سھڻي منھنجي سنڌ

روانگي
گورک ڏانھن گهُت، هنئين جِني حُب مان،
تِني جو تُرت، قدر ڪندا قرب وارا.
صبح چار وڳي اُٿڻ باوجود به دير ٿي وئي، پنج وڳي ادا منظور جي فون آئي ته: ’شيخ عبدالله وارا ڄامشورو پُھچي ويا آهن، پاڻ کي ڇھه وڳي ڄامشورو پُھچڻو هو.‘ گاڏي کي ٿورو اڃا به وڌيڪ اسپيڊ ڏئي ڇھه وڳي ماتلي پُھتاسين، عبدالجبار ’قاسم‘ وٽ ناشتو تيار هو، پر منھنجي دير جي ڪري اُن کي ڪينسل ڪيوسين، ناشتو هاڻي جِتي نصيب هوندو.
ماتلي کان منظور احمد جوڻيجو، معشوق جوڻيجو، شعيب جوڻيجو، عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي، فھد احمد مخدوم ۽ آئون ڪار ۾ سوار ٿي روانا ٿياسين ڄامشورو طرف. ڪلاڪ سوا جو سفر ڪري ڄامشورو پُھتاسين، رِند هوٽل جي پُڇا ڪري، هوٽل اڳيان گاڏي پارڪ ڪئي، اُتي سفر جا ساٿي شيخ عبدالله ڪوهستاني، مصطفيٰ ميمڻ، سرَوَرَ خاصخيلي، منٺار خاصخيلي، ۽ رتوديرو جو سندن دوست اياز سمون انتظار ۾ هئا. ساڻن مِلياسين، گڏجي ناشتو ڪيوسين. منھنجي طبيعت رات کان صحيح نه هئي تنھن ڪري ناشتي ۾ صرف جوس ئي پيتم، سفر جي دُعا پڙهي روانا ٿياسين.

ڳوٺ ڳاڙهي واري ۾ ناشتو ڪيوسين
سيوهڻ جي ويجهو ئي پُھتاسين ته گاڏين کي ڪچي ۾ ڏکڻ طرف موڙيو ويو، بس ٿوريءَ ئي فاصلي تي ڳوٺ ’ڳاڙهي واري‘ هو، هِتي محترم حافظ الھڏتو برهماڻي اسان لاءِ ناشتو تيار ڪرايو ويٺو هو. تمام گهڻين محبتن ۽ سِڪ مان اسان جي آجيان ڪئي وئي. سڀني گڏجي ناشتو ڪيو، پر منھنجي قسمت ۾ هِتي جو داڻو نه هو، صرف پاڻي جو گلاس پي ورتم. سرَوَرَ وارن سان گڏ جيڪو مھمان همراهه هو، تنھن جيئن ئي ناشتو ڏِٺو، جنھن ۾ ڪُڪڙ جو ٻوڙ به هو، انب به هئا، مانيون ۽ چانوَر به هئا، سڀني تان نظر گهمائي چيائين: ’ڀاءُ لسي ڪانھي ڇا؟‘ همراهه کي لسي جي طلب ضرور هئي، پر هِتي اِهو سوال پُڇڻ مُناسب نه هو. پوءِ مھربان ميزبانن کان موڪلائڻ مھل پنھنجي عادت موجب پُڇي ورتم ته هِن ڳوٺ تي ڳاڙهي واري نالو ڪيئن پيو؟ جواب مِليو ته وڌيڪ تفصيل جي خبر اسان کي به ناهي پر هِتي جي مِٽي يا واري جو رنگ ڳاڙهسرو هوندو هو، اُن ڳاڙهي مٽيءَ يا ڳاڙهي واري جي ڪري ڳوٺ تي نالو ’ڳاڙهي واري‘ پيو. روانا ٿياسين پنھنجي منزل طرف اسان جي هِن سفر جي منزل ته ’گورک هِل‘ ئي آهي، پر رستي ۾ ايندڙ جيڪي به ڪوٽ، قلعه، درگاهون، دڙا، ڍنڍو ڍورا اُنھن جي زيارت به ڪندا وينداسين.

ٻه جاڙا شھر - جهانگارا باجارا
سيوهڻ کي باءِ پاس ڪري باجارا جهانگارا طرف روانا ٿياسين، ڪُجهه وقت گاڏيون شديد گرمي ۾ روڊن تي ڊوڙنديون رهيون، سيوهڻ کان 11 ڪلوميٽر ڪري فضه غزل جي شھر ’باجارا‘ کي ڪِراس ڪيوسين، باجارا کان ٽِن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي جهانگارا آهي، جهانگارا مان پُڇا ڪئسين ’پير آري شاهه‘ ويندڙ رستي جي. جهانگارا باجارا جاڙا شھر آهن ۽ هِنن شھرن جو نالو پھريون ڀيرو مون ريڊيو پاڪستان جي پروگرام ’سُرهي سُرهي سوچ‘ ۾ ٻُڌو هو، جيڪو سائين ماڪن شاهه رضوي پيش ڪندو هو، تمام مقبول ۽ پوري سنڌ ۾ وڏي چاهه سان ٻُڌو ويندڙ پروگرام هو. اسان اُن وقت هاءِ اسڪول ۾ پڙهندا هئاسين ۽ ڇنڇر جو ڏينھن اسان کي ياد هوندو هو، جيئن ئي موڪل ٿيندي هئي، ڪِٿي به نه بيھندا ھئاسين، ڀڄندا ڀڄندا گهر پُھچندا ھئاسين ۽ ڪِتابن کي ھِڪ پاسي رکي پھرين اچي ريڊيو کوليندا هئاسين، تڏھن اِنھن شھرن جا نالا ماڪن شاھه وٺندو ھو ته شھر جهانگارا باجارا کان ھي غزل موڪليو آھي رجب آزاد ٻُگهيو، جهانگارا باجارا کان محترمه فِضا غزل لکي ٿي ته:
هِڪڙي پيار ۾ گُم ٿي وياسين.
نيڻ نِھار ۾ گُم ٿي وياسين.
مُرڪندي چيوسين الوداع،
سھڻي سار ۾ گُم ٿي وياسين.
فضه شاهه ڪاظمي، 22 سيپٽمبر 1974ع، باجارا ۾ پيدا ٿي، ۽ پوءِ 1990ع ۾ فضه شاهه ڪاظمي، بدران صرف ’فضه غزل‘ بڻجي ادب جي دُنيا ۾ پير پاتائين. اسڪول جي هيڊ ٽيچر فضه شاهه ڪاظمي، ’فضه غزل‘ جو شاعري جو مجموعو ’چنڊ ۽ چاهتون‘ پُڻ ڇپجي چُڪو آهي. يا ساجده جبين به باجارا ۾ ئي پيدا ٿي آهي. پر هاڻي ڊکڻ ضلعي شڪارپور ۾ رهي ٿي. ھي ٻئي جاڙا شھر اُنھن خوبصورت شاعرن ۽ شاعرائن جا شھر آھن، گهڻي وقت کان پوءِ هاڻي ويجهڙائي ۾ رجب آزاد سان به ملاقاتون رھيون آھن، جو سندس شاعري جو ڪِتاب آسي زمينيءَ جي معرفت اسان ئي ڇپيو آھي. پندرھن ويھن مِنٽن جو فاصلو طئه ڪري اچي آري پير جي آڳند آڏو گاڏيون پارڪ ڪيونسين، ۽ آئون به ماضي جي ميلي مان موٽي واپس آيس.

آري پير اڱڻ آياسين
آري پير جي پَڌَر تي جيئن ئي پيـرَ ڌريا ته هيٺ زمين اهڙي گرم هُئي جو لڳو ڄڻ ٽانڊن تان گُذرون پيا. توڻي جو مسجد ۽ درگاھه جي اڱڻ ۾ ماربل لڳل ھو، پر سِج به ڄڻ سوا نيزي تي هو، تنھن جي تپش ۾ ماربل اھڙو ته تپي ويو جو اصل پيرَ پيو ساڙي، اسان اهڙيِ سخت گرم زمين تي به پيرَ رکي فوٽوگرافي ڪري ورتي، مسجد ۽ درگاهه گڏوگڏ آھن، درگاھه اندر جيئن ئي داخل ٿجي ٿو ته مٿي وڏا چڙا ٻَڌل نظر ايندا، جيڪو پانڌيئڙو ايندو اُنھن چڙن کي چوري پوءِ اندر داخل ٿيندو. مون محسوس ڪيو ته اڪثر سماجن ۾ ٿوريَ گهڻي فرق سان سڀ شيون ساڳيون ئي آهن. اندر داخل ٿياسين، هاڻي وري ساڳيون ماربل اهڙو ٿڌو جو آئون ته ڪجهه گهڙيون هيٺ فرش تي ويھي رھيس، ٻاھر سخت اُس ھڻي ساڙي رکيو هو. درگاهه اندر ٽي مزارون نظر آيون هِڪ وچ ۾ وڏي ۽ ٻه پاسن کان ننڍيون، جنھن لاءِ اُتي موجود ماڻھن ٻُڌايو ته: ’هي سائين جا فرزند آهن.‘ اسان اڃا فوٽوگرافي ئي ڪري رهيا هئاسين، ايتري ۾ هِڪڙو جُهونو شخص مٿي ته ٽوال (توليُو) رکيو آيو اُس کان بچڻ لاءِ. اسان جي سفر جي امير شيخ عبدالله ٻُڌايو ته: ’هي سائين قبول شاهه آهي، هِن آري پير درگاهه جو گادي نشين.‘ سائين قبول شاهه اسان سڀني سان تمام خوش اخلاقيءَ سان مِليو ۽ تمام سادو ماڻھو لڳو،
عبدالجبار ’قاسم‘ کي چيم ته: ’سائين کانئس ٿوري معلومات وٺو،‘ پر پوءِ وقت گهٽ هُئڻ ڪري اسان کي تڪڙو تڪڙو هِتان کان نِڪرڻو ھو تنھن ڪري ڪي تفصيل وٺي نه سگهياسين، ايترو ضرور ٻُڌايائون ته: ’هي آري پير جيلاني بادشاهه آهي اصل ۾ عراق کان آيل آهي، پھرين لسٻيلي، سون مياڻي، نُوراني کان ٿيندا آخر ۾ هِتي اچي آباد ٿيا.‘
درگاهه جي پاسي ۾ تاريخي باغ به موجود آهي، جنھن ڏانھن پُڻ وياسين، باغ ۾ وڏا ۽ جهونا وڻ موجود هئا، ۽ وڻن هيٺ آري پير جا فقير پُڻ موجود هئا، هِڪڙو فقير هٿن، پيرن ۽ مٿي تي ميندي رکيو وڻ جي ڇانوَ ۾ ويٺو هو. اسان کي ڏِسي چوڻ لڳو: ’اچو اچو آري پير جي ميندي لڳايو‘، شيخ عبدالله چيو: ’آري پير کي ٻيو ڪم ئي ناهي جو توکي اچي ميندي ڏئي ويو.‘ تقريبن سڀني درگاهن تي عجيب قسم جي جھالت جون جهلڪيون نظر اينديون، پر جھالت بجاءِ عقيدت چئي سگهجي ٿو. شايد اهو سِلسِلو هلندو رهندو صدين تائين، تڏهن ئي ته درگاهون به ايئن آباد آهن صدين کان.
باغ ۾ وياسين تمام پُراڻا وڻ هئا، اُنھن وڻن ۾ موجود ٻه کجي جا وڻ به هئا اُنھن ۾ خاص ڳالھه اِها هئي ته ٻئي کجيون نانگ ورَ هُيون، زمين تي پوري طرح نانگ وانگر ورَ ڏئي پوءِ مٿي اُڀيون هيون ۽ سايون هيون. اُنھن وٽ سڀني فوٽوگرافي ڪري. اڳتي نظر ڪئيسين ته کوڙ قبرون نظر آيون ۽ کوڙ فقير به نظر آيا. ڪي وڻن هيٺ ننڊون ڪري رهيا هئا، ڪي ڪچھري ڪري رھيا ھئا. ھِن کي قديم قبرستان به چئي سگهجي ٿو يا پُراڻو باغ به، اسان گُهمي ڦِري ٻاهر نِڪتاسين هاڻي وري دگاهه جي ٻي پاسي کان مُسافر خانه هئا، جن ۾ فقير رھيا پيا آھن، اُنھن اڳيان ساوا وڻ ۽ پارڪ به آھي. پاسي کان پاڻي جي ھِڪ وڏي ٽانڪي ٺھيل آھي، جنھن مان ھمراھ گرمي سبب وِنھنجي رهيا هئا، اُنھي ٽانڪي جي پاسي ۾ وڏو ڇپرو ٺھيل ھو، ھِتي پُڻ فقير موجود ھئا، ڪي سُوٽا ھڻي رھيا ھئا، ڪي مال مِلائي رھيا آھن، پر سڀڪو پنھنجي پنھنجي ڌُن ۾ مگن ھو. ھِڪڙو فقير ٿورو سُر ۾ پي لڳو جنھن سان گڏ فوٽو به ڪڍرايم ته خوش ٿيو، چيومانس ڀلا اِھي پنھنجا فقيراڻا ھار لاھي ڏي ته فوٽو ڪڍرايان. مُسڪرائيندي پنھنجي گلي مان ھار لاھي مونکي ڏِنائين ۽ مون فوٽو ڪڍائي کيس واپس ڪيا. پاڻ پنھنجو تعارف ڪرائيندي چيو، ’مونکي فقير اسلم چوندا آھن‘. مونکان پُڇيائين ته مون به جوابن چيومانس: ’هِن ناچيز کي فقير مور ساگر چوَن ٿا.‘ ايئن پوءِ کِلندي کِلندي آري پير جي فقيرن کي الوداع ڪيوسين.

جهانگارا جي ٿـڌي لَسي
آياسين جهانگارا، هِتي به شيخ عبدالله جا دوست موجود هئا، جن اسان کي ڪجهه گهڙيون ترسايو ۽ لسي پياري، اهڙي شديد گرمي ڄڻ ساهه ٿو نِڪري ۽ اهڙي حال ۾ جي لسي مِلي سا به برف مِليل ٿـڌي، مون يڪا ٻه گِلاس فُل پِيتا، سائين عبدالجبار نظاماڻي چيو، ’مور ساگر تنھنجي لاءِ لَسي بھترين آهي، اڃا به هِڪڙو گِلاس پي،‘ چيم ’سائين ڇا ٿا چئو، ٻه گِلاس! وڏي ڳالھه آهي، اوهان اڃان ٽي گِلاس جي صلاح ٿا ڏيو.‘ طبيعت خراب هئڻ ڪري صبح کان ڪجهه به نه کاڌو پيتو اٿم، هاڻي لسي مان ٿي پورت ڪئي. هي لسي پياريندڙ ميزبان ماستر عبدالحڪيم رند هو، جنھن جا تھهِ دِل سان ٿورا مڃيندي کائنس موڪلائي روانا ٿياسين.
سنڌ جي سھڻن شاعرن رجب آزاد ٻُگهيو، سنجها سرواڻ ۽ فضا غزل جي پَٽن باجارا جهانگارا کي الوداع ڪري اڳتي نِڪتاسين. سج سوا نيزي تي، پٿر جو پنڌ ۽ اسين، بس ڪچھري ڪندا، لطيفا ٻُڌائيندا ڪنھن وقت تاريخ تان پردو ھٽائيندا، ايئن سفر کي کُٽائيندا رھياسين. اڳيان ڪھڙي منزل آهي، اِن بابت اسان جي ڪاروان جي اڳواڻ شيخ صاحب نه ٻُڌايو.
منڇر ڍنڍ (رِڻ ۾ سمنڊ)
جبلن جي وِچان پٿرن جو پنڌ ڪندي اوچتو پري کان نظر ايندڙ اَڇ تي پئي، ڪو چوَي ته سمنڊ آهي ڪو چوَي ته نه دُنڌ آهي، جيئن جيئن ويجها پيا ٿيون ته ڄڻ اڳيان سمنڊ پيو نظر اچي، پر هِتي جبلن جي وِچ ۾ سمنڊ ڪِٿان آيو، اسان کي منڇر ته ذهن ۾ ئي نه هئي، نه ئي ڪو اسان جي سفر ۾ هيءَ پوائنٽ شامل هئي، نه ئي اسان جي علم ۾ هو ته هِن رستي تي منڇر ڍنڍ آهي، تنھن ڪري يقينن اسان جي حيرت جائز ھئي. ھاڻي فھد به چوي ٿو ته: ’اڳيان هلندڙ اسان جي امير کي ڪير ٻُڌائي ته هِتي بريڪ ڪري ڏِسون ته هي آهي ڇا؟‘ مون سائين جبار کي چيو ته: ’شيخ صاحب کي فون ڪريو ٻه ٽي منٽ هِن پاسي هلي ته ڏِسون هي ڇا آهي،‘ بس اڃا اسان هِڪٻَئي کي ايئن ئي چئي رهيا هئاسين تيستائين شيخ صاحب وارن جي گاڏي روڊ ڇڏي پاڻي طرف مُڙي اسان سڀني چيو ’واهه ڏِسو شيخ صاحب ته دِلين جون ڳالھيون ٻُڌي ويو، پاڻ اڃا سوچيون ئي پيا ته هو پاڻ ئي اُنھي طرف ھليو آھي‘.
بِلڪل ڪِناري تي اچي گاڏين کي روڪيوسين، ۽ مونکان سواءِ تقريبن سڀئي دوست جوتا لاھي ھيٺ پاڻي ۾ لھي پيا، ڪِناري تي فوٽوگرافي ڪئي، بِلڪل ڪنھن سمنڊ جي بيچ نظر اچي رھي آھي اِھو اُن ڪري جو اسان کي پريان ڪو به ڪِنارو نظر نه پيو اچي، صرف حدِنظر تائين پاڻي ئي پاڻي آهي. هِن منڇر ڍنڍ کي هونئن به ايشيا جي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ هئڻ جو اعزاز حاصل آهي. هِن کان اڳ اسان صرف ڪِن ڪِتابن ۾ منڇر بابت پڙهيو هو.
سيوهڻ کان اولھه طرف اٽڪل 18 ڪلوميٽر جي فاصلي تي هيءَ ڍنڍ موجود آهي. هن ڍنڍ جي ڊيگهه ۽ ويڪر ھِڪجھڙي نٿي رھي، ڪڏھن وڌيڪ ھجي ٿي ڪڏهن گهٽ هجي ٿي، ڇو ته هي ڍنڍ اونھاري ۾ ڀربي آھي ۽ سياري ۾ ڇنڊبي آھي. ھونئن ڪِٿي ھِن جي پکيڙ 233 ڪلوميٽر چورس به ٻُڌائي وڃي ٿي ته ڪِٿي وري 200 چورس ڪلوميٽر. هي ڍنڍ پاڪستان جي سڀ کان اونھي پاڻي واري ڍنڍ آھي، ڪِٿي پڙھيو آھي ته ايشيا جي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ آهي. منڇر ڍنڍ جي اولھه طرف کيرٿر، ڏکڻ طرف بڊو ۽ لڪي جبل آهن. اوڀر ۾ سنڌو درياه ۽ سيوهڻ جو شھر موجود آهن. هِن ڍنڍ تي منڇر نالو ڪيئن پيو ۽ ڇو پيو اِهو بحث ئي رهيو آهي ۽ اِهو مُنجهيل معاملو تاريخ جا ڄاڻو به حل نه ڪري سگهيا. ڪِن هن کي مَن + ڇر جنھن جي معنيٰ مھان پاڻي يا عظيم پاڻي، يا من کي وڻندڙ پاڻي چيو آھي. ڪنھن وري ايراني ’منوچهر‘ سان ملايو آهي. هِن ڍنڍ جي عمر ڏهه هزار سال پُراڻي ٻُڌائي وڃي ٿي. 1988ع ۾ هڪ سروي ۾ هِتي آبي پکين جا 50 هزار قِسم ٻُڌايا وڃن ٿا. 50 قِسم مڇين جا ۽ 26 قِسم آبي ٻوٽن جا ٻُڌايا ويا هئا، جيڪي يقينن هِن وقت سڀ انگ اکر اڳتي ته نه پر پوئتي ضرور ٿيا هوندا.
هاڻي دوستن پاڻي جي ڀريل بوتلن سان ٻاهر ڪِناري تي پير ڌوتا، پوءِ واپس گاڏين ۾ ويٺاسين ۽ اڳتي سفر ۾ نِڪري پياسين. وري به پٿرن جو پنڌ، اسين ۽ اسان جون ڪلٽس ڪارون، روان دوان هُيون.

گاجي شاهه جي گام مٿيَ
تمام گرم ڏينھن باوجود اسان سفر جاري رکيو، ھاڻي اسين گاجي شاهه درگاهه ڏانھن وڃي رهيا آهيون، تمام گهڻو پنڌ ڪيو، جيڪو پنڌ پٿرن ۽ جبلن جو ئي هو. ڪاڇي جو سڄو پنڌ ئي پٿرن ۽ جبلن جو آهي. رستي ۾ لئيءَ جا وڏا وڏا وڻ نظر آيا، ٻٻرن جا سِڌا وڻ، ڪجهه دير لاءِ رستي ۾ بريڪ ڪيوسين، وري اڳتي وڌياسين وقت ٿورو هو ۽ منزل پري هئي.
اچي اُن هنڌ پُھتاسين جِتيَ جبل جي چوٽيءَ تي درگاھه گاجي شاهه آهي. شيخ صاحب ٻُڌايو ته: ’جڏهن ساليانو ميلو لڳندو آهي ته هي سمورو ميدان، هي وَڻ ٽِڻ سڀ ماڻھوءَ ئي ماڻھو ھوندا آھن، تمام گهڻي تعداد ۾ ماڻھو ايندا آھن. ۽ هِتي ڪجهه مُنفي ڳالھيون به گردش ڪن ٿيون.‘ درگاهه تمام مٿي هئي، سيڙهين تان چڙهي مٿي وڃڻو آهي. سوچيوسين گاڏين کي ڪنھن ڇانوَ ۾ بيھاريون، پر ڇانوَ نظر نه آئي، هيٺ سيڙهين جي دنگ تي تـنبُن سان اڏيل ننڍڙي بازار آهي، جنھن ۾ اُھي ئي شيون جيڪي هر درگاهه ٻاهران رکيل هونديون آهن. نظر آيون.
اسان سيڙهيون چڙهندا چڙهندا مٿي پُھتاسين، مٿي آياسين ته هھڙي تتل ڏينھن ۽ تِکي اُس ۾ به ڄڻ ميلو لڳو پيو آهي، تمام گهڻي تعداد ۾ عورتون نظر آيون، جيڪي ٻھراڙيءَ جون لڳيون پي ۽ ڪجهه شھري عورتون به هيون. مرد نالي ماتر هئا، گهڻائي عورتن جي هئي، هِتي ديڳيون ورهايون پي وِيون، تھري ڀت هو، جيڪو اسان به ٻه ٽي گراهه ٽيسٽ خاطر کاڌو. اڃا مٿي وياسين ته اُتي عجيب رنگ نظر آيو، ٻه ٽي جوان همراه جنھن مان ھِڪڙو ستار وڄائي رھيو ھو، ھِڪڙو بين ۽ ھِڪڙو طبلو، سندن سامھون ھِڪڙي عورت گُلابي جوڙي ۾ کُليل وارن سان ڪنڌ کي تيز ڌوڻي رھي ھئي، اڃا ويجهو ٿياسين ته ڏِٺوسين ته عورت جي گوڏن هيٺ ويھاڻو رکيل آھي، وار کُليل ۽ پوتي لٿل اَٿس، جيڪا ھيٺ ڪنڌ ڪري ته گلي مان سندس ڇاتيون صاف ظاهر ٿين پيون. جيڪي سامھون ٽيئي ھمراھ ساز وڄائي رھيا ھئا، جنھن مان ھِڪڙو ھمراھ جنھن جي مُڇن کي به شايد ڪلر ٿيل هو ستار وڄائي رهيو هو، جيڪو مُسلسل عورت جي ڇاتين ڏي ڏِسي رهيو آهي. ڪنھن ڪنھن وقت آڏي نظر سان ھيڏانھن ھوڏانھن ڏِسي پيو، نه ته وري به مٿو ڌوڻيندڙ عورت جي ڇاتين ڏي سندس نظر پئي وڃي. هي سڀ منظر عجيب لڳي رهيا هئا. پر ماڻھن ويچارن کي اِن اَٻوجهائپ کان خبر ناهي ڇوٽڪارو مِلندو به يا نه. اڃا مٿي وياسين اُتي هي گاجي شاهه جي مزار موجود آهي، ان جي پاسي ۾ ئي مسجد به موجود آهي، جمع جو ڏينھن ھو پھرين ته چيوسين نماز هِتي پڙهجي، پوءِ وري سڀني دوستن چيو ته اڳيان ڪِٿي ٿا هلي پڙهون.
گاجي شاهه لاءِ کوڙ ڳالھيون، ڏند ڪٿائون، روايتون، ڪتابن ۾ ۽ ماڻھن جي واتان ٻُڌڻ/ مِلن ٿيون. جيئن ھڪ ڳالھه اِها به مشھور آھي ته (هِتي آس پاس ڪِٿي به انب ناهن ٿيندا، جنھن لاءِ چوندا آھن ته: ڪافر هِتي آباد هوندا هئا ۽ انبن جا باغ سنڀاليندا کائيندا هئا، جيڪا ڳالھه گاجي شاهه جي مريدن کي نه وڻي، تِن گاجي شاهه کي چيو ته: ’هنن ڪافرن کي هِتان ڀڄاءِ،‘ گاجي شاهه پُڇيو ته: ’اُهو هِت ويٺا ڇو آهن؟، ڇا ڪندا آهن،؟‘ مريدن چيو ته: ’انبن جا باغ آهن پيا کائين پيئن،‘ تنھن تي گاجي شاھه چيو ته: ’ٺيڪ آهي، آئون انبن کي کٻڙ ٿو بنايان،‘ ڇا ڏِسن ته سڀ انب کٻڙ ٿي ويا ۽ ايئن ڪافرن مان جان ڇُٽي).
هِتي مزار جي هيٺين پاسي اسان کي هڪ ڪچي ڀت وارو ڪمرو نظر آيو، جنھن جي دروازي مٿان ’جانڊهه‘ لکيل هو، جنھن تي اسان ويٺلن کان پُڇا ڪئي، ’ھي ڇا آھي؟‘ چيائون: ’سائين گاجي شاهه جو ’جنڊ‘ آهي،‘ جنڊ کي جانڊهه ڇو لِکيو ويو آهي، اِن بابت خبر ناهي. (هن چَڪيءَ مان فقير پاڻ اَن پيھندو ھو، پوءِ ٽِڪيون يا روٽ پچائيندو ھو، جڏھن پچائي تيار ڪندو ھو ته اُتي جيڪي به موجود هوندا هئا، اُنھن کي سڏ ڪري چوندو ھو ’اچو بابا گاجي شاهه جو ننگر تيار آهي‘).
اسان فوٽوگرافي ڪئيسين، آس پاس آخري نظر گُهمائي ته هِڪ پاسي کان ٻه نوجوان ناريون موبائل تي ڳالھائي رهيون هيون. ۽ مُسڪرائي رهيون هيون. هيٺ جڏهن لھي آياسين ته اُن موجوده ننڍڙي بازار ۾ به نوجوان ناريون پِني رهيون هيون، جنھن سان ايندڙ ويندڙ زائرين عجيب جملا ڳالھائي رهيا هئا، ۽ هو به تمام تيز نظر اچي رهيون هيون، ايئن پيو محسوس ٿيئي ته هنن جي مجبوري کان وڌ هنن جي عادت يا شوق آهي.

ٽنڊو رحيم وڃڻو آهي
هاڻي اسان کي ٽنڊو رحيم وڃڻو آهي، گاجي شاهه کان ڇھه ست ڪلوميٽر جي فاصلي تي هي شھر آھي، جيڪو سنڌ جي ٻين کوڙ شھرن جيئن بي ترتيب ڀڳل ٽُٽل روڊ، روڊن جي پاسي ۾ گند ڪچري جا ڍير، ھي شھر آھي تمام تاريخي، انگريزن جي دؤر ۾ هي ٿاڻو هوندو هو. اسانکي ته ٽنڊو رحيم جي پاسي ۾ جمالين جي ڳوٺ وڃڻو هو، جِتي اسان جي منجھند جي ماني جو بندوبست ٿيل آھي. ٽنڊو رحيم پُھتاسين ٻه ٽي ڀيرا شيخ صاحب گاڏين کي اڳتي پوئتي ٽنڊو رحيم جي گلين گهٽين ۾ گهمايو، نيٺ ڪنھن ماڻھو کان پُڇا ڪئسين ته ڳوٺ مُراد جمالي (هليجي) وڃڻو آهي. جنھن رستي جو ڏَس ڏِنو، ڪجهه وقت ڪچي جو پنڌ ڪري گاڏيون هڪڙي ڳوٺ ۾ اچي ويون، هِتي ميزبان صاحبان اڳ ۾ ئي انتظار ۾ بيٺا هئا، جيڪي اسان جي گاڏي کي ڦيرائي اوطاق تي وٺي آيا. اوطاق تي انتظار ۾ بيٺل ميزبان اسان سان مُرڪي مِليا، حال احوال کانپوءِ گڏجي کاڌيسين منجھند جي ماني.
ھِن کان پھرين جڏھن اسان جي ساڳي ئي ٽيم ڪوھستان جو سفر ڪيو ھو ته اُتي به مختلف ڳوٺن ۾ ماڻھن اسان جي ايئن ئي آجيان ڪئي ھئي، ھاڻي ھي ڪاڇي جو سفر به ايئن ئي آهي، ساڳيون ئي محبتون ماڻھن ۾ نظر آيون، ساڳيو ئي خلوص نظر آيو. منجھند جي ماني ۾ ڇيلو تيار ڪيو ويو ھو، اُن سان گڏ انب، اڇا چانوَر، ڪڻڪ جون مانيون، پر افسوس جو مونکي اڄ طبيعت اھڙو سوگهو ڪيو هو، ڄڻ روزو رکيو ويٺو آهيان. هِتي به آئون پاڻي پي سُمھي رھيس، باقي سڀني دوستن خوب کائي ڍئو ڪيو. ڪچھري دوران حافظ عبدالغني جمالي ٻُڌايو ته: ’هي ڳوٺ تاريخي ڳوٺ آهي، اوهانکي رستي ۾ ڪجهه مزارون ۽ قبا ٺھيل نظر آيا ھوندا؟‘ چيوسين: ’ھائو بلڪل اُنھن جي باري ۾ ڪجهه ٻُڌايو‘
حافظ عبدالغني جمالي ٻُڌايو ته: ’اسان ’جنگو جمالي‘ سڏبا آهيون، توهان رستي ۾ جيڪو قبرستان ڏِٺو اُهو ’جنگواڻي قبرستان‘ سڏبو آهي، اِهي سڀ جنگ ۾ شھيد ٿيل آھن، جنگ جيڪا کوسن سان ھئي،‘ ۽ اُھا به ٻُڌايائين ته: ’هڪ عورت پُٺيان هئي،‘ منھنجي ھِڪ اندازي موجب ته پُراڻي دؤر ۾ عورتن تان جنگيون لڳنديون هيون، ۽ ايئن قبرستان وجود ۾ اچي ويندا هئا، جيڪي هاڻي موجوده دؤر ۾ ڪِٿي به نٿا ٻُڌجن، ٿين ٿا واقعا پر تمام گهٽ، ايئن سڄي جا سڄا قبرستان نٿا ٺھن، شايد اِھو فرق صرف ۽ صرف علم جي ڪري آھي، اُن دؤر ۾ علم نه هو، تنھن ڪري ھِڪ عورت تان سوين مرد، عورتون ۽ ٻار شھيد ٿي ويندا ھئا.
ھنن جمالين جا مختلف پاڙا آھن، جيئن جَنگواڻي، مُريداڻي، حَملاڻي، رُستماڻي، جمالي قبيلن ۾ سڀ کان پھرين مريد خان جمالي هِتي آيو، جيڪي مُريداڻي سڏبا آهن، حَملاڻي ٽنڊو رحيم واري پاسي رهن ٿا. جَنگواڻي قبرستان جيڪو هليليءَ ۾ موجود آهي، هي مقبرا به ٽالپرن جي دؤر جا لڳن ٿا. جمالين جو سردار قبيلو مُريداڻي سڏجي ٿو، هِن کي ٽِن مرحلن ۾ وِرهايو ويو آهي، مُريد خان جمالي، هيرو خان جمالي ۽ بھاوَلپور. مُريداڻي اصل ۾ بلوچستان جي لوھي علائقي کان لڏي هِتي اچي آباد ٿيا.
ڪجهه وقت تاريخ جي دري کُلي، ڪجهه پلئه پيو، (۽ مون ڪجھه نوٽ ڪيو، ڪجهه ذهن جي رڪارڊر ۾ رڪارڊ ڪري ورتم، جيڪو گهر پھچڻ کانپوءِ پنھنجي سفرڪٿا ۾ لکندس). بعد ۾ نماز پڙهي دُعا گُهري، وري ٻيھر سفر لاءِ نِڪتاسين. اسان سان گڏ اسان جو ميزبان حافظ عبدالغني جمالي به پنھنجي موٽر سائيڪل تي اسان سان گڏ ھليو، جيڪو رستو ڏيکاريندو ھليو.

واھي پانڌي ڏانھن پنڌ
گاڏين کي سِڌو واھي پانڌي جي پوليس اسٽيشن اڳيان اچي بريڪ ڪيوسين، جِتي اسان گاڏيون پارڪ ڪيون، اُن کان پھرين يونيورسٽي جي بس به پارڪ ٿيل ھئي. اسان چيو ته: ’واهه ابا يونيورسٽي جا شاگرد به اُتي ويل آهن‘. اسان به يونيورسٽي جي بس ڀرسان پنھنجون ڪارون پارڪ ڪيون ۽ ھِتان کان ٻه جيـپون ڀاڙي تي کنيوسين جيڪي ڪالھه کان ئي بُڪ ٿيل هُيون. هي جيـپون به جمالي برادري جون هيون، هِتي لڳي ٿو ته جمالي وڌيڪ آهن.
اسان جو دوست لھڻو خان ’سارنگ جمالي‘ جيڪو ڪجهه مھينا پھرين ھِڪ روڊ حادثي جو شِڪار ٿي ويو ھو، پُڻ هِتان جو هو، ۽ اسان کي گورک گُهمڻ لاءِ دعوتون ڏيندو هو. پر اُن سان گُهمڻ قسمت ۾ نه هو. بھترين ۽ بھادر دوست هو، وڏيرن سان اصل طبيعت نه لڳندي هُئس، اُنھن جي سامھون اليڪشن ۾ به بيٺو، واهي پانڌي مان ۽ ڪراچي مان چيائين کٽيندس نه پوءِ به وڏيرن کي اِهو پيغام ته پھچندو ته ’ڪو ته اسانجي مردِ مقابل آهي‘
واهي پانڌي جو شھر ڪو خاص ته ناهي، پر ٻھراڙي جو شھر آھي ڪاروباري مرڪز لڳي ٿو. اسان کي عبدالغني جمالي ٻڌايو ته: ’ساوا مرچ پوري سنڌ مان هِتي وڌيڪ ٿين ٿا ۽ وڏي منڊي لڳي ٿي، جيڪي پري پري شھرن ڏانھن ايڪسپورٽ ٿين ٿا.‘ ٿورو اڳيان ھلياسين ته ساڳيو ئي همراه جنھن لسي جي طلب ڪئي ھئي، تنھن وري به ميزبان کي فرمائش ڪئي ته: ’ڪمند جو جوس پيار‘ جنھن ڪمند جو جوس پياريو، پئسا سائين جبار کيس موٽائي ڏِنا. پر اِن همراه رتوديرو واري تي سائين شيخ عبدالله ڪاوڙ جو اظھار ڪيو ته: ’ميزبان سان فرمائشون نه ڪبيون آهن. اسان کي چئو ميزبانن کي ڪا به ڳالھه نه چئو.‘ جنھن تان به رستي ۾ ڪافي تبصرا ٿيندا رهيا.
واهي پانڌي جيڪو ڪاڇي جو مرڪزي شھر سڏجي ٿو، کان گورک جو فاصلو ستر ڪلوميٽر ٻُڌايو پيو وڃي، ۽ ڊرائيوَر کان پُڇيوسين جنھن ٻُڌايو ته: ’پورا ٻه ڪلاڪ لڳندا گورک پُھچڻ تائين.‘ واھي پانڌي کي ڇڏي پٿرن جو پنڌ شروع ڪيوسين. فور باءِ فور جيپون اصل لَٽ اُڏائينديون روانيون ٿيون.

گورک هِل ڏانھن گُهت
رستو جابلو وَرَ وڪڙ واريون چڙهايون، هيٺ مٿي لاهيون چاڙهيون. مونکي سيف الملوڪ ڍنڍ جو پنڌ ياد اچي ويو، 2006ع ۾ ويو هئس اُن وقت اُهو رستو هِن گورک ڏانھن ويندڙ رستي کان به وڌيڪ خطرناڪ ۽ ڏُکيو هو، رڳو پٿر ئي پٿر هئا. هاڻي ٻُڌو اٿم ته بھترين رستو ٺاھيو اٿن، پر هِتي به رستو صحي ٺھيل آھي، باقي آھي ئي جبل سو ڏُکايون ته هونديون. منھنجي طبيعت بھتر نه هئڻ جو فائدو صرف هِتي اچي ٿيو جو مونکي اڳين سيٽ مِلي، بند جيپ ۾ پويون سيٽون ويتر سفر کي ڏُکيو بڻائين ٿيون، ٿڪائي وجهن ٿيون، ڪرچات کان کيرٿر جبل جو پنڌ ٿو ياد اچي، اُهو به اهڙين ئي جيپن ۾ ڪيو هو، پر اُهي اڃا به ٿوريون ويڪريون هيون ۽ اوپن (کُليل) هيون تنھن ڪري ڪجهه فائدو هو، پر پوئين سِيٽ وري به ٿڪائي وِڌو هو. سو هِن ڀيري مونکي فائدو اِهو ٿيو، جو اڳين سِيٽ مِلي ويھڻ لاءِ ۽ ڏاڍو مزي سان سڀ منظر ڏِسندو رھيس. لاھيون چاڙھيون لَڪَ ۽ لَنگهه. هِڪ ڳالھه نوٽ پئي ڪئي ته هر اڌ ڪلاڪ کان پوءِ جيپن کي بيھاري پاڻي پي وِڌو ويو، اِن سان اسان کي به فائدو پي ٿيو جو هيٺ لھي ٿورو بدن کي آزاد ڪري تازي ھوا پي ورتي، ۽ فوٽوگرافي به پي ڪئي. اڌ پنڌ تي ته پاڻي جو چڱو خاصو ٽينڪ ٺھيل ھو جِتي جيپ بيٺي اسان کان اڳ به قافلا بيٺا هئا، هِتي پاڻي جا ٻه پائپ هئا ٿڌو ۽ گرم ٿڌي پائپ مان هٿ مُنھن ڌوتا وضو به ڪيو، اُن ٽينڪ جي ڇِت تي نماز به پڙهي، هِتي به فوٽوگرافي ڪئيسين پوءِ اڳتي روانا ٿياسين، جڏهن ٿورو پرڀرو ٻي ڪنھن جيپ کي ويندو ڏِسجي ٿو ته ڊپ پيو لڳندو ته ڪِٿان وڃي رهي آهي، پر جڏهن پنھنجي جيپ اُتان لنگهي ٿي ته پوءِ ڪو ڊپ نٿو ٿئي، بلڪِ ڄڻ ڪجهه محسوس ئي نه پيو ٿيئي.

کاوَل لَڪَ لنگهاسين
جڏهن هِڪ تمام وڏي چڙهائي چڙهون ٿا ته ڊرائيوَر ٻُڌائي ٿو: ’سڄي رستي مان وڏي ۾ وڏي ۽ ڏُکي چڙهائي اِها آهي ۽ هِن لَڪَ کي کاوَل لَڪَ چيو وڃي ٿو.‘ چڙهائي چڙهي پوءِ جبل جي اندر لَڪَ ٺھيل آھي، واقعي ئي تمام ڏُکيو رستو، چڙھائي توڻي وري ھيٺ لھڻ، اگر ڪو نئون ڊرائيوَر ھُجي ته مشڪل سان گاڏي سنڀالي سگهي ٿو. ڪجهه ڏينھن پھريان ’سجيلا لغاري‘ جي گاڏي پُڻ ھِن ئي لَڪَ تي ڪلٽي ٿي ھئي، پر معجزي طور ڪِناري تي وڃي اٽڪي بيھي رھي، اگر ھيٺ ڪِري ھا ته شايد ڪو به زنده نه بچي ها. اُها جڳھه ڪِنارو به ڊرائيوَر ڏيکاريو. اسان کاوَل لڪ جي خوب فوٽوگرافي ڪئي.. وري چڙهياسين جيپن ۾ ۽ اڳتي روانا ٿياسين.

گورک هِل اسٽيشن جِتيَ برسات ڀاڪر پائي مِلي
ٻه ڪلاڪ پورا پھاڙي پنڌ طئه ڪري اُنھيءَ ئي منزل تي پُھتاسين جنھن لاءِ صبح کان پنڌ ۾ ھئاسين. گورک هِل کي سامھون ڏِسي خوشي ٿي ته پنڌ کان فِي الحال اڄ جي رات آزاد ٿياسين، پھاڙيءَ جي چوٽيءَ تي پري کان خوبصورت ريسٽ ھائوس نظر اچي رھيو آھي. اسان جي پنڌ ۽ ھِن منظر کي خوبصورت بڻائڻ لاءِ برسات اُڀ تان هيٺ لھي اچي اسان جي آجيان ڪئي، جيئن ئي گاڏين کي پارڪ ڪري هيٺ لٿاسين ته برسات ڀاڪر پائي اچي مِلي، ۽ پوءِ ڊوڙي اندر داخل ٿياسين، خبر پئي ته ريسٽ هائوس پريان آهن هي ته هوٽل آهي، هوٽل ڏاڍي خوبصورت آهي ۽ هِڪڙو وڏو جنرل اسٽور جنھن تي ڪولڊ ڊرنڪ کان وٺي گوري دوا تائين سڀ شيون موجود آھن. ھِن ھوٽل ۾ به هِڪ وڏو هال آهي رهائش لاءِ. هِڪ ته منزل تي پُھتاسين، ٻيو ته شام جو منظر سِج پھاڙن پويان لھي رھيو ھو. ٽيون وري جو برسات پئي ته پوءِ قدرت جي ساري سونھن عيان ھئي ڄڻ.
ڪجهه دير برسات وسندي رهي اسان به فوٽوگرافي ڪندا رهياسين، مووي رڪارڊ ڪندا رهياسين، جيئن جيئن رات پوندي وئي ته اسان رهائش لاءِ ڪوشان هئاسين، اڄ ڪجهه وڌيڪ ئي ماڻھو آيل ھئا، تنھن ڪري ريسٽ ھائوس ۾ ڪو روم مِلي، ممڪن ئي نه هو. همراهن ٻُڌايو ته اسان وَٽ ريسٽ هائوس جي بُڪِنگ آن لائين هوندي آهي، ڪيتري صداقت آهي خبر ناهي پر اسان پنھنجي پوري ڪوشش ڪئي پر ھمراھ چيو ته منھنجي وس جي ڳالھه ناهي، پوءِ هوٽل ۾ موجود هال جو ڳالھايو ته اُهو به اڳواٽ بُڪ ٿيل آهي. هاڻي سائين جبار کي چيوسين همت ڪر بسترن جو بندوبست ڪر ٻاهر لان ۾ ئي سُمھي رھنداسين، ڪِٿي بسترا به نه ختم ٿي وڃن. شيخ عبدالله چئي ته واپس هلون رات هلي جوهي ۾ رهون اسان سڀني چيو سائين ايئن نه ٿيندو رات هِتي ئي رهبي ڏُکي يا سُکي اسان ۾ هاڻي ايتري پنڌ ڪرڻ جي همت ناهي. سائين عبدالجبار همت ڪئي جو بسترا ورتائين. پر بسترن وارا به اهڙا جو چار بسترن کان وڌيڪ نه پيا ڏين. اسان ٻه گروپ ٺاهيا ٽل ڪري چار چار بسترا وٺي پوءِ گڏ لڳائي ڇڏياسين، هوٽل ۾ ئي کُليل اڱڻ تي مٿان صرف ڇِت اڏيل آهي ۽ قدرتي هوا ڇا ته سُڪون آهي.
رهائش جو بندوبست ٿي ويو، هاڻي وري فِڪر ٿيو پيٽ جو، هوٽل اندر وياسين ماني جو به بندوبست هو عام هوٽلن کان ڪجهه مھانگي ھئي، پر ايتري گهڻي به نه، هِتي ايتري پنڌ تي ۽ ٻيو ته اڪيلي هوٽل هئي، تنھن ڪري جيڪو به وٺن ماڻھو ڏيندا. ماني، ٻوڙ، برياني وغيرھ جنھن جيڪو کائڻ پسند ڪيو گهرايوسين. مٿان وري چانھه پيتي. هاڻي سارا ٿڪ لھي ويا. اچي پنھنجن بسترن ڀيڙا ٿياسين، ڏِٺوسين ته جِن همراهن بسترا وٺڻ ۾ سُستي پي ڪئي تِن کي هاڻي بسترا لڳائڻ لاءِ جاءِ به نه پي ملي، پريشان هئا. اسان ڪچھري ڪرڻ جي موڊ ۾ ھئاسين، پر سفر جي ٿڪاوَٽ به ڏاڍي هئي. منھنجي ته اڄ طبيعت صفا ساٿ نه پي ڏِنو وڏي مشڪل سان ايترو سفر طئه ڪيو اٿم. سويري ئي سُمھي پيس.
اڌ رات گُذرڻ کانپوءِ آواز ڪنن تي پيو، سوڙھه مان مُنھن ڪڍان ته پاسي ۾ وڏي محفل لڳي پئي آهي، همراه جهومن پيا، نچن پيا ڳائين پيا. ڳائڻ وارو فنڪار ڪير هو، اُٿي ڏِسڻ جي همت نه ٿي، پر سريلو پي لڳي. شيخ اياز ۽ استاد بخاري کي پي ڳايائين، پر ٻُڌڻ وارا شايد سُر ۾ نه هئا جو رڳو ئي هوڪرا پي لڳا شايد پياڪ هئا، سندن ڊانس جي انداز مان به ايئن پي لڳو ته همراھ وڏا پياڪ آھن، اڄ ھي خاص محفل ڪرڻ هِتي آيا آهن. صبح خبر پئي ته اُهي MNA رفيق جمالي جي پُٽ جا دوست هئا، اُهو به ساڻن گڏ هو ۽ رات ريسٽ هائوس نه مِلڻ جو ڪارڻ به شايد اِهو ئي هو.
اسان رات ته ڏاڍو سُڪون سان گُذاري وياسين. صبح سِج اُڀرڻ کان پھرين ئي سجاڳ ٿياسين. جن کي نماز پڙھڻي ھئي تِن نماز پڙھي. پر اسان جي سفر ۾ تقريبن سڀئي نماز پڙهندڙ هوندا آهن. ھاڻي اسان زيرو پوائنٽ تي وينداسين.

بينظير وِيو پوائنٽ
گورک هِل جي شايد سڀ کان آخري چوٽي آهي جنھن کي ’بينظير وِيو پوائنٽ‘ نالو ڏِنو ويو آھي ۽ ھِن کي ’زيرو پوائنٽ‘ پُڻ چيو وڃي ٿو.
صبح ڪجهه ماڻھو پنڌ به هِتان کان ايندي ويندي ڏِٺاسين اسان به چاهيو ته پنڌ هلجي، پر ڪجهه دوستن منع ڪئي ته پنڌ نه پھچنداسين ٿڪجي پونداسين. تمام مٿي چوٽي آھي، جڏھن پھتاسين زيرو پوائنٽ ته هِتي به واهه جا نظارا هئا ۽ هِتي ڪجهه نظارا ڪرڻ لاءِ بينچون ۽ ڇتري نما ڇانوَ به ٺھيل ھئي، ھِتي ويھي ماڻھو چئني پاسن جو نظارو ڪري پيو سگهي ۽ هڪ ڊِگهو ور وڪڙ وارو رستو به ٺاهيو ويو آهي، جنھن کي ھڪ طرف کان لوھي گِرل لڳائي وئي آھي. ھِن گِرل کان ھيٺ ڏِسبو ته تمام هيٺ هزارين فوٽ هيٺ نظر هلي ويندي.
غلام مصطفيٰ ميمڻ جيڪو ڪي ٽي اين جو نمائندو به آهي، گِرل تي ٽيڪ ڏيئي هيٺ اونھائي ڏانھن ڏِسندي کيس چوان ٿو. مصطفيٰ يار عجب اِهو آهي ته مون ڪافي ڪِتابن ۾ پڙهيو آهي، يا ڪڏهن ڪڏهن ڪنھن جو لِکيل ڪو مضمون ته اُن ۾ هِن گورک جي اوچائي جا صحي انگ اکر خبر ناهي ڪھڙا آهن، سڀني ۾ مختلف آهن. مزي جي ڳالھه ٻُڌايائين ته: هِڪڙي ڪِتاب ۾ 5889 فوٽ اوچائي لِکيل آهي، ساڳين ئي ڪِتاب ۾ ٻي هنڌ لکيل آهي ته کيرٿر جي اوچي ۾ اوچي چوٽيءَ ڪُتي جي قبر ۽ گورک آهي، 7200 فوٽ لکيل آهي، ۽ جنت السنڌ ۾ هن کيرٿر جي اوچي ۾ اوچي چوٽي 5000 هزار فوٽ لکيل آهي، اُها به ڪُتي جي قبر واري جاءِ، هِن کيرٿر جي ڊيگھه ٽوٽل 315ڪلوميٽر ٻُڌائي وڃي ٿي. هي جبل سنڌ جي ڏاکڻين حِصي کان شروع ٿي اُترين حِصي تي ختم ٿئي ٿو. ساڳي نموني هِن جبل کي هڪڙن ڪِتابن ۾ ٽِن حصن ۾ ورهايل آهي، کيرٿر، ڏاڙهيارو، پٻ ۽ ڪِن ڪتابن ۾ وري پنجن حِصن ۾، کيرٿر، پٻ، ڏاڙهيارو، سورجان ۽ ڪارو جبل، اڃا هِڪڙي ٻي ڪِتاب ۾ ته هِن جي ڊيگھه صرف 150ڪلوميٽر لکيل آهي، ۽ هن کي ڀت جبل، ڪرو ۽ کيرٿر ۾ ورهايو اٿس، ۽ اوچائي 5688 فوٽ ٻُڌائي ٿو. هاڻي ڀلا اسان ڪھڙي ڪِتاب تي اتفاق ڪريون. خير ڇڏ کڻي... اِهو پاڻھي تاريخ ۽ تحقيق لکڻ/ ڪرڻ وارا سِڌو ڪندا.
پاڻ ته چئون ٿا جيڪڏهن گورنمينٽ اڃا هِن کي وڌيڪ خوبصورت بڻائڻ چاهي ته ٻي طرف پُڻ اهڙي ئي چوٽي آهي ۽ وچ تي ڪيبل ڪار سِسٽم هلائجي ٻي پاسي پارڪ ٺاهجي ته اڃا به هِن پوائنٽ جا ڪيترا ئي رنگ نِڪري نِروار ٿيندا، گورک ڄڻ وڌيڪ نِکري پوندو ۽ ايندڙ سياحن کي اڃا وڌيڪ لُطف اِيندو، قدرتيءَ خوبصورتي ته موجود آهي، پر گورنمينٽ طرفان اڃا ڪا به اهڙي ڪوشش نه ورتي وئي آهي جو چئجي ته ها گورنمينٽ کي دِلچسپي آهي. آئون سمجهان ٿو گورنمينٽ نيڪ نيتي سان هن پوائنٽ تي ڪم ڪري ته سنڌ جا ماڻھو مري کان پريان ايوبيه گلي تائين نه وڃن، اهڙو سڀ ڪجهه هِتي به ٿي سگهي ٿو، پر هِڪڙي ٻي به ڳالھه ٻُڌڻ ۾ آئي ته هِتي اڳواڻ رفيق جمالي آهي، تنھن ڪري هِتي هر طرف صرف جمالي ذات جو ئي ماڻھو ٿي سگهي ٿو. جيئن ته جيپن وارا به جمالي ته هوٽل تي ڪم ڪندڙ سڀ جمالي، ريسٽ هائوس سنڀاليندڙ جمالي ته جنرل اسٽور هلائيندڙ به جمالي. چوڪيدار وغيرھ سڀ جمالي، ۽ ٻي ڪنھن ماڻھو کي اجازت ناھي ته ڪو پنھنجو ھٽ قائم ڪري يا ھوٽل. اِھا سوچ اگر ھوندي ته پوءِ ڪا ترقي ٿئي ممڪن نٿو لڳي.
هِن پوائنٽ تي خاص ڪري صبح پھرين ڪِرڻن ۽ جڏهن لَڙي سج لڪن تان اِهي ٻئي پھر فوٽوگرافي لاءِ انتھائي بھترين آهن، اسان به سج جي پھرين ڪِرڻن سان گڏ هِتي پھُتا آهيون، مصطفيٰ ۽ مون هڪٻئي جا فوٽو ڪڍيا ۽ پوءِ سيلفيون پُڻ آخر ۾ سڀني گروپ فوٽو ڪڍرايو.
هاڻي اسان گورک هِل جي چئني طرفن تي آخري الوداعي نظرون وجهي جيپن ۾ چڙهي روانا ٿياسين. ساڳين پنڌ پھاڙ جا، ساڳي لڪ لنگهياسين، واهه مُرشد لطيف سدا جيئو:
ڇُلي ڇڏ مَ ڇپرين، ڏُلي ڇڏ مَ ڏيھه،
پسيو وَڻ وطن جا، وڙڪيو اچيو ويھه،
سڄڻ ۽ ساڻيھه، ڪنھن اڻاسيءَ وِسري.
واهي پانڌي پُھچي پنھنجي ڪارُن ۾ ويٺاسين، مصطفيٰ ميمڻ چيو ته هاڻي هلون ٿا جوهي اُتي منھنجو دوست آھي، جنھن وٽ ناشتو رکيل آھي، پوءِ اڳتي ھلنداسين.

جوهي جي جُوءَ ۾
جوھي پُھتاسين، تعلقه اسپتال جي پُڇا ڪئيسين، جنھن طرف ٻُڌايو ويو ، اُن طرف رُخ رکيوسين، اسپتال پُھچي مصطفيٰ دوست کي فون ڪئي. ڪجهه گهڙين ۾ دوست آيو، جيڪو ڀاڪرين مِليو، اسان کي وٺي گهر اڳيان گاڏيون پارڪ ڪرايائين. ڪجهه دير ويٺاسين ۽ دوست سان تعارف وغيره ٿيو. دوست جو نالو محمد فضل ٿھيم ھو، ھِتي سرڪاري اسپتال جي ايمبولينس جو ڊرائيور ھو، ھِن کان پھرين ٿاڻو بولاخان ۾ ڪافي عرصو رھيو ھو، شيخ عبدالله ۽ مصطفيٰ ميمڻ سان تڏهن کان واسطو اٿس. اسان ڪجهه دوست ڪار ۾ سوار ٿي شھر ۾ وڃي تڙ وغيره ڪري آياسين. احمد خان مدهوش ۽ خليل عارف سومرو جو هي ’جوهي جو شھر‘ تمام سُٺو پيو لڳي. هي شاعر به ٻئي سُٺا آهن، خليل عارف ته دوست رهيو آهي، ساڻس خط و ڪتابت هوندي هُئي. احمد خان مدهوش خليل عارف سومرو جو والد آهي، مدهوش جي غزل جا ڪُجهه بند آهن:
ٻول ٻاراڻو ڪري، ڪنھن سان نه ٻاراڻي ڪجي.
جيڪڏهن ڪنھن سان ڪجي ڪا ڳالھه، مرداڻي ڪجي.
قول کان اڳ سوچجي ۽ واعدو سمجهي ڪجي،
آڱرين سان ليڪ پائي، ڌار ڇو پاڻي ڪجي؟
چاڙهي ٻيڙيءَ تي نه ڪڍجن ڪنھن جا تختا اي سڄڻ!
وقت تي واهر ڪجي ۽ ساهه سر ساڻي ڪجي.
لائجي ڪنھن سان ته اُن سان زندگيءَ ڀر ڏورجي،
توڙ اي ”مدهوش“ پنھنجي نيٺ آکاڻي ڪجي.
جوهي جو شھر تعلقي هيڊڪوارٽر آھي تنھن ڪري ڪُجهه بھتر حالت ۾ آهي، پر ڪِٿي ڪِٿي. باقي عام طور نه ئي خراب شھر چئي سگهجي ٿو نه ئي سُٺو. آياسين واپس فضل جي فيض ۾.
هِن دوست کُلي دِل سان اسان جي مھمان نوازي ڪئي. اُتي ئي شيخ عبدالله جا ٻيا دوست مولوي صاحبان اچي ويا، جيڪي گهڻو منع ڪرڻ جي باوجود به زبردستي پنھنجي مدرسي وٺي ويا، جِتي اسانکي فروٽ ۽ ڪولڊ ڊرنڪ ڏِنو ويو، ساڻن به ڪلاڪ اڌ ڪچھري ٿي، ٻاهر نِڪتاسين حافظ صاحب گَليءَ مان هلندي مصطفيٰ ميمڻ کي ٿو چوي: توهان صحافي آيو، هي گَليون نوٽ ڪريو، ۽ پنھنجي ڪالمن ۾ لِکجو ته ڪيڏو گند ڪچروآهي، نه ڪا صفائي آهي ۽ نه ڪجهه، سڀ بجيٽون کائي ٿا وڃن. مصطفيٰ موٽ ۾ چيو، سائين رڳو جوهي ناهي پر ساري سنڌ جي شھرن جي ساڳي ئي حالت آھي. جِتي به وڃو جنھن به شھر وڃو اوھان کي روڊ اُکڙيل نظر ايندا، گَلين ۾ ڪچري جا ڍير نظر ايندا. حافظ صاحب وارن کان موڪلايوسين، ھنن ھڪڙو شاگرد موٽر سائيڪل تي اسان جي اڳيان روانو ڪيو ته جيئن اسان کي جوهي کان ڀان سعيد آباد وارو روڊ ڏيکاري، دادو کان وڃو ٿا ته اسانجو پورو اڌ ڪلاڪ زيان ٿو ٿئي، تنھن ڪري ھي وچان شارٽ ڪٽ آھي. روڊ اڃا ھاڻي تعمير پيو ٿئي، بھرحال ھڪ ڳالھه نوٽ ڪيم ته ڄامشورو جيئن ئي ڇڏيوسين ته اسان کي روڊ سڀ جا سڀ نوان ٺھيل نظر آيا ۽ تمام سُٺا، هِتي جا ماڻھو ھنن روڊن کي ڪمپني وارا روڊ ڪري پيا چون، شايد ڪنھن ٻاھر جي ڪمپني تعمير ڪيا آھن. باقي پاڻ واري ٺيڪيدارن جا ته افعال ئي ناهن، جھڙا روڊ آھن. ڀان سعيد آباد روڊ تي سيوھڻ جي ويجهو قلندر سي اين جي اسٽيشن تي سي اين جي ڀرائڻ لاءِ گاڏي لائين ۾ هنئين. اسان سائين عبدالجبار، شيخ صاحب ۽ ادا منظور وارن نماز پڙهي، آئون، فھد احمد ۽ شعيب فوٽوگرافي کي لڳي وياسين. ھي سي اين جي اسٽيشن ٻين کان ٿورو مختلف آهي، انھيءَ ڪري جو هِتي سڀني جانورن جا وڏا مجسما ٺھيل لڳل ھئا، ۽ فيملي پارڪ پُڻ ٺھيل آھي. اسان موقعي جو فائدو وٺندي خوب فوٽوگرافي ڪئي.

قلندر شھباز جي نگريءَ سيوهڻ ۾
ھاڻي سيوھڻ جي شھر پُھتاسين، قلندر جي نگري ۾ اچجي ۽ قلندر سان نه مِلجي ايئن ٿي نـٿو سگهي، گاڏيون سِڌو درگاهه ٻاهران ڪار پارڪنگ ٺھيل آھي، اُتي پارڪ ڪيوسين، اڄ به گرمي ۽ سج جي تپش واهه جي آهي، جيئن ئي پيرَ جوتن مان ٻاهر ڪڍي فرش تي رکياسين ڄڻ ٽانڊن تي پيرَ پيا پوَن.
قلندر جي مزار تي هي منھنجو ٽيون ڀيرو اچڻ ٿيو آهي، پھريان 1998ع ۾ آيو ھئس، اُن کان پوءِ 2008ع ۾ محترمه بينظير ڀٽو جي شھادت تي سندس ور آصف زرداري سان تعزيت ڪري موٽيا ھئاسين تڏھن به هِتي آيا هئاسين، تڏهن درگاهه جو ڪم هلندڙ هو. هاڻي ته سمورو ڪم مڪمل ٿي چُڪو آهي ۽ تمام گهڻو ڪم ٿيو آهي. هينئر توڻي جو هاڻي ڪجهه ڏينھن پھرين ئي عرصو ٿي گذريو آھي، اسان سمجهو ته هاڻي درگاهه تي رش نه هوندي، پر اسان جي سمجهه غلط ثابت ٿي، هتي ته هر وقت ۽ هر روز ايتري ئي رش هوندي آهي. اسان وانگر گهمڻ وارا ماڻھو گهٽ پر عقيدي وارا تمام گهڻا هوندا آهن، جيڪي عجيب و غريب حرڪتون ڪندي نظر ايندا، مزار جي پڃرن کي پيا چميون ڏيندا، هاڻي ته وري مزار جي هِڪڙي ڪُنڊ کان نئون رنگ ڏِٺوسين هيٺان لڪائي ڳُجهي نموني پاڻي جو پائپ آڻي مزار جي پڃري جي ڪُنڊ کان ظاهر ڪري هڪڙي ڪشتي نما مان پاڻي جو ڦُڙو ڦُڙو ڪِري پيو، چون ٿا هي پاڻي قلندر سائين پيو ڏي ۽ مردن توڙي ماين جا سڀئي هٿ اُن پاڻي کي حاصل ڪرڻ لاءِ اُڀا آهن، کين ايتري ته عقيدت آهي جو مرد ۽ مايون هڪٻئي جي سفا ويجها هڪٻئي سان بلڪل ٽچ ٿي رهيا آهن.
اڃا مزار جي هِڪ پاسي نظر جو وئي ته هِڪڙا نوجوان ڇوڪرا پاڻ ڏي سڏيندي نظر آيا ويجها وياسين ته پريان اشارو ڪندي چون پيا وڃو وڃو سائين کان دُعا وٺو، سائين هِڪڙو اسان جي هم عمر گلي ۾ گيڙو رومال وجهو وارن کي شيمپو ڪيو سنئين سينڌ ڪڍيو ويٺو آهي. سندس نظر هيڏانھن مزار ڏي لڳي پئي آھي، اٻوجهه نوجوان وڃي سندس سامھون ھيٺ جهڪن پيا، هي جوان سندن پُٺا ٺپري ڪن ۾ چوين ٿو، پئسا ڪڍي رکو، ڪم ٿي ويندو. همراھ پاسي واري کيسن ۾ ھٿ وجهندا، جنھن وٽ جيڪو آھي، سندس سامھون رکندا پيا وڃن، مونکي ھي لڪاءُ ڏاڍو عجيب لڳو، فوٽو به ڪڍيم. پر ڏوهه ڪنھن جو؟ ھِنن جو يا ھِنن وٽ ايندڙ ماڻھن جو! سمجهان ٿو هِنن ته ويچارن کوليو آهي پنھنجو دُڪان، تنھن ڪري ھِنن جو ڪو ڏوھه ناهي، جيڪي هِن دُڪان تان ڪجهه خريد ڪرڻ اچن ٿا ڏوهه اُنھن جو آھي. ڇو جو دُڪان ھجي ريتي بجري جو ۽ وٺڻ وارو اُن کي چوي مونکي سون ڏي ته ڏوهه دُڪان وارو جو ته نه ٿيو نه. سڀ رنگ ڏِسي فوٽوگرافي ڪئيسن، تيستائين ڪيمرا جي اک مٿي وئي. جتي فقير قائم علي شاهه ۽ ٻيو ڪو همراھ چنا ھو جنھن جا فوٽو درگاھ ۾ اُتي لڳا پيا آھن، جِتي ھيٺ يا الله يا محمد لِکيل آهي يا آيتون ۽ نبين جا نالا لِکيل آهن. اُنھن کان مٿان ھي ھمراھ پينافليڪس جي صورت ۾ ٽنگيا پيا آھن. حالانڪِ ٻاھر پُڻ کوڙ لڳا پيا آھن. پوءِ ھِن جاءِ ته ڪِھڙي ضرورت ھئي ھِنن کي لٽڪائڻ جي. پر ڪنھن کي ڪير چوَي سڀ ڪو ئي عقلِ ڪُل آھي.
درگاھه کان ٻاهر نِڪتاسين سوچيم هاڻي مير حاجن مير کي سلام چئي روانا ٿا ٿيون، فون ڪيم ته همراھ چوَي وڃجان نه اِتي ئي بيھه آئون اچان پيو، چيومانس دوستن سان گڏ آهيان تنھنجو سلام ڪيو ھاڻي وڃون ٿا. بس ٻه ٽي مِنٽ گُذريا فون ڪيائين ڪھڙي پاسي بيٺو آھين؟ ٻُڌايومانس درگاهه جي مين گيٽ تي. آيو، ڀاڪر پائي مِليو ۽ قلندر جي عرس جي موقعي تي شايع ٿيندڙ سووينئر به سُوکڙي طور ڏِنائين ۽ چانھه لاءِ تمام گهڻو زور ڀريائين پر چانھه لاءِ راضي نه ٿياسين پوءِ کانئس موڪلايوسين. ٻاهر روڊ تي آئيس ڪريم جو وڏو دُڪان ڏِسي شيخ صاحب ويھي رهيو چيئين گرمي آهي، آئيس ڪريم ٿا کائون، آئيس ڪريم پِستا کاڌي پر ڪا به ٽيسٽ نه هئي، مائو به پارسل ڪرائي ورتوسين. روانا ٿياسين.

لڪي شاهه صدر جو سلام
روڊ جي پاسي منجهه ئي درگاهه آهي، ڪجهه گهڙيون هِن درگاهه جي به حاضري ڀريون. گاڏيون پارڪ ڪيوسين، صفا ٽاڪ منجھند ھئي، پوءِ به ڏِٺوسين ته اندر کوڙ مايون آهن، جيڪي حاضري ڀري سامھون ٺھيل ڇپرن ھيٺ ساھي کڻي رھيون آھن. درگاھه جي آڳند تان پير گُهمائي، فوٽوگرافي ڪري ٻاهر نِڪتاسين، سامھون ٻه سوزڪيون اچي بيٺيون جنھن مان ٻه موڙ ٻڌل گهوٽ لٿا، سڀني چيو ٿورو بيھو ڪنوارون ڏِسون، پر ڪنوارون ته نه هنيون شايد ڪنوارن کي هاڻي وٺڻ ويندا پھرين ھِتي حاضري ڀرين پيا.
ھاڻي اسان جي آخري منزل رني ڪوٽ ئي آھي پوءِ سِڌو واپس روانا ٿينداسين. رستي ۾ سن ڏي ويندڙ اسٽاپ تي بيٺاسين، جلال محمود شاهه جي پيٽرول پمپ تان گاڏين ۾ پيٽرول ڀرايوسين. سامھون ٿاڌل وارو ويٺو آھي اُن کان ٿاڌل پيتسين، اِن کان اڳ جو رتوديرو وارو دوست رڙ ڪري ’ڀائو ٿاڌل پياريو‘. دوست سان ملاقات ته پھرين آهي، پر بي حجاب آهي.
روانا ٿياسين رني ڪوٽ ڏي، هِتان کان فاصلو ٻُڌائي پيو ته 37 ڪلو ميٽر پنڌ آهي. روڊ به ٺيڪ آهي صفا ويل به ناهي، گاڏيون اسپيڊ ۾ ڊوڙي پيون سگهن، ڪافي آهي. اڌ فاصلو طئه ڪيوسين ته سامھون ڊيم نظر آيو. اڳيان جيئن ته شيخ عبدالله وارا هئا، اُنھن گاڏي کي ڊيم طرف موڙيو اسان به پويان پويان، گاڏين کي سائيڊ تي پارڪ ڪيوسين.

هي سن ڊيم آهي
ڊيم ڏِٺوسين سائين شيخ صاحب ٻُڌايو ته هي سن ڊيم آهي هاڻي ته هن جو ڪم هليو آهي پ پ پ جي دؤر ۾ اڃا ڪم هلندڙ آهي، منجهس پاڻي به کوڙ سارو جمع ٿي چُڪو آهي، اڃا اِن مان مختلف واهه ڪڍي زمينون آباد ڪرڻ وارو ڪم به رهيل آهي. بھرحال ڪم ڏاڍو سُٺو آھي، ھن کي اگر لاڀائيتو بڻايو ويو ته.

رني ڪوٽ قلعو ۽ هي قافلو
وري به رستو رني ڪوٽ جو ۽ اسين. پٿر جو پنڌ ڪندي رستي سان لڳل ڪلوميٽر جي ماپ وارو پٿر به پڙهندا وڃون اُن ڪري جو وقت ٿورو بچيو آهي، ڪِٿي رني ڪوٽ ۾ رات نه ٿي وڃي. شيخ عبدالله اڳئي راضي نه هو، زبردستي وٺي آيا آهيون، چيائين رستو ڏُکيو آهي، رڻ ۾ رات پئجي ويندي. ڳالھيون ڪندا پنڌ کي کُٽائيندا اچي پُھتاسين رني ڪوٽ جي پھرين دروازي تي. پھريون اُن ڪري جو چوَن ٿا رني ڪوٽ کي ٽوٽل چار دروازا آھن، بس ھڪ ٻه فوٽو ڪڍيا تيستائين شيخ صاحب اِشارو ڪيو ته اڳتي اچو، پنڌ اڃا اڳتي آهي، تقريبن 3 ڪلوميٽر اڳيان وياسين ته سامھون بورڊ نظر آيو ميري ڪوٽ.

ميري ڪوٽ منھندان
هِتي ته واهه جو مزو لڳو پيو آهي، هي اڏاوتون، هي ڪاريگريون خبر ناهي ڪھڙي دؤر جون آھن. شيخ صاحب ٻُڌايو ته هِتي هِن جاءِ تي ارباب جي دؤر ۾ ارباب هڪ ڪانفرنس رکرائي هئي، سڀني تاريخدانن ۽ محققن کي گُهرايو هئائين ته جيڪو رني ڪوٽ جي تاريخ بابت صحي ٻُڌائيندو اُن کي پنج لک روپيا انعام ڏِنو ويندو. چوَن ٿا ڪنھن به صحي نه ٻُڌايو سڀني پنھنجا پنھنجا اندازا لڳايا.
هِن اڏاوَت کي ڏِسندي سائين عبدالجبار ’قاسم‘ به چيو ته واقعي هِن بابت ٻُڌائڻ مشڪل آهي جو هِن اڏاوت جو نمونو ڪنھن به دؤر سان نٿو ميچ ڪري، نه ئي ڪنھن مذهب جي ڪا اهڙي نشاني آهي، جو چئي سگهجي ته هي ڪھڙي دؤر جو اڏايل ٿي سگهي ٿو. ڏاڍي حيران ڪندڙ ڳالھه آهي، ايترو پُراڻو ۽ اڃا تائين جيئن جو تيئن بيٺو آهي، ڪئين زميني زلزلا آيا هوندا، ڪيتري ماحولياتي اُٿل پُٿل ٿي هوندي، ڪئين بارشون وَسيون هونديون، ڪا شئي هِن جي اڏاوَت تي اثرانداز نه ٿي سگهي آهي.

’ڇُپا رُستم نِڪلا‘
ميري ڪوٽ تي مٿي چؤطرف گُهمي ڦِري ڏِٺوسين فوٽوگرافي به خوب ڪئيسين، هِتي رتوديرو وارو همراه مصطفيٰ کي چئي ٿو ويھه روپيا ڏي توکي پنج سئو روپيا ٺاهي ڏيان. ويھه روپيا مصطفيٰ ڏِنا هٿن ۾ گُهمائي ڦيرائي پھريان ڏھين جو نوٽ ڪڍيائين وري گُهمائي ڦيرائي پنج سئو جو نوٽ ڪڍيائين، اسان حيران ٿي وياسين ته هي اِهو علم به ڄاڻي ٿو، اِهو ڪوئي وظيفو يا اهڙي قِسم جو علم ناهي، پر هٿ جي صفائي آهي، جيڪو ڄاڻي. اسان لاءِ ته فِي الحال حيران ڪُن ڳالھه هئي. ته همراه ’ڇُپا رُستم نڪلا‘.

اوهانکي چشمون ڏيکاريان
هاڻي وري شيخ عبدالله چيو اڃا اڳيان هلو، اوهانکي چشمو ڏيکاريان، روانا ٿياسين، پنڌ ته ڪلٽس جي ڪرڻ جو ڪونه هو، فور باءِ فور ئي هنن لاهين چاڙهين تان چڙهي پيون سگهن، پر اڄ اسان هِنن ڪلٽسن کان ڪم ورتو، اڄ اسان هِنن کي فور باءِ فور بڻائي ڇڏيو، وري به ٻه ٽي ڪلوميٽر اڳتي وياسين، جِتي هڪ ٻه ڳوٺ نظر آيا، بس اُنھن جي ئي ويجهو آهي چشمو، هي ننڍڙا جهوپڙا ڳوٺ به شايد هيڏن وڏن پھاڙن جي وچ ۾ اِن چشمي جي سھاري تي ويٺا آھن. نه ته ٻيو ته هِتي پاڻي جو ڪو به سلسلو ڪو طريقو ناهي. چشمي جي پاڻي مان وضو ڪيو، هٿ مُنھن ڌوتو، پيتو، ۽ فوٽوگرافي ڪئي.
واپس جو ٿياسين ته پھريان جنھن ڳوٺ جي ڀر مان لنگهيا هئاسين اُنھن ھمراھن رِڻ ۾ رَليون وِڇائي ڇڏيون ۽ گول ويھاڻا رکي ڇڏيا، سِج به لھي رھيو آھي. دوست چوَن چانھه ته پيئڻي پوندي. سندن خلوص ۽ محبتون ڏِسي انڪار ته بِلڪُل نه پيا ڪري سگهون. هو اسان کان پُڇن ها ته شايد اِنڪار ڪريون ها، پر هِنن ته اسان جي واپسي اچڻ تائين سڀ بندوبست به ڪري ڇڏيو. هي چاهه مان چانھه پياريندڙ همراه عبدالحڪيم گبول آهي. هي جيڪي ٻه ٽي جهوپڙا ڳوٺ اسان کي نظر آيا اِهي گبول آهن. بھرحال ڪاڇي توڙي ڪوھستان جا ماڻھو ڏاڍا مھمانواز آھن.
ھِنن پھاڙن جي جهولين ۾ جيئندڙ خلوص هاڻن مھربان، دوستن کان موڪلايوسين. واپسي ۾ بلڪل رات انڌيري ٿي چُڪي ھئي. تنھن ڪري پھرين مرڪزي ديوار تي چڙھياسين ته صحي پر فوٽوگرافي نه ڪري سگهياسين. هن عظيم رَني ڪوٽ جي ويڪري ديوار تان بيھي رات جي پھرين پھرين پھر ۾ هٿن کي هوائن ۾ هِلائي رني ڪوٽ کان موڪلايوسين.

واپسي
پٿرن ۽ پيچرن، روڊن ۽ رستن تان پريت ۽ پيار جو پنڌ ڪري پُھتاسين اچي حُسن جي هِندوري ڄامشوري، سنگت جي گڏيل صلاح سان ته آخري الوداعي چانھه پي پوءِ ٿا موڪلايون، پنھنجي پنھنجي ماڳ وڃڻ لاءِ. جيستائين چانھه اچي، سفر ڪيئن رهيو، اِن تي ڪچھري ڪئيسين، شيخ عبدالله ڪوهستاني چيو: ’مور ساگر هاڻي اسين تنھنجي بدين تان ڀيرو ڪرڻ چاهيون ٿا.‘ چيم: ’ڀليڪار سائين، جڏهن به پروگرام رکو ته گڏجي بدين به گُهمنداسين،‘ چانھه پي اُٿياسين، ٿاڻو بولا خان جي دوستن، شيخ عبدالله ڪوهستاني، غلام مصطفيٰ ميمڻ، سرور خاصخيلي، اُن جو دوست رتيديري وارو اياز سمون، منٺار خاصخيلي کائن کِلي خوشي منجھان ڀاڪر ڀري وري ڪنھن ٻي ماڳ تي مِلڻ تائين موڪلايوسين. هو ٿيا ٿاڻي بولا خان ڏانھن روانا، ۽ اسان ڪيو مُنھن ماتلي ڏانھن.

جيڪي سفر ۾ همسفر هئا:

پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مُرتب ڪيا اٿس.

شيخ عبدالله ’ڪوهستاني‘: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، انتھائي سُٺو سماج سُڌارڪ، پاڻ پيشي جي لحاظ کان عربي ٽيچر آهي، سدائين سفر ۾ نِنڊ ڪندو آهي، نه ته بس زندگي جي سفر ۾ هل هلان اٿس، ڪنھن وقت ڪِٿي ته ڪنھن وقت ڪِٿي، سدائين سماجي ڪمن جي پويان، سندس مختلف ڪمن، فري ميڊيڪل ڪئمپون لڳائڻ، غريبن جي سھائتا ڪرڻ کان علاوه جيڪو ڪم هِن جي سُڃاڻپ بڻيو آهي سو آهي، اجتماعي شاديون ڪرائڻ، هي تقريبن کوڙ سارن غريب بي سھارا خاندانن جي غريب نياڻين جون شاديون ڪرائيندو آهي، ۽ کين پورو پورو ڏاج به ڏِنو ويندو آهي، هن سال ته 100 جوڙن جون شاديون ڪرايون اٿس، ايئن سدائين سفر ۾ رهي ٿو.

غلام مصطفيٰ ميمڻ: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، هي صاحب سُٺو دوست سُٺي سوچ رکندڙ آهي، پاڻ صحافت ڪندو آهي، صاف سُٿري صحافت، ڪي ٽي اين ۽ ڪاوش جو رپورٽر آهي، ٿاڻو بولاخان اسٽيشن کان. سندس ٿاڻو بولا خان ۾ سُٺو جنرل اسٽور پڻ آهي.
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دِل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گُهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گُهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.
سرور خاصخيلي: سندس تعلق ٿاڻو بولا خان سان آهي، سُٺو ماڻھو آهي، پيشي جي لحاظ کان پرائمري ماستر آهي، صحافت به ڪندو آهي، ۽ شاعر پڻ آهي.

اياز سمون: رتو ديرو لاڙڪاڻو سان تعلق رکي ٿو، ساڻس هي پھرين شناسائي هئي، سرور جو مھمان هو وڌيڪ سندس باري ۾ ڄاڻ نه اٿم.

منٺار خاصخيلي: ٿاڻو بولا خان جو رهندڙ آهي، پيشي جي لحاظ کان ڊرائيور آهي، سندس گاڏي به هن سفر ۾ شامل هئي.

معشوق جوڻيجو: پيرو لاشاري جو رهندڙ، هي حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ تي ملازم آهي. ۽ کوڙ ڪم ڄاڻندڙ آهي، ڊرائيور آهي، اليڪٽريشن آهي، هلڪو ڦلڪو ميڪنڪ به چئي سگهون ٿا. وغيره وغيره.

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُـليا‘

( 12 ۽ 13 جون 2015ع)

روانگي
رات سُھائي ڀونِءِ سنئين پَٽن وڏو پنڌ،
ھلندي حبيبن ڏي ڪرھا موڙ نه ڪنڌ.
اڄ صبح موسم ڏاڍي خوبصورت هئي، آسمان تي ڪڪر ڇانيل، ٿڌي هوا گُهلندڙ ۽ صبح جا پھريان پھر، هي سڀ موسم جا آر ڪنھن سفر ڪرڻ لاءِ پورو پورو بھانو ھئا. اسان به اڄ سفر تي ئي سنبريا ھئاسين، آئون تيار ٿيس ته نعمان چيو ’ابو جي ڪيڏانھن گُهمڻ وڃن ته مونکي به وٺي هل‘، چيم ’هَل جلدي تيار ٿي وٺ‘. نعمان خوشي ۾ بس دير ئي نه ڪئي، ڪجهه منٽن ۾ ڪپڙا وغيره پائي تيار ٿي ويو. آياسين اسٽاپ تي، محبوب موسم ۾ ڪجهه گهڙيون گاڏي اچڻ جو انتظار ڪيوسين، گاڏي آئي اَٺين وڳي ماتلي پُھتاسين.
ماتلي کان منظور احمد، شعيب، عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي، نعمان ۽ آئون ڪار ۾ سوار ٿي روانا ٿياسين حيدرآباد لاءِ، حيدرآباد ۾ اقبال ميمڻ انتظار ۾ آھي، جيڪو صبح ڪُنري کان آيو آھي. اسان کي مٽياري لاءِ نِڪرڻو آھي، ڪچھري ڪندا اچي حيدرآباد پُھتاسين، اقبال سان مِلياسين چانھه پي، دُعاءِ سفر پڙهي سفر تي روانا ٿياسين.

مٽياري: ملاقات ميمڻ علي اڪبر سان
مٽياري ۾ پُھتاسين، سائين علي اڪبر ميمڻ کي فون ڪئي، جنھن سندس ننڍڙو موڪليو اسان کي وٺڻ جي لاءِ، اسين ڪجھه پنڌ اڳتي نِڪري وياسين، پوءِ گاڏي کي واپس گُهمايوسين، پي ايس او پمپ جي سامھون ميمڻ ڪالوني آھي اُن ۾ سائين جو گهر آهي، ننڍڙو گاڏيءَ سان گڏ آيو دروازي تائين. سائين عبدالجبار! ’آئون اڄ چوٿون ڀيرو آيو آهيان مٽياري جي ماڳ‘
پھريون ڀيرو: 1998ع ۾ آيو ھئس. علي حسن، منور، معشوق، ربڏنو ۽ آئون، تڏھن ڀٽ شاهه گُهمڻ آيا هئاسين. سومار (سجاد) مھراڻ ڪار ورتي ھئي، سو ڪڏھن ڪڏھن ڦوڙي ڪري ڪيڏانھن گُهمڻ نِڪري ويندا هئاسين، اُن ڏينھن به ڀٽ شاهه، مٽياري ۽ پوءِ المنظر ڄامشورو گهمي پوءِ واپس ٿيا هئاسين.
ٻيو ڀيرو: اسانجي پياري دوست مرحوم نذير عباسي (پنوعاقل) سان گڏ، آئون ۽ جمن ويا هئاسين، مرحوم نذير عباسي سماجي ڪارڪن ۽ سچو ورڪر، جاکوڙي مُڙس هوندو هو. حيدرآباد جڏهن ايندو هو ته هِتي اسان وَٽ ترسندو هو. اُن ڏينھن به مون ۽ جمن کي چيائين هلون ٿا مٽياري ۾ دوست رهي ٿو. موٽروي ۾ ڊيوٽي اٿس، اُن سان ڪم به آهي حال احوال به ڪري ٿا اچون. تڏهن ويا هئاسين.
ٽيون ڀيرو: سائين علي اڪبر ميمڻ، ۽ پير مجدد سرهنديءَ جي گڏيل دعوت ’المشائخ انٽر نيشنل ڪانفرنس‘ تي 15 مارچ 2015 تي مٽياري آيا هُئاسين، چاهيان ٿو اُها ياد به لِکي ڇڏيان: (مٽياري پُھچي پُڇا ڪئيسين پير سرھندي جي درگاهه جي همراه هٿ جي اشاري سان ٻُڌايو، سامھون گاڏيون نظر اچن پيون اھا آھي درگاهه، ۽ اُتي پروگرام به هلي پيو. اسين اچي پُھتاسين، گاڏي درگاهه جي ويجهو پارڪ ڪئيسين، پھريان درگاهه گهمڻ وياسين، درگاهه اندر زيارت ۽ فوٽوگرافي ڪري ٻاهر نِڪتاسين. وڏو پير غلام مجدد سرهندي هِتي مدفون آهي، هاڻي هي جيڪو اسان جو دوست پير مجدد سرهندي آهي، اِهو اُن جو پوٽو آهي.
ڪانفرنس اندر وياسين وڏو پنڊال هو، پر جنھن نموني هنن دعوت نامه، پينا فليڪس ۽ پوسٽر پرنٽ پي ڪرايا، اُن حساب سان ماڻھو بِلڪل گهٽ هئا، يا ته اسان دير سان پُھتاسين، پر اِيئن به نه هو، اسان جي اچڻ کان پوءِ ئي ته ڪجهه چند اهم ڳالھيون، ٿيون، جنھن ۾ ھڪڙي اِن ڳالھه تي زور پي ڏِنو ويو ته هن مشائخ جي پليٽ فارم تان سياست شروع ڪجي، گادي نشين سياست ۾ حصو وٺن، ايم پي اي، ايم اين اي چونڊجن، پارليامينٽ ۾ وڃن، جيئن اسلام ۽ پاڪستان جي حفاظت ڪري سگهن.
دِل ۾ چيم سائين گُستاخي معاف، کوڙ ماڻھو سياست ڪن پيا، بلڪِ ھِن وقت سياست جي جيڪا معنيٰ بيھي ٿي، اڄ ڪلھه هرڪو پيو سياست ڪري، سو قبلا توهان ڪا ڪم جي ڳالھه ڪريو. اُن کان پوءِ انڊيا مان آيل خواجه اجمير شريف جي درگاهه جي گادي نشين اچي دعا گهُري ۽ اُن کان پوءِ لنگر تقسيم ڪيو ويو. اسان کي ته خاص مھمانن، پيرن سان موڪليو ويو. باقي عام ماڻھو ڪنھن ٻي پاسي ھوندا، اِھو عام ۽ خاص جو نظام الائي ڪڏھن ختم ٿيندو يا شايد ختم ئي نه ٿئي.
سائين علي اڪبر ميمڻ اسانجو تعارف ڪجهه گادي نشينن سان ڪرايو، بابا فريد جي درگاهه جي گادي نشين ’خواجه غلام قطب الدين فريدي‘ سان تعارف ڪرايائين، خواجه غلام قطب الدين فريدي هِن وقت ’نيشنل مشائخ پاڪستان‘ جو باني صدر آهي. گروپ فوٽو ڪڍياسين. ۽ هڪ ٻي پيرسرڪار راولپنڊي جي سان پُڻ ملاقات ڪرائي).
اندر آياسين هِڪڙو ڪمرو جنھن ۾ ڪتاب جون ٻه ٽي الماريون پيون هيون، سُٺي نموني سِينگاريو ويٺو هو فقير علي اڪبر ميمڻ، جيڪو هاڻي فقير نه صرف علي اڪبر ميمڻ ئي آهي، ساڻس مِلياسين، حال احوال ڪيوسين، ڪچھري ٿي رھي هُئي اِن دوران ننڍڙا کانئڻ لاءِ ڪجهه کڻي آيا، سائين کي صبح فون ڪري منع ڪئي هئي ته ڪا به تڪليف نه ڪجو صرف پاڻي پيئنداسين، پر سائين ماني کان به وڌيڪ تڪليف ڪري ويو. سائين گهڻو ئي ٺھرايو پچرايو ويٺو هو.
علي اڪبر ميمڻ، سُٺو شاعر ۽ بااخلاق انسان آهي، عقيدت وچان پير غلام جيلاني جو عمر جا پورا 35 سان خليفو ٿي رهيو، خاص خليفو هئڻ ڪري هِن وَٽ پيرن جا گهڻا ئي راز هُئا، ڪجهه اهڙا حالات پيدا ٿي پيا جو هِن فقير پير غلام جيلاني مڪلي واري سان بغاوت ڪئي. جنھن جي سزا ۾ کيس رات وچ ۾ مڪلي مان گهر خالي ڪرايو ويو، سندس گهر تي قبضو ڪيو ويو، سندس نوڪري ختم ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، پگهار بند ڪرايو اٿن، جيڪو اڃا تائين بند آهي، ڪيترو عرصو روپوش گُذاري آيو، پھريائين سجاول ۾ گهر وٺي ٻچڙن کي رهايائين، اُتان به کيس ڌمڪيون ڏئي سندس ڀائرن کي ٻڌرائي، ساڻس سڀ تعلقات ختم ڪرائي لڏائي ڇڏيائونس. اُن کان پوءِ اچي مٽياري وسايائين.
ساڻس ڪافي دير ڪچھري ڪري کانئس موڪلايوسين، ڏاڍو خوش ٿيو اسانجي اچڻ تي، سندس اکين مان اِھو احساس چِٽو نظر اچي رھيو ھو. جڏھن ڪلاڪ اڌ گذريو ته وري اِهو خوشي جو اظھار فون ڪري ظاھر ڪيائين. اسان به کيس پنھنجائپ وارو احساس ڏياريو.
ڪھڙو به انسان جڏهن بيماري جي بستري تي هوندو آهي، يا ڪنھن سبب جي ڪري جيل اندر بند ھوندو آھي. يا جڏھن ڪنھن کان ڪو پيارو دوست اوچتو ھميشه لاءِ وِڇڙي وڃي، تڏهن کيس هِڪ هِڪ دوست ياد ايندو آهي. ۽ جڏهن اهڙي موقعي تي ڪو اهڙو دوست ساڻس مِلڻ حال معلوم ڪرڻ لاءِ ٻه پيرَ ڀري ايندو آهي ته اُن سان دِل کي هِڪ آٿت مِلندي آهي، ٿورو ڏڍ مِلي ويندو آهي.
مَھد مُحتاجِي ڪَري، حُجَ وِڃائي هَلُ،
عُذَرَ خواهِيُون، عاجِزيُون، سَسُئي! ڪِه مَ سَلُ،
ڏُنگَرَ ڏورَڻَ ڏاکَڙو، لَنءُ رِيَ ڪو نِه لَلَ،
اِيُ ڀَلائِيَ جو ڀَلُ، جِن پاسي ٿِيَڻُ پاڻَ کان.

ويندي رستي – ’ريشمان جوان هوگئي‘
اسان جي گاڏي نيشنل هاءِ وي تي ڊوڙي رهي هُئي، رستي جي ٻنھي پاسن کان سايون ٻنيون، مٿي آسمان تي ڪارا ڪڪر، جهڙالي موسم ۽ اهڙي سمي ۾ سنگت سان گڏ گُهمڻ ڦِرڻ ڄڻ ته ماڻھو فريش ٿي ٿو وڃي، سڀني کُٽڪن، سوچن کي ھِڪ پاسي رکي لُطف اندوز ٿي وڃي ٿو، قدرت جي اھڙن نظارن ۾. رستي ھلندي اسان مختلف موضوعن تي ڳالھائيندا ھلون پيا، ڪنھن وقت تواريخ، ڪنھن وقت ادب ۽ ڪجهه سياست، لطيفا پُڻ. اُن دوران اقبال ميمڻ اڳيان ويندڙ ٽرڪ تي لِکيل جملي ڏانھن ڌيان ڇڪايو، ابا ماٺ ڪيو ’ریشماں جواں ہوگئی‘ اسان جملو پڙهيو ۽ پوءِ ٽھڪڙو مچي ويو گاڏي ۾، سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي ٿو چوي، ’ھِڪڙي ھمراھ اِنھن ٽرڪن تي لکيل شعرن ۽ جملن تي پي ايڇ ڊي ڪئي آھي، جنھن پوري پاڪستان جي روڊن تي سفر ڪيو آھي ۽ اِھي شعر ۽ جملا لکيا اٿس پنھنجي ٿيسز ۾.‘ اِھا به هڪ عجب جھڙي ڳالھه آهي، پر آهي ضرور. وري به پنھنجي ڪچھري ۾ مگن ھئاسين ته اقبال ميمڻ وري ’ اچھا خواب اچھی اخلاق کی نشانی ہے‘ هڪ ڀيرو وري سڀ ٽرڪ طرف ڏِسون ٿا. مون مذاق ڪندي چيو سائين هِن سڄي سفر ۾ اقبال جو ذڪر نه هوندو، سنجيده ٿي چوَڻ لڳو، ”پوءِ مونکي گاڏي مان لاهيو“ سڀ کِلڻ لڳاسين.
هالا ڪِراس ڪيوسين ته هلڪي هلڪي برسات وَسڻ شروع ٿي وئي هاڻي ته دِل پئي چوي کُليل جيپ ۾ هُجون، پيا قدرت جي منظرن جا لُطف ماڻيو. اقبال موبائيل هٿ ۾ کنيو ۽ ناهيد اختر جو گانو لڳايو. ’دل توڑ کہ مت جئیو، برسات کا موسم ہے‘ سڀني واه واه ڪري ڄڻ اقبال کي داد ڏِنو. تيئن هن جي دِل وڌي، چيائين ’هي برسات جڏهن ٿر ۾ وسندي آهي ته ٿري مارو همرچو ڳائيندا آهن،‘ سندس موبائيل ۾ رڪارڊ ٿيل همرچو ٻُڌائڻ لڳو، چيوسين موبائيل کي ڇڏ ڳائي ٻُڌائي، ’چيائين مونکي اوهان فنڪار سمجهيو آهي‘، ايئن ئي اسان جي منزل جو موڙ اچي ويو، گاڏي کي هيٺ لِنڪ روڊ تي لاٿوسين ٻاروچو باغ اسٽاپ کان ٿورو اڳيان ساڄي هٿ تي لِنڪ روڊ لھي ٿو، جيڪو منصوره ڏي وڃي ٿو.
ڪُجهه پنڌ اڳتي نِڪري وياسين وري چيوسين عبدالقدوس احمداڻي کي فون ڪريون متان اڳتي ڪنھن ٻي پاسي نِڪري وڃون، فون ڪئيسين چيائين بس مين روڊ کان ٿورو اڳيان لِنڪ روڊ تي ھلندا ته سامھون بلڊنگون نظر اينديون. اسان جو پوئتي لوڻو ڦيريو پويان کٻي ھٿ تي بلڊيگون نظر آيون اُتان پُڻ لنڪ روڊ لٿو پي، اسان ھڪٻئي کي پيا چئون، ڏٺوَ، ڪيترو اڳتي نِڪري آيا آھيون، ھو پوئتي رھيو منصوره، سائين عبدالجبار چيو مون ڏِٺو هو روڊ هيٺ لٿو پي پر اوهان کي ٻُڌايو ڪونه، گاڏي کي پوئتي موڙي واپس آياسين، سامھون موٽر سائيڪل وارا ٻه همراه پي آيا چيوسين وري اِنھن کان پُڇي پڪ ڪريون، گاڏي روڪي ھمراھن کان پڇيوسين بلڊنگن ڏي اِشارو ڪندي، ’ادا منصوره اِهو آهي‘، اسان پُڇو. همراهن کِلندي چيو، ’اِهو ته ڏتي جو ڳوٺ آهي‘ منصوره اڳيان آهي جِتان واپس ٿيا آهيو، وري به سڀ کِلڻ لڳاسين ۽ گاڏي واپس موڙيسين، وري عبدالقدوس احمداڻي کي فون ڪئي، منصوره ۾ اسان جو ميزبان اِهو ئي آهي، چيائين آئون ٻاهر نِڪري بيھان ٿو توھان اچو اڳيان کجين جا وڻ نظر ايندا انھن کان اڳيان ھليا اچو، جيئن ئي گاڏي موڙيسين ته ٻُڌايائين مون اوهان جي گاڏي ڏِسي ورتي آهي، هاڻي سِڌا سِڌا هليا اچو، اڳيان بيٺو آهيان. ڪجهه ئي منٽن ۾ منصوره ۾ عبدالقدوس احمداڻي سان مِلياسين، سڀني جو تعارف ڪرايومانس، ڇو جو عبدالقدوس احمداڻي کي صرف آئون ئي سُڃاڻان پيو باقي ٻين جي پھرين ملاقات هُئي.

عبدالقدوس سان آشنائي
عبدالقدوس سان منھنجي ملاقات به هِڪ عجب جھڙي ڳالھه هئي، ٽنڊو محمد خان ۾ هوٽل تي آئون ۽ زهير حسين حيدري چانھه پي رهيا هئاسين، سامھون ويٺل ھڪ ھمراهه هلڪي ڏاڙهي سان اسان ڏي ڏِسي رهيو هو، ٿوري ئي دير ۾ اُٿي آيو اسان کي هٿ ڏيڻ، اسان به اخلاقن اُٿي هٿ ڏِنو. مونکي چيائين توهان مور ساگر آهيو؟ مون حيران ٿيندي چيو ها ادا آئون مور ساگر آهيان، توهان مونکي ڪيئن سُڃاڻو؟ چيائين هِڪ ڀيرو سي.ڊي ۾ ڪنھن پروگرام ۾ اوھانکي اسٽيج تي ڳالھائيندي ڏِٺو ھيم، آئون ۽ زھير حيدري هِڪٻئي ڏي ڏِسي، يار همراه جي يادائش واهه جي آهي. کيس کي چانھه پياري حال احوال ورتا، چيائين آئون منصوره ۾ پڙهائيندو آهيان، عبدالحفيظ احمداڻي منھنجو وڏو ڀاءُ آھي. منصوره مون وٽ وقت ڪڍي ڪڏهن ضرور اچجو. چيوسين هوندو قسمت ۾ اوهان سان مِلڻ ته منصوره ضرور اينداسين.
اڄ اُهو ڏينھن به اچي ويو ۽ اسان به اچي وياسين عبدالقدوس احمداڻي جي اڱڻ، عبدالقدوس مُسڪرائندي چيو، اِها اوهانجي محبت آهي. چيم بِلڪُل محبتون ئي محبتن جا ماڳ پُڇائينديون آهن.
هي آهي منصوره، شفيع محمد نظاماڻي جو خواب
گاڏي کي پارڪ ڪري اسان اندر مدرسي ڏي روانا ٿياسين، مدرسي جي اندرين مين گيٽ وٽ فوٽوگرافي ڪئي، ۽ پوءِ ڪجهه مدرسي بابت عبدالقدوس ٻُڌايو: هي مدرسو مولوي شفيع محمد نظاماڻي جو خواب هو، ۽ هن پنھنجي خواب جي پورائي ۽ اسلامي تعليم جي واڌ جي لاءِ پنھنجي ذاتي زرعي زمين 300 ايڪڙ ھن مدرسي جي نالي ڪري ڇڏي، ۽ ھن ”مدرسه تعمير مِلت“ جو بنياد 1955ع ۾ پيو جنھن جو پھريون صدر چودري غلام محمد مرحوم سابق امير جماعت اسلامي سنڌ هو.
اندر آياسين تمام وڏي ڪُشادي بلڊنگ ٺھيل، اندر به وڏا ڪمرا وڏا هال، عبدالقدوس اسان کي تمام سُٺي نموني مدرسي جو سَير ڪرايو، هر ڪلاس ۽ هر ڪمرو ڏيکاريو ۽ اُن بابت ٻُڌايو، هِتي مسجد مڪتبه اسڪول، تحفظ القرآن، پرائمري اسڪول، درس نظامي، دارالفتاء، مڪتبه (لائبريري)، جامعته المحصنات، تربيت گاه (هاسٽل)، ڪمپيوٽرليب، مطعم / مطبخ، دارالاشفاء، شعبه دعوت و تبليغ جا شعبه قائم آهن.
وري آياسين پرنسپال جي آفيس ۾ پرنسپال سان مِلياسين سُٺي اخلاق سان مِليو، اڄ جمعي جو ڏينھن آھي تنھن ڪري نماز جو وقت به ٿي ويو آهي، آفيس کان ٻاهر نِڪتاسين. مونکي پويان ڪُلھي تي ڪنھن ھٿ هڻي چيو ’جوڻيجا صاحب ڪھڙا حال آھن‘؟
مُڙي ڏِٺم ۽ چيم ’سائين ھال ٺيڪ آھن‘.
مونکي نه سُڃاتوَ؟
غور سان سندس چھري ۾ ڏِٺم، ڪاري ڏاڙھي پوري پوري، وڏيون اکيون، چھري تي مُرڪ، ’نه سائين‘.
ادا منظور چيو ’رپ جو آهي‘.
وري کيس غور سان ڏِٺم، سوچيم ’نه سائين‘.
ادا منظور ٻُڌايو ’ظھيرالدين بابر آھي‘، آئون وري به حيران.
ساڻس ٻيھر مِليس. ظھير منھنجو ڪلاس فيلو ڇھين ڪلاس کان ميٽرڪ تائين، پنج سال گڏ پڙھياسين، صفا سنگل باڊي، قد جو به ننڍو هوندو هو. پر منھنجي سامھون جو ھمراھ آھي، باڊي ۾ ڪنڌار، وڏي ڏاڙھي ٽوال ڪُلھي تي صفا مولوي ٿي ويو آھي. ڪنھن به ريت ڪا به جهلڪ اُها مونکي نظر ئي نه آئي، ڄڻ مونکي اعتبار ئي نه پيو اچي. کائنس موڪلايوسين، چيائين ’هِتي آهيو ته پوءِ وري مِلون ٿا‘.

منصوره بستي وجود ۾ آئي
اسين آياسين منصوره ڪالوني ۾، ڪالوني بابت عبدالقدوس ٻُڌائيندو اچي ته: 1960ع ۾ هي منصوره بستي وجود ۾ آئي، شروع شروع ۾ پھريان گهر جيڪي تعمير ٿيا تِن ۾، مولانا جان محمد ڀٽو، مولانا غلام سرور ڀٽو، سيد قاسم شاهه، ۽ امير الدين مھر اِھي ھِن منصوره بستي جا پھريان رھندڙ آھن. ھاڻي ھي بستي ڪافي گهرن تي مشتمل آهي ۽ هِن بستي کي پنھنجي ھِڪڙي ننڍڙي بازار به آهي ۽ هِن بستي وارا پابند آهن ته ضرورت جون سڀئي شيون هِن بازار مان خريد ڪيون وڃن، جيئن هي بازار اڃا به وڌي ويجهي، بند نه ٿئي. هي حليم منزل جنھن کي ’مھمان خانه‘ جي حيثيت ڏنل آهي. اِن ۾ ڪنھن جو به مھمان ترسي سگهي ٿو، الڳ سان هِن بستي ۾ ڪنھن کي به اوطاق قائم ڪرڻ جي اجازت ناهي، ٻه منزل گهر به ڪير ٺھرائي نٿو سگهي، اگر ڪنھن سبب جي ڪري پنھنجي گهر جي ڇت تي چڙهندو تڏهن به بستي وارن کي ٽي آواز ڏئي پوءِ پنھنجي گهر جي ڇت تي چڙهندو.
هن ڪالوني جي گهرن ۾ ڪنھن وٽ به ٽي وي ناهي، ۽ ڪنھن به ٻار وٽ موبائيل فون ناهي، اسان کان وڌ نعمان ۽ شعيب حيران ٿيا، ’هان ايئن وري ڪيئن‘؟ اڃا اڳتي ٻُڌايائين ته ٻيون رانديون سڀ ڪندا آهن پر ڪرڪيٽ راند جي منع آهي. نعمان ٿو مونکي چوي ’اَبو هي ڪھڙي ڪالوني آھي‘؟ ’ھي ڪھڙي دؤر ۾ پيا رھن‘. مون چيو ’پُٽ اِھو هِتي جو قانون آهي، جيڪو صرف هنن جي ڪالوني تائين ئي محدود آهي‘، تيستائين عبدالقدوس اِشارو ڪندي پريان گهر ڏانھن چيائين ’هو ڏِس ڪالوني کان پريان جيڪي گهر آهن، اُنھن تي ڊش رکي آھي.‘
اڃا وڌيڪ ٻُڌايائين ته هِن بستي لاءِ زمين وقف ڪيل آهي، تنھن ڪري ھِتي رھڻ وارن کي پنھنجي گهرن جا مالڪاڻا حق حاصل ناهن صرف قبضه گير آهن ۽ جيڪو نئون رهائشي ايندو اُهو به صرف هِڪڙو عھد نامو صحي ڪندو، ۽ پلاٽ حاصل ڪري پنھنجو گهر ٺاهيندو. هِتي هر مھيني ھِڪڙو گڏيل طور تي اجتماع ٿيندو آھي، جنھن ۾ ھِڪٻئي جا مسئلا هِڪٻئي سان شيئر ڪيا ويندا آهن.
آياسين مھمان خاني ۾ وضو ڪيو اُن بابت ٻُڌايائين ڪنھن جا به مھمان ايندا آھن ته هِتي ترسائيندا آهيون يا شاگردن جا مائٽ ساڻن مِلڻ ايندا آهن ته اُهي به هِتي ئي مِلندا آهن. آياسين مسجد ۾، وري به هلڪي هلڪي برسات پئي رهي آهي ۽ تمام ٿڌي وڻندڙ ھوا گُهلي رهي آهي. جمع نماز عبدالقدوس پاڻ پڙهائي، اسان سفر نماز ٻه فرض پڙهي دُعا گهري ٻاهر نِڪتاسين. ٻاهر آس پاس نظرون ڊوڙي رهيون هُيون،

ديوار ڏانھن اِشارو ڪندي - ديوارِ صحافت
ڪجهه دير کان پوءِ عبدالقدوس احمداڻي صاحب به نماز پڙهي ٻاهر آيو، وري به مدرسي بابت معلومات ڏيندو هليو، مسجد جي ويجهو ئي هِڪڙي ديوار ڏي اِشارو ڪندي ٻُڌايائين ’ديوارِصحافت‘ ’هِن ديوار تي هِتي پڙهندڙ شاگرد پنھنجي ھٿن سان اخبار ٺاھي، اُھا اخبار ھِن ديوار تي چنبڙائيندا آھن، مھيني ۾ ٻه يا ٽي ڀيرا اخبارون لڳائيندا آهن. مڪمل اخبارون هٿن سان لِکي ڪري ديوار تي لڳائيندا آهن، ڪالوني جا ماڻھو ايندي ويندي اخبارن ۾ خبرون پيا پڙھندا آھن‘، هيءَ ڳالھه مون لاءِ بلڪل نئين هئي، چيم ’سائين ٿورو ترسو هي خبر فيس بوڪ تي رکڻ جھڙي آھي. آئون ھن جي تصوير وٺان‘، تصوير ڪڍيم. عبدالقدوس اسانکي اندر ھِڪڙا ٻيا ڪمرا نوان تعمير ٿيل ھئا، اُنھن ۾ وٺي ھليو جن بابت ٻُڌايائين ته ’هي ڪمرا هاڻ ’Helping Hand Relief and Development‘ وارن Donate ڪيا آهن‘. جن تي تاريخ 4 ڊسمبر 2013ع لکيل آهي.

اچو اوهانکي مدرسي جو ڊيري فارم ڏيکاريان
اڳيان هِڪڙي سنھڙي گهٽيءَ ۾ وٺي هليو، چيائين ’اچو اوهان کي مدرسي جو ڊيري فارم ڏيکاريان‘، ڪجهه قدم اڳتي هلياسين، ڊيري فارم آيو، ڊيري فارم به تمام وڏو آهي، مينھون به ماشاءَالله ٿُلھيون متاريون ھُنيون پر سندن ڦر جن جو ساھه ٿي ويو. اسان اُتي بيٺل همراهن کان پُڇو هي ڇو ڀلا هِنن ڦرن کي کير نه مِلندو آهي ڇا؟ همراهن وراڻيون ’نه نه کير ڌارائيندا آهيون‘. بھرحال زميني حقيقت کي ڏِسندي سندن چوَڻ تي ڪو به اعتبار نه ڪندو. ڊيري فارم کي هِڪ ڪُنڊ تي هِڪڙي ٻڪري ٻڌل نظر آئي، ٻي ڪُنڊ تي هِڪ اُٺـڻي به نظر آئي جيڪا پُڻ صفا هڏائون پنڃرو لڳي پئي هئي. اُن بابت عبدالقدوس ٻُڌايو ’هي هاڻي عيد کان پھرين آندي آهي ھِن کي هِتي سانڍي تيار ڪندا‘.
مدرسي جي پارڪ ۾ ڪجهه فوٽوگرافي ڪئي. هاسٽل ڏيکاريائين، ديوار ۾ لڳل افتتاحي پٿر ڏِٺاسين فوٽو به ڪڍياسين پٿر ٻُڌائين پيا: هن بلاڪ جي تعمير جو افتتاح جناب مولانا جان محمد عباسي صاحب جن 4 شعبان المعظم 1414هه بمطابق 27 جنوري 1994ع، مٿي لکيل آهي. تعمير شده ڪمرا، 26356 ڪل رقبه، 45082 مربع فٽ، ڪل ڪمره 27 ، وڏا هال 3، دوره المياه 2 عدد، هِن سڄي ڪم جي نگراني هالا جي انجنيئر محمد انور ولد حاجي احمد خان ميمڻ ڪئي. هاسٽل ۾ اڳيان هِڪڙي وڏي هال ۾ وٺي هليو جِتي شاگردن جي ماني لڳندي آهي، پھريان گهنٽي وڄندي آهي ته اُهي شاگرد اندر ويندا جيڪي ماني جي سيٽنگ ڪندا ۽ ٽيبلن تي لڳائيندا، وري ٻي گهنٽي وڄندي ته اُهي سڀ هال مان ٻاهر نِڪري ويندا. پوءِ وري ٽي گهنٽي لڳندي جنھن تي سڀئي شاگرد ھال اندر داخل ٿيندا ۽ ٽيبلن تي لڳل ماني کائيندا.

مھمان خاني وٺي آيو
عبدالقدوس ھاڻي اسان کي مھمان خاني وٺي آيو چيائين شاگرد به ماني کائين پيا هاڻي پاڻ به هلي ماني کائون، ماني بابت اڳ مون ميسيج ڪري ڇڏيو هو ته ماني جي ڪا به تڪليف نه ڪجو، پر پوءِ به ماني تيار ڪرايائين. ماني تمام سُٺي هئي، گڏجي ماني کاڌيسين، ماني کان پوءِ بوتل گُهرايائين، گڏ چانھه به گُهرايائين اقبال اڃان بوتل پيتي ئي پي ته چانھه اچي وئي. اسان سڀني کِلندي چيوسين ’اقبال ته چانھه نه پيئندو‘، اقبال به کِلندي يڪو گلاس پي ويو، ۽ فوراّ چانھه جي ڪوپ ۾ هٿ وِڌائين، وري مٿان چانھه به پيتائين. اُن کان پوءِ اسان ٻاهر نِڪتاسين روڊ تي جِتي اوڀر طرف کان ساوَڪ ئي ساوَڪ هئي، جيڪي زمينون پُڻ هِن مدرسي جون آهن.

شاهه ولي الله اورينٽ ڪاليج منصوره
روڊ تي ڪُجهه گهڙيون ڪچھري ڪئيسين وري ھيٺ وٺي ھليو جِتي پُراڻيَ منصوره ڪاليج جي ڀُريل ڀِتُن طرف اِشارو ڪندي چيائين ’هن الميي تي ضرور لِکجان‘ پاڻ ٻُڌايائين ته ’پي پي پي جي دؤر ۾ جماعت اسلامي سان سياسي اختلافن جي ڪري هي تعليم گاهه به سياست جي نظر ٿي وئي، هِن کي نيشنلائيز ڪيو ويو، تنھن کانپوءِ شاگرد واپس پنھنجي گهرن ڏانھن ھليا ويا، اُستادن کي ڪنھن کي ڪِٿي ڪنھن کي ڪِٿي موڪليو ويو. وري ٻيھر ِِڊي نيشنلائيز ڪيو ويو. اُن کان پوءِ سيد محمد قاسم شاھه، ڊاڪٽر محمد عظيم، غلام سرور ڀٽو ساٿين سان گڏجي هڪ نئين مدرسي دارالعلوم جو بنياد رکيو 1974ع ۾، جنھن جو پھرين صدر سيد قاسم شاھه ٿيو. ۽ پوءِ شاهه ولي الله اورينٽ ڪاليج کي نيشنلائيز ڪرڻ خلاف جماعت اسلامي پاران ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ڪيو ويو، ڪورٽ ۾ ڪيس گهڻو وقت هليو هو، پر هاڻي اسان ڪيس کٽي ورتو آهي، اسان چاهيون ٿا ته ڪيس کٽيو آهي ته اسان کي ڪاليج ۾ استعمال ٿيندڙ سمورو سامان واپس ڪيو وڃي. جيڪو هاڻي ممڪِن ته نٿو لڳي، پر ٿي سگهي ٿو ته اُن جو ڪو ٻيو حل ڪڍيو وڃي.
ايئن اسان اڄ هِن منصوره کي سُٺي ريت گهُمي ڏِٺو، ٻي قديم منصوره سانگهڙ واري سائيڊ (برهمڻ آباد) تي آهي، جيڪا آثارن جي شڪل ۾ موجود آهي، اُها به ڪڏهن وقت ڪڍي ڏِسي اچبي. هاڻي اسان عبدالقدوس کان موڪلايو، موڪلائيندي منھنجي ذهن تي شعر نما ٻه سِٽون تري آيون، جيڪي سندس خلوص ۽ محبتن جي مڃتا آهن.
ماتليءَ کان منصوره، سفر سھڻو ٿيو واه واه،
قدوس قُرب لک ٿورا، سفر سھڻو ٿيو واه واه.
گاڏي ۾ ويٺاسين، روانا ٿياسين هالا طرف.

هالا جي هوائن ۾...
هاڻي هالا جي هِندورِي هوائن ۾ پھچي ويا آهيون ۽ منھنجي ذهن ۾ ياد جي ڪا کِڙڪي کُلي ٿي، جنھن مان ڏِسان پيو سنڌي سفرنامن جي بادشاهه الطاف شيخ کي جيڪو هِنن رستن ۽ گهٽين ۾ گُهمندي نظر پيو اچي، جنھن جو تعلق هِن هالا سان ئي آهي، ۽ پوءِ اسان جو يار نور ميمڻ هالائي جنھن سان ٽيڪنيڪل ڪاليج بدين ۾ ڪجهه مھينا گڏ پڙهيو هئس، ايئن سنڌ جو هِڪ ٻيو به خوبصورت شاعر ۽ منھنجو دوست ’عاشق هالائي‘جي ياد به هانوَ ۾ هُرڻ لڳي، ۽ يادن جي اِن منظر پس منظر ۾، هانوَ هِندوري ۾ لُڏڻ لڳي هرڻي اکي هِڪڙي سکي ۽ پوءِ ڇرڪ ڀريندي دوستن سامھون پاڻ کي حاضر ڏيکاريندي، پنھنجي دوست آڪاش کي فون ڪيم، فون بزي ھو ڪنھن سان ڳالھائي رھيو ھو. جيئن ئي فارغ ٿيو ته رنگ بيڪ ڪيائين، حال احوال ٿيو، چيم تـنھنجي شھر ۾. فوراّ چيائين ڪھڙي جڳھه تي ڇوڪرو موڪليان ٿو. مون چيو نه صرف فون تي سلام ٿي ڪيم، اسان مخدوم طالب الموليٰ سائين سان مِلڻ ٿا وڃون، چيائين ايئن وري ڪيئن ٿيندو، اوهان ڀلي درگاهه تان ٿي اچو، آئون درگاهه ڏانھن ٿو ڇوڪري کي موڪليان. اسان ھليا آياسين درگاهه طرف.

حضرت نوح سرور رح
’اڱڻ ٻُھاريان تنھنجون واٽون نيھاريان، ھو يار سڄڻ !‘.
رونا ليليٰ جي ڪوئل جھڙي آواز ۾ طالب الموليٰ جا اِھي ٻول ته سڀني ٻُڌا هوندا. ڇو ته اِهي ٻول تمام گهڻو مشھور آھن. درگاھه ۾ اندر داخل ٿياسين، سنڌ جي سڀني اوليائن ۽ درگاھن جي ساڳي ئي صورتحال ھوندي آھي. ساڳي طرح اڏاوَتون، ساڳي طرح ماڻھن جي اَچ وَڃ، ساڳي طرح عقيدت مندي. سڀ ڪجهه ساڳيون جو ساڳيون نظر ايندو، نظر جنھن طرف به ويندي. باقي ايئن آهي ته ڪجهه درگاهن تي رش تمام گهڻي رهندي آهي، ۽ اُنھن تي ڪافي ڪجهه غلط ڪم به ٿيندا آهن. ڇو ته هر هنڌ هر قسم جا ماڻھو اوھان کي مِلندا، پوءِ جنھن جو جيڪو ڪم ھوندو اُھو اُھوئي ڪم ڪندو.
مقبري جي اندر داخل ٿيندي ئي سڀ کان پھرين عظيم ھستي، ۽ عظيم شاعر قرآن مجيد جي فارسي مترجم غوث الحق حضرت مخدوم نوح سرور تي قُل پڙھياسين،
مخدوم نوح سرور رمضان جي ڀلاري مھيني جي ڀلاري رات جمع جي 9 رمضان 910ھه ۾ هِن ڌرتي تي آيا، سندن پڙ ڏاڏو حضرت شيخ فخرالدين ڪبير ’وڏو‘ عرب ملڪ مان لڏي پنجاب جي مشھور شھر ديرھ غازي خان جي ڀرسان ڪوٽ ڪروڙ پڪا ڳوٺ ۾ رھائش اختيار ڪيائين. اُتان جڏھن ٻيھر سفر ڪيائين ته سنڌ هليو آيو، سنڌ جي شھر بوبڪ ۾ رھيو ۽ سندن آخري آرام گاهه پُڻ بوبڪ ۾ آهي، سندن پوٽو مخدوم فخرالدين صغير ڪوٽ ڪروڙ مان لڏي هالڪنڊي، (هالا پُراڻا) ۾ اچي آباد ٿيو.

عجب عشق آهي اسانجو الستي
۽ ڪُجهه ٻيون به قبرون آهن جن ۾ هڪ قبر اُن حضرت مخدوم محمد الزمان ’طالب الموليٰ‘ جي به آهي جنھن چيو آھي ته:
عجب عشق آهي اسانجو الستي،
ڪڏهن بُت پرستي ڪڏهن خُود پرستي.

جھان کان جُدا ٿي جھان ۾ رھون ٿا،
سڀن ساڻ گڏ ھوندي سڀڪجهه سَھون ٿا،
وسائيسون وھ وا ورھه واري وَستي.

اسانجي محبت جو معيار محڪم،
ڪري پيار ٿياسون جو هن ساڻ همدم،
اسان تان سڃاتي حبيبن جي هستي.

ٿياسون جو ’طالب‘ ته مطلوب مِليو،
ٿي ساقي صنم، پو کڻي جام اُٿيو،
سري مان سڄڻ جي مِلي سُرڪ سستي.

مخدوم محمد الزمان طالب الموليٰ
مخدوم محمد الزمان طالب الموليٰ جي باري ۾ مون جيڪو پڙهيو آهي ته هي طبيعتن سڀني پيرن، وڏيرن کان مختلف هو، محبت جو پيڪر هو، ايتري تائين جو ملازمن سان به تِکو نه ڳالھائيندو ھو، ڪنھن سان جي ڪا رنجش ھوندي تڏھن به اُن کي محسوس ئي نه ڪرائيندو هو ته کائنس خفا آهي، اِنھي سندس طبيعت جي ڪري ھن ماڻھن طرفان به وڏي محبت ماڻي جو سنڌ توڙي هند ۾ سندس چاهيندڙ موجود آهن. هِن سڄي خاندان ۾ ٻه الڳ ۽ منفرد شيون آهن. هڪ شاعري ٻيو موسيقي سان دِلچسپي.
طالب الموليٰ سڀ کان پھرين ”انجمن علم ۽ ادب“ جو ھالا شھر ۾ بنياد وِڌو، پوءِ اِن پليٽ فارم تان کوڙ ادبي گڏجاڻيون، ڪانفرنسون سڏايون ويون، اڃا به ادبي ڪمن ۾ دِلچسپي وڌڻ ڪري پاڻ هالا جي شھر ۾ ”الزمان“ پريس قائم ڪئي، جِتان پوءِ ھفتيوار اخبارون ”پاسبان“ ۽ ”الزمان“ نِڪرنديون ھيون. 1950ع ۾ ھالا جي شھر مان ”فردوس“ نالي ھڪ ماهوار رسالو پُڻ شايع ڪيائين، اُن کان علاوھ 1952ع ۾ ماستر جمع خان ’غريب‘، سندس ئي سرپرستي ۾ ھِڪڙو رسالو ”طالب الموليٰ“ نالي شايع ڪيو. 1954ع ۾ ”اداره روح ادب سنڌ“ جو بُنياد وِڌائين، جنھن پليٽ فارم تان راڳ ڪانفرنس 1955ع ۾ سڏايائين ۽ ماھوار رسالو ”روح ادب“ جي اشاعت ٿي. ”بزمِ طالب الموليٰ“ جو بُنياد پڻ 1955ع ۾ ھالا شھر ۾ وِڌائين، جنھن کان پوءِ سڄي سنڌ ۾ مختلف ھنڌن تي شاخون کُوليون ويون. 1956ع ۾ ھِن جي سرپرستي ۾ حيدرآباد شھر مان به ”شاعر“ رسالو شايع ٿيڻ لڳو. هن جا تصنيف ڪيل ٽيھارو کن ڪِتاب آهن، اِن کان علاوه ٻيون به کوڙ ساريون ادبي ڪاوَشون اٿس، لوڪ ادب ۾ پُڻ هِن جون وڏيون خدمتون ساراهيون وڃن ٿيون. مخدوم طالب الموليٰ 4 آڪٽوبر 1919ع ۾ هِن جھان ۾ اکيون کوليون ۽ 11 جنوري 1993ع ۾ ھِن جھان کي الوداع ڪري ويو.
جي ڀائين جيئرو هُجان، ته دِل جا ڌوئج داغ،
اچي پيارج عشق مان، اڻ ميا اياغ،
بيٺا ڪري بھار اچ، برهه وارا باغ،
ٿو زوري منجان زاغَ، ويل وقت نه آهيان.
*
جي ڀائين جيئرو هُجان، ته پِڪ پريمي پيار،
انھيءَ آب حيات مان، ڏاتار! ڪي ڏيار،
طالب مولا کي مِٺا ماري، ماري نه مار!
کڻي نظرون ناز سان، جاني! پاڻ جيار،
پھريان وعدا پار، ويل وقت نه آهيان.
*
جي ڀائين جيئرو هُجان، ته ٺار مڙيئي ٺپ،
طالب مولا کان ڪبا، ڪھڙا ڊاءَ ۽ ڊپ،
برج کيڏون برهه جي، لائق! ڪر لھپ،
ٻَھڳڻ! ٻاونگير جي، هجني کٽڻ جا کپ،
ذي ڪا شوق شراب مان، لالڻ ساقي لپ!
چتا آهن چَپ، ويل وقت نه آهيان.
*
اسان سندس قبر تي قُل پڙھي دُعا گُهري ٻاهر نِڪتاسين ڪجهه فوٽوگرافي ڪئيسين، اِن دوران منھنجو پيارو دوست آڪاش ميمڻ مُسِلسِل ميسيجن ذريعي رابطي ۾ ھو. مون سندس دِل وٽان مِلڻ جي خواھش ڏِٺي ته اچڻ جي حامي ڀريم، ڇو ته لطيف سرڪار پُڻ ايئن ٿو چوي:
جي ايندي چوَن آءُ، ويندي چوَن ويھه،
ڇڏي سارو ڏيھه، اڱڻ اچجي اُن جي.
تيستائين مونکي هِڪڙو نمبر ميسيج ڪيائين ’ڇوڪرو توهان کي وٺڻ پيو اچي اِن سان رابطو ڪريو‘. رابطو ڪيم. ٻُڌايائين ته ’آئون يو.بي.ايل جي اڳيان بيٺو آهيان. توهان جيئن ئي درگاهه مان ٻاهر نِڪرندا ته توهان کي آئون ڏِسي وٺندس‘. اسان ٿورو اڳيان وياسين چيائين ’ها اڇي رنگ جي ڪلٽس آهي، مون اوهان کي ڏِسي ورتو آهي. آئون اڳيان بيٺو آهيان‘. پوءِ اسان مختلف گهٽين مان ٿيندا اچي ساٽي محلي پُھتاسين، جِتي دوست آڪاش ميمڻ جي ’شانتي ڊولپمينٽ‘ اين جي او جي آفيس آھي. جيئن پُھتاسين ته دروازي تائين اچي اسان جي آجيان ڪيائين.

آڪاش، شانـتي ۽ ساگر
آڪاش ميمڻ سان منھنجي ملاقات کاڻوٺ جي پياري دوست شوڪت ميمڻ ڪرائي ھئي، اُن وقت ٻئي گڏجي ڪم ڪندا ھئا، پوءِ ڪجهه وقت کان شوڪت ميمڻ او آر ڊي جو بُنياد وِڌو ۽ آڪاش آهستي آهستي پاسيرو ٿيندو ويو. نيٺ هِن به هالا ۾ شانتي ڊولپمينٽ آرگنائيزشن ’ايس ڊي او‘ کي رجسٽرڊ ڪرائي آفيس کولي ۽ اِهو ضروري ناهي ته سڀئي ماڻھو سڀني شعبن ۾ ھِڪجھڙو ترقي ڪن. شوڪت ميمڻ وڏي ترقي ڪري تمام وڏا پروجيڪٽ حاصل ڪري ويو. ۽ ھي دوست اڃا ته صرف پنھنجي مٿي ڪَـٿي ھلڪا ڦُلڪا ڪم ڪري رھيو آھي. اڃا تائين ته ايئن ئي وقت گُذرندو اچي اسان جي دُعا آهي ته هي دوست پنھنجي ھِن ڪم ’خدمتِ خلق‘ جي جذبي تحت پوري ماحول ۾ ھِڪ شانتي وارو، سڪون وارو پُرامن ماحول پيدا ڪري. طبيعتن دِلبر دوست آهي، کُليل دِل جو مالڪ، ها ته ها، نه ته نه، ٻِٽِي پاليسي رکڻ وارو ناهي، مُنھن تي ها پرپُٺ گِلا هي اُنھن ماڻھن مان ناھي.
مونکي آفيس جو روم ڏِيکاريائين پسنديده شخصيتن جون سليڪٽيڊ تصويرون چئني پاسان لڳل فريمن ۾ ڏاڍو خوبصورت لڳي رهيون هيون. ٻُڌايائين ته ’اسان جو آشيانو آهي‘. چيم ’الله پاڪ اوهان کي اڃا وڌائيندو‘. گڏجي پڪوڙه ۽ سموسا کاڌاسين، سامھون گذرندر جليبي بسڪيٽن وارو لنگهيو ته اُهي به گُهرايائين جيڪي هاڻي هاڻي تازه تيار ٿيل هئا، کانئڻ ۾ ڏاڍا لذيذ هئا. مونکي پُراڻي ياد اچي وئي (ڪاليج مان جڏهن واپس ايندا هئاسين ته رستي ۾ بـيڪري هوندي هئي. جنھن تان اسين اُهي کنڊ وارا جليبي بسڪيٽ گرم گرم وٺي ڪنھن ھوٽل تي اچي ويھي گڏجي چانھه پيئندا هئاسين. اسان ٽي دوست هوندا هئاسين جوڙ ۾. لطيف، محمود ۽ آئون. ٻين به ڪافي جڳھين تي ڪجهه وڌيڪ لِکي چُڪو آهيان).
هاڻي آڪاش کان موڪلايوسين. دروازي کان ٻاهر اچي موڪلايائين ۽ اسان کي ڏِسندو رهيو، اسان رستو ڀُلجي وياسين فوراّ فون ڪيائين ته اِن طرف نه وڃو، واپس اچو ۽ اوهان جي ساڄي طرف جيڪو رستو نِڪري پيو اُن طرف مُڙو. سندس شڪريو ادا ڪيم. ۽ اسان گاڏي واپس ڪري ڏسيل رستي تي هلڻ لڳاسين.
تو در آيس راڄيا!، ڀٽ تان ڀيرو
سر لوهيڙا ڳڀيا، ڪسر نسريا،
تو ڪيئن وِسريا، ڍوليا ڏينھن اچڻ جا.
اسان جو پنڌ هاڻي اُن هستي طرف هو، جيڪا پنھنجي شاعري جي ڪري پوري دُنيا ۾ اھم ۽ مُنفرد سُڃاڻپ رکي ٿي. ’لطيف سرڪار‘ جيڪو عاشق به هو، شاعر به هو ۽ هاڻي عام ماڻھن کيس صرف دُعا جو دَر بڻائي ڇڏيو آهي. بھرحال ماڻھن جي عقيدت بابت ڪجهه نٿا ڳالھايون، پر ايترو ضرور ته الله پاڪ، قرآن شريف ۾ واضع واضع لِکيو آهي ته: بندا اوهان جا سڀ گُناهه معافي جي قابل آهن. پر صرف هِڪ گُناهه شرڪ، يعني الله کي ڇڏي ڪنھن ٻي ھستي کي سڏڻ اِھو گُناهه معاف نه ڪندو. سو الله پاڪ ماڻھن کي سِڌي دڳ لڳائيندو. لطيف سرڪار پاڻ الله پاڪ کي چوي ٿو:
تو دَر آيس راڄيا، ٻيا دَر ڏئي ٻَن،
ڪھان جا ڪماچ سين، سا سُڻ سٻاجهي ڪَن. جا مڱ منھنجي مَن، سا مڙوئي معلوم تو ڌڻي.
اسان جي گاڏي جيئن ئي لطيف جي درگاھه طرف مُڙي ته ٻنھي پاسن کان شاھه لطيف جا شعر ايندڙن جي ڄڻ آجيان ڪري رهيا آهن.
هِن تاري هُن هيٺ، هُت منھنجا سپرين،
سڄڻ ماکيءَ ميٺ، ڪڙائي ڪا نه لھان.
آس پاس جڏهن پارَڪ، ساوَڪ يا انتظام تي نظر ڦيرائجي ٿي ته: ڪجهه به ناهي ڄڻ جھڙي شخصيت، جيتري شُھرت، جيتري هنڌين ماڳين هاڪ ايترو ڪو به انتظام نظر نٿو اچي، اسان جڏهن درگاهه جي ويجهو پُھتاسين ته سيڪيورٽي لاءِ مقرر ڇوڪرا وڏين گاڏين کي اندر ڇڏين پيا، باقي ننڍيون مھراڻ يا ڪلٽس جھڙيون گاڏيون ٻاھر پيا روڪين، وڙھڻ لاءِ جهيڙڻ لاءِ ته جڳھه جڳھه ماحول جُڙيل هوندو آهي پر آخر ڪيترو، ڪيترو اڪيلو ماڻھو جهيڙيندو، جيستائين هر ماڻھو جي سوچ نٿي بدلجي ته قانون، انتظام سڀني لاءِ هڪجھڙو ھجي، تيستائين ڪجهه به نه بدلبو، وڏي گاڏي اچي ته سلام سر! اندر هلي وڃي، ننڍي گاڏي واري کي وري رعب مان ٻاهر روڪيو وڃي. اهڙي سوچ کي ڪيئن بدلائجي، اِهو ڏاڍو ڏُکيو مرحلو آهي. ايئن هر هنڌ هر جڳھه تي آهي،
اسان وڌيڪ بحث ڪري وقت وڃائڻ بجاءِ گاڏي کي گُهمائي پارڪنگ ايريا ۾ بيھاري آياسين، ھاڻي جڏھن درگاهه ۾ داخل ٿي رهيا آهيون، تڏهن اقبال جي اک باز وانگر هيڏانھن ھوڏانھن لامارا ڏئي رھي ھئي، چيومانس يار! سونھن سڀ کي وڻندي آھي، ھر ماڻھو خوشبوءَ ۽ حُسن کي پسند ڪندڙ آھي، خوشبوءَ ۽ حُسن ھر ڪنھن جون وڻندڙ شيون آھن. پر تو ته صفا حد ئي پار ڪري ڇڏي، يڪو پيو تڪين، اِيئن ته مارائيندن ادا، کِلي ڪجهه شرمائي به پيو، ’ماريندو وري ڪير؟‘ ڪنھن قدر اقبال جي به ڳالھه صحي آهي، اڪثر ڪري درگاهن تي سينگارجي مايون ڇو ٿيون اچن.
هِڪڙي سادي ڳالھه جيڪا سڀني کي سمجهه ۾ اچي، هڪڙو اهو سوال جيڪو پرائمري وارو ٻار به ٻُڌائي وڃي. سوال اِهو ته ماڻھن جو اگر عقيدو اِھو آھي ته اسان کي هيءَ بيماري آهي، هي مرض آهي، هي روڳ آهي، هيءَ تڪليف، هيءَ پيڙاهه آهي، جنھن جو علاج صرف لطيف سرڪار وٽ آھي، تنھن ڪري سائين جي چانٺ چُمڻ آيا آھيون. ٺيڪ، سمجهه ۾ آيو.
پر سمجهه ۾ جيڪو نٿو اچي اُهو اِهو ته: ماڻھو بيماري ۾ مُتبلا آھي، مرض ۾ وڪوڙيل آھي، روڳ ورتل آھي، تڪليف ۽ پيڙا مان گُذري رھيو آھي، ۽ کيس ٿيل ’سورنھن سينگار‘!!! اگر ڪنھن کي ڳالھه سمجهه ۾ اچي ته مھرباني ڪري مونکي به ٻُڌائي. منھنجي ننڍڙي ذهن ۾ اِنھي سوال جو جواب ناھي، جي آھي ته اِهو هِن معاشري کي قابلِ قبول ناهي. اوهان منھنجي رهنمائي ڪريو.
مونکان ڪنھن دِلبر پُڇيو: ’اوھان ته درگاهن جي باري ۾ ڪجهه ٻيو ٿا سوچيو، پوءِ درگاهن تي ڇو ٿا وڃون؟‘ ماڻھو ڪو به سوال ڪري سگھن ٿا، کين پوري پوري آزادي آھي، منھنجو کيس سادو جواب: ’حقيقتن کي ڄاڻڻ، ھِڪڙيون ڳالھيون ٻُڌل ھونديون آھن، ھِڪڙيون ڳالھيون پڙھيل ھونديون آھن، ھِڪڙيون ڳالھيون ڏِٺل ھونديون آھن، اسان پھرين ٻُڌيون، پڙھيون ھاڻي ڏِسڻ ٿا چاھيون،‘ سڀ کان طاقت ورَ موقف اکين ڏٺل حقيقت ھوندي آهي. اِيئن اسان اُنھن الله جي اوليائن تي، مُعتبر انسانن تي چار قُل به پڙهندا آهيون. ۽ آس پاس ماڻھوءَ ڇا ڪري رهيا آهن، ڪيئن ڪري رهيا آهن، ڪنھن کان گهُري رهيا آهن. ڪنھن کي پوڄي رهيا آهن. سڀ ڪجھه پنھنجي اکين سان ڏِسندا آهيون، اوهان به جڏهن منھنجا هي لفظ پڙهندا ممڪن آهي اوهان کي ڪجهه ڪاوَڙ لڳي، پر جي اِيئن ٿئي ٿو ته پوءِ اوهان تي اِهو واجب آهي ته اوهانکي به هِڪ ڀيرو منھنجي لِکيل ڳالھه جي تصديق لاءِ اُنھي هنڌ تي وڃڻو پوندو. اگر مون ڪوڙ لِکيو آهي ته پوءِ اوهان کي حق آهي ته ڪيترا به ڇوهه ڇنڊيو.

حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح
سنڌ جي سرموڙ شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيرح تي سلام ورائي سندس مٿان قُل پڙهي، ٻاهر نِڪتاسين، ڪجهه ماڻھن کي چانٺ چُمندي ڏِٺوسين، دَر، دَريون ۽ پِنڃرا سڀني کي چُمن ٿا. سندن عقيدت آھي.
شاھه لطيف جو جنم هِن ڀونءَ مٿي 1689ع ۾ ٻُڌايو وڃي ٿو، هالا جي ڳوٺ هالا حويليءَ ۾ سيد حبيب شاهه جي گهر ۾ ٿيو، شاهه لطيف جي پڙهيل هئڻ نه هئڻ بابت ڪافي بحث ٿيندا رهيا آهن. گهڻو مشھور روايت ته اِها آهي ته شاهه لطيف کي سندس والد شاهه حبيب، آخوند نور محمد ڀٽيءَ وٽ پڙهڻ لاءِ ڇڏيو، جِتي هُن لفظ ’الف‘ پڙهي اڳتي نه وڌيو. ۽ پوءِ اُن تي اڳتي هلي هڪڙو شعر به لِکيائين:
اکر پڙهه الف جو، ٻيا ورق سڀ وِسار،
اندر تون اُجار، پنا پڙهندين ڪيترا.
شاهه صاحب کي عاشق به چيو وڃي ٿو، جيڪو مجاز جو ڪانَ هِن کي مرزا مغل بيگ جي ڌيءَ جو حُسن ڏِسي لڳو هو. جنھن جي اُماڙي کيس مجاز کان حقيقت جو پنڌ ڪرايو، مرزا مغل بيگ پنھنجي ڌيءَ جي لاءِ دُعا ڪرڻ لاءِ شاهه لطيف کي وٺي ويو، هن سندس چيچ مان جهلي چيو:
’جنھن جي آڱر سيد هٿ ۾، تنھن کي لھر نڪي لوڏو‘
اُن عشق کان پوءِ ڇا ٿيو سو سوين ڪِتابن مضمونن ۾ اڳ ۾ لِکجي چُڪو آھي، مختصر اِھو ته: شاهه صاحب پنھنجي حال ۾ نه رهيو، بَـرَ مُنھن ڪيائين، ڪنھن وڻ ھيٺ ليٽيو رھيو، مٽيءَ ۽ واري مٿان وري وِيس، مال جي ڌراڙن ھِن کي ڏِٺو اُنھن وڃي شاھه حبيب کي ٻُڌايو، جيڪو ڊوڙندو آيو، هِن وَٽ پھتو سندس حالت ڏِٺائين بي اختيار ٿي چيائين:
لڳي لڳي واءُ، وِيَس انگڙا ڍڪجي،
شاھه صاحب جيڪو پنھنجي حال ۾ نه هو، تنھن مٿي ڪنڌ کڻي جواب ۾ چيو:
پئي کڻي پساهه، پسڻ ڪارڻ پرين جي.
هي ڳالھه گهڻا ماڻھو ڏند ڪٿا ٿا چوَن، مونکي به لڳي ايئن ٿو، وڌيڪ الله کي خبر، خير شاهه صاحب جو وڏن ڪشالن کان پوءِ عشق اگهاميو ۽ مرزا مغل بيگ جي ڌيءَ سيده بيگم سان سندس شادي به ٿي.
لطيف سرڪار اهڙو منفرد شاعر آهي جنھن ۾ اوھان کي وطن جي حُب، پرين پسڻ جون ڳالھڙيون، وِڇوڙا ورلاپ، ميل ملاقاتون، ميلا ۽ ماتم سڀ موضوع مِلندا، شايد ئي ڪو اھڙو موضوع رھيل ھُجي جنھن تي شاهه جو شعر اوهان کي نه مِلي. هي الله جو ولي آهي ۽ هِن تي لدني علم نازل ٿيل آهي، مختلف روايتن ۾ لِکيل آهي. سندس شاعري مان ته اِهو ئي ڏس مِلي ٿو ته هو وڏو عالم ۽ ڏاهو هو، جنھن جي نظر زمين آسمان تي ۽ موجود سموري ماحول تي، وڻن ٽڻن تي، پکين پَکن تي، ماڻھن مِرُئن تي، ھڪجھڙو پئي ھلندي ھئي، ۽ پيو مشاهدا ماڻيندو ھو، پنھنجي شعرن ۾ بيان ڪندو ھو.
شاهه صاحب پنھنجي زندگي جي 63 سالن جي ڄمار ۾ ڪھڙا رنگ ڏٺا، ڪھڙا روپ پَسيا، اِهي احوال سندس باري ۾ سوين ڪتابن ۾ لِکيل آهن. شاهه صاحب جي وِصال جي تاريخ 1752ع ٻُڌائي وڃي ٿي. شاهه صاحب جي وصيت موجب کيس محمود شاهه جي پيرانديءَ کان دفن ڪيو ويو، هي مٿس اڏيل مقبرو اُن وقت جي بادشاهه ميان غلام شاهه ڪلھوڙي پنھنجي خرچ تي 1754ع ۾ جوڙايو.
مزار کان ٻاھر نِڪتاسين ته لطيف سرڪار جي آڳند تي سندس فقير سندس وايون ورجائي رهيا هئا، جيڪو راڳ صدين کان هلندو ٿو اچي، نسل درنسل فقير ٽولي جي صورت ۾ تنبورو وڄائي، وايون ورجائيندا رهن ٿا. ڀٽائي جي ڀر ۾ ئي سندس والد بزرگوار حضرت شاهه حبيب مدفون آهي.
اَڄ مَلِينديَسِ، ماءِ! ڌاڄا ڪَنديَسِ ڪَپڙا،
جِيجا! جوڳياڻِي ٿِيان، مُون کي جَهلَ مَ پاءِ،
هوتَ ٻَروچي لاءِ، ڪَنين ڪُنِرَ پائِيان.

حضرت شاهه حبيب رح
شاهه صاحب جي مقبري جي ڀر ۾ ئي سندس والد حضرت شاهه حبيبرح مدفون آهي. جنھن تي پُڻ قُل پڙھياسين ۽ هِتي به ماڻھن جي ساڳي ئي عقيدت نظر آئي.
شاھه حبيب لاءِ ڪتاب ٻُڌائين ٿا ته آخر ۾ جڏهن سخت بيمار ٿيو ته پُٽ شاهه لطيف ڏي قاصد هٿان هي نياپو مُڪائين:
ڪنھن جي نينھن ننڌاھه، جي مون واجھائيندي نه ورو،
جيڪي مئي ڪنداه، سو جانب ڪريو جيئري.
شاهه صاحب ساڳئي ئي بيتابي مان، قاصد کي جواب ۾ نياپو موڪليو.
متان ٿئين ملُور، ڪِين اڳاهون آهيان،
ڏِسڻ ۾ ڪر ڏُور، حد ٻِنھي جي ھيڪڙي.
جڏھن قاصد شاهه حبيب کي پنھنجي پُٽ جو اِهو نياپو ٻُڌايو ته ڪجهه روح کي راحت مِليس، آرام آيس، پر جيستائين شاهه صاحب سندس سامھون رُوبرُو ٿئي تنھن کان پھرين ئي ساھه جو پکيئڙو پرواز ڪري ويو، شاهه لطيف کي اِن کان وَڌ شايد ئي ڪو صدمو رسيو هُجي. بھرحال موت ته برحق آهي، هر ڪنھن تي اچڻو آهي، شاهه حبيب جي وفات جي تاريخ 1742ع ٻُڌائي وڃي ٿي.

مير عبدالحسين خان ٽالپر ’مير سانگي‘
شاهه عبداللطيف جي والد شاهه حبيب جي زيارت ڪري ٻاهر نڪتاسين، ته اُتي موجود قبرستان ۾ هِڪڙو وڏي قد جو ڪُتبو نظر آيو، ويجهو اچي پڙهيوسين ته هي لِکيل هو ”تاريخ وفات حسرتِ آيات، ولادت 1851ع وفات 1924ع عمر 73 سال، مرحوم مغفور هِزهائينس مِير عبدُالحُسين خان ٽالپر، ابن سَرڪار شوڪت مدار، مير عباس علي خان ٽالپر“ ڪُتبو ته ڊگهيو لِکيل آهي، اسين ڳالھه ڪنداسين ته هو شاعر ڪيڏو سُٺو هو، غزل جو بادشاهه سڏيو ويندڙ شاعر ’سانگي‘ جنھن جي پئدائش ڪلڪتو (انڊيا) ۾ ٿي، سندس والده جو نالو بيبي بلقيس هو جيڪا ساڳي سال 1851ع ۾ وفات ڪري وئي، هن جو والد به 1857ع ڪلڪتي ۾ ئي وفات ڪري ويو. مون ۽ ادا منظور سندس ڪُتبي سان گڏ فوٽو ڪڍي، کائنس موڪلايوسين.

حضرت ميان تمر فقير سالاريو
مزارن جي ٻاهر ڀر ۾ ڀٽائي جي خاص فقير ’حضرت ميان تمر فقير سالاريو (هالو ارباب) جي چؤڪُنڊي آهي، سندس تُربت مٿان هي بورڊ لڳل آهي. سندس وصال جي تاريخ 4 ربيع الثاني 1405هه ٻُڌائي پئي وڃي. هي فقير لطيف سرڪار جي سمورن فقيرن مان خاص فقير هوندو هو.

شمس العلماءِ عمر بِن محمد دائود پوٽو
اُتي ئي ويجهو شمس العلماءِ عمر بن محمد دائود پوٽو جي به مزار موجود آهي، بلاول جي نگري ٽلٽي ۾ پيدا ٿيو ۽ ادب جي اُڀ تي سِتارو ٿي اُڀريو. 1896ع ۾ پيدا ٿيو، پرائمري تعليم پنھنجي ڳوٺ ۾ پڙهيو، مختلف تعليمي ڊگرين کانپوءِ انگلينڊ مان انگريزي زبان ۾ پي ايڇ ڊي ڪري موٽيو، سندس پي ايڇ ڊي جو موضوع هو، ’فارسي شاعري جو عربي شاعري تي اثر‘، سنڌ مدرسته السلام ڪراچي جو پرنسپال ٿي رهيو. 1936ع ۾ هي صاحب سنڌ جي تعليم جو انسٽريڪٽر (وزير) ٿي رهيو. سنڌي ادب ’سُرها گُل‘، ڊاڪٽر گُربخشياڻي جي رسالي لِکڻ ۾ پُڻ هِن مدد ڪئي. شاهه عبدالڪريم بُلڙي واري جو رِسالو به لِکيائين، ۽ عبدالرحيم گِرهوڙي واري جو ’ابياتِ سنڌي‘ جي شرح پُڻ ترجمو ڪيائين، اُن کان علاوه سنڌي ٻوليءَ جي الفابيٽ تي پُڻ وڏو ڪم ڪيائين. 1958ع ۾ هِن فاني جھان مان لاڏاڻو ڪيائين.

مٺو مھيري سان ملاقات ۽ اِبراهيم مُنشي جي ياد
بس هاڻي ٻاهر ئي اچي رهيا هئاسين ته مٺو مھيري سامھون گڏيو، ڀاڪر پائي مِلياسين، حال احوال ڪيائين چيائين ته 30 جولاءِ تي مُنشي محمد ابراهيم جي ورسي تي مِلنداسين.
ابراهيم منشي کي مون رُوبرُو هِڪ ڀيرو 2000ع ۾ ميلنيم مشاعري ۾ ٻُڌو هو ’جنگ جنگ، جنگ منھنجي ته توسان جنگ آ، پليت پير ڪر پري هي ڌرتي منھنجو ننگ آ.‘ وفا ناٿن شاھي اِن مُشاعري جي صدارت ڪئي ھئي. وفا ناٿن شاهي کي به رُوبرُو ڏِسڻ جو اِهو پھريون موقعو هو.
اِبراھيم مُنشي خاص مھمان ھو، ھي مشاعرو بخشڻ مھراڻوي، حسن درس، مظھر لغاري ۽ ڪجهه ٻين دوستن گڏجي ڪرايو هو.
شيخ اياز سان به مِلياسين ڪراڙ ڪپ تي
ڪراڙ ڪَپ تي آياسين اياز وَٽ، اياز جيڪو سنڌ جو سرموڙ شاعر ٿي گُذريوآهي جنھن شاهه لطيف کي ايئن چيو آهي ته:
آءُ ڀٽائي آءُ، تنھنجي لئه منھنجون اکيون،
ڏِس مون تنھنجو ڪينرو، ڀوريو ناهي ڀاءُ،
ساڳيو جوڳ جڙاءُ، ساڳيان ستڙا ساز جا.
۽ اِها خواهش جيئري ئي ڪري ويو هو، خواهش نه بلڪِ وصيت ته منھنجو جسد خاڪي، ڀٽائي جي پيرن ۾ دَفن ڪجو.
شيخ اياز مبارڪ شڪارپور ۾ 1923ع ۾ پيدا ٿيو، هِن ٻين ڊگرين حاصل ڪرڻ کانپوءِ 1950ع ۾ ايل ايل بي به پاس ڪري ورتائين. ورهاڱي کانپوءِ ادب جي دُنيا ۾ شيخ اياز واحد شاعر هو جنھن سنڌي ادب جي وڏي شاعر جو اعزاز ماڻيو. هِن نه رُڳو شاعري ۾ تمام گهڻا ڪِتاب لِکيا، پر نثر ۾ به اوترو ئي لِکيو اٿس، هِن جي نظم توڙي نثر کي وڏي اهميت حاصل رهي آهي. 1976ع کان 1980ع تائين سنڌ يونيورسٽي جو وائس چانسلر ٿي رهيو. شيخ اياز جي قومي شاعر طور سُڃاڻپ رهي آهي، جڏهن هِن ’سنڌڙي تي سِر ڪير نه ڏيندو، سھندو ڪير ميار او يار‘ جھڙا گيت لِکيا يا ’مان ڏوهي هان‘، ’سچ وڏو ڏوهاري آهي‘ جھڙا نظم لِکيا ته ضياءَ مارشل لا جي دؤر ۾ هِن به جيل ڀوڳيو ۽ جيل مان به نثر جو هِڪڙو بھترين ڪِتاب ’ساهيوال جي جيل ڊائري‘ ڏِنائين. ون يونٽ جي وقت هِن جا گيت ۽ نظم گهٽي گهٽي ۾ گونجندا هُئا. شيخ اياز جي شاعريءَ کانسواءِ ڄڻ هر محفل اڌوري هوندي هُئي. (مونکي ياد آهي، 1997ع ڊسمبر جي سرد رات ۾ ڊسٽرڪٽ هال بدين ۾ ’سگا‘ طرفان مشاعرو هلي رهيو هو، تيستائين فون تي اطلاع مِليو ته شيخ اياز گُذاري ويو آهي، ۽ پوءِ پروگرام جي ڪمپيئر اِهو انائونس ڪيو ۽ اڌ ڪلاڪ جو وقفو ڪندي چيائين ته هاڻي اسان مشاعرو شيخ اياز کي ڀيٽا طور ڪريون ٿا، سو جنھن وٽ اياز لاءِ لِکيل شعر آهي، يا لِکڻ چاهي ٿو ته لِکي وٺي). اسان هِن سنڌ جي مھان شاعر تي چار قُل پڙهي کيس بخشياسين، کائنس موڪلايوسين. آياسين هيٺ تنبوري چوڪ تي فوٽوگرافي ڪئيسين. پوءِ ”چڱو ڀٽائي آئون هلان ٿو“ (اياز )


جيڪي سفر ۾ همسفر هئا:

پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مُرتب ڪيا اٿس.
اقبال سرور ميمڻ: ڪُنري جو دوست آهي، هن جي ڪُنري شھر ۾ نيو ميمڻ پري ڪُنري جي نالي سان پريس آهي، اسان جو تعلق به پريس جي ڪري ئي جُڙيو، جيڪو تقريبن 1994ع، همت پريس تي واقفيت جي صورت ۾ ٿيو. اڄ تائين ڀائرن وارو رشتو قائم آهي، ساڻس ٻيا به کوڙ گڏ گهمڻ جا پروگرام ٿيا، آهن.

منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.

شعيب : ادا منظور جو وڏو پُٽ جيڪو ستين ڪلاس ۾ پڙهي پيو.

نعمان: منهنجو وڏو پُٽ جيڪو ستين ڪلاس ۾ پڙهي پيو.

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُليا‘

( 26 جولاءِ 2015ع)

روانگي
آهي اسان جي اڄ، اُڏار اڇڙي ٿر ڏانھن،
ساٿ ڏجائين سِڄ، ڪڪر پائي پاڻ تي.
اڄ وري اڇڙي ٿر ڏانھن اُڏار هئي، لڳي ٿو ساري سنڌ گُهمڻ واريَ منھنجي خواب جي تعبير شروع ٿي وئي آهي، هر مھيني ڪنھن نه ڪنھن طرف نِڪري ٿا وڃون. هِن ڀيري نعمان کي بِنا چوَڻ جي سنبرايم، حياتي ڪيترا ڏينھن! ٻئي موٽر سائيڪل وَن ٽو فائيوَ تي روانا ٿياسين، پر اڃا رات پئي هئي تنھن ڪري پتنگن اسان سان اهڙا ڪم ڪيا، جو ڪِٿي ڪِٿي ته گاڏي روڪيو ڇڏيون. ڊوڪيا واهه تي فجر جي نماز پڙهيسين ماتلي پُھتاسين، همراهه اسان جي انتظار ۾ بيٺا هئا. هِن ڀيري شيخ عبدالله وارن شرط رکي هئي ته: اوهين اسان کان اڳ ميرپورخاص پُھچي ويا ته گُلن جا هار پارائينداسين اوهان کي، اسان ته خير سويري ئي پُھچنداسين، انشاءَالله.
ادا منظور، سجاد حسن، شعيب اڳ ئي گاڏي ۾ ويٺا هئا. آئون ۽ نعمان به ويٺاسين، ڪاليج تان سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي کي کنيوسين. دُعاءِ سفر سان گڏ اِها به دُعا گُهريسين ته اي الله اڄ ڏينھن جُهڙالو ڪجائين.

ممتاز بيگم جو ڳوٺ ملھڻ نظاماڻي
ماتلي شھر مان جيئن ئي روانا ٿياسين ٻاهر پھريون اسٽاپ ملھڻ آيو، ملھڻ نظاماڻي جو نالو عوامي تحريڪ کان پوءِ مشھور ٿيو، جڏهن شھيد فاضل راهو شھيد ٿيو هو، ته هِتان جي هڪ بھادر عورت ممتاز بيگم نظاماڻي پيرين پنڌ راهوڪي وئي هئي، شھيد فاضل راهو جي ورسي ۾. اُن کان پوءِ هِتي جون ڪافي عورتون توڙي مرد عوامي تحريڪ ۾ شامل ٿيا، ۽ محترم رسول بخش پليجو به جڏهن ماتلي ايندو هو ته ملھڻ ۾ ضرور ترسندو هو.

قزبانو جو ڳوٺ
ڪچھري ڪندا پيا وڃون، پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ ڪجهه تاريخ مان به ٻُڌائيندو پيو هلي، ڪنھن ڪنھن وقت سجاد سان مذاق به ڪندو پيو هلي، سجاد اڄ اسان سان پھريون ڀيرو سفر ۾ شريڪ آهي، ٻيو ته سائين ۽ سجاد پاڻ ۾ گهڻو هڪٻئي سان تنقيدي ڪچھري ڪندا آهن. سائين عبدالجبار چيو: ’مور! تو لوڪ فنڪاره قزبانو ٻُڌي هئي؟‘... ’ها سائين‘،
’اُها هِن ڳوٺ مير محمد نظاماڻي (جاڙڪي) جي هئي‘ ڳوٺ ڀرسان لنگهندي ڳوٺ ڏانھن آڱر جو اِشارو ڪندي ٻُڌايو. قزبانو پنھنجي دؤر جي مشھور لوڪ فنڪاره هئي.

ديرو محبت: ماتلي جو پُراڻو نالو
ٿورو اڳيان گاڏي هلي ته پروفيسر سائين عبدالجبار وري اولھه طرف هٿ جو اِشارو ڪندي چيو: ’مور! ماتلي جو پُراڻو شھر هي هو، ديرو محبت، جيڪو هاڻي ڪجهه پوٺو ۽ ڪجهه زمين آباد به ٿي رهي آهي.‘ ڪنھن وقت ۾ ماتلي اِها هوندي هئي. اسان جنھن روڊ تان وڃون پيا اِهو روڊ آصف زرداري ٺھرايو آهي، سندس ’انصاري مِل‘ کان وٺي ميرپورخاص مِل تائين، هُن پنھنجي سھولت ته ڪئي، پر راڄن کي فائدو ٿيو آهي، الائي ته ڪيترا ڳوٺ هِن روڊ ٺھڻ جي ڪري سولائي سان شھرن ڏانھن اچ وڃ ڪَن ٿا. اسان به جيڪڏهن حيدرآباد کان ڦيرو ڪري وڃون ها ته وڏو وقت لڳي وڃي ها، پر هِن روڊ جي ڪري گهڻو وقت بچي ويو.
هي ڳوٺ ڪمبوه (پنجابين) جو آهي
ڳوٺ نبي بخش ڪمبوه کي ڪِراس ڪريون پيا. هي ڳوٺ ڪمبوه (پنجابين) جو آهي، پڪا گهر ۽ هِن ڳوٺ جي سُڃاڻپ هتي قائم ’جامعيه فاروقيه مدرسو‘ مشھور آهي، ٻيو هِن ڳوٺ جو مائو به چون ٿا مشھور آهي، ڪڏهن کائبو ضرور.

ٻـيلھاڙو شـاخ جو اصلي ٿاڌل
جڏهن ٻيلھاڙو شاخ تي پھتاسين، شاخ وٽ گاڏي روڪي فوٽوگرافي ڪئي، بڙ جو تمام وڏو وڻ هو شاخ جي ڪپ تي بيٺل، اُن هيٺان بيھي فوٽو ڪڍرايا. اڳيان وڌياسين ته اسٽاپ آيو. اُن اسٽاپ تي قائم هِتي جي ٿاڌل سڄي سنڌ ۾ مشھور آهي. ماتلي ۽ ٽنڊو محمد خان روڊ تي ٿاڌل جا دُڪان جن تان ڪڏهن ڪڏهن ٿاڌل پيئڻ ٿيندي آهي، اُنھن تي وڏن اکرن ۾ لِکيل هوندو آهي، ’ٻيلھاڙو شاخ جي اصلي ٿاڌل‘. پر افسوس اسان کي هي اصلي ٿاڌل نصيب نه ٿي، صبح ساجهر لنگهياسين، اڃا لوڪ سُتل هو ننڊ ۾.

ميرپورخاص ۾ ڪجهه گهڙيون
ميرپورخاص ۾ ٽي تلوار (جرواري) چونڪ تان داخل ٿياسين، هاڻي اسان شيخ عبدالله وارن سان رابطو ڪيو، ٻُڌايائون اسان کي اڃا به ڪلاڪ لڳي ويندو. مون چيو سائين عبدالجبار! روڊ جي پاسي ۾ ڪلاڪ بيھي گُذارڻ کان ڀلو آهي ته شھر جو سَير ڪجي. اڳيان وڌون ٿا، باغِ نذير حسين، مسجد نمره، الله وارو چونڪ، هِن جو نالو چاندني چوڪ آهي، چاندني چوڪ کان گاڏي گُهمائي اسٽيشن واري پاسي آياسين. اسان هاڻ سيٽلائيٽ ٽائون ۾ هلي رهيا آهيون، آياسين ريلوي اسٽيشن. گاڏي کي سائيڊ ڪري سڀني جي صلاح هئي ته پھرين هوٽل تي ناشتو ٿا ڪريون پوءِ ٿا گُهمون، سڀني گڏجي هوٽل تي ناشتو ڪيو، بعد ۾ آياسين اسٽيشن تي، اسٽيشن مٿي لڳل بورڊ ٻُڌائي ٿو. هي اسٽيشن 1926ع ۾ قائم ٿي، اسٽيشن تان گُهمندي ڪجهه قدم اوڀر طرف وياسين ته اُتي هِڪڙي ريل جا ٻه ٽي گاڏا بيٺا هئا، گاڏن جي پيرن ۾ گاهه ڦـُٽي آيل هو، جيڪو عرصي ڏانھن اِشارو ڪري ٿو. سائين عبدالجبار ٻُڌايو ته هي ’راجا جي ريل آهي، جيڪا پاڪستان ٺھڻ کان پھرين هِتان هلندي هئي. پارٽيشن ٿيڻ کان پوءِ هي ريل اِتي ئي رهجي وئي‘. فوٽوگرافي ڪري واپس آياسين.
جيئن ئي ريلوي اسٽيشن کان ٻاهر آياسين ته اڇي رنگ جي گُنبذن تي نظر پئي، سائين عبدالجبار سان مخاطب ٿيندي چيم ’سائين! اِها مسجد قديمي لڳي ٿي پاڻ کي ضرور ڏِسڻ گهرجي‘... ’ها ها هلو هلون‘.
اسان مسجد واري طرف وياسين، مسجد جي مين گيٽ تي تالو لڳل هو. مين دروازي مٿان پٿر لڳل هو، جنھن تي ”جامع مسجد ميرپورخاص“ لِکيل آهي. هي مسجد خانبھادر الحاج سيد غلام نبي شاهه صاحب جوڙائي، جيڪو اُن وقت ڊسٽرڪٽ ڪائونسل ٿرپارڪر جو چيئرمين هو. 1247هجريءَ، رجب جي مھيني ۾ راس ٿي. مسجد جي جالين مان اندريون منظر ڏِٺوسين، ٻاهريون پورشن ٻيھر تعمير ٿي رهيو آهي.
مسجد جي دروازي جي سامھون المھراڻ ڪتاب گهر آهي، ڪِتاب گهر تي چڙهياسين، پُڇا ڪئيسين ڪتاب ميرپورخاص جي تاريخ جي، پر نه مِليو. ڪاوَش اخبار ورتيسين. واپس آياسين. المدينه ڪتاب گهر تي چڙهياسين هِتان پُڻ ميرپورخاص جي تاريخ (ڪتاب) بابت پُڇا ڪئي، نه مِليو. شھر کان ٻاهر نِڪتاسين ٿاڻو بولا خان جي دوستن کي فون ڪئي، چيائون اوهان باءِ پاس تي بيھو، اسين اچون پيا. باءِ پاس تي ضامن علي شاهه هوٽل جي سامھون گاڏي بيھاريسين، ڪجهه دير کان پوءِ وري فون ڪري چيوسين، اسان اڳيان ٿا هلون، آياسين ڦاٽڪ وٽ، اُتي سائيڊ کان موجود هِڪڙي ننڍڙي نرسري آهي، گاڏي روڪيسين، تيستائين ٿاڻو بولاخان وارن دوستن جي به گاڏي اچي پھتي، ۽ ٿاڻو بولاخان وارن دوستن سان مِلياسين، شيخ عبدالله سندس ٻه فرزند عباس ۽ عادل، مصطفيٰ ميمڻ، سرور خاصخيلي ۽ منٺار خاصخيلي.

سيد ديدار حسين شاهه جي ڳوٺ وٽان گُذرياسين
ميرپورخاص کان تقريبن چاليھه ڪلوميٽر پنڌ پٽي، روڊ جي ساڄي هٿ تي هِڪڙو بورڊ پڙهيو ’ڳوٺ سيد ديدار حسين شاهه‘ هن صاحب سان به زندگي ۾ ڪڏهن نه ڪڏهن ملاقات ٿيندي، پاڻ سُٺو شاعر هئڻ سان گڏ بزرگ هستي ’راضي شاهه‘ جي پڙ پوٽن مان آهي.

صوفي صادق جي مزار
صوفي اسٽاپ تان جيئن ئي لنگهياسين، ڪجهه قدم کان پوءِ سامھون مزار نظر آئي، ’سائين عبدالجبار! اِنھيءَ مزار جي حاضري ڀربي،‘ مون چيو. اڳيان ويندڙ دوستن کي فون ڪري واپس اچڻ جو چيوسين، جيستائين مون ڪُنري جي دوست اقبال ميمڻ کي فون ڪئي. ’اقبال صوفي صادق جي مزار ڪِٿي آهي؟. ’چيائين يار مونکي خبر ناهي،‘ دِل ۾ سوچيم ايئن ئي ٿيندو آهي، هميشه ايئن ئي هوندو آهي. تڏهن ته ڀٽائيءَ به فرمائي ويو آهي.
’پاڻي مٿي جهوپڙا مورک اُڃ مرن‘
’چڱو ٺيڪ آهي، تنھنجي ويجهو آهيون پر توڏانھن نٿا اچون، تون پنھنجي پاسي ۾ رهندڙ بُزرگن کان به اڻواقف آهين.‘
’سچي ٻُڌايو ڪِٿي آهيو؟‘
’صوفي صادق جي مزار تي،‘
’پوءِ مون وٽ اچو نه چانھه پيئون‘. ’وري ٻيھر ڪڏهن‘، ايئن چئي فون ڪٽ ڪيم. مزار پُراڻي وقت جي ٺھيل آهي، پر منظر سُٺو پيو لڳي.
حق موجود سدا موجود
وڃ طالب طلب پلي، پکن ڏيئي پاهه،
گوهر غريبن جو، ’صادق‘ آهي شاهه،
ڏيکاري سا راهه، جا پيغمبر پيدا ڪئي.
(صوفي صادق شاهه)

قول صوفي صادق شاهه رح جو
”درد، درد، درد اي غافل الله تعاليٰ سڀ شيون تنھنجي لاءِ ۽ توکي پنھنجي بندگي لاءِ پيدا فرمايو آهي. پوءِ پنھنجي ناداني جي ڪري، ڇاجي ڪري پنھنجي خدا کي وِساري حِرص، هوَس، خيالن، خطرن جي قيد ۾ بند ٿيو ويٺو آهين.“
هي مٿيون بيت ۽ قول صوفي صادق شاههرح جي مزار جي دروازي مٿان فريم ٿيو لڳو پيو آهي. اندر قبر تي آياسين، قل پڙهي دُعا گُهري، ۽ پوءِ چئني طرفن کان لڳل شعر جِن جا مون فوٽو ورتا. جيڪي هِتي پڙهندڙن سان پُڻ شيئر ڪريان پيو.
جي الله الله ڪن، اسين مور نه مڃون تن کي،
اسين منجهان تن، جن نانءُ نه ورتو ڪڏهين.
*
الله ڇڏي اورهون، پنڌ پراهين پيا،
بِنا نالي سپرين، اڃا ڪي ٻيا،
واڪيندي ويا، صادق ٻڌيو سندرا.
*
سنڀرئو جيان، ڳالھيون سڄڻ تنھنجون،
لوڪان تان نه ڏيئان، تئان ڪڍي هيڪڙي.

صوفي صادق جا شعر هِن کان اڳ ۾ ڪڏهن نه پڙهيا، ڇا ته شاعري اٿس، شاعري جي رمز، شاعريءَ ۾ ڏِنل پيغام، پنھنجي پروَردگار سان ڪيل ڪچھري. جيڪا اسان جي هِن ننڍڙي دماغ کان گهڻو مٿانھين آهي.
ڪجهه هي ٻيا شعر به پڙهي ڏِسو:

ڏِٺم ڏاتار ڏيھَن جا، جي ٿا نيڻن ڪن نيھار،
تو تري هيڪڙو، اٿن ئي احوال،
اچي ميرانپور مڱڻي، حاصل ڪيو حال،
ڪھڙي ڪريان ڳالھه، شاهه تنھنجي شان جي.
*
جادم نه جکرو، نه گهر گنگاجر،
تو سندي تر جيتري، ڪنھن نه پاري پَر،
آيا ميرانپور مڱڻا، ساز ڪيائون سر،
تن کي تنھنجو در، اَٺئي پھر اکين ۾.
هِن بزرگ جو اصل نالو صوفي صديق محمد هو، هي ذات جو سومرو هو، دودن وارن نک ’متو‘ سومرن مان. سندن مُرشد هِن کي ’صادق شاهه‘ جو لقب ڏِنو اُن کانپوءِ هي ’صوفي صادق فقير‘ طور مشھور ٿيو. هِن صاحب پنھنجي حياتيءَ ۾ هِڪ قتل پُڻ ڪيو، جيڪو سندس سوٽ جميل جو پلاند هو، جنھن ۾ نومڙين جي سردار کي قتل ڪيو هئائين. اُن کان پوءِ ڪڇ ڇڏي لاڙ پٽ وسايائين، اُن کان پوءِ ناري طرف آيو، جيڪو هِن وقت صوفي فقير ۾ سندس درگاهه ۾ بيٺل آهيون.
الف ڪنان اڳي ٿيا، پرين اُهي پاڻ،
عاشق اُن اُهڃاڻ، سُڃون سوجهي آئيا.
مزار ڀر ۾ لڳل تختي ٻُڌائي پئي ته، حضرت صوفي صادق شاههرح بِن حضرت صوفي دين محمد صوفي القادري جن شوال 1170هِجري، مُطابق 1756ع سومر جي ڏينھن هِن جھان ۾ آيا، ۽ 11 رمضان المبارڪ 1265هِجري، بمُطابق 1849ع ۾ هِن جھان کي الوداع ڪري وڃي حقيقي مالڪ سان مِليا.
ٻاهر نِڪتاسين اولھه طرف ڪُجهه ٻيون قبرون آهن، اندر وياسين ته اَٺ قبرون لائين ۾ رکيل آهن، جن جا نالا به هڪ سائيڊ کان هِن طرح سان لِکيل آهن:
اولهه کان اوڀر
حضرت صوفي ڪريم ڏِنو فقير سومرو
حضرت صوفي عبدالعلي ولد صوفي صادق شاهه
حضرت صوفي سليمان ولد صوفي نظام الدين
حضرت صوفي نظام الدين ولد صوفي صادق شاهه
صوفي ڪرم علي فقير کورکاڻي طالب صوفي صادق شاهه
حضرت صوفي شھاب الدين ولد صوفي صادق شاهه
صوفي جميل فقير ۽ صوفي صابر فقير
هِتي به دُعا پڙهي ٻاهر نِڪتاسين، ٻاهر مزار جي سامھون گروپ فوٽو ڪڍيا، پوءِ روانا ٿياسين اڳتي.

لطيف نگر ’راجا رستي‘
صوفي فقير کان ٽي ڪلو ميٽر جي پنڌ تي ٻھراڙي جو ننڍڙو شھر بس اسٽاپ ’راجا رستي‘ ٻيو نالو ’لطيف نگر‘ ڪِراس ڪئيسين، اسان کي هِتي ته لازمي بريڪ ڪرڻ گُهرجي ها، پر هي به اڄ جي سفر ۾ شامل نه هو، بس ساڻ ساٿين کي اِهو ٻُڌايان پيو ته ’راجا رستي شھر مان ساڄي هٿ تي لھندڙ رستو ’ڳوٺ حاجي نبي بخش پلي‘ جو آهي، جنھن ڳوٺ جي هِڪڙي سُڃاڻپ ’معمور يوسفاڻي‘ جنھن جي سُڃاڻپ ٿرپارڪر سان ايئن جُڙيل آهي، جيئن بدين سان شيخ سومار، هي اُن معمور يوسفاڻيءَ جو ڳوٺ آهي، جنھن جا هونھار لائق فرزند ڊاڪٽر اسد جمالي پلي ۽ سيف الله خالد، سندس ڇڏيل وِرثي کي سنڀاليندا اچن، هِنن وٽ هِڪ سُٺي لائبرري پُڻ آهي، مونکي اِهو اعزاز آهي ته سائين معمور يوسفاڻي جا ڪجهه ڪِتاب مون به ڇپيا آهن. ڪاش وقت هُجي ها ته وڃي ڏِسجي ها. اسان جا ميزبان ڇور ۾ انتظار ڪري رهيا آهن، جلد ڇور پھچڻو آهي.

ڳوٺ ٽالھو جوڻيجو کان ٽِپياسين
ڪجهه پنڌ اڳتي پٽيون ٿا ته روڊ جي کاٻي پاسي لڳل بورڊ ٻُڌائي پيو ته فقير لياقت علي جوڻيجي جو ڳوٺ ’ڳوٺ ٺالھو جوڻيجو‘ هِن پاسي آهي، سفر ۾ گڏ ساٿين کي ٻُڌايان ٿو ته ’فقير لياقت علي جوڻيجو، هڪ سُٺو انسان، سُٺو شاعر ۽ زميندار پُڻ آهي، هڪ ٻه ڪِتاب به شايع ٿيل آهن. سندس هڪ ذاتي لائبرري به آهي، هي ڳوٺ تمام وڏو ۽ پُراڻو ڳوٺ آهي، پر اڄ اسان جي شيڊول ۾ شامل ئي ناهي، ڇا ڪجي، وري جڏهن قسمت ۾ لِکيل هوندو ته ضرور ڪنھن نه ڪنھن بھاني اچي نِڪربو.

اچي عمر ڪوٽ ۾ ڪنديس ڪانَ ڪُريت
عمر ڪوٽ ’قلعي‘ کي جيئن ئي ويجها وياسين، ته لطيف جا هي لفظ منھنجي زبان تي هلي آيا:
اِيُ نه مارُن ريتِ، جِنءَ سيڻَ مَٽائِن سونَ تي،
اَچي عُمرَڪوٽَ ۾، ڪَنديِس ڪانَ ڪُريت،
پَکَنِ جِي پِريتِ، ماڙينءَ سين نه مَٽيِان.
قِلعي اندر بيٺل وڏي وڻ هيٺان گاڏيون پارڪ ڪري لٿاسين، دُهَلاري چاچا دُهَل ۽ شرنايون کڻي وڄائڻ شروع ٿي ويا، اسان سان گڏ ننڍڙا ڇوڪرا به هئا، شيخ عبدالله جا ٻه ننڍڙا ٻنھين کي مٿي تي ٽوپيون پيل هيون دُهَلارين هِنن جا نالا پُڇي ۽ لاڏا ڳائڻ شروع ڪيا، نيٺ شيخ ويچاري کي ٻه ٽي روپيا گهور ڏيئڻي پئي، اِيئن وري شعيب لاءِ نعمان لاءِ نالا وٺي ڳائڻ لڳا، آئون جڏهن هِتي 2008ع ۾ آيو هئس تڏهن اِهي همراه اسان هِتي نه ڏِٺا هئا.
قِلعي ڏانھن وڌياسين، سيڙهين جي ڀر ۾ لڳل بورڊ پڙهيو: ”عمرڪوٽ جي تاريخي قِلعي، مُختلف حُڪمران گهراڻن جي لاهين چاڙهين کي ڏِٺو آهي. هي شھر سومرا گهراڻي سن 1050ع جي پھرين حاڪم عُمر اڏايو هو، تيرهين صدي عيسوي جي پوئين اڌ ۾ هڪ راجپوت حڪمران پرمار سوڍي هِن شھر تي پنھنجو تسلط ڄمايو. اُن جي پوئيَن مان راڻو پرساد پنھنجو لشڪر وٺي اچي اُن وقت مغل بادشاهه همايون جو استقبال ڪيو. جڏهن 1541ع شيرشاهه سوري جي هٿان شڪست کائي سنڌ تي وارد ٿيو. همايون جو اڪيلو پُٽ اڪبر عمرڪوٽ ۾ پيدا ٿيو. اڳتي هلي راجپوت حڪمران اِهو قلعو ڪلھوڙن جي حوالي ڪيو، ڪلھوڙن جي پونئرن وري اِهو جوڌپور جي راجا کي وڪڻي ڏِنو جيڪو وري ٽالپرن 1813ع ۾ هي قِلعو هٿ ڪيو جيڪو 1843ع تائين اِهو قِلعو سندن هٿ هيٺ رهيو. تان جو اِنھيءَ سال انگريزن سنڌ فتح ڪري قِلعو پنھنجي قبضي ۾ ڪيو.
قِلعو مُستطيل نموني تي ٺھيل آهي، اُن جي ڊيگهه 946 فٽ ۽ ويڪر 758 فٽ آهي. ان جي عالم پناهه واري ڏاند پُڇي ديوار جي ٻنھين ڪُنڊن ۽ ٻاهرين واري ڪمانيدار دروازَن جي ٻنھيءَ پاسن کان اڌ گول جا بُرج ٺھيل آهن“.
مٿان ڪُجهه عورتون ۽ ٻيا به شھري ماڻھو لھي رهيا هئا، ڪافي رش نظر پئي آئي، اسان مٿي سيڙهيون چڙهي وڃي رهيا هئاسين. مٿي جيڪو گول نموني ٺھيل آهي، جنھن تان آس پاس جا اهڙا ته خوبصورت نظاراه پسي سگهجن ٿا، ۽ فوٽوگرافي ڪري سگهجي پئي، اسان به کوڙ فوٽوگرافي ڪئي. هِتي چارئي پاسن کان لوهه جون تمام ڳريون توبون لڳل آهن، جن ۾ اُن وقت جا ماڻھو اندر بارود وجهي ٻاهران پويان کان باهه ڏيندا هئا، جنھن جي تيز تپش تي اُهو بارود ڦاٽي ٻاهر نِڪرندو هو. هاڻي وري هيٺ لٿاسين عجائب گهر طرف روانا ٿياسين.

عجائب گهر عمرڪوٽ قلعو
هِتي به رش چڱي آهي، اندر وياسين 10 روپين جي پرچي وٺي، پر اندر ته ڪجهه خاص ناهي، بس ٿورا گهڻا ڪي اُن وقت جا پٿر ۽ ڪجهه مورتيون، ڦوٽوز ۾ هِڪڙي فوٽو هيٺان نالو صاف نظر اچي پيو ’حميده بانو‘ تصوير خوبصورت پينٽ ٿيل آهي، سندس هٿ ۾ گل جهليل آهي. دوستن جو خيال هو ته ڪافي شيون هِن ميوزيم مان غائب آهن.
ٻاهر نِڪتاسين، اڄ موسم به جُهڙالي آهي، ڪڪر اسان سان گڏ سفر ڪري رهيا آهن، تنھن ڪري اُس گهڻو تنگ نٿي ڪري، پارڪ گُهمياسين، پارڪ ڪو پارڪن جھڙو ناهي، بس ٿورڙي ٽُڪري تي ڇٻر، ول ۽ وڻ بيٺل آهن، هِڪڙو ڄار جو جهونو وڏو وڻ بيٺل آهي، جنھن هيٺ اسان سڀ بيٺاسين ۽ اڳتي جي سفر جا خيال اورياسين.
گاڏين ۾ چڙهي رهيا هئاسين اُن وقت به دُهلاري چاچا وري آيا، لاڏا ڳائڻ لڳا، بس هو به فقير آهن، ٻيو ڪم پُڄين نٿو وڻن جي ڇانوَ ۾ ويٺا آهن، مُسافر اچن ٿا، وڃن ٿا، ڪي ڏين ٿا، ڪي نٿا ڏين، هِنن جو به پيو وقت ڌِڪجي.’الائي ڪنھن ۾ راضي آ، الائي ڪنھن سان راضي آ‘
لطيف سرڪار جي هن بيت سان عمر ڪوٽ کي الوداع ٿا ڪريون:
قسَمتَ قَيدُ ڪِياسِ، ناتَ ڪيرَ اَچي هِنَ ڪوٽَ ۾؟
’وَنَحنُ اَقَربُ اليهِ مِن حَبلِ الوَرِيد،‘ وَطَن آَن وِيندِياس،
مارُنِ کي مِلندِياس، ڪوٺِيُون ڇَڏي ڪَڏِهين؟.

شاعر سردار شاهه جو ڳوٺ ’کاروڙو سيد‘ موڙ مٽياسين
سامھون سامھون سيد سردار شاهه جو ڳوٺ ’ڳوٺ کاروڙو سيد ‘ سنڌ جي سھڻي شاعر ’سردار شاهه‘ جو ڳوٺ آهي، پاڻ هِن وقت سنڌ حڪومت ۾ ثقافت ۽ سياحت جا وزير پُڻ آهن، پر پاڻ کي اُن سان ڪھڙي غرض پاڻ کي کيس شاعر طور سڃاڻو ۽ تنھن ڪري ئي سندس ذڪر پيا ڪريون ۽ پاسي ۾ ٻيو روڊ جنھن تي وري ’درگاهه شريف کاروڙو سيد‘ لِکيل آهي، درگاهه به نظر اچي رهي آهي، پر اسان جي اڄ جي سفر ۾ هي هنڌ به شامل نه هو، ۽ جي هر هڪ هنڌ تي گهمون يا بريڪ ڪريون ته پوءِ انتظار ۾ ويٺل ميزبان به آسرو پلي وڏي سِج پنھنجي ڳوٺ ڏانھن روانا ٿي ويندا. سو سنگت سان تعارف ته ضرور ڪرائڻو آهي ته هاڻي اسان جنھن ڳوٺ يا هنڌ کان گُذري رهيا آهيون اُن جي سڃاڻپ ڪھڙي آهي يا ڪنھن جي ڪري آهي، يا ڇا جي ڪري آهي. اِها معلومات سفر ۾ انتھائي ضروري آهي.
ڇـور ۾ ڇڏيوسين ڪارون پنھنجون
جيئن ئي ڇور اسٽاپ تي پُھتاسين، ارباب نيڪ محمد ۽ مولوي محمد اڪرم ڇڇر انتظار ۾ اڳ ئي بيٺا هئا، ڇور ۾ قائم هوٽل تي چانھه پيتي، بسڪيٽ کاڌا، پوءِ ڇور ۾ ڇڏيوسين ڪارون پنھنجون، ۽ جيپ اسانجي انتظار ۾ بيٺي آهي، اُن ۾ سوار ٿياسين، ڪجهه دوست اندر ڪجهه ڇِت تي روانا ٿياسين اڇڙي ٿر ڏانھن.

سورهيه بادشاهه لائبريري
ڇور ۾ هوٽل تي چانھه پيئڻ دوران ئي ارباب نيڪ محمد اِها ڳالھه ڪئي ته پاسي ۾ ڪجهه دوستن گڏجي لائبريري قائم ڪئي آهي، اُها ڏِسندا؟ مون ته لائبريري جو نالو ٻُڌندي ئي چيو سائين ضرور! اِها لائبريري ضرور ڏِسنداسين، ڪجهه ڪلوميٽر اڳتي وڃي ارباب نيڪ محمد ڊرائيور کي هِڪ ڳوٺ ڏي مُڙڻ جو اِشارو ڪيو، ڳوٺ بِلڪُل روڊ جي ڀر ۾ ئي آهي، هِڪ تمام سُھڻي نموني ٺھيل عمارت جي اڱڻ ۾ اچي گاڏي بريڪ ڪيو، اندر آياسين شاندار نموني سجايل لائبريري جنھن ۾ فارسي ادب کان وٺي سنڌي. انگريزي، عربي، اردو سڀئي زبانن جي ادب جو خزانو موجود هو. وڏي ڪمري ۾ چئني طرفن کان المارين اندر رکيل ڪتاب ڏِٺاسين، کولياسين، ۽ گڏوگڏ ڳالھائڻ ۽ سوالن جوابن جو به سِلسِلو هلندو رهيو.
هي لائبريري ڳوٺ ٽيڀري ۾ ”شھيد سورهيه بادشاهه لائبريري“ نالي سان قائم آهي، هِن لائبريري جو انچارج غلام مصطفيٰ ڀنڀرو ۽ حافظ محمد يوسف ڀنڀرو جن آهن، جيڪي هِن وقت اسان سان گڏ آهن. لائبريري اندر ڪچھري ۽ ڳالھه ٻُولھه کانپوءِ هِڪڙو رِجسٽر شيخ عبدالله ۽ جبار نظاماڻي ڏي وڌايو ويو، تاثرات لِکڻ لاءِ اُنھن ٻنھي صاحبن مون ڏي اِشارو ڪندي چيو مور! تون لِک مون رجسٽر ۽ پين ورتي لِکڻ شروع ڪيم، اڌ پيج کن لِکيم، باقي دوستن هيٺان صحيون ڪيون. مون پنھنجو ڪتاب ”حيدرآباد کان هنزه تائين“، هِن ”شھيد سورهيه بادشاهه لائبريري“ کي تحفي طور ڏِنو.
عِلم تي اولاد ڇَڏيو، آهي اِن ۾ آب تاب،
مرد عَورت لاءِ عِزت، مس، قلم، ڪاني، ڪِتاب،

ڳوٺ ٽيـڀري، ڀنڀرا فقير
ٽيڀري نالي بابت پُڇيل سوال جي جواب ۾ ٻُڌايو ويو ته: واري جا ٽي وڏي دڙا/ ڀڙا موجود هئا، جنھن جي ڪري هن علائقي (هاڻي هي ديھه پُڻ آهي) تي نالو ٽي ڀري رکيو ويو، جيڪو اڳتي هلي ٽي وڏن ڳوٺن ۾ ورهائجي ويو، ٽي ڀري صوفي فقير، ٽي ڀري مڱريا فقير ۽ ٽي ڀري ڀنڀرا فقير، اسان جنھن ڳوٺ ۾ موجود آهيون اُهو ٽيڀري ڀنڀرا فقير آهي. خالد ڀنڀرو پاران ڏِنل ”ٽيڀري سووينيئر“ مان وڌيڪ معلومات مِلي ٿي. انگريزن جي دؤر ۾ اُن وقت جي ڪرنل تروَٽ کان هيءَ زمين هِتان جي صوفي صادق فقير سومري جي پوئنرن کي مِلي. جنھن کان پوءِ ”ميرجا“ پاڙي سان تعلق رکندڙ ڀنڀرا فقير صوفين جي اِجازت سان هِتي اچي آباد ٿيا. هِتي آباد ڀنڀرا اصل ۾ سکر جي ديھه جنوجي جا رهندڙ هئا. اُتان کان لڏپلاڻ ڪري پوءِ جيسلمير ويجهو ’تڙ ڀُواڻو‘ تي آباد ٿيا ۽ ڏُڪار سبب مال کي ڪاهي هِن موجوده علائقي تان ايندا ويندا هئا. اُن وقت هيءَ علائقو پاڻي جي ڇر هوندو هو. هي ڳوٺ 1964ع ۾ قائم ٿيو.

اَڇڙي ٿر ڏانھن اُڏار شروع
اسانجي جي جيپ اڇڙي ٿر جي ڀِٽن تان اِيئن لھندي چڙهندي وئي ڄڻ سنئين سِڌي پَٽ تان ڊوڙي رهي هُجي، اسانجا ڪُجهه دوست جيپ جي ڇت تي ويٺل هئا، اسان ڪجهه دوست اندر ويٺل هئاسين، اسان سمجهو ته جيڪي مٿي دوست ويٺل آهن اُهي لَٽ ۾ لٽجي ويندا، پر اسانجو اِهو خيال خيال ئي رهيو، اِها ڄڻ منھنجي لاءِ عجب جي ڳالھه هئي ته واريءَ جي ڀِٽن تي جيپ وڏي اسپيڊ ۾ ڊوڙي رهي آهي، پر لَٽ نه پئي اُڏامي. انھيءَ سفر دوران ارباب نيڪ محمد جي ڪچھري شروع ٿئي ٿي، ڪچھري دوران ’ڪُليات احمد‘ جو ذڪر نِڪري ٿو ۽ ارباب نيڪ محمد چوَي ٿو: ’ڪُلياتِ احمد اوهان ڇپيو آهي؟‘ مون چيو ’جي ها‘، چيائين ’مولوي احمد ملاح زنده هُجي ها ته پروفيسر ضرار رُستماڻي کي بخش نه ڪري ها‘، هِن اِها ڳالھه ڇو چئي مونکي معلوم هو، پر بحث براءِ بحث مزو نه ڪري ها، چيم ’اِهو وري ڪيئن؟‘ ’بس هِن زيرون زبرون ڏئي شاعري جي اصليت بِگاڙي ڇڏي اٿس‘ ارباب جي انھيءَ ڳالھه ۾ ڪيترو وزن آهي اِها پڙهندڙ ئي پرکي سگهن ٿا ته شاعري کي زيرون زبرون ڏيڻ سان وڌيڪ سُھڻي نموني ۽ اَحسن طريقي سان پڙهي سگهجي ٿي يا بِگڙي ٿي. چيم ’سائين اِها ته ڳالھه ڀلي آهي، مولوي احمد ملاح جي ٻوليءَ هونئن به سمجهڻ آسان ناهي، تجنيس حرفي جو بادشاهه آهي، ساڳي ئي لفظ کي مختلف معنائن ۾ ڪم آڻڻ ۽ اُهو به هِڪ ئي سِٽ ۾، اهو رڳو مولوي احمد ملاح ئي ڪري پيو سگهي ۽ اهڙيءَ شاعري کي جيڪڏهن زِيرون زَبرون نه هونديون ته ڪڏهن به صحي تلفظ اُچاري نه سگهبا‘. هاڻي وري ارباب ڳالھه کي بدلائيندي چوَي ٿو، ’بھرحال مولوي صاحب جي شاعري ڇا ڳالھه ڪجي‘. ايئن چئي پوءِ پاڻ ئي مولوي احمد ملاحرح جو پوپٽي هيراننداڻي تي لکيل غزل ترنم ۾ ڳائڻ شروع ٿي ويو. جيپ جا ٿر جي واري تي تِرڪندڙ ٽائر، ڀِٽُن تي لھڻ چڙهڻ جا لوڏا ۽ ارباب جي جهونگار، سڀئي واهه واهه ڪندا رهون ٿا.
مارُئي هُئِي مارُن منجهان، هِي پئِي پڏائي پوپٽي،
پاڻھين پرڏيھه پلاڻي، پوپٽيءَ اک پو پٽي.

شاهه ڪِن شرميليَن جا، شان ڳايا شِعر ۾،
پُڇ مَ تِن جا پار جن، پاڙي کي پاڙهِي پوپٽي.

ڪئين دِلاسا دِلبرن کي، پَر نه ويا دِل مان دلِيل،
ڪام جا ڪمزور هُوندِي، ڇا جَهليندِي پو پٽي؟

گهر ڇَڏيو گُجرات ۾، اڄ گوڙ ڪَن ٿيون گُجريون،
پير پنھنجي ۾ ڪُھاڙو، چئو ته ڪھڙِي پو پٽي؟

هُن ڇَڏيا شربت شرم کان، هِن وڻن شِيشا شراب،
هُو جڏهن پھتِي پنوهارن پار، پيتئين پو پٽي.

هار هِيرن هِن وڻن، هُو هِير تي هاري هَنجُهون،
پير ۾ پازيب ڇا ڪَن؟ ڪَن نه پائي پوپٽي.
هِي پُڇي محلات ماڙيون، مارُئي مارُو پُڇي،
سُڌ پَکن جي ڏي پَکِيئڙو، خواهه پوپٽ پوپٽي.

هِي عُمر جي ڪوٽ اچڻِي، هُو ته ڪَڪ ڪوٽن ڪَنان،
پيچ پينگهي ۾ پنوهارن سان پڙهيائين پو پٽي.

هِن اندر ۾ انب ”احمد!“ ڇا پَٻي سمجهي پِپُون؟
هُن مڃر موڙي هٿن سان، پاند ۾ مَڪ پو پٽي.

سڀني داد ڏيندي چيو: واه سائين واه، اوهانجو ته آواز به بھترين آهي. پوءِ وري هِن علائقي جي باري ۾ ڪُجهه ٻُڌائيندو هليو، وقفي وقفي سڀئي دوست ڪا نه ڪا ڳالھه شروع ڪن، اِيئن پنڌ کي ويڙهيندا وياسين،

اٿم چارئي پھر چَل چَل، هِنيـين ۾ هَول جي هَل هَل،
پِيادا پنڌ ڪندي پَل پَل، ڇِنيون تِريون، پيَم ڇالا.

اڇڙي ٿر بابت اُستاد لغاري جي لکيل ڪنھن ڪالم ۾ پڙهيو هيم ته: (اڇڙي وارو علائقو ضلعي گهوٽڪيءَ کان شروع ٿئي ٿو، جيڪو هيٺ ٿرپارڪر (مِٺي) کان به اڳتي رڻ ڪڇ تائين هليو وڃي ٿو، اُن وچ ۾ سکر، خيرپور، نواب شاهه، سانگهڙ ۽ عمرڪوٽ ضلعن جي ڪافي حِصن ۽ ڀاڱن کي پنھنجي ڀاڪر ۾ ڀري ٿو، سنڌ جي موجوده ٿر ريجن ۽ نارا ريجن جي پکيڙ اٽڪل 45 هزار چورس ميل آهي. طبعي لحاظ کان ”اڇڙي ٿر“ جا ٽي انوکا ڀاڱا آهن. جنھن جي هڪ حِصي کي ”ڊرنءُ“، ٻئي حِصي کي ”ڍنڍون“ ۽ ٽئين حِصي کي ”روهي“ چئجي ٿو، ڊرنءُ واري حِصي جي هزارين ميلن تي پکڙيل ريگستاني سلسلي ۾ هيٺ مِٺي پاڻيءَ جو سمنڊ موجود آهي، جيڪو اونھائيءَ ۾ فقط چئن پنجن فوٽن جي کوٽائيءَ ڪرڻ سان نِڪرڻ شروع ٿئي ٿو، هن پاڻيءَ کي، پنھنجن وسيلن ذريعي آسانيءَ سان ٻاهر ڪڍي پيئڻ ۽ آباديءَ جي لاءِ ڪتب آڻي سگهجي ٿو، ٻئي ڀاڱي ۾ وڏين وڏين ڀٽن جي درميان ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون ڍنڍون به موجود آهن، البت ٽين ڀاڱي يعني ”روهِيءَ“ ۾ موجود پاڻيءَ مِٺو ناهي، بلڪِ ڪِٿي ڪِٿي ايترو ڪڙو آهي جو اُن کي مال به ڪونه ٿو پي سگهي.)

جلال جي تـڙ ۾ جمع نماز
هاڻي ڳوٺ جلال جو تـڙ پُھتاسين جِتي اسانکي جمع جي نماز پڙهڻي آهي. سڀئي دوست جيپ مان لٿا ۽ اُتي موجود ننڍڙا ميزبان پاڻيءَ جا ڪرا (لوٽا) ڀريندا سڀني کي ڏيندا ويا ۽ سڀئي دوست وضو اِنھيءَ واري ۾ ويھي ڪري رهيا هئا، حيرت مونکي اُتي به ٿئي پئي ته همراهن جا ڪپڙا ته سڄا واريءَ ٿي ويندا پر جڏهن آئون پاڻ واريءَ ۾ ويٺس ته سمجهه ۾ آيو، هي واريءَ اسان جي تر واري واريءَ ناهي هي واريءَ ڪا ٻي واريءَ آهي، هي ريت آهي جنھن کي هٿ/ مُٺ ۾ جهل ته پاڻي وانگر مُٺ مان وهي وڃي.
اسان سمجهيو ته جمع نماز جماعت ٿي وئي آهي، پر پوءِ حيرت ٿي جڏهن مولوي اڪرم چيو ته دوست سُنت پڙهي وٺو سڄي جماعت اوهان جي انتظار ۾ ويٺي آهي، جمع نماز جماعت سڄي انتظار ڪيو! اِيئن ڪرڻ صحي هو الائي نه پر جِن انتظار ڪيو شايد صحي سمجهو هجين، سڀني دوستن سُنت پڙهي، خطبو شيخ عبدالله پڙهايو، نماز ننڍڙي حافظ قلندر سميجو پڙهائي، نماز کانپوءِ سڀني گڏجي دُعا گهُري.
مسجد جي پاسي ۾ چؤنري جي ٺھيل پڪي اوطاق ۾ ويٺاسين پاڻي پيتو، اهڙي ته خوبصورت ڇٿ ٺھيل هئي، فوٽو گرافي ڪئي. اسانجي دوستن جو تعارف شيخ عبدالله ڪرايو، اُتي موجود دوستن جو تعارف مولوي اڪرم ڇڇر ڪرايو، ڪُجهه گهڙيون ويٺاسين ۽ پوءِ موڪلائي اڳتي روانا ٿياسين.

ڳوٺ خير محمد جو تــڙ جتي طعام ۽ قيام
ساڳيو پنڌ، وِڇايل واري تان جيپ جيٽ جھاز جيئن مِنٽن ۾ اچي ڳوٺ خير محمد جو تـڙ پُھچايو هي ڳوٺ اسانجي ميزبان مولوي اڪرم ڇڇر جو آهي، هِتي ئي اسان جي طعام ۽ قيام جو بندوبست ڪيل آهي. اندر اوطاق ۾ پنج ڇھه کٽون ۽ کٽن تي وڇايل ٽُڪ تي رَليون، ۽ ٽُڪ تي وِڇايل رَلين تي ويھندي ئي مونکي حسن درس جون هي سِٽون ياد اچي ويون.
’زندگي ڀلي اهڙي، ٽُڪ تي رَلي جھڙي،
مان وِڇايان تون نه ويھين، ڇو نه پو ويڙهي ڇڏيان.‘
هاڻي ارباب نيڪ محمد جي ڪچھري شروع ٿي وئي، ڪنھن وقت ڪو شعر ته ڪنھن وقت ڪو تاريخ جو ورق يا پيرا، ڪُجهه سِٽون يا جملا. جيستائين مانيءَ لاءِ سڏ ٿيو، تيستائين اسان جي ڪچھري هلندي رهي. سامھون ٺھيل مسجد جي هڪ ڪُنڊ کان اسان لاءِ ماني لڳائي وئي. مانيءَ ۾ ست طعام ڏِسي مولوي اڪرم کي چيوسين يار هيڏي تڪليف اسان سيلاني فقير، سادو کاڌو ئي کوڙ هُو، چيائين سائين ڪھڙو روز روز ٿا اچو مھمان آهيو ۽ پھريون ڀيرو آيا آهيو. مختلف ڀاڄين ۽ لَسي سان گڏ ماکي، مکڻ ۽ سنڌي گيھه به شامل هئا.
هاڻي وري ساڳي ئي ٽُڪ تي وِڇايل رَلين واري کٽُن تي اچي ويٺاسين، ڪُجهه دوستن جو خيال هو ته ٿورو آرام ڪجي جيئن شام وري ڪنھن پاسي نِڪري هلجي.

سرحدي مورچا
ڪُجهه ئي گهڙيون ڪِنھن آرام ڪيو، ڪِنھن ڪچھري ڪئي، ۽ پوءِ چانھه جو دور هليو، چانھه پي سڀئي ٻاهر نِڪتاسين. هِتان جا ڪجهه همراه پنھنجي اُٺن تي ڪم ڪار لاهيو موٽي رهيا هئا، مولوي اڪرم چيو سائين ڪنھن کي اُٺ جي سواري جو شوق هُجي ته اُٺ گُهرائي وَٺون؟ چيوسين ها. ٻه اُٺ گهرايا ويا، رليون رکي ۽ هِتي جيڪي پاکڙا رکيا ويندا آهن، رکيا ويا. اسان ٻه ٻه همراه اُٺ تي ويٺاسين واري واري سان، ۽ اڳتي هلياسين، سرحدي مورچن طرف هي مورچا آخري سرحد وارا ناهن بارڊر ته اڃا پري آهي پر هي سمجهو ته ڪوَرَ مورچا هئا، جنگ جي صورت ۾ اگر بارڊر لڳ مورچن تي ناڪامي کان پوءِ دشمن فوجون جيئن ئي اڳتي وڌن ته اڳيان وري به کين مقابلي کي مُنھن ڏيـڻون پوَي اِن لحاظ کان ٺھيل هئا. مورچن اندر داخل ٿياسين جيڪي ڀِٽ ۾ اندر زيرِزمين ٺھيل هئا. جيڪي پري کان ته بلڪل ڀِٽ ئي نظر اچي ٿي. رائيلو سڏيو ويندڙ هِن علائقي ۾ سرحدي مورچا ڏِسڻ کان پوءِ مولوي اڪرم کي چيوسين، ٿر هُجي، ڪِٿان ڪو مور جو ٽھوڪو ڪا ڊيل جي ڊوڙ نظر نه اچي ته پوءِ ڄڻ ٿر آهي ئي ڪونه،
شيخ عبدالله چيو: ’ويا مور مري، هنج نه رهيو هيڪڙو.
جوابن چيومانس: ’اڃا رُڃ مان رَڙ اچي ٿي اچي، مَتان ايئن سمجهين مئا مور سارا‘
اڪرم چيو، ’مور هِتي صرف ڳوٺ ڪيتلور ميگهواڙ ۾ آهن‘، چيوسين ڪيترو پري آهي، ’چيائين ٿورو پنڌ آهي هَلون ٿا‘.

ڳوٺ ڪيتلور ميگهواڙ ۾ مور ڏِٺاسين
سڀئي دوست جيپ ۾ سوار ٿيا، ڪُجهه هيٺ ڪُجهه مَٿي. هِن ڀيري آئون به مَٿي ڇت تي ويٺس ڇو جو ٿر جو خوبصورت نظارو ڇت تي ويھي ئي ڪري سگهجي ٿو، چارسو ساوَڪ ئي ساوَڪ، نعمان ۽ شعب مووي ڀريندا هليا، چيومان خيال سان موبائيل نه هٿ مان ڇڏائجي وڃي. جيپ مختلف ڀِٽن تي نانگ وانگر ورَ وڪڙَ واٽُن تان ڊوڙندي رهي ڪُجهه پنڌ کانپوءِ هڪ اهڙي جڳھه جِتي گوڏي جيڏو گاهه هو، جنھن جي ساوَڪ اهڙو وڻي جو جيپ روڪي اُن سائي گاهه ۾ هلياسين، ويٺاسين، فوٽوگرافي ڪئيسين، ۽ پوءِ وري به اڳيان وڌياسين، ڪنھن وقت ڀِٽن جي ڀر ته ڪنھن پَل ڀٽن جي مٿان جيپ زوزاٽ ڪندي اچي ڳوٺ ڪيتلور ميگهواڙ ۾ پُھتي جِتي ڳوٺ جي ڪنھن به گهر کي ڪو به ڪوٽ يا لوڙهو وغيره نه هو. سڀئي گهر هڪٻئي کي ويجها، ڄڻ هڪ ئي خاندان هُجي. جيپ کي هڪ گهر جي ڀر ۾ بيھاريو عورتون ته پري کان جيپ کي ايندو ڏِسي چوئنرن اندر ويھي رهيون. مردَ هئا جِن کي مولوي اڪرم چيو مھمان مور ڏِسڻ آيا آهن. همراهن چيو مور ڪِٿي آهن، پريان هڪ ڇوڪري چيو، مور ڀِٽ جي هُن پاسي آهن، پر اوهان کي ڏِسندي ئي ڀڄي ويندا. ماٺ ميٺ ۾ لِڪي لِڪي ڏِسڻا پوندا.
بھرحال اسان ته ڪجهه پَل ئي هئاسين ٻين مور ڏِٺا ۽ مون شيخ اياز جا هي ٻول دِل ئي دِل ۾ دوهرايا:
’تتي ۾ گهڙو ڪا ڀري ٿي پئي، ٿري سونھن چمڪا ڪري ٿي پئي.‘

ملوڪ تـڙ جو پاڻي پيتوسين
عصر جي نماز ڳوٺ ملوڪ تـڙ ۾ پڙهيسين، نماز کانپوءِ ڳوٺاڻن چيو چانھه پيو، چيوسين بس صرف پاڻي پيئنداسين، پاڻي پيتو، پاڻي هِتي جو مِٺو ۽ صاف سُٿرو جيڪو زمين مان اچي پيو پائپ لائنن ذريعي اڪرم کان پُڇيوسين ’هي مھربانيون ڪھڙن حُڪمرانن جون آهن؟‘ چيائين ’هي بارڊر ايريا آهي تنھن ڪري اسان کي به اِها سھولت ڏِني وئي آهي، هِتي وري سياسي چڪر به آهي جنھن ڳوٺ ۾ جنھن پارٽي جا ورڪر يا ووٽر آهن، اُن ڳوٺ کي اُنھيءَ ئي پارٽيءَ وارا ڪا به شئي ڏين ٿا. پاسي ۾ ڳوٺ هُجي پر جي ووٽ ٻئي پارٽيءَ کي ڏين ته اُنھن کي اُها ساڳين سھولت نٿي مِلي‘. پُڇيوسين ڪھڙويون پارٽيون آهن؟ چيائين ’پ پ پ ۽ پير پاڳاري وارا‘، چيوسين ’پير پاڳاري وارا ته سدائين اقتدار ۾ رهيا آهن، پوءِ اُنھن جي ووٽرن کي ته سڀئي سھولتون هونديون‘، کِلي چيائين ’اُنھن کان وڌيڪ شازيه مري ڪم ڪيا آهن، هي تڪ شازيه مري جو به آهي‘.
هِتي موجود واريءَ جا دڙا جيڪي اڪثر مون گانن ۾ ڏِٺا آهن ته ماڊل ڪيئن پيا واريءَ ۾ ليٽن ڪپڙا به خراب نٿا ٿين، اڄ اسان پاڻ تجربو ڪيو، انھيءَ ئي واريءَ ۾ ليٽي فوٽو به ڪڍرايا ۽ اِهو پُڻ ڏِٺو ته مٿي اُٿي بيھڻ کانپوءِ ڪپڙن تي ڪو زرو به مِٽيءَ/ واريءَ جو نظر نه ايندو. ايئن ئي جوتا به ڀرجيو پيا وڃن، ٻاهر نِڪري ڇنڊڪو ڏيون ته پير صاف سُٿرا پيا آهن.

هاشم تـڙ ۾ پَـل ترسياسين
هاشم تڙ نالي هِن ڳوٺ ۾ شمسي توانائي تي هلندڙ اِهو مِٺي پاڻي جو پلانٽ آهي، جيڪو اسان پينئدا پيا اچون، اڪرم چيو: ’لھي هلي ڏِسو، اِهو به شازيه مري لڳرايو آهي.‘ چيوسين ’اسان ڪوهستان ۾ ڏِسي آيا آهيون. اِهو پلانٽ تنھن ڪري لھون نه ٿا،‘ پل ترسياسين جيپ رُڪي، وري اڳتي سفر شروع ڪيائين. شام جون ٿڌڙيون هوائون، اڇڙو ٿر ۽ اسين.

ڪوٽاڪ ولي تان ڀارت جون بتيون
هاڻي سِج به پنھنجي بدن تي ڳاڙهو ويس ڍڪڻ لڳو ۽ ڳاڙهي ڪنوار جيان شرمائيندو ڀِٽن ۾ لِڪندو، ظاهر ٿيندو گڏ سفر ۾ هلندو رهيو، ۽ آخر سِج اسان جي نظرن کان اوجهل ٿي ويو، هاڻي اسانجي جيپ به لائـٽون ٻاريو پر وري چيائون ته انڊيا جي سرحد جي ويجهو آهيون تـنھن ڪري گاڏي جون لائـٽون نه ٻاريو، آس پاس ۾ فوجي هوندا، ڪِٿان ڪا فائرنگ نه ٿئي. پوءِ گاڏي بغير لائـٽن ٻارڻ جي سفر ڪندي رهي، اچي هِڪ ڀِٽ تي بيٺاسين، جنھن تي هِڪ مزار به اَڏيل آهي، جنھن کي ’ڪوٽاڪ ولي‘ جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. ڪوٽاڪ ولي جي ڇا معنيٰ آهي يا تشريح آهي، اسان اڻڄاڻ آهيون، اڪرم به ايترو ٻُڌايو ته ’هِتي ٻارهين مھيني هڪ ميلي جو سماع ٿيندو آهي، جنھن ۾ هندو مُسلمان سڀ گڏ هوندا آهن. هِتي ڀڄن به ڳائبا آهن، ته راڳ رنگ به ٿيندو آهي‘. اصل ڪھاڻي ڇا آهي. اِن جي اڪرم کي به خبر نه هئي، چيائين ’اسان جي وڏن کان به اڳي اِهو سلسلو هلندو اچي پيو‘. هِتي به زيرزمين مورچو ٺھيل آهي، جنھن جي ڇت تي بيھي اسان ڀارت جي سرحد تي لڳل بتين جو نظارو ڪيوسين. پري کان ۽ ٻيو رات جي اونداهي ۾ اهڙو ته خوبصورت نظارو هو ڀارت جي بتين جو ڄڻ آسمان ۾ تارا ٽِمڪي رهيا آهن. ٽِـڙپکڙ به نه هِڪ سمت ۾ ورَ وڪڙ َذرو به نه هئا،.
هِن رائيلو علائقي ۾ گُهمڻ لاءِ اسان جي هِي آخري پوائنٽ هئي، هاڻي وري هِتان کان واپسي هئي، ساڳي ڪِڙ ڏي، هاڻي آئون جيپ اندر ويٺس خبر هئي ته رات اونداهي ۾ ڪو به منظر نظر نه ايندو مٿي ويھڻ جو ڪو فائدو ناهي.

رات جي رهاڻ
ٿڌي رات ۽ چانڊوڪي جو لُطف ماڻڻ لاءِ ميزبان اڪرم اسان جون کٽون کڻي ٻاهر ميدان تي لڳايون، واهه جي ٿڌڙي هير لڳي رهي آهي. ڪُجهه گهڙيون ٿڪ ڀڳوسين، عشاءَ جي اذان آئي سڀئي وضوءَ ڪري مسجد ۾ آياسين، نماز پڙهي، دُعا بعد مسجد ۾ ئي شيخ عبدالله ڄڻ دستوري گڏجاڻي جي ڪارروائي هلائي ته سڀئي دوست واري واري سان ٻُڌائيندا اچن ته سفر ڪيئن رهيو، ڪنھن کي ڪا ڳالھه وڻي نه وڻي بي حجاب ٻُڌايو؟ سڀئي دوست تعارف ڪرائيندا ۽ ٻه ٽي جملا ڳالھائيندا رهيا. ارباب نيڪ محمد چيو ’سائين آئون ٻه جملا نه ڳالھائيندس منھنجي ته اوهان کي تقرير ٻُڌڻي پوندي‘، واقعي ئي اُٿي بيھي تقرير ڪرڻ شروع ٿي ويو. تقرير دوران لطيف جا شعر ۽ گِرهوڙي جا بيت ٻُڌائيندو رهيو. بعد ۾ شيخ عبدالله سندس ننڍڙن کي چيو اوهان نعت ٻُڌايو پوءِ حمد ۽ نعت ٻُڌايون، وري شيخ عبدالله نعمان ۽ شعيب ڏانھن اِشارو ڪندي چيو، ’ننڍڙا اوهان به ڪجهه ٻُڌايو؟‘. پر هِنن همراهن رڳو مُسڪرايو ۽ ماٺ رهيا. شيخ صاحب وري مون ڏانھن اِشارو ڪندي چيو اسان سان گڏ نوجوان شاعر مور ساگر به آهي جنھن کي عرض آهي ته اسان کي ڪجهه ٻُڌائي، چيم ’سائين ڪنھن ٻي ڀيري مسجد آهي، شعرو شاعري کي ڇڏيون ٿا. جيڪو سِلسِلو هلي پيو اُنھيءَ کي هلڻ ڏيو‘. بس پوءِ سڀني گڏجي دُعا گُهري.
وري به مسجد جي ساڳين ئي ڪُنڊ کان اسان لاءِ رات واري ماني لڳائي وئي، رات جو به چار پنج طعام تيار ڪرائي آيو اڪرم. هِن ڀيري اڪرم کي ڪُجهه نه چيوسين پر پنھنجو پاڻ ۾ چيوسين، ميزبان ڪيڏي تڪليف ڪئي آهي وري به، يقينن اسان ته پھريون ڀيرو ۽ پري کان مھمان ٿي آيا هئاسين، پر هِتي به شھرن کان ايترو پري ڀٽن ۾ جِتي ڪا به سھولت نه هُئڻ باوجود به ايترو طعام جو بندوبست يقينن وڏي تڪليف سان ٿيندو هوندو.
ماني کائي آياسين پنھنجي وِڇاڻن وٽ، رات جي ٿڌي هوا ۽ چانڊوڪي تي چمڪندڙ ريت/ واري، رات جي رهاڻ شروع ٿي. پر هِڪ ته سڄي ڏينھن جي ٿڪاوَٽ هئي، ٻيو ته ڪچھري ڪرڻ وارو سيشن ڄڻ شيخ عبدالله مسجد ۾ ئي هلائي آيو، تنھن ڪري ڪجهه دوست ته رَليون تاڻي سُمھي پيا، ڪُجهه دوست ڪچھري ڪندا رهيا، ڪنھن وقت سياست، ادب، شعر و شاعري، تاريخ جو پاسو ڪُنڊ ۽ ارباب نيڪ محمد جا گُفتا ۽ جهونگار ٻُڌي سُمھي پياسين.

صبح جو سماع
فجر جي اذان تي سڀئي دوست اُٿيا، گڏجي نماز پڙهي ذڪر ڪري دُعا گُهري ٻاهر نِڪتاسين، هاڻي سڀني چيو تياري ڪريو، سڀئي پنھنجا پنھنجا ٿيلھا کڻي تيار ٿيا، شيخ عبدالله چوَي آئون ڪپڙا بدلي ڪندس چيوسين سائين اڳيان شھر ۾ هلون اُتي ڪنھن حمام تي تـڙ ڪري پوءِ سڀئي ڪپڙا بدلي ڪنداسين. اسان بس بسترا ويڙهي ئي رهيا هئاسين، ڊرائيور جيپ اسٽارٽ ڪئي ته اڪرم جو ننڍو ڀاءُ مولوي آيو چيائين بس ٻه ٽي منٽ ويھو اڪرم چانھه کڻيو پيو اچي، چانھه سان گڏ بسڪيٽ به آيا. پوءِ گروپ فوٽو ڪڍيا ۽ سڀني ميزبانن کان ڀاڪر پائي موڪلايو، اڪرم اسان سان ڇور تائين گڏ آيو.

ڇور جو شھر
پھرين ته آياسين مدرسي، ٻه واش روم هئا واري واري سان تـڙ ڪيوسين. ڪپڙا بدلائي آياسين الرحيم هوٽل تي چانھه بسڪيٽن جو آرڊر ڪيوسين، تيستائين هڪ بزرگ آيو، جنھن ارباب نيڪ محمد جي پُڇا ڪئي، چيوسين ’اِتي ئي هو اچي ويندو‘. پاڻ اسان سان گڏ ويٺو تعارف ڪرائيندي ٻُڌايائين ’منھنجو نالو ’مٺا خان ڀنڀرو‘ آهي‘، ڪالھه ٽيڀري ۾ ڀنڀرن جي ڳوٺ ۾ قائم لائبريري ۾ ويا هئاسين، اُها سائين وارن جي ئي لائبريري هئي ڪالھه سائين جِن سان ملاقات نه ٿي سگهي، تنھن ڪري اڄ اسان سان مِلڻ آيو هو. ڪچھري ڪئيسين، چانھه بسڪيٽ جو بِل به اسان کي نه ڏيڻ ڏنو، پاڻ ڏنائين.

ٽيون اسلام آباد
اڄ آئون هي ڇور ۾ قائم ٽيون ’اسلام آباد‘ ڏِسي رهيو آهيان، هِڪڙو اسلام آباد اسان جي مُلڪ جي گادي جو شھر آهي، جنھن لاءِ هڪ چوڻي مشھور آهي، ’موسم کا اعتبار نہیں، سڑکیں ہمروار نہیں، لوگ وفادار نہیںٍ‘ جنھن کي سازشن جو شھر به چيو وڃي ٿو، جنھن کي ٻيو به ڇا ڇا چيو وڃي ٿو. ٻيو اسلام آباد هوائن جي شھر حيدرآباد ۾ قائم آهي. پر اُن جي به الڳ سُڃاڻپ آهي اُها سُڃاڻپ جيڪا ٻه ٽي ڏهاڪا پھرين ’سري گهاٽ‘ کي هئي. پر هي ڇور ۾ قائم اسلام آباد جي سُڃاڻپ ٻنھي کان مختلف ۽ سُٺي آهي، هِتي هِڪڙي ڪالوني ٺھيل آهي، جيڪي هندو مسلمان ٿين ٿا اُنھن کي هِتي مفت ۾ ڪوارٽر ڏِنا وڃن ٿا اُنھن جي ٻارن لاءِ هِڪ وڏو مدرسو قائم آهي، جنھن ۾ ديني توڙي دُنياوِي تعليم ڏِني وڃي ٿي. مدرسي جي سامھون هڪ عاليشان مسجد تعمير ڪئي وئي آهي، جيڪا تمام وڏي ۽ خوبصورت ٺھيل آهي. ۽ هِتي صاف پاڻي جو پُڻ بھترين نظام قائم ڪيو ويو آهي. مٿين ٻنھي اسلام آبادن کان يقينن هِن اسلام آباد جي سُڃاڻپ سُٺي آهي.
ڇور شھر جو به سرسري جائزو ورتو، اهڙو ئي ساڳيو شھر جھڙا سنڌ جا ٻيا سڀ شھر آهن، ٽـُٽل رستا، گلين ۾ گند، بي ترتيب دُڪان، اڏاوَتون.
ميرل مست سان به مِلياسين
ارباب نيڪ محمد جي ڳالھين جي ڳھر ۾ اسان جو قافلو وري به روان دوان، هلندي رستي ۾ ارباب نيڪ محمد جيڪو اسان جي گاڏي ۾ اڳيان ويٺو هو، تنھن گاڏي کي هيٺ اُن طرف موڙڻ جو اِشارو ڪيو، جنھن طرف هڪ سائي رنگ جي اڏيل درگاهه هئي، جيئن ئي گاڏيون درگاهه جي سامھون بيٺيون، لٿاسين، هِن درگاهه جو اڱڻ ڪچو آهي ۽ سادي نموني درگاهه ۽ اُن سان گڏ مسجد اڏيل آهي.
ها هي حضرت پير فقير مير محمد نقشبندي، عرف ’ميرل مست‘ جي مزار آهي. ارباب نيڪ محمد مختلف روايتن ۽ ڳالھين سان گڏ هڪ نئين ڳالھه اِها به ٻُڌائي ته هِن درويش فقير پنھنجي مريدن کي چيو ته منھنجي قبر تيار ڪيو، مريدن قبر تيار ڪئي، هي اهڙو درويش بزرگ فقير هو جنھن پنھنجي جيئري ئي قبر تيار ڪرائي هئي.

عبدالواحد آريسر جي مزار تي حاضري
ڳوٺ علي محمد آريسر طرف اسان جو سفر هو، ڳوٺ جي ويجهو ئي زمينن جي وِچ ۾ هِڪ وڏو ميدان آهي، جنھن تي جيئي سنڌ محاذ (آريسر گروپ) جي چيئرمين عبدالواحد آريسر جي آخري آرامگاهه آهي. آئون سمجهان ٿو ته قومپرست ڌڙن جا جيڪي به اڳواڻ آهن سڀني کان هي وڌيڪ پڙهيو لِکيو اڳواڻ هو، اسان جيئن ئي مزار تي آياسين ته پھرين ئي عبدالواحد آريسر جي مزار ڀر ۾ بيھي قُل پڙهيا. ارباب نيڪ محمد جي پويان دُعا پڙهي، بعد ۾ فوٽوگرافي ڪئي، مزار تي پٿر جو تمام سُھڻو ڪم ٿيل آهي. ۽ پٿر تي ئي عبدالواحد آريسر ۽ سائين جي. ايم سيد جا هي قول اُڪريل آهن:
1-آئون پُر اَمن غلاميءَ کان وڌيڪ خطرن سان ڀرپور آزاديءَ کي پسند ڪريان ٿو. (عبدالواحد آريسر)
2-سنڌ هڪ مُلڪ آهي، سنڌي هڪ قوم آهن، آزادي سنڌ جو حق آهي ۽ آزادي ممڪن آهي (جي. ايم سيد)
مولانا ابولالڪلام آزاد، سائين جي. ايم سيد، مولانا عبيدالله سنڌي ۽ مولانا حسين احمد مدني جھڙن مُدبر شخصيتن کان متاثر ٿي سياسي ادبي، مذهبي دُنيا ۾ پير پائيندڙ، ضلعي ۽ تعلقي عمرڪوٽ جي ڳوٺ وائوڙي (انڙ آباد) ۾ 11 آڪٽوبر 1949ع تي جنم وٺندڙ عبدالواحد آريسر جيڪو هِن وقت سوَين مڻ مٽيءَ هيٺان سُتو پيو آهي.
’جا ڀونءُ پيرن مون، سا ڀونءُ مٿي سڄڻين‘.
ڳوٺ صاڀي جي پرائمري اسڪول مان پنج درجا پڙهندڙ عبدالواحد آريسر جو پھريون اُستاد عبدالغفور آريسر هو، جنھن کيس پھرين کان پنجي تائين پڙهايو، ۽ ٻيو استاد علي محمد ماڇي هو، جيڪو پوءِ کيس ڀينڊي شريف وٺي ويو، اُن کان پوءِ ڪيترن ئي مدرسن ۾ تعليم ورتائين جن ۾ ڀينڊي شريف جو مدرسو، مولوي عبدالحئي نوحاڻي ڪنگوري (تعلقي ڊگهڙي) واري جو مدرسو، مدرسه هاشميه سجاول، مدرسه مفتاح العلوم حيدرآباد ۽ شاهه ولي الله اڪيڊمي وغيره، اُستاد غلام مصطفيٰ پُڻ سندس اُستاد رهيو.
آريسر صاحب پنھنجو پھريون مضمون ’ربيع الاول جا چار چنڊ‘ لکيو اِهو 1966ع جو زمانو هو ۽ پاڻ ڪنگوري جي مدرسي ۾ پڙهندا هئا. سندس لکيل اِهو پھريون مضمون هفتيوار ’همدرد‘ ميرپورخاص اخبار ۾ ڇپيو. عبدالواحد آريسر 1968ع ۾ اورنٽل ڪاليج حيدرآباد مان مولوي عربيءَ جو امتحان پاس ڪيو. هِن کي لِکڻ پڙهڻ جو ته شوق ننڍي هوندي کان ئي هو. سندس ٻيو مضمون به 1968ع ڌاري ماهوار ’بادل‘ حيدرآباد ۾ ڇپيو جيڪو لسانيات بابت هو.
4 مارچ 1967ع وارو واقعو جيڪو پيش آيو، اُن آريسر صاحب جي زندگيءَ ۾ وڏي تبديلي آندي. صرف آريسر صاحب ئي نه اُن وقت جي سڀني نوجوانن جي ذهنن تي وڏو اثر ڇڏيو. اُن کان پوءِ عبدالواحد آريسر سائين جي.ايم سيد کي پڙهڻ شروع ڪيو، ’موجوده سياسي مسئلا‘، هن ڪِتاب تي بندش پيل هئي، ۽ ’جيئن ڏِٺو آهي مون‘ پڙهيائين جنھن تي پُڻ مُلن گوڙ ڪري جي. ايم سيد تي فتويٰ ڪڍرائي، ڪِتاب تي بندش هڻائي هُئي. اُنھن ڏينھن ۾ مھر علي مرزا ۽ مدد علي سنڌيءَ هِن سان گڏجي سائين جي. ايم سيد سان مُلاقات ڪرائي ۽ پوءِ آريسر صاحب باقاعده قومپرست سياست جي شروعات ڪئي.
آريسر صاحب جو پھريون ڪِتاب مولانا عبدالڪلام آزاد جي قولن تي مشتل ’جواهر آزاد‘ 1970ع (اردو) ۾ ڇپيو. ايئن پوءِ سائين جي. ايم سيد طرفان 18 جون 1972ع حيدر منزل ڪراچيءَ ۾ قائم ڪيل جيئي سنڌ محاذ جو بُنيادي ميمبر بنايو ويو. جيئي سنڌ محاذ جي نئين سِر جوڙجڪ وقت اُن جو مرڪزي ڪنوينر مقرر ٿيو. 1990ع تائين جيئي سنڌ محاذ جو مرڪزي آرگنائيزر ۽ 1992ع کان 1995ع تائين چيئرمين رهيو. ڪجهه وقت کانپوءِ شخصي برتري واري روَيي سبب بشير خان قريشي سان اختلاف ٿيا. آرگنائزنگ ڪميٽي مقرر ڪئِي وئي، اُنھيءَ ڪميٽي جي ٻِن ميمبرن اڪثريتي ميمبرن جي راءِ کي ٺُڪرائي بشير خان قريشي کي بحال رکيو، اُن کان پوءِ پاڻ اڪثريت سان گڏ بيٺو ۽ آرگنائزنگ ڪاميٽي کي پُڻ قائم رکيو.
آريسر صاحب قومي سياست ۾ کوڙ ڀيرا جيل ڪاٽيا، پھريون ڀيرو اپريل 1975ع ۾ ميرپورخاص جيل ۾ ٽِن مھينن لاءِ قيد رهيو. ٻيو ڀيرو 11 اپريل 1976ع ۾ گرفتار ٿيو، جِتان پوءِ کيس جيل موڪليو ويو. سيپٽمبر 1976ع ۾. ٽِيون ڀيرو 1978ع ۾ ضياءُ الحق جي مارشل لا جي دؤر ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي آرٽس فئڪلٽيءَ ۾ بنگلاديش ۽ شيخ مجيب الرحمان جي حمايت ۾ تقرير ڪرڻ تان کيس گرفتار ڪيو ويو. اُن دوران کيس ڏهه ڪوڙا ۽ 60 هزار ڏنڊ ڀرڻو پيو ۽ ايئن 3 مئي 2015ع ۾ اسان ۽ سنڌ کي الوداع ڪري هليو ويو.
آياسين ڳوٺ ’صاڀو‘ آريسرن جي ڳوٺ ۾، هِتي هِڪ قديم مسجد آهي انگريزن جي دؤر کان به اڳ جي. عبدالواحد آريسر پُڻ هِتي پَڙهيو هو. هِن ڳوٺ ۾ رهندڙ مڱرين وٽ اِهو هُدو آهي ته ’ڏڊ‘ کي پڙهندا آهن ته ڏڊ ختم ٿي ويندي ۽ ڍڳين ۾ موساڙ بيماري کي پاڻي پڙهي هڻندا ته بيماري ختم ٿي ويندي آهي.

اياز سان مِلياسين، مدرسه ارشاد العلوم ۾
شيخ عبدالله جي دوست محترم سائين اياز آريسر جي ’مدرسه ارشاد العلوم‘ آياسين، جنھن ۾ ديني تعليم سان گڏ دُنياوِي تعليم پُڻ پڙهائي وڃي ٿي. مدرسي جي اڱڻ تي نِم جو وڏو وڻ آهي، جنھن هيٺان کٽون پيل هيون اُتي ويٺاسين، مدرسي ۾ هِڪ پاسي کان ٻار پڙهي رهيا هئا ۽ مدرسه جي تعمير جو ڪم به هلي رهيو هو.
اڱڻ تي نِم جو وڻ هُجي ۽ هيٺ کٽ رکيل هُجي وڏو وڻندڙ من موهيندڙ منظر هوندو آهي، ٻه ٽي منٽ کٽن تي ويٺاسين پوءِ سائين شيخ عبدالله ڪوهستاني جو دوست اياز آريسر ۽ اُن سان گڏ ٻيا به اُستاد هئا. اندر مدرسي ۾ وٺي ويا، مختصر تعارف ۽ ڪچھري ٿي جيسيتائين پڪوڙا، سموسا ۽ ڪولڊ ڊرنڪ اچي ويا، پڪوڙا سموسا کائي ڪولڊ ڊرنڪ پيتي بعد ۾ سڀني اُستادن ٻاهر دروازي تائين اچي موڪلايو، موڪلائڻ کان پھرين هڪ اُستاد رجسٽر کڻي آيو، چيائين سڀئي دوست پنھنجا پنھنجا رايا هِن رجسٽر تي لِکن، سڀني هڪٻئي کي چيو پوءِ شيخ عبدالله مونکي سڏ ڪري چيو: ’مور ساگر تون لِک اسان هيٺان صحيحون ٿا ڪريون.‘ مون رجسٽر جي اڌ پيج تي پنھنجو رايو لِکيو، مدرسي جي ۽ مدرسي ۾ پڙهندڙ شاگرد ۽ اُستادن لاءِ مختصر تاثرات لِکيا، هيٺ سڀني دوستن پنھنجون پنھنجون صحيحون ڪيون، سواءِ ارباب نيڪ محمد جي اُن ٻي اڌ پيج تي پنھنجو رايو پاڻ لِکيو.

ڊاڪٽر اسد جمال پلي سان فون تي ڳالھه ٻولھه
ڪچھري ڪندي مونکي ياد آيو ته ڊاڪٽر اسد جمال پَلي کي فون ڪيان، هوندو ته حيدرآباد، پر سندس ڳوٺ جو پُڇان شايد هِنن ئي پَٽن ۾ هُجي. سائين کي فون لڳايم حال احوال ڪيو، ته پاڻ ڳوٺ ئي موجود هئا. چيائين هليا اچو منھنجي ڳوٺ چانھه ماني کائون ڪچھري ڪريون، چيم اِهو ته سنگت کان پُڇان ٿو جيڪا سنگت جي صلاح.
چيائين ڪھڙي سنگت آهي؟ چيم ٻه گاڏيون آهن ۽ ارباب نيڪ محمد جي اڳواڻي ۾ سفر آهي. ارباب نيڪ محمد پُڇيو ڪير آهي؟ چيم؛ ’ڊاڪٽر اسد جمال.‘ تيسيتائين ڊاڪٽر اسد جمال چيو ’فون ڏي ارباب کي ته پُڇان هِن وقت ڪِٿي آهيو‘. مون فون ڏِنو ارباب نيڪ محمد کي جنھن فون تي ئي ٻُڌايو ته سائين هاڻي اوهان ڏي نه اچي سگهبو، جو اسان جو رُخ ٻي طرف آهي، اوهان جو ڳوٺ ٻي طرف آهي. وري مون ڳالھايو، ڊاڪٽر چيو يار شابس هُجي، پھرين فون ته ڪرين ها. چيم؛ ’سائين مون سمجهو اوهان حيدرآباد هوندا، اِهو عِلم هُجي ها ته ضرور اوهان جي حاضري ڀريون ها. خير وري جڏهن قسمت ٿي.‘

ڍورو نارو جي مور غلام حسين آريسر سان مُـلاقات
اسان آياسين ڍورو نارو ۽ هِتي ڍورو نارو ۾ رهندڙ غلام حسين آريسر جنھن جا اسان مھمان هئاسين، سندس پُڇا ڪئي، اسان ڪارخاني تي ويٺاسين ڪجهه ئي گهڙين ۾ هِڪڙو سُريلو نوجوان موٽر سائيڪل تي آيو، ارباب نيڪ محمد سندس تعارف ڪرائيندي چيائين ’هي اسان جو پيارو پرين دوست غلام حسين آريسر آهي‘ ۽ اسان جو به کيس تعارف ڪرايائين، منھنجو تعارف ٻُڌندي چيائين؛ ’مور ساگر منھنجو گهڻو ٻُڌل نالو آهي‘. چيم ’سائين مھرباني‘.

ڪلانڪر ڍنڍ جو سَير
ارباب نيڪ محمد چيو ’سائين سنگت کي ڪلانڪر ڍنڍ گُهمائـڻي آهي‘، غلام حسين آريسر چيو ’ڍنڍ گُهمون ٿا، پر پھرين ماني جو بندوبست ڪريون ٿا‘. سڀني منع ڪئي، پوءِ ڪجهه کائڻ لاءِ گُهرايائين ۽ پيئڻ لاءِ پاڻيءَ جون بوتلون، پيپسي ۽ فنٽا جون جمبو بوتلون به گُهرايائين ٻه جيپون به گُهرايائين. هاڻي دوست غلام حسين آريسر ۽ اسان، جيپون ۽ ڪَچي جو پنڌ، واريءَ اُڏائيندا ويندا رهياسين، ڪلاڪ اڌ جي سفر کانپوءِ اچي پُھتاسين ڪلانڪر ڍنڍ جي ڪَپ تي.
ارباب نيڪ محمد چيو ’سائين ٻيڙين ۾ چڙهي ڍنڍ جو سير ڪريو‘، پاڻ ملاحن کي وڏي آواز ۾ سڏ ڪيا ۽ اِشارا ڪري پاڻ ڏانھن اچڻ جو چيو، جيڪي ڊنڍ ۾ ئي ٻيڙين تي موجود هئا، پر پرڀرو هئا، ارباب نيڪ محمد جي سڏ کانپوءِ ٽي ٻيڙين وارا ٻيڙيون تيز تيز هلائيندا اچي پُھتا، ٻيڙيون ايتريون ننڍڙيون هيون جِن ۾ صرف ٻه ماڻھو ئي ويھي سگهيا ٿي ۽ هِڪڙو هلائيندڙ پوءِ واري واري سان ٻه ٻه دوست ويھي ويجهي کان ئي گُهمي ڦِري واپس آياسين، ملاحن ويچارن کي ڪجهه خرچي به ڪرائي. هِتي ڪا وڏي تفريحي گاهه ناهي جو روز ماڻھو اچن، هِتي ته ڪو مھينن يا سالن ۾ ماڻھو ايندا آهن. حالانڪِ هيءَ ڍنڍ ڪنھن ٻي مُلڪ ۾ هجي ها ته وڏي تفريح گاهه بڻيل هُجي ها. آئون هاڻي ئي گذُريل سال 14 فيبروري 2014ع تي ملائيشيا گُهمڻ ويو هئس، ملائيشيا جو هِڪڙو نئون آباد ڪيل شھر ’پُترا جايا‘ جنھن ۾ هِڪڙي آرٽيفيشل (هٿرادو ٺھيل) ڍنڍ به قائم ڪئي وئي آهي، جنھن ۾ جھازن جھڙا خوبصورت ٻيڙا هلي رهيا آهن ۽ ڍنڍ جي ڪِنارن سان آباد پارڪ ۽ کائڻ پيئڻ جا اسپاٽ/ اسٽال ٺھيل آهن، ماڻھوءَ جي دِل چوَي ته بس هِتي ئي ويٺو رهجي ۽ گُهمجي پيو.
هيءَ ته قدرت جي طرفان تحفو آهي ۽ اگر هِن مُلڪ جا حُڪمران ’مُڙس ماڻهو‘ هُجن ها ته اُن ڍنڍ کان به وڌيڪ هي خوبصورت تفريحي گاهه بڻجي سگهي پئي، پر اسانجي مُلڪ جا حُڪمران صرف پنھنجا محل اڏڻ ۾ پورا آهن، هُنن کي ڇا وڃي هِن مُلڪ سان، جو هِن مُلڪ کي خوبصورت بڻائن، سڀئي حُڪمران ٻاهر شفٽ ٿي رهيا آهن، سندن ڪاروبار به ٻاهر قائم آهن، ۽ سندن اولاد به ٻاهر ٿو پڙهي. پوءِ هِنن کي ڪھڙي ضرورت آهي هِن مُلڪ کي خوبصورت بڻائڻ جي.!!! هاڻي اسانجو رُخ وري ٿيو کنڀرو شريف ڏانھن.

کنڀرو شريف جي خانـقاهه
خانقاهه، کنڀرو شريف: عمرڪوٽ ضلعي ۾ ڍوري ناري کان ٻه ميل کن اُتر طرف کنڀري جي ڀٽ تي هيءَ خانقاهه آباد آهي.
اسان پھرين ميان ولھاري جي مزار تي قُل پڙهي دُعا گُهري، مزار وڏين ڄارين جي ڇانوَ هيٺ سنگمرمر قبر ٺھيل آهي. اُن کان پوءِ ڀر ۾ قائم مسجد اندر وياسين، مسجد به تمام آڳاٽي زماني جي لڳي رهي آهي، مسجد جي ڀر ۾ ئي قائم مدرسي اندر به آياسين ۽ فوٽوگرافي ڪئيسين. گوگل ٻُڌائي ٿو:
هِن خانقاهه ۽ مدرسي جو باني ميون عبدالله اڪبري سمو وڏو درويش، عالم باعمل ۽ مدرس ٿي گذريو آهي. ميان صابر ولھاريءَ جي اولاد مان آهي. سندس حديث جي سند ’ٺٽوي سنڌي‘ معرفت آهي. سندس شاگرد عالم باعمل ۽ وقت جا وليءَ الله ٿي گُذريا آهن. مشھور درويش ۽ عالم ميون حبيب الله تاملھيار (راجستان وارو) سندس شاگردن مان هو. ميـين عبدالله اڪبريءَ جو بي مثال ڪُتب خانو هو، جنھن ۾ ٺٽي جي عالمن جا شھپارا قلمي صورت ۾ محفوظ هئا، پر سنڀال نه ٿيڻ ڪري ڪُتب خانو اڏوهيءَ جو کاڄ ٿي ويو. رهيل ڪِتاب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ کڻائي ويو. جيڪي سنڌ آرڪيائيو (ڪراچي) ۾ محفوظ آهي. روايت آهي ته هِن ڪُتبخاني ۾ مخدوم بلاولرح جو فارسي زبان ۾ لکيل ڪتاب به موجود هو.
گُهمي ڦِري ٻاهر اچون ته ٻه ٽي قدم اڳتي، ارباب نيڪ محمد جي دوست خالد ولھاري جي اوطاق تي، جِتي خالد ولھاري سان گڏ ٻيا مھمان پُڻ موجود هئا، اسان جو سُٺي نموني آڌرڀاءُ ڪيو، اُنھن مھمانن ۾ موجود ڪامريڊ مير محمد ٽالپر (ٽنڊوڄام) جو پُٽ مير مظفر ٽالپر پُڻ موجود هو. جنھن جو تعارف ارباب نيڪ محمد سڀني دوستن سان ڪرايو، ۽ ٻنھي دوستن سان گڏ گروپ فوٽو پُڻ ڪڍيو، اوطاق يا بنگلو ئي چئجي سُٺو ٺھيل آهي، اڱڻ تي وڻن جي ڇانوَ موجود آهي، هِتي ورانڊي ۾ اسان هٿ جو ٺھيل ايئرڪولر ڏِٺو، جنھن ۾ سُڪل ڪانڊيرا ڀريل هُئا جن جي مٿان ٺڪر جو مَٽ پيل هو، ۽ مَٽ جي تري مان ننڍڙو سوراخ ٿيل هو، ٻُڌايو ويو، ته گرمي ٿيندي آهي ته اِن مَٽ ۾ پاڻيءَ وجهندا آهيون، جيڪو مَٽ جي تري مان ٺھيل ننڍڙي سوراخ مان هيٺ ڪانڊيرن تي ڪِري ٿو، ۽ اِن جي پوئين پاسي کان پَٽ وارو پنکو هلائي ڇڏيندا آهيون، پوءِ بس ڄڻ اي سي جي سامھون ويٺو آهيون. اسان اِهو هِتي پھريون ڀيرو ڏِٺو، تنھن ڪري اُن ايئرڪولر جو پُڻ فوٽو ڪڍيوسين. آه... مولوي احمد ملاح پيو ياد پوَي:
دم ڪو آهيون يا نه آهيون، خواب آ يا خيال،
هي بزرگيون بادشاهيون، خواب آ يا خيال.
دوستن کان موڪلايوسين، اسان گاڏين ۾ چڙهي رُخ رکيو پٿورو پير جو.

پير پٿورو تي پير ڀرياسين
ڪجهه وقت رستن تي ڳاڏين جا ٽائر گسائي اچي پُھتاسين، پير پٿورو جي پاسي. هِن وقت سج به پنھنجي جوڀن ۾ نِڀ مٿي ڪر موڙي رهيو هو، سو پَگهرجڻ يا ڊوڙي ڇانوَ هيٺ بِيھَڻ فِطري هو، جيئن ئي گاڏين مان هيٺ لٿاسين ته تيز تپش جي سبب ڊوڙي وڃي وڏي وڻ جي ڇانوَ هيٺ بيٺاسين، جنھن وڻ هيٺ ڪجهه مايون، ٻار ۽ ٻيا شين وڪڻڻ وارا به موجود هئا. اڳتي آياسين، جِتي ڪجهه ماڻھو موجود هُئا، جيڪي ڪچھري ڪري رهيا هئا، پٽ تي رليون وڇيل هُيون ۽ ديوارن تي وڏيون وڏيون تصويرون پير پٿوري ۽ ڪجهه ٻين جون لڳل هُيون، هِنن ماڻھن ۾ ويٺل هڪ ڳاڙهي ڏاڙهي واري همراه جو ارباب نيڪ محمد اسان سان تعارف ڪرائيندي ٻُڌايو ته: ’هي آهي طوطا رام جيڪو هِن پيرپٿوري جي درگاهه جو سنڀاليندڙ گادي نشين آهي‘. اُن گادي نشين کان ڪجهه سوال سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي ۽ شيخ عبدالله ڪوهستاني به ڪيا. پر ڪا معلومات نه ڏئي سگهيو. معلومات لاءِ وري به گوگل جو سھارو وٺـڻو پيو.
پير پٿورو: عمرڪوٽ ضلعي جو مشھور بزرگ ٿي گذريو آهي، جنھن جي ولادت 1210هه مطابق 1795ع ۾ ٿي. هن بزرگ لاءِ چيو وڃي ٿـو تـه اصـل ۾ ميـگهـواڙ قبـيـلـي سـان واسطـو رکـنـدو هـو. بعـد ۾ ابـراهيـم ناگوراڻي، جرڪس ڏناڻي ۽ ڇُٽي بخـاريءَ جھـڙن بزرگـن سان گڏجي ملتان ويو ۽ غوث بھاوالحق جو مُريد ٿي مسلمان ٿيو. روايتن موجب سندس نالو ”شيخ نعمت الله“ رکيو ويو، پر ”پير پٿوري“ جي نالي سان مشھور ٿيو. هڪ روايت موجب ملتان مان واپسيءَ تي ماءُ ۽ پيءُ کي به مسلمان ڪيو هئائين. پير پٿوري جي اسلامي نالي جي تصديق عمرڪوٽ جو عالم مولانا مير محمد عنصري به ڪندو هو، جيڪو چوندو هو ته هن ’نگيرانِ سنڌ‘ (قلمي نسخو) ڪتاب ۾ پڙهيو هو ته پير پٿوري جو اسلامي نالو ”شيخ نعمت الله“ هو. پير پٿوري عبادتن ۽ رياضتن سان وڏي منزل حاصل ڪئي ۽ غوثيه سلسلي جي بزرگن ۾ سندس وڏو مقام آهي. پير پٿوري جي وفات 1298هه مطابق 1881ع ۾ ٿي. چيو وڃي ٿو ته پير پٿوري جي وفات بعد سندس قبر تي ڏيوَري ٺھرائي وئي هئي، پر مخدوم عبدالرحيم گرهوڙيءَ اُن جي تعمير غير اسلامي قرار ڏئي اُن کي ڊهرائي قبر مٿان قبو ٺھرايو. اڳتي هلي پير پٿوري جي عقيدتمند مريدن اُن مقبري کي عاليشان صورت ڏِني ۽ درگاهه تي مسافرخانا به ٺھرايا. پير پٿوري جي مزار تي هر سال ٻه ميلا لڳندا آهن، هڪڙو چيٽيءَ چنڊ تي ۽ ٻيو ڪَتِيءَ جي چنڊ تي. پير پٿوري جي ميلي ۾ هندو ۽ مسلمان عقيدتمند وڏي تعداد ۾ شرڪت ڪندا آهن. ميلي جي نِگراني بُڪِيرن جا پير ڪندا آهن ۽ ميلي جي آمدنيءَ جو ڪجهه حِصو بُڪِيرن جي درگاهه کي مِلندو آهي. پير پٿوري جي ماءُ ۽ پيءَ جون مزارون پُڻ مقبري ويجهو ڏکڻ ۾ موجود آهن، جِن جي قبرن جي چوڌاري ڪاٺ جا پينگها ٺھيل آهن.
ارباب نيڪ محمد به ٻُڌايو ته ’مسلمان چوَن ٿا ته پيرپٿورو مسلمان آهي ۽ هندن جو عقيدو آهي ته پير پٿورو هندو آهي، تنھن ڪري هِتي هندو توڙي مسلمان ٻئي حاضريون ڀريندا آهن، ۽ سالياني ميلي ۾ پُڻ هندو توڙي مسلمان ڀرپور شرڪت ڪندا آهن‘.
مِٿي چڙهياسين، مقبرو اڳي هيٺ هو، هاڻي نئين سِر تعمير ڪيو ويو آهي، اڃا تائين ڪافي ڪم رهيل آهي پر تمام مٿي ۽ بھترين مقبرو ٺھرايو ويو آهي، ڏاڍو هوادار ۽ خُلاصو، اسين جڏهن ٻيھر اينداسين ته يقينن رنگ روغن ٿيل هوندو ۽ خوبصورت لڳندو.
ٻاهر نِڪتاسين دوستن چيو ته ’نماز جو وقت ٿي ويو آهي‘، ارباب نيڪ محمد چيو ’نماز اڳيان ٿا هلي گِرهوڙي صاحب جي مسجد ۾ پڙهون‘، سڀني چيو ’بھتر ٿيندو‘.

گِرهوڙ شريف ۾ به ڪجهه گهڙيون
توڻي جو جولاءِ مھيني جي ٽاڪ منجھند ٿي چُڪي هُئي، پر گُهمڻ جو شوق، ٿڪ ڪِٿي ٿو ٿئي، ها باقي جِن جا هي پَٽ ڏِٺل هوندا تِن کي ضرور ٿڪ ٿيو هُجي ته هُجي، اسين گِرهوڙ ۾ پُھچي پھرين ته مسجد طرف آياسين، جو عصر نماز جو وقت پيو وڃي، ’جامع مسجد حضرت مخدوم شھيد گِرهوڙي‘ ۾ سڀني وضو ڪري نماز پڙهي، بعد ۾ ٻاهر نِڪتاسين، ڪجهه دوستن جو خيال هو ته منجھند جي ماني کائجي، ڪجهه دوستن چيو ماني جي ايتري ڪا خاص طلب ناهي، اڳيان ڪِٿي سُٺي هوٽل ڏِسي اُتي کائي ٿا وٺون. مسجد اندر ٻاهر فوٽوگرافي ڪري نِڪاسين، مسجد جي پاسي ۾ ئي قائم هُجري اندر آياسين، جِتي مولوي صاحب مسجد جي پيش امام سان مِلياسين. جنھن ماني، چانھه، ٿڌي جي صلاح ڪئي، پر هِن کي مھرباني چئي موڪلايوسين. آياسين گِرهوڙي جي مزار اندر، مزار جي مکيه دروازي تي هي شعر لکيل آهي:
تِتَر کَرڙِي اُڀ ۾، مُند مَ پاڻِيَ وَڃَ،
ڀولَ مِڙيئي ڀَڃَ، آيو گُر گِرهوڙ ۾.
مکيه دروازي کان اندر آياسين، اندر به ڪُجهه مايون، ٻار، جوڙا ڏِٺاسين، مين گيٽ کان مزار تائين ويندي رستي ۾ ديوارُن تي گِرهوڙي صاحب جا ڪُجهه شعر لکيل آهن:
ڦُوڙائي فِراقَ جو، قَدُر ڪُونجَڙِينَ،
ٻِئو پُڻ مايَـڙين، پُٽَ جنين پرڏيھه ويا.
*
اُتران ٿي عيد، ڏَکڻا ڏِٺو چنڊ،
جُڙيو پُڙيو جنڊ، گجي ٿو گِرهوڙ ۾.
*
لاڳاپا هِن لوڪَ جا، جڏهن ڇڏيا جِنَ،
تڏهن ڏِٺو تِن، ڏونگر وارو سُپرين.
آياسين مزار ڏانھن، مزار جي گيٽ تي لکيل آهي: حضرت مخدوم شھيد عبدالرحيم گِرهوڙي، شھادت: 17 ربيع الاول 1192هه، اُن جي هيٺان هي شعر لکيل آهي:
الله وڏو وير، ڀورو لوڪ نه ٻُجهڻو،
کَرين پياري کير، سڄڻ چاڙهي سوري.
سلام وارئي مزار اندر چار قُل پڙهي دُعا گُهري، فوٽوگرافي ڪئي، مزار ٻاهر آياسين، ٻاهر چؤديواري اندر کوڙ ساريون قبرون آهن، ديوار جي ٻاهران وڏيون وڏيون ڄاريون نظر آيون، ديوار تي هِڪڙو مور ڏِٺوسين، جيڪو پنھنجي سموري سونھن سان سامھون هو، اُن جي ڀر ۾ بيھي فوٽوگرافي ڪئيسين، گِرهوڙيءَ رح بابت وڌيڪ ڄاڻڻ لاءِ انٽرنيٽ سرچ انجڻ جو سھارو ورتو.

مخدوم الملڪ الشيخ عبدالرحيم گرهوڙي عليه الرحمة
بزرگ گرهوڙي صاحب پاڻ ذات جو مڱريو هو، جنھن متعلق ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب هڪ اڻپورو احوال ”مڱريا نسل“ بابت هن ريت ڏئي ٿو.
سنگھار فقير کان روايت آهي ته: گرهوڙي صاحب ڪل پنج شاديون ڪيون (1) مڱرياڻي (2)هڱورجي (3) ٿيٻي (4) اوٺي ۽ (5) کٽياڻي. پوئين گهر مان ٻه پُٽ ڄاوَس. پر اُهي پنجن سالن جي عمر ۾ گذاري ويا. باقي ٻين گهرن مان چار نياڻيون ٿين. هڪ مڱرياڻي سندس ڏاڏي پوٽي گهر واري مان. مگر پوري تصديق نه آهي. اها پنھنجي ڀائٽي “عبدالله” نالي کي ڏنائون. جڏهن ته سندن پوري سوانح ۾ اهو ڪِٿي به نه ڏسيو ويو آهي ته سندن ڪو ٻيو ڀاءُ به هو. پيءُ ماءُ جي نالي جي ئي پوري تصديق نٿي ٿئي، ته ڀاءُ وري ڪٿان آيو. ٿي سگهي ٿو ته جِن کين پاليو. اهي اڳتي هلي مڱريا ٿي ويا هجن. ۽ سندن ڪو ٿڃ شريڪ ڀاءُ هُجي. اُن جو پُٽ عبدالله نالي هُجي. اُن کي پنھنجي نياڻي ڏِني هُئائون ۽ کيس پنھنجي روحاني ورهاست حوالي ڪئي هئائون. جو کين امر ڪيو هئائون ته پنھنجي خاوند جو حُڪم هميشه اکين تي رکيو اچجان. ۽ عبدالله کي هدايت ڪندي چيائون ته جيڪي به موليٰ سائين توکي موڪلي ڏئي. تنھن تي راضي رهجان. تنھنجو ٻيو ڪو ثاني نه آهي. تنھن ڪري ڀاءُ ڀنڊ کي لوڙهي اندر قطعي نه ڇڏجان. پوءِ چيائونس ته مون کان گهر جُدا اڏي وڃي ويھه. وٽِن غربت ۽ مسڪِيني ايتري قدر هئي جو سندن نياڻيءَ ۽ ناٺيءَ جو نڪاح روزمره وارن ڪپڙن ۾ پڙهيو هئائون. چون ٿا ته هڪ از غيبي شخص سندن نياڻيءَ لاءِ نوان وڳا ڏئي ويو. شاديءَ جي موقعي تي ابڙيون ذات جون عورتون سڏيون هئائون. جن شاديءَ جو سرجام نباهيو هو. اُنھن مايَن جا نالا عزت، ڪرامت ۽ رحمت هئا. باقي ٽي نياڻيون سيدن جي نِڪاح ۾ ڏِنائون. جِن جا نالا سيد حاجي قطب شاهه، سيد پير شاهه ۽ سيد ڪرم علي شاهه هو. اُنھن ٽنھيءَ نياڻين جي شادي سندن شھادت بعد ٿي. مگر پاڻ فيصلو اڳ ڪري ويا هئا. جڏهن ته روايتن ۾ اچي ٿو ته اهي شاديون به پنھنجي حياتيءَ ۾ ئي ڪري ويا هئا. جيئن ته سندن ڪوبه نرينو اولاد نه آهي. تنھنڪري سندن مجاوريءَ جو سنڀالو سيد ڪندا پيا اچن. موجوده سندن مزار جو سنڀالو ڪندڙ سيد احمد شاهه نالي آهي. جيڪو هڪ خدا ترس نيڪ انسان آهي.

گرهوڙي صاحب جو تصنيفون
بزرگ عبدالرحيمرحه اصول ۽ فروغ جو عالم هو. چيو وڃي ٿو ته سندس تصنيفون فقه ۽ سلوڪ ۾ گهڻي انداز ۾ هيون. مگر سندن ڪيترائي ڪتاب مدد خان افغان واري تفرقي ۾ گم ٿي ويا. مدد خان پٺاڻ 1195هه ۾ ميان عبدالنبي ڪلھوڙي حڪمران جي چرچ تي سندس مدد ۾ سنڌ تي ڪاهي آيو هو. ۽ ساري سنڌ ۾ ڦُرلُٽ ڪئي هئائين. جنھن سبب ماڻھن ۾ سخت لڏپلاڻ ٿي. سندس وڃڻ بعد مُلڪ ۾ ايترو ته ڏُڪار پيو جو ڪيترو ئي ذخيرو انھيءَ ڦُرلُٽ، ڏُڪار ۽ لڏپلاڻ جي نذر ٿي ويو. باقي ڪي ٻه ٽي ڪتاب وڃي بچيا. جيڪي هِن طرح ٻُڌايا وڃن ٿا. 1.فتح الفصل (عربي)، هي ذخيرو دراصل حضرت خواجه سلطان اولياء محمد زمانرحه جي 446 چيل چونڊ مقولن جو عربيءَ ۾ ترجمو ڪيل شرح آهي. هي مقولا اصل سنڌي ۾ هئا. ليڪن گرهوڙي صاحب اُنھن کي عربي زبان جو ويس پارايو. هِن بابت سندن استدلال هي هو ته: ”والاباس بااختلاف اللسان في اتحاد البيان“ زبان جي اختلاف ۾ ڪابه حرڪت يعني اوڻائي نه آهي. جيڪڏهن بيان هڪ آهي ڪاش جيڪڏهن هي نِڪتا سنڌي ۾ قائم رهن ها ته خبر پوي ها ته 200 ورهه اڳ سنڌي نثر جي ڪھڙي صورت هئي.* فتح الفصل ويجهڙائي ۾ 2006ع لنواري شريف ادبي ڪميٽي بدين ناليج اداره حيدرآباد مان ٻيھر ڇپرايو آهي. هي ڪتاب 1988ع ۾ ڇپيو هو، هي ڪتاب منھنجي مطالعي هيٺ آيو. مگر بقول دائودپوٽي صاحب جي ڏاڍو افسوس ٿيو، زبان جي تبديليءَ بيشڪ وڏو هاڃو رسايو. جيڪڏهن عبدالرحيمرحه مقولو سنڌيءَ ۾ رکي اُن جو مفھوم ۾ لکي ها ۽ بعد ۾ اهو مقولو سنڌي مفھوم ۾ آندو وڃي ها ته ڪيڏو نه بھتر ٿئي ها. ٻِن يا ٽِن سِٽن جو مقولو هزارن لفظن جو مجموعو هوندو. معلوم ٿئي ٿو ته عبدالرحيمرح هي مقولا شروعاتي دؤر ۾ عربي زبان ۾ آندا هوندا. سائين قاسمي صاحب جن به ان جو پورو مفھوم ادا نه ڪري سگهيا آهن. بس فقط ايترو چئي سگهجي ٿو ته اسان جي لاءِ هي خزانو جھڙو آهي تھڙو نه آهي. (راقم) 2. شرح ابيات سنڌي (عربي) جنھن جو سنڌي ترجمو ڊاڪٽر دائودپوٽي صاحب ڪري ”ابيات سنڌي“ جي نالي سان سنڌي ادبي سوسائٽي حيدرآباد جي سھڪار سان ڇپرائي پڌرو ڪيو. جنھن جا ٻيا به ڪيترا ڇاپا نِڪري چُڪا آهن. خواجه سلطان الاولياء محمد زمان جو هي تصوف تي جوڙيل بياض تصوف جي عجيب ۽ باريڪ نڪتن جو عجب اسرار آهي. گرهوڙي صاحب به هِن بياض جي شرح ۾ تصوف جي بي پايان بحر جو ٽوٻو ٿي اُڀريو آهي. ۽ پنھنجي علمي خزاني مان ڪئين اسرار ويھي بيان ڪيا اٿس. 3. رسالو گل نما (فارسي): هيءُ رسالو مثنويءَ جي طرز تي لکيل آهي. هن رسالي جو اصل نسخو خواجه گل حسن وٽ موجود هو. هن رسالي ۾ خواجه گل محمدرحه جي شان ۾ مدح سرائي ڪئي اٿس. هيٺيان ڪجهه بيت فردوس العارفين واري پنھنجي تصنيف جي آخر ۾ ڏِنا آهن. جن ۾ فارسي زبان جون غلطيون پُڻ آهن. اُهي چند بيت هِت ڏِجن ٿا:

گل محمد درمناز لها تمام- غير بلبل اين چه داند خاص و عام
دست مشرڪ گي رسد گل پاڪ را- خاڪ را اين نور ايمان خاڪ را
خاڪ مسجود ست بهر بوئي گل- جز خراباتي نه باش جائي مل
عارف آن باشدگه باشد گل شناس- گل ببيند جمله بيند بيقياس
جان مرجان ولي را دست نيست- رابطه مثان آنچه آندا پوست نيست
خلق پندارد ولي را شهوئي- روي خود بنيد اورا رحمتي
تا قيامت آزمايش دائم است- پس بهر دوريولي قائم است

4.مڪتوبات (فارسي): هي مڪتوبات حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته امام رباني مجدد الف ثاني شيخ احمد سرهنديرح جي مڪتوبات جو اختصار آهن. ٻي ڪا خاص خوبي خير ڪا آهي.
5. مجموعه سنديات (عرف ڪلام گرهوڙي): هن نسخي جو اصل درگاهه لنواري شريف جي موجوده سجاده نشين خواجه گل حسن وٽ موجود هو (موجوده سجاده نشين هن وقت موجود نه آهن، دائودپوٽي صاحب جي وقت ۾ زنده هئا. جتان کين ڪلام گرهوڙي جو نسخو مليو هو) جيڪو ماستر شير محمد جو لکيل هو.

گرهوڙي صاحب جون پيشنگويون
توڻي جو گرهوڙ شريف جي موجوده درگاهه سنڀاليندڙ سيد احمد شاهه گرهوڙ واري هڪ اعلان ڇپرائي پڌرو ڪيو هو ته گرهوڙي صاحب طرف ڪيل پيشنگوين جي گرهوڙي صاحب سان ڪابه نسبت نه آهي. مگر ڊاڪٽر دائودپوٽي صاحب هن اعتراف ڪرڻ کان رهي نه سگهيو آهي ته گرهوڙي صاحب جون ڪيل ڪيتريون پيشنگويون حرف بحرف صحيح نڪتيون آهن. پاڻ خود پنھنجن وڏن کان ڪيتريون پيشنگويون ٻڌيون اٿن. ۽ انھن تي ويساهه ڪيو اٿن. توڻي جو پاڻ انهيءَ عبارت کي ڪچو چيو اٿن. ٿي سگهي ٿو ته سندن وڏن يا عوام اندر گردش ڪندڙ پيشنگوين طرف عام طرح ڌيان گهٽ ڏنو ويو آهي. بلڪ انجي مفھوم کي وڌيڪ ڏٺو ويو آهي. پوءِ انھيءَ جي ادائگي ۾ ٿي سگهي ٿو ته پنھنجا لفظ استعمال ڪيا ويا هجن. اهڙيءَ طرح ڪيتريون پيشنگويون عوامي ڪچھرين ۾ گردش ڪندڙ آهن. ڪجهه پيشنگويون هِتَ پيش ڪريون ٿا.
1. ڇھين پيڙهي ڇيھه ٿيندو ويندس امانتا
ڪاهي پوندو ڪفر ۾ توڙي منھنجو مرشدا
2: اولاد احمد ڄام جو، ٿيندو ملحد بيدينا
3: لڳندي لاڙان، سونچو ٿيندو سري ۾،
جڏهن ڪڏهن سنڌڙي، توکي جوکو قنڌاران
4. لنڊن ۾ لنگور کي، گولا گهاوَ ڪندا
لڳندس ڪان ڪراچيءَ ۾، ويندس دهلي هٿا
5. ڪنگريءَ ۾، ڪوس ٿيندو
6: سنڌ ڦريي ڦڪي ٿيندي ٿيندي ڀت و ڀت
ايندي انھن جي هٿ، جن کي ترس نه پوندو تر جو
7: اتر کان مٿي اگهاڙا ايندا، هتي اچي ديولين وانگر مسجديون جوڙيندا. ڪثرت سان روزو نماز ڪندا،مگر اُنھن جي ڪابه نماز قبول نه ٿيندي جو هنن جون دليون، حسد ۽ بغض سان ڀريل هونديون.
اِهي پيشنگويون ڪيتري قدر سچ آهن، هيون يا ٿيون آهن، خبر ناهي، اسين گُهمي ڦِري، دُعا گُهري، فوٽوگرافي ڪري واپس، هاڻي اسانجو سفر هو تاريخي قبرستان چِٽوڙي شريف ڏانھن، گاڏي ۾ ويٺاسين روانا ٿياسين.

چِٽوڙي قبرستان جي چِٽسالي
تعلقو سنڌڙي ۾ پُھتا آهيون، ۽ پھريون ڏِسون ٿا تاريخي قبرستان ’چِٽوڙي‘، منجھند جي ماني وقت تي نه کائڻ ڪري ارباب نيڪ محمد جي شُگر لو ٿيڻ لڳي، تنھن ڪري اسان کي جلد ئي قبرستان جو جائزو وٺي ٻاهر نِڪرڻو هو، پر پوءِ به هيڏو پنڌ ڪري آيا آهيون، سو سُٺي نموني سان پُراڻين مزارن ۽ اُنھن تي اڏيل مقبرن ۽ مقبرن تي ٿيل چٽسالي ڏِٺيسين اندر هِڪ وڏي هال نما ٺھيل قبرستان اندر وياسين، جِتي سڀ ميرن جون قبرون آهن، جنھن ۾ سنڌ تي حڪمراني ڪندڙ مير، ۽ شيرِ سنڌ جو لقب رکندڙ مير شير محمد خان ٽالپر جي پُڻ قبر ڏِٺي، جنھن جي ڀر ۾ بيھي فوٽوگرافي پُڻ ڪئي. وڌيڪ چِٽوڙي قبرستان جو پُڇون ٿا انٽرنيٽ کان:
ميرپورخاص کپرو روڊ کان 2 ڪلوميٽر مفاصلي تي آهي. چٽوڙي قبرستان ۾ ميرن جون اهم شخصيتون دفن ٿيل آهن، جن پنھنجي دؤر ۾ سنڌ جي بقا جي جنگ انگريزن سان وڙهي. هِن قبرستان ۾ مير خاندان جي اهم حڪمرانن جا مقبرا ۽ سندن حڪمراني دوران وزير رهندڙن اهم ماڻھن جا پُڻ مقبرا آهن.
چٽوڙي قبرستان ڪيئن آباد ٿيو، روايتن آڌار مختلف ڄاڻو ماڻھو ٻُڌائين ٿا ۽ ڪتابن ۾ پڻ گھڻو مواد روايتن تي بيان ڪيو ويو. ڏيئو فقير لنجواڻي، پير نور شاهه قريشي، مير مسو خان ٽئي ڄڻا هڪ دفعي شڪار تي نِڪتا ۽ چٽوڙي واري ميدان تي اچي ڊاٻو ڪيائون ۽ ڏٺائون ته هي ميدان ڇٽل آهي. ٽنھي ڄڻن پاڻ ۾ عھد ڪيائون ته پاڻ پنھنجو هن ميدان تي قبرستان قائم ڪنداسين. آخرڪار ٽنھي ڄڻن کي هِتي دفن ڪيو ويو. چٽوڙي قبرستان ۾ سڀ کان پھرين ميرالھيار خان جي پُٽ مير مسو خان کي دفن ڪيو ويو. پير نور شاهه قريشي، ڏيئو فقير لنجوڻي، ميرالھيار خان، مير علي مراد خان، مير شير محمد خان ”شيرِ سنڌ“ مير خان محمد خان، مير فتح خان، مير شاهه محمد خان، مير ٺارو خان، مير غلام علي خان، مير آچر خان، مير مرزو خان، مير ڪرم علي خان، مير احمد خان ۽ ميرن جي اهم ماڻھن جوڳي ۽ ڀوڳي خان ڀرڳڙي، شادمان خان ڪپري، ٻيڙو خان کوکر جا مقبرا پڻ چٽوڙي قبرستان ۾ آهن. اُن کان سواءِ اڳوڻي وزير اعظم محمد خان جوڻيجي جو والد خان صاحب دين محمد خان جوڻيجو هِن قبرستان ۾ دفن ٿيل آهي.
ٻي روايت: هِن قبرستان جي ڀر سان هڪ ڍنڍ هوندي هئي جنھن ۾ چٽي جا مريض اچي وهنجندا هئا ۽ چڱا ڀلا ٿي ويندا هئا. ڊنڍ جيڪا چٽي جي حوالي سان شفا جو ڪارڻ بني ته اها ڍنڍ چِٽي جي حوالي سان مشھور ٿي وئي. ماڻڪاڻي ميرن جو آبائي قبرستان اُن چِٽي واري ڍنڍ جي ڀر وارو قبرستان ۽ پو اڳتي هلي چِٽوڙي وارو قبرستان مشھور ٿي ويو. هِن وقت به قبرستان جي ڀرسان 2 ڪلوميٽر مفاصلي تي ڍنڍ ته ناهي پر پاڻي جي ترائي موجود آهي، جنھن مان چٽي خارش جا ستايل ماڻھو وهنجڻ لاءِ پري پري کان ايندا آهن. ان کان سواءِ اها به معلومات مِلي آهي ته چِٽوڙي قبرستان جي مقبرن ۽ قبرن لاءِ پٿر انڊيا مان آندا ويا. جنھن تي اُن وقت جي ڪاريگرن خوبصورت چٽ سالي ڪئي اُن چِٽي چٽسالي جي ڪري قبرستان جو نالو پيو ڪتابن ۽ روايتن ۾ اهو بيان ٿيل آهي وڌيڪ تحقيق جي گنجائش آهي.
اسان هِتي مير منور ۽ فريال ٽالپر جي پُٽ جي پُڻ قبر ڏِٺي، جيڪو هنن جو اڪيلو پُٽ هو، جنھن جو حادثاتي موت والدين کي سڄي عمر جو سور ڏئي ويو.
هِن وقت چِٽوڙي جي قبرستان کي اصل حالت ۾ برقرار رکڻ لاءِ ڪم هلي رهيو آهي، اسين قبرستان کي مڪمل طرح سان ڏِسي جائزو وٺي واپس ٻاهر نِڪتاسين، هاڻي سِڌو ڪئيسين تلاش ڪنھن ويجهي هوٽل جي جِتي منجھند جي ماني کائڻي آهي.

ٻارھون واٽر تي منجهند جي ماني
رستي ۾ پھريون اسٽاپ اِهو ئي آيو، توڻي جو ٻھراڙي جو اسٽاپ ننڍڙو شھر آهي، هِڪ ٻِن هوٽلن تي بريڪ به ڪيوسين پر عجيب جهوپڙا هوٽلون هُيون، ماني به کائـڻي هُئي، وقت به گهڻو ٿي ويو هو. پوءِ هِڪ هوٽل تي ويٺاسين ٻِن ٽولن ۾، هوٽل تي جيڪي ڀاڄيون هيون اُنھن مان آرڊر ڪيوسين، ماني کانئڻ کانپوءِ اُتي ويجهو ئي مسجد هُئي جنھن ۾ عصر نماز پڙهيسين. هاڻي اسان کي منھنجي نالي ڀائي ۽ ذات ڀائي محمد خان جوڻيجو سان مُلاقات ڪرڻي آهي تنھن ڪري هلون ٿا اوڏانھن.

سنڌڙي جي سُڃاڻپ محمد خان جوڻيجو آهي
ميرپورخاص ضلعي جو هي تعلقو آهي، 6 ڇھه يونين ڪائونسل کيرائو، اسماعيل جو ڳوٺ، بلوچ آباد، گِرهوڙ شريف، ڦُلھڏيون، هنڱورنو تي مشتمل آهي جنھن جي آبادي 2015ع ۾ 2 لک 27 هزار ٻُڌائي ٿي وڃي، جيڪا هِن وقت تائين يقينن ڪافي وڌي هوندي، تعلقي سنڌڙي جي هڪ ٻي سُڃاڻپ محمد خان جوڻيجو آهي.
محمد خان جوڻيجو (سابق وزيراعظم پاڪستان)
اسين به اُن مردِ مجاهد محمد خان جوڻيجو جي ڳوٺ (جنھن جو وزيراعظم وارو دؤر پھريون ۽ آخري چيو وڃي ٿو، ڪم ۽ ايمانداري جي حوالي سان، اُن کان پوءِ ته جيڪي به آيا سي پنھنجي پيٽ ڀرڻ لاءِ ئي آيا).
سڀ کان پھرين آياسين سندس بنگلي جي سامھون گاڏيون پارڪ ڪيوسين، سندس بنگلي جي اندر جڏهن آياسين ته ڄڻ اعتبار ئي نه پيو اچي ته ڪو هي مُلڪ جي رهندڙ اڳوڻي وزيراعظم جو بنگلو آهي. صفا سادو. بنگلي جي ملازم اسان کي ڪُرسين طرف اِشارو ڪري ويھڻ لاءِ چيو ته: ويھو اوهان لاءِ چانھه پاڻي جو بندو بست ڪريان، کيس منع ڪئيسين، باقي پاڻي ضرور پيئنداسين، پاڻي جون بوتلون کڻي آيو، جيڪي پيتيوسين بنگلي جي پارڪ ۾. فوٽوگرافي پُڻ ڪئيسين، پوءِ ارباب نيڪڻ چيو ته: اچو مزار تي قُل پڙهي حاضري ڀري اچون، آياسين مزار تي مزار به سادي فرش تي ٽائل لڳل ضرور هئا، پر جيئن مزارون هونديون آهن ايئن بلڪل نه هئي، اسان مزار تي چار قُل پڙهيا سڀني سندس روح کي ثواب خاطر بخشي دُعا گهُري. ٻاهر نِڪتاسين.
18 آگسٽ 1932ع تي ضلعي ميرپورخاص جي تعلقي سنڌڙي ۾ جنم وٺندڙ، هي مُلڪ پاڪستان جو ڏهون وزيراعظم بڻيو، جنھن 24 مارچ 1985ع تي پنھنجو عھدو سنڀاليو، جيڪو 29 مئي 1988ع تائين هلي سگهيو، (اڄ ڏينھن تائين پياري پاڪستان تي ڪو به اهڙو وزيراعظم نه آيو آهي جنھن 5 سال پنھنجا پورا ڪيا هُجن). سندس وابستگي پاڪستان مسلم ليگ سان رهي. پاڻ 16 مارچ 1993ع ۾ وفات ڪيائين.
سڀني ساٿين کي هاڻي سُٺي چانھه جي تلاش هُئي، ارباب نيڪ محمد ٻُڌايو ته ٻاهر روڊ تي هلي ٿا ڪِنھن کُليل هوٽل تي ويھون. سنڌڙي موڙ کان ٻاهر ميرپورخاص روڊ تي نئين اڏيل هوٽل تي ويٺاسين.
ارباب نيڪ محمد بئري کان پُڇيو ابا ڪيرآهين؟
چيائين شر: ’شرررررررررر‘ ارباب کِل ۾ پئجي ويو، سڀ کِليا، اُٿڻ وقت ڪوپ کڻڻ ٻيو ڇوڪرو آيو اُن کان پڇئين ابا تون ڪير؟
چيائين ’شر‘ وري به کِل ۾ ’ابا ڪو ماڻھو به رکو‘... سڀئي گڏجي کِلن ٿا.
واپسي ايندي رستي تي لڳل بورڊ پڙهيوسين ٽنڊو گوندل، سڀني حيران ٿي چيو اِهو نالو اسان اڄ پھريون ڀيرو پيا ٻُڌون، نه اخبارن ۾ نه خبرن ۾.
ارباب نيڪ محمد کي جهڙٻي موڙ وٽ مدرسي ابو هريره ۾ ڇڏيوسين مغرب نماز اُتي پڙهيسين کانئس موڪلايوسين.

واپسي
طرف ڪوهياري قُريشِي، ڪانوَ قاصِد ٿو ڪَريان،
وڃ وٺيو واٽون عرب جون، ڪِج نه وِچ مان واپسِي.
واپسي ۾ ميرپورخاص مان سي اين جي ڀرائي، شھر ۾ آئيس ڪريم کاڌي، رات جي وقت ميرپورخاص شھر به ڪجهه خاص نظر اچي رهيو آهي، ماروي سوئٽ تان مائو ۽ مِٺائي ورتي، هاڻي ساڳيون روڊ حيدرآباد ميرپورخاص، ساڳيان مُسافر، سفر جي باري ۾ ڪچھري شروع ٿي وئي.
’سائين عبدالجبار اڇڙي ٿر جو سفر ڪيئن لڳو اوهان کي‘ مون پُڇيو. ’سڀني سفرن جيئان هي به بھترين سفر رهيو،‘ ’هر نئين ماڳ ڏانھن پھريون ڪيل سفر سھڻو به ۽ سڻائو به لڳندو آهي، پر ساڳي پنڌن تان ٻيھر پير پائڻ سان اُها محسوسات مَنَ کي محسوس ناهي ٿيندي، صحي ٿو چوان‘ مون چيو. سجاد چيو: ’ايئن ته آهي، ماڻھو جو جيڪو هنڌ اڳ ڏِٺل ناهي هوندو، اوڏانھن ويندي مھل ڪا به تڪليف يا ٿڪاوَٽ نه ٿيندي آهي، باقي اُتان واپسي مھل، سڀني جا منھن سُڄيو وڃن، سڀئي پنھنجي بُت مان بيزار.‘ چيم: ’اِها ڳالھه بِلڪل صحي آهي، تڏهن ته لطيف سرڪار چئي ويو آهي ته:
ڳولھيان ڳولھيان مَ لھان، شال مَ مِلان هوتَ،
مَن اندر جا لوچ متان مِلڻ سان ماٺي ٿيئي.
ايئن ڪچھري ڪندي ڪندي اچي پنھنجي ماڳ ماتلي پھتاسين، سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي کي پنھنجي گهر ڇڏي آياسين، ۽ اسين پنھنجي پنھنجي گهر.
0

جيڪي سفر ۾ همسفر هئا

پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مُرتب ڪيا اٿس.

ارباب نيڪ محمد: ناميارو ليکڪ ۽ ڪالم نگار. سندس اصل نالو نيڪ محمد نھڙي آهي، ادبي دنيا ۾ ارباب نيڪ محمد ۽ عوامي حلقن ۾ نيڪڻ فقير طور پڻ مشھور آهي. هو 1960ع ڌاري هندوستان جي علائقي ”سڄڻ پار“ ۾ ڄائو. سندن وڏا 1960ع کان پوءِ ٿرپارڪر سنڌ ۾ اچي آباد ٿيا آهن. ميٽرڪ جو امتحان عمرڪوٽ جي هاءِ اسڪول مان پاس ڪيائين. هن سنڌ يونيورسٽيءَ مان ايم. اي (اسلامڪ ڪلچر) ڪئي. مختلف ديني توڙي ادبي عالمن ۽ اڪابرن جي صحبت ۾ رهيو. سادو لباس پھريندو آهي ۽ خوش مزاج شخصيت جو مالڪ آهي، علمي، ادبي مطالعي سان گڏ حالات حاضره کان به باخبر رهي ٿو. سندس ڪالمن ۾ علمي ادبي ۽ سياسي بصيرت نمايان هوندي آهي. هن وقت عمرڪوٽ ۾ رهائش پذير آهي.

شيخ عبدالله ’ڪوهستاني‘: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، انتهائي سُٺو سماج سُڌارڪ، پاڻ پيشي جي لحاظ کان عربي ٽيچر آهي، سدائين سفر ۾ ننڊ ڪندو آهي، نه ته بس زندگي جي سفر ۾ هل هلان اٿس، ڪنهن وقت ڪِٿي ته ڪنهن وقت ڪِٿي، سدائين سماجي ڪمن جي پويان، سندس مختلف ڪمن، فري ميڊيڪل ڪئمپون لڳائڻ، غريبن جي سهائتا ڪرڻ کان علاوه جيڪو ڪم هن جي سُڃاڻپ بڻيو آهي سو آهي، اجتماعي شاديون ڪرائڻ، هي تقريبن کوڙ سارن غريب بي سهارا خاندانن جي غريب نياڻين جون شاديون ڪرائيندو آهي، ۽ کين پورو پورو ڏاج به ڏِنو ويندو آهي، هن سال ته 100 جوڙن جون شاديون ڪرايون اٿس، ايئن سدائين سفر ۾ رهي ٿو.

غلام مصطفيٰ ميمڻ: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، هي صاحب سُٺو دوست سُٺي سوچ رکندڙ آهي، پاڻ صحافت ڪندو آهي، صاف سُٿري صحافت، ڪي ٽي اين ۽ ڪاوش جو رپورٽر آهي ٿاڻو بولاخان اسٽيشن کان، سندس ٿاڻو بولا خان ۾ سُٺو جنرل اسٽور پڻ آهي.
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شهر سان تعلق رکندڙ: منهنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنهنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منهنجي حاضر آهي.
سرور خاصخيلي: سندس تعلق ٿاڻو بولا خان سان آهي، سُٺو ماڻهو آهي، پيشي جي لحاظ کان پرائمري ماستر آهي، صحافت به ڪندو آهي، ۽ شاعر پڻ آهي.

محمد سومار (سجاد حسن) جوڻيجو: سجاد پرنٽگ پريس ماتلي جو مالڪ آهي، گهمڻ ڦرڻ جو ذوق رکي ٿو.

منٺار خاصخيلي: ٿاڻو بولا خان جو رهندڙ آهي، پيشي جي لحاظ کان ڊرائيور آهي، سندس گاڏي به هن سفر ۾ شامل هئي.

نعمان: منھنجو موڀي پُٽ، شعيب: ادا منظور جو پُٽ، عباس ۽ عادل: شيخ عبدالله جا پُٽ

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُـليا‘

( 7_8 آگسٽ 2015ع)

روانگي
ماتلي، سُھڻي سُٺي!، ٿا وڃون اڄ مول ڏانھن،
ڪوهستان جي ڪنڌي، رهي اچون ڪا راتـڙي.
صبح جو چئين وڳي اُٿي تياري ڪيم، هِن ڀيري ماما احمد کي به گڏ ورتم. اڳين ڀيري چيو هئائين ته مونکي به سفر تي وٺي هل، ادا منظور وري وڏي ڀاءُ عثمان کي ورتو اُهو به پيو ميارون ڏيندو آهي ته اسانکي ڪيڏانھن به ڪونه ٿا وٺي هلو، هِن ڀيري چيوسين ٻنھي، همراهن کي سُھڻي سنڌ جو سَير ڪرائي اچون. صبح پنج وڳي گهران نِڪتاسين اڳين ڀيري رستي ۾ پتنگين ڏاڍو تنگ ڪيو هو، تنھن ڪري هِن ڀيري اُن جو بندوبست ڪيو هيم، ’هيلمنٽ‘ ڪالھه وٺي آيو هئس. ڏاڍو آرام سان پي آيس، اڄ به حالت هئي ڏاڍيون پتنگيون هيون، فجر جي نماز ٽنڊو غلام حيدر ۾ پڙهيسين. ماتلي پُھتاسين، ماتلي مان ادا منظور ۽ شعيب تيار بيٺا هئا، شعيب ۽ نعمان کي هِن ڀيري ڇڏي هلڻ جو چيو هوسين، پر ادا منظور شعيب کي ورتو، ڪاليج وٽان اڳيان سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي کي کنيوسين، سفر جي دُعا پڙهي روانا ٿياسين.

گنجي ٽڪر تي ڪسٽم هائوس
پُھتاسين پھاڙي تي ’ڪسٽم هائوس‘ اسان جو وڏو ڀاءُ محمد عثمان جيڪو هِتي ڪسٽم ايڪسائيز ۾ حوالدار آهي، اُن کي هِتان ڪسٽم هائوس تان ورتوسين. رستي ۾ مختلف ڳالھيون، هِتان هُتان جون، ڪچھري ڪنھن ڪنھن وقت ڪا تاريخي ڳالھه، سائين عبدالجبار ٻُڌايو ته مون هاڻي تازو هِڪڙي تحقيق پڙهي آهي ته: ڪينسر واري ماڻھو کي جڏهن بجلي جا ريز لڳايا وڃن ته ٽي ڏينھن اُن جو ويجهو ڪو به ٻار يا پيٽ واري مائي نه وڃي، ٽِن ڏينھن تائين اُنھن ريزن جو اثر رهي ٿو، اِها واقعي نئين تحقيق آهي.
اُن کان پوءِ زهيريلن مادن، ايٽم بم تي به ڳالھايو ته ناگاساڪي، هيروشيما جو به ذڪر کُلي پيو، جپان جا شھر هيروشيما ۽ ناگاساڪي،جن تي ٻي جنگِ عظيم دوران ائٽم بم ڪيرايا ويا هئا، ستر اسي سال گُذري ويا آهن پر اڃان تائين اُتي پيدا ٿيندڙ نسل کي ڪي نه ڪي خطرا ضرور هوندا آهن.
اسان جي گاڏي هاڻي سُپر هاءِ وي تان لھي ٿاڻو بولا خان روڊ تي رواني آهي ۽ هِن وقت صبح جا 8:00 وڳا آهن، گاڏي ۾ هلندڙ ايف ايم ريڊيو کي ادا منظور آواز ڏِنو خبرون ٻُڌڻ لاءِ، خبرن ۾ ته رڳو ئي روڊ حادثا، مار ڌاڙ، ڦُرون چوريون، سڀني جي راءِ هُئي ته ريڊيو کي بند ڪريو ۽ سفر جو مزو وٺو. اڳيان هِڪڙو لَڪَ لنگهون ٿا جيڪو نانگ وَر تي آهي، پر مُسلسل مٿانھين طرف وڃي ٿو، پھريون ڀيرو جيڪو هِن لَڪَ تان لنگهندو پَڪ سان پنھنجا ڪَنَ بند محسوس ڪندو، مطلب ڪنن کي ڍڪر اچي وڃن ٿا. جيئن ئي لَڪَ اڳيان لنگهياسين ته مونکي الائي ڇو اڄ سسئي اوچتو ياد اچي وئي:
تپي ڪندين ڪوه، ڏونگر ڏکوين کي،
تون جي پھڻ پٻ جا، ته لِڱ منھنجا لوه،
ڪنھن جو ڪونھي ڏوه، امر مون سين ايئن ڪيو.
واقعي سلام آهي سسئي کي، عورت ذات ٿي ڪري هھڙا پھڻ پيرين اُگهاڙي پار ڪيائين. ۽ اِهو ئي چيائين ته: ”ويندي ڏانھن پريَن، جُتي جات نه پايان“.جبلن تي سِڌو رستو هلي ٿو ۽ هِتان کان ئي ٿاڻي بولا خان جا آثار نظر اچڻ لڳن ٿا. ڪجهه پنڌ کانپوءِ باب ملڪ سڪندر به نظر اچي ٿو، جيڪو بولا خان شھر ۾ داخل ٿيڻ لاءِ پھريون دروازو آهي.

مِلياسين مصطفيٰ ميمڻ سان
ٿاڻي بولا خان پُھتاسين مصطفيٰ ميمڻ جي دُڪان تي، جيڪو جامع مسجد نگاههِ مدينه جي سامھون چونڪ تي آهي، سامھون جامع مسجد نگاههِ مدينه آهي، جنھن جي ديوارن تي رڳو ئي اجتماع، جلسن، دعوتن جا پوسٽر، پينا فليڪس لڳا پيا آهن. ڄڻ ته هي ديوار ڪا ايڊورٽائيزمينٽ بورڊ هجي. خبر ناهي اسان ماڻھن ۾ شين کي سُڃاڻڻ ۽ سمجهڻ جو شعور ڪڏهن پيدا ٿيندو. مسجد عبادت گاهه آهي ۽ عبادگاهه جي دَر و ديوار جو به احترام ڪرڻو آهي.
مصطفيٰ جنرل اسٽور تي پاڻي پيتو ڪاوش اخبار جون سُرخيون پڙهيوسين، روانا ٿياسين ناشتي لاءِ مصطفيٰ ميمڻ جي گهر ڏانھن.

ٿاڻو بولا خان جو ٿاڻو ڏِٺوسين
رستي ۾ ٿاڻو ڏِٺوسين ٿاڻي جي اندر هليا آياسين زبون حال عمارت جنھن جي ديوارن مان چيلاٽا نِڪري رهيا هئا، مٿي لڳل پٿر تي انگ پڙهياسين 1868ع جي اڏيل عمارت، حيرت ٿي ته هِن ۾ ڪيئن رهيا پيا آهن. سامھون اڳتي وياسين ته اُتي هِڪڙو بورڊ لڳو پيو هو، ڪنھن اين جي او معلومات لاءِ لڳايو هو، پر اُن مان ڪجهه معلومات ته ميسارجي وئي هئي، باقي نقشو اڃا چِٽو هو ۽ آدمشماري جا انگ اکر پُڻ، جيڪي هي آهن.

ٿاڻو بولا خان
ٿاڻو بولاخان جي ڪُل ايراضي 5204، ڪُل آبادي 124085، ٿاڻو بولاخان ۾ يونين ڪائونسلون 5 آهن، ديھون 28، ڳوٺن جو تعداد 236، گهرن جو تعداد 23412، هِتي جي ماڻھو جي گُذر سفر جو ذريعو چوپايو مال، باراني زراعت ۽ مزدوري ٻُڌايو وڃي ٿو.
تاريخ ٻُڌائي ٿي ته ڄام آري جو پوٽو بولا خان هو، جنھن جي نالي پُٺيان هي شھر آباد ٿيو، ڄام آري کي چئن پُٽن جو اولاد هو ڄام لوهار، حمل، ٻاپڙ، باديڻ ۽ هي بولا خان وري حمل جو پُٽ هو ۽ انھيءَ بولاخان نالي ڳوٺ آباد ڪيو، جيڪو هاڻي شھر بولا خان آهي، اڳي ضلعي دادو ۾ هو، پر هاڻي نوان ضلع ٺھڻ کانپوءِ ضلعي ڄامشوري ۾ آهي.
اِهو دائو لَڪَ آهي
اسان سان گڏ علاوالدين شھڻو، مُسلسل ڪلام ٻُڌائيندو هلي، ڪجهه پنڌ کان پوءِ چوَي ٿو اڳيان هاڻي جيڪو لَڪَ اچڻو آهي، اِهو ’دائو لَڪَ‘ آهي، جيئن ئي دائولَڪَ تي پھچون ٿا ته پوءِ دائو لَڪَ تي ڪيل اعجاز خاصخيلي جي شاعري ڳائڻ شروع ٿي وڃي ٿو.
پرديسن سان پيار ڪري، پنھنجي محبت جو اظھار ڪري.
چري دِل مارائي ڇڏيئي،ڏُکيا پنڌ دائو جا مونکي نيٺ ڪرائي ڇڏيئي.
۽ پوءِ وري مٿان سندس شعر به ٻُڌائي ٿو:
ساڳيون آهيان ساڳيون، مون ۾ ناهي ڪو فرق،
تنھنجو آهيان تنھنجو، ڪر مون تي تون پڪ،
جي ڏِسين گڏ غيرن سان ته پوءِ ماري هڻي ڌڪ،
نه ته شريفن تي شڪ، اجايو نه ڪري علاؤالدين چئي.

مِٺڙي نئه
ڪُجهه پنڌ اڳتي هلڻ کانپوءِ هِڪڙي نئه مان گُذرون ٿا، مصطفيٰ ٻُڌايو هِن کي ’مٺڙي نئه‘ سڏيندا آهن، ايئن پٿر جو پنڌ هلندو رهي ٿو، گڏ گڏ شعر و شاعري لطيف سرڪار جا بيت پُڻ جهونگاريندا رهون ٿا:
ڏونگر ڏکوئن کي، دِلاسا ڏِجن،
گهڻو پُڇجي تن کان، جِن وٽان هوت وڃن،
تون ڪيئن سندا تِن، ٿو پھڻ پير پِٿون ڪرين.
سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي ٿو چوي: ’ٿورو سوچيو سسئي عورت ذات جنھن مُسلسل پيرين پنڌ هيڏا وڏا پھاڙ سَر ڪيا هوندا، ڪيڏي وڏي همت واري عورت هئي. چيم‘ ’سائين سسئي پنڌ نه ڪيا هئا، اِهو عشق هو، جنھن جبل کي ريزه ريزه ڪري وِڌو هو،
آڏو ٽڪر ٽر، متان روهه رتيون ٿيئين، (شاهه)
عشق ئي اهڙا اوکا پنڌ پھاڙ جا ڪرائيندو آهي، ڀلا هونئن ڪو به نارمل ماڻھو اهڙا پنڌ ڇو ڪري، ڇو پنھنجا پير پِٿون ڪري‘، مون چيو.
اِهو ڪرم جو ڪاڍو، نه ته پٿر ڪير پنڌ ڪري.(شاهه)
هِن کي ديڳي لَڪَ (ديڳين وارو لَڪَ) چون ٿا
اڳيان اڃا به هِڪڙو ڏُکيو لَڪَ لنگهون ٿا، مصطفيٰ ٻُڌائي ٿو ’هن لَڪَ کي ’ديڳي لَڪَ‘ چوَن ٿا، هِتي هِڪ ڀيري شيخ عبدالله موٽر سائيڪل تي آيو هو رات پئجي وئي هئي، موٽر سائيڪل بند ٿي وئي هئي، ۽ هِنن کي جِن ڦِري آيا هئا‘.
چيم ’جن ته اڳي ٻُڌبا هئا، هاڻي ڪِٿي آهن جِن!؟‘.
’نه ادا اڃا به آهن پر ماڻھن جو نالو نه ٿا وٺن‘.
’ڪِٿان وٺندا ماڻھو پاڻ جنن کان وڌيڪ خطرناڪ ٿي ويا آهن‘.
اسان جون گاڏيون پٿرن تي به اهڙي اسپيڊ سان ڊوڙي رهيون هيون، ڄڻ سپر هاءِ وي تي هلي رهيون آهن، هي گاڏيون آهن ئي هِن ڪوهستان لاءِ مخصوص، سُپرهاءِ وي تي هلندڙ گاڏيون هِتي نه هلي سگهنديون، اسانجي منزل اڳتي هُئي دوستن جي صلاح سان اڳيان نظر ايندڙ ڳوٺ ۾ گاڏين کي ٿوري دير لاءِ بريڪ ڪبو ۽ پاڻي وغيره پي پوءِ اڳتي نِڪربو، جيئن ئي ڳوٺ ۾ پُھتاسين مون پُڇيو ’ادا هن ڳوٺ جو نالو ٻُڌايو ته نوٽ ڪريان‘، مصطفيٰ ٻُڌايو ’هي ڳوٺ نبي بخش باريجو آهي‘، هِتي هڪ دُڪان هو جنھن تان پاڻي پيتو، ٿوري دير بيٺاسين ۽ پوءِ وري به اسين ۽ پٿر جو پنڌ. رستي ۾ هِڪ کُليل باڊي ٽرڪ ڄڃ کڻيو پي وئي، اسان سڀني صرف اُن ٽرڪ کي ڏِٺو پر اسان سان گڏ علاؤلدين شھڻو تنھن سھرا ڳائڻ شروع ڪيا تڏهن سڀني جون نظرون وري به ٽرڪ ڏي ۽ ڌيان شھڻي جي سَھرن ڏي گڏ گڏ ٽھڪڙو به، سَھرن کان پوءِ وري مورو به ٻُڌايائين:
ڪپڙا ٿي ويا هِن ميرا،
جبل جا ڏاڏا ڏِنا ٿم ڦيرا،
ڪپڙن جي يار سلائي،
توکي ياد ڪندو آهيان الاهي،
مالڪ آيا ٿئي مينھون،
منھنجي دِلڙي ڪري پئي ڪينھون،
مينھن جي يار چال،
منھنجا ڏکن ڪيا بُرا حال.
ايئن هِتان هُتان هٿ جو مورو ٺاهي ٻُڌائي، پنھنجي ڏاهپ به ظاهرڪئي ۽ اسانکي به محظوظ ڪندو هليو، مطلب ته شھڻي اسانکي سفر ۾ بور ٿيڻ نه ڏِنو، سفر ۾ هميشه هِڪ يا ٻه ماڻھو اهڙا هُئڻ لازمي آهن. جڏهن پنڌ پري جو هُجي، سفر اوکو هُجي، رڻن جو راهي ٿجي، تڏهن علاءُالدين شھڻي جھڙا سفر جا ساٿي هئڻ سفر لاءِ انتھائي اهم آهي. جي لطيف:
ماڻھو سڀ نه سھڻا، پکي سڀ نه هنج،
ڪنھن ڪنھن ماڻھو منجهه، اچي بوءِ بھار جي.
رستي ۾ ننڍا ننڍا ڳوٺ نظر آيا ۽ ڪِٿي ڪِٿي شمسي توانائي تي هلندڙ ٽيوب ويل پُڻ ڏِٺاسين انھي شمسي توانائي اچڻ کانپوءِ ڪوهستان جھڙن علائقن ۾ ڄڻ انقلاب اچي ويو هُجي، نه ته ايترو مٿي ۽ جبلن تي برسات کانسواءِ پاڻي جو پھچڻ ته تصور ۾ به نه هو، پر هاڻي جبلن مٿي ٽيوب ويل پاڻي ڏئي رهيا آهن، هڪڙي نئين لڳل ٽيوب ويل وٽ گاڏين کي بريڪ ڪيوسين، اُن ڪري جو اُن ٽيوب ويل وٽ همراه پُڻ موجود هئا ۽ رستي جي پاسي ۾ به هو، سڀئي هيٺ لٿا، پاڻي به پيتو ۽ هٿ منھن به ڌوتا، اُتي موجود همراه کان جڏهن پُڇيوسين ته هِن سولر سِسٽم ٽيوب ويل تي گھڻي لاڳت آئي؟ ٻُڌايائين ته اَٺ (8) لک خرچ اچي ويو آهي، خرچ برابر وڏو آهي، پر جبل تي پاڻي جو مِلڻ ته اُن کان به وڏي ڳالھه هُئي.
هاڻي جمع جي نماز جو وقت ٿي ويو آهي، سائين شيخ عبدالله چيو ته ’اڳيان ڳوٺ امام الدين باريجو ۾ جمع نماز ادا ڪنداسين‘، گاڏين جيئن ئي بريڪ ڪيو ته اُتي موجود مقامي ماڻھن هينڊ پمپ مان پاڻي جا لوٽا ڀرڻ شروع ڪيا، واري واري سان اسان کي وضو لاءِ پاڻي ڏِنائون، جمع نماز باجماعت ادا ڪئي. مسجد ڪچي پڪي هُئي، نماز کانپوءِ اسان کي هِڪ مقامي همراه سليماني چانھه پياري، تيستائين وري ٻيو همراه کير واري چانھه کڻي آيو، ٻنھي چانھِن جو لُطف ورتوسين، ۽ لاهور کان آيل جماعتي به خوش طبع هُئا، مُسڪرائيندي چيائون ”ہمیں تو اندازہ ہی نہیں تھا سفر اتنا دشوار ہے، اگر معلوم ہوتا تو ہم دادو کی طرف چلے جاتے وہاں بھی ہماری جماعتیں تھیں“ دِل ۾ چيم ’ڦاسڻ کانپوءِ ڦـٿڪڻ ڪھڙو‘، اِهو اڳ سوچيو ها، هاڻي روئڻ مان ڪجهه نه ورندو. ڇڪي ٻڌو سندرو پنڌ اڃان اڳتي اٿوَ.
ڄام لوهار جي درگاهه ۽ تاريخي قبرستان
اسان جو سفر هو تونگ طرف، جِتي مانجھاندي جي ماني به هُئي پر تونگ طرف ويندي رستي ۾ ’ڄام لوهار‘ جي درگاهه آئي، جيڪا هِڪ تاريخي قبرستان ۾ موجود هُئي ۽ تونگ طرف اچڻ جو اهم مقصد، جيڪا جاءِ اسان گُهمڻ گهُري هُئي اُها اِها جاءِ، اِهو تاريخي قبرستان هو.
هي قبرستان اندازي موجب چاليھه پنجاهه ايڪڙن جي پکيڙ تي پکڙيل آهي. هِن ۾ موجود قبرون وڏي اوچائي تائين ٺھيل آهن، جن تي جيڪي چِٽ چٽيل آهن، تمام وڏي ڪاريگري جو اُهڃاڻ آهن، قبرون ڪيترو پُراڻيون آهن، اِهو ته تاريخ جا ڪِتاب ئي ٻُڌائي سگهن ٿا، باقي اسين جيڪو ڏِسي رهيا آهيون سو حيران ڪندڙ ضرور آهي. هِتي هِڪڙي دانائي ۽ عقلمندي اِها به نظر آئي ته اُنھن جيڪا قبرن تي چِٽ سالي ڪئي آهي اُنھن مان سُڃاڻپ ٿئي ته ڪِھڙي قبر مرد جي آهي ۽ ڪِھڙي قبر عورت جي آهي، ڪِھڙي قبر جنگجُو يا سپھه سالار جي آهي. اُنھن جي سُڃاڻپ ڪجهه ايئن هُئي ته جيڪا مرد جي قبر هُئي اُن تي پٿر جي اُڪر سان تلوارون، تير ٺھيل هُئا، ۽ جيڪا عورت جي قبر هُئي اُنھن تي وري زيورن جا عڪس چٽيل هُئا. ڪُجهه قبرن تي گهوڙي سوار هٿ ۾ تلوار جھڙا به نشان نظر آيا جن لاءِ به مصطفيٰ ميمڻ جن جو چوڻ هو ته هي اُن وقت جا سپھه سالا هئا. هِن قبرستان ۾ ملڪ خاندان جا به ماڻھو مدفون آهن.
مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته ڄام آري کي چئن پُٽن جو اولاد هو جن مان هِڪ هي ڄام لوهار آهي، هي سڀني کان وڏو پُٽ هو. ڄام لوهار لاءِ چيو وڃي ٿو ته ننڍي هوندي کان طبيعت جو سادو فقير ماڻھو هو، جيڪو اڳتي هلي الله وارو ثابت ٿيو، هِن وٽ انسانيت اهم هُئي هندو يا مُسلمان نه، ۽ اِهو ئي ڪارڻ آهي جو هِن تي لڳندڙ ٻارهائو ميلو به هندو ۽ مسلمان گڏجي لڳائيندا آهن ۽ پاڻ ۾ ڪو به ويڇو ناهن رکندا، سڀئي هڪجھڙي عقيدت جو اظھار ڪندا آهن. شايد هي واحد ميلو هوندو، جنھن ۾ هندو ۽ مُسلمان هڪ نظر ايندا آهن. ۽ سڀ کان وڏو مذهب پُڻ انسانيت ۽ پيار ئي آهي
’ڀلي مانش جنم امول‘ هجي،
مگر ماڻھو اٿئي پيار وارا امُلھه.
تونگ شريف ۾ مِليل محبتون
تونگ جي هِن تاريخي قبرستان کان وري واپسي ۾ مِلڻ تائين موڪلائي پھتاسين تونگ شھر. کيرٿر جبل جي هنج ۾ هي تاريخي تونگ شھر موجود آهي، هِن شھر جي آس پاس موجود ڪيترائي تاريخي آثار آهن جن تي تحقيق جي ضرورت آهي. هڪ اهم تاريخي قبرستان جنھن جو مٿي ذڪر ڪيو اٿم. هِن تاريخي شھر ۾ اسان جي مانجهاندي جي ماني هِتي جي اڳوڻي نائب ناظم محمد بخش لوهاراڻي جي اوطاق تي رکيل هئي، جيئن ئي پُھتاسين تي اسان جي کُليل ٻانھن ۽ وڏن ڀاڪرن سان آجيان ڪئي وئي. هِتي ڪوهستان جي ماڻھن جون محبتون به ڏِسڻ وٽان آهن، جيڪو هڪ ڀيرو ڪوهستان جو سَير ڪري ويندو، اُن کي هِتي مِليل محبتون هميشه ياد رهنديون.
اسانکي ايندي گهڻي دير ٿي وئي هُئي، تنھن ڪري ميزبان توڙي اسان سڀني جو رايو اِهو هو ته ڪچھري ۽ تعارف پوءِ ڪبو پھرين طعام ۽ ٻاهر ڇوڪرا اسان کي هٿ منھُن ڌوئڻ لاءِ پاڻي هٿن ۾ کڻي بيٺل هئا. اسان هٿ منُھن ڌوتا، تيستائين ماني به لڳي وئي، ٽي چار ايٽم ٺھيل هُئا، تمام سُٺي نموني مانجهاندو ڪيوسين. ماني کائڻ دوران ئي هِڪٻئي جو تعارف شيخ عبدالله ڪرائيندو رهيو. ماني کان پوءِ بوتلن جو بندوبست ٿيل هو ۽ انھيءَ دوران ڪچھري به هلندڙ رهي محمد بخش لوهاراڻي ٻُڌايو ته تونگ يونين ڪائونسل ۾ چار ديھون آهن. 1. تونگ شريف، 2. ٽِڪو بارڻ، 3. ڀال، 4. پيلي ٺپ. اڳتي ٻُڌائي ٿو ته:
تونگ ٿاڻو بولا خان کان 80 ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي. تونگ تي نالو ڪيئن پيو؟ پُڇيل سوال تي هِتي موجود محمد ايوب لوهاراڻي ٻُڌايوته: ’شايد تونگر خان بادشاهه پُٺيان تونگ نالو پيو‘، پاڻ اسان کي لطيف جا بيت سُر رامڪلي مان ٻُڌايائين، ۽ ٽيھه اکري به ٻُڌايائين. ڪچھري دوران ٻُڌايائين ته ’ڄام آري جيڪو ڄام لوهار جو پيءُ هو تنھن دهلي سلطنت جي بادشاهه محمد شاهه تغلق جي پُٽ کي سيوَستان ويندي اغوا ڪيو. ان مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته اوهان جيڪو قبرستان ڏِسي آيا آهيو، ممڪن آهي انھيءَ دؤر جو هُجي‘. پاڻ ٻُڌايائين ته ’1992ع ۾ هِڪ ماهرن جي ٽِيم حاڪم علي شاهه بخاري جي سربراهي ۾ هِتي آئي هُئي، جن قبرستان جي مرمت به ڪرائي ۽ انھيءَ دوران اُنھن کي تختي به لڌي هئي جنھن تي سن اُڪريل هو، جيڪا تختي کڻائي وڃي سنڌ ميوزم ۾ رکرائي هُئي‘. اسان هاڻي هِڪٻئي کي اکين ذريعي اُٿڻ جا اِشارا ڪياسين.

رتن ناٿن جي سماڌي ۽ چشمو
سڀني دوستن چيو ته وقت تيزي سان گُذري رهيو آهي اڳتي هلجي محمد ايوب چيو ته ’هِتان ويجهو ئي رتن ناٿ جي سماڌي ۽ اُن سان گڏ تاريخي چشمو به آهي هلي ڏِسجي‘. سڀئي اُٿياسين.
هلندي محمد ايوب ٻُڌايو ته ’هِن جبل تي گِڊ، سرهه ۽ هرڻ هوندا آهن، هِتي جڏهن برساتون پونديون آهن ته ڪيئي پُراڻي دؤر جون مورتيون ۽ سِڪا ملندا آهن‘. هاڻي اسانجون گاڏيون مندر جي اڳيان اچي بيٺيون، مندر اندر ليڊيز هُئي، اُهي به ڪِٿان کان گُهمڻ آيا هئا، اسان تيستائين چشمي طرف آياسين جيڪو پُڻ مندر جي سامھون ئي آهي. هِن چشمي بابت ايوب ٻُڌايو ته ’جڏهن برسات پوندي آهي تڏهن هِن چشمي مان تمام گهڻو تيزي سان پاڻي نِڪرندو آهي. هِن وقت به هِن چشمي جي پاڻي ذريعي 350 ايڪڙ زمين آباد ڪئي وڃي ٿي. پر هِڪڙي اندازي موجب 500 ايڪڙ زمين به آباد ڪري سگهجي ٿي.
هِن وقت به تيز پاڻي وهي رهيو هو، هِن ۾ هندو ڪميونٽي جا ماڻھو وڏي شوق، چاهه سان وهنجندا آهن. اسان مان به مصطفيٰ، شيخ عبدالله، سرور، ادا منظور، شعيب ۽ شيخ عبدالله جا فرزند هِن چشمي ۾ وهنتا، پر منھنجي دِل نه ٿي وهنجڻ تي تنھن ڪري آئون چشمي جي پاڻي ۾ هٿ پُسايو مزو وٺي رهيو هئس.
ٻاهر نِڪتاسين ته آئيس ڪريم وارو بيٺو هو، جنھن کان واڻيا ڇوڪرا آئيس ڪريم وٺي رهيا هئا، هِڪ همراه ۾ ٿورو شڪ پيو ته شايد ڪِٿي ڏِٺل آهي، جڏهن ويجهو ويس ته هي ايسرداس جو پُٽ هو، جيڪو اسان سان گڏ رپ ۾ پڙهيو هو، ايسرداس رپ شھر ۾ سڀ کان وڏو دُڪاندار هوندو هو، آس پاس تر جا سڀ ماڻھو هِن جا قرضي هوندا هئا، مھيني جي اوڌر تي سامان ڏيندو هو. وقت سان گڏ هاڻي نه ايسرداس رهيو نه ئي اُهو رپ شھر رهيو، ايسرداس جا ڇوڪرا به ڪي ٿاڻي بولا خان ويا ڪي ڪيڏانھن، هڪڙو نيڻون جنھن جو هِن وقت تلھار ڀرسان دلواڻي موڙ جي سامھون ڪارخانو اٿس ۽ هيٺ دُڪان مٿي زبردست گهر ٺھرايو اٿس. اسان جيڪو آئيس ڪريم ورتو اُن جو بِل به اُن سان گڏ آيل دوست ادا ڪيو، اسانجي سخت منع ڪرڻ جي باوجود به. اُهي موڪلائي روانا ٿيا.
اسان آياسين رتن ناٿ جي سماڌي اندر، سماڌي وڏي هال اندر آهي، جنھن ۾ صفائي نظر آئي، رتن ناٿ جي سماڌيءَ جي ڀرسان مندر به آهي. مندر اندر آياسين، مندر اندر ڏيئا ۽ اگر بتيون ٻري رهيون هيون، مندر اندر صفائي سُٿرائي نظر آئي، مندر ۽ سماڌي جي وشال اڱڻ تي ڄار جو وڻ به بيٺو آهي، هڪ خاص ڳالھه ته هِن مندر ۽ رتن ناٿ جي سماڌي جي سار سنڀال ڪندڙ تونگ جا ڀٽ فقير ۽ لوهاراڻي آهن، هِتي هندو مسلم ۾ ڪا به تفريق ناهي سڀ ڪوئي پنھنجي پنھنجي مذهب سان خوش آهي، ۽ سڀ گڏجي هِن تي ساليانو ميلو لڳائين ٿا. رتن ناٿ لاءِ به چوَن ٿا ته صوفي طبيعت جو ماڻھو هو.
اُتي موجود خليفو فقير محمد ايوب جنھن اسانکي لطيف سرڪار جا بيت ٻُڌايا، سانوڻ فقير جا بيت ٻُڌايا ۽ آخر ۾ مورو به ٻُڌايائين، اسان کيس ٿوري گهڻي خرچي ڏِني، جيڪو هِنن جو حق آهي، اسانکي ڏاڍو سُڪون مِليو سندس ٻُڌايل بيتن ۽ ڳايل موري مان. کائنس ساڳي سِڪ ۽ حُب وارن ڀريل ڀاڪرن سان موڪلايوسين.
هِڪ ڀيرو وري به ڄام لوهار جي مزار ۽ قبرستان تي آياسين، هِن وقت سامھون جبل پُٺيان سِج لھڻ جو منظر پنھنجي ڪيمرائن ۾ قيد ڪرڻ چاهيوسين ۽ مصطفيٰ ميمڻ جيڪو ڪي ٽي اين ڪاوش جو نمائندو آهي تنھن به موقعي مان فائدو وٺندي ڪي ٽي اين واري هينڊي ڪيم آن ڪئي ۽ اسانکان هِن مزار ۽ قبرستان تي موجود سھولتن بابت مختصر رايو رڪارڊ ڪيو، جيڪو واري واري سان مون، سرور خاصخيلي ۽ شيخ عبدالله تاثرات رڪارڊ ڪرايا. هاڻي سِج به جبلن جي پويان لِڪي ويو، شيخ عبدالله چيو ته وضو هِتان ڪريو هلو، اڳيان ڪنھن ڳوٺ ۾ هلي ٿا مغرب جي نماز پڙهون. اسان سڀني وضو ڪيو. هِتي وضو خانه ۽ واش روم به ڪنھن ديوان جا ڏِنل هئا، لکيل پٿر ٻُڌايو پي. هِتي به مسلمان ۽ هندو گڏجي ميلو لڳائيندا آهن.
اڳيان هِڪڙو ڳوٺ آيو جِتي اسان پنھنجي جيپن کي روڪيو، مغرب نماز ادا ڪئي، بعد ۾ پُڇيوسين ته هي ڳوٺ ڪھڙي نالي سان سڏجي ٿو، ٻُڌايائون ته ’هن ڳوٺ جو نالو جھنڊو ڇُٽو آهي‘، سڀني چيو هلو بابا ڇُٽو معنيٰ ڇُٽو. مون چيو: ’اسان وٽ ڪمپيوٽر تي هِڪڙو آپريٽر هوندو هو اُهو به ڇُٽو ذات جو هو ۽ نالو هئس سومار ڇُٽو، جيڏانھن ويندو هو ته گُم، پوءِ جيڪو پُڇڻ ايندو هو ته ايئن چوندا هُئاسين، ’هڪ ته هو سومار ٻيو ڇُٽو‘

مول ڏانھن مُـنھن
رات چانڊوڪي ۽ پٿر جو پنڌ، جيپن جا آواز ۽ شھڻي جا آلاپ سڄي ماحول کي پُرڪيف بڻائي رهيا هئا، ڪنھن ڪنھن وقت اسان به کيس وارو وٺرايو ٿي، ڪنھن شاهه جو شعر ته:
چنڊ چوائين حق، جي وڙهين جي ورچين،
ٻه اکيون ٽيو نڪ، تو ۾ ناهي پرين جيھو.
ڪنھن، اُستاد بخاري ته:
چانڊوڪي رات ۾ سوَ سينگار ڪري،
سياڻو ٿي منھنجي سامھون تون ايندو نه ڪر،
متان ڪافر ٿيان، توکي سجدو ڪريان،
تون بي پرده ڪڏهن مونسان مِلندو نه ڪر.
مون ٻُڌايو هائيڪو:
چوڙين ڇَڻ ڇَڻ،
چانڊوڪي ۽ سونھن تنھنجي،
نه ايڏو وڻ.
وري ٻيو بيت ٻُڌايم ته:
اڙي او چنڊ! وڃين چئو صنم کي،
ناهي چين دِل کي ۽ ناهي نيڻن ننڊ،
هاءِ هرڪا مُند، ٿي تاوَ ڀاسي تو بنا.
ڪنھن وري ڪُجهه جهونگاريو ٿي، ڪُجهه پنڌ اڳتي هلون ٿا تيستائين جيپ جو ٽائر پنچر ٿي پوي ٿو. پوءِ هِڪ ته پھاڙ، ٻيو ته رات، ٽيون وري موبائيل سروس به نه، اسان کان اڳيان جيڪا جيپ هئي اُها گهڻو اڳتي نِڪري وئي، جڏهن پويان ڪا به روشني نه ڏِٺائون ته جيپ کي روڪيائون، ڪجهه دير انتظار کانپوءِ به اسانجي گاڏي جي لائٽ کين نظر نه آئي ته واپس موٽي آيا، هو به اچي پُھتا تيستائين اُستاد به جيپ جو ٽائر بدلي ڪري ورتو، وري به گڏجي روانا ٿياسين. هاڻي وري به شھڻي کي چيوسين بابا هاڻي تون شروع ٿي ته پنڌ کي پُڄايون، شھڻي جو هِڪ آواز سُٺو هو ٻيو ته گهڻي شاعري ياد هُيس، ۽ سُٺي سُٺي.
اڙي چنڊ! اڙي چنڊ! پرين تو ته ڏِٺو ناهي،
سندس روپ، سندس رنگ، ايئن آهي جيئن تون.
ڳائڻ لڳي ٿو. تيستائين ڊرائيور کي اڳيان لُوڪڙ نظر آيو اوچتو جيپ جي اسپيڊ وڌائي ڇڏيائين اسان چيو اُستاد ڇا ٿو ڪرين، بيزار ٿيو آهين ڇا؟ اڳيان سائين عبدالجبار ويٺو هو تنھن چيو: ’اُستاد لُوڪڙ جي پويان پيو گاڏي ڊوڙائي،‘ چيوسين ڇڏيو لُوڪڙ کي ڪِٿي اسان سڀ لُوڪڙ جي پويان لال نه ٿي وڃون. (الله نه ڪري). ڪنھن وري انشاجي جو مشھور غزل گُنگنايو:
کل چودھویں کی رات تھی، شب بھر رہا چرچا تیرا،
کس نہ کہا یہ چاند ہے، کس نہ کہا چہرا تیرا،
ہم بھی وہیں موجود تھی، ہم سے بھی سبھ پوچھا کیئے،
ہم ہنس دیئے ہم چپ رہے، منظور تھا پردا تیرا۔
سامھون شھر ۽ آبادي نظر آئي پُڇا ڪئيسين هيءَ ڪھڙو ڳوٺ يا شھر آهي؟ مصطفيٰ ٻُڌايو: ’اِهو سَري جو شھر آهي‘، سڀني چيو سفر جي ٿڪاوَٽ آهي، ڪُجهه دير ساهي به کڻجي ۽ چانھه به پيئون، سَري ۾ گاڏين کي اسٽاپ ڪيوسين، سڀني گڏجي چانھه پيتي. بِل اسانجي ميزبان شيخ عبدالله ڀريو، هاڻي اُٿياسين اڳتي سفر کي کُٽائڻ ۽ منزل ماڻڻ لاءِ. پوءِ وري به چنڊ، پٿر جو پنڌ ۽ اسين هلندا رهياسين. چنڊ جي چانڊوڪي هِنن پھاڙن جي پنڌ کي ڪجهه قدر برداشت جوڳو بڻايو بيٺي هُئي.

اڄ جي آخري منزل مول
نيٺ پنڌ کُٽو ۽ اچي مول منزل تي پُھتاسين، اڄ جي سفر جي اسانجي آخري منزل مول شھر هو، هِتي اسانجي لاءِ رات جي ماني به هُئي، رهاڻ ۽ رهائش به. اسان جا ميزبان اڳ ئي اسانجون راهون تَڪي رهيا هئا، اسان کين 9 وڳي پُھچي وڃڻ جو چيو هو، پر اسانکي رات جا 11 ٿي ويا. وچ ۾ رابطو به بحال نه هو، تنھن ڪري کين اُڻ تُڻ لڳي پئي هئي. سو جيئن ئي اسان ڳوٺ موٽڻ خان حملاڻي ۾ گاڏيون بيھاري لٿاسين ته سڀئي دوست دروازي تي ٻاهر اچي ڀاڪر پائي مِليا، ڪوهستان جا ماڻھو ملڻسار، مڻياندار، مھمانواز آهن، ڪوهستان جو منھنجو هي ٻيون ڀيرو سفر آهي.
سڀئي ساٿي اسانکي پھرين وٺي هليا اندر ڪمرن ۾ جِتي ماني لڳايائون، تمام سُٺي خاطر تواضح ڪئي، هي بلڊنگ سرڪاري ڊسپينسري يا ڪا ٻي عمارت هئي، ٻاهر اڱڻ ۾ بسترا وِڇايل هئا ۽ گول وِهاڻا لڳل هئا، جِتي ڪچھري جو اهتمام هو، ڪرچات ۾ جڏهن رات رهيا هئاسين ته ايئن گولائيءَ ۾ سڀ ويٺاسين، تعارف ۽ ڪچھري ٿي، اُهو احوال الڳ لِکيل آهي.
هاڻي شيخ عبدالله جيڪو اسانجي سفر جو سرواڻ هو، تنھن سڀني جو واري واري سان تعارف ڪرائڻ چاهيو پوءِ وري سڀني چيو ته سڀڪو پنھنجو تعارف پاڻ ڪرائي، سڀني پنھنجو تعارف پاڻ ڪرايو، اُن کانپوءِ حال احوال خوش خرابت ٿي. هاڻي باقاعدي اسانجي محفل جي شروعات تلاوتِ ڪلامِ پاڪ سان ٿي، تلاوَت جي سعادت سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي کي نصيب ٿي. اسانجو ميزبان جيڪو انتھائي معزز شخصيت ۽ مول يونين ڪائونسل جو ناظم آهي، محمد الزمان حملاڻي تمام سُٺو ۽ پُختو شاعر پُڻ آهي، سڀني واري واري سان ڪُجهه نه ڪُجهه ٻُڌايو. اسانجي ميزبان محمد الزمان حملاڻي جو ’ڪوهستان جو قومي گيت‘ هِتي جي لوڪل فنڪار علي محمد سرمستاڻي ڳائي ٻُڌايو:
هي جبل هي جهنگل هي نوري نظارا آهن.
هي کٻڙ به چندن کان مونکي ته پيارا آهن.
گُريءَ تي مال گڏ ٿيو، چڙهي قطارون ڪريو،
ٿي ڪھڪشان ته گس ويو، ڄڻ ڪي ستارا آهن.
ڪئي موٽ آهي مينھن، شال مال مارو جيئن،
ڪاڙهيو پِسَ پيئن، ٿيا مال متارا آهن.
موڙائي مول بارڻ، چيٽ ڪَتي ۽ آرڻ،
ڀاڄيون بصر ۽ واڱڻ، مَڪ ڏٿ ڏؤنرا آهن.
گرميون ۽ سرديون ڪاڙها، پيرين پُٺين اگهاڙا،
ڪريو سي ڪم سمھاڙا، وريا ويچارا آهن.
ڏِٺ ڏور هنر ڳوليون، ڏيون ڳُجھارتون پروليون،
لوڪ ادب جون لوليون، سُخن سونھارا آهن.
رني ڪوٽ گورک هِل، کيرٿر، ڪانڀو جبل،
تونگ پارڪ نيشنل، روميون منارا آهن.
باجا ساز سُرندا، چڙا ۽ چنگ چُرندا،
کنيو فقير ڦرندا، دُهل دنبورا آهن.
نڙبيت بين مورا، لوڪ ڌُنون ۽ لھرا،
لولي گيت سھرا، سريلا سارا آهن.
سَري، مول، بولاخان، ڪلو ڪرچات، عارب خان،
علي مراد احمد خان، هي شھر سارا آهن.
سانوَڻ ڪرائي کيڙيون، آڌائي مُڱ لوڙيون،
ماٽيون ڏُڌ ولوڙيون، وريا ته وارا آهن.
آ ’صابر‘ ساز ڇيڙيون، محبت وارن کي ميڙيون،
ڪيون ڪي مچ ڪچھريون، ڪَٺا قُرب وارا آهن.
محمد الزمان حملاڻي جو تخلص ’صابر‘ آهي، محمد الزمان کان پوءِ علاؤالدين شھڻي وري اُستاد بُخاري جو ڪلام ٻُڌايو:
تون مڃين مڃين نه مھربان.
مان ته منٿ ٿو ڪري ڇڏيان.

هِڪ ته ڪنھن سان دِل نه لائجي،
جي لائجي ته پو نڀائجي،
جي نڀائجي ته ٿي جوان.
هڪ ته مونکان ڇڄ نه ڇا چيم،
جي ڇڄين ته غير سان نه گُهم،
جي گُهمي ته گُهم نه مون اڳيان.

هِڪ ته پنھنجو عشق آ عجيب،
ٻيو ته هي بُخاري آ غريب،
بس عجيب ۽ غريب هان.
هِن محفل ۾ علي محمد سرمستاڻي اُستاد جمن جو شاگرد موجود هو، سليمان مڱڻھار، ۽ هِن محفل ۾ سڀني جي اِسرار تي مونکي به ٻُڌائـڻو پيو پنھنجو غزل:
زندگي آ، سگريٽ سستو ناهي، جو اڌ پيتو اُڇلائجي.
پيار آ، پھريل وڳو هي ناهي، جو روز پيو بدلائجي.

تون جي نه آئين تولهءِ ترسي ترسي نيٺ هليو هي ويندو،
جوڀن آ سانوڻ رُت جيئن، تنھن کي ڪيئن ترسائجي.

ساري ٿي، سڏي ٿي، لُڇي تڙپي ۽ روئي ٿي،
دِل آ، ڪو ٻار ننڍڙو ناهي جو کڻي پرچائجي.

هو سمنڊ آ ۽ هي قطرو، روز وڃي ٿو مِلي سمنڊ ۾،
قطرو آ ڪڏهن لھر نه ٿيندو، ڪيئن تنھن کي سمجهائجي.

تنھنجي اچڻ سان عيد ٿيئي، تنھنجي وڃڻ سان ايئن لڳي،
ماتم آ ڄڻ ڏهين محرم، چئه ڪيئن خوشي ملھائجي.

هو جي نٿو چاهي، ڀلي نه چاهي ڇا ٿي پيو،
عشق آ ’ساگر‘، وٺڻ نه گهرجي، سڀ ڪُجهه ڀلي لُٽائجي.
سڀني هِڪ هِڪ شعر ٻُڌايو پوءِ فنڪارن کي سڄي رات وارو مِليو اُنھن صبح جو چئين وڳي تائين محفل کي مچايو. علاؤالدين شھڻو ۽ ٻِيو علي محمد سرمستاڻي ٻئي واري واري سان ڪلام ٻُڌائي رهيا هئا، علي محمد ڪلام ٻُڌايو:
”اڄ ڏينهن تاڻي، محبت ناهي وِڪاڻي“
ڪلام سڀني کي وڻيو، شاعر جو پُڇيوسين چيائين گل محمد غازي جو ڪلام آهي. علاؤالدين شھڻي وري آڪاش انصاري جو گيت ٻُڌايو:
جڏهن ڪنھن به بادل ولھاريون وسايون.
جڏهن چنڊ چؤڏِس ڪيون چِلولايون،
الئه ڇو اوهان جون اکيون ياد آيون.

جڏهن ڪنھن به ڪوئل اثر ويل ڳايو،
تڏهن ولھه ويتر وِڇوڙو وڌايو،
جڏهن ماڪ مُکڙيون ڀنيءَ جو ڀِڄايون،
الئه ڇو اوهان جو اکيون ياد آيون.

جڏهن کيٽ ۾ ٻاجهرين سنگ واريا،
تڏهن چيٽ ۾ ڦول ڄانڀي ڦُلاريا،
جڏهن ٿر تي مورن ڪي ٻوليون ٻُرايون.
الئه ڇو اوهان جون اکيون ياد آيون.

جڏهن تو سان نيڻن جو ناتو ڇِنو هو،
تڏهن ڏور ’آڪاش‘ ڪيڏو رُنو هو،
جڏهن جيءُ جهورڻ ڪي آيون جُدايون،
الئه ڇو اوهان جون اکيون ياد آيون.
ڄڻ ته مقابلو هو، ڏاڍو لُطف اندوز ٿي رهيا هئاسين. ايترو سفر، ايتري ٿڪاوَٽ باوجود به ڪنھن کي نِنڊ يا ڪا ڏُکيائي نه هُئي، سڀني خوشي خوشيءَ سان سڄي رات محفل ٻُڌي.صبح جا چار ٿيا تڏهن محفل گُل ٿي، سڀ سُتاسين وري صبح فجر نماز لاءِ اُٿـڻو هو.
ڳوٺ موٽڻ خان حملاڻي ۾ ڪوهستان جي سرزمين تي ڪر موڙي جڏهن سج اُڀريو ته اسين به تيار ٿي ويٺا هُئاسين، وري اڳيان ڪنھن ٻي منزل ڪنھن ٻي ماڳ کي ڏِسڻ لاءِ.
ڪوهستان جا مھمان نواز، اسان جا مانائتا ميزبان ناشتو تيار ڪرائي کڻي آيا. ناشتو سُٺي نموني ڪرايو ويو. اُن وقت محمد الزمان حملاڻي جيڪو اسانجو ميزبان هو تنھن هن ئي ڳوٺ جي سگهڙ ابراهيم ’عاجز‘ کي گُهرايو، جيڪو رات محفل ۾ شريڪ ٿي نه سگهيو هو. ناشتي دوران ڪچھري به هلندي رهي ۽ پوءِ سُگهڙ ابراهيم عاجز جي ڏات مان ڪُجهه گُفتا ٻُڌاسين، کيس لطيف جا بيت به گهڻا ياد هئا، لطيف جا بيت به ٻُڌايائين وري به ڄڻ ادبي محفل يا بي ترتيب مشاعرو شروع ٿي ويو، سڀني پنھنجي پنھنجي فن/ ڏات مان ڪُجهه نه ڪُجهه ٻُڌايو، هاڻي چيوسين ته موڪلايون ٿا، زندگي رهي ته وري ميلا پيا ٿيندا، وري به اسان سان گڏ ٻاهرين دروازي تائين آيا ۽ ڀاڪر پائي موڪلايائون. گاڏين ۾ چڙهڻ وقت شيخ عبدالله کي چيم سائين هِتي جي ڪا تاريخي جڳھه، ڪو ماڳ مڪان، ڪا مشھور ڳالھه، چيائين محمد الزمان کان پُڇون ٿا، محمد الزمان ٻُڌايو ته ’هِتان پريان جبل تي کُڏي جو مقام تمام آڳاٽي زماني جو آهي، جنھن جا هاڻي ڪي آثار وڃي بچيا آهن. اُهي ڏِسڻ چاهيو ته اوهان سان همراه کي گڏ موڪليان. چيوسين ڀلي سائين اِهي به اوهان جون عنايتون ٿينديون. پوءِ سندس پُٽ رفيق الزمان کي اسان سان گڏ هلڻ لاءِ چيائين. ۽ اسان گاڏين ۾ ويھڻ وقت به سڀني ڳوٺاڻن ۽ ميزبانن کي هٿ لوڏي الوداع ڪيوسين.

کُڏي جو مقام جبل جي جهول ۾
ڪجهه ڪلوميٽر اڳتي هلياسين، پوءِ جبلن تي اڳيان گاڏين جو رستو نه هو، صرف موٽر سائيڪل وڃي سگهي ٿي، موٽر سائيڪل تي وري اهڙي اڙانگي رستي تي ٽيل به نه پئي کڻي سگهجي، پوءِ سڀني جي راءِ سان سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي کي موڪليوسين ته اوهان وڃي ڏِسي اچو پوءِ اسانکي اچي ٻُڌايو، تيستائين اسان هِتي جبلن تي گاهه ٻوٽا ٿا ڏِسون، شايد انھيءَ ڪري محمد الزمان پنھنجو هڪ پُٽ رفيق الزمان اسان کي موٽر سائيڪل سان گڏي ڏِنو ته جيئن اسانکي کُڏي جو مقام هلي ڏيکاري.
هنن جبلن تي اسان کي ٿوهر اهڙا ته ساوا مِليا جھڙا ٿر جي علائقي ۾ برسات وسڻ کانپوءِ ٿين، ڏاڍا وڻندڙ لڳي رهيا هئا. ٿوهر ڏِسڻ سان لطيف سرڪار جو هي بيت سُر مارئي مان ته سڀني کي زبان تي اچي ويندو آهي:
ٿر ٿوهر گهر جهوپڙا، ٻارڻ جنين جو ٻُوهه،
وُٺا مينھن ملير تي، ٽھڪي پيا ٽُوهه،
رات به منھنجي روح، سڄڻ پنھنجا ساريا.
جيستائين سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي کُڏي جي مقام تي تحقيقي نظر وجهي اچي، اسان هِنن ٿوهرن ۽ جبلن تي موجود گاهن سان گڏ فوٽو به ڪڍيا. علاؤالدين شھڻي اسانکي گاهن جا ڪُجهه نالا به ٻُڌايا جيڪي هِن جبل تي موجود هئا، جن تي هٿ رکندي اسانکي ٻُڌائيندي ويو:
هي جيڪو گاهه آهي انھيءَ کي ڳنڍير چون ٿا، هي سينڻ، پوتار، پوئي، گورنگو، بوسيري، ماهوري، لمب لولار، لُلُر، ڏڍ وَل، نري سنڱوٽي، ڳاڱي، منگهه ول، ٻُڌايائين ته هِن وَل ۾ ڪنڊا ڏاڍا هوندا آهن، اندر کير هوندو آهي، کائڻ ۾ وري مٺو هوندو آهي، ۽ هي جاءِ جنھن جڳهه تي پاڻ بيٺا آهيون انھيءَ کي مول واري وَنگ چيو وڃي ٿو.
اڌ ڪلاڪ گُذرڻ کانپوءِ سائين عبدالجبار نظاماڻي وارا به اچي ويا، سائين ٻُڌايو: ”اُتي هڪڙي پٿرن جي کُڏي ٺھيل آهي، جنھن جي چؤڌاري قبرن جا نشان آهن، ۽ هِڪ هنڌ مسجد جا به آثار نظر آيا، پاڻي جي نئه به ڀرسان نظر آئي، هِن کانپوءِ ٿورو ئي پريان بلوچستان جا جبل نظر اچن ٿا، منھنجي تحقيق مطابق هِتي آڳاٽي زماني ۾ ڪا جنگ لڳي هئي، هي آثار ايئن ٻُڌائين ٿا“. رفيق الزمان کان موڪلائي هاڻي هلياسين مول شھر طرف.

مول شھر شيخ عبدالله جي جنم ڀومي
مول شھر ۾ داخل ٿياسين سائين شيخ عبدالله جنھن جي هي جنم ڀومي آهي، وٺي وڃي هِڪڙي وڏي مندر اڳيان بيھاريائين، پر اڄ ڪو خاص ڏينھن عورتن جو هو، جنھن ڪري هر گهٽي مان هندو عورتون نظر آيون جيڪي ٺھي جُڙي مندر طرف وڃي رهيون هُيون، تنھن ڪري مندر ۾ اسين گُهمڻ ڪارڻ نٿا وڃي سگهون، پوءِ اسان وري مول شھر جون موجوده مسجدون ۽ مدرسه ڏِٺا، يونين ڪائونسل جي پُراڻي ٻن ڪمرن واري جڳهه به ڏِٺيسين جنھن مان هِڪ ڪمرو ناظم کي مِليل هو. هي جڳهه سَن 1964ع ۾ تعمير ٿيل هُئي، جنھن جا دريون، در ڀَڳا ٽُٽا پيا هُئا، جيئن سرڪاري آفيسن سان ٿيندو آهي ايئن حشر هِن سان به ٿيل هو.
شيخ عبدالله اڳيان وٺي ٿو اچي اُتي جِتي سندس گهر هو ۽ پاسي ۾ مسجد هُئي، مسجد جي اڳيان ٻُڌايائين ته ”هِتي منھنجي ڪئبين رکيل هوندي هئي، جيڪا منھنجي عادت هوندي هُئي صبح سويري کوليندو هُئس رات جو سويري بند ڪندو هئس، اُن ڪئبين تي ويٺو هوندو هُئس ته مسجد ۾ مولوي تلاوت ڪندو هو، منھنجي ڪَنن تي پوندي هُئي، هِڪ ڏينھن اُن مِٺي آواز ۾ تِلاوت پي ڪئي جنھن مونتي ايترو گهرو اثر ڇڏيو جو آئون سحر ۾ وٺجي ويس، ڪئبين تان لھي مسجد جي دري وٽان ديوار ڀرسان ڪَن لائي ٻُڌڻ لڳس، بس منھنجو قلب ڦِري ويو ۽ مون سڀني سان اظھار ڪيو ته آئون مسلمان ٿو ٿيان، اِها ڳالھه منھنجي مائٽن کي ڏُکي لڳي اُنھن مونکي طرح طرح سان ڊيڄاريو، ڌمڪايو، تشدد ڪيو، پر منھنجو قلب بدلجي چُڪو هو، نيٺ هِنن کان لِڪي وڃي اسلام قبوليو“. ’پاڻ ٻُڌايائين ته مون جيڪڏهن پنھنجي آتم ڪھاڻي لِکي ته پوءِ پڙهجو. وڏا درد جا داستان آهن، جيڪي ڪلاڪ اڌ ۾ ٻُڌائڻ جھڙا ناهن. اُنھن وارتائن، گهاوَن، ۽ زندگي ۾ مسلسل غمن جي گُهلندڙ گهٽائن تي پورو پنج سئو صفحن جو ڪِتاب تحرير ڪري سگهجي ٿو، ۽ انشاءَالله منھنجو ارادو به آهي ته پنھنجي آتم ڪھاڻي لکندس‘.
مون چيو سائين!
مڃيم غم خوشي ٻئي تنھنجا حِصا،
او زندگيءَ! ٻُڌائي ڪِٿي آ خوشي.

جيڏانھن ڀي وڌيا پير زخمي ٿيا،
ڪير آ جو راهُن ۾ ويو شيشا رکي.
هِتي وڻ هيٺ بئنچ رکيل هئي، بئنچ تي ويٺل همراه سان تعارف ڪرائيندي چيائين هي سائين جي ايم سيد جو عقيدتمند ڪامريڊ غلام محمد ’ناشاد‘ حُسناڻي آهي، اُن سان مختصر ڪچھري ٿي، سائين عبدالجبار سوال ڪيَسَ ته مول تي نالو ڪيئن پيو؟ پاڻ ٻُڌايائين ته: هِن شھر جو اصل نالو ٿاڻو شاهه بيگ هو، هِتان مول نئه وهندي هُئي جنھن جي ڪري هِن شھر جو نالو اُن نئه پُٺيان مشھور ٿي ويو، اِها مول نئه ملير ندي ۾ ڇوڙ ڪندي آهي.

سَري شھر موٽو مل جو
ڪلاڪ ڏيڍ جو سفر طئه ڪري اچي سَري شھر پُھتاسين، سَري شھر ۾ وڏي ۽ سُٺي هوٽل ڏِسي اُن تي ويٺاسين چانھه بسڪيٽ جو دؤر هليو، هِتي واش روم به هو، هٿ مُنھن به ڌوتوسين، ڇو ته جبل جا لَٽ وارا رستا ۽ کُليل جيپ تنھن ڪري حالت ته هر هر مُنھن ڌوئڻ جھڙي ئي هوندي.
سَري جي شھر ۾ وڏا ڪوٽ وڏيون جايون ۽ سڀئي پيلي پٿر جون ٺھيل، اُن پٿر تي مختلف چِٽ چِٽيل، اسان شيخ عبدالله کي چيو ’سائين ڀلا هِنن کي هي پٿر سستو ٿو پوَي ڇا،‘ چيائين ’اِن پٿر جو ڪارخانو ئي هِتي لڳل آهي، تنھن ڪري ماڻھو سڀ اِهو پٿر استعمال ٿا ڪَن.‘ اسان چيو ’پوءِ اِهو ڪارخانو به گُهمجي ۽ اگهه پار به معلوم ڪجي.‘ چانھه پي نِڪتاسين ڪارخاني جي طرف جيڪو ويجهو ئي هو. ڪارخاني ۾ وڏا وڏا پٿر موجود هئا، جِن کي مختلف مشينن ذريعي ڪَٽي ڪوري، بلاڪ ٺاهيا پي ويا، بلاڪن تي وري ننڍين ننڍين هٿ واري مشينن ذريعي چٽسالي پي ڪئي وئي، ڏاڍو سخت ڪم آهي. چوَن ٿا سڄي ڪوهستان ۾ اِهو هِڪڙو ئي ڪارخانو آهي، جنھن کي به قبر ٺھرائڻي آهي يا گهر ۾ خوبصورت پٿر استعمال ڪرڻو آهي ته هِن ڪارخاني تان ورتو وڃي ٿو، ڪوهستان ۾ اڃا به قبرن تي اُڪر ٿيل پٿر گهڻو استعمال ٿيئي ٿو.

موٽو مَل ڪنوَل ڪوهِستاني جي ياد
سَريءَ جو شھر گُهمندي مونکي اسانجي پياري دوست موٽو مل ڪنول ڪوهستاني جي ياد آئي. موٽو مل ’ڪنوَل‘ ڪوهستاني شاعر، صحافي ۽ ڪھاڻيڪار هو، تنھن ڪري به ساڻس واقفيت ٿي، پر جڏهن ريڊيو ايف ايم 92 سھيل ڀٽي کان ٺيڪي تي ورتائين، تڏهن اڃا به گهڻي ويجھڙائي ٿي، جو ريڊيو ايف ايم 92 جا پوسٽ ڪارڊ سڀ مونکان پرنٽ ڪرائيندو هو. پاڻ پوءِ دڙي شھر ۾ رهندو هو. جڏهن ڪارڊ کڻڻ ايندو هو ته هميشه تڪڙ ۾ هوندو هو، گهڻو ئي چوندو هئس چانھه پي وڃ، پر ايئن ئي چوندو هو ’ٻي ڀيري هينئر تڪڙو آهيان،‘ هِڪ ڏينھن ڪارڊ کڻڻ آيو، چيائين: ’ڪارڊ ڇوڪري کي ڏي ته سامھون ڪاري ڪرولا بيٺي آهي اُن ۾ رکي، تون چانھه گُهرائي ته پيئون،‘ مون چانھه گُهرائي پٺاڻن جي ٺھيل چانھه هئي، پسند آيس، ’چيائين يار چانھه واهه جي پياري اٿئي،‘ موڪلائي روانو ٿيو.
ٻي ڏينھن صبح سوير نِنڊ مان اڃا اُٿياسين ته ظفر خاصخيلي جو فون آيو چيائين يار ’موٽو مَل ڪنول ڪوهستاني گُذاري ويو‘، چيم ’صبح صبح به نٿو مُڙين‘، ظفر جي مذاق ڪرڻ جي عادت هُئي، سمجهيم مذاق پيو ڪري، پر مونکي اِهو مذاق خراب لڳو، چيائين نه يار مذاق ڪيئن ڪندس، رات ڪار جو ايڪسيڊنٽ ٿيو اٿس، جنھن ۾ پاڻ ٿڏي تي گُذاري ويو، ساڻس گڏ شھناز راڄپر زخمي ٿي آهي، (جيڪا پوءِ گُذاري ويئي) پر تمام نازڪ حالت ۾ آهي ۽ ٻيو سندس دوست عزيز جان بلوچ جيڪو ڪي ٽي اين تي خبرون پڙهندو هو، شايد اُهو به سخت زخمي آهي، مونکي اعتبار ئي نه پيو اچي، ڪيتري دير تائين بنا ڳالھائڻ جي ساڪن حالت ۾ فون ڪن تي رکيو، پٿر جيئن پٿرائجي بيٺو رهيس، پوءِ پاڻ سنڀاليندي چيم ’يار ڪالھه ته اسان گڏ چانھه پيتي آهي ڪچھري ڪئي آهي، ايئن ڪيئن هوندو‘، چيائين ’ايئن ئي آهي‘.
موت مِڙني کي مٿي تي، منجهه مِٽي هر ڪنھن مَڪان،
منجهه مِٽي منزِل اسان، ڪُجهه مھند ماڻِي، تون به هِت.

ڪالھه صُحبت صُبح تائين، اڄ سلامن کي سِڪن،
وِرهه وارِي رات واريءَ ۾ وِهاڻِي، تون به هِت.

دوست! دُنيا ۾ ڪَري، سَگهندين نه دائِم دَور دم،
آيو آيو ڄاڻ ”احمد“ اڄ سُڀاڻِي، تون به هِت.
هاڻي جي اوهين هلو ته آئون به اچان حيدرآباد پوءِ گڏجي هَلون. اسان حيدرآباد پھتاسين ظفر به پُھتو، اصغر گگو اُهو به ريڊيو تي ڪم ڪندو هو اُنھي کي چيوسين، اُهو به هليو، يوسف سنڌي، ادا منظور ۽ آئون پنج ئي ڄڻا مھراڻ ڪار ۾ سوار ٿي روانا ٿياسين سَري طرف، سندن تڏو سَري ۾ هو، اسان به رستو پُڇندا پُڇندا اچي پھتاسين، پنھنجي يار موٽو مل ڪنول ڪوهستاني جي پونئرن جي ڪُلھي تي هٿ رکڻ لاءِ. ۽ ايئن سَري شھر ۾ منھنجو پھريون ڀيرو اچڻ ٿيو هو.
ديھه اُٺ پلاڻ مان ڪونڀٽ ڪٽيوسين
سَري ۽ ٿاڻو بولاخان جي وچ سفر تي ديھه اُٺ پلاڻ مان لنگهندي مصطفيٰ ميمڻ ٻُڌايو ته ’هِن ديھه جو نالو آهي ”ديھه اُٺ پلاڻ‘‘ ۽ هِتي اسانکي ڪونڀٽ جا وڏا وڏا وَڻ نظر آيا، سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي چيو ته ’ڪِٿي ڪونڀٽ جي سِڌي ۽ ٿوري ٿُلھي ڪاٺي نظر اچي ته جيپ کي بريڪ ڪجو‘، ٿورو پنڌ اڳيان هلياسين ته اڳيان مال جو ڌنار به بيٺو هو، جنھن وٽ ڪھاڙي به هُئي، چيوسين ’سائين هي موقعو آهي، تنھن ڪري جيپ کي هِتي ئي بيھاري آس پاس ڏِسي ٿا وٺون، پاڻ کي ڪونڀٽ وڍڻ ۾ آساني ٿيندي،‘ اڳيان جي ڪِٿي بيٺاسين ته ڪاٺي وڍينداسين ڪيئن، پوءِ اُن ڌنار کي سڏ ڪيوسين ۽ هِڪڙيَ ڪونڀٽ ۾ سِڌي ڪاٺي ڏِسي کيس چيوسين ’ادا اِها ڪاٺي اسان کي وڍي ڏي،‘ ڌنار دير ئي نه ڪئي، ڪاٺي کي رکيوسين جيپ ۾ اچي پُھتاسين ٿاڻو بولاخان.
ظھر جي نماز هِتي روپا ننگر ٿاڻي بولا خان ۾ پڙهيسين، هاڻي سائين شيخ عبدالله کي ڳوليوسين ته کائنس موڪلايون ٿا، تيستائين شيخ عبدالله به سامھون پي آيو، ’چيائين موڪلايو الائي ڪيئن ٿا، ماني کائي پوءِ ويندا!‘ چيوسين ’سائين اوهان گهڻي ئي خدمت ڪئي آهي، هاڻي اسان کي کِلي ڏيو موڪل ته سفر کي اڳتي ڪاهيون‘، ’ها ها ڀلي اوهان کي موڪل آهي پر ماني تيار پئي آهي، يا کايو وڃو، يا کڻيو وڃو‘ شيخ عبدالله چيو، ’سائين کائي ٿا وڃون، کڻو نٿا‘ اسان چيو.
عباس هائوس تي لائبريري ۾ اچي ويٺاسين، جيستائين ماني دسترخوان تي لڳي تيستائين المارين ۾ پيل ڪِتابن جو جائزو ورتوسين، ڪِتاب ايترا گهڻا ته نه هُئا، پر ٿورا به نه هُئا، گهر جي ذاتي لائبريري لاءِ گهڻا هُئا. سائين شيخ صاحب!
ڪِتابن سان آ دِل منھنجي، ڪُتب خانو وطن منھنجو،
ڪِتابن ۾ دفن ٿيندس، ورق ٿيندا ڪفن منھنجو.
واهه مور واهه! شيخ صاحب چيو، ’سائين هي مور ڪونھي، هي ڪو نامعلوم شاعر آهي، شعر واه جو چيو اٿس، چيم‘ منجھند جي ماني کاڌي ڪجهه گهڙيون ڪچھري ڪري پوءِ کائن ڀاڪر پائي موڪلايوسين.

واپسي
رستي ۾ ايندي سائين عبدالجبار کان پُڇيم ’سائين هِن سفر بابت پنھنجا ڪي ويچار ونڊيو!‘، سائين عبدالجبار وراڻيو: ڏاڍو سُٺو رهيو سفر، جيئن ته سفر عربي جو لفظ ’سقر‘ مان ورتل آهي جنھن جي معنيٰ آهي، تڪليف، ڏُکائي سو پنھنجا به پنڌ پھاڙن جا هُئا، جيڪڏهن ڏُکايون ٿيون تڏهن به سفر جو حِصو هيون‘، چيم: ’سائين ڏُکايون ته پاڻ کي ڪِٿي به ڪونه ٿيون، سواءِ اِن جي جو رستي ۾ رات جي وقت رڻ ۾ اسان جي گاڏي جو ٽائر پنچر ٿيي، پر اسپيئر ٽائر لڳائڻ کان پوءِ وري به پنھنجو سفر ساڳي رفتار سان هلندو رهيو‘.
’هو جيڪي ٻه همراه اڌ مان ڀڄي ويا، اُهي سفر جا ڪچا هُئا،‘ ماما احمد وراڻيو، ’ڪھڙا‘ ڀاءُ محمد عثمان پُڇيو؟، مون چيو: ’نظاماڻي صاحب، خان محمد نظاماڻي ۽ منصور نظاماڻي،‘ سائين عبدالجبار وراڻيو ’اُنھن کي شايد ڪو ڪم ٿي پيو هوندو،‘ ماما احمد چيو، ’نه ابا اُهي همراه اڌ پنڌ هلي ٿڪجي پيا، جبلن ۽ پھاڙن جا پنڌ سولا ڪونھن، پاسا جهلجو وڃن‘.
اُنچو اُتاهون گَهڻو، جِئَڻ کي جَبَلُ،
مَرَڻَ مُون سين هَلُ، تهَ پُٺِيءَ تو پَنڌُ ڪَرِيان.
(شاهه)
’سلام آ سسئي توکي‘، شاهه جو شعر پڙهندي مون چيو: هِڪ عورت هونديَ هيڏا پنڌ پھاڙن جا اُهي به پيرين اُگهاڙين، اسين ته اي سي گاڏي ۾ ويٺا آهيون، پوءِ به ٿا چئون ته پھاڙن جا پنڌ اوکا، ۽ ٻه همراه اڌ مان واپس وري ويا. سائين! سچ ٿو چوان سسئي کي سلام آ منھنجو‘.
ايئن ڪچھري ڪندا ۽ پنڌ کي ويڙهيندا آياسين خبر ئي نه پئي حيدرآباد پُھچي وياسين، حيدرآباد جي هوائن مان گُذرندي ڪچھري ڪندي اچي پُھتاسين ماتلي جي ملوڪ شھر ۾ ۽ پوءِ سڀ ڪو موٽيو پنھنجي ماڳ ڏانھن.
اڄُ اڱَڻَ ڪيڻانِ، آسَرَ لڳِي سورِيانِ،
ڏُونگَرِ ڏِينھَن لَڳانِ، مانَ وَرِڪَنِ سُپِرِين.
(شاهه)
0

جيڪي سفر ۾ همسفر هئا:

پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مُرتب ڪيا اٿس.

شيخ عبدالله ’ڪوهستاني‘: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، انتھائي سُٺو سماج سُڌارڪ، پاڻ پيشي جي لحاظ کان عربي ٽيچر آهي، سدائين سفر ۾ نِنڊ ڪندو آهي، نه ته بس زندگي جي سفر ۾ هل هلان اٿس، ڪنھن وقت ڪِٿي ته ڪنھن وقت ڪِٿي، سدائين سماجي ڪمن جي پويان، سندس مختلف ڪمن، فري ميڊيڪل ڪئمپون لڳائڻ، غريبن جي سھائتا ڪرڻ کان علاوه جيڪو ڪم هِن جي سُڃاڻپ بڻيو آهي سو آهي، اجتماعي شاديون ڪرائڻ، هي تقريبن کوڙ سارن غريب بي سھارا خاندانن جي غريب نياڻين جون شاديون ڪرائيندو آهي، ۽ کين پورو پورو ڏاج به ڏِنو ويندو آهي، هن سال ته 100 جوڙن جون شاديون ڪرايون اٿس، ايئن سدائين سفر ۾ رهي ٿو.

محمد عثمان جوڻيجو: اسانجو وڏو ڀاءُ آهي جنھن جي ڪسٽم ايڪسائيز ۾ ڊيوٽي آهي پاڻ هِن وقت حوالدار آهي.

احمد خان جوڻيجو: جيڪو منھنجو رشتي ۾ سَھورو ٿيئي، پاڻ پنگريو مِل ۾ ملازم هو، جِتان رٽائر ڪيو اٿس.

غلام مصطفيٰ ميمڻ: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، هي صاحب سُٺو دوست سُٺي سوچ رکندڙ آهي، پاڻ صحافت ڪندو آهي، صاف سُٿري صحافت، ڪي ٽي اين ۽ ڪاوش جو رپورٽر آهي، ٿاڻو بولاخان اسٽيشن کان. سندس ٿاڻو بولا خان ۾ سُٺو جنرل اسٽور پڻ آهي.

منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دِل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گُهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گُهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.

علاؤالدين شھڻو: جنھن جو تعلق ٿاڻو عارب خان سان آهي، پاڻ مختلف جڳھين تي ملازمت ڪندو رهيو آهي هِن وقت ملڪ چنگيز خان جي بنگلي تي ملازم آهي، پاڻ سُٺو شاعر ۽ سُريلو شوقيه فنڪار پُڻ آهي.

سرور خاصخيلي: سندس تعلق ٿاڻو بولا خان سان آهي، سُٺو ماڻھو آهي، پيشي جي لحاظ کان پرائمري ماستر آهي، صحافت به ڪندو آهي، ۽ شاعر پڻ آهي.

شعيب جوڻيجو: ادا منظور جو وڏو پُٽ هن وقت ڇھين ڪلاس جو شاگرد آهي.

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُـليا!‘

( 28، 29 آگسٽ 2015ع)

روانگي
لڳي آ لاڙ سان جا لنئون، اوهان کي ٻيو ڀلا ڇا چئون،
اسان کي عشق سارين جان، ڇنڊي، ڦوڪي، ڇَڙهي ٿو پيو. (ح، د)
اڄ حيدرآباد کان دوست واحد پارس هيسباڻي اچڻو آهي، جنھن کي بدين گهمائڻو، ۽ دوستن سان ملائـڻو آهي، تنھن ڪري آئون اڄ سويري اُٿي تيار ٿيس، پيروءَ تان ٻوڙ ٻاڙي ورتو، ناشتو تيار ڪرايم ۽ واحد سان رابطي ۾ هُئس جيئن ئي حيدرآباد کان روانو ٿيو.
جڏهن واحد ماتلي کي ڪِراس ڪيو، تڏهن آئون به آيس پيروءَ تي، دوست ذوالفقار خاصخيلي سان رابطو ڪيم، چيائين ’گهر آهيان‘، چيم ’واحد پارس هيسباڻي (عبرت مئگزين جو ايڊيٽر) اچي پيو، جي اچي سگهين ته اچ مِلي ڪچھري ڪري وڃنيس‘، چيائين ’اچان ٿو‘، ڪجهه دير گُذري ته ذوالفقار به اچي ويو ۽ واحد پارس به تلھار کي ڪِراس ڪري رهيو هو. اسان ٻنھي انتظار ڪيو ڏهن ٻارھن منٽن کان پوءِ وين اچي اسان جي اڳيان بريڪ ڪيو. واحد پارس لٿو، مِلياسين، ٽيئي ڪار ۾ ويٺاسين، آياسين اوطاق تي.

ناشتو، ڪچھري ۽ شاعري
آئون گهر آيس ناشتو تيار هو، چانھه ڪاڙهڻ جو چيم ۽ ناشتو کنيم آيس اوطاق تي. واحد پارس ۽ مون اسان ٻنھي ناشتو ڪيو، ذوالفقار منع ڪئي چيائين گهران ناشتو ڪريو پيو اچان. ناشتي دوران هِڪٻئي سان حال احوال اوريندا رهياسين. واحد کان پُڇيم: ’رستي ۾ ڪائي ڏُکيائي ته نه ٿي؟‘ ’نه نه ڪا به نه گهران نِڪري رڪشا ڪئي، آيس بدين اسٽاپ تي وين جي پُڇا ڪيم ٻُڌايائون ته هيءَ وين بدين جي آهي، اُن ۾ ويٺس ۽ پوڻن ٻن ڪلاڪن اندر اچي اوهان وٽ لٿس.‘
عبرت مئگزين جي حوالي سان به ڪچھري ٿي، آئون ۽ پوءِ ذوالفقار پُڻ عبرت مئگزين جا لِکندڙ رهيا آهيون، ۽ شاعري بابت به خيالن جي ڏي وٺ ٿي، ٽيئي شاعر جو هئاسين، ۽ شاعري کان پاسيرا ٿيون اِهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي. ٽيئي آياسين پيرو تي، ذوالفقار کي لاٿم پيرو تي، اڳيان بدين ۾ واحد پارس جي ٻي سنگت سان ملاقات ۽ پروگرام رکيل هو.
واحد پارس کي رستي هلندي ٻُڌايم ته: ’ذوالفقار خاصخيلي گهٽ ڳالھائيندڙ، پر سُٺي سوچ رکندڙ سُٺو دوست آهي، پاڻ ڪڏهن ڪڏهن مختلف اخبارن ۾ پُڻ ڪم ڪري ٿو، وري ڇڏي ڏي ٿو، مستقل مزاجي وارو ناهي. شاعري ڪڏهن ڪڏهن ڪري ٿو، هِن کي سنڌي ادبي سنگت ۾ آئون وٺي آيو هئس، سندس هي غزل مونکي سُٺو لڳندو آهي.‘
ڳِلن تي ڳوڙها رهيا ئي رهيا.
ايئن ئي وِڇوڙا رهيا ئي رهيا.
پرين جي اکين ۾ نه اڏيوسين گهر،
غمن جا وِلوڙا رهيا ئي رهيا.
غمِ روزگاري ۾ ڀٽڪي وياسين،
هَٿن ۾ هٿوڙا رهيا ئي رهيا.
مِلڻ جي پرين معاملي ۾ اوهانکي،
حِجابن جا گهوڙا رهيا ئي رهيا.
اسان جي اندر جي ڀڳل جهوپڙي ۾،
پرين درد پوڙها رهيا ئي رهيا.
بدين کي ويجهو ٿيندي رضا آڪاش خاناڻي سان رابطو ڪيوسين، چيائين ’اچو ايوانِ صحافت، سنگت سڄي اُتي آهي‘.
آئون ۽ واحد پارس پُھتاسين ايوانِ صحافت، ڪافي دوست ويٺا هئا، سامھون العباس شادي هال ۾ آصف ميمڻ جي ڀاءُ جي شادي هُئي تنھن ڪري سڄي سنگت کي دعوت هئي ۽ سڄي سنگت وري مصطفيٰ جمالي جي سنگت هُئي تنھن ڪري سڀئي ايوان صحافت تي گڏ هُئا.

ڪچھري ڪچھري ۾ مشاعرو
واحد پارس اڄ هِتي مھمان هو، جنھن کي عبرت مئگزين جي ايڊيٽر طور گهڻا دوست سُڃاڻن ۽ پوءِ واري واري سان سڀني پنھنجو پنھنجو تعارف ڪرايو. يونس بڪاري (صحافي ۽ ريڊيو ڪمپيئر)، هارون گوپانگ (نمائنده روزاني شام ۽ ڪي ٽي اين)، نور محمد نوتڪاڻي (نمائنده روزاني هلال پاڪستان)، مصطفيٰ جمالي (نمائنده روزاني ڪاوش)، نواز شاهه ڀاڏائي (قومپرست اڳواڻ)، اياز امر شيخ (شاعر)، امير حسن پنھور (قومپرست اڳواڻ ۽ شاعر)، رضا آڪاش خاناڻي (شاعر ۽ نمائنده روزاني ڪاوش گولاڙچي)، خادم ٽالپر (اديب، شاعر)، مير بُليدي (شاعر)، نقاش علواڻي (شاعر) مور ساگر (شاعر)، ابن ڪلھوڙو (شاعر)، شفيع محمد جوڻيجو (صحافي) ۽ ڪُجهه ٻيا دوست به موجود هئا، جيڪي ٿورو پرڀرو ويٺل هئا جن تعارف نه ڪرايو.
رضا آڪاش چيو: ’اياز امر کان ٿا شاعري جي شروعات ڪريون‘، سڀني واه واه ڪئي، رضا آڪاش انائونسمينٽ جي انداز ۾ چيو: ’هاڻي نوجوان شاعر اياز امر شيخ اوهان کي پنھنجي شاعري ٻُڌائيندو‘، تاڙين جي هلڪي آواز کان پوءِ اياز امر پنھنجو طويل نظم ٻُڌايو:
هزارين دؤر دودن کي
جيئڻ جي جاڳ سان آهن
چنيسر چُپ جي چادر
اڃان ويڙهيو سُتا پيا هِن
قُٻي تان ڪنڌ کڻي اڪثر
اڪيلو چنڊ چوڏهين جو
نِھاري ٿو نريڙيءَ ۾
مڇيرو رڇ پيو لاهي
گُهمي سڀ گس ٻيڙيءَ ۾
اُماهٽيل مَٽ جھڙي هوءَ
مُھاڻي ڄڻ ڪا موکي آ
اکيون اُڀ ڏي اُڀيون ڪريو
تڏيءَ تي جا سُتي پئي آ
محبت جي سڄي منڇر
ڏسڻ سان ئي ٻُڏي وئي آ
ڪئين خدشا خيالن ۾
اچانڪ اُڀريا آهن
ڪنڌيءَ تي ڪانھه وانگر سي
سڄا نِسري پيا آهن
ٺپي لوهار ڀي ويٺو
ها چاڙهي رُڪ جو پاڻي
اڃان ڪي گُرز ۽ ڀالا
ڌمڻ سان گڏ ڌڳي پيو ٿو
ڪنھن خوني د ؤر جو خنجر
رڙي اڄ رڻ اُٿيو آهي
دڳن تان ڌوڙ اُڏري آ
دراوڙ نسل ساري جون
نگاهون ڇرڪيون آهن
طبل آهن اُٿي ٻُريا
مٽيءَ جا ڪوٽ هِن ڪِريا
سموري رات روپا جي
ڪجل بڻجي ڪُٺي آهي
رُتن مان رَت ٽميو آهي
بُري بارش وٺي آهي
ٽُٽا هِن شور جا شيشا
ڌڙن تي ڌڙ ڪِريا آهن
ڇڏي ڪئين ڍال جا ڍڪڻا
ميدانن ڏي مُڙيا آهن
اُٿي لشڪر سان گڏ خلجي
جڏهن تلوار تاڻي آ
ته ٻاگهل جي به سندري مان
ڪا جاڳي پئي مياڻي آ
وڙهي پئي جا وِکون بڻجي
درياهه جون ڄڻ تِکون بڻجي
وطن جي وارثيءَ جي لئه
اڃان ويساهه جيئرو آ
سسيءَ ۾ ساهه جيئرو آ
جيسين ڀونگر ڀُريا ناهن
۽ ڌرتيءَ تي ڪِريا ناهن
تيسين ڪيئي چنيسر پيا
ڪفن ٿيندا دفن ٿيندا
ٻُڌي ڇڏ وقت جا واعظ
اهو وِڦلڻ اجايو آ
اسان هِن ديس جي ڌُن تي
رڳو هِڪ گيت ڳايو آ
غلاميءَ کي لڄايو آ
روئڻ جا رنگ ڇا ڏيندين
اسانجي تون رواجن کي
هزارين دؤر دودن کي
وڏي للڪار سان آهن
تکي تلوار سان آهن.
سڀني دوستن داد ڏيندي واهه واهه ڪئي، ڪجهه ڪچھري کانپوءِ پوءِ نقاش علواڻي پنھنجو غزل ٻُڌايو:
هٿ تنھنجا ڇُھن سونَ جا ٿي وڃون
واڪِ تون جي ڏئِين بي بَھا ٿي وڃون
توکي پُوڄڻَ جي منزلَ اڃان اورتي،
توکي ڏِسندي ئي تو ۾ فنا ٿي وڃون
ڪيتري آ ڏُکي عشقَ جي پُلصرات
ٿورڙو جي ٿڙون بي بقا ٿي وڃون
تُنھنجي نيڻن جي نيري نديءَ ۾ ٻُڏي
تنھنجي وارن جي ڪاري گهٽا ٿي وڃون
تنھنجي پيرن تي سجدا قضا جي ٿين
پاڻ لَئه پاڻ ڪافر وڏا ٿي وڃون
شھَر تُنھنجي جي آب و هوا ٿي وڻي
دونھن ٿي هن هَوا سان هوا ٿي وڃون
عشق! تنھنجو عطر ٿو هوا ۾ گُهلي
اچ ته اڄ ٻئي ڪپھه جا ٻُڙا ٿي وڃون
عشق جي انتھا آ اهائي ’نقاش‘
ٻُڪَ خالي هُجن خود دُعا ٿي وڃون
واهه واهه خوب داد ڏيئڻ کانپوءِ وري منھنجو وارو آيو: غزل عرض آهي.
دِل بَري ناهي اڃان هي غم کان.
کيس چئو پاسو ڪري سِتم کان.
هيل ڀي هي نيڻ ٻئي آلا رهيا،
هيل ڀي ناهن بچيا آگم کان.
ڪو ته تنھائي جو سبب آهي تڏهن،
هو هميشه دور رهيو رم جھم کان.
ڪير ڪنھن لئه آ هِتي آٿت بڻيو،
ڪير ڪنھن کي ٿو بچائي غم کان.
هو مسيحا ٿي موٽيو آهي تڏهن،
گهاوَ اڳ ڀريا جڏهن مرهم کان.
ڪجهه داد اسان کي به مِليو، ۽ پوءِ ڪجهه ڪچھري ٿي، رضا آڪاش ۽ نواز شاهه ڀاڏائي ۾ ڪجهه لطيفن جھڙن لفظن ۽ جُملن جي ڏي وَٺ ٿي ته سڀئي گڏجي کِلڻ لڳا. سنگت کي چيم آئون اچان ٿو.

ڊاڪٽرعلم الدين انصاري سان ملياسين؟
جمع نماز جو وقت ٿي ويو. آئون نِڪري آيس جمع نماز پڙهيم، فرض نماز کانپوءِ پيش امام اعلان ڪيو ته ’غازي ممتاز قادري کي ڦاسي جي خلاف ريلي آهي سڀني مسلمان ڀائرن کي شرڪت جي اپيل ڪجي ٿي، ڏاڍو عجب لڳو، جنھن شخص پنھنجي فرض، پنھنجي ڊيوٽي ۾ بي ايماني ڪئي اُهو غازي ڪيئن ٿيو؟ ممتاز قادري سلمان تاثير جو گارڊ هو، سلمان تاثير تي الزام هو توهين رسالت جو، ڪيتري قدر صحيح هو خبر ناهي، پر ممتاز قادري جڏهن ڊيوٽي سنڀالي هوندي، تڏهن يقينن اِهو قسم کڻي آيو هوندو، ته جنھن شخص جي گارڊ طور مونکي مقرر ڪيو پيو وڃي اُن جي حفاظت خاطر آئون پنھنجي جان به ڏئي ڇڏيندس. پر جڏهن هو ڪنھن جي چوڻ يا پنھنجي طرفان هن تي پاڻ ئي گوليون هلايون ته پوءِ هِن ته وڏو غلط ڪم ڪيو، جنھن جي حفاظت ڪرڻ جو قسم کڻي آيو هو، اُن کي هِن پاڻ ئي ماري ڇڏيو، ۽ هاڻي اُهو غازي به سڏجڻ لڳو آهي. !!!
نماز پڙهي آيس چند دوست باقي موجود هئا. نقاش علواڻي، مصطفيٰ جمالي ۽ ڊاڪٽر علم الدين انصاري جو ڪجهه ڏينھن پھرين مِٺي کان موٽندي ايڪسيڊنٽ ٿيو هو. نقاش علواڻي ۽ مصطفيٰ جمالي ته هِتي موجود هُئا اُنھن کان طبيعت پُڇي، باقي ڊاڪٽر علم الدين انصاري پنھنجي گهر هو، اُن جي ٻانھن ڀڄي پئي آهي، گاڏي مصطفيٰ جمالي پي ڊرائيو ڪئي. ايئن حال احوال ۽ ڪچھري ڪرڻ کانپوءِ دوستن کان موڪلايوسين.
نواز شاهه ڀاڏائي، رضا آڪاش خاناڻي، امير حسن پنھور، اياز امر شيخ، واحد پارس هيسباڻي ۽ آئون آياسين ڊاڪٽر علم الدين انصاري جي گهر، ڊاڪٽر علم الدين انصاري سان مِلياسين، خوب ڪچھري ڪئي، لطيفا کِل ڀوڳ. چانھه پيتي، پوءِ سڀني دوستن ڊاڪٽر علم الدين انصاري سان گڏ فوٽو ڪڍرايو ۽ موڪلايو.

شاهه قادري کي ڪِراس ڪري، زيرو پوائنٽ ڏانھن رُخ رکيوسين
نواز شاهه ڀاڏائي ۽ سندس سنگت موڪلايو. باقي واحد پارس، اياز امر شيخ، رضا آڪاش، امير حسن پنھور اسان پنج ئي ڄڻا منھنجي ڪوري ڪار ۾ روانا ٿياسين زيرو پوائنٽ تي، زيرو پوائنٽ مون به ٻُڌي آهي، ڏِٺي اڄ تائين ڪانھي، هاڻي اُن طرف وڃي رهيا آهيون.
بدين جو شھر ڇڏي سيراڻي روڊ تي جيئن ئي ٿورو اڳتي آياسين ته اولھندي هٿ تي ’شاهه قادري‘ جي نالي سان تمام وڏو قبرستان آهي، شاهه قادري جو مقبرو پُڻ ٺھيل آهي ۽ ٻارهين مھيني ميلو پُڻ لڳندو آهي. اسان وٽ وقت گهٽ هُئڻ ڪري انھي پوائنٽ کي ڪِراس ڪرڻو پيو. اسان جي منزل پَري هُئي ۽ اسان کي سج لھڻ کان ٿورو پھرين زيرو پوائنٽ تي پھچڻو هو، چوَن ٿا بس اِهو ئي مزو هوندو آهي سج کي سمنڊ مٿان لھندو ڏِسجي ٻيو ڪجهه خاص ناهي، تنھن ڪري اسان پنھنجي رفتار سان هَلي رهيا هُئاسين. آئون به اڄ پھريون ڀيرو ’زيرو پوائنٽ‘ وڃي رهيو آهيان، زيروپوائنٽ تي وڃڻ جي خواهش پُراڻي هئي، پر ڪو موقعو يا ڪي سفر جا ساٿي نه پي مِليا، اڄ منھنجي اِها پُراڻي خواهش به پوري پئي ٿيئي.

نريڙي ڍنـڍ جي ڀر مان لنگهاسين
سيراڻي شھر پھچڻ کان پھرين اولهه طرف لِنڪ روڊ وڃي ٿو، جيڪو روڊ احمد راڄو وڃي ٿو، اِهو روڊ وٺي روانا ٿياسين. احمد راڄو کان پھرين نريرڙي ڍنڍ آئي، جنھن کي دوستن رڳو هٿ جي اِشاري سان ٻُڌايو ته اِها آهي نريڙي ڍنڍ. هيءَ ڍنڍ بدين کان تقريبن چاليھن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي، ڪنھن وقت ۾ هيءَ ڍنڍ مشھور هُئي، پر پوءِ اُجڙي ته ايئن اُجڙي جو وري سُڌري نه سگهي، توڙي جو هِن ڍنڍ جي سُڌاري لاءِ لوڪل اين جي اوز ذريعي عالمي ادارن فنڊنگ به گهڻي ڪئي، پر سُڌارو نه آيو سو نه آيو. هي پوائنٽ به گُهمڻ گُهرجي ها، پر اسان وٽ وقت نه هو. اسان سِج جي سامھون پيا وڃون تنھن ڪري هِن وقت نظر صرف سِج تي آهي. ڪجهه فاصلي کان پوءِ احمد راڄو آيو درگاهه احمد راڄو جو تعميراتي ڪم پي هليو، اسان وٽ به وقت نه هو تنھن ڪري اُن جي به ڀر مان بغير حاضري ڀرڻ جي گُذر ٿيو.
پاڏن جو پير درگاهه احمد راڄو
رضا آڪاش کان پُڇيم: رضا احمد راڄي جا پاڏا ٻُڌا آهن، حقيقت ڇا آهي، ’ڪجهه ناهي مور ساگر، ماڻھو رڳو هٿ جون هڻن ٿا، اِهو به هِڪڙو ڍنگ آهي مُريدن کان مال ڪڍڻ جو‘ ٺھه پھه رضا اِهو جواب ڏِنو ’آئون ته انھي تي اسٽوري ٺاهڻ ٿو چاهيان پر وقت نٿو مِلي‘.
مونکي ڪجهه ايئن به معلومات مِلي آهي ته: هِن درگاهه ۾ مدفون احمد راڄي کي جيئن ته پاڏن وارو پير سڏيو وڃي ٿو، ته اِها حقيقت ئي آهي جو ماڻھو هِن درگاهه جي نالي سان پاڏا ڇڏي ٿا وڃن، ڪجهه سندس عقيدتمند، ڪجهه مُريد، ڪجهه باسون باسڻ وارا، پر کوڙ پاڏا گڏ ٿي وڃن ٿا. اُنھن پاڏن کي درگاهه حوالي ڪرڻ جو به هِڪڙو وقت مقرر آهي، هر مھيني جي پھرين آچر تي پاڏي کي درگاهه تي ڪاهي ايندا، اُتي ويٺل مُريد پاڏي جي ڪن کي ڪَٽ، چير ڏئي ڄڻ ته ٺپو يا نشان هڻي ڇڏيندا آهن، ته هي پاڏو احمد راڄي جو آهي، هاڻي هِن پاڏي کي ڪا به جهل پل نه هوندي، ڪو به زميندار پنھنجي زمين مان نه هڪليندو، چاهي هِن جو فصل ڪيڏو به قيمتي هُجي. (ٻُڌل ايئن آهي). ڪو چور به هِن پاڏي کي هٿ نه لاهيندو، ٻارنھن ئي مھينا هي ايئن کُليل هوندا آهن.
پاڏن ڏيڻ جو رواج ڪيئن پيو: هِڪڙي ڏند ڪٿا يا حقيقت خدا بھتر ٿو ڄاڻي، ته: ٿر جڏهن وسندو هو ته ماڻھو پنھنجو مال ڪاهي ٿر ويندا هئا، اُنھن ماڻھن کي گهڻو ڪري واسو چوندا هئا، ٿر وس تي وڃڻ وارا واسو پنھنجو مال (مينھون) ڪاهيو پي ويا ته هِن درويش کي رستي ۾ مِليا، هِن هِنن کان کير گُهريو، هِنن اِنڪار ڪيو، چيائين ڀلا لسي پياريو وڃو، هِنن وري به اِنڪار ڪيو. جنھن تان هي بُزرگ ناراض ٿيو، ۽ هِنن همراهن جون جهنگ ۾ چرڻ لاءِ ويل مينھون واپس وٿاڻن نه موٽيون، ٻارنھن مھينا گُذري ويا، اتفاق سان ٻارنھن مھينن کانپوءِ وري هِن درويش جو هِتان گُذر ٿيو ته ماڻھن هِن کي سُڃاتو، چيائون هي ته اُهو ئي شخص آهي جنھن کي اسان کير ۽ لسي ڏيڻ کان اِنڪار ڪيو هو، اُن کان پوءِ اسان جون مينھون گُم ٿي ويون. هِنن اُن درويش جو اڳ وٺي هِن کان هٿ ٻَڌي معافي ورتي ۽ بخشرايو، پوءِ هِن درويش هِنن کي چيو ته وڃي وٿاڻ صاف ڪريو ۽ ڪِلا هڻو شام جو سڀ مينھيون موٽي وٿاڻ ورنديون ۽ ايئن ئي ٿيو، شام ٿي ٻارنھن مھينا اڳ گُم ٿيل مينھيون موٽي آيون، پوءِ اُنھن مينھن ۾ موجود پاڏا هِنن هِن دريش کي خيرات طور ڏِنا، ۽ هِن اُهي پاڏا ڪُھي خيرات ڪري ڇڏيا. جيڪا روايت اڄ تائين جيئن جو تيئن موجود آهي. هر مھيني چنڊ جي پھرين آچر تي اُهي پاڏا ڪُسندا آهن، ۽ آس پاس جا غريب ماڻھو اچي کائيندا آهن، چوَن ٿا ته پاڏن جي سير واري رت کي پلاسٽڪ جي ٿيلي ۾ کڻي رکندا آهن ۽ درگاهه تي ايندڙ مريض جي مرض تي اُها رت هڻندا آهن ته مرض ٺيڪ ٿي ويندو آهي (ٻُڌل ڳالھه). ٻيو اِهو ته پاڏن جي گوشت کي پاڻي ۾ اُٻاري ۽ باقي سڀ مصالا چانورن سان گڏي ديڳ ۾ وجهندا آهن، ڀت پاڻھي تيار ٿي ويندو آهي، ۽ اُهو ڀت وڏو ٽيسٽي هوندو آهي.
احمد راڄي جو تعارف ڪجهه هيئن ٻُڌو آهي ته: ڏهين صدي اڳ جو هيءَ درويش اصل ڪڇ جو هو. سندس والد ۽ ڀاءُ جون قبرون اڄ به ڪڇ ۾ موجود آهن. اُنھن لاءِ به چيو وڃي ٿو ته بُزرگ ٿي گُذريا آهن. هي بزرگ احمد راڄو، رازڪو ڪم ڪري پنھنجو گُذر سفر ڪندو هو.
ايئن ڪچھري ڪندا اچي زيرو پوائنٽ جي ويجهو پُھتاسين، سڀني دوستن هِڪٻئي کي چيو ته ابا ڪنھن وٽ ڪا شئي ته ناهي، اڳيان رينجرس جي چيڪ پوسٽ آهي، چيڪ ڪري پوءِ اڳتي وڃڻ ڏيندا.

زيرو پوائنٽ، سج ۽ سمنڊ
چيڪ پوسٽ تي پُھتاسين رينجرس وارن گاڏي کي روڪيو، مونکان تعارف پُڇيئين اردوءَ ۾ ، مون جواب ڏِنو سنڌي ۾ پاڻ به سنڌي ۾ ڳالھائڻ لڳو، تعارف پُڇي پوءِ ڊرائيونگ لائسنس جو پُڇيئين، چيم آهي، پوءِ چيائين ’ڪارڊ سر وٽ جمع ڪري پوءِ اڳتي وڃو.‘ اسان پنھنجا شناختي ڪارڊ اڳيان ويٺل آفيسر وٽ جمع ڪرايا. ٽوڪن وٺي هليا آياسين، گاڏي کي ڪِناري ته بيھاري لھي پنڌ هلياسين، هو پريان سمنڊ ڇوليون هڻي رهيو هو.
اي سمنڊ! منھنجي سنڌ جا توکي سلام!
چند گهڙيون آهيون اسين تنھنجا مھمان
هو پريان ڏِس سِج کي،
تو ۾ لِڪڻ يا ٻُڏڻ ٿو گُهري،
لاڙ جي پڇاڙ جا اي سمنڊ!
تو ۾ ڪراچي جھڙي ڪشش ناهي هِتي
جو اچي ناريون پُسائين پير پنھنجا،
تنھنجي ڪَپ تي گپ گارو
۽ ٻي کِکَ مڇي جي هِن هوا ۾،
پوءِ به تون ٿو اسانکي ڏاڍو وڻي،
سئوڪلوميٽر سفر تولاءِ ڪيو ٿئون،
سِج جو ميلاپ توسان ٿا ڏِسون،
۽ وري واپس هليا ٿا وڃون.
بس اسين واپس هليا ٿا وڃون.
اي سمنڊ! منھنجي سنڌ جا توکي سلام!
هي سمنڊ ڪِنارو ڪراچي ڪِلفٽن يا منھوڙي وارو ناهي، ۽ نه ئي گوادر، اورماڙه يا پسني جو آهي. هي سمنڊ ڪِنارو لاڙ پٽ جي پُٺ تي پيل علائقي گولاڙچي جي زيروپوائنٽ آهي، انھيءِ ڪري هِتي جي منظرڪشي سڀ کي ساريل آهي. بھرحال اسين اڳيان وڃي رهيا آهيون، پر پاڻي اسانکان پري پري آهي، هِتي جيڪي ٻيڙيون بيٺل آهن سڀ گَپ چِڪ ۾ بيٺل آهن. اسان کي ڏِسي مھاڻن جا ٻارڙا ڇوڪرا اچي نِڪتا، اُنھن کان به حال احوال ورتاسين. پريان مھاڻن جون مايون ٿانوَ، ڪپڙا ڌوئي رهيون هيون، جن ڇوڪرن کي پاڻ ڏانھن سڏڻ دوران جيڪي لفظ نِڇاوَر ڪيا هئائون اُهي هِتي لِکي نٿا سگهجن.
گُهمي ڦِري سِج کي سمنڊ ۾ لاهي اُن سان گڏ فوٽوگرافي ڪري پوءِ واپس ٿياسين ۽ سج ڏانھن اکيون اُماڻي آخري الوداعي لطيف جي لفظن ۾ پارت ڪندي موڪلايم:
آئُون نهَ گَڏِي پرِيَن کي، سَھَسين سِڄَ وئا،
هَلَڻ ويرَ هِئان، ديکي شالَ دَمُ ڏِيان!
هِتي صرف وڏي ۾ وڏي تفريح اِها آهي، سمنڊ ۾ سِج کي لھندو ڏِسڻ ۽ سمنڊ جي پاڻي تي سِج جا آخري ڪِرڻا پنھنجون حُسناڪيون پسائيندي، لھرن تي رنگ رنگ ٿي ڪِرن ٿا ۽ اُنھن رنگ رنگ ٿي ڪِريل ڪِرڻن کي اسان پنھنجي ڪيمرائن جي اک ۾ قيد ڪري هميشه لاءِ محفوظ بنائي ڇڏيو. سِج اسانکان موڪلائي اُلھي ويو ۽ اسان وري سمنڊ کان موڪلائي پنج ئي دوست واپس ورياسين.
پيو سِج لھي هاڻي هلون ٿا ’ساگر‘
پريان ٻانھون پکيڙي سڏي پيو سمنڊ.
هاڻي هِتان کان اسان گولاڙچي ٿا وڃون، ڪجهه پنڌ اڳتي ڪرڻ کانپوءِ رضا اسانکي سورج مُکي جا فصل ڏيکاريندو هلي ٿو، ٻُڌائي ٿو ته: ’گولاڙچي جون زمينون تقريبن آباد آهن، هِتي پنجابين جي ڳوٺن چڪن جي اڪثريت آهي،‘ رستي ۾ هِڪڙي نئين اڏجندڙ مسجد ڏِٺيسين جنھن تي محنت ۽ ڪاريگري واهه جي نظر اچي رهي هُئي، ممڪن آهي جڏهن ٻيھر هِن روڊ تان گُذر ٿئي ته اِن مسجد وٽ بيھي فوٽوگرافي ڪبي. تقريبن ٽيھن ڪلوميٽرن جو فاصلو طئه ڪري، اڌ مُنو ڪلاڪ گاڏي هلائڻ کانپوءِ گولاڙچي شھر پھتاسين.

گولاڙچي، رات رهياسين رضا وٽ
پھرين سجاوَل اسٽاپ ڏانھن وڃون ٿا، اياز امر چيو ته مونکي گهر ضروري ڪم آهي، جيڪڏهن گاڏي سجاول جي مِلي وڃي ته نِڪري وڃان، اسان جي روڪڻ جي باوجود به وڃڻ پيو چاهي، اتفاق سان ڪجهه دير اسٽاپ تي بيھڻ کانپوءِ گاڏي جو ڪو به آسرو نه هو. هاڻي آياسين رضا آڪاش جي اوتاري (آفيس). هٿ مُنھن ڌوئي فريش ٿي هيٺ لٿاسين ماني کائڻ لاءِ هوٽل تي وياسين، ڪجهه پنڌ ڪري هوٽل تي پھتاسين، ماني کاڌي، ڪچھري به ڪئيسين اُتي ٻه دوست مِليا رضا ٻُڌايو ته اِنھن جي پويان به پوليس آهي، جسقم جا ڪارڪن آهن.
ماني کائي موٽي آياسين، هاڻي وري به هلي مشاعري نما ڪچھري، ڇو ته سڀئي شاعر هئاسين، تنھن ڪري مشاعري جي نشست ٿيڻ اڻٽر هُئي، هِتي به شروعات اياز امر کان ٿي، سڀني واري واري سان پنھنجي شاعري ٻُڌائي، ڪجهه دير کانپوءِ ٻه ٻيا دوست عزيز سرواڻ ۽ مشتاق جمالي آيا، مشتاق جمالي، مصطفيٰ جمالي جو ڀاڻيجو آهي، هِنن جي اچڻ سان ڪچھري جو موضوع ڀوڳ چرچا ٿي ويو، عزيز سرواڻ مختلف ڀوڳ، چرچا، ٽوٽڪا ٻُڌائي ڏاڍو کِلايو. اياز امر کي سجاوَل وڃڻ جي تڪڙ تنھن تان به عزيز سرواڻ خوب کِلايو، آئون ۽ واحد پارس بِنا پيتي، باقي سڀئي دوستن پيتي ڪچھري ڪئي، آخر ۾ اياز کي ڇڏڻ به عزيز سرواڻ ويو، ڇو جو هاڻي رات گهڻي گُذري چُڪي هئي. عزيز سرواڻ اياز امر کي سجاول ڇڏي پوءِ وري ايندو مشتاق جمالي کي کڻي وڃي بدين ڇڏيندو. هاڻي جيستائين عزيز سرواڻ موٽي اچي تيستائين اسان کي وري ڪچھري ڪرڻي آهي، ۽ نِنڊ به نيڻن کي تڪي رهي آهي، ڪجهه دير کانپوءِ سنگت کان اجازت وٺندي، ’سنگت هاڻي اسانکي ڏيو اجازت ته ننڊ جي هنج ۾ هليا وڃون، سڄي ڏينھن جي سفر جو ٿڪ به آهي‘، ’اجازت آهيGood Night ‘ ۽ هو پنھنجي مستي ۾ مست، آئون ۽ واحد پارس سُمھي پياسين.
صبح سُجاڳ ٿياسين، رضا جي بيٺڪ جو دروازو اُتر طرف کان هيٺ لھي ٿو ۽ دروازي تان بيھي منظر ڏِسجي ٿو ته پريان ٻنيون، ساوَڪ وڻ ٽِڻ، رضا کي چيم يار صبح جيئن ئي نِنڊ مان سُجاڳ ٿين ۽ دروازي تي بيھي گهٽ ۾ گهٽ اڌ ڪلاڪ اکين کي سامھون ساوَڪ پسائين ته اکين کي الائي فائدو ٿيندو، چوَن ٿا ننڊ مان اُٿندي ڪجهه وقت اکين کي پھرين پھرين ساوڪ ڏيکارجي، سائي ڇٻر هجي، گُل ٻوٽا هجن يا وڏا وڻ هجن، پر اِهو ته رڳو ٻھراڙي ۾ ئي ڪري سگهجي ٿو، باقي حيدرآباد يا ڪراچي جھڙي شھر ۾ ته سج، چنڊ ۽ تارا ڏِسڻ لاءِ به ماڻھو سِڪي وڃي ٿو.
هوٽل واري کي رضا فون ڪري چانھه، بيضو ۽ پراٺن جو آرڊر ڪيو، ٿوري دير بعد ناشتو به اچي ويو، ناشتو گڏجي ڪيوسين، پوءِ اسان رضا کي چيو يار هاڻي اجازت وٺنداسين، وري حيدرآباد پھچڻو آهي، رضا هيٺ لھي گاڏي تائين آيو، ڀاڪر پائي کائنس موڪلايوسين.
گولاڙچي کان ڪڙيو گهنور وارو روڊ ورتوسين، هِڪ ته صبح جو پھر ٻيو ته روڊ جي ٻنھي پاسن کان ٿوري ٿوري فاصلي تي سورج مُکي جو فصل جنھن ماحول کي خوبصورت بڻائي ڇڏيو هو، نيٺ هِڪ هنڌ گاڏي کي سائيڊ ڪري اسان سورج مکيءَ سان گڏ فوٽوگرافي ڪئي.

راهوڪي ۾ راهو سان ملاقات
راهوڪي پھتاسين واحد پارس چيو ’يار اڃا پاڻ وٽ وقت آهي، هل ته فاضل راهو جي مزار تان حاضري ڀري اچون‘، چيم ’هلو، هي پاسي ۾ ئي آهي‘ گاڏي کي هيٺ لاهي آياسين مزار طرف روڊ کان ٿوري ئي پنڌ تي بلڪِ روڊ جي ڀر ۾ چئجي ته غلط نه ٿيندو.
پنھنجي وقت جي هِن انقلابي اڳواڻ، مردِ مجاھد شھيد محمد فاضل راهو جي مزار ڏانھن ايندي بونڊري جي ٻنھي طرفن کان وڻ بيٺل آهن. مزار کي مٿان کان لوھي جهنگلو ڦِريل آهي ۽ مزار هيٺ زيرِ زمين آهي، هن وقت ڇت کُليل هُئي، تنھن ڪري اسين هيٺ سيڙهي تان لھي قبر تي چار ڪُل پڙهي کيس بخش ڪيا، دُعا گهرڻ وقت لطيف سرڪار جو هي شعر الاءِ ڇو مونکي ياد اچي ويو.
جا ڀونءُ پيرين مون، سا ڀونءُ مٿي سڄڻين،
ڌڱ لَٽِبيَ ڌوڙ ۾، اُڀي ڏِٺاسون.
ڏينھن مڙئي ڏون، اُٿي لوچ لطيف چئي.
وري به ساڳي سيڙهيءَ تان مٿي چڙهي ٻاهر آياسين. (تفصيل پھرين ڀاڱي جي سفر ’موٽندي ڏِٺيسين مڪلي‘ ۾ لِکي آيو آهيان). هاڻي اسانکي ڪڙيو گهنور ۾ مقبول حفي بُخاري سان مِلڻو هو،

مِلياسين مقبول ’حفي‘ بخاري سان
گهنور جي ڪڙيي کي ويجهو پُھتاسين، فون کڻي مقبول جو نمبر ڊائل ڪيم، فون تي سلام دُعا کان پوءِ چيومانس، ’بس ڪجهه ئي پَلن ۾ پاڻ مھمان آهيون مقبول جا.‘ ’چيائين شوروم تي ويٺو آهيان، هِليا اچو حُب مان‘ شوروم جي پُڇا ڪري پُھتاسين، ساڻس مِلياسين، چيائين هلو پريس ڪلب تي ٿا وِھون. پريس ڪلب جو ڪمرو، ميونسپل جي آفيس ۾ هو، پريس ڪلب جيئن ٻھراڙين جا هوندا آهن، ايئن ڪُرسين ٽيبلن تي لٽ مِٽي ڄميل، ڇوڪري کي سڏ ڪري چيائين ڪُرسين کي ڪپڙو هڻي، پوءِ سُٺي چانھين ٺھرائي اچ، اسان ڪجهه ڪچھري ڪئي، هِتي به ٽيئي شاعر ۽ ٽنھي جو عبرت مئگزين سان واسطو هو، واحد پارس سب ايڊيٽر ۽ مقبول ’حفي‘ بخاري ۽ ’مورساگر‘ لِکندڙ تنھن ڪري ’عبرت مئگزين‘ جي باري ۾ ڪچھري ۽ شاعري تي به خيال آرائي ڄڻ ڪچھري جو حِصو هُئي. چانھه به پيتي، گڏ گروپ فوٽو ۽ سيلفي به ڪڍي. آياسين ٻاهر شھر، مين روڊ تي، مقبول کان موڪلايوسين.

واپسي
ڪڙيي کان نِڪري متارو مَٽي، حيدر جي ٽنڊي کان شاهه واهه، مِل انصاري مَٽي پھتاسين اچي ٻئي ماتلي. ظھير ڪالوني ۾ آياسين، ادا منظور اڳ ۾ ئي تيار بيٺو هو، پنھنجي گاڏي ادا منظور جي گهر ڇڏي، تيستائين ادا منظور چانھه تياري ڪرائي ورتي، چانھه پيئندي واحد پارس پُڇيو: ’هي نئين ڪالوني آباد ٿي آهي‘ چيم: ها، ’پُڇيائين پوءِ سھولتون وغيره مِليل آهن، يا نه؟‘ چيم: ’اِها ڳالھه نه پُڇ، جڏهن پلاٽ پي ورتاسين تڏهن بلڊر چيو سيوريج سِسٽم، پڪا روڊ ۽ گليون، بجلي ۽ پاڻيءَ سڀ سھولتون ڏِنيون وينديون، جنھن مان پھرين اِهي روڊ ۽ گليون ٺاهيون ويون جنھن ۾ صرف هِڪڙي ليئر پٿرن جي ڏِني، باقي اُتي ئي رهيا، سيوريج لاءِ پنج اَٺ گُنديون هِڪڙي پلاٽ ۾ لاٿائون، ايئن ماڻھن ڏِٺو واقعي ڪم ٿيئي پيو، پلاٽ هِن جا وِڪجي ويا، پوءِ همراه اُهي لاٿل گُنديون به واپس کڻائي ويا، نه بجلي نه پاڻيءَ، ٻيو ته ٺھيو پر پلاٽن جا جڏهن ڪاغذ مِليا ته اُهي به فوٽن بجاءِ گُهنٽن ۾ ڏِنا ويا، ماڻھن اُهي واپس ڪيا، چيائون ته اسان زرعي زمين نه پر پلاٽ ورتا آهن، اسان کي گُهنٽن بجاءِ فُوٽن ۾ ڏِنا وڃن. پوءِ الاءِ ڪنھن کي مِليا به يا نه اسانکي ته اڃان فوٽن ۾ ٿي نه مِليا آهن، گهڻو ئي چيو اٿئون، پر چوَن ٿا، ٿي ويندا صبر ڪريو. ساگر! ’اِها ته ٺڳي ٿي‘ ها يار بِلڪل اِهي پار ٺڳن جا ئي آهن.
وِشواس رهيو ناهي،
ماڻھو ٿي ويا پٿر، احساس رهيو ناهي.
پوءِ اسان ٽيئي ادا منظور جي گاڏي ۾ ويٺاسين، حيدرآباد لاءِ روانا ٿياسين. ڪلاڪ جي سفر کانپوءِ حيدرآباد پھتاسين، ڀاڪر پائي موڪلايوسين. اسان پنھنجي ڪم سان لڳاسين، واحد پارس پنھنجي گهر ڏانھن روانو ٿيو.


جيڪي سفر ۾ همسفر هئا:

واحد پارس هيسباڻي: واحد پارس جو تعلق لاڙڪاڻي جي ڳوٺ گُل محمد هسيباڻي ’موهن دڙي‘ جي ڀرسان آهي، گهڻي وقت کان وٺي حيدرآباد ۾ مختلف اخبارن ۾ رهندي آخر ۾ عبرت گروپ آف پبليڪيشن جوائن ڪيائين، عبرت مئگزين ۾ اسسٽنٽ ايڊيٽر طور ڪم ڪندو رهيو، ڪجهه وقت منھنجو روم پارٽنر به رهيو، اُن دوران سنڌي ادب ۾ ايم اي ڪيائين ۽ ڪميشن جو امتحان ڏئي سنڌ يونيورسٽي ۾ ملازمت حاصل ڪيائين، پوءِ پنھنجا ٻارڙا به حيدرآباد وٺي آيو. هاڻي حيدرآباد جو ئي ٿي رهجي ويو آهي. واحد پارس سُٺو دوست به آهي، صحافي ۽ شاعر پُڻ آهي، ڪرنٽ اِشو تي ڪالم به لِکي ٿو، عبرت اخبار ۾ هفتيوار ادبي صفحو پُڻ هلائي رهيو آهي.

اياز امر شيخ: اياز امر شيخ جو سجاول جي ڳوٺ گاهي خان شيخ سان تعلق آهي، هي انتھائي خوبصورت شاعر ۽ ذهين نوجوان آهي، ساڻس منھنجو تعارف سرواڻ سنڌي، زرعي يونيورسٽي ۾ ڪرايو هو، ۽ هِن جي ئي ڪارڊ ذريعي آئون زرعي يونيورسٽي جي هاسٽل ۾ داخل ٿيو هئس. اياز امر جي شاعر جا ڪيترائي ڪِتاب ڇپيل آهن، حسنِ اتفاق سان سڀئي ڪِتابن منھنجي هٿن مان ٿي، پرنٽ ٿيا آهن. اياز امر دوستي جي لحاظ کان هِڪڙو بھترين دوست ثابت ٿيو آهي.

آزاد امير حسن پنھور: کورواهه سان تعلق رکندڙ آزاد امير حسن پنھور قومپرستن ۾ هڪ ڪميٽيڊ قومپرست جي حيثيت ۾ سامھون آيو آهي، هي ڌرتي سان بيحد پيار ڪندڙ نوجوان آهي، سندس هِن وقت جيئي سنڌ آريسر گروپ سان تعلق آهي، پاڻ مرڪزي عھدي تي ڪم ڪري رهيو آهي، اِن سان گڏ هي هِڪ سٺو شاعر پُڻ آهي، هِن دوست سان نواز کٽي ليف آفيس ۾ تعارف ڪرايو هو. هاڻي سُٺو دوست آهي.

رضا آڪاش خاناڻي: رضا آڪاش خاناڻي جو تعلق گولاڙچي جي ڳوٺ خاناڻي جت سان آهي. هن کي پھريون ڀيرو عبرت مئگزين ۾ احساس لکندي پڙهيو هو، ۽ پوءِ ماڪن شاهه جي پروگرام سُرهي سُرهي سوچ ۾ هن جي سوچ ڪنين پئي هُئي، ڪڏهن ۽ ڪِٿي ملاقات ٿي ياد ناهي، پر پاڻ هن وقت سُٺو دوست، سُٺو شاعر ۽ بي باڪ صحافي طور روزاني ڪاوش گولاڙچي نمائندي طور پنھنجون ذميواريون نڀائي رهيو آهي.

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُـليا‘

(3، 4، مارچ 2016ع)

روانگي
مَڇُڻ وَرَ! وِساريين، صَبُرُ نه سارِيان،
توکي نِھاريان، آءُ مُھِجا سُپِرِين!
اڄ 7 جولاءِ 2017ع، جمع جي ڏينھن، وڏي وقفي کانپوءِ وري به سفر تي سنبرياسين، ساڳيان مسافر ساڳيا سفر، پر ماڳ نوان نوان،
سائين شيخ عبدالله ڪوهستاني وارن جي خواهش هئي ته بدين ضلعي جو سَير ڪرايو. اُنھن کي گُهمڻ جي دعوت ڏِني هئي، اڄ آيا آهن، شيخ عبدالله ڪوهستاني، مصطفيٰ ميمڻ، سرور خاصخيلي، شيخ عبدالله جا ٻه پُٽ عادل ۽ عباس، لطيف آباد مان مزمل صديقي کي کنيو آيا ماتلي.
سائين عبدالجبار نظاماڻي وَٽ ناشتو رکيل هو، آئون، ادا منظور، سجاد، شعيب ۽ نعمان به آياسين سائين عبدالجبار نظاماڻي جي گهر، مٿين منزل تي چڙهياسين، ناشتو اچي، تيستائين سائين شيخ عبدالله ڪوهستاني وارن مونسان فاتح به پڙهي ماسي (منھنجي سس) جي وفات تي.
ناشتو سڀني گڏجي ڪيو، کِل ڀوڳ به هلندو رهيو، ته ڪم واريون ڳالھيون به ٿينديون رهيون، تيستائين چانھه به آئي، چانھه پيئڻ دوران پروگرام جو شيڊول به طئي ڪري ورتو. ماتلي باءِ پاس الحفيظ پيٽرول پمپ تان پيٽرول ڀرائي، سڀني سفر جي دُعا پڙهي ۽ پوءِ روانا ٿياسين.

ملھِڻ نظاماڻي جي سڃاڻپ ممتاز نظاماڻي
ٽنڊو غلام علي باءِ پاس کان روانگي، گُلاب لغاري. آگهاماڻي ڏانھن ماتلي کي ڇڏي اڳتي جيئن ئي روانا ٿياسين، رستي ۾ پھرين ملھِڻ نظاماڻي اسٽاپ آيو، هن شھر/ڳوٺ جي هِڪڙي سُڃاڻپ ممتاز نظاماڻي به آهي، جنھن شھيد عوام فاضل راهو جي پھرين ورسي تي ملھِڻ کان راهوڪي پنڌ قافلو ڪاھي پُھتي هُئي.
ٿَڪيائِي ٿَرَ ٿيل، چَڙِهه چُڪيائي چوٽِين،
هَلندي هوت پُنھونءَ ڏي، ڀؤ مِڙيِئي ڀيل،
اُٿي رائو رِيل، ويٺن، تان وارِي وَري.
شاهه جو اِهو بيت رسول بخش پليجي کان وٺي سندس هر پارٽيءَ ڪارڪُن کي ياد آهي، ۽ هر اسٽيج تي ضرور پڙهندا آهن.
رسول بخش پليجو جي عوامي تحريڪ جو ماتلي ۾ هي ملھِڻ مرڪز سمجهيو ويندو هو. انھيءَ ملھِڻ مرڪز جي اڳواڻي ممتاز نظاماڻي ڪندي هئي. سائين عبدالجبار نظاماڻي اسانکي معلومات ڏيندو رهيو. اسان کائنس سوال به ڪندا هلياسين.

ڳوٺ نبي بخش ڪمبوه ڏِٺوسين
هلندي سفر ۾ پھريون بريڪ، اولھه اُتر طرف اسانجون گاڏيون هيٺ روڊ کان لھي بونڊري وٺي سِڌو آياسين ’جامعيه فاروقيه مدرسي‘ هي مدرسو ڳوٺ نبي بخش ڪمبوه ۾ آهي، هي ڳوٺ ڪمبوه پنجابين جو آهي، پڪا گهر اڏيل آهن. هِن ڳوٺ جي سُڃاڻپ، هِتي قائم ’جاميعه فاروقيه مدرسو‘ مشھور آهي،‘ اسان جڏهن اڇڙي ٿر ڏانھن اُسيا هئاسين تڏهن هِن ڳوٺ جي هِن مدرسي ۾ پير پاتا هئاسين، پر هِن ڀيري ڪوهستاني دوستن کي گُهمائڻ لاءِ اسان ٻيھر ڳوٺ نبي بخش ڪمبوه ۾ آيا آهيون، انتھائي بھترين ۽ تمام وڏو مدرسو، مدرسي اندر سھڻِي ٺھيل مسجد، سامھون ٺھيل خوبصورت پارڪ، پارڪ جي هِڪڙي پاسي کان رکيل پڃرن ۾ ڪجهه پکي، ۽ جانور ساهه، هرڻ وغيره به رکيل آهن.
اسان اِهو گُهمي ئي رهيا هئاسين ته هِڪڙو شاگر آيو جنھن اسان کي چيو ته: ’اچو اوهان کي سائين اندر گُهرايو آهي،‘ اسان سڀني چيو ته اسان شايد بِنا اجازت وٺڻ جي مدرسو گُهمي رهيا آهيون، تنھن ڪري، مدرسي جي مھتمم کي ناراضگي ٿي پئي آهي، تنھن ڪري گُهرايو اٿس، ۽ واقعي به ايئن ئي هو، پر جڏهن اندر سلام ورائي آياسين ته قاري عبدالمجيد ويٺل هو جيڪو سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي جو واسطي وارو هو. پوءِ قاري عبدالمجيد پنھنجي ڳالھه ته ڪري ويو، پر انداز بدلائي، ڪچھري به ڪئي، چانھه به پياريائين.
رستي ۾ مدرسن تي ۽ پوءِ اسلامي حڪومت قائم ٿيڻ کانپوءِ ڇا ٿيندو، بحث، مولانا فضل الرحمان وزيراعظم ٿيو ته ڇا ٿيندو؟ هِن جي شخصيت تي اسان جا ڪڙا سوال ۽ سائين عبدالجبار ’قاسم‘ جا جواب، ايئن پنڌ کي کُٽائيندا رهياسين. ٽنڊو غلام علي کي ڪِراس ڪري اڳتي روانا ٿيون ٿا، ٽنڊو غلام علي واپسي جي پروگرام ۾ آهي.

گُلاب لغاري جي دوستن جي ياد ۽ کين سلام
گُلاب لغاري ۾ پھتاسين، ته عبدالخالق لغاري وڪيل ياد آيو، جنھن جڏهن وڪالت پي پڙهي ته اسان سان گڏ روم ميٽ هو، رپ شھر جو دوست عابد ٿيٻو اُن به وڪالت پي پڙهي اسان ٽيئي ڪڏهن ڪڏهن رات جي وقت حيدرآباد جي ٿڌڙين هوائن ۾ واڪ ڪندين وڃي پارڪن تائين پھچندا هئاسين. ياد جي دري بند ڪري کيس فون ڪئي مانس پر ٻُڌايائين ته حيدرآباد آهيان، شادي لطيف آباد مان ڪئي اٿس، هاڻي ڪنھن وقت گُلاب لغاري ته ڪنھن وقت لطيف آباد. ٻيا اسان جا دوست مولوي رفيق احمد لغاري ۽ مولوي خليل لغاري، اُنھن کي به دِل سان ياد ڪيوسين. هِڪڙو ٻيو ڪامريڊ دوست ڪريم لغاري پُڻ هِتان جو آهي. اُنھن سڀني دوستن کي مولوي احمد ملاح جي شعر سان سلام:

دِلاسا دوست مِل ڏيسي، مرض مُنھن ڏيک لھه ويسي،
پَري ٿيا پنڌ پرديسي، سفر ھے پُر ظفر فردا.

گُلاب لغاري مان بس پاڻي جون بوتلون ورتيوسين، ڪارا ڄمون ورتاسين جيڪي سڀني ۾ هِڪجيترا ورهائي کنياسين. سڀني گُلاب لغاري جا ڄمون به کاڌا، پاڻي به پيتو ۽ سفر اڳيان آگهاماڻي ڏانھن.

آگهاماڻي جو سَير
اسين هاڻي پنھنجي اصل منزل تي پھتاسين، هي شھرِخموشان پنھنجي تاريخ سيني ۾ سانڍي خاموشيءَ جي جھان ۾ سڪون سان سُتو پيو آهي، جيئن ئي اسان چؤطرف نظر ڦيرائي ته اسانکي مڪلي جي آثارن وانگر هِتي جا آثار نظر آيا، مڪلي ته خير دُنيا جو وڏي ۾ وڏو قبرستان چيو وڃي ٿو، پر هي به شايد ٻي نمبر تي هُجي. جيئن ئي اسان مٿي چڙهياسين ته ساڄي هٿ تي اُن وقت جي مسجد جيڪا هاڻي بِنا ڇت جي صرف اڌوريون ڀِتيون جيڪي سنھي سِرن سان ٺھيل آهن نظر آيون، ٿورو ئي اڳتي آياسين ته اسانکي اسان وارا ٻئي يار جِن کي ٿوري دير پھرين گُلاب لغاري شھر ۾ ياد ڪيو هيم، مولوي رفيق احمد لغاري ۽ مولوي خليل احمد لغاري مِلي ويا، اُنھن جي واپسي هئي تنھن ڪري ڪُجهه گهڙيون بيٺي بيٺي ڪچھري ڪئيسين، اسانکي منجھند جي ماني، چانھه پاڻي جي صلاح دِل سان ڪيائون، پر اسان پنھنجي شيڊول مُطابق اُن ۾ ڦيرگهير ڪنداسين ته گُهمڻ وارو ٽارگيٽ پورو نه ڪري سگهنداسين. تنھن ڪري وري ٻي ڀيري ڪڏهن اچڻ ۽ کين خدمت جو موقعو ڏيڻ جو واعدو ڪيوسين. کانئن هِن اگهاماڻي بابت پڇيوسين.
’مولوي خليل هِڪڙي اڏيل قٻي طرف آڱر جي اِشاري سان ٻُڌائيندي چيو ته: ’اِهو جيڪو قٻو نظر پيو اچي ان ۾ مدواڻي دفن ٿيل آهي، جنھن کي انگريزن انعام ۾ زمين ڏيڻ جي آڇ ڪئي، هِن چيو زمين (کڙن) کي ڪيڏانھن ڪندس، مونتي مقبرو ٺھرائجو، هاڻي پاڻ مقبري ۾ سُتو پيو آهي، سندس پونئر کيس گاريون ڏيئي رهيا آهن.‘
ڊاڪٽر اسد جمال پلي (تاريخ جو ڄاڻون) مٿين ڳالھه کي رد ڪندي چوَي ٿو ته: ’نصير خان مدواڻي حيدرآباد جي ميرن جو جرنيل هو. مقبرو سندس پونئيرن ٺھرايو آهي، هِن ۾ ٻيون به تربتون آهن.‘
اسان اگهاماڻي جي آثارن جا فوٽو به ڪڍندا رهياسين ۽ گُهمندا، ڏِسند، پڙهندا به رهياسين. هِتي اسانکي ڪيترائي مقبره نظر اچن ٿا.
مخدوم محمد اسماعيل جو مقبرو: مزار تي قُل پڙهياسين، مون قبر تي لڳل ڪُتبي جو فوٽو ورتو، جنھن ۾ لِکيل آهي؛ ’وڏو عالم، عارف، عابد قبله سائين حضرت مخدوم محمد اسماعيل سومرو رحمت الله عليه، تاريخ وفات 14 ماهه ذوالحج 994هه.‘ ٻاهر نِڪتاسين ته ڏِٺم، هِن مقبري جي هِڪڙي ديوار تي ڪارن ۽ وڏن اکرن سان هي عبارت لِکيل آهي: ’درگاهه حضرت مخدوم محمد اسماعيل، شھنشاهه اولياءَ اگهم ڪوٽ اگهاماڻو. (ضروري هدايتون *درگاهه کان ٻاهر نِڪرڻ وقت دروازو بند ڪندا. * درگاهه جي اندر يا ٻاهر ڪنھن قسم جا اکر لکڻ سخت منع آهي. * هِن پُراڻي شھر جي اندر قديم آثارن جي کوٽائي ڪرڻ يا ڪا شئي کڻي وڃڻ سخت منع آهي. پاران: سجاده نشين درگاهه، مخدوم ميان غلام رسول قريشي، مخدوم ميان غلام عباس قريشي). انھيءَ مقبري جي پاسي ۾ ڪجهه ٻيا به مقبره آهن.
مخدوم محمد حامد: هِن جي ڪُتبي تي لکيل آهي؛ ’مرحوم مغفور سائين حضرت مخدوم محمد حامد رحمته الله عليه (اگهم ڪوٽي – اگهمي) بِن مخدوم محمد اسماعيلرح جو وڏو فرزند.‘ انھيءَ جي ئي پاسي ۾ ڏِٺوسين.
محمد يحيٰ: هِن جي ڪُتبي تي به اِهو ئي لکيل هو؛ ’مرحوم مغفور قبله سائين حضرت مخدوم محمد يحيٰ رحمته الله عليه بِن مخدوم محمد اسماعيلرح جن جو ٻيو فرزند. پاسي ۾ هِڪ ٻي قبر جو ڪُتبو پڙهيو.
مخدوم محمد قاسم: هِن جو ڪُتبو لِکيل هو ته: ’مرحوم و مغفور قبله سائين حضرت مخدوم محمد قاسم رحمته الله عليه، بِن مخدوم محمد حامدرح بِن مخدوم محمد اسماعيلرح، جن جو پوٽو.
مقبرن جي ٻاهران خليفن جون قبرون پُڻ نظر اچن ٿيون، هِتي پاسي ۾ هِڪڙي مسجد پُڻ قائم آهي، سيد گل شاهه بُخاري مست، سُرخ سيد ابن شاهه، سُرخ سيد بچل شاهه بخاري هِنن سڀني جون مزارو ن گڏ آهن. اوڀر طرف شاهه محمد قريشي ۽ اولھه اُتر ۾ حسين شاهه جي درگاهه پُڻ آهي، سعيد خان لغاري ۽ پير حسين شاهه جا مقبره به هِڪٻئي جي ويجهو آهن.
بي بي پاڪ ماهم: ٿورو اڳيان هلون ٿا هِڪڙي سِرن جي بونڊري ٺھيل آهي، اُن ته ڪارو بورڊ لڳل آهي، جنھن تي وڏن اڇن اکرن سان لِکيل آهي: ’درگاهه بي بي پاڪ ماهم اِمام بارگاهه معصوم علي اصغر، درگاهه سُرخ سيد ابن شاهه بُخاري، گادي نشين سيد جمن شاهه بُخاري.‘ اڳيان هِن جو گيٽ مسجد نما ٺھيل آهي، گُبنذ به آهي پاسن کان نيلون به لڳل آهن، ٻه ٽي سيڙهيون، چڙهي هن مسجد نما ٺھيل گيٽ تائين اچون ٿا، هڪ طرف بي بي پاڪ ماهم جو مقبرو آهي، هِن اندر چوَن ٿا ته صرف عورتون وڃي سگهن ٿيون، مردن جو اندر وڃڻ منع آهي. ۽ وري پاسي ۾ ٻي درگاهه تي وڃون ٿا.
اسان سان گڏ مزمل صديقي آهي، جنھن وٽ ڪينن جي بھترين ڪيمره آهي، فوٽوگرافي جو هِن کي وڏو شوق آهي. هِن شايد بي بي پاڪ ماهم جي مزار ۾ مردن جو وڃڻ منع وارو بورڊ نه پڙهيو، تنھن ڪري هي اندران ٿي آيو، ۽ ڪُتبي جو فوٽو به ڪڍي آيو، جيڪو مونکي پڙهايائين: ’مٿان گولائي ۾ ڳاڙهن اکرن سان ڪلمو پاڪ لکيل آهي، هيٺ ساوَن اکرن ۾ پنج تن پاڪ جا نالا لِکيل آهن، اُن کان هيٺ ڪارن اکرن ۾ لکيل آهي، تاريخ فوت بي بي ماهم (عزه شعبان روز دوشنبه، بوقت نماز ظھر 170 سن) اُن کان هيٺ سنڌي ۾ لکيل آهي، تاريخ فوت بي بي ماهم، پھرين شعبان ڏينھن سومر بوقت نماز ظھر سن 170هه.
هِتان کان نِڪري ٻي طرف اچون ٿا، پري کان وڏو مقبرو نظر اچي ٿو، رنگ روپ نئون ٿيل آهي، تنھن ڪري وڻندڙ لڳي رهيو آهي، سڀني چيو هَلو ڏِسون اِهو مقبرو ڪنھن جو آهي. آياسين مقبري ڏانھن وڃڻ واري ’واٽ‘ به بھترين ٺھيل آهي، پاسن کان گوڏي جيڏا ٻَنا، ۽ فرش تي وِڇايل سِرون.
شاهه عبدالمجيد: پاڪ پتڻ واري جو مقبرو به آهي، جنھن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هِتي محمد اسماعيل سان مِلڻ لاءِ آيو هو ۽ پوءِ هِتي ئي رهجي ويو.
اگهاماڻي جي باري ۾ ڊاڪٽر عابد لغاري جي ڪِتاب ’سنڌ تاريخ ۽ ثقافت‘ ۾ مون ڪجهه هيئن پڙهيو آهي: ’چچ جي دؤرِ حڪومت وقت هِتي لوهاڻو حڪومت ڪندو هو، هِتان ساڱرو واهه وهندو هو، جنھن ڪري هي علائقو سرسبز هوندو هو. چچ اگهم لوهاڻي تي ڪاهي آيو ۽ ڪيترو ئي وقت ڪوٽ کي گهيرو ڪيو ويٺو هو، پر فتحياب ٿي نه سگهيو، انھيءَ دوران اگهم وفات ڪري ويو. سندن پُٽ برهمڻ آباد هليو ويو ۽ پُٺيان ماڻھن ڪوٽ جا دروازا کولي ڇڏيا جن ۾ لوهاڻا، جت ۽ سمان شامل هئا. اگهم ڪوٽ ٻُڌ ڌرم وارن جو هو ۽ ٻُڌ هِتي رهندا هئا. اسلامي د‍ؤر ۾ اگهم ڪوٽ تعليم جو وڏو مرڪز ليکِيو ويندو هو. هِڪ روايت آهي ته: مدد خان پٺاڻ اگهم ڪوٽ کي تباهه ڪري ڇڏيو، ٻي روايت آهي ته ، باهه لڳڻ سبب سڙي ختم ٿيو.

هي غلام علي جو ٽنڊو آهي – ٽنڊو غلام علي
واپسي ۾ اسانجو غلام علي جي ٽنڊي ۾ بريڪ آهي، هي اُهو شھر آهي جيڪو سڄو شھر غلام علي جي مِلڪيت آهي، هِن شھر ۾ گهر توڙي دُڪان سڀئي مسواڙ تي آهن، ڪنھن به ماڻھو جي پنھنجي ڪا به ملڪيت ناهي. (ايئن ٻُڌو آهي). ٽنڊو غلام علي شھر ۾ پُھچي محمد جوڻيجو کي فون ڪئي، سائين عبدالجبار فون تي چيو هو ته اسان مير بنده علي جو بنگلو گهُمنداسين، مير بابو هُجي ته اُن کي به اطلاع ڪري ڇڏج، اُن سان به مُلاقات ٿي ويندي.
محمد جوڻيجو ٻُڌايو ته: ’اوهان ٻاهر مين گيٽ تي اچو آئون اُتي ئي بيٺو آهيان،‘ بنگلي جي مين گيٽ تي پُھتاسين، ملازم دروازو کوليو، ٻئي گاڏيون اندر کڻي بنگلي جي اڳيان اچي بيھاريونسين. محمد جوڻيجو ۽ ٻيا بنگلي تي موجود ملازم مِليا، بنگلو گهُمائڻ کان پھرين بنگلي اندر، بنگلي جي سائيڊ کان بيٺڪ آهي. اُتي ڪُرسين تي ويٺاسين اسانکي پھرين ٿڌو پاڻي پوءِ چانھه سان گڏ بسڪيٽ به ڏِنا ويا. چانھه پيئڻ دوران محمد جوڻيجي ٻُڌايو ته: ’مير بابو کي مون ٻُڌايو هو، هُن اوهانجو انتظار به ڪيو پر اوهان دير ڪئي، هو ڪراچي نِڪري ويو. بنگلي گُهمڻ لاءِ اسانکي اسانجو ميزبان محمد صديق وٺي هليو.‘
مير بند علي جو پُراڻو بنگلو: هي بنگلو مير بنده علي خان ٽالپر پنھنجي دؤر 1932ع ۾ جوڙائي راس ڪيو، هن بنگلي ۾ اُن دؤر جو فرنيچر ساڳئي حالت ۾ موجود آهي، ورانڊي جي وچ تي ڪاٺ جي سيڙھي جيڪا گولائين واري شڪل ۾ اسانکي مٿي ٻي منزل تي وٺي هلي، مٿي به مير صاحب جي استعمال جون گهڻيون شيون اڃا تائين موجود آهن.
مير بابو جو نئون بنگلو: مير بنده علي جو بنگلو گُهمي ڏِسي هاڻي اسان مير بابو جو نئون جوڙايل بنگلو ڏِسڻ هلياسين، پر اسانکي هِن ۾ ڪنھن به قِسم جي ڪا ڪشش ڪرڻ لاءِ يا پُرڪشش شئي نظر نه آئي، نه تعميرِ فن ۽ نه ئي ڪي ناياب شيون، بس هِڪڙي بيٺڪ اوطاق وانگر لڳو. هنن ٻنھي بنگلن جي پريان ٻُڌايائون ته ڪوٽ اندر ڪيئي ناياب جانور آهن، اُنھن کي ڏِسڻ جو موقعو نه مِليو. ميزبان محمد جوڻيجو ۽ بنگلي تي موجود سڀني ساٿين کان کِلي موڪلايوسين. رُخ رکيوسين ٺريِءَ جو.

ٺري نظاماڻي -ڳوٺاڻو شھر
ٽنڊو غلام علي ماتلي روڊ کان ڏکڻ طرف گاڏيون هيٺ لٿيون، تقريبن ّ ٽي ڪلو ميٽرن جي پنڌ تي ٺري نظاماڻي ۾ ڳوٺ يا ڳوٺاڻو شھر چئون، پُھتاسين، اندر هِڪڙو سِڌو رستو وڃي ٿو، هِڪڙو اُتر طرف نِڪري ٿو، اُتر طرف وارو رستو وٺي سِڌو جامع مسجد ۽ مدرسي جي اڳيان بريڪ ڪيوسين، جامع مسجد ۾ نماز به پڙهيسين، سائين عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي ٻُڌايو ته: ’هي مسجد 1953ع ۾ رئيس حاجي جان محمد ’جاني‘ نظاماڻي ٺھرائي هُئي، جنھن جي قبر به مسجد جي ڏکڻ ۾ اولھندي ڪُنڊ وٽان ٻاهرين پاسي موجود آهي. مسجد جي ڇِت تمام مٿي ۽ بھترين نموني جي گُلڪاري سان سينگاريل آهي، ديوارون ۽ اڏاوت شاندار نموني جي آهي، اِهو ئي سبب آهي جو اڃا تائين مسجد بِلڪل سھڻي نظر ايندڙ آهي.

عبدالله شاهه غازي به ٻه آهن؟!
ٺري نظاماڻي کان ٻاهر نِڪري جڏهن شاهه ديواني جي درگاهه طرف وياسين ته اسان کي ڏکڻ طرف ويندڙ لنڪ روڊ وٺـڻو پيو، ٿورو اڳتي وياسين ته هِڪڙي ننڍڙي مسجد ۽ ننڍي درگاهه نظر آئي، اُتي بيٺل چاچي ڳوٺاڻي کان پُڇيوسين ته هي درگاهه ڪنھن جي آهي؟ چيائين: ’عبدالله شاهه غازي جي درگاهه آهي‘، مون يڪدم چيو: ’عبدالله شاهه غازي به ٻه آهن ڇا!، هِڪڙو ڪراچي ۾ ۽ ٻيو هِتي، ’ها بِلڪل عبدالله شاهه ٽي به ٿي سگهن ٿا‘ سائين وراڻيو. ٻيھر مون چيو، ’چار پنج به ٿي سگهن ٿا، مطلب عبدالله شاهه مرحوم سابق وزيراعليٰ سنڌ، عبدالله شاهه نمائي (اسان جو دوست)، عبدالله شاهه اصحابي (بزرگ مڪلي)، عبدالله شاهه غازي (ڪلفٽن ڪراچي) ۽ هي عبدالله شاهه غازي (ٺري ماتلي)، مطلب ته ڳالھه عبدالله شاهه جي نالي جي ناهي، ڳالھه اِها آهي ته هو به عبدالله شاهه ولي الله مشھور بزرگ، ۽ هي به عبدالله شاهه غازي، مقبرو هِن تي به اڏيل آهي، مشھور آهي الائي نه. ’منھنجي ذهن ۾ يڪدم ماضي اُهو به 2006ع تري آيو، جڏهن اسلام آباد گهمڻ ويا هئاسين اُتي بري امام شاهه عبداللطيف جي مزار ڏِٺيسين، ديوارن تي شعر به لکيا پيا آهن، (تفصيل لاءِ منھنجو سفر نامو ”حيدرآباد کان هنزه تائين“ پڙهي ڏِسجو.‘
شاهه ديوانو، اسان هلي سا، جا جيءُ مِٺو نه ڪري
عبدالله شاهه غازي جي درگاهه کان ٻه ڪلوميٽر ڏکڻ طرف آياسين، سِڌو شاهه ديواني جي درگاهه تي پُھتاسين. سائين شيخ عبدالله جي گاڏي آٽوميٽڪ آهي، پر اڃا گاڏي تي صحيح گِرپ نه اٿس، جيئن مصطفيٰ ميمڻ گاڏي مان لھندي چيو، ”اسان سان هلي سا، جا جيءُ مِٺو نه ڪري“ سڀ سمجهي ويا، سائين شيخ صاحب خود کِليو پي. خير سفر ۾ ايئن کِل مذاق به ٿيندا رهندا آهن.
درگاهه کان پھرين پيلي ڪلر جو بورڊ لڳل آهي، جنھن تي: ’بسم الله، صلوات، پنجتن پاڪ جا نالا اُنھن هيٺان المَدد يا سيدي يا مرشدي بَابِ ولايت، دربارِ عاليه حضرت سيد سخي شاهه ديوانو سلطان آلِ رسولصه (صاحبِ شريعت، طريقت، معرفت، حقيقت عارف باالله)، خادمين دربار عاليه: فقير عبدالقيوم ميمڻ ’عاجز‘، فقير دِلشاد علي ’دلبر‘، صاحبزاده فقير علي رضا ’مومن علي‘.
هِتي ڪا به رش وغيره نه هُئي البت ايڪڙ ٻيڪڙ چنگچي ۽ ڪجهه ٻھراڙي جون مايون چڙا وڄائيندي، يا قبر تي دُعا گُهرندي نظر آيون، پر هِڪڙي ڳالھه سمجهه ۾ نٿي اچي، اولياءَ يا قبر تي دُعا گُهرڻ جي نيت سان جيڪي اچن ٿيون، اُهي هار سينگار ڪري ڇو ٿيون اچن، دُعائون گُهرڻ ته فقير ايندا آهن، پينار ايندا آهن، جِن جا حالات ايترا ته ڳنڀير هوندا آهن، جو هِنن کي پنھنجي گهر ۾ خدا نظر نه ايندو آهي، تنھن ڪري هي درگاهُن جو رُخ رکنديون آهن، ٺيڪ آهي، پر اِن ۾ هار سينگار ڪري اچڻ جو ڪھڙو ڪانسيپٽ جُڙي ٿو، اِها ڳالھه سمجهه ۾ نٿي اچي.
هِتي اسان کي درگاهه کان پھرين دروازي تي وڏا وڏا چڙا، مٽر، مٽريون، ٽليون ٽنگيل نظر آيا، ضرورت مند اُنھن کي وڄائي پوءِ اندر وڃي، بس انسانن جا عقيدا به عجيب و غريب آهن. مقبري ۾ داخل ٿيڻ کان پھرين دروازي مٿان هي شعر لِکيل آهي، فقير عبدالقيوم ’عاجز‘ جو:
پاتم پانڌ ڳچي ۾، اي عالمَ جا الله،
ميٽ مدايون مڙني جون، مھابي مدني شاهه،
’عاجز‘ جون آهون سُڻين، پروَر ڏي پناهه،
ڪرين معاف گُناهه پاتم پانڌ ڳچي ۾.
قبر تي چار قُل پڙهي شاهه ديواني کي بخش ڪري ٻاهر نِڪتاسين.

سنڌ راڻي- مريم عرف سونيتي
سنڌ راڻي شاهه ديوانو جي درگاهه کان ٿورو پنڌ اڳتي آهي، جيڪا پُڻ ٺري نظاماڻي ماتلي ۾ آهي. سنڌ راڻي جي قبر به ٻين قبرن جيئن عام قبر هُئي، بس هِن تي هِڪڙي چوڪُنڊي گوڏي جيڏي ديوار چؤطرف ڦِريل هُئي باقي قبر تي نه ڪا صفائي، نه ڪو چبوترو اڏيل، نه ئي ڪو قبر تي تختي لڳل. بس جيئن اولياءَ ۾ موجود ٻيون قبرون هُيون ايئن سنڌ راڻي جي به قبر هُئي، جيڪا ڪنھن دؤر ۾ واقعي به راڻي هُئي، موت انسان جي سموري هستي کي مِٽائي مِٽي بڻائي ڇڏي ٿو، اُها مِٽيءَ جنھن مان هُن کي پيدا ڪيو ويو هو، وري به واپس اُن مِٽي ۾ مِٽيءَ کي ملائي ڇڏي ٿو.
سنڌ راڻي بابت ڪِتاب ڪُجهه هيئن لِکن ٿا: چاڪر خان اُڍيجي جي ڌيءَ هُئي سنڌ راڻي، هِن جو اصل نالو مريم عرف سونيتي هو، چاڪر خان کي هِڪ ٻي ڌيءَ ڪريما عرف ڪلان پُڻ هُئي ۽ هِڪ پُٽ سائينڏنو هو. ڪلان ۽ سونيتي ٻئي سُھڻيون ٻُڌايون وڃن ٿيون، پر سونيتي ۾ سونھن سَرسَ هئي. جڏهن هِيءَ جواني جي جهولي ۾ جهولڻ لڳي ته اِها خبر واءُ وانگر آس پاس گهُلڻ لڳي. تڏهن اڍيجا ذات جو چڱو مُڙس مير چاڪر خان وٽ آيو سونيتي جو سڱ وٺڻ لاءِ پر سردار چاڪر خان، اڍيجي سردار کي کُتو جواب ڏئي روانو ڪيو. هِي چڱو مُڙس پنھنجي انا جي آڙاهه ۾ پچندي پھتو وڃي خداآباد، ميان سرفراز ڪلھوڙي وٽ، جيڪو اُن وقت سنڌ جو حاڪم هو. سونيتي جي سونھن بابت اهڙو ته همراه کي ديوانو بڻايائين جو، هي وقت جو بادشاهه ڪو بھانو بڻائي ٺريءَ جي پَٽن تي اچي پڌاريو، ڪنھن تلاءُ جي ڀر ۾ جِتي کيس ٻُڌايو ويو هو ته سونيتي سھيلين سان گڏ پاڻي ڀرڻ ايندي آهي. ٻي ڏينھن صبح سوير پسار بھاني هي بادشاهه تلاءُ جي ڀر وٺي اچي بيٺو، جيئن ئي سونيتي سھيلين سان گڏ گهڙا کڻِي پاڻي ڀرڻ آئي ته هِيءَ همراه ڏِسندي ئي پنھنجا حواس وڃائي ويٺو، هڪدم حُڪم ڪيائين ته سردار چاڪر خان کي گُهرايو وڃي. سردار چاڪر خان کان هِن جو سڱ گُهريو، سنڌ جو حاڪم تنھن کي هي اِنڪار ڪيئن ڪري، ها ڪيائين پر شرط رکيائين ته سونيتي شادي لائق ناهي، فلحال اوهان نِڪاح ڪري وڃون جڏهن شادي لائق ٿئي ته شادي ڪري وڃجو، ميان سرفراز ڪلھوڙي اِها ڳالھه قبول ڪري سونيتي سان نِڪاح ڪيو. نِڪاح کان پوءِ ميان سرفراز مريم عرف سونيتي کي ’سنڌ راڻي‘ جو لقب ڏئي روانو ٿيو. ڪجهه وقت کانپوءِ ميان عبدالنبي ڪلھوڙي ميان سرفراز کي قتل ڪرائي پاڻ حاڪم بڻجي ويو. اُن کان پوءِ هي حاڪم ميان عبدالنبي ’سنڌ راڻي‘ جو سڱ وٺڻ لاءِ سردار چاڪر خان وٽ پُھچي ويو، ته اِهو سڱ هاڻي مونکي ڏي. ان تان سردار چاڪر خان صاف اِنڪار ڪيو، ته هِن ظالم حُڪمران لشڪر موڪلي اڍيجن تي حملو ڪرايو، جنھن ۾ چوَن ٿا ته ٽي سؤ کان وڌيڪ اڍيجن جا ماڻھو ماريا ويا، اُن ۾ سردار چاڪر خان به شھيد ٿي ويو. سونيتي ۽ سندس ڀاءُ سائينڏنو کي قيدي بڻائي عبدالنبي پاڻ وٽ رکيو، ٿورن ئي ڏينھن کانپوءِ حالات خراب ٿيڻ لڳا، ڪلھوڙن ۽ ٽالپر جي وِچ ۾ هالاڻي وٽ 1783ع ۾ جنگ لڳي، جنھن ۾ عبدالنبي جنگ هارائي ڀڄي ويو، ۽ تخت تي ٽالپر حُڪمران قبضو ڪري ويھي رهيا. مير فتح علي خان ٽالپر سنڌ جو حاڪم ٿيو، جنھن پنھنجو تخت گاهه حيدرآباد کي بڻايو. پڪي قلعي ۾ ٽالپر حُڪمرانن جو پھريون اجلاس ٿيو، اُن ۾ سنڌ کي مختلف حِصن ۾ تقسيم ڪري پاڻ ۾ ورهايو، اُتي سنڌ راڻي جو به فيصلو ڪيو ويو ته سنڌ راڻي سان جيڪو شادي ڪندو، اُن کي حڪومت ۾ ڪو به حِصو نه مِلندو. اُتي مير باگو جيڪو اڳ ۾ ئي سنڌ راڻي جي سونھن کي پنھنجي دِل ۾ دٻائي رکيو ويٺو هو. اُٿي بيٺو چيائين مونکي ’سنڌ راڻي‘ ڏيو، حڪومتون ڄاڻو ته اوهان ڄاڻو، ۽ پوءِ مير فتح علي خان پنھنجي فيصلي کي پاڻي ڏيندي، سنڌ راڻي کي مير باگي سان پرڻائي، کيس ٽنڊي باگي وارو علائقو به ڏِنو، سنڌ راڻي جو اڪيلو ڀاءُ سائينڏنو مير باگي سان شڪار تي ويو ته اُتي ويٺل دشمنن سائينڏني کي قتل ڪري ڇڏيو، اِها خبر سنڌ راڻي مٿان وِڄ وانگي ڪڙڪي، سنڌ راڻي جيئن بيمار ٿي ته وري وڃي موت سان مِلي. سندس وفات وقت عمر 26 سال ٻُڌائي وڃي ٿي. سندس ڪيل وصيعت مطابق مير باگي کيس شاهه ديوانو درگاهه ڀر ۾ دفن ڪيو ۽ مٿس سنگ مرمر جي پٿرن سان قبر جوڙائي، گُل ٻوٽا پوکيا. جن جو هِن وقت نالو نشان به ناهي، باقي پُراڻو پٿر اُنھي حالت ۾ آهي.

ڪالھه قبرستان مان، ڪَن پئِي ڪھاڻِي، تون به هِت،
جيئن اسين پَٽ ۾ پياسُون، تِيئن پُڄاڻِي، تون به هِت.
سرد شُوڪارا ڀَريَم، سُڃ ۾ سُتل سُھڻا ڏِسِي،
هِن وڏي واڪي ڏِنم، وو وو! وراڻِي، تون به هِت.
احمد ملاح جا اِهي الفاظ ورجائي، اسان سنڌ راڻي کان موڪلايو. جڏهن پھريون ڀيرو آئون هِتي آيو هئس تڏهن سنڌ راڻي وَٽ بيٺي سِج اسان کان موڪلايو هو، جيڪو مون پنھنجي موبائيل ڪيمره ۾ محفوظ ڪيو هو.

ڄام جوڻو، جوڻيجي وڃي جهوري ماريو
شاهه ديوانو يا سنڌ راڻي جي مزارن وٽان بيھي ڏِسبو ته شايد اڻلکو ڏکڻ طرف نظر اچي، پر اسين ته شاهه ديواني کان ڏکڻ طرف ٻه ڪلوميٽر جو ڦيرو ڪري، آياسين، رستي ۾ هِڪڙو پھريون ڳوٺ گل حسن جوڻيجو اچي ٿو اُن کان اڳيان لغارين جو ڳوٺ آهي، لغارين جي ڳوٺ کان هيٺ اولھه طرف بونڊري لھي ٿي، جيڪا ڍوري مان نِڪري ٻاهر ڪپ تي اچي ٿي، ڪُجهه قدم ڍوري جي ڪپ تي هلي وري به اولھه طرف ٻنيءَ جي وِچان ويندڙ بونڊري وٺي، اڳتي آياسين، هِتان رستي ۾ هِڪڙي نوجوان جنھن پنھنجو نالو محسن لُنڊ ٻُڌايو، اُن کي ورتوسين، جنھن اسان کي سِڌو وٺي اچي ڄارين ۽ ديوِين جي هِڪڙي ويڙهه تي بيھاريو، اُن جي اندر جهانڪي ڏِسبو ته نظر ايندو ها اندر ڪائي قبر واقعي آهي، اُتي پاسن کان پکڙيل سِرن مان به اندازو ڪري سگهجي پيو ته قبر واقعي ڪيترو پُراڻي آهي، پر اسانکي اعتبار به نه پيو اچي ته جيڪو ماڻھو وقت جو بادشاهه ٿي گُذريو آهي، سو ايئن رڻ ۽ ٻنين جي وچ ۾ اڪيلو اڪيلو هِتي ڪيئن مدفون آهي.
ان قبر جو مونکي پھرين محترم قربان ملاح صاحب ٻُڌايو، ان کان اڳ منھنجي ڄاڻ ۾ به نه هو، پوءِ جڏهن آئون ڏِسي آيس ته قربان ملاح کي فون ڪري تصديق ڪرڻ چاهيم، قربان ملاح شايد منھنجي ڳالھه سمجي ويو، تنھن مونکي ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ڪتاب ’رهاڻ هيرن کاڻ‘ جي جُلد پھرين جي پيج نمبر 36 جو فوٽو ڪڍي واٽسيپ ڪيو، چاهيان ٿو اوهان سان به شعر ڪريان:
”ڄام جوڻي کي دهلي جي بادشاهه فيروز شاهه ٺـٽي ۾ تخت تي ويھاريو ۽ سندس ڀاءُ ڄام ٻانڀيڻي ۽ ان جي پُٽ تماچي کي پاڻ سان گڏ دهلي وٺي ويو. ڄام جوڻي جي گِلا ٿي ۽ جڏهن سُلطان فيروز شاهه وفات ڪئي ته ڄام تماچي اچي ڄام جوڻي ۽ سندس پُٽ کان تخت کسيو، درويش نوح کيبرائي دُعا ڪئي ته:
جوڻو وڃي جهوري ماريو،
ڄام تماچي تختين چاڙهيو.
ڄام جوڻي پوءِ ٺـٽو ڇڏي گُمناميءَ ۾ گُذاريو، ٺري (تعلقو ماتلي)، ڏکڻ ڪنھن جاءِ تي وفات ڪيائين ۽ کيس شاهه ديواني جي مقام ۾ دفن ڪرڻ لاءِ آندائون، پر هِن کي جاءِ نه ڏِني وئي، پوءِ شاهه ديواني جي مقام جي حد کان ٻاهر ڏکڻ طرف کيس دفن ڪيائون. راقم اِها قبر ڳولي ڏِٺي ٻي روايت موجب اِها قبر ٻئي جوڻي جي آهي، چوَن ٿا ته ڄام جوڻي جو اولاد جوڻا ۽ جوڻيجا ٿيا. جيڪي پوءِ ٺٽي جي ڄامن جنگين جهيڙن کان پري رهي پنھنجي زمينداري ڪرڻ لڳا.“
مٿيون صفحو جيئن جو تيئن اوهان سان شيئر ڪيو اٿم، اسين هاڻي هِتان کان واپس آياسين مين ٽنڊو غلام علي ماتلي روڊ تي، اڳيان حاجي سانوَڻ کان پوءِ اسان کي راڄو خاناڻي وارو روڊ وٺي ٽنڊي باگي طرف وڃڻو آهي.

راڄو خاناڻي ۽ پڪوڙن جي ٽيسٽ
اسان هاڻي حاجي سانوَڻ تي پھچي راڄو خاناڻي روڊ ورتو، راڄو خاناڻي پُھتاسين ته اسان کي جيتريون هوٽلون ۽ ٻيا دُڪان نظر آيا، ايترا ئي پڪوڙن جا دُڪان به نظر آيا، اسان جي دِل چيو ته پڪوڙا وٺجن، ٽيسٽ ڪندا هلون.
(جنت السنڌ ۾ آهي: ’ميرن جيڪي شھر ۽ ٽنڊا تعمير ڪرايا، تن ستت ترقي ڪئي، اڄ به اُهي سنڌ جا مردم خيز ڳوٺ شمار ٿين ٿا. ماڻڪاڻين، خاناڻِي ٽالپرن کي جاگيرون ڏِنيون اُنھن مان مير راڄي خان، ’راڄو خاناڻي‘ نالي ڳوٺ ٻڌرايو.)
رستي ويندي گاڏي ۾ جڏهن پڪوڙا کولي کاڌاسين ته دِل ايئن پي چيو، ٿورڙا ڇو ورتا، اڃا وڌيڪ وٺون ها ڏاڍا ٽيسٽي پڪوڙا هئا راڄوخاناڻي جا. ويجها هُجون ها ته پوئتي مُڙي وري ٻيھر وٺون ها، پر هاڻي سعيد پور کي ويجها آهيون.

سعيد پور ٿيٻا ۽ پاڪستان ڪاليج
سيدپور پُھچون ٿا، سعيد پور روڊ جي پاسي ۾ ئي پاڪستان ڪاليج آهي جيڪو هاڻِي ته زبون حال آهي، پر ضلعي بدين جو اِهو پھريون ڪاليج هو، هِن ڪاليج جو هاسٽل به آهي، جِتي پري پري جا شاگرد رهندا هئا. هِن ڪاليج مان تمام گهڻا شاگرد اِهڙا به نِڪتا جيڪي آفيسر ٿي رٽائرڊ ٿيا. هي ڳوٺ سعيد پور ٿيٻا سڏجي ٿو.
پروفيسر عبدالله ملاح کان جڏهن فون ڪري ڪاليج جي باري ۾ پُڇيم: جيڪو هِن ڪاليج جو پرنسپال به ٿي رهيو آهي. اُن مونکي جيڪا تاريخ ٻُڌائي ڏاڍي دلچسپ هُئي، سائين ٻُڌايو ته: ’هي جيڪو موجوده ’پاڪستان ڪاليج‘ آهي اِهو، شروع ۾ پرائمري اسڪول هو، جنھن کي 1948-49ع قاضي محمد ابراهيم قائم ڪيو، جيڪو اڳتي هلي هاءِ اسڪول ٿيو، جڏهن هاءِ اسڪول ٿيو ته پري پري جا شاگرد هِتي پڙهڻ ۽ رهڻ لڳا، تڏهن قاضي محمد ابراهيم ٿيٻي هِنن شاگردن جي رهائش سان گڏ ماني به مفت ڪئي، ماني سندن گهر واري ۽ سندس نياڻيءَ پچائينديون هيون. هِن صاحب جا پنھنجا پُٽ محمد يعقوب ۽ محمد رحيم کي به شاگردن سان گڏ رهايائين، جڏهن اُهي پڙهي نوڪري ڪرڻ لائق ٿيا ته هِنن کي نوڪري ڪرڻ نه ڏِنائين چيائين ته اوهان کي هِن اسڪول ۾ ئي پڙهائڻو آهي. هِن سخي مرد قاضي محمد ابراهيم ٿيٻي پنھنجي 80 ايڪڙ زرعي زمين جنھن مان 40 ايڪڙ ڳوٺ ۽ مقام لاءِ وقف ڪيائين ۽ 40 ايڪڙ هِن اسڪول جي نالي ڪيائين. سندس فرزند محمد رحيم رات جو ٽريڪٽر هلائي اُها زمين آباد ڪندو هو، ۽ ڏينھن جو تيار ٿي اسڪول ۾ فزڪس جا ڪلاس وٺندو هو. لطيف سرڪار شايد اهڙن ماڻھن لاءِ چئي ويو آهي:
ماڻھو سڀ نه سُھڻا، پکي سڀ نه هنج،
ڪنھن ڪنھن ماڻھو منجهه، اچي بوءِ بھار جي.
1970ع ۾ هِن اسڪول کي ڪاليج جو درجو مِليو، پوءِ ذوالفقار علي ڀٽو 1971ع ۾ هِن کي نيشنلائيز ڪيو ته پوءِ هِن ۾ سمورا ملازم ۽ اُستاد پڪا به ٿيا سندن سرڪاري پگهار به جاري ٿي.‘ سائين عبدالله ملاح جون مھربانيون مڃيندي اڳتي روانا ٿياسين.
گوگل ٻُڌايو ته اِها ئي ڦوسڻا ڍنڍ آهي
پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي مونکي روڊ جي اوڀر طرف گهاٽن وڻن ڏانھن اِشارو ڪندي ٻُڌائي ٿو: ’مور ساگر پريان اِهي گهاٽا وڻ ڏِسين پيو اِها ڍنڍ آهي، پر انھيءَ ڍنڍ جو نالو خبر ٿئي ڇا آهي؟ انھيءَ جو نالو آهي’ڦوسڻا ڍنڍ‘. نالو ٻُڌي اسين سڀ کِلڻ لڳاسين، مون مذاق مان مزمل صديقي کي چيو: ’مزمل ڀلا گوگل ميپ ۾ سرچ ڪر هِن ڦوسڻا ڍنڍ کي مزمل نالو لِکي سرچ ڪيو ته واقعي ئي، گوگل وارن به نشاندهي ڪري اسانکي ٻُڌايو، ته واقعي اِها ئي ڦوسڻا ڍنڍ آهي. پوءِ اسان سڀئي گڏجي کِلياسين واه ڦوسڻا ڍنڍ! تنھنجي شھرت گوگل جي گسن تي به تنھنجا پيرا...!! وڏي ڳالھه آهي، واقعي به وڏي ڳالھه آهي. ڇو ته ڪيئي ماڳ تاريخي لحاظ کان وڏي اهميت جا حامل هوندا آهن، پر اُنھن کي دُنيا تائين پھچائڻ يا دُنيا کي ٻُڌائڻ جي ڪنھن کي ضرورت ئي محسوس ڪانه ٿي ٿئي، پر هيءَ ڦوسڻا ڍنڍ گوگل تي.

پروفيسر عنايت الله زنگيجو جو ڳوٺ
هاڻي جمعي نماز جو وقت به ٿي ويو، سنگت صلاح ڪئي ته ٽنڊوباگو پھچجندي پاڻ کي وقت وڏو ٿي سگهي ٿو. تنھن ڪري اڳيان جيڪو ڳوٺ آيو اُن ۾ جمعي نماز پڙهنداسين، سائين پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي چيو: ’اِهو سامھون ته آهي پروفيسر عنايت الله زينگيجو جو ڳوٺ، اِتي ٿا نماز پڙهون،‘ وضو ڪري پُھتاسين مسجد ۾، تيستائين فرض پڙهجي ويو، واپس ورياسين، چيوسين اڳيان ڪِٿي جماعت مِلي ته ڀاڳ نه ته ظُھَر نماز پڙهي ڇڏبي. مسجد تي نظر ڪيم، گول ڊزائن ۾ مسجد ڏاڍي خوبصورت ٺھيل آهي. پر افسوس اسانکي هِن مسجد ۾ جمع جي باجماعت نماز نصيب نه ٿي.

نِمازُون ۽ نفِل جيڪِي، ڪَريان ته به اِن نفعِ نِيَت،
ته اوڏو تو ٿيان البت، اڳتي ٻيو اَجر گهوريو.

هِنيين تو ساڻ حُب پاتِي، حَياتيءَ تان کنيائين هٿ،
پِيارا! تو پُڄاڻان مون، جيئڻ پَل ۽ پَهر گهوريو.

مير باغي جو ٽنڊو - ٽنڊوباگو
اسان جو قافلو هاڻي ٽنڊو باگو شھر جي حدن ۾ داخل ٿي چُڪو آهي، مير باگي جي شھر ۾ داخل ٿجي ۽ سنڌ راڻي جو تصور ذهن ۾ نه اچي اِهو ممڪن ناهي، دُنيا ۾ هر شئي فنا ٿي وسري وڃي ٿي، پر ماڻھو ڪيل سچو عشق فنا ٿئي ئي نٿو، نسلن جا نسل اُن عشق جي داستانن کي ڳائيندا رهن ٿا. عشق جي ڪابه حد ناهي، ايئن قطئي ناهي ته عشق لاءِ صرف عورت آهي، عشق لاءِ هي پوري ڪائنات ۽ ڪائنات جو خلقڻھار پُڻ پھرين آهي. مونکي بُخاري پيو ياد پوي:
عشق هو چرچو نه هو رؤنشو نه هو،
باهه جو شعلو هو گُلدستو نه هو،
جو وڻيو سو جيءَ ۾ جڙجي ويو،
دِل ڪيو ڪنھن جي مٿان ٿورو نه هو.
انگريز سرڪار جي دؤر ۾ 1878ع ڌاري تعلقي جو درجو ماڻيندڙ، مير باگي جو اڏايل هي ٽنڊو شھر به سنڌ جي ٻين شھرن جھڙو ئي شھر آهي، هِن شھر ۾ رهندڙ منھنجا مانوارا دوست، پروفيسر سائين ضرار رُستماڻي، سائين ڊاڪٽر محمد اسماعيل ميمڻ، سائين اشفاق علي ميمڻ، سائين ڀيشم ڪُمار ’آزاد‘، نصرالله جروار، عثمان راهوڪڙو، انور عباسي، شاهه جھان سمون، منظور سمون، فيض اڍيجو، امين سنڌي جن آهن.
اڄ اسان هِن شھر ۾ اچڻ جو اطلاع فقط سائين ڊاڪٽر محمد اسماعيل ميمڻ کي ڪيو آهي. سائين کي فون ڪئي ته اسين اوهان جي پاڙي ۾ پھچي ويا آهيون، سائين هِڪڙي سنھڙي گهٽي وٺي ٻاهر روڊ تي آيو، پري کان ٻانھون پکيڙي، احمد ملاح جو هي شعر پڙهي آجيان ڪئي:
عِيد ذوالحَج، عِيد رمضان، ٻيون به عِيدُون عام جام،
عِيد ”احمد“ لئي اُهو ڏِينھن، يار جنھن ڏِينھن يار وٽ.
اسان سڀني کي ڀاڪرين مِليو، انھيءَ سنھري گهٽي مان سائين جي پويان هلياسين. گهٽي جِتي دنگ ٿيئي پئي سائين جن جو گهر آهي، اسان کي بيٺڪ ۾ ويھاريائين، سائين کي ماني لاءِ اسان پھرين ئي منع ڪئي هُئي پوءِ به سائين ريفريشمنٽ ۾ ڪافي ڪجهه گهرايو، اُن مٿان ڪولڊ ڊرنڪس پيتي. پروگرام ايئن ٿيو ته پھرين محمد صديق مُسافر جي مزار تي حاضري ڀري پوءِ اڳيان هلون ٿا صاحب محل.

محمد صديق مُسافر- پَر مسافر مفت مارڻ
ساڳين سنھڙي گهٽي وٺي ٻاهر روڊ تي نِڪتاسين اُنھيءَ روڊ تي روڊ جي اولھه طرف وڏي ميدان ۾ اڪيلي مزار ڄڻ رِڻ ۾ مُسافر هُجي، اسان پھرين اچي چار قُل پڙهي کيس بخش ڪيا. جيئن سندس تخلص آهي، بِلڪل هِن بي حِس شھر کيس به مُسافر بڻائي ايئن رِڻ ۾ ڇڏي ڏِنو آهي، مزار تي بِلو ڪلر جي ڪاشي لڳل آهي، ڪو به ڇپرو، ٿلھو وغيره ڪجهه به ناهي، برسات جي مُند ۾ وڏو پاڻي جو تلاءُ ۽ اُن جي وِچ ۾ هي مُسافر سُتو پيو هوندو آهي. مونکي عجب وٺي ويو، بقول احمد ملاح جي:
دُشمنِي يا دوستِي، ٻئِي ديس وارن سان دُرست،
پَر مُسافِر مُفت مارڻ، آهي اِيءَ ڏاڍو عجيب!
زنجبار جو غلام جيڪو وڪرو ٿي سنڌ پھتو اُن غلام حبشي بلاوَل عرف گُلاب خان جي گهر پھرين اپريل 1879ع ۾ جنم وٺندڙ ’محمد صديق ’مسافر‘ جيڪو هي اسانجي سامھون مڻين مٽيءَ هيٺان سُتو پيو آهي، انھيءَ پنھنجي زندگي کي سڦلتا بخشڻ لاءِ پھرين ٽنڊي باگي جي مڪتب ۾ قرآن شريف جي تعليم حاصل ڪيائين، ۽ پوءِ 1893ع ۾ سنڌي اسڪول ۾ داخل ٿي ٻه ٻه درجا گڏ پاس ڪري 1896ع ۾ فائنل پاس ڪري ورتائين ۽ 1897ع ۾ ماستر به ٿي پھتو ٽنڊي آدم پڙهائڻ لاءِ، اُتان کان پوءِ ٽريننگ لاءِ ٽريننگ ڪاليج آيو، جتي ٽريننگ سان گڏ هِن پارسي به پڙهي ۽ اُن ئي عرصي ۾ سيد فاضل شاهه وٽ هِن عربي به سِکي ته شاعري جي تعليم پُڻ پرايائين. ڪاليج جا ٽيئي سال پورا ڪري 1902ع ۾ پرئڪٽسنگ اسڪول ۾ اسسٽنٽ مقرر ٿيو. ڏهه سال هِتي ماستري ڪري ٽريننگ ڪاليج ۾ پرشين ٽيچر مقرر ٿيو. اُنھيءَ کان پوءِ موٽي پنھنجي ماڳ ٽنڊو باگو پھتو. هِتي مير غلام محمد خان ٽالپر کيس انگريزي اسڪول کولرايو، جيڪو پوءِ جڳ مشھور اسڪول بڻجي ويو ۽ مسافر 1925ع تائين هِن اسڪول جو هيڊ ماستر رهيو.
هِن محمد صديق ’مسافر‘ پنھنجي زندگيءَ ۾ ڪيترائي ڪتاب لِکيا، شاعري، سنڌي ٻوليءَ تي، لسانيات تي وغيره کوڙ ڪِتاب لکيا. ۽ آخر 24 سيپٽمبر 1961ع تي جيئرن جو جھان ڇڏي، هِتي اچي آرامي ٿيو آهي.

سنڌ جو تاج محل - صاحب محل
اسان هِتان ٽنڊوباگو مان سائين محمد اسماعيل ميمڻ کي به ساڻ ورتو، کڏهري ڏانھن روانا ٿياسين جيڪو ٽنڊي باگي کان ڪجهه ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي، کڏهري جي سُڃاڻپ صرف هِڪڙي ئي آهي، صاحب محل. اسين پُڻ صاحب محل ئي ڏِسڻ آيا آهيون، سائين محمد اسماعيل صاحب محل گُهمائڻ لاءِ هِتي جي رهاڪو سائين عبدالرحيم جمالي کي فون ڪري ٻُڌايو ته منھنجا مھمان اچن پيا، هِنن کي صاحب محل گُهمڻو آهي. اسين جيئن ئي پُھتاسين ته سائين عبدالرحيم جمالي به اچي پھتو، سڀني سان تعارف ٿيو، سائين جو تعارف عبدالرحيم جمالي رٽائرڊ ايڇ ايس ٽي ٽيچر، حال احوال خوش خيرعافيت کانپوءِ محل کي گُهمڻ شروع ڪيوسين.
جيئن آگرا ڀارت ۾ تاج محل مشھور آهي، ايئن سنڌ جي ضلعي بدين جو هي ’صاحب محل‘ به مشھور آهي. صاحب محل لاءِ ڪتاب ڪجهه هيئن لکن ٿا:
هي محل ٽنڊي باگي جي مشھور زميندار مير خدا بخش ٽالپر پنھنجي گهر واريءَ ’صاحب خاتون‘ جي ياد ۾ 1947ع ڌاري تعمير ڪرايو، ٽنڊي باگي جي ديھه نار ۽ کڏهري ڳوٺ ويجهو قائم هيءَ ٽي ماڙ خوبصورت عمارت سڄي بدين ضلعي جي تعميرات جو شاهڪار نمونو آهي. ’صاحب خاتون‘ بدين جي مقامي زميندار مير خدا بخش ٽالپر جي دوست بچو خان ڪورائيءَ جي نياڻي هئي. جنھن سان مير خدابخش شادي ڪئي. اُن گهرواريءَ مان مير صاحب کي پھرين نياڻيءَ جو اولاد ٿيو. جيڪا کيرپياڪ عمر ۾ ئي گُذاري وئي ۽ سندس ننڍڙي مزار محل اندر پھرين منزل تي آهي. جنھن تي قرآني آيتون ۽ وفات جي تاريخ (جنم 9 اپريل 1950ع ۽ وفات 8 آگسٽ 1950ع) لکيل آهي. مير صاحب کي ڪُل ٽي گهرواريون هيون، جن مان هر هڪ لاءِ الڳ گهر تعمير ڪرايائين. مير خدا بخش ٽالپر، مشھور تعليمي ۽ سماجي اڳواڻ مير غلام محمد ٽالپر جو سؤٽ ۽ پنھنجي علائقي جو وڏو زميندار هو، وٽس 30000 ايڪڙ زرعي زمين هئي. پاڻ مير لامبٽ جي نالي سان پڻ مشھور هو. (لانبرڊ (Lawn Bord) انگريز دؤر ۾ حيدرآباد جو ڊپٽي ڪمشنر رهيو هو).
هِن محل جو اڳيون حِصو چئن گُبنذن سان سِينگاريل آهي، هرهِڪ گُنبذ هِڪ هِڪ منزل جي ٻنھي ڪُنڊن تي واقعي آهي. ساڳيءَ ريت هر حِصي ۾ هِڪ جھڙيون چار ڇڄھريون ڏِنل آهن جن جي تعداد اَٺ آهي. هر ڇڄھري جي جوڙي ٻي ڇڄھري سان ڳنڍيل آهي محل جي ڀرسان لاهور واري شاليمار باغ جھڙو باغ پڻ هو، جيڪو بي ڌياني ۽ سار سنڀال نه هئڻ ڪري ختم ٿي ويو آهي، پر اُتي تعمير ڪيل پاڻي جو حوض، هِڪ ڪمرو ۽ تفريح لاءِ ڇڄو اڃان به موجود آهي. هِن محل جي ٽنھي منزلن تي ڪيترائي ڪمرا ٺھيل آهن.
هِن عاليشان ٽماڙ محل جي هيٺين ٻنھي منزلن جي مھاڙيءَ واري ڪُنڊن تي برج نما ٻه ٻه ڪمرا هِڪ ٻئي مٿان ٺھيل آهن. تر واري ڪمري جي وِچ تي سامھون دروازو آهي ۽ ڇت جي سنوت کان مٿي واريءَ تي سوزنڪاري واري (غروقي) گُنبذ نيلڪ سان آهي وِچ تي ورانڊو پيل پاوَن تي آڌاريل آهي. آخري منزل وارو ڪمرو منظرگاهه طور شامل ڪيل آهي. پيل پاوَن جي چوٽيءَ تي تاج ٺھيل آهي.
هاءِ! انسان جڏهن جيئرو هوندو آهي، سمجهندو آهي ته مونکي هميشه رهڻو آهي، پنھنجي رهڻ جي راحت لاءِ ڇا ڇا نه جَتَن ڪري ٿو، پر جڏهن سَڏ ٿئي ٿو ته، ڇا محل، ڇا ماڙيون، ڇا لشڪر، گهوڙا، فوجون، سپاهي، ڇا ڊاڪٽر ڇا سائنسون، سڀ جا سڀ بي اثر بي فائدا بنجي وڃن ٿا، مِٽيءَ جو پُتلو مِٽي ٿي وڃي ٿو:
ڏِسيون ڏوري ڏِٺائون گهر، نه گڏيا گهر جي صاحِب کي،
هِمت مان پوءِ هِتان حاجي، هَلي حَج کي رَسيا ته به ڇا؟
بِنان يُوسف، زُليخا جو، اِرادو ناهِه ڪِٿ ”احمد!“
مِصر جي مُلڪ ري تنھن کي، ٻيا سَڀ ڏيھه ڏَسيا ته به ڇا؟
۽ اسين ايئن حيرت، اچرج ۽ محل کي ڏِسڻ جي خوشي کڻي واپس وري باگي جي ٽنڊي ڏانھن روانا ٿياسين. رستي ۾ صاحب محل جي سونھن تي ڪچھري ڪندي پنڌ کي صفا ويڙهي ورتوسين، مون چيو: ’سائين هي محل جي اوقاف کاتي جي حوالي ڪَن ته بچاءُ ٿي سگهي ٿو، پر اِن شرط تي ته پھرين هِن کي بلڪُل اصل شڪل رنگ رونگن ۾ رپيئر ڪيو وڃي.‘

مير غلام محمد ٽالپر گورنمينٽ بوائز هائر سيڪينڊري اسڪول
اسين هاڻي سنڌ جي اُنھيءَ تاريخي شخصيت مير غلام محمد ٽالپر جي جوڙايل بوائز هائر سيڪينڊري اسڪول طرف ٿا وڃون، جِتي سائين اشفاق ميمڻ اسانجو انتظار ڪري رهيو آهي.
اسين مين گيٽ تي پھتاسين پٽيوالي گيٽ کوليو، گاڏين کي اندر کڻي وڻن جي ڇانوَ ۾ بيھاريوسين، واهه جي خوبصورت بلڊنگ اڏيل آهي، تمام وڏي ڪُشادي بلڊنگ، اڳيان پارڪ، گُل ٻُوٽا ڄڻ ڪنھن ڪاليج ۾ آيا آهيون. تعليم سان عشق ۽ غريبن جو درد رکندڙ مير غلام محمد خان ٽالپر، 1920ع ۾ محمد صديق مسافر سان گڏجي هِڪڙي اسڪول جو بُنياد وِڌو، جنھن ۾ شروع ۾ هِن پنج شاگرد وٺي اسڪول شروع ڪري ڇڏيو، اُنھن شاگرد جي رهائش لاءِ بورڊنگ هائوس به شروع ڪري ڇڏيائين. پوءِ وقت گُذرڻ سان گڏ انگريز سرڪار کان اسڪول کولڻ جي اجازت وٺي 1921ع ۾ پنھنجي ذاتي خرچ تي هي هيڏي وڏي تعليمي درسگاهه تيار ڪرائي، 1925ع کان باقاعده ’لارينس مدرسه هاءِ اسڪول‘ جي نالي سان شروع ڪيو ويو. هِن وقت هي تعليمي درسگاهه ’مير غلام محمد خان ٽالپر هايئر سيڪنڊري اسڪول‘ جي نالي سان هلي رهي آهي. هِن اسڪول جا اُهي شاگرد جن پڙهي پنھنجو نالو روشن ڪيو، اُنھن ۾: علامه محمد عمر دائود پوٽو، ايڇ ايم خواجه، ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل، پروفيسر سائين ضرار رُستماڻي، سائين ڊاڪٽر محمد اسماعيل ميمڻ (جيڪو هِن وقت هِن ئي اسڪول جو پرنسپال پُڻ آهي ۽ اسان سان سفر ۾ همسفر آهي). ۽ ٻيا کوڙ شاگرد جِن هِتان پڙهي اعليٰ عھدا ماڻيا ۽ پنھنجو نالو نمايا ڳڻايو.
اسان کي سائين اشفاق ميمڻ پھرين آفيس ۾ وٺي هَليو، چيائين: ’پھرين چانھه پاڻي، پوءِ ڏِسڻ گهُمڻ،‘ ’حاضر سائين‘ اسين اچي اسٽاف روم ۾ ويٺاسين سائين اشفاق چانھه سان گڏ ريفريشمينٽ جو به بندوبست ڪيو. آفيس جي ديوارن تي نظر ڦِيرايم ڪجهه پينٽنگ ۽ ڪجهه شعر به نظر آيا، هِن آفيس جي ٻاهرين ديوار تي لڳل هِڪڙو پينا فليڪس اهڙو به لڳل آهي، جنھن ۾ مير غلام محمد خان ٽالپر جا ڪارنامي مختصر ڪري لِکيا ويا آهن، چاهيان ٿو اوهان کي به اُهي ڪارناما مختصر لِکيل جيئن جو تيئن پڙهايائين:

خان بھادر مير غلام محمد خان ٽالپر جا ڪارناما
1876ع ۾ مير باگي خان جي پُشت مان مير محمد خان ٽالپر جي گهر ۾ جنم وٺندڙ، لاڙ جي ابي سنڌ جي مُحسن، خان بھادر مير غلام محمد خان ٽالپرجا ڪيل ڪارناما:
• 1920ع ۾ پنھنجي ذاتي رقم مان ٽنڊي باگي ۾ اسڪول ۽ مفت هاسٽل تعمير ڪئي.
• هاسٽل جي خرچ هلائڻ لاءِ AG آفيس سنڌ جي انڊومينٽ چيئريٽيبل فنڊ ۾ ٽي لک ستاسي هزار روپيا رکيا.
• 1922ع ۾ مردن لاءِ ”بولس دواخانو“ کوليو، جنھن ۾ مريضن جي کاڌي ۽ دوائن جو مُفت انتظام هو.
• 1928ع ۾ ٽنڊي باگي ۾ گرلس اسڪول قائم ڪيو، جنھن ۾ هُنري سِکيا جو به اتنظام ڪيو هو.
• 1931ع ۾ هڪ زناني اسپتال ۽ ميٽرنٽي هوم قائم ڪيو. جنھن ۾ داين جي ٽريننگ جو خاص انتظام هو.
• ٻھراڙين ۾ غريب ماڻھن لاءِ ”گشتي دواخانو“ هلائيندا هئا ۽ ماڻھن کي مفت دوائون فراهم ڪيون وينديون هيون.
• تعلقي ٽنڊي باگي جي ڳوٺ ماچوري ۽ کڏهري ۾ مُفت اسڪول ۽ هاسٽل ٺھرائي.
• مختلف مدرسن جنھن ۾ ڳوٺ ٿوهي جي مڪتب، شادي پلي جي مولوي محمد عثمان ڀنڀري واري مدرسي، بدين ۾ مولانا حاجي احمد ملاح جي مدرسي، ڏيپلي هاءِ اسڪول ۽ مختلف مدرسن لاءِ سالانا گرانٽ منظور ڪئي.
• ٽنڊي باگي ۾ مُسافر خانو قائم ڪيو.
• لاڙ جي غريب، بيواه ۽ يتيم عورتن لاءِ ماهانا وظيفا مقرر ڪيا.
• مختلف شاگردن کي ٻاهرين مُلڪن مان اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪالر شپون ڏِنيون. جنھن ۾ شمس العلماء علامه عمر بِن محمد دائود پوٽو، مير بنده علي ٽالپر (سابق وزيراعليٰ سنڌ) ٽنڊي غلام علي وارو، مير صاحب جي ذاتي ملازم جو پُٽ قادر بخش خاصخيلي جيڪو اڳتي هَلي هِن اسڪول جو هيڊماستر بنيو، حڪيم عبدالستار ميمڻ، حڪيم پير احمد شاهه ۽ سيد غلام مرتضيٰ شاهه شامل آهن.
• اُن کان علاوه هر ضرورت مند ۽ بي پھچ ماڻھن جي مالي مدد ڪرڻ فرض سمجهندا هئا.
• لاڙ جي ابي سنڌ جي سر سيد ۽ غريبن جي خير خواهه مير صاحب 12 فيبرروي 1932ع ۾ وفات ڪئي.
خان بھادر مير غلام محمد خان ٽالپر 1876ع ۾ ٽنڊي باگي ۾ جنم ورتو، سندس والد جو نالو مير محمد خان ٽالپر ۽ ڏاڏي جو نالو مير ولي محمدخان ٽالپر هو. زمينداري معاملن سبب مير صاحب کي نوجواني ۾ تڪليفن سان مُقابلو ڪرڻو پيو. هِن کي هاري بنجي پوک ڪرڻي پئي. پوليس ۾ ڪانسٽيبل بنجڻو پئجي ويو. اُتان استعفيٰ ڏيئي اسٽامپ وينڊر طور ڪم ڪيو. مختلف آزمائشي مرحلن مان وڏي هِمت سان گُذرندي زندگي ڪاميابي سان گُذاري. پنھنجي شعر جون سِٽون پيون ياد اچن.
جڳ ۾ جيئڻ لئه جُرئتو سانڍ،
هِڪ حوصلو ٻيون هِمتون سانڍ.
مير صاحب علائقي جي غريب مسڪين مزدور ۽ پورهيت طبقي جي ماڻھن جي ڪسمپرسي واري حالتن کي سامھون رکندي پنھنجي ملڪيت ۽ سوچ اُنھن ماڻھن جي سُڌاري لاءِ وقف ڪري ڇڏي. اهڙا املھه ماڻھو رُڳو ماضي ۾ ئي پيدا ٿيا، هاڻي وڌيڪ علم ۽ شعور جي ڪري ماڻھو وڌيڪ هوشيار ۽ چالاڪ بنجي ويا آهن. احساس ۽ همدردي ختم ٿي وئي آهي.
هاڻي سائين محمد اسماعيل ۽ سائين اشفاق ميمڻ جي اڳواڻي ۾ اسان اسڪول کي گهُمڻ شروع ڪيو، پھرين ڪلاس رومن کان شروع ٿياسين، ايئن مڪمل بلڊنگ گُهمي، ٻاهر نِڪتاسين، بلڊنگ جي اوڀر طرف نئين اڏيل ٻي بلڊنگ جيڪا سائين محمد اسماعيل ٻُڌايو ته ايراني حڪومت جي سھڪار سان ٺھي آهي، آپا فھميده مرزا جڏهن قومي اسيمبيلي جي اسپيڪر هُئي ته اُن ايراني حڪومت کان ساڍا ٻارنھن ڪروڙن جي اسڪيم ورتي جنھن مان هي بلڊنگ تيار ڪرائي، هِن ۾ وڏو آڊيٽوريم هال پُڻ آهي. اُن کان پريان ٿورو، جنھن ۾ ڀڳل ٽُٽل فرنيچر وغيره پيو آهي، اها پُراڻي گبسن بورڊنگ هائوس جي بلڊنگ آهي. اسڪول جي سموري بلڊنگ گُهمڻ بعد اسڪول اڳيان گروپ فوٽو ڪڍياسين، ۽ پوءِ هِن تاريخي اسڪول کان موڪلائي، آياسين اڳتي بلاوَل پارڪ ۾.

يار! پارڪ ڏاڍو سھڻو ٺھرايل آهي - بلاوَل پارڪ
بلاوَل پارڪ جي گيٽ جي ويجهو ايندي ئي، مصطفيٰ ميمڻ کي چيم: ’مصطفيٰ يار ڳالھه ڪبي حق جي، سنڌ ۾ ٻيون به حڪومتون آيون ويون، ايئن سمجهو ته پ پ پ جي دؤرِ حڪومت کان وڌ مخالف دؤر کي ڳڻبو ته وڌيڪ ٿيندو، پر سنڌ ۾ جيڪي ڪجهه ڪم ڪار ٿورا يا گهڻا ٿيا آهن، ته اُهي پ پ پ جي دؤر ۾ ئي ٿيا آهن، مثال ڪي يونيورسٽيون، ڪي ڪاليج، ڪي اسڪول، ڪي اسپتالون، ڪي پُلون، ڪي روڊ ڪي رستا، يا هھڙا پارڪ (منھنجي ڳالھه جاري هئي پارڪ اندر اڌ تائين پھچي چُڪا آهيون). ڏِس نه هي شام جو پھر آهي، پاڻ جي به ڪھڙي نيت هُئي ته ٿورو پارڪ ۾ هلي فريش ٿي اچون، اهڙا پارڪ هِن وقت تقريبن هر شھر ۾ آهن، سواءِ اسانجي ماتلي شھر جي، اهي پارڪ به پ پ پ جي دؤر ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا ٺھرايا آهن، ٻين ضلعن ۾ وري ٻين، پر آئون سمجهان ٿو پارڪ اور آل پوري سنڌ جي شھرن ۾ ٺھرايا ويا آهن. اِهو به هِڪڙو وڏو ڪم آهي. هي انسان جي بُنيادي ضرورتن مان هِڪڙي ضرورت آهي.‘
منھنجي يڪي تقرير نما ڳالھه پوري ٿي ته مصطفيٰ چيو: ’بِلڪل اِها ڳالھه اوهان جي دُرست آهي، پر ڪرپشن به ڪن ٿا‘، ’بِلڪل انھيءَ کان اِنڪار ئي ڪونھي، جيڪو ڪم ڪندو سو ڪجهه نه ڪجهه ته ڪرپشن ڪندو، ايئن سمجهه ته ڪرپشن به ڄڻ ڪمن جو حِصو ٿي وئي آهي، پر جيڪي مخالف دؤر رهيا پوءِ اُنھن ته سمجهه ٻئي مٿا پئسا کاڌا، معنيٰ مڪمل چَٽ‘ مصطفيٰ منھنجي ڳالھه کي ڪٽيندي موضوع بدلائيندي چيو: ’يار پارڪ ڏاڍو سھڻو ٺھرايل آهي،‘ ’بِلڪل پارڪ ۾ پارڪ جي سونھن سمجھيا ويندڙ سڀ لوازمات آهن، هي ڏِس پاڻي جا بُوندون وسائيندڙ ڦوهارا، رنگين لائـٽون، هر قِسم جا گُل، ٻُوٽا، ڇٻرن وِڇايل ٻاريون ٻاريون، اولھه طرف کان وڏو آڊيٽوريم هال، ڏکڻ طرف کان بيٺڪون جن ۾ جهوپڙي به آهي، چوئنرو به آهي، ته لانڍي نمونو به آهي، پريان هو ڏِس اوڀر طرف کان ٻارڙن جي راندين جي لاءِ سڀئي سامان، اُنھن جي ڀرسان وڏا جانور ڊائينوسار، گهوڙا، هاٿي ۽ ٻيا. ٻي گيٽ کان گُهمي ٻاهر نڪري وري پارڪ جي ڪُنڊ تي اچون ٿا، هِتي جِم به ٺھيل آهي، جنھن ۾ ورزش ڪرڻ لاءِ ٽوٽل مشينري موجود آهي ۽ اعليٰ ڪوالٽي جون مشينون، اسان اندر فوٽوگرافي ڪئي، ۽ جِم انچارج سيال سان به ملاقات ٿي. اُن جي پاسي ۾، خان بھادر مير غلام محمد خان ٽالپر لائبرري پُڻ قائم ڪئي وئي آهي.
هِن پارڪ ۾ پھريون ڀيرو: آئون، ذوالفقار خاصخيلي، ڪامريڊ غلام مصطفيٰ جوڻيجو آيا هئاسين، شام جو وقت هو، سائين ڀيشم ڪمار آزاد کي فون ڪئيسين، اُهو به آيو، اُن وري صلاح الدين رُستماڻي کي فون ڪئي، پوءِ اسان پارڪ ۾ ٻاهر آڊيٽوريم هال اڳيان ڪُرسيون لڳائي ڪچھري ڪئي هُئي، گڏ برگر، بند ۽ بوتلون پُڻ هليون هيون.
ٻيون ڀيرو: پنگريو کان موٽندي پنھنجي فيملي سان گڏ گهميون هُيم، ادا منظور ۽ اُن جي فيملي به هُئي، اسين پنگريون کان موٽيا هئاسين ته ٻارڙن کي هي پارڪ گُهمايو هئوسين، هِتي ادا منظور جي نوڪيا ٽچ موبائل فوٽو ڪڍڻ دوران ڀولڙي چنبو هڻي ڦُري پڃري ۾ اندر کڻي وئي ۽ موبائيل کي ڀتن تي زور زور سان هڻڻ لڳي، جيستائين اسان چوڪيدار کي فونون ڪري گُهرايوسين، تيستائين موبائيل کي سڄو رونبڙا هڻي کُٿري ڇڏيائين.
۽ ٽيون ڀيرو: گُهمڻ ته نه پر ’ڪُلياتِ احمد‘ جي تقريبِ مھورت هُئي جيڪا 2 نومبر 2013ع ڇنڇر جي شام هِن پارڪ ۾ ٿي هُئي، ڏاڍي پُروقار تقريب ٿي هئي، جنھن ۾ لاهور کان محمد سھيل عمر (ڊائريڪٽر اقبال اڪيڊمي پاڪستان لاهور) مھمانِ خاص طور شريڪ ٿيو هو، ۽ ان تقريب جي صدارت اڳوڻي وي سي سنڌ يونيورسٽي، مظھرالحق صديقي ڪئي، هن تقريب ۾ مون به ’ڪُليات احمد‘ تي ٻه لفظ ڳالھايا هُئا.
چوٿون ڀيرو: هاڻي گهُمي رهيا آهيون. اسان ڪافي وقت پارڪ ۾ گُهمياسين پر شيخ عبدالله نه آيو، نيٺ اُن سان رابطو ڪيوسين ته چيائين آئون گاڏي سروَس پيو ڪرايان، اِهو ٻُڌي سڀني کي حيرانگي ٿي، ته اڃا ته سفر هلندڙ آهي، هينئر گاڏي سروَس ڪرائڻ سمجهه کان مٿي آهي، جڏهن آياسين سروس تي، ته سائين جو موڊ ڏِسي سمجهي وياسين ته هِن بلاوَل پارڪ گُهمڻ بجاءِ سِڌو بدين ڏانھن هلڻ چاهيو هو، پر باقي سڄي سنگت جو موڊ هو ته پارڪ گُهمجي، هِن اِهو بدلو ورتوآهي. خير پوءِ سائين کي سڀني چيو: ’سائين اوهان سفر جا امير آهيو، اوهان صاف اِنڪار ڪريو ها ته نه هلون ها، پر اوهان ته اهڙي ڪا ڳالھه ئي نه ڪئي هُئي هاڻي ٿا چئو،‘ خير بس اوهان گاڏي کڻو ته هلون ٿا سِڌو بدين.
ڪڏهن ڪڏهن ايئن هوندو آهي ته سفر دوران موڊ خراب ٿيڻ جي صورت ۾ ماڻھو جو مَن هليو ويندو آهي ماضي جي پاتالن ۾، ۽ پوءِ ماضي جون گهاريل گهڙيون لھرون لھرون ٿي دِل درياء جي ڪپرَن سان ٽڪرائجنديون رهنديون آهن، بِلڪُل مونسان به ايئن ٿيو.
ياد آيو ايوب کوسو کان جهڏي مان ٿيندا آيا هئاسين، منھنجو اِهو خيال آهي ته جڏهن به جيڏانھن به نِڪرجي ته رستي ۾ ايندڙ ماحول جو پورو پورو جائزو وٺجي، اُن ماحول ۾ ايندڙ اولياءَ، درگاهون، تاريخي ڪوٽ، قلعا، وستيون واهڻ سڀ ڏِسڻ گهرجن.

ٻھراڙي جو ڳوٺاڻو شھر- خيرپور گمبوه
خيرپور گمبوه ۾ آياسين، هي به ٻھراڙي جو ڳوٺاڻو شھر آهي، جيئن اسان وٽ ڳوٺن ۾ قائم ننڍڙا شھر هوندا آهن، ڪجهه هوٽلون، ڪجهه دُڪان، ڪجهه ڪئبينون. چونڪ تي گاڏي روڪي هِڪڙيَ ڪئبن واري کان پُڇا ڪئيسين ملڪاڻي شريف جي رستي جي، جنھن رستي ڏانھن گاڏي کي موڙيو بيٺا هئاسين ٻُڌايائين ته سِڌو رستو وٺيو وڃو. اڳيان آهي.

اسين رڳو تنھنجو ديدار ڪرڻ آيا آهيون- صابر
اچي پُھتاسين ملڪاڻي شريف، هِتي اسان جو دوست صابر ڪمبوه ٿو رهي، سوچيوسين اُن جو به ديدار ڪندا هلون، ٻيو دوست عزيز ڀنڀرو رهندو هو، جيڪو هاڻي بدين جو شھر وسايو ويٺو آهي. پُڇا ڪري پُھتاسين صابر جي دُڪان تي. صابر نماز عصر اثر پڙهي رهيو هو. ڪجهه دير دڪان اڳيان انتظار ڪيوسين. نماز پڙهي فارغ ٿيو، ٻاهر اچي ڀاڪر پائي مِليو. دُڪان اندر زبردستي وٺي ويو، چيوسين صابر اسان رڳو تنھنجو ديدار ڪرڻ آيا آهيون، ڪنھن ٻي ڀيري ڪچھري ڪبي، پر نه مُڙيو، ويٺاسين، چانھه ۽ بسڪيٽ گهرائي ورتائين.
صابر سان مُلاقات تڏهن ٿي هُئي جڏهن سيد سمن سرڪار تي ڪِتاب ڇپرايو هئائين، سھڙيندڙ پاڻ هو ڪِتاب جو نالو ’لاڙ جو لال- سيد سمن سرڪار‘ اُهو ڪِتاب پوءِ مارڪيٽ ۾ اچڻ کان اڳ ئي ڪنھن گُدام حوالي ٿي ويو، صابر کي ته پنھنجي محنت جا پئسا مِليا، پر ڪِتاب ماڻھن تائين پھچي نه سگهيون، سڀ ڪِتاب گودام حوالي ڪيا يا ساڙايا ويا، (ولا عالم). صابر کان موڪلايوسين، روڊ تائين گڏ آيو.

المڪتبة المحمدية الاسلامية لائبرري-ملڪاڻي شريف
سائين عبدالجبار رابطو ڪيو محمد خان ملڪاڻي سان جنھن جي هي ذاتي لائبريري آهي، جيڪا اسان کي ڏِسڻي آهي، محمد خان ٻُڌايو ته آئون ٽنڊي باگي مان واپسي اچان پيو رستي ۾ آهيان، اوهان لائبرري ۾ اچو ويھو آئون پھچي ويندس. لائبريري پھتاسين اُتي موجود همراهن کي سائين فون ڪري ٻُڌائي ڇڏيو هو، اسانکي لائبرري کولي ڏِني وئي، واه سُبحان الله لائبرري ته تمام وڏي آهي ۽ تمام گهڻا ڪِتاب نظر اچي رهيا آهن. اسان لائبرري جو جائزو ورتو، ڪجهه ئي گهڙين ۾ سائين محمد خان ملڪاڻي به پھچي ويو، ڀاڪر پائي مِلياسين، اُن کان پوءِ چانھه به اچي وئي، چانھه پي ڪچھري ڪري، هِڪ ڀيرو ٻيھر سائين لائبرري گُهمائي مختلف ناياب ڪِتاب ڏيکاريائين، ڪيئن ۽ ڪِٿان هٿ ڪيائين، سڄي معلومات ڏِنائين، تعداد ڪتابن جو پُڇومانس ٻُڌايائين ’ڇهه هزار جي لڳ ڀڳ ڪِتاب موجود آهن.‘ گڏ گروپ فوٽو ڪڍياسين، کيس پنھنجو هي شعر ٻُڌايم:
رهڻ ڏي مون وٽ هي مون لئه اهم هِن،
خوشبوء، حُسن ۽ ڪِتابن جا تحفا.
تيستائين نماز اثر جي تڪبير به لڳي وئي، ڀر ۾ ئي ’جامع مسجد الحديث ۽ گڏ مدرسو ’تعليم القرآن‘ به آهي. باجماعت نماز ادا ڪئي، مدرسي جي شاگردن ۽ اُستادن کي به سلام ڪيوسين، سڀني کان موڪلايوسين. سمن شاهه جو پنڌ پُڇيوسين چيائون ڇھه ڪلوميٽر اڳيان آهي. سائين نالي ڀائي محمد خان ملڪاڻي کان ڀاڪر پائي وري مِلڻ لاءِ موڪلايوسين ۽ سمن سرڪار جي سلامي ڀرڻ لاءِ سمن سرڪار جي سرزمين ڏانھن هلڻ لڳاسين.

سمن سائين مان ته گولي غلام تنھنجي در جي
سنڌ سڄي ۾ چَپَي چَپَي ته ڪو نه ڪو بزرگ دفن ٿيل آهي، ڪِٿي نه ڪِٿي ڪا درگاهه آهي، ڪِٿي نه ڪِٿي روز ميلو مچندو آهي، ايئن اسان جي سنڌ جيئندي آهي.
توڻي جو هِن وقت ٽاڪ منجھند هُئي، ڪانوَ جي اک پئي نِڪتي باوجود اُن جي ڪجهه ٻھراڙين کان آيل ۽ ڪجهه شھري بيبيون درگاهه اندر ۽ ٻاهر نظر آيون، ممڪن آهي اِن ۾ ڪي اسان وانگر ئي درگاهه تي گُهمڻ خاطر آيل هُجن، ڪي وري باسيل باسون کڻي ايندا آهن، سمن جو ميلو جيئن ته ضلعي بدين جو وڏي ۾ وڏو ميلو لڳندو آهي، تنھن ڪري هِن ميلي تي ته ننڍپڻ کان وٺي اچڻ ٿيندو رهيو آهي.
هِن کان پھرين جڏهن شروعاتي مقبرو ٺھيل هو جيڪو، سمن شاهه جي ڏاڏي پير شاهه ۽ سندس خدمتگار گلاب راءِ (جنھن کي محمد گلاب به چوَن ٿا)، 1934ع ۾ جوڙايو هو. جيڪو تمام سوڙهو هو. اُن وقت کان وٺي هِن درگاهه تي اچڻ وڃڻ ٿيندو رهيو آهي.
هاڻي هِن وقت جيڪو مقبرو موجوده گادنشين علي بخش شاهه ٺھرايو آهي، تمام وڏو ويڪرو، ۽ بُلند ٺھيل آهي، چارئي ڪُنڊن کان وڏيون دريون جن کي شيشو لڳل ۽ مقبرو هوادار بھترين ٺھيل آهي، اندر اهڙيون هوائون ٿيون اچن جو دِل چوَندي آهي ڪجهه گهڙيون پاسو وٺي ويھي رهجي. پر جيئن ته هر درگاهه تي رش ماڻھن جي اچ وڃ، اهڙي پُرسڪون ماحول کي بي سڪون ڪريو ڇڏي. وڌيڪ ڪِتابن کان ٿا پُڇون.
سمن سرڪار جا وڏا اصل ۾ بخارا کان آيل هئا. سمن شاهه جي والد جو نالو سيد قربان شاهه هو جنھن کي چار پُٽ هئا، سيد جُڙيل شاهه (اول)، سيد مترو شاهه، سيد ڦُلن شاهه، ۽ چوٿون سيد سمن شاهه. هِن بزرگ جي تاريخ پئدائش به روايتن جي آڌار 1870ع ڄاڻايل آهي،
سمن سرڪار درويشي د‍ؤر کان پھرين عاشق هو ۽ هِن جي عشق جا قِصا ٽِن مختلف عورتن سان ٻُڌايا وڃن ٿا، هِڪ روايت: دٻھڙي جي ڪنھن سادات بيبي سان عشق ٿيو. ٻي روايت: ڪنھن مڱڻھار ڇوڪري جي عشق ۾ اڙيو جيڪا سانگي ڦرهو جي چئي وڃي ٿي. ٽين روايت: خيرپورگمبوه جي ڪنھن ڪنڀار عورت سان اکيون چار ٿيون. اِنھن ٽنھي عشقن ۾ ناڪامي هِن کي مجازي عشق کان حقيقي عشق جو رستو ڏيکاريو ۽ پاڻ مجذوب ٿي ڪپڙن کان آزادي ماڻي ورتائين، سندن مُريدن چيو ’سائين پنھنجي تن تي ڪپڙا ته ڍڪيو‘ چيائين: ’باهه جي بٺيءَ تي جيڪا شئي رکندا رک ٿي ويندي‘ هِڪ عربي مھاورو آهي ته: ’عشق اها باهه آهي جيڪا محبوب کانسواءِ ٻي هر خيال کي ساڙي ڇڏي ٿي‘ هي اُنھن حالتن ۾ مجذوب درويش ٿي رِڻ پَٽن جو راهي ٿي ويو، ماڻھن کان پري ڀڄندو هو. ۽ نيٺ رجب جي 14 تاريخ 1350هه، ڊسمبر 1931ع تي هِن فاني جھان کي ڇڏي حقيقي ماڳ ڏانھن موٽيو. هِن بزرگ جا ٽي خدمتگار به ٻُڌايا وڃن ٿا جِن ۾: گلاب راءِ (محمد گلاب)، لالو ڪھيري، فاطمه خاصخيلڻ جِن جون قبرون به هِن جي مقبري جي اوڀر ۾ ٻُڌايون وڃن ٿيون. (معلومات دوست رشيد ڪمبوه جي ڪتاب ’لاڙ جو لال سيد سمن سرڪاررح‘ تان ورتي وئي).
هاڻي جڏهن دُنيا کي ڇڏي ويو آهي ته هِن تي ماڻھن جا ميڙا متل آهن، هِن درگاهه تي مسلمان توڙي هندو ساڳي تعداد ۾ اچن ٿا، هن جي حاضري ۾ گهڻو ڪري ماڻھو ڪُڪڙ کڻي ٿا اچن، جن کي مقبري جي احاطي ۾ ڪُھي کائن ٿا، ڪي وري درگاهه تي ڇڏي وڃن ٿا. هِن درگاهه تي لڳندڙ ٻارهو ميلو جنھن کي شاعر نياز پتافي پنھنجي شعر ۾ هِن طرح بيان ڪيو آهي:

ثقافت جو قلعو آهي، سمن سرڪار جو ميلو.
وڻي ٿو واهه هر دِل کي، امن ۽ پيار جو ميلو.

اڇا پوٺا ڏِسڻ جھڙا، چمن ٿا چنڊ جا ڪِرڻا،
رهاڻيون روح واريون ۽ مٺي گُفتار جو ميلو.

سمايل رنگ الفت جا، سجايل خوب بازارون،
گهمن جوڙا جوانن جا، ٻُڍي ۽ ٻار جو ميلو.

اُتر ۽ لاڙ ٿر وارن، وڏي رونق مچائي آ،
اُٺن گهوڙن ڍڳن مينھن، وڏي واپار جو ميلو.

بدين شھر- سانول پور يا بديڻي بجاءِ بدين سڏيو ويو
اوچتو مون ڪنھن جو هٿ پنھنجي ڪُلھي تي محسوس ڪيو، سجاد هو، ’شاعر صاحب ڪِٿي گُم ٿي ويو آهين؟ بدين پُھچي وياسين‘. ماضي جي ميلي مان مَن کي موٽائي ورتم ۽ ڏِٺم ته بدين پُھچندي سِج اسانجو ساٿ ڇڏي اسانکي رات جي حوالي ڪري ويو. بدين بابت ڪوهستاني سنگت کي ٻُڌائيندو هلان ته: هِن شھر جنھن ۾ هِن وقت پنھنجي موجودگي آهي، ماضي ۾ تقريباً 1500ع عيسوي کان هي چاچڪان علائقو سڏبو هو، هِن علائقي ۾ يعني هِن شھر واري هنڌ هِڪڙو همراه بديڻو نالي اچي آباد ٿيو، جيڪو ذات جو ملاح ٻُڌايو وڃي ٿو، ۽ بدين جي پُراڻي قديم ذات به ملاح ئي ٻُڌائي وڃي ٿي. اُن بديڻي ملاح جي پُويان هِن علائقي کي بديڻو سڏيو ويو. جڏهن هِن بديڻي علائقي ۾ شاهه قادري جي دڙن وٽ سانولو نالي هڪ همراه 1750ع ڌاري اچي ويٺو ته آهستي آهستي شھر آباد ٿيڻ لڳو، پوءِ هِن شھر جو نالو به اُن شخص سانولي جي پُٺيان ’سانوَل پور‘ پيو. تقريبن 30 سالن کانپوءِ جڏهن ميان عبدالنبي ڪلھوڙي جو دؤر هو 81_1780ع ۾ تڏهن هِن عبدالنبي ڪلھوڙي مدد خان پٺاڻ کي سنڌ آندو، جنھن اچي سنڌ جي ڦُرلُٽ ڪئي، اُن ۾ بدين به شامل هو، تاريخ ٻُڌائي ٿي ته جڏهن مدد خان پٺاڻ بدين ۾ ڦُرلُٽ شروع ڪئي ته گهرن ۾ وِڇائڻ وارو تڏو به نه ڇڏيائون، سڀ ڪُجهه ڦُرلُٽ ڪري آخر ۾ شھر کي باهه ڏيئي ساڙي رک جو ڍير ڪري ويو. اُن کان پوءِ وري ٻيھر هي شھر جيڪو هاڻي موجوده شھر آهي آباد ٿيو، جنھن کي سانوَل پور يا بديڻي بجاءِ بدين سڏيو ويو، اڃا به ڪي ٻھراڙي جا جهونا ماڻھو هِن کي بديڻي جو شھر ئي سڏيندا آهن. سو اِهو آهي اسان جو شھر بدين ۽ بدين کي ضلعي جو درجو وري شھيد عوام ذوالفقار علي ڀٽو 1975ع ۾ ڏِنو. (معلومات ڪجهه ڪتابن ۽ ڪجهه پروفيسر عبدالله ملاح کان ورتم).
هِن شھر کي اسين مولوي حاجي احمد ملاح جو شھر به سڏي سگهون ٿا. ۽ هِن غريب آباد کي وسائيندڙ پُڻ مولوي احمد ملاح ئي آهي.

بدينا برک ٿيا بيشڪ، وِڌئون سِنڌ کي ته سونو نَڪ،
لڳو دُشمن کي دِل تان ڌَڪ، ڪَري وِيچار ويچارو.
مولوي احمد ملاح- جيئن مِلين تيئن مِل مِٺا
’مولوي احمد ملاح جو مقبرو ڪِٿي آهي‘؟ سرور پُڇي ٿو، جواب ۾ چوانس ٿو: ’سرور شاعرن تي ڪھڙا مقبرا، مولوي احمد ملاح هِتان کان ٿوري پنڌ تي (هٿ جي اِشاري سان ٻُڌايان ٿو) ڪينٽ روڊ تي قبرستان آهي اُتي هن جي قبر آهي، ۽ هِن جي پاسي ۾ مولوي خير محمد نظاماڻي به سُتل آهي. ’ڀلا هِن وقت رات آهي قبرستان نٿا هلي سگهون اسان کي تون تعارف ٻُڌائي مولوي حاجي احمد ملاح جو‘؟ سرور وري ٻيو سوال ڪيو. سرور! مولوي حاجي احمد ملاح جو تعارف ته مونکي ايترو علم ئي ناهي جو هِن عالم جو تعارف توکي ٻُڌايان، بس جيڪا ٿوري گهڻي معلومات آهي اوهان سان شيئر ڪريان ٿو.
روپا ماڙي ٻُڌي اٿئي؟ انھيءَ روپا ماڙي کان ميل کن جي مفاصلي تي هِڪڙو ننڍڙو ڳوٺ ’ڪنڊو‘ نالي سان آهي، اِهو ڳوٺ ديھه لوهڻ، تپي چورهڏي، يونين ڀُڳڙا ميمڻ ۽ تعلقي بدين ۾ آهي. اُن ڳوٺڙي ۾ هِڪڙي غريبڙي نانگيو ملاح جي گهر هِن هستي احمد ملاح جنم ورتو. هي صاحب 11 سالن تائين ڍور چاريندو رهيو، پوءِ اوچتو هِن کي خيال آيو علم کانسواءِ به ڪھڙو انسان ۽ اِن تي پاڻ هِڪ شعر به چيو اٿس.
ڍور چاريندي اچِي ويو، اوچتو مون کي خيال،
عِلم ري اِنسان کي، ڪُجهه ناهي عِزت اِحترام.
ايئن پوءِ يارنھن سالن جي عمر ۾ هِن علم حاصل ڪرڻ لاءِ پنھنجي ئي ڳوٺ جي ويجهو ٻھڊمي جي مڪتب ۾ مولوي حافظ عبدالله منڌري وٽ علم حاصل ڪيو، اُن کان پوءِ مختلف هنڌن، مدرسن مان تعليم حاصل ڪيائين. 1932ع کانپوءِ پاڻ هِن قاضيه واهه جيڪو هاڻي ڪِراس ٿا ڪريون جي ڪَپ تي هِڪڙي مسجد ۽ مدرسو انوارالعلوم جي نالي سان قائم ڪيو، پاڻ انھيءَ مسجد ۽ مدرسي جي ڀرسان پنھنجو گهر به اڏيائين.
اسان ٻُڌو آهي مولوي صاحب اوليائن جي خلاف هو؟ سرور پُڇيو.
’ايئن ناهي اوليائن جي خلاف نه هو، اُنھن ذهنن جي خلاف آهي جيڪي اوليائن تي وڃي اُنھن کان سڀ ڪجهه گُهرن ٿا، جڏهن ته جڳ جو والي واحد الله ئي آهي، ته هي ٻي در ڇو ٿا نمن اِن عمل جي خلاف آهي، مولوي صاحب پھريون عالم ۽ شاعر آهي جنھن قرآن شريف جو سنڌي نظم ۾ ترجمو ڪيو. سندس شاعري جا ڪيترائي ڪِتاب بار بار ڇپبا رهيا آهن، جيڪي شروعات ۾ سندس دوست ۽ پاڙيسري مولوي عبدالله جوڻيجي سھيڙي ڇپرايا هئا ۽ هاڻي ويجهڙ ۾ اُنھن سڀني ڪِتابن کي گڏي ۽ ٻيو ماڻھن جي سينن مان شاعري ڪڍي گڏ ڪري سندس شاعري جو ڪُليات 2013ع ۾ پروفيسر ضرار رستماڻي ٻن ڀاڱن ۾ ڇپرايو آهي. جنھن کي پڙهندڙن وٽان وڏي موٽ مِلي آهي. جنھن جي ڪمپوزنگ ڪرڻ کان ڇپڻ جو اعزاز هِن بندي ناچيز کي آهي.
’ڀلا احمد ملاح جو ڪو شعر جيڪو توکي وڻندو هُجي ٻُڌائي؟ سرور چيو‘، جيستائين منزل کي پھچون سرور ڄڻ ته مونکان انٽرويو ڪري رهيو آهي، سُٺو به لڳي ٿو. احمد ملاح جي سڀ شاعري سُٺي آهي ادا.

مِل مِٺا! ڪهڙي به مُل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!
سِر، ڪِ گَهر، گوهر، ڪِ گُل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!

ڪنهن به قِيمت تي غَنيمت، تُنهنجي تشريف آوري،
مِلڪ مايا، مُلڪ ڪُل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!

ساهه حاضِر، ماهه حاضِر، هَڏ هِنيون حاضِر حَبيب!
ڪُل اَٽالي جي اُٽل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!

سانگ سانوَڻ، سَير سانجهي، ٻيا سَڳورا ڏِينهن سَوين،
ڪنهن به اَنگل، ڪنهن اُڇل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!

موتيا گُل خواهه موتي، مُلهه چوَڻ مون لاءِ موت،
مُلهه ڪِٿان آڻيان؟ اَمُل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!

گُل! گهڻان ڏِينهن تُنهنجي گُلشن ۾، ڪَنڊا کاڌم قريب!
ساڻ بُلبُل ڪنهن به بُل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!

آس اَهنجي واس جي، ”احمد“ ڦِري ٿو آس پاس،
جيئن ڦِرن ٿا ڀَونر ڦُل تي، جيئن مِلين تِيئن مِل مِٺا!

قاضيه واهه - هي واهه پوري شھر جي وِچان گُذري ٿو
اسان جڏهن قاضيه واهه جي پُل ڪِراس ڪريون ٿا، ته سائين جِن کي ٻُڌايان ٿو: ’هي واهه پوري شھر جي وچان گُذري ٿو، هاڻي ته هِن واهه جا ٻئي پاسا به پڪا ڪيا ويا آهن، بس هِڪڙو ڪم اڃا وس وارن کي ڪرڻ گُهرجي ته هِن واهه ۾ ڪِٿان به ڪنھن گهر جو ڪو به گٽر نه پوَڻ گُهرجي، ۽ هِن واهه جا ٻئي پاسا جيڪڏهن قبضن کان خالي ڪرائي روڊ ٺھرائي پاسن کان وڻڪاري ڪرائي وڃي ته هِن شھر جي سونھن کي چوڏهن چنڊ چمڪڻ لڳندا، پر خبر ناهي وس وارا اهڙا بدذوق ڇو هوندا آهن، ۽ باذوق ايترا بيوَس ڇو هوندا آهن.‘ ايئن قائدِ اعظم روڊ وٺي اڳتي آياسين، جڏهن پارڪ وٽان گُذر ٿيو ته پارڪ بابت به ٻُڌائڻ فرض پيو سمجهان، اسان وٽ جي سنگت کي گُهمائڻ جو وقت ناهي ته کين بدين شھر بابت مڪمل ڄاڻ ڏيڻ انتھائي ضروري آهي.

شھيد بينظير ڀٽو پارڪ
کين ٻُڌايم هي جنھن پلاٽ تي پارڪ آهي، اهو پلاٽ ريلوي وارن جو آهي، اِن پلاٽ تي گهڻي وقت تائين رينجرس جو قبضو هو، پر هاڻي هِتي اِهو پارڪ ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا جي گهرو وزارت ۽ فھميده جي اسپيڪر واري دؤر جو تحفو آهي، هي فيملي پارڪ آهي، ۽ شھر جي وچ ۾ هُئڻ ڪري شھرين لاءِ ڏاڍو ڪارائتو آهي، اهڙا ڪارائتا ڪم مرزا فيملي بدين ضلع جي تقريبن هر شھر ۾ ڪرايا آهن. سواءِ اسانجي ماتلي شھر جي.

مھراڻ چوڪ ۽ ريلوي اسٽيشن
جڏهن اسان جون گاڏيون بينظير پارڪ کان ٿورو اڳيان مھراڻ چونڪ تي پھتيون ته هِٿ جي اشاري سان سنگت کي ٻُڌايان ٿو ته: ’هو سامھون اوڀر طرف ريلوي اسٽيشن نظر پئي اچي، اها ريلوي اسٽيشن 1908ع ۾ قائم ٿي. هِتي هلندڙ ريل ۾ هِڪ ٻه ڀيرا مون به سفر ڪيو هو، پر هاڻي بلڪل ماضي جو قِصو بڻجي ويو، ٻيھر آپا فھيمده ۽ ڊاڪٽر ذوالفقار ٽرين هِن ٽريڪ تي آڻي افتتاح ڪيو هو ته هاڻي ٻيھر ٽرين بحال ڪجي ٿي، پر ڪجهه مھينن تائين هلي وري ٻيھر بيھي رهي، تنھن ڪري هاڻي اِها ٽرين ۽ اسٽيشن بلڪل ماضي جو قِصو بڻجي رهجي وئي.

هي يونائيٽيڊ هوٽل
يونائيٽيڊ هوٽل وَٽ اچي گاڏين کي بريڪ ڪيوسين، ۽ سچ جي آفيس سامھون گاڏيون موڙي بيھاريوسين. ڪوهستاني سنگت کي ٻُڌايم ته: ’هي ’يونائٽيڊ هوٽل‘ تمام پُراڻي آهي، هِن جو شروع شروع ۾ وڏو اوج هوندو هو، هِن بلڊنگ ۾ هوٽل، هوٽل جي رهائشي ڪمرن کان علاوه ڪيئي آفيسون به قائم آهن، جن ۾ قومي بچت بئنڪ، ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا جي آفيس، وڪيلن جون آفيسون، ۽ سچ جي آفيس جتي اسين آيا آهيون.‘

مولوي عبدالغفار جمالي _ سچ آفيس
هِتي اسان جو ميزبان مولوي عبدالغفار جمالي اسان جو انتظار ڪري رهيو آهي، سچ جي آفيس ۾، سچ هِن جي هِڪڙي سماجي تنظيم آهي.
اندر آياسين، مولوي عبدالغفار جمالي ۽ ٻه ٽي ٻيا سندس ساٿي، سندس آفيس ۾ انتظار ۾ ويٺل هئا، اسان سان ڀاڪر پائي مِليا. خوش خيرعافيت، حال احوال ۽ تعارف ٿيو، تيستائين ڪجهه ريفريشمينٽ ۽ بوتلون به اچي ويون. کائي پي. گاڏين ۾ چڙهياسين، مولوي عبدالغفار جمالي سندس گاڏي ڊبل ڪئيبن کنئي، آئون ۽ سرور هِن جي گاڏي ۾ سوار ٿياسين.

لاڙ ايف ايم 94 بدين
مٿي بلڊنگ ڏانھن اِشارو ڪندي سرور کي ٻُڌايم ته: اِها مٿي ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا جي آفيس به آهي، جنھن ۾ هِن وقت ريڊيو ’لاڙ ايف ايم 94 بدين‘ جي نالي سان هلي رهيو آهي، جنھن جي شروعات آگسٽ 2014ع کان باقائده شروع ڪئي وئي، هي ايف ايم 94 ڊاڪٽر ذوالفقار علي مرزا جو آهي، هِن وقت جنرل مئنيجر راجا ظفر آهي، جڏهن ته پروگرام انچارج مدثر ظفر ۽ مارڪيٽنگ مئنيجر ظفر خاصخيلي آهي. حيدرآباد بدين روڊ ورتوسين، الله والا چونڪ تي پھتاسين ته سروَر کي ٻُڌايم:

قطر طرفان مليل تحفو - قطر مسجد
هي سامھون ڏِسو پيا ڪھڙي خوبصورت اڏاوَت جو نمونو آهي، انھيءَ مسجد کي ’قطر واري مسجد‘ سڏين ٿا. هي مسجد قطر حڪومت پاران مليل تحفو آهي، قطر وارن جي ئي پئسن سان جُڙي راس ٿي، هِن مسجد لاءِ پلاٽ مولوي عبدالحميد جوڻيجي ڏِنو ۽ اُن وقت جو ميونسپل چيئرمين خليفو عبدالله ميمڻ هو، جنھن جي دِلچسپي ۽ ڪوششن سان هي ڪم مڪمل ٿيو. انھيءَ جي اوڀر ۾ بوائز هاءِ اسڪول بدين جي بلڊنگ آهي. شھر جو باءِ پاس روڊ جنھن کي ڪورٽ روڊ به سڏين ٿا. گاڏين جي آهستي اسپيڊ سان هلندا رهياسين، گاڏي ۾ ته منٽ جو پنڌ آهي، سو منٽ جي پنڌ تي اولھه طرف وڏي کنڀي/ٽاوَر ڏانھن هٿ جي اِشاري سان سرور کي ٻُڌايان ٿو:

ايف ايم 105 بدين
’اِهو مٿي جيڪو ٽاوَر ڏِسين پيو اِهو ايف ايم 105 اسٽيشن آهي، جنھن کي بدين ۾ اسانجو پيارو دوست يونس بڪاري هلائي رهيو آهي. سروَر تُنھنجي معلومات ۾ اضافو ڪندي اِهو ٻُڌايان ته پرائيويٽ ايف ايم ريڊيو چئنل جو هي ئي پھريون پرائيويٽ ايف ايم چئنل ’سچل ون او فائو 105‘ جي نالي سان قائم ٿيو، جنھن ڪراچي جي مين شاهراه فيصل بزنس ايونيو بلڊنگ مان پنھنجي پھرين نشريات شروع ڪئي. بعد ۾ حيدرآباد ٿڌي سڙڪ تي اسٽيٽ لائف بلڊنگ مان سيڪنڊ مين اسٽيشن تان نشريات ٻُڌي وئي ۽ پوءِ ايئن آهستي آهستي پوري مُلڪ ۾ هِن چئنل جون ڪُل 23 اسٽيشنون قائم ڪيون ويون آهن، جن مان سنڌ ۾ به ٻارھن، تيرھن کن آهن ۽ هي بدين اسٽيشن 105 جي باقائده شروعات 2009ع کان يونس بڪاري جي آواز سان ڪئي وئي، هِن مُلڪ جي سڀ کان وڏي پرائيويٽ چئنل 105 جو اونر/مالڪ جھانگير صديقي آهي.

انصاف جي اکين تي ٻڌل پٽي - سيشن ڪورٽ
’اِها خوبصورت بلڊنگ سيشن ڪورٽ جي آهي، جيڪا هاڻي ڪجهه سال پھرين ٺاهي وئي آهي. انھيءَ جي پاسي ۾ هيٺ اِها پُراڻي بلڊنگ آهي. جنھن جي اڏاوَت 1975ع کانپوءِ ٿي هُئي، جڏهن بدين کي ضلعي جو درجو مِليو هو، شھيد ذوالفقار علي ڀٽي جو دؤر هو. ’سرور! ڪورٽ جو هڪڙو خاص نشان ڏٺو اٿئي، جنھن ۾ انصاف جي ديوي جي هٿ ۾ ساهمي هوندي آهي ۽ اکين تي پٽي ٻڌل هوندي آهي. انھي تي ڪڏهن غور ڪيو اٿئي، ته انصاف کي انڌو ڇو پيش ڪري ڏيکاريو ويو آهي؟ ’الائي مون ڪڏهن غور ناهي ڪيو‘.

لاڙ ميوزيم ۽ مولوي احمد ملاح لائبرري
ڊي سي او چوڪ پھتاسين ته سامھون بلڪل خوبصورت بلڊنگ آهي، جنھن جي چوڌاري چئوديواري اُها به گُلڪاري واري ڏِنل ’لاڙ ميوزيم جي آهي‘. هن لاڙ ميوزيم ۽ اندر قائم ’مولوي احمد ملاح لائبرري‘ بابت کين ٻُڌايان ٿو: 81_1980ع ۾ ريلوي اسٽيشن تي ميونسپل ڪميٽي جي هِڪڙي دُڪان ۾ اِهي لاڙ ميوزيم جو شيون رکيون ويون هيون، جنھن دُڪان ۾ هِن وقت هٿيارن جو دُڪان قائم آهي.
وزيراعظم محمد خان جوڻيجو جي دؤر ۾ ٿر ۾ ثقافتي ميلو لڳو هو، اُن ميلي ۾ محمد سومار شيخ اِهي سڀئي شيون کڻي وڃي اسٽال لڳايو هو. اُتي محمد خان جوڻيجو هِن کي باقائده ميوزيم ٺاهڻ لاءِ پنج لک روپيا ڏِنا، جنھن مان پوءِ محمد سومار شيخ ايگروول ڪالوني ۾ 2 ڪمرا ٺھرايا، اُن کان پوءِ گورنر ڪمال اظفر بدين آيو هو ته اُن به ڪجهه لاڙ ميوزيم لاءِ ڏوڪڙ ڏِنا.
1991ع ۾ لاڙ ثقافتي ميلو لڳو هو، اُن ميلي ۾ محمد اسماعيل سپاسنامو پيش ڪيو، جنھن کانپوءِ ڄام صادق ميوزم لاءِ 30 لک ڏيڻ جو اعلان ڪيو. اُن اعلان کانپوءِ محمد سومار شيخ هِڪڙو نئون نقشو تيار ڪرايو جيڪو هاڻي موجوده ’لاڙ ميوزيم‘ آهي. ۽ هِن نئين لاڙ ميوزيم جي عمارت جو جڏهن بنياد ڀريو ته اُن وقت محمد سومار شيخ هِن فاني جھان مان لاڏاڻو ڪري ويو. لاڙ ميوزيم جو ڪم هلندو رهيو، جڏهن پ پ پ جي گورنمينٽ آئي ته قائم علي شاهه هِن ميوزيم لاءِ وڌيڪ پئسا ڏِنا ۽ پوءِ جڏهن ناظمي نظام آيو ته تعلقن جي بجيٽ تعلقن ۾ ئي خرچ ڪرڻي هئي، اُن وقت بدين جو ڊي سي او سيد ممتاز شاهه هو جنھن تعلقي جي سموري بجيٽ هِن ميوزيم جي حوالي ڪئي جنھن تي ڪمال چانگ اُن وقت جي ضلع ناظم صحيح ڪئي، ۽ ايئن هي هاڻوڪي خوبصورت ’لاڙ ميوزيم ۽ مولوي حاجي احمد ملاح لائبرري‘ جي عمارت 2005ع ۾ جُڙي راس ٿي. جيڪا هِن کان پھرين لائبرري ميونسپل ڪميٽي جي هِڪڙي هال ۾ قائم ڪئي وئي هُئي، محمد سومار شيخ ۽ خليفو عبدالله ميمڻ جي گڏيل ڪوششن سان.
موجوده ’مولوي حاجي احمد ملاح لائبرري‘ جو اعزازي ڊائريڪٽر، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو کي مقرر ڪيو ويو هو، اُن جي وفات کانپوءِ هِن وقت پروفيسر عبدالله ملاح اعزازي ڊائريڪٽر آهي. (معلومات پروفيسر عبدالله ملاح)

جتي شرافهءِ شھر گڏجن ٿا-جيم خانه
لاڙ ميوزيم جي اولھه طرف پاسي ۾ ئي جيم خانه قائم آهي، جنھن کي ڊي سي ميجر (ر) اقبال، تيل ڪمپني جي سھڪار سان، 1991ع ۾ اسڪائوش ڪورٽ قائم ڪئي. ٻيھر 1997ع ۾ ڊي سي بدين قاضي عبدالسبحان ميمڻ، يو ٽي پي ۽ او جي ڊي سي جي سھڪار سان ’اسپورٽس ڪامپليڪس‘ قائم ڪيو. وري ٽيھر 2000ع ۾ ڊي سي قاضي شاهد پرويز اسپورٽس ڪامپليڪس کي ’جيم خانه‘ ۾ تبديل ڪيو. عارضي ايڊهاڪ باڊي تشڪيل ڏيئي جيم خانه کي هلايو ويو. پوءِ جڏهن ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا جو دؤر آيو ته هِن جيم خانه کي وڌيڪ سڀ گهربل سھولتون مھيا ڪيون.

هي عوام جي خادم ۽ چوڪيدار جي آفيس آهي
چوڪ کان گاڏي گُهمي اولھه طرف رواني ٿي، اُتر طرف هٿ جي اِشاري سان ٻُڌايانس ٿو ته: هي عوام جي خادم ۽ چوڪيدار جي آفيس آهي، جنھن کي ايس ايس پي آفيس چيو وڃي ٿو. جڏهن بدين ضلعو قائم ٿيو هو ته اُن وقت، ۽ هِتي پھريون ايس ايس پي سيد اڪبر شاهه هو. هِن وقت 2017ع ۾ عبدالقيوم پتافي ايس ايس پي عرف عوام جو خادم رهي ٿو آهي.

ضلعي بدين جي خادم ڊي سي جي آفيس
ايس پي آفيس جي پريان اِها جيڪا بلڊنگ نظر پئي اچي جنھن جي گيٽ تي ڪاري ڪلر جا ٽائلس لڳل آهن. اِها بلڊنگ ضلعي بدين جي خادم ڊي سي جي آفيس آهي، هِي آفيس 1975ع ۾ قائم ٿي. هِن ڊي سي آفيس تي پھريون ڊي سي او غياث الدين جوڻيجو مقرر ٿيو.
جنھن کي مرزا فارم سڏين ٿا
ڊي سي آفيس، ايس پي آفيس هِڪٻئي جي ڀر ۾ ۽ روڊ ڪِراس ڪري اُنھن جي سامھون جيم خانه هاڻي اسان اولھه طرف ڪراچي روڊ تي هلي رهيا آهيون. ڏيڍ ٻه ڪلوميٽر جي پنڌ کانپوءِ مورجهر پُھتاسين، موري (پُل) ڪِراس ڪرڻ وقت سرَوَرَ کي ٻُڌايان ٿو، سرَوَرَ! ’هي مورجھر واهه جا ٻئي ڪَپ ڏِسين پيو اِهي ڏکڻ طرف وڃن پيا اڳيان سفيدي جا وڏا وڻ به نظر ايندا، هِتان کان تقريبن ٻن اڍائي ڪلوميٽرن جي فاصلي تي اٿئي ’مرزا فارم‘، ڊاڪٽر ذوالفقار علي مرزا (سابق گهرو وزير) ۽ آپا فھميده مرزا (سابقه اسپيڪر قومي اسيمبلي،) سندن پُٽ حسنين مرزا ۽ حسام مرزا جِن جو آشيائنو جنھن کي ’مرزا فارم‘ سڏين ٿا. مورجھر موري جي ٻنھي ڪپن تان وڃي سگهجي ٿو، ڏکڻ طرف تقريبنّ اڍائي ڪلوميٽرن جي پنڌ تي آهي.
رات جي روشنين ۾ ڪوهستاني سنگت سان سفر سھانو روان دوان آهي، مولوي عبدالغفار جمالي جي ڊبل ڪئبن گاڏي جي شيشن مان ٻاهر جا منظر ڏِسندو ۽ پاسي ۾ ويٺل سائين سرور خاصخيلي کي ٻُڌائيندو رهان ٿو.

انڊس اسپتال
هاڻي اسين جڏهن گولاڙچي روڊ تي آياسين ته اُتر طرف انڊس اسپتال ڏانھن اِشارو ڪندي سرور کي ٻُڌايان ٿو، سرور! اِها اٿئي انڊس اسپتال جيڪا سول اسپتال جنھن کي اپڊيٽ ڪري اين جي اوز حوالي ڪيو ويو آهي، پُراڻي اسپتال بلڊنگ شھر اندر آهي، ڪاليج جي سامھو، هي هاڻي ٻاهر نئين بلڊنگ قائم ڪئي وئي آهي، هِن جي قائم ڪرڻ کان پھرين جڏهن اين جي اوز حوالي ڪيو پي ويو تڏهن العباس شادي هال ۾ هِڪڙي وڏي ميٽنگ (پروگرام) ڪيو ويو هو جنھن ۾ ساڃاهه وند شھرين، صحافين، شاعرن اديبن، ڊاڪٽرن ۽ پروفيسرن کي گهرايو ويو هو، تجويزون وٺڻ لاءِ ته سرڪاري اسپتال کي ڪنھن اين جي اوز حوالي ڪجي يا نه، اُن پروگرام ۾ آئون به هُيس اسان سڀني وڏي جوش سان انھيءَ موقف جي حمايت ڪئي هُئي ته سرڪاري اسپتال جيڪا هاڻي مريضن جي لاءِ لاڀائتي ناهي رهي اُن کي ڀلي اين جي اوز حوالي ڪيو وڃي. جيئن صحت جي معاملي ۾ مريضن کي فورن علاج جي سھولت مھيا ٿي سگهي. پر هي اسپتال انڊس، هِن ۾ اهڙو طريقو ۽ رويو روا رکيو ويو آهي، جو غريب ويچارو ته پيڙهجي رهيو آهي، غريب کي لائن ۾ لڳائي ٿا ڇڏين، جيستائين ٽوڪن جو وارو اچي تيستائين ڊاڪٽر اُٿيو وڃن، وري چوَن سڀاڻي اچجو، باقي جيڪو سفيدپوش آهي يا جنھن جي ڄاڻ سُڃاڻ آهي، جنھن وٽ حوالو يا سفارش آهي، اُن لاءِ ڪا به لائن ٽوڪن ناهي.

مدرسه دالعلوم بدين
بدين شھر کان پنج ڪلوميٽر پنڌ ڪري پُھتاسين اچي ڪنھن ڪاليج نما هِڪڙي وڏي بلڊنگ اڳيان، سڀني دوستن گاڏين مان لھندي چيو واهه ’سبحان الله‘ سائين عبدالغفار جمالي جيڪو هِن مدرسي جو مھتمم ۽ اڄ اسان جو ميزبان پُڻ آهي، اسان کي مسجد جي طرف وٺي وڃي رهيو آهي، مون سائين کان ڪجهه معلومات ورتي مدرسي جي باري ۾، سائين عبدالغفار ٻُڌايو: ’بدين شھر کان پنج ڪلوميٽر ڪراچي روِڊ جي ڀر ۾ اُتر طرف نيڻو واهه تي 2014ع ۾ ست ايڪڙ جي ايراضي تي اسان هِن مدرسي ’مدرسه دالعلوم بدين‘ جو بُنياد رکيو، جيڪو الله جي ڪرم ۽ مخير حضرات جي تعاوَن سان تمام گهڻو ڪم ٿي چُڪو آهي، جڏهن مسجد ۾ پُھتاسين ته واه ’سبحان الله‘ چيوسين، انتھائي خوبصورت، خلاصي هوادار. سائين عبدالغفار ٻُڌايو: ’هي مسجد ساڍا تيرنھن هزار اسڪوائر فوٽ تي قائم آهي،‘ هِن ۾ لڳل درن درين ۾ هي استعمال ٿيل ڪاٺ سڀ روهيڙي جو آهي، جيڪو مِٺيءَ مان گُهرايو اٿم.
مدرسي جي باري ۾ وڌيڪ ٻُڌايائين ته: ’هي ٻه ماڙ مدرسو آهي، هِن مدرسي ۾ ٽوٽل 10 روم آهن، ٽي هال جنھن ۾ هڪ آفيس، هڪ مھمان خانو، ۽ هِڪ لائبريري/ڪُتب خانو آهي. هي انگلش ميڊيم مڊل اسڪول به آهي، جنھن ۾ انگلش سان گڏ چار ڪلاس قرآن شريف حفظ جا ۽ چار ڪلاس عربي جا پُڻ پڙهايا وڃن ٿا. هِن مدرسي جا ملازم ڪُل 14 آهن، هِن مدرسي ۾ هِن وقت 200 سئو شاگر پڙهندڙ ۽ رهندڙ آهن، هِنن شاگردن جي رهائش، کاڌو پيتو ۽ وظيفو، سڀ مدرسي جي ذمي آهي، هي مدرسو ’جاميع دارالعلوم‘ ڪراچي جي مفتي محمد تقي عثماني جي زيرِنگراني هلي ٿو، ۽ هِن جو الحاق ’وفاق المدارس العربيه پاڪستان بورڊ‘ سان آهي.
مدرسي جي سامھون خوبصورت پارڪ، وڻ ٻوٽا پُڻ هِن مدرسي جي خوبصورتي ۾ واڌاري جو سبب آهن. هاڻي سائين مولوي عبدالغفار جمالي چيو ته هلو هلي رات واري ماني کائون، منجھند واري ماني اوهان جي نصيب ۾ نه هُئي، اسان ته انتظار ڪيو، پر اوهان رات ڪري ڇڏي.

درگاهه ميان علي شريف
مدرسي مان نِڪرڻ کانپوءِ اسان وري بدين شھر جو اُتريون باءِ پاس ورتو، ڪجهه ڪلوميٽرن کانپوءِ جڏهن پُل ڪِراس ڪري آياسين ته اُتر طرف کان اڏيل قٻي طرف اِشارو ڪندي سرور کي ٻُڌايان ٿو. ’سرور! اِها سامھون جيڪا درگاهه نظر اچي پئي، اِهو پير عالي شير شاهه عرف ’ميان علي شريف‘ جي نالي سان مشھور آهي، انھيءَ درگاهه جي لڳ اولھه طرف جيڪا مسجد نظر پئي اچي اِها مسجد ناهي، انھيءَ ۾ به مرحوم هاشم شاهه قريشي ۽ مرحوم عثمان شاهه دفن آهن. ڏينھن هُجي ها ته ضرور اوهان کي ٻن منٽن لاءِ وٺي هلي حاضري ڀرائي اچجي ها. پر وري ڪنھن ٻي ڀيري.
ايئن اسان پير چوڪ ڪِراس ڪري اڳتي وري ريلوي لائن مٿان اڏيل پُل ڪِراس ڪري کوسڪي ٽنڊوباگو باءِ چوڪ تي هوٽل تي ماني کاڌي کائي، هِتان کان ئي سڀني دوستن ڀاڪر پائي موڪلاڻي ڪئي.

واپسي
بدين وارن کي ڇڏيوسين بدين ۾، اسان ورتو واپسيءَ وارو رستو، يعني حيدرآباد روڊ، بدين کان ماتلي پورا 50 ڪلوميٽر آهي، ۽ نارمل رفتار سان اچبو ته پورو هِڪ ڪلاڪ لڳي ٿو پنڌ ۾، اسانجي وقفي وقفي سان سفر بابت گفتگو ٿئي پئي، هونئن اڪثر هِر سفر جي واپسي تي سڀني مسافر جا مُنھن سفر تي ويندي جيئن مھڪندڙ لڳندا آهن، ايئن بلڪل نه هوندا آهن پر مُرجهايل مُرجهايل لڳندا آهن.
ماتلي پھتاسين. ڪوهستاني سنگت کان ڀاڪر پائي موڪلائي موٽيا سڀ پنھنجي ماڳ.


جيڪي سفر ۾ همسفر هئا:

پروفيسر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري قوم جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مُرتب ڪيا اٿس.

شيخ عبدالله ’ڪوهستاني‘: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، انتهائي سُٺو سماج سُڌارڪ، پاڻ پيشي جي لحاظ کان عربي ٽيچر آهي، سدائين سفر ۾ ننڊ ڪندو آهي، نه ته بس زندگي جي سفر ۾ هل هلان اٿس، ڪنهن وقت ڪِٿي ته ڪنهن وقت ڪِٿي، سدائين سماجي ڪمن جي پويان، سندس مختلف ڪمن، فري ميڊيڪل ڪئمپون لڳائڻ، غريبن جي سهائتا ڪرڻ کان علاوه جيڪو ڪم هن جي سُڃاڻپ بڻيو آهي سو آهي، اجتماعي شاديون ڪرائڻ، هي تقريبن کوڙ سارن غريب بي سهارا خاندانن جي غريب نياڻين جون شاديون ڪرائيندو آهي، ۽ کين پورو پورو ڏاج به ڏِنو ويندو آهي.

غلام مصطفيٰ ميمڻ: ٿاڻو بولا خان سان تعلق رکندڙ، هي صاحب سُٺو دوست سُٺي سوچ رکندڙ آهي، پاڻ صحافت ڪندو آهي، صاف سُٿري صحافت، ڪي ٽي اين ۽ ڪاوش جو رپورٽر آهي ٿاڻو بولاخان اسٽيشن کان، سندس ٿاڻو بولا خان ۾ سُٺو جنرل اسٽور پڻ آهي.

منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شهر سان تعلق رکندڙ: منهنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنهنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منهنجي حاضر آهي.

سرور خاصخيلي: سندس تعلق ٿاڻو بولا خان سان آهي، سُٺو ماڻهو آهي، پيشي جي لحاظ کان پرائمري ماستر آهي، صحافت به ڪندو آهي، ۽ شاعر پڻ آهي.

مزمل صديقي: ڪمپيوٽر آپريٽر (الرزاق ڪمپيوٽر حيدرآباد)

سجاد حسين: سئوٽ، ماتلي پريس مالڪ

نعمان: منهنجو فرزند

شعيب: ڀائيٽو ادا منظور جو فرزند

عادل ۽ عباس: شيخ عبدالله جا فرزند

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُليا‘

( 7جولاءِ 2017ع)

روانگي
اُتر جو واءُ وريو آهي، اکين کي تنھنجو اوسيئڙو،
ڏيئي وانگي ٻريا آهيون، سدائين پيار جي پنڌ ۾.
ڊسمبر جي سرد صبح ۽ اُتر کان لڳندڙ ٿڌڙي هير جو هُڳاءُ ساهه ۾ سمائي سويري سُجاڳ ٿياسين، زندگي جا هزارين ڏينھن جيڪي ڪجهه به نه ڪندي گُذرن، اُنھن جو افسوس ڪرڻ گُهرجي، زندگي انتھائي انمول تحفو آهي، پنھنجي پالڻھار پاران، اُن کي بِلڪل سجايو گُذارجي، صبح جڏهن ننڊ مان ڀاڪر ڪڍي، اکيون مھٽي اُٿجي ته اِهو لازم آهي صبح پھريون ڪم پنھنجي اُن پالڻھار اڳيان سجده ريز ٿي شُڪر بجا آڻجي ته زندگيءَ جو هِڪ ٻيو ڏينھن هِن جھان ۾ جيئڻ لاءِ مِليو آهي.
نماز پڙهي، تلاوت ڪري تياري ڪئيسين، وري اڄ سفر جي نيت ساڻ کڻي ڪجهه سماجي ذميواريون، به نڀائـڻيون آهن، جن کي نڀائڻ بنا به جھان ۾ جيئڻ جاڙ بڻجي پوي ٿو، اُن سان گڏ زندگيءَ جو حِصو پُڻ آهن. ۽ باقي بچيل پھر زندگيءَ جا، اکين کي ڪجهه نئون جھان پسائڻ لاءِ پورا ڪرڻا آهن. ادا منظور ۽ آئون گاڏي کڻي آياسين سائين پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار قاسم نظاماڻي کي ساڻ ڪري سفر جي دُعا پڙهي روانا ٿياسين.

اسان کي اڄ مرزا فارم گُهمڻو آهي
ماتلي کان گهنور جي ڪڙيي پھتاسين، مقبول ’حفي‘ بخاري سان رابطو ڪري سندس ڏِنل ڏس تي گاڏي کي گُهمائي اچي پھتاسين سندس اوطاق اڳيان. هِن جي والد جي ڪجهه ڏينھن پھرين وفات ٿي هُئي اُن جي فاتح پڙهيسين، ڪجهه گهڙيون گڏ گُذاري حال احوال اوري اُٿياسين.
گولاڙچي پريس ڪلب پھتاسين سردار ڀٽي کي ڀاڪر پائڻ لاءِ، پاڪ انٽرنيشنل جنرلسٽ رجسٽرڊ صوبي سنڌ جو صدر ٿيو آهي، مبارڪون ڏِنيون، ڪچھري ڪئي، چانھه به گُهرائي ورتائين، پي پوءِ گروپ فوٽو ڪڍي کائنس موڪلايوسين.
بدين جي شھر ۾ پھچي سِڌو ڪِرڪ هال تي پھتاسين، جِتي دوست ظفر خاصخيلي جي پُٽ مُبشر جي شادي هُئي، اُن ۾ شريڪ ٿياسين، ظفر به مِليو، ڪچھري به ڪئي مانجهاندو به مِليو. مُرڪي موڪلايوسين.
گورنمينٽ هاءِ اسڪول بدين جو گيٽ اُڪري اندر آياسين، سائين صديق سومري جي آفيس ۾ ساڻس مِلياسين، ڪچھري ڪئي ۽ چانھه به پيتي. موڪلائڻ لاءِ آفيس کان ٻاهر گيٽ تائين آيو، گروپ فوٽو به ڪڍياسين، ۽ سامھون نئون رنگ ٿيل بنگلو نظر آيو، اُن ڏانھن اِشارو ڪندي ٻُڌايائين ته اِهو بنگلو ڪنھن مائي (عورت) جو آهي، جنھن وٽ پنھنجي بدين جي 75 سيڪڙو ملازمن جا چيڪ بڪ پيل آهن، اسان سڀني حيرت جو اظھار ڪندي، سوال ڪيو ’اِهو وري ڪيئن؟‘، ’پئسا وياج تي هلائيندي آهي‘. ’توبه توبه ڪھڙو دؤر اچي ويو آهي. الله پناهه ۾ رکجان.‘
هاڻي اکين کي ڪجهه نئون ڏيکارڻ لاءِ مون اياز علي کي فون ڪئي، اياز علي رشتي ۾ ته منھنجو ڀاڻيجو آهي، پر دوستيءَ جو مُڙس ماڻھو آهي، سڄي سنڌ ۾ دوستن جون دعوتون کائي ۽ کارائي ٿو، اِهو به وڏو ڏُکيو ڪم آهي، ڪي ڪي نڀائن ٿا. اياز اُنھن مان آهي.
چيائين: ’ماما اسلام عليڪم!‘، ’وعليڪم اسلام‘
’ڪِٿي آهين؟‘، ’ماما شھر ۾ آهيان‘
اسان کي اڄ مرزا فارم گُهمڻو آهي.
’ ها ماما، بِلڪل، آئون دوست حاجي حمزي سان رابطو ڪريان ٿو.
مڙس ماڻھو جي خبر مشڪل گهڙين ۾ پوندي آهي
ڪڏهن ڪڏهن هفتو پھرين سفر جو سوچڻو پوندو آهي، سفر طئي ڪري رابطا ڪري پوءِ نڪربو آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ايئن اوچتو به سفر ڪبا آهن، ڄڻ سرپرائيز هُجي، توڻي جو اڳين ماڻھوءَ لاءِ جيڪو ميزباني ڪندڙ هوندو آهي، مشڪل به هوندو آهي، پر مڙس ماڻھوءَ جي خبر به مشڪل گهڙين ۾ ئي پوندي آهي، ڪڏهن ڪڏهن ته اڳ ۾ طئي ٿيل پروگرام تي به ڪو ميزبان نه مِلي سگهندو آهي. ۽ پوءِ يا ته اڪيلو گُهمڻو پوندو آهي يا وري ڪنھن ٻي دوست کي ساڻ کڻڻو پوندو آهي، سفر جو بھترين اصول اِهو آهي ته اوهان دُنيا جھان جي جنھن به جاءِ تي گُهمڻ، ڏِسڻ لاءِ وڃو ته اُتان جي رهندڙ مقامي ماڻھو کي ضرور گڏ کڻو، جيئن انٽرنيشنل گُهمڻ جي گامن تي گائيڊ پيا گڏبا آهن، پر پنھنجي سنڌ جي ڪنھن به ڳوٺ، پارڪ، اسڪول، دڙو، ڀڙو، ڍورا، ڍنڍون گُهمڻ لاءِ گائيڊ ناهن مِلندا، اُن ڪري اُتان جي رهندڙ واسي کي گڏ کڻي هلجي اُن سان سفر سڻائو، سُٺو ۽ لاڀ ڏيندڙ ثابت ٿيندو آهي. موبائل جي رنگ وڳي.
’هلو، ماما اوهان ڊي سي او چوڪ تي اچو، اسين به اچون پيا‘، ڀاڻيجي اياز علي جي فون هُئي. ’جي ماما اسين به منٽ ۾ پھتاسين پاسي ۾ ئي آهيون.‘ گاڏي جو رُخ رکيوسين ڊي سي او چوڪ ڏانھن منٽ ۾ پھتاسين، اياز علي، سندس وڏو پُٽ سمير ۽ يو.سي چيئرمين حمزو جت جيڪو اسانکي مرزا فارم گُهمائيندو، هي مرزا گروپ جو ماڻھو آهي، هِتي سڀ ڪنھن نه ڪنھن جي گروپ جا هوندا آهن، ڪو ڪنھن گروپ جو ته ڪو ڪنھن گروپ جو، ۽ جيڪا مخلوق گروپن کان بچي پوندي آهي، (اسان جھڙا) اُهي وري الله جي مخلوق ئي هوندا آهن، سڀ بار الله تي ڇڏي ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي سنجهي مان سُمھي پوندا آهن، ۽ فجر جي ازان جي مِٺڙي آواز تي اک کُلندي اٿن، ڌڻي در ٻاڏائي، سجده ريز ٿي، سِج جي ڪِرڻن سان گڏ هي پالڻھار جي زمين ۾ پکڙي ويندا آهن، پنھنجي پيٽ جو دوزخ ڀرڻ لاءِ. سُڪون صرف الله واري مخلوق کي هوندو آهي. حمزي جت ٻئي ٻانھون پکڙي ڀاڪر پائي آجيان ڪئي، چيائين ’پھرين ڪجهه کائي پي پوءِ ٿا هلون‘، چيوسين، ’پھرين هلون ٿا پوءِ ڪجهه کائينداسين پينداسين‘.

مرزا فـارم
ڊي سي آفيس کان ڪراچي وارو روڊ ورتوسين، ميرواهه جي موريءَ تي پھچي ڏکڻ طرف ميرواهه جو اولھندو ڪپ ورتوسين، بدين شھر کان ڏهه ڪلوميٽر جو پنڌ پَٽي اچي پھتاسين مرزا فارم تي، فارم ڏانھن ويندڙ رستي تي ٻنھي پاسن کان سفيدي جا وڏا وڻ لڳل آهن، ٻاهرين گيٽ وٽ هِڪ گارڊ ويٺل هو، اسين اندر داخل ٿياسين، اندرينءَ گيٽ وٽ ڳچ همراه ويٺل هئا، جنھن ۾ گارڊ به هئا ته فارم سنڀاليندڙ به. اسانجي اڳ ۾ حمزو جت هو، تنھن ڪري سڀئي سلام ڪري مِلن پيا، ڇو ته اسين مھمان هئاسين.
’ڀاءُ حمزه هِن فارم بابت ڪجهه اسانکي معلومات به ڏيو جيئن معلومات مِلڻ کانپوءِ جڏهن گُهمنداسين ته اُهي شيون اسانجي ذهن نشين ٿي وڃن‘. مون يونين ڪائونسل فتح آباد جي چيئرمين ۽ مرزا گروپ جي ويجهي دوست حمزو جت کان سوال به ڪري ورتو.
’ڀاءُ! هي فارم 1995ع کان ٺھڻ شرع ڪيو ويو، جيڪو تقريبن اَٺ کان ڏهه سالن جي عرصي دوران تيار ٿيو، هي فارم چار بلاڪن تي مشتمل آهي، يعني ڪُل ايراضي 64 ايڪڙن جي پکيڙ رکندڙ هي فارم.‘ اندر نظرون چئني پاسي وڃن پيون ته وڏو جھان نظر اچي پيو. ’هن فارم ۾ هي مسجد، پاسي ۾ اڏيل مسجد ڏانھن اِشارو ڪندي ٻُڌائي ٿو.‘ چيم ’ترسو پھرين نماز ظھر پڙهي وٺون پوءِ ٿا فارم گُهمون، فارم اندر گيٽ وٽ ٺھيل مسجد ۾ اسان ظھر نماز پڙهيسين.

چڙيا گهر ۽ واڳون جي بي وڙائي
جيئن ئي اندر داخل ٿياسين ته ساڄي هٿ تي چڙيا گهر آهي، جنھن ۾ ڪجهه پکي هئا، مور، تـتر، ولائتي ڪڪڙ وغيره، اُن کانپوءِ جانورن ۾ هرڻ ۽ روجهه، روجهه هِن کان پھرين مون شيخ اياز جي ڪنھن شعر ۾ پڙهيو هو، باقي روجهه جي شڪل اڄ ڏِٺي اٿم. ٻيا بندرا گهوڙا جنھن کي (برفاني گهوڙا) به چوَن ٿا، اُهي به موجود هئا، ۽ هِڪڙو ورَ وَڪڙ ڄاري سان جُڙيل پنڃرو هو جنھن ۾ هيٺ زمين ۾ نانگ ور تي هڪ واٽر (ڪَسي) جيڪا هِن وقت بنا پاڻي جي سُڪل هُئي. حمزي جت ٻُڌايو ته ’مرزا صاحب هِن ۾ واڳون به رکيا هُئا، نر ۽ مادي، اُهي ڍنڍ مان نِڪري پوءِ انھيءَ ور وڪڙ ٺھيل پاڻي جي واٽر مان ٿيندا، هيستائين چڪر لڳائيندا هُئا، کاڌو کائي وري واپس هليا ويندا هئا وڏي پاڻي (ڍنڍ) ۾. پر هِڪ ڀيرو ايئن ٿيو جو واڳون کي حسبِ معمول سنڀاليندڙ همراه گوشت کارائي رهيو هو ته واڳو موقعو ڏِسي بي وڙائي ڪندي هِن کي کاڌو کارائيندڙ هٿ کي به کائي ويو. اُن ئي ڏينھن صاحب حُڪم ڏِنو ته هِنن واڳوئن کي هِتان ڪڍو، وڃي ٻي پاسي ڇڏي اچو، ۽ پوءِ اُنھيءَ ڏينھن کان اِهو واڳون وارو پڃرو به خالي ته واٽر به سُڪل ئي رهيو آهي.

جانورن جو جهنگل
اسانجو ميزبان حمزو جت هلندي هِڪڙي سيڙهي تان مٿي ڇت تي وٺي هليو، ڇت تي چيلھه جيڏو ڪٽھڙو ڏِنل آهي، اُتان کان بيھي اوڀر اُتر ڪُنڊ ڏانھن اسان کي اِشاري سان ٻُڌايائين ته ’اِهو جيڪو جهنگل نظر اچي پيو، اِهو جانورن لاءِ پوکايل آهي، اِنھيءَ جهنگل ۾ هرڻ ۽ روجهه رهندا آهن. اسان پنھنجي موبائل جي اک ۾ منظر کي ويجهو ويو ڪري ڏِٺو ڪجهه هرڻ اسان کي ڊوڙندي نظر آيا. اِهو جهنگل ڪيتري ايراضي ۾ آهي؟‘، مون عادت موجب سوال ڪيو، حمزي ٻُڌايو، ’ادا هي جهنگل به تقريبن ستن کان اَٺن ايڪڙن جي ايراضي تي مشتمل آهي.

خوبصورت پارڪ مرزا جي ذوق کي داد
پارڪ به ڏاڍو خوبصورت رکيل آهي، اسين جنھن رستن يا پيچرن تان هلي رهيا آهيون، اُنھن رستن، پيچرن جي پاسي کان رنگ به رنگي گُل ٻوٽا ٿوري ٿوري فاصلي تي ڇٻر جون ٻاريون، اُنھن ۾ ويھڻ لاءِ بينچون، ڪُرسيون، اسين گُلن ٻوٽن سان گڏ فوٽو گرافي به ڪريون پيا ته پارڪن ۾ ٺھيل بئنچن ۽ ڪُرسين تي ويھي فوٽوگرافي به ڪندا هلون پيا. هِڪ هنڌ مور ڊزائن تي پٿر جون ڪُرسيون/بئنچون پيل آهن، جنھن تي ويھي ماڻھو فوٽو ٿو ڪڍائي ڄڻ مور سان گڏ ويٺو آهي.
جيئن جيئن آئون خوبصورتيون ڏِسندو هلان ته مرزا جي ذوق کي داد به ڏيندو هلان ٿو، هي خوبصورتيون باذوق ماڻھو جو من ئي پوکي سگهي ٿو.

ٻه ٽي نيرڳ ڍنڍ ڪپر تي ۽ ٻي تون
هاڻي اسين اڃان به ڪجهه وڌيڪ خوبصورتي ڏِسڻ لاءِ آياسين، پھرين هِڪ رسيـپشن نموني ٺھيل هال اُن ۾ به رکيل ڪُرسيون، ٽيبلون، اُن هال مان ئي هيٺ رستو ڍنڍ ڪپر تي، ڍنڍ ڪپر تي وري ٻڌل ٻيڙو، ٻڌل ٻيڙي تي وري ٺھيل بنگلو، اسين ته واقعي به هِن بدين ضلعي ۾ هي هھڙيون خوبصورتيون پھريون ڀيرو پَسي رهيا هئاسين، اسان جو وڌيڪ من موهجڻ فِطري هو، هِن ڍنڍ ۽ ٻيڙي جو نظارو ڪندي مونکي منھنجي مرحوم دوست سائين نور محمد سومري جي غزل جون سِٽون ذهن پاتال مان تري ٻاهر آيون.
سانجهي سر تي چنڊ پڌر تي ۽ ٻي تون،
ٻه ٽي نيرڳ ڍنڍ ڪپر تي ۽ ٻي تون.
اسين اُن ٻيڙِي ڏانھن ٺھيل تختن جي ٺھيل رستي تان گُذري ٻيڙي تي پھتاسين، ٻيڙي ۾ اندر وڏو هال اُن ۾ پيل صوفا سيٽ، ڪُرسيون ٽيبلون، ڪُرسين تي ويھي ڍنڍ جي وچ ۾ چانڊوڪي رات هُجي ۽ محبوبه جو ساٿ هُجي ته هي ماحول ۽ منظر جنت جو ڏيک ڏيڻ لڳندو. هِن ٻيڙي جي پاسي کان وري مٿي سيڙهيون ٺھيل آهن، اُهي مٿي چڙهي ڇت تي وياسين ته واهه، هِتي به چار چار ڪُرسين ٽيبلن جا سيٽ پيا هئا، معنيٰ اٺ ڏهه ماڻھو ننڍڙي پارٽي به هِن ٻيڙي تي ملھائي سگهن ٿا، خاص ميٽنگون يا سالگرهه گهر ڀاتي هِن ٻيڙي تي ڪري سگهن ٿا. يار ذوالفقار مرزا! سچ ته تنھنجي طبيعت تون ڄاڻ، پر تنھنجي ذوق ۽ شوق کي منھنجو سلام آهي.

سوئمنگ پول
هاڻي اسين اُن طرف آياسين جنھن طرف سوئمنگ پول ٺھيل آهن، مختلف ڊزائنن جا ٿوري فاصلي تي ٻه سوئمنگ پول ٺھيل آهن. سوئمنگ پول جي پاسي ۾ اڏيل ڪاٺ جو جهولو، اُن جو به جواب ناهي، ۽ هِتي به هِڪڙو رسيپشن نموني هال ٺھيل آهي، جنھن ۾ ڪاٺ جون ڪُرسيون ۽ ٽيبلون رکيل آهن، اُنھن ڪُرسين جي پويان هاٿي جو مُنھن ٺھيل آهي، دُنيا جي خوبصورت عورتن جا مجسما (مورتيون) اُهي به رکيل آهن. هِن پاسي ڪونوڪارپس وڻن جون ديوارون، دروازا ۽ مختلف گُل ٺھيل، واهه واهه. سڀ کان مختلف ڳالھه ۽ وڻندڙ ڳالھه اِها به هُئي ته هُن ڍنڍ، هِنن سوئمنگ پول ۽ انھن رسيپشس نموني اڏيل هالن ۽ مختلف هنڌن تي اڏيل ڇترين ۾ موسيقي ٻُڌڻ لاءِ ايڪوسائونڊ لڳل آهن، جيڪي عام نظر به نٿا اچن پر سموري پارڪن ۽ جِتي جِتي ماڻھن جي ويھڻ لاءِ ڇتريون لڳل يا بئنچون رکيل آهن، اُتي اُهي موسيقي مان پُڻ لُطف اندوز ٿي سگهن ٿا. واهه واهه

فروٽ فارم
حاجي حمزي ٻُڌايو ته هِن فروٽ فارم ۾ پنھنجي مُلڪ جا ته سڀئي ميوا آهن، پر ٻاهران به ڪجهه قسم جا ميوا آڻي لڳايا آهن. اِهو فروٽ فارم گهر واري پاسي هو، ۽ گهر ۾ فيملي رهيل هُئي اُن پاسي اسين نه وياسين.

اعليٰ قسم جون گاڏيون
هِن قسم جون عجيب و غريب گاڏيون مون اڳ ڪِٿي نه ڏِٺيون، هِڪ گاڏي ڪار جيڪي ڪنھن بس جيتري ڊيگهه رکندڙ هُئي اُن جي پاسي ۾ سڀني واري واري سان تصويرون ڪڍرايون، بِلڪل عجيب نموني جي آهي، جيپون، ۽ موٽر بائيڪو جيڪي پاڻي ۾ هلنديون آهن، اسپورٽس واٽر موٽر بائيڪ چئي سگهجي ٿو، اصل نالو ته الاهي ڇا اٿن. حاجي حمزي کان جڏهن اسان پُڇو هي عجيب گاڏيون هلن به ٿيون يا ايئن سجائي بيھاريل آهن، چيائين هي سڀئي هلندڙ آهن. بس ٻاهر نه کڻي ويندو آهي، باقي اتي ئي فارم اندر هلائي وري بيھاري ڇڏيندو آهي.

اڌ ۾ رهيل اسيمبلي هال
هاڻي اسان کي اڌوري ٺھيل بلڊنگ اندر وٺي آيو، پھرين مون سوچيو ته هِتي ڇا ڏيکارڻ آيو آهي، جڏهن بلڊنگ اندر آياسين ته هي نقشو سنڌ اسيمبلي هال جو هو، اياز علي ٻُڌايو ماما مرزا صاحب بلڪل سنڌ اسيمبلي هال جھڙي ساڳين بلڊنگ هِتي ٺھرائي پي شايد ڪنھن وقت جي ضرورت مطابق استعمال ڪري سگهجي يا ايئن ئي شوق خاطر اُها خبر اُنھن کي. پر هاڻي اُها اڌ ۾ رهيل کنڊر بلڊنگ جي شڪل ۾ موجود آهي.

ڊاڪٽر ذوالققار مرزا جي آفيس
آخر ۾ اسان کي وٺي آيو ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا جي ويھڻ واري آفيس ۾ جنھن ۾ مرزا صاحب ويھي ماڻھن جا مسئلا ٻُڌندو آهي، يا خاص ميٽنگس ٿينديون آهن. آفيس ۾ ڀٽي فيملي جا وڏا فوٽو فريم ٿيل ۽ سندس فيملي جا پُڻ فريم ٿيل فوٽو، آفيس جي ڪُنڊن ۽ ورانڊي ۾ چيتا، هرڻ، ببر شير جون مميون پيل آهن. هِتي چانھه بسڪيٽن سان گڏ پياري وئي، هاڻي اسان مرزا فارم ۽ سندس سنڀاليندڙن کان موڪلائي موٽياسين پنھنجي ماڳ ڏانھن.

جيڪي سفر ۾ همسفر هئا:

پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لکندڙ، ماتلي جي تاريخ لکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لکيو اٿس، جنھن ۾ پوري نظاماڻي قبيلي جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا به ڪتاب لکيل، سھيڙيل، مُرتب ڪيا اٿس. پاڻ ڊاڪٽر جي ڊگري به حاصل ڪئي آهي.

منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شهر سان تعلق رکندڙ: منهنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنهنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ هميشه چوندو آهي، گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منهنجي حاضر آهي.

اياز علي: ڳوٺ ميون ملوڪ جو رهندڙ، سنڌ لوڪل بورڊ ۾ سيڪريٽري يونين ڪائونسل، بھترين ۽ بُردبار شخصيت، يار ويس سندس سنگت سان گڏ سفر ۾ هوندو آهي، رشتي ۾ منھنجو سڳو ڀاڻيجو آهي.

حاجي حمزو جت: جنھن جو تعلق ڳوٺ .......................... يونين ڪائونسل فتح آباد تعلقو گولاڙچي جو چيئرمين آهي سياست ۾ مرزا گروپ سان تعلق رکي ٿو.

سمير اياز: اياز علي جو وڏو پُٽ جيڪو پرائمري ۾ پڙهي پيو

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُليا‘

( 9 ڊسمبر2018ع)