻ ۾ هڪ ساهي رستو، جنهن جي ٻنهي پاسن واريون جايون اهڙي نموني ٺهيل هيون، جيڪي ساڳئي وقت گهر، دڪان ۽ بيٺڪ جو ڪم ڏيئي پيون سگهن.
ديبل سمنڊ جي ڪناري تي هئڻ ڪري آبهوا جي لحاظ کان اعليٰ شهر هو هتي آدم جهجو رهندو هو، اڪثر ڪري واپاري طبقو هو. ماڻهو سکيا ستابا، تندرست، سهڻا سيبتا ۽ خوشحال هئا، راءِ سهاسي ۽ برهمڻن جي دؤر ۾، هيءُ شهر پنهنجي سياسي ۽ واپاري حالت مڃرائي چڪو هو. هتي هڪ مضبوط جيل خانو به هو ۽ شهر تي بادشاهه طرفان هڪ گورنر راڄ ڪندو هو، جيڪو مڪمل طرح خودمختيار هو.
سنه 711ع ۾ جڏهن عربن سنڌ تي قبضو ڪيو، تڏهن هو پهرين ديبل ۾ آيا، ان وقت ديبل هڪ وسندڙ شهر ۽ سنڌ جو هڪ مشغول ترين بندرگاهه هو. عربن هن شهر ۾ هڪ مسجد به جوڙائي. معتصم عباسيءَ جي ڏينهن ۾، مشهور مندر جي هڪ حصي کي جيل ۾ تبديل ڪيو ويو. هتان جي اڪثر آبادي هندو هئي، جن جو مکيه ڌنڌو واپار ڪرڻ هو. ان وقت هن شهر ۾ اٽڪل ارڙهن لک ماڻهو رهندا هئا، ديبل واپار جو هڪ مکيه مرڪز هو، عربستان جي واپار جي خاص مرڪزن؛ يمن ۽ عمان سان ديبل جو سڌو سنئون واسطو هو. ديبل کان ئي سڀ جهاز بصري کان بغداد ۽ يمن ويندا هئا. عرب واپاري، جيڪي سنڌ سان واپار ڪندا هئا، سي ديبل کان پوءِ سنڌ جي اندرين شهرن ۾ پنهنجيون شيون وڪرو ڪندا هئا. هتي ڏيهي ۽ پرڏيهي واپارين جي سدائين پيهه رهندي هئي. ديبل ۾ چين، انڊونيشيا، هندستان، سيلون ۽ سنڌ جو مال اچي گڏ ٿيندو هو. اصظخري لکي ٿو ته: ”ديبل سنڌ جو وڏ بندر ۽ مکيه مرڪز آهي، سمنڊ جي ڀرسان هن شهر جي زمين بُٺ آهي ۽ صرف واپار جي لائق آهي.“ ساڳئي طرح بشاري المقدسي لکي ٿو: ”ديبل ساحلي شهر آهي. هن جي آسپاس اٽڪل روءِ هڪ سؤ ڳوٺ آباد آهن ۽ هتي جا رهاڪو، سڀ واپاري آهن. ديبل سنڌ جو بندرگاهه آهي ۽ وڏي اپت وارو آهي. هتان جا رهاڪو سلڇڻا۽ خوش پوشاڪ آهن.“ ابن حوقل لکي ٿو ته: ” هيءَ واپار جي تمام وڏي مارڪيٽ آهي ۽ هتي مختلف قسمن جا واپار ٿيندا آهن، هيءُ پرڳڻي جو خاص بندر آهي. هتي پوک گهٽ ٿيندي آهي. اهو هڪ خشڪ شهر آهي صرف ان کي تجارتي اهميت حاصل آهي.“ امام صاغاني لکي ٿو ته: ديبل سنڌ جي شهرن مان هڪ قصبو آهي، جتي بندرگاهه آهي، ۽ ٻيڙا پڳهه ڪن ٿا. ديبل جا رهاڪو نيڪ آهن.“ بهرحال ديبل هڪ ڳتيل شهر ۽ سنڌ جو عظيم بندرگاهه آهي. هت سمنڊ مان موتي نڪرندا هئا ۽ لوڻ به ٺهندو هو، هتي لوهه جون کاڻيون به هيون، اٽڪل چار هزار جهاز هر وقت واپار لاءِ تيار رهندا هئا. حڪومت کي هن بندر مان گهڻي آمدني ٿيندي هئي. ’خلاصةالتواريخ‘ جي مصنف جو رايو آهي، ته ديبل هڪ بين الاقوامي بندر هو، جتي عمان، چين ۽ هندستان کان وڏا وڏا جهاز ڀرجي ايندا هئا. هتان جا رهواسي عام طرح آسودا ۽ شاهوڪار هئا، جيڪي ڪيترن ئي قسمن جي شين جو واپار ۽ ناڻو اڌارو ڏيڻ جو ڌنڌو ڪندا هئا.
ديبل جي تجارتي حيثيت کي نمايان ڪندي جناب رحيمداد خان مولائي شيدائي ’تاريخ تمدن‘ سنڌ ۾ لکي ٿو ته: ”جيڪا مشڪ ٻيٽ کان درياء رستي ديبل پهچندي هئي، سا خوشبوءِ جي لحاظ کان، دنيا ۾ چوٿون نمبر هئي. ٽاڻي جون ڇٽيون، سنڌ جي بندر، ديبل کان ٻاهر وينديون هيون، الائيچيون، لونگ ۽ ڪارا مرچ، سرانديپ ۽ ملبار کان ديبل پهچندا هئا. ڇو ته ايراني نار جي مُنهن ۾ هيءُ پهريون بندر هو. جتان اهي شيون، ٻاهر وينديون هيون. ناريل، ڪيلا، انب، ليمان، توت، وغيره ديبل کان ٻاهر ويندا هئا. عراق جي کجور جو سمورو واپارهن شهر سان هلندو هو. ديبل شهر جون فولادي تلوارون، گينڊي جون ڍالون ۽ شالون مشهور هيون. ديبل جون شالون ڪرماني پشم جون ٺهيل هيون، جيڪي عراق ۽ ايران تائين مشهور هيون. ايران ۾ اهي شالون ’شال ديبلي‘ جي نالي سان سڏبيون هيون.“
ديبل نه رڳو واپار جو وڏو بندر يا شهر هو، پر عربن جي اچڻ کان پوءِ علمي شهر بنجي ويو. عراق ۽ عرب کان ڪيترائي عالم هن شهر ۾ اچڻ لڳا ۽ خود، هن ئي شهر وڏا جيد عالم، محدث، مفسر ۽ فقيه پيدا ڪيا، جن کي مورخن ’ديبلي‘ ڪري لکيو آهي. علامه سمعاني پنهنجي ڪتاب ۾ ديبل جي ڪيترن ئي عالمن جو ذڪر ڪيو آهي، جن عربي دنيا ۾ وڏو ڌاڪو ڄمايو. هنن بزرگن جا ديبل ۾ ڪيترائي مدرسه هئا. سنڌ جو هيءُ قديم شهر ۽ واپاري مرڪز عربن جي آخري دؤر ۾ اُجڙي ويو. خليفي معتصم عباسيءَ جي ڏينهن ۾ سخت زلزلو آيو، جنهن ۾ بيشمار جايون ڪري پيون ۽ اٽڪل ڏيڍ لک ماڻهو مري ويا ۽ گهڻا عرب سوداگر ديبل کان هجرت ڪري، سيوهڻ ۾ بيٺڪون جوڙي ويٺا. وقت گذرندو ويو ۽ سمنڊ جو پاڻي گهٽجندو ويو، تان جو ديبل ۽ سمنڊ جي وچ ۾ وڇوٽي پئجي ويئي. ٻئي طرف مقامي حالتن جي تبديلي ۽ سنڌو نديءَ جي ڇوڙ وارين شاخن ۾ ڦير گهير سبب خود نديءَ جي هڪ شاخ تي، هڪ نئين بندر لاءِ سهوليت پيدا ٿي، جنهن تي ’لاهري‘ نالو پيو ۽ اهڙي طرح ديبل جي بندر واري حيثيت ختم ٿي ويئي ۽ هوريان هوريان شهر ختم ٿيندو ويو، تان جو هاڻي صرف سندس تاريخ ۾ نالو وڃي رهيو آهي.

______________

(1)  ديبل عربن جي دؤر ۾ وڏو ۽ مشهور بندر هو، پر هن وقت هن جي درست سڃاڻپ نٿي ڪري سگهجي. مختلف عالم مختلف رايون رکن ٿا، جيئن:

1- فرشته جو مصنف لکي ٿو ته:” ديول ٺٽي واري جاءِ تي هو“.

2- ادريسي جو چوڻ آهي ته: ”سمنڊ جي ڇوڙ کان ڇهنمنزلن تي هو“.

3- ڪيپٽن برڊ چوي ٿو ته: ”هيءُ سامونڊي بندر هو“.

4- برنس ۽ ايلفنسٽن چون ٿا: ”ڪراچي ۽ ٺٽي جي وچ تي هو“.

5- پاٽنجر، برٽن، روچي، رينال، ٺٽي کي ديبل سمجهن ٿا.

6- ابن حوقل: سمنڊ جي ڪناري تي ڄانائي ٿو.

7- ابن بطوطه: لاهري بندر کي ديبل ڄانائي ٿو.

8- اصطخري: مهراڻ جي اولاهين منهن وٽ ديبل کي ڏيکاري ٿو.(ايڊيٽر)

(2) ابن حوقل لکي ٿو ته: ”ديبل جو شهر مهراڻ جي اولهه ۾ سمنڊ طرف آهي. هيءُ تمام وڏو بندر آهي. هن جهڙو بندر اوس پاس نه آهي. هتي فصل ڀلا ٿين ٿا، پروڻڪار گهٽ آهي، هتي تلوارون سٺيون ٺهن ٿيون. رهاڪن جو گذر سفر واپار تي آهي. ڀنڀور جي جسامت ڏسي، ان کي ديبل نٿو چئي سگهجي، جو اهو الڳ بندر هو.“ ڪن مسلمان سياحن ٺٽ يکي ديبل قرار ڏنو آهي. جڏهن ته ان کي به رد ڪيو ويو آهي. ٺٽي جو واپار خود ’لاهري بندر‘ وسيلي هلندو هو.

ديبل ڪراچيءَ ۾ ٿي نه ٿو سگهي، ڇو ته ديبل سنڌوءَ جي ڪناري تي ٻڌل هو.

ڪُننگهام چوي ٿو ته: ”ديبل ڪراچي ۽ ٺٽي جي وچ تي هو، جيڪو لاهري بندر کان 5 ميل اتر ۾، ڀنڀور کان 17 ميل ڏکڻ-اولهه طرف، ۽ تقريباً 30 ميل پٽي ۽ پِٽياڻي سنڌو ندي جي ڇوڙ وٽ هو.“

’هيگ‘ ديبل کي سنڌو جي ساڄي ڪناري ڪلري بگهاڙ تي ٺٽي کان 20 ميل اتر-ڏکڻ ۽ ڪراچيءَ کان 45 ميل ڏکڻ- اوڀر طرف بيهاري ٿو.

’رِورتي‘ ديبل کي ٺٽي کان 20 ميل اتر-اولهه طرف ڏسي ٿو. اها جاءِ ڊيلٽا جي وچ ۾ آهي. ديبل ساڳئي وقت هڪ عبادتگاهه به هو، جنهن کي مٿاهين ٽڪري گهربل هئي، جيڪا انهيءَ هنڌ نه آهي.

ايلٽ، منهوڙي کي ديبل سڏي ٿو. اهو به ٿي نه ٿو سگهي، جو منهوڙو هڪ ته سنڌو نديءَ جي ڇوڙ وٽ نه  پر سمنڊ ۾ اندر آهي، ٻيو ته اچ وڃ جو رستو اهڙو نه آهي، جيڪو واپري لحاظ کان سنڌوءَ سان ڳنڍيل هجي.

مٿين مواد کي ڏسي اهو چئي سگهبو، ته ديبل هڪ وڏو واپار بندر هو، جو ڪافي عرصو تاريخ ۾ زنده رهيو، پر هن وقت هن جو ڪو اَتو پتو نٿو ملي.(ايڊيٽر)  

(3)  اهو ممڪن آهي، ته دوارڪا ۽ سومناٿ وانگر، ديبل به هڪ هندن جو وڏ مندر هو، جيڪو سمنڊ جي ڪناري تي هو، جنهن کي مسلمانن ڊاهي اُتي مسجد ٺهرائي.(ايڊيٽر)

شاهه بندر(1)هن وقت ٺٽي ضلعي ۾ هڪ تعلقي ۽ سب ڊويزن جو نالو آهي، پر ڪنهن وقت هي سنڌ جو مشهور ترين بندرگاهه ۽ هڪ وسندڙ ۽ مردم خيز شهر هو. اهو ڪلهوڙن جو دؤر هو، جنهن ۾ سنڌ، صنعت، حرفت ۽ زراعت جي ميدان ۾ اڳڀرو هئي. ڪلهوڙا، جيئن ته ديسي حڪمران هئا. پيريءَ مريديءَ مان، اُسري حڪومت جا مالڪ ٿيا هئا. ان ڪري، هنن سنڌ جي عوام جي معاشي حالتن کي سڌارڻ لاءِ زراعت سان گڏ واپار کي به فروغ ڏنو. ڪلهوڙا حڪمرانن مان ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جو نالو، سنڌ جي تاريخ ۾ نمايان جاءِ والاري ٿو، هن برجستي حاڪم، سنڌ کي سرسبز ۽ سهائي بنائڻ لاءِ، جيڪي قدم کنيا، تن مان شاهه بندر جي تعمير به هڪ مثالي قدم آهي.
ميان غلام شاهه، هيءُ بندر گاهه سنه 1659ع ۾ تعمير ڪرايو. هن کان اڳ لاڙ واري ايراضي ۾ اورنگا بندر رستي واپار هلندو هو، جيڪو شهزادي اورنگزيب سنه 1646ع ۾ ڪڪرالي واري خطي ۾ سمنڊ جي ڪناري تي ٺهرايو هو ۽ هو ان وقت هِن خطي جو نواب هو. هيءُ بندر ان وقت واپار جو مرڪز هو ۽ هر طرف کان جهاز هتي لنگر انداز ٿيندا هئا. هتي’ايسٽ انديا ڪمپني‘(2)جي هڪ فيڪٽري به هئي، پر جڏهن شاهه بندر وجود ۾ آيو، تڏهن اورنگا بندر جي اهميت ختم ٿي ويئي ۽ ڪافي ماڻهو هتي لڏي اچي رهيا. ميان غلام شاهه هتي هڪ قلعو به ٺهرايو، جنهن جي ڀتين جا نشان اڄ به موجود آهن.
هن بندر جي محل وقوع لاءِ سنڌ گزيٽر ۾ آيو آهي، ته هيءُ بندر، ملير جي اڀرندي ڪناري تي، سنڌو جي هڪ ڇوڙ جي مُنهن تي هو.(3)مسٽر عزيز چنو، پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو ته: ”شاهه بندر سنڌ جي ڇوڙ واري علائقي جي دوآبي ۾ آهي، ان ڪري پراڻي زماني کان اهو واپار جو وڏو مرڪز رهيو آهي. شروعات ۾ جڏهن هيءُ بندر وجود ۾ آيو، تڏهن سنڌ جي حڪمرانن جا هر وقت 15 جهاز هتي موجود رهندا هئا ۽ پوءِ هوريان هوريان هيءُ بندر ترقي ڪرڻ لڳو. آخر ساهه بندر ڏيساور سان واپار ڪرڻ جو هڪ خاص ذريعو بڻجي پيو، جتان بصره، بندر عباس، هرمز، مسقط ۽ بحرين وغيره ڏانهن ملڪي سامان روانو ڪيو ويندو هو. واپاري آمد رفت جي مرڪز بنجڻ سبب واپاري هن بندر تي اچڻ لڳا ۽ اهڙي طرح ڏيهي خواهه پرڏيهي واپار کي هٿي ملڻ لڳي. هتي جا ڪڇي ۽ ڀاٽيا مسقط ۽ ٻين ملڪن سان واپار ڪندا هئا. هنن واپارين جي معرفت شاهه بندر جي هاڪ ڏيهان ڏيهه پکڙجي ويئي. آخر ’ايسٽ انڊيا ڪمپني‘ به هتي پنهنجي ڪوٺي کولڻ جو ارادو ڪيو. ان ڪري ڪمپني سرڪار، سنڌ جي حاڪم ميان غلام شاهه ڪلهوڙي سان ڳالهه ٻولهه چوري. آخر ميان غلام شاهه 11-ڊسمبر 1758ع ۾ واپاري پروانو حاصل ڪيو، جنهن ۾ ڄاڻايل هو ته :” شاهه بندر ۾ رهندڙ سڀني ملازمن کي، هن ڳالهه بابت هدايت ڪئي آهي، ته ڪنهن به سامان تي، جيڪو شاهي واپاري شاهه بندر ۾ آڻين، ان تي کانئن ڪو به محصول نه ورتو وڃي ۽ جيڪو سامان هو هتان کڻي وڃن، ان تي به مقرر ڪيل شرح موجب محصول ورتو وڃي. ان ڪري ميان غلام شاهه ڪلهوڙي ڪمپني جي نمائندي، رابرٽ سمپٽن کي هدايت ڪندي لکيو ته: ”اسين اوهان کي اطلاع ٿا ڏيون، ته اوهان دل جي تسلي ۽ بلڪل شوق سان، جيڪو سامان جتان وڻيو، اتان خريد ڪري، هتي اچي واپا رهلايو، اميد ته اوهين ڪنهن ماڻهوءَ کي جاءِ تياريءَ بابت خط لکيو، ۽ ڪنهن ڪم جي رضامندي لاءِ روانو ڪندا. ساڳيءَ طرح سنڌ جي حاڪم طرفان شاهه بندر جي رکوالي ڪشن داس جي نالي خط لکيو ويو ته: ”تو کي حڪم ٿو ڏنو وڃي، ته سمپٽن صاحب جي ڪنهن به ٻاهران ايندڙ سامان تي محصول نه وٺ ۽ جنهن به هنڌ صاحب موصوف پنهنجي ڪارخاني ٺهرائڻ لاءِ رٿ ڪري، اتي ٺهرائڻ ڏي ۽ ان جي جاءِ ٺهرائڻ ۾ کيس چڱي طرح مدد ڪر. تو صاحب موصوف سان يگانگت حاصل ڪر، ته جيئن هو بلڪل آسانيءَ سان، سوداگريءَ جو سامان آڻي، جنهن ۾ بندرگاهه جي بهتري آهي. اهڙي طرح ڪمپني جي انچارج، سنڌ جي حڪم کان هيءَ اجازت هاصل ڪري 22- اپريل 1761ع ۾ شاهه بندر ۾ واپاري ڪوٺي کولي ۽ هڪ ديسي دلال پريتم داس روپچند کي قلمي شوري پهچائڻ جوٺيڪو ڏنو. ڪمپني، شاهه بندر تي قلمي شوري کي صاف ڪرڻ ۽ ان کي ڪاڙهي قلمي صورت ۾ آڻن لاءِ وڏي پيماني تي ڪم شروع ڪيو. ڪمپنيءَ 11-ڊسمبر 1775ع تي شاهه بندر ۾ شوري صاف ڪرڻ جو ڪارخانو کوليو ويو، جنهن ۾ ساليانو ڏهه هزار مڻ شورو صاف ٿيڻ لڳو. شاهبندر ۾ ڪارخاني کولڻ سان، انگريزن کي شوري جي تجارت ۾ هڪ هٽي حاصل ٿي ويئي. قلمي شوري کي هو پاڻ ڪڍڻ بجاءِ ڪنهن ٺيڪيدار کي ملازم رکندا هئا، جيڪو کين هڪ مقرر قيمت تي ڪچي شڪل ۾ اهو مهيا ڪندو هو. ان کان پوءِ ان کي ٻيڙين ذريعي شاهه بندر پهچايو ويندو هو. انگريزن کي رڳو ڏيڍ سيڪڙو محصول پيارڻو پوندو هو. ان وقت قلمي شوري جي قيمت 5 رپيا في مڻ هئي، مسٽر ڪرو هڪ انگريز ايجنٽ لکي ٿو ته: ”شاهه بندر تي، قلمي شوري کي صاف ڪرڻ ۽ ڪاڙهي قلمي صورت ۾ آڻڻ لاءِ وڏي پئماني تي ڪم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو، اهڙي طرح ’ايسٽ انڊيا ڪمپني‘ هتان قلمي شوري جون 1254 ڳوڻيون اميرالبحر ’ڪوڪاڪ‘ جي معرفت موڪليون، جنهن جي قيمت 15884 رپيا هئي، جيڪا ن زماني ۾ تمام وڏي رقم هئي.
هيءُ شهر جيئن ته سمنڊ جي ويجهو هو، ان ڪري هتان جي آبهوا معتدل ۽ وڻندڙ هئي، ان ڪري هيءُ شهر ماڻهن جي رهڻ جي مسڪن به هو، ’ايسٽ انڊيا ڪمپني‘ جا خاص آفيسر ۽ ڊاڪٽر هتي رهندا هئا. هتان جي عالمن ۾ آخوند عبدالفتاح مشهور عالم ۽ فقير ٿي گذريو آهي. حاجي محمود هتان جو مشهور سنڌي طبيب هو، جنهن کي ڪمپني پنهنجن ملازمن لاءِ خاص معالج مقرر ڪيو هو.
سنڌ جو هيءُ مشغول ترين ۽ مشهور بندرگاهه سنه 1819ع ۾ زمين جي ڌٻڻ ۽ سنڌو نديءَ جي رخ مٽائڻ ڪري تباهه ٿي ويو.(1) پر تاريخ ۾ هي بندرگاهه پنهنجي سونهن سڀتا جا اڻمٽ نشان ضرور ڇڏي ويو، جيڪي اڄ به سندس دؤر جي خوشحاليءَ جي گواهي ڏين ٿا.

___________

(1)  شاهه بندر جو ڦٽل  شهر چوهڙ جماليءَ جي آباد شهر کان 30 ڪلوميٽر ڏکڻ-اولهه ۾ واقع آهي. بندر جي حيثيت ۾ هن شهر وڏو اوج ماڻيو. ٻاهر کان جيڪو واپري مال سنڌ جي جن بندرن تي ايندو هو، انهن ۾ لاهري بندر، اورنگا بندر، شاهبندر- بسته بندر ۽ علي بندر شامل هئا. انهن بندرن تان ملتان، پنجاب، مارواڙا، بيڪانير، جيسلمير، ڪشمير، سرحد، بلوچستان، ۽ افغانستان جو مال ٻاهرين  ملڪن طرف موڪليو ويندو هو. ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جڏهن هيءُ بندر جوڙايو، ان وقت ميان صاحب جا ڪل 15 جهانز بيٺل هوندا هئا. جڏهن ميان صاحب انگريزن کي واپار ڪرڻ جي اجازت ڏني، تڏهن انهن سنه 1758ع ۾ پنهنجو ڪارخانو قائم ڪيو، جنهن جو هيڊ ڪوارٽر ٺٽو رکيائيون، ۽ ان جي شاخ شاهه بندر ۾ قائم ٿي.(ايڊيٽر)

(2)  ايسٽ انڊيا ڪمپني جي واپاري موجب ، هن بندر تان ڏيسارو ڏانهن گهڻي انداز ۾ مال ٻاهر موڪليو ويندو هو. سنه 1831ع ۾ جڏهن اليگزنڊر برنس سنڌو درياءَ پار ڪيو، تڏهن بگهاڙ شاخ ٽن سالن کان سُڪي چڪي هئي ۽ واپار جا مرڪز شاهه بندر ۽ وڪر بندر هئا. شاهه بندر جي ذريعي ملڪي واپار مصر ۽ يورپ تائين هلندو هو-(ايڊيٽر)

(3)  ڪاڪو ڀيرومل جنهن وقت هتي آيو، ته سندس لکڻ موجب هتي هڪ ننڍو ڳوٺ هو. (ايڊيٽر)

قرآن مجيد ۾ آهي، ته اسان هر شيءِ جي زندگيءَ جو سبب پاڻي کي بڻايو آهي، ڇو ته ان کان سواءِ ڪابه شيءِ زنده رهي نه ٿي سگهي. ٻيءَ جاءِ تي آهي ته:”الله هر چرندڙ پُرندڙ شيءِ کي پاڻيءَ مان پيدا ڪيو.“ ۽ اهو پاڻي سنڌو رستي، الله تعاليٰ سنڌين کي عنايت ڪيو. سنڌو ندي قدرت جي عظيم انعامات مان هڪ آهي. چون ٿا ته :”جنت مان چار درياء نڪرن ٿا: نيل، فرات، جيحون ۽ سيحون. انهن دريائن مان سيحون سنڌو درياء آهي. سنڌو سنسڪرت لفظ”سيند“ مان نڪتل آهي،جنهن جي معنيٰ آهي: ’وهڻ‘ سنڌو معنيٰ اها ندي، جيڪا سدائين پئي وهي ۽ ان وهندڙ ندي سنڌ کي سرسبز بنايو. خوشحال بنايو، زندگي بخشي ۽ جياپي جو مدار بڻي. سنڌوءَ ۾ ئي سنڌين جو ساهه آهي.“
سنڌوءَ جي سنڌ ۾ سلطنت ۽ سرداري رهي آهي. هو ازل کان آهي. ۽ ابد تائين رهندي. هن ئي درياء جي پاڻيءَ تي قومون آباد ٿيون ۽ نيون تهذيبون وجود ۾ آيون. هن جي ئي ڪناري تي جنم وٺندڙ عظيم تهذيب جي روشني نيل، فرات، ۽ دجلا ندين جي، ٻين قديم تهذيبن وارين ماٿرين تائين پهتي، پر سائين، سنڌو جي طبيعت کي ڇا چئجي. ڪڏهن روح راڳن ۾ ته ڪڏهن بيتن کان بيزار، هن سوين آباديون آباد ڪري وري برباد ڪيون. وسندڙ وستيون، شهر، بازارون ۽ بندر پَل ڀر ٻوڙي ۽ لوڙهي ڇڏيا، ته ڪٿي وري ويران ۽ اُجڙيل جايون سرسبز ۽ آباد ڪيون. گهڙي گهڙي رخ ڦيري، هڪ پاسي نوان شهر ۽ بستيون، کيت ۽ باغ ٺاهيندي رهي آهي، ته ٻئي پاسي سرسبز ۽ آباد علائقن کي ٻوڙي زمين دوز ڪندي رهي آهي. ميجر راورٽي اهڙا ٽي سؤ نشان ڳولي لڌا آهن، جيڪي ڪن ڏينهن ۾ سنڌوءَ جي ڪناري تي آباد ۽ وسندڙ هئا، جتي زندگي مسڪرائيندي هئي. انهن بندرن جو تفصيلي ذڪر اڳ بيان ٿي چڪو آهي ۽ باقي ٻين جو مختصر تعارف هتي پيش ڪجي ٿو:

1.پاتال:-
پاتال ڪنهن زماني ۾ سنڌ جو عاليشان بندر ۽ وڏو واپاري مرڪز هو. ڪاڪي ڀيرومل مهر آڏواڻي، ’قديم سنڌ‘ ۾ لکيو آهي ته: ”قديم زماني ۾، ڪراچي ضلعي، لاڙ ۾ ’پاتال‘ نالي هڪ ناميارو بندر هو، جتان سنڌو ندي ٻه شاخون ٿي وهندي هئي. عيسوي سن کان سوا ٽي سؤ ورهيه اڳ، سڪندر سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تنهن وقت’پاتال‘ نهايت مشهور بندر هو.(1) جنهن ڪري يوناني تاريخ نويسن، ان جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي. سڪندر هتي گودي به ٺهرائي هئي“. ميجر جنرل هيگ پنهنجي ڪتاب”دي انڊس ڊيلٽا ڪنٽري“ ۾ ڄاڻايو آهي ته:”حضرت سليمان جي وقت ۾ دنگيون ۽ جهاز، سنڌو ندي جي پاتال بندر وٽ اچي بيٺا هئا. هتي سنڌو ندي اچي ڇوڙ ڪندي هئي.(2) ڊيوڊ شڪورسن ”ائتلس آف ڪامرس“ ۾ لکي ٿو ته:”مصر ملڪ جا جهاز پاتال بندر تائين ايندا هئا.“

2. مينا ننگر:-
هيءُ سنڌ جو قديم بندرگاهه هو، جيڪو مينا ذات وارن ٺهرايو هو. ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ پنهنجي هڪ مضمون ۾ ڄاڻايو آهي ته:”’مين‘ قديم سنڌي لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ’مڇي‘ ان مان صاف ظاهر آهي، ته مين اهڙي هنڌ هو، جتي ڍنڍن ڍورا هئا ۽ هتي مڇيءَ جو شڪار جام ٿيندو هو.“ هيءُ لاڙ جو تجارتي مرڪز هو، هن کي هاڻي ٺٽي يا جهرڪ سان ڀيٽيو وڃي ٿو. هن تي پارٿيائي حڪمرانن جي حڪومت قائم هئي ۽ هتي پارٿي شهزادو يا گورنر رهندو هو.“ هتي ڪلداني، فنيفي ۽ مصري واپارين جا جهاز لنگر انداز ٿيندا هئا: جن ڏينهن ۾ سڪندر مقدوني سنڌ ۾ آيو، تن ڏينهن ۾ هيءُ هڪ مشغول ترين دريائي بندر هو، جتان مال پڙين رستي سامونڊي بندر ڏانهن ويندو هو. يوناني مؤرخ پيريپلن جي لکڻ موجب، هيءُ بندر ڀنڀور جي پٺيان هو. جڏهن جهاز ڀنڀور ۾ سامان لاهيندا هئا، تڏهن اهو دريائي رستي مينا ننگر جي بادشاهه جي دربار ۾ پهچندو هو. هتان وڏي مقدار ۾ اناج، چانور، ترن جو تيل، مکڻ، ململ، سوتي ڪپڙو، بيري گاهه ڏانهن برآمد ٿيندو هو. هتي سڪندر جي ڪاهه جا يادگار، قديم مختصر، ڇانوڻين جا بنياد ۽ وڏا وڏا کوهه اڄ به محفوظ آهن. ’مولائي شيدائي‘’تاريخ تمدن سنڌ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”هتان ڪپهه به وڏي انداز ۾ ٻاهر ويندي هئي.“

3. ڪيٽي بندر:-
شاهه بندر سنه 1819ع ۾ ڌرتي جي ڌُٻڻ ۽ سنڌو ندي جي رخ مٽائڻ سان جڏهن تباهه ٿي ويو، تڏهن ساڳي سرزمين تي هڪ ٻئي بندر جي ضرورت محسوس ٿيڻ لڳي. اهڙي طرح ڪيٽي بندر جو وجود پيو. هيءُ بندر ٺٽي کان ست ميل ڏکڻ اولهه طرف هو. هن بندر تي بمبئي، مدراس، ايراني نار، سون مياڻي ۽ مڪران کان مال ايندو هو. ’سيٺ نائو مل جون يادگيريون‘ جو مؤلف لکي ٿو ته:” ڪيٽيءَ ۾ 25-27 ماڻهو رهن ٿا. بندر عمارتي ڪاٺ ۽ ٻين ڳرين شين جي واپار لاءِ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ جي بندرن سان ساحلي تجارت لاءِ استعمال ٿيندو آهي.“
انگريزن جي حڪومت جي شروعاتي دور ۾، هن بندر وڏي ترقي ڪئي. ايسٽ انڊيا ڪمپني 641200 واپاري شيون هن بندر تان ٻاهر روانيون ڪيو، جن جي ماليت به ساڳي هئي، اهڙيءَ طرح هن بندر سنڌ جي معيشيت ۾ عظيم ڪردار ادا ڪيو. هن بندر کي ٽي دفعا درياء لوڙهي ويو ۽ کيس وري وري درياء جي ڪپ تي نئين سر تعمير ڪيو ويو.

4. گهوڙاٻاري:-
هيءُ بندر ڪنهن زماني ۾ سمنڊ کان ڪجهه مفاصلي تي، ڪراچي کان 13 ميل پري سنڌو درياء تي هو ’يادگيريون‘ جو مؤلف لکي ٿو ته: ”گهوڙاٻاري سنڌ ۾ ڪراچي کان پوءِ، ٻين سڀني کان اهم بندرگاهه آهي، پر درياء جي ڦير ڦارين جي ڪري اهو شهر گهڙي گهڙي نئين سر تعمير ڪيو پئي ويو آهي ۽ هر نئون اڏيل شهر، گهوڙاٻاري سڏبو رهيو آهي. انگريزن جي دور ۾ هيءُ مشهور بندر هو. سنه 1838ع ۾ انگريزن جي هڪ وڏي فوج ’سرجان ڪين‘ جي قيادت ۾ بمبئي کان گهوڙاٻاري آئي ۽ هتان رسد کڻي بامنيڪوٽ رواني ٿي ويئي. اندروني سنڌ جو مال سنڌو ندي رستي گهوڙاٻاري پهچندو هو، جتان ڪراچيءَ ۾ سامونڊي بندرگاهه تان ٻاهرين ملڪن ڏانهن موڪليو ويندو هو. گهوڙاٻاري اڄ به ٺٽي ضلعي ۾ هڪ ننڍڙو ڳوٺ آهي.

5. سنڊي بندر:-
جاتي شهر کان ڏکڻ اولهه طرف، چئن ميلن جي مفاصلي تي هن بندر، سنڌو ندي تي هو. سنه 1897ع ۾ هيءُ مشهور ۽ مشغول ترين بندرگاهه هو. هن بندر تي هروقت ٻيڙيون موجود هونديون هيون. هن بندر تان اناج جو واپار تمام گهڻو ٿيندو هو. لکپت ڏانهن جانورن جي روانگي هن بندر تان ٿيندي هئي. ايسٽ انڊيا ڪمپني سنه 1911ع کان سنه 1916ع تائين هن بندر تي 2350117 رپين جو مال آندو ۽ ساڳين سالن ۾ 84044 رپين جو مال هتان روانو ڪيو.

6. وڪر بندر:-
سنڌو درياء جي ڊيلٽا وٽ سمنڊ کان ويهه ميل پري ’وڪر بندر‘ هو. اتي هڪ چڱو خاصو ڳوٺ به هو. سنه 1837ع ۾ ڪمانڊر ڪارلس، درياء جي ڊيلٽا جي ماپ ڪرڻ وقت هن بندر کي اهم بندر ڏٺو. ’وڪر جي قلعي‘ وٽ جهاز اچي بيهندا هئا. هڪڙو جهاز 28x 27 فوٽ هو، جنهن تي چوڏنهن بندوقون رکيل هيون. هي ٻه سؤ ٽن بار کڻي سگهندو هو ۽ هيءُ جهاز لڙائي ۾ به ڪم ايندو هو. هن جهاز کي سنڌي ماڻهو ’ارمات‘ چوندا هئا.
ٽالپرن جي دور ۾، هن بندر کي وڏي اهميت حاصل هئي. سنه 1836ع ۾ ٽالپر حڪمرانن کي، هن بندر تان هڪ لک رپين کان به وڌيڪ محصول حاصل ٿيو. هن بندر تان مانڊوي انجبار، جهونا ڳڙهه، بمبئي، پوربندر ۽ ملبار کان سواءِ سون مياڻي، گوادر ۽ مسقط سان واپار هلندو هو، جنهن ۾ چانور، گيهه ۽ ٻيو مال شامل هوندو هو. هيءُ بندر، انگريزن جي حڪومت واري دور ۾ جامڙي شاخ جي سُڪي وڃڻ ڪري بند ٿي ويو.

7. وينجهرو(1):-
هيءُ ماڳ نواب شاهه ضلعي ۾ سڪرنڊ تعلقي ۾ موجوده سڪرنڊ شهر کان قاضي احمد ويندڙ قومي شاهراهه جي ڏکڻ ۾ ’مشائخ شاخ‘ جي وٽ سان اڀرندي طرف واقع آهي. پراڻي زماني ۾ هيءُ شهر سيوهڻ کان 13 ڪوهن جي مفاصلي تي واقع هو، جنهن ۾ سميجا ۽ انڙ رهندا هئا. ’تاريخ مظهر شاهجهاني‘ ۾ آهي ته: ”هيءُ شهر سنڌ جي هڪ قديم ذات’وينجهر‘ جي ماڻهن آباد ڪيو. هيءُ شهر ڍنڍ جي ڪناري تي آباد هو ۽ سنڌو درياء جي الهندي طرف کان وهندو هو“. هن شهر ۾ هڪ مظبوط قلعو هو، جيڪو 13 ايڪڙن ۾ ڦهليل هو. هن کي چوڌاري ڪچي مٽيءَ جي ڀت ڏنل هئي ۽ کيس ڌار دروازا هئا. مغلن جي دور ۾ قلعي مان سميجن کي تڙي ان جي نئين سر اڏاوت ڪرائي ويئي. ان ۾ مغليه فوج توب خاني سان ويهاري ويئي ۽ ڦاسي گهاٽ ٺاهي، آزادي لاءِ وڙهندڙ سنڌي جوڌن کي لڙڪايو ويو.
وينجهر درياء جي ڪپ تي هئڻ ڪري واپار جو مرڪز هو ۽ هتي هروقت ٻيڙا سامان سان ڀرجي ايندا هئا. نامياري محقق قريشي حامد علي خانائي پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو ته: ”وينجهرو، سنڌ جي لاکاٽ پرڳڻي جو هڪ قديم شهر هو. گويا هيءُ شهر لاکاٽ ۽ خطي پرڳڻي جو دريائي پتڻ هو. واپاري قافلا ۽ فوجي نقل و حرڪت جو هيءُ مکيه مرڪز هو. لاکاٽ ۽ خطي پرڳڻي جو اناج ۽ ٻيو واپار هن پتڻ جي ذريعي گجرات ۽ ڪاٺياواڙ سان هلندو هو.“ چون ٿا ته: ”هيءُ شهر اورنگزيب جي حاڪميت جي ڏينهن ۾ برباد ٿيو. حملي آورن شهر کي ڦري لٽي باهه ڏيئي ساڙي ڇڏيو. اڄ به ان جا نشان شهر جي سڙيل گهرن ۽ ڀتين مان پسجي رهيا آهن.“

8. قلعو مروٽ بندر
قديم قلعو مروٽ درياء هاڪڙي جي ڪناري تي واقع هو. هن قلعي جو معمار چتور جو حاڪم’ راجا مهروٽ‘ هو. بهاولپور گزيٽيئر مطابق هن جي دروازي تي هڪ سر تي لکيل هو: ”سنبت 1548ع پرکي پوهه سوري مروٽ پاٿا ملڪ ڄام’سومرا ڪوٽ‘ پڪي کيل ڦرائي.
هن مان معلوم ٿئي ٿيو، ته هيءُ قلعو ڄام سومري جي قبضي ۾ هو، ۽ ان جي مرمت سنه 1491ع ۾ ڪرائي. قلعي جي مسجد مغل بادشاهه اڪبر اعظم ٺهرائي.
ملتان ۽ دهلي جي عام شاهراهه تي هئڻ ڪري تجارتي قافلا قلعي مروٽ تي ڊاٻو ڪندا هئا. هيءُ رستو هانسي ۽ سرسه کان ٿي هتي ايندو هو. طبقات ناصريءَ جو مصنف منهاج الدين لکي ٿو ته:
”مروٽ ننڍو شهر آهي، قلعو بند آهي ۽ دهليءَ اُچ جي وچ ۾ آهي.“ هاڪڙي درياء جي سڪن ڪري مروٽ تباهه ٿي ويو. دفاعي لحاظ کان هن جي اهميت ختم نه ٿي. سنه 1749ع ۾ والي بهاولپور نواب مبارڪ خان هيءُ قلعو جيسلمير جي راجا کان کسي پنهنجي قبضي ۾ ڪيو.

_____________

(1)  عيسوي سن کان سواءِ ٽي سؤ کن ورهيه اڳي ’تال‘بندر مکيه هو. يونانين به ساڳي نالي سان ڄاڻايو آهي. ان بابت جيڪي ڏس پتا ڏنا اٿن، ته اهو بندر ٺٽي ضلعي جي الهندي طرف هو، جتان سنڌو ندي ٻه وڏيون ساخون ٿي وهندي هئي. هڪ شاخ ڪيٽي بندر ۽ ٻي شاهه بندر ڏي ويندي هئي. ان وقت سمنڊ گهڻو پري هو ۽ شايد شاهپور وٽان وهندو هو.(ايڊيٽر)

(2)  ميجر هيگ پنهنجي ڪتاب دي انڊس ڊيلٽا ڪنٽري، جي صفحي 20 تي لکيو آهي ته: ”اِڪشو اِڪو، سورج ونسي گهراڻي جو پهريون بادشاهه، جنهن جي ڀيڻ ’اِلا‘ ٻڌ سان پرڻيل هئي، اتي رهندو هو. ان مان هن قلعي جي قدامت جو ڪجهه اندازو لڳائي سگهجي ٿو.“ (ايڊيٽر)

(1) وينجهر سنڌ جي لاکاٽ پرڳڻي ۾ هڪ قديم شهر هو، هيءُ سهر لاکاٽ پرڳڻي جو دريائي واپاري پتڻ هو. واپاري قافلا ۽ فوجي نقل و حرڪت جو هيءُ مکيه مرڪز هو. لاکاٽ ۽ خطي پرڳڻي جو ان جا ۽ ٻيو واپار هن پتڻ جي ذريعي سنڌ جي قديم شهر نصرپور جي رستي گجرات ۽ ڪاٺياواڙ سان هلندو هو. هن وقت انهيءَ شهر جو ويرانو 30 ايڪڙن ۾ ڦهليل نظر اچي ٿو. هن قلعي جو ذڪر مظهر شاهجهاني ۾ آهي، ان موجب هيءُ قلعو 1009هه يا 1013هه لڳ ڀڳ سيوهڻ سرڪار جي صوبيدار مير ابوالقاسم نمڪين، درياء جي هڪ وهڪري يا ڀر واري ڍنڍ تي ٺهرايو. 

تاريخ شاهد آهي، ته سنڌ پنهنجي قدامت ۽ وسعت جي لحاظ کان ساري دنيا ۾ منفرد مقاموالاري ٿي. قديم زماني ۾ سنڌ پنهنجي پکيڙ جي لحاظ کان تمام وسيع ۽ ڪشادو ملڪ هو. ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپر جو رايو آهي ته: ”اهو قديم سنڌ وارو ملڪ اتر ۽ سائبيريا، ڏکڻ ۾ ڪرهند، الهندي ۾ دجلا درياء ۽ اڀرندي ۾ چين واري سمنڊ تائين ڦهليل هو. ان ڪري هن چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو، ته انهيءَ زماني ۾ ذري گهٽ سمورو ايشيا کنڊ، سنڌ جي نالي سڏبو هو.“(مسلمانن جي اچڻ وقت سنڌ جون حدون، هن طرح هيون: اتر ۾ جهلم ندي تايئن، جنهن ۾ ڪشمير جا هيٺيان حصا ۽ هندو ڪش جبل، اتر اولهه ۾ هيلمند نديءَ تائين، جن ۾ مڪران به شامل هو. ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ، ڏکڻ اوڀر ۾ ڪڇ جو رڻ ۽ اوڀر ۾ راجپوتانا ۽ جيسلمير جي سرحد تائين سنڌ هئي. خاص ڪري عرب مؤرخن، ملتان کي سنڌ ۾ ڳڻيو آهي، ان ڪري اسين هت سنڌ جي هن پراڻي بندرگاهه جو ذڪر ڪرڻ ضروري سمجهون ٿا.
ملتان دنيا جو تمام پراڻو تاريخي شهر آهي. چون ٿا ته ملتان جو اصلي نالو ’ميسان‘ هو. ڪن مؤرخن جو رايو آهي، ته جڏهن ملتان ۾ اديتيه مندر جو وجود پيو، تڏهن ان کي ’مول اسٿان‘ چيو ويو. ابن الشير لکي ٿو ته:”اديتيه ديوتا جي ڪري ئي هن شهر کي ’مولتان‘ سڏيو ويو. هيءُ بت صدين کان هتي هو ۽ هن تي ڪيترن ئي تحفن جي بارش ٿيندي هئي. هن کي عربن ( بيت الذهب) به سڏيو. هندن جي ڪتابن ۾ ملتان کي ’ڪشپ پور‘، ’هنس پور‘ ۽ ’سنڊ پور‘ سڏيو ويو. ڪن جو چوڻ آهي، ته ’مولتان‘ جو نالو ’مالي آسٿان‘ هو. ’مالي‘ هندن جي هڪ ذات، جيڪا هتي ڪثرت سان رهندي هئي. هن ذات وارن سڪندر مقدونيءَ سان به مقابلو ڪيو. ملتان تمام پراڻو شهر آهي.“ تاج الدين مفتي جو چوڻ آحي ته:”حضرت نوح عليه السلام جي طوفان وقت ملتان آباد هو.“ جڏهن بيروني ملتان ۾ آيو تڏهن کيس ٻڌايو ويو ته:” هيءُ شهر 2 لک 14 هزار 4 سؤ ٽيهه سال پراڻو آهي. آرين جي اچڻ کان چار هزار سال اڳ هيءُ شهر آباد هو ۽ هتي دراوڙ رهندا هئا. پراڻي زماني ۾ ملتان نهايت وسيع علا.قو هو.“ سيد سليمان ندوي لکي ٿو ته:” ملتان جو مطلب صرف هڪ شهر نه هو، پر رياست هو.“ مصر جي وزير مهابلي لکيو آهي ته:”هن جون حدون تمام ڪشاديون هيون. مڪران ۽ منصوره تائين هن جي وسعت هئي. درياء سنڌ وارو قنوج به هن ۾ هو. ان دؤر ۾ ملتان ۾ هڪ لک 55 ڳوٺ هئا.“ سانگ چين سنه 241ع م ملتان آيو. هو لکي ٿو ته:”ملتان 5 ملين جي ايراضي تي پکڙيل آهي، ملتان تمام ڳتيل آبادي وارو شهر آهي، هتان جا ماڻهو تمام امير آهن، ۽ هتان جي مٽي به نهايت زرخيز آهي. آبهوا خوشگوا ر آهي. ماڻهو نهايت سادا ۽ ايماندار آهن. هڪٻئي جي عزت ڪن ۽ نيڪ اقدار سان محبت رکن ٿا. گهڻا ماڻهو روحن لاءِ قرباني ڪن ٿا. هن ٻڌ مذهب جون ست خانقاهون ۽ هندن جا اٺ مندر آهن. هڪ مندر جيڪو سورج ديوتا جو آهي. پيلي سون جو ٺهيل آهي ۽ ان کي قيمتي جواهرات سان سينگاريو ويو آهي. مندر ۾ مختلف ذاتين جي ماڻهن جا نمائنده رهن ٿا.“ ملتان قديم زماني کان ئي تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز رهيو آهي. ابن حنيف ”سادات دريائون ڪي زمين“ ۾ لکي ٿو ته: پراني زماني ۾ هڙپا ۽ موئن جو دڙو عظيم تهذيب جا مرڪز هئا، جن جي وچ ۾ چار سؤ ميلن جو مفاصلو هو. هنن ٻنهي شهرن جي وچ ۾ هڪ اهڙوشهر ضرور موجود هو جيڪو سياسي، فوجي، معاشي ۽ تجارتي لحاظ کان وچ واري علائقي کي ڪنٽرول ۾ آڻي پئي سگهيو، جنهن جي منڊين ۾ ڳوٺاڻا هاري، پنهنجون جنسون ۽ ٻيو سامان آڻي پئي سگهيا. هنن ٻنهي جي وچ ۾ هڪ وڏو شهر ضرور موجود هو ۽ اهو هو ملتان. ملتان جاگرافيائي لحاظ کان، موئن جو دڙو ۽ هڙپا کان به وڌيڪ ضروري جاءِ تي آباد هو.”ملتان تجارت جو مرڪز هو، جڏهن ته هيءُ شهر درياء راوي جي ڪناري تي آباد هو ۽ چناب ندي به هتي اچي راويءَ ۾ ملندي هئي. ان ڪري بحري لحاظ کان هيءُ شهر هڪ بندر هو. درياءِ گومل جي رستي تجارت ٿيندي هئي. هيءُ رستو ديره جات کان ٿيندو ملتان ويندو هو. ان ڪري پراڻي زماني ۾ افعانستان سان ملتان جو سڌو سنئون واپار هلندو هو. منشي عبدالرحمٰن لکي ٿو ته: ”تاريخي ۽ تاريخ کان اڳ واري دؤر ۾، تاجر ۽ تاجران جا قافلا ملتان ايندا ويندا هئا. آبي رستن ۽ خشڪي جي رستن ذريعي ملڪي ۽ بيروني آمد رفت ٿيندي هئي. جيئن ته ملتان نه صرف ملوها پر پر پاڪستان جي وچ ۾ هو، ان ڪري دريائي ۽ بحري تجارت کي ڪنٽرول ڪري پئي سگهيو. منهنجي خيال ۾ واديء سنڌ جي هڙپائي دؤر کان وٺي آرين جي آمد تائين ملتان کي تجارتي اهميت حاصل هئي. ان ڪري کيس نه صرف ملوها پر هڙپا ۽ موئن جي شهرن ۾ به کيس منفرد مقام حاصل هو.“ مختلف شاهدين جي روشنيءَ ۾ هيءَ ڳالهه پوري و ثوق سان چئي سگهجي ٿي، ته بري رستن کان علاوه پاڪستان جي طويل ساحل ۽ دريائن جي ذريعي نه صرف اندروني پر بينالاقوامي تجارت ٿيندي هئي ۽ اندروني تجارت جي سلسلي ۾ پنهنجي بيهڪ جي لحاظ کان ملتان خاص ڪردار ادا ڪندو رهيو هو. ملتان ۽ اُچ شريف هزارين سال اڳ وچ پاڪستان جا نهايت اهم ترين بندرگاهه هئا ۽ انهن جي رستي تي نه صرف پاڪستان جي هيٺين حصن جي تجارت هلندي هئي پر تجارتي جهاز هتان ٿيندا سمنڊ تايئن ويندا هئا ۽ اتان پوءِ ملوها ۽ امون جي تجارتي مال کي جهازن ذريعي کڻي، ماگان جي سامونڊي ڪنارن کان ٿيندا، عراق ويندا هئا.پراڻي زماني ۾ نه صرف ملتان ۽ اُچ پر هڙاپا جو شهر پٽيالا ۽ پوءِ مٿيڪلاوتي درياء سنڌ ۽ پنجاب جي پنجن دريائن سان ٿيندڙ تجارت جي ڪري مشهور هئا.
ملتان کي تاريخ جي هر دؤر ۾ تجارتي اهميت رهي آهي. بساري لکي ٿو ته: هتي ميوو سستو آهي، واپار چڱو ۽ وڌندڙ آهي. واپاري ڏيتي ليتي ايمانداريءَ سان ڪن ٿا، فارغالبالي ڪري، ماڻهن جي زندگي، عيش ۽ آرام سان گذري ٿي. آبادي گهڻي ڳتيل آهي. واپاري واپار ۾ ڪوڙ نه ڳالهائيندا آهن ۽ نه ڪي ماپ ۾ گهٽ وڌ ڪندا آهن. ضرورت ۽ آرام جون گهڻيون شيون آهن. شهر سهڻو آهي.“ ساڳئي طرح ابن حوقل لکي ٿو ته : ” هيت سستائي آهي، تجارت سٺي هلي ٿي، واپار ۾ ڪوڙ ناهي.“
بهرحال عربن جي آمد وقت سنڌ جي اترئين حصي جو هي وڏي ۾ وڏو سهر ملتان تجارت کان سواءِ علم، ادب، ثقافت، اسلامي درسگاهن کان به مشهور هو. تعليم ۽ تبليغ جي عروج ڪري کيس سنڌ جو بغداد، سڏيو ويندو هو. عرب دنيا مان ڪيترائي بزرگ لڏي هتي اچي رهيا ۽ مدرسا کولي درس ڏنائون. خود هتان جي عالمن به علمي دنيا ۾ وڌيڪ نالو ڪڍيو. جن ۾ هارون بن عبدالله ملتاني، جعفر محمد بنعبدالله، شيخ رڪن الدين، شيخ صدر الدين، شيخ عمالدين وغيره جا نالا قابلي ذڪر آهن. ان دؤر جي خاص ڳالهه هئي، ته ملتان ۾ عربيءَ سان گڏ سنڌي ٻولي به عام طور تي ڳالهائي ويندي هئي. مشهور مسلم جاگرافيدان ابن حوقل جو چوڻ آهي ته: ”منصوره ۽ ملتان جي اڪثر حصن ۾ عربي ۽ سنڌي ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون.“
ملتان اڄ به سنڌ جو قريبي ۽ پاڙيسري شهر آهي، جنهن درو ديوار مان سنڌي تهذيب ۽ تمدن جو ڏيک جهلڪ ڏيندي نظر اچي ٿو.

______________

*عربن جي دؤر ۾ سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ ملتان هو، پر بنو اميه خليفن جي گورنرن جي وقت ۾ گاديءَ جو هنڌ ’الور‘ هوندو هو، بنو عباس خلافن جي وقت ۾ تختگاهه منصوره هو. بغداد جا خليفا جڏهن سنڌ تان دستبردار ٿيا، ته ان علائقي کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو: اَپر سنڌ، جنهن جو تختگاهه ملتان، ۽ لوئر سنڌ جنهن جو تختگاهه منصوره ٿيو. جنهن ڏينهن ۾   واري حڪومت کي ڊانواڊول ڪري، ملتان ۾ وڃي ويٺا، تن ڏينهن ۾ ملتان سڄي سنڌ جو تختگاهه ٿيو. سيوهڻ، بکر، الور وغيره يا ٻيون جيڪي به ننڍيون وڏيون رياستون هيون، سي سڌيءَ طرح خراج ادا ڪنديون هيون.

سلطان محمود غزنويءَ ملتان تي سنه 396هه ۾ ڪاهيو، جو کيس ٻڌايو ويو، ته ملتان ۾ ڪي ماڻهو اسلام جي خلاف ڪم ڪن ٿا ۽ مسلمانن کي حج تي وڃڻ کان روڪين ٿا. هندستان ۽ سنڌ ۾ قرمطي مذهب جي تبليغ جو مرڪز به ملتان هو. سلطان محمود غزنوي جي ڪاهه وقت ملتان جو حاڪم ابوالفتح دائود هو. هن کي لاهور جي انند پال ۽ جئپال فوجي مدد ڏني، پر ستن ڏينهن جي گهيري کانپوءِ ابوالفتح دائود آڻ مڃي ۽ لکي ڏنائين، ته هو هر سال محمود غزنويءَ کي ويهه هزار درهم خراج ڏيندو(1) ۽ قرمطي باغي سلطان محمود غزنويءَ جي حوالي ڪندو، ملتان فتح ڪرڻ کان پوءِ سلطان محمود هتي پنهنجو سڪو جاري ڪيو.مسلمانن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان اڳ ان وقت جي اسلامي خليفي، ڏاهر  ڏانهن خط لکيو هو ته: ”اسان کي سنڌ جي تجارتي آمدورفت بابت مڪمل ڄاڻ آهي. اسان کي گهڻن وڏن شهرن جا باري ۾ معلوم آهي. اسان کي انهن اهم شهرن جي اهم ٿاڪن جي به خبر آهي....... جنهن مان  خبر پوي ٿي، ته اسلام جي اچڻ کان اڳ به عربن سان ديبل، نيرون ڪوٽ، برهمڻ آباد، سيوهڻ ۽ ملتان وسيلي واپار ٿيندو هو.

(1) محمود غزنوي ٻي ڪاهه سنه 401ع ۾ ڪئي، جو دائوس شرطن تان ڦري ويو ۽ قرمطين ٻيهر ملتان ۾ پنهنجيون سرگرميون شروع ڪيون. غزنوي، قرمطين جو قتل عام ڪرايو ۽ دائود کي قيد ڪري غزني کني ويو، پر پوءِ به بندرگاهه جي صورت حال بهتر کان بهتر هئي. ملتان بندر تان تجارتي مال عربستان وسيلي فلسطين ويندو هو، ان کان سواءِ افعانستان، ايران، ٻيٺ، برمان، ڏکڻ هندستان سان ملتان جا تجارتي گهاٽا لاڳاپا هئا.(ايڊيٽر)