خوابن جو عجائب گھر

حق ۽ واسطا اداري وٽ محفوظ

ڪتاب جو نالو : خوابن جو عجائب گھر (ڪھاڻيون)
ليکڪ : جان خاصخيلي
ڇاپو پھريون : مارچ، 2018
ڇپائيندڙ : شيڊو
ڇپيندڙ : ڪريئٽو گرافرس
ڊزائن : سرمد عزيز
قيمت : 200 روپيہ
ڇاپو ٻيون : مارچ، 2023، سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
www.sindhsalamat.com

ارپنا

ماءُ جي نانءُ

عصر جي اکين مان خماريل لمحا
هڪ هڪ ٿي ڇڻيا هئا

مٿي چنڊ،
پوري خدائي جو نگهبان
سڄي سُهائيءَ سان آخري هڏڪي ڀري
ڄڻ ته سڳي ساهه جي ۾ اٽڪي پيو هو.

هيٺ ڌرتي تي جنڊ جي پُڙن مان
ان جا ڪڻا اٽو ٿي ڇڻيا هئا.
عصر جي اکين مان خماريل لمحا
هڪ هڪ ٿي ڇڻيا هئا.

اداري پاران

اسان جان خاصخيلي جي ڪهاڻي ڪتاب ڇپرائڻ سان هڪڙي شروعات ڪري رهيا آهيون، ان اميد سان ته اسان تخليقي ادب ڇپرائڻ جو اهو سلسلو جاري رکي سگھون. شيڊو تنظيم سال 2010 کان سماجي ترقي جي حوالي سان ننڍي سطح تي ڪم ڪري رهي آهي. هيءَ اسان جي پهرين وک آهي ۽ سمجھون ٿا ته آرٽ ۽ ادب سماج جي تخليقي تعمير ۾ اهم ڪردار ادا ڪري سگھن ٿا. يقيني طور تي هن ڪتاب کي شايع ڪرڻ وارو عمل اسان جي 2010 کان شروع ڪيل ان سماجي ترقي واري ڪم ۾ وڌيڪ جدت آڻيندو.

آصف خاصخيلي

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري شاعر، ڪھاڻيڪار ۽ صحافي جان خاصخيليءَ جي ڪھاڻين جو ڪتاب ”خوابن جو عجائب گهر“ اوهان اڳيان پيش آهي. حسن منصور لکي ٿو:
”لفظ رنگ هوندا آهن جنھن جي ثابتي جان جي ڪھاڻين ۾ ملي ٿي. اهو چوڻ تہ جان خاصخيليءَ جي ڪھاڻين ۾ شاعري آهي يا سندس شاعريءَ ۾ ڪھاڻيون آهن، هاڻي هر ڪو ڄاڻي ٿو. پر جان کي لفظن منجه لڪل رنگن جي ڄاڻ آهي. هوُ مصور ناهي، پر کيس سندس ڪھاڻين کي پئنٽ ڪرڻ اچي ٿو. هوُ سنگتراش نہ آهي، پر کيس زندگيءَ هٿان لڳل پٿرن منجهان بُت ٺاهڻ اچن ٿا، پر سندس ٺاهيل بت توهان کي پوڄا ڪرڻ لاءِ مجبور نٿا ڪن. سندس تصويرون ڏسو، بُت پرکيو ۽ انھن جي آڇيل سوالن جي آرسيءَ منجه پاڻ ڏسو، ڇرڪي پوندئو.“
ھي ڪتاب شيڊو پاران 2018ع ۾ ڪريئيٽو گرافڪس وٽان ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون مانواري حبيب سنائيءَ جا جنھن ڪتاب نئين سر ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ لاءِ موڪليو.



محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پنهنجي پاران: گونگي طوفان جو اجاڙ ۽ منهنجيون ڪهاڻيون

ان ڏينهن آئون جڏهن پنهنجي ڪهاڻي ڪاغذ تي اتارڻ کان پهرين جھونگارڻ جي مشق ڪري رهيو هئس ته اوچتو ڪهاڻي جي هيروئن منهنجي دل مان نڪري منهنجي اکين جي اڀ تي اڏامڻ لڳي هئي. هن جي پيرن ۾ ٻڌل ڇير جي ڇمڪن ۽ سندس اکين ۾ جيڪا چنچلتا هئي ان مونکي به منجھائي ڇڏيو هو ته اها ڪهڙي رخ تي اڏامڻ ٿي چاهي.
منهنجي هٿ ۾ جھليل قلم، برش ۽ مختلف رنگ هئا، گلن جون پنکڙيون هيون، ٿر جي واريءَ تان اُتاريل مينهن جون زندهه ڦڙيون هيون، چانڊوڪي جون ڪوريل سونهري ڪليون هيون ۽ ٻيو به الائي ڇا ڇا هو جن سان مونکي پنهنجي ان رٿيل ڪهاڻي کي سينگارڻو هو، جيڪا ان وقت منهنجي هٿن مان نڪري اکين جي اسٽيج تي هوا ۾ ناچ ڪري رهي هئي. هُن جا وار بلڪل سنوت ۾ هئا، کيس سرخي لڳائڻ نه وڻندي هئي ان ڪري سندس چپ ائين ئي سٺا لڳي رهيا هئا. پوءِ هُوءَ رقص ڪندي ڪندي اوچتو هٻڪي بيهي رهي. اصل ۾ ان جي پسمنظر ۾ منهنجو آواز هو جيڪو اوچتو گرهڻجي ويو هو ۽ ڪهاڻيءَ جي هيروئن کي خود به خبر نه پئي ته اها جنهن آواز جي رڌم تي ناچ ڪري رهي هئي اهو اصل ۾ منهنجي زبان جي وراڻي هو. جڏهن اهو آواز بيٺو ته هيروئن خود گرهڻجي وئي هئي ۽ مون ڏٺو ته منهنجي اکين مان درد سان وهندڙ ڳوڙها خود تماشبين ٿي هوڪريا ڪري رهيا هئا. انهن جو آواز آئون پروڙي پئي سگهيس ڇاڪاڻ ته درد جي زبان اهي گونگا ڳوڙها ئي ته هوندا آهن.
اصل ۾ اهو سڄو خيال هو جيڪو منهنجي ڪهاڻيءَ جي هيروئن اجايو محسوس ڪري رهي هئي ۽ هڪڙي کل هئي جيڪا تماشبينن کي الجھائي رهي هئي. اها ته منهن جي زبان جي اٽڪ هئي جنهن کي ڪو به سمجھي نه سگھيو ۽ خوام خواهه هيروئن تي ملامت وسندي رهي.
اهو سڀ اتفاق هو. اکين جي اسٽيج تي ڪهاڻيءَ جي هيروئن جي پيرن جي ٿاپ هئي ۽ ان جي پسمنظر ۾ هڪڙو آواز هو جيڪو اوچتو گرهڻجي ويو هو. اهو سڀ ڪجھه ايترو اوچتو ٿيو جو ڪنهن کي ڪا ڪل نه رهي. ان وقت مون پنهنجي اکين کان پڇڻ جي ڪوشش ڪئي جتي هڪڙو لڙڪ ٿورو اڳ اکين جي پاندرن کان ٽپڪي اتي ئي خوف ۾ ڄمي ويو هو. اهو ئي هڪڙو گواهه ٿي پئي سگهيو ته اکين ۾ ٿيل ان ماجرا جو سربستو حال ٻڌائي سگھي ها. پر افسوس صد افسوس!
ان لمحي مون پنهنجي پاڻ کي سنڀالڻ جي ڪوشش ڪئي. سڀ ٽهڪ ۽ لڙڪ منهنجي رهنمائي ڪندا رهيا ۽ پوءِ آئون انهن ٽهڪن سان به وندرندو ئي رهيس ۽ لڙڪن کي ٻيهر پنهنجي اکين ۾ لاهي وري وري انهن کي پنهنجي اکين مان، ڳلن تي ۽ پوءِ انهن لڙڪن کي چکي ڏسندو، محسوس ڪندو رهيس ته انهن ۾ ڪيترو غمناڪ لوڻ جو تاثير آهي. پر عجيب اتفاق آهي ته هيروئن منهنجي اکين ۾ ئي رهي ۽ آئون وري جهونگارڻ جي مشق ڪرڻ لڳي ٿو وڃان. هڪڙو سوال آخر تائين اڀ ۾ لٽڪيل ئي رهيو ته آخر زبان کي ائين اوچتو گرهڻ ڪيئن لڳو، جنهن اڃا بلڪل سرجڻ واري مرحلي تي هن ڪهاڻيءَ جي معصوم هيروئن کي هڪو ٻڪو بنائي ڇڏيو ۽ سامهو ويٺل ماڻهو هوڪريا ڪري رهيا هئا. اصل ۾ ان رقص ۾ هڪڙو خيال هو، هڪڙي نماڻي گذارش هئي ته سمجھي سگھجي ته هن سماج ۾ بک ۽ غربت جو رتبو ڪهڙو آهي ۽ اهو پيغام هن هيروئن جي ذريعي ترتيب ڏئي پکيڙڻو هو، جيڪو اصل ۾ لمحي پل لاءِ رڪجي ويو هو.
اهو مون پوءِ محسوس ڪيو ته اها ساڳي ڪهاڻي هئي جيڪا گھڻا سال اڳ مون لکڻ پي چاهي پر چاهيندي به سالن تائين لکي نه سگھيس. اها مشق مون لڳاتار ڪرڻ جو رٿيو هو ته ڪنهن طرح ان ڪهاڻيءَ کي ڪاغّذ تي اتاري سگھان. پوءِ هڪ رات مون تصور ۾ غمن کي الڳ ڪري رکيو هو ۽ انهن سان ڳالهائڻ لڳس. هڪ غم منهنجي اکين مان هڪ لڙڪ بنجي ٽپڪيو ۽ آڏو ويهي ميارون ڏيڻ لڳو ته هن کي اکين ۾ مناسب جاءِ نٿي ملي جو هو ٻين لڙڪن سان گڏ وهي سگهي ها ۽ ڪنهن واري جي انتظار ۾ پاڻ مرادو اچي منهنجي ڳل تي ٽپڪي ها ۽ منهنجي هٿ جي گرمي کيس ڇهي سگھي ها. پر شايد ان لڙڪ کي سدائين ائين ئي رهڻو پيو ۽ جڏهن به منهنجي اکين مان غمناڪين جي هجوم جو گذر ٿيو ته هو الائي ڪيئن انهن کان ٽٽي ٿي ويو ۽ کيس ان ئي دڳ تي ڏينهن تائين واري جو انتظار ڪرڻو پيو ۽ شايد هن تما۾ گھڻو ڀوڳيو هو جو لمحي پل لاءِ هُو منهنجي اک جي پاندرن ۾ ئي خشڪ ٿي ويو هو. اکين کان آئون ڪيئن پڇان ته انهن جي اندر انتظامڪاري ۽ برابري جو ڪهڙو تصور آهي جو هڪڙو غم اها شڪايت ڪرڻ ويٺو آهي ته کيس ٻين لڙڪن جيتري اهميت نٿي ملي.
پوءِ جڏهن مون خوشين ڏانهن نهاريو ته ٽهڪ ائين ئي ٻاڙيا ويٺا هئا ۽ اهي هڪ هڪ ٿي پنهنجي پوري رڌم سان گونجڻ لڳا ۽ آئون انهن سان وندرندو ئي رهجي ٿو وڃان. پر پوءِ مون ڏٺو ته سالن کان اڌ ۾ رهجي ويل اها ڪهاڻي ساهه کڻڻ لڳي آهي. هن جي چپن تي مختصر مرڪ ٽڙي ۽ مونکي سُرندي جي آواز جو پڙلاءُ ٻڌڻ ۾ آيو ۽ هڪ اميد پيدا ٿي.
هڪڙي خوشي ته مونکي بلڪل منهنجي ڌيءَ وانگر لڳي رهي هئي ۽ مون ڏٺو ته ان جي تصوير ڪيئن اچي وئي آهي. کيس ته هر گھر جو ڀاتي ڀائيندو هو پر هُن جو خيال هو ته کيس خوابن ڏسڻ مهل آئون شايد وساري ٿو ويهان جو اها اچي ئي خوابن جي وقت ٿي. تنهن ڏينهن به هوءَ پرين جي ديس کان ٿيندي هڪڙي خواب جي روپ ۾ آئي پر شايد ڪنهن سبب ان خواب جون تندون وقت کان پهرين ٽٽي پيون ۽ سڀ لمحا ٽڙ پکڙ ٿي ويا. پوءِ مون ڏاڍي ڪوشش ڪئي پر ٽٽل خواب جي انهن تندن کي جوڙي نه سگھيس.
ان وقت مون ڪنايو ته هڪ ٻي اڌ ۾ رهجي ويل ڪهاڻيءَ جي هيروئن سامهون هئي جنهن جي ٻانهن مان رت ٽمي رهيو هو، هن جي ڇاتي ۽ پٺن تي ڇرين جا گھاءَ لڳل هئا پر سندس ڪيهن کي ڪو به ڪنائڻ وارو نه هو. اها هڪ ئي پٽ جي ماءُ آهي جيڪو شهر ۾ هڪ زورار بم ڌماڪي کان پوءِ گم ٿي ويو هو ۽ هيءَ سدائين هن جي آمد جي انظار ۾ هر روز سج لٿي کان ٿورو پوءِ اڱڻ تي ڏيئا ٻاري ڌيان جي مشق ڪندي آهي ته هُن جي معصوم سڏن کي ٻُڌي سگھي. ۽ پوءِ پنهنجي اکين مان ڳڙندڙ لڙڪن کي گندي جي پلئه ۾ ٻڌي دنياوي ڪم ڪار سان لڳي ويندي آهي.
ٺيڪ ٻئي لمحي ان ئي ڪهاڻي جي هيرو جو مٿو هٿوڙي سان چٿيل ڏٺو ويو هو. هوُ ڪجھ لمحن تائين زندهه رهيو ۽ پوءِ منهنجي اکين ۾ هڪڙي لڙڪ وانگر ٺري ويو. مون ان جي سڀني تصويرن کي پنهنجي اکين جي وسيع فريم ۾ سجائي رکيو آهي ته جيئن کيس ان الزام کان بچائي سگھان ته منهنجو هيرو سماج ۾ موجود افراتفري جي ڪري پيدا ٿيل بي رحمي ۾ ڪو آپگھات ڪيو آهي.
هيءَ ڪهاڻي ته مونکي ڪوڙهه جي اسپتال مان ملي هئي، پنهنجي ئي وارڊ ۾ رکيل بستري تي مسڪرائي رهي هئي. مون جڏهن کانئس پڇڻ جي ڪوشش ڪئي ته ان ئي وارڊ ۾ هنن کي کاڌو ڏيندڙ بزرگ بورچي جو چوڻ هو ته هن عورت جي ابتدائي ڪهاڻي به اهائي آهي ته هن اهو سڀڪجھه وساري ٽهڪ ڏيڻ شروع ڪيا آهن ته جيئن پنهنجي من کي کي شانت رکي سگهي. هن جا هٿ ٽُنڊا آهن، هوءَ ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جا حواس وڃائي ويٺي آهي، ان ڪري کيس ڪنهنجي به پرواهه ناهي، جو هوءَ ائين اڪيلي آئي. پوئتي سندس ڪو به اوهي واهي ناهي. مون ان ڪهاڻيءَ کي سندس ئي بستري تان کڻي ڪاغذ تي اتاريو ۽ هاڻي جڏهن به پنو اٿلايان ٿو ته کيس کلندي ئي ڏسان ٿو.
پوءِ مون سوچيو ته هن سماج ۾ ڪو گونگو طوفان آيو آهي جنهن ايتري اجاڙ ڪئي آهي جو ڪنهن کي خبر ئي نه پئي. هڪڙو خوف آهي جنهن وڻن تي رهندڙ پکي پکڻ کي آکيرن ۾ قيد ڪرڻ تي مجبور ڪيو آهي. بلبليون ۽ جھرڪيون پنهنجي اندر جھونگارين ٿيون. شايد اهو ئي سبب آهي جو آئون جڏهن به ڪنهن لفظ کي جوڙڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو ته سچ پچ ته نقطا هڪڙي خوفناڪ تصوير بنجي آڏو اچن ٿا ۽ آئون خوف ۾ انهن ورقن ۾ ويڙهجي وڃان ٿو. صرف ساهه آهي جيڪو مونکي تقويت ڏئي ٿو ته سماج ۾ هي گونگو طوفان آيو آهي ته اچڻ ڏي. آئون ان کي به پينٽ ڪندس. مونکي صرف اوستائين وڃڻ ڏيو جتان مون هر وار قلم، برش، رنگ، گلن جون پنکڙيون ، ٿر جي واريءَ تي وٺل مينهن جون ڦڙيون ۽ چانڊوڪي جون سونهري ڪليون چونڊيون هيون ته جيئن ان ڪهاڻي کي سجائي سگھان. ان ڪهاڻيءَ سچ پچ ته منهنجي ننڊ کي ڪارآمد بنايو آهي ته آئون جاڳان، پنهنجي گهري ساهه جي لمحن کي ڪنهن ڌاڳي ۾ پوئي، سماج ۾ آيل هن گونگي طوفان جي تباهين تان پردو کڻان.

منهنجو من ڀنڀوري

اهو صبح جو پهر هو ۽ ڀرواري گھر ۾ بيٺل انب جي وڻ تي جھرڪين ۽ بُلبلين جي چر چر جو آواز به وڻندڙ هو ۽ ائين اوچتو هن جي ڌيءَ پنهنجي ڪنن سان اڳ ئي مانوس ٽهڪن جا پڙاڏا ٻڌا ته هن جي هٿن مان ڪورو ڪاغذ ۽ پينسل کسڪي ويا. اهو هڪڙو عجيب حادثو هو جيڪو صرف هن جي اها ڌيءَ ئي سمجھي پي سگھي.
ٽهڪ ڇا هئا من جي خوشي جو عجيب طلسماتي ڪرشمو هو. “ڇا هن مختصر ڪائنات جا مصور انهن بي انتها خوشي وارن لمحن جون تصويرون ٺاهي سگھن ٿا؟”، هن پنهنجي پاڻ کان پڇيو.
“اهو سڀ ڪجھه ڪيئن ممڪن ٿيو ته منهنجا ٽهڪ، منهنجي اها خوشي ائين غائب ٿي ويا جو مونکي خبر ئي نه پئي. اهي ته منهنجي من ۾ محفوظ هئا. رات جو سمهڻ کان اڳ ۽ صبح جو سوير آئون جڏهن ڪجھه لمحن لاءِ تنهائي اختيار ڪندو آهيان ته اهي ٽهڪ منهنجي من ۾ وڄندڙ ترنگ ۾ مون آڏو نچندي نچندي منهنجي خوشي کي سجايو بنائيندا آهن. پر . . . .”
هو ڪيترن ڏينهن کان صبح سوير روزاني ڌيان جي مشقن دوران جڏهن منترن جو ورد ڪندو آهي ته ٽهڪ به ان جو حصو ٿي ويندا آهن. انهن لمحن دوران خاموش تنهائي ۾ هي ايترو محو ٿي ويندو آهي جو کيس خبر ئي نه پوندي آهي ته واقعي هن جي پنهنجي من جي خوشي ۾ ٽهڪن جو به ڪو ڪردار ٿي سگهي ٿو. ٺيڪ ان مهل هن جي اها ڌيءَ سندس ڌيان جي مشقن دوران ڀرسان چپ چاپ ويهي پينسل سان اڇي ڪاغذ تي انهن ٽهڪن جي رڌم کي ڪنائيندي اُبتا سبتا ليڪا پائيندي آهي ۽ پوءِ سڄو ڏينهن انهن عجيب خاڪن تي مختلف رنگ ڀريندي رهندي آهي ۽ پوءِ اهي تصويرون پنهنجي دوستن ۽ مائٽن سان منسوب ڪندي آهي.
اُن ڏينهن به هن هڪ تصوير ٺاهي جنهن ۾ ٽهڪن جي ترنم مان نڪرندڙ سُرن مان هن ڀنڀوريون اڏمندي ڏيکاريون هيون. حيرت جي حد نه رهي ته هن کي لڳو ته اهي ڀنڀوريون ڪوري ڪاغذ تي سچ پچ ته انهن ٽهڪن جي ترنم تي نچنديون پي رهيون ۽ هيءَ پنهنجي ئي خيالن ۾ ٽهڪ ڏيندي پي رهي ۽ گھر ڀاتي کيس تعجب مان ڏسندا رهيا. ان تصوير کي هن نالو ڏنو “منهنجو من ڀنڀوري”.
ڪڏهن ڪڏهن هُو گوتم ٻڌ سان منسوب ڪيل گيت ٻڌندي ننڊ جي وادين ۾ هليو ويندو آهي ۽ پوءِ خوابن جي تشريح ڪري پنهنجي ڌيئرن کي وندرائيندو آهي. تنهن ڏينهن هن پنهنجي هڪ خواب متعلق ٻڌايو ته “آئون اڏامندو اڏامندو ڪائنات جي بلندين تي هليو ويو هئس. اُڀ ۾ ٽمڪندڙ تارا منهنجي جسم کي ڇهندا رهيا ته لڳو ڄڻ بدن تي اهي چميون مينهن جي بُوند وانگر محسوس ٿي رهيون هيون ۽ ٻئي لمحي جڏهن چانڊوڪي جي چادر منهنجي جسم کي ڇُهيو ته مون پنهنجي من ۾ وڄندڙ ترنگ جي رڌم تي موٽ کاڌي ۽ گلن جي هٻڪار ۾ ڄڻ پوري ڪائنات جا کُڙکُٻيتا منهنجي آجيان لاءِ ٽمڪندا رهيا. اهي ٽمڪ ٽمڪ ٽانڊاڻا منهنجي ٻنهي پاسن کان ٻانهيون ٺاهي اڳيان اڳيان اڏامندا، نچندا آيا ۽ آئون پنهنجو هڪ هڪ ٽهڪ انهن کي ڏيندو واپس پهچي ويس ۽ ٺيڪ ان لمحي منهنجي ننڊ کُلي پئي. . . .”
۽ پوءِ هن جون ڌيئرون هن جي ئي ٻڌايل خوابن جي تعبير بدران صرف انهن خوابن جي تشريح ٻڌائڻ تي ضد ڪنديون رهيون ته “پوءِ اڳتي ڇا ٿيو. اهي کڙ کُٻيتا واپس ڪيڏاهن ويا ۽ اڀ جا تارا واقعي مينهن جي بُوند وانگر توهان جي بدن سان ڇهندا رهيا ۽ چانڊوڪي جي چادر . . . ؟” ۽ پوءِ ڇوڪريون انهن خوابن جي تلاش ۾ ڪيتريون راتيون اها آس رکي جلدي سمهڻ کي ترجيح ڏينديون رهيون ته ڪاش اهڙو خواب اهي به ڏسي سگھن. تارا، چانڊوڪي، کڙکٻيتن پاران ائين آجيان ڪري ٽم ٽم ڪري اڏامڻ . . . !
هن جي ڌيءَ کي اهي ٽهڪ ڏاڍو وڻندا آهن ۽ اها پنهنجي گُڏين سان ڳالهائيندي ڪاغذ تي اتاريل انهن ٽهڪن کي آواز ڏيندي آهي ته اهي سندس گُڏين جي شادي جي رسمن کي وڌيڪ خوبصورت بنائڻ جي لاءِ ساز ۽ ناچ جي سنگم تي هڪ تصوير جوڙيندا آهن جيڪا خود هن جي ڌيءَ کي اتساه ڏيندي آهي ته ان کي ئي پنهنجي ڪوري من تي اتاري ڇڏجي!
زندگي جي هن موڙ تي صرف انهن ٽهڪن جو ئي ڪمال آهي جيڪي هن جي من کي خوش رکندا آهن ۽ هن جون ڌيئرون انهن ٽهڪن سان پنهنجون مرڪون تراشينديون آهن. اهو به خوشي ۽ تنهائي جو عجيب سنگم آهي جو سندس ڌيءَ جو چوڻ هو ته “بابا پنهنجي تنهائي ۾ اسان لاءِ ٽهڪ اُڻندو آهي”.
اهڙا حادثا هن جي زندگي ۾ ٿيندا رهيا آهن ۽ هي پنهنجي تنهائي سان ان روڳ جو علاج ڪري وٺندو آهي. هن جو چوڻ آهي ته هاڻي هي پنهنجي خوابن جي ٽُٽل تندن کي به جوڙي سگھي ٿو.
ان ڏينهن به هن ڏٺو ته سدائين وانگر صبح جو سوير جھرڪين ۽ بلبلين جي آوازن جي رڌم تي هن اکيون کوليون هيون ته سندس ڌيءَ کيس احساس ڏياريو ته اهو پهريون ڀيرو آهي جو سندس ٽهڪ ٻڌڻ ۾ نه آيا آهن ۽ هن جي پينسل ۽ ڪورو ڪاغذ بي معنيٰ رهجي ويا آهن.
ڌيءَ جي ان نشاندهي تي کيس لڳو ته هن جو من واقعي خوشين کا خالي ٿي ويو آهي ۽ پوءِ پنهنجي ئي خوشين جي تلاش ۾ هي گھٽي ۾ نڪري ويو ۽ پاڙي واري دوڪاندار کان پڇيو ته “منهنجا ٽهڪ هتي ڪٿي ڪريا آهن، شايد؟”
دوڪاندار لمحي لاءِ خاموش رهيو ۽ پوءِ وري پنهنجي ڪرت ۾ لڳي ويو. پوءِ وري هن جڏهن سندس ڌيان ڇڪايو ته هو کانئس ڪجھه پڇي رهيو آهي ان تي دڪاندار حامي ڀري ته “ها! ها! هڪڙو بلڪل ئي منفرد ترنم وارو ٽهڪ منهنجي ڪنن تائين پهتو هو پر آئون جڏهن ڪم ڪار ڇڏي ٻاهر نڪتس ته اهو نظرن کان اوجھل ٿي ويو. ان جا پڙاڏا آئون هن وقت به ڪنائي سگھان ٿو، مهنجي خواهش هئي ته ڪاش اهڙو ٽهڪ منهنجي گلي مان نڪري ها ته منهنجي ڪڏهوڪو شادي به ٿي وڃي ها. آئون يقين سان چوان ٿو ته مون اهو ٽهڪ سڃاتو هو ڇاڪاڻ ته اهو مون اڳ به صبح جي پهر دوران هتي ڪٿي ٻڌو هو ۽ خواهش ڪئي هئي ته ڪاش اهو ٽهڪ منهن جي گلي مان نڪري ته منهنجا خواب سجايا ٿي وڃن.”
گھٽي مان ڪچرو کڻڻ واري ڇوڪري به اهڙي ڳالهه ڪئي ته هي جڏهن ٽرالي ۾ ڪچرو کڻڻ لاءِ وڌيو هو ته هن جي ڪنن سان هڪ ئي وقت الائي ڪيترا ٽهڪ ٽڪرايا هئا. “اهو منهنجي سانڀر ۾ پهريون ڀيرو هو جو آئون اهڙا طلسماتي ٽهڪ ٻڌي سگھيس. پوءِ مون ٽرالي ڇڏي انهن ٽهڪن کي ڪنائڻ جي ڪوشش ڪئي پر اهي مٿي ڪٿي گم ٿي ويا ۽ آئون هڪو ٻڪو رهجي ويس. مون کي سخت افسوس آهي ته انهن ٽهڪن کي مون جيئن ئي ٻڌو ته منهنجي پنهنجي من جي تارن مان آواز اچڻ لڳا ۽ منهنجا پنهنجا ٽهڪ نچڻ شروع ٿي ويا هئا ۽ آئون هن ٽرالي کي ڇڏي لمحي لاءِ اڄاتي خوشين ۾ ائين ئي ڌوپي ويو هئس،” هن جون اکيون ڀرجي آيون هيون. هن خواهش ڏيکاري ته “آئون انهن ٽهڪن کي ڪنائي پنهنجي معصوم ٽهڪن کي تراشڻ چاهيان ٿو. ڇا مونکي ڪو ٻڌائي سگهي ٿو ته اهي ٽهڪ هاڻي آئون ڪيئن ٻڌي سگھندس؟”.
محلي جي هڪ ٿري چوڪيدار جو چوڻ هو ته “اهي بلڪل هتان منهنجي مٿان کان ئي اڏامندا پي ويا پر انهن جي سُرن ۾ جيڪو آلاپ هو تنهن مونکي ڌونڌاڙي ڇڏيو هو. ان وقت آئون ريڊيو تان سُر سارنگ ٻڌي رهيو هئس ته جيئن پنهنجي ديس جي اڃايل ڀٽن کي ياد ڪري سگهان. پر جيئن ئي مون ٽهڪ ٻڌا ته مون کي لڳو ته منهنجي ٿر تي ڪا وسڪار ٿي آهي ۽ پوءِ مون ريڊيو بند ڪري انهن ٽهڪن کي ڪنائڻ چاهيو پر مون کي مايوسي ٿي”.
ڀاڄي کپائڻ واري گھورڙئي کان پڇڻ تي هن ٻڌايو ته اها بلڪل ڪجھه ئي سيڪنڊن جي ڳالهه هئي ۽ هن به هڪڙو ٽهڪ ٻڌو هو. پاڙي جي عورتن پاران پنهنجي درن تان ڀاڄي لاءِ سڏڻ باوجود هي اتي ئي پنڊ پهڻ ٿي بيهي رهيو هو. پاڙي واري هڪ مائي ته اهو به چئي ڏنو ته “هن مُئي کي به عشق انڌو ڪيو آهي جو هلندي وڃائجي پيو وڃي. “ميها کپن ميها”،؟ هن مائي کيس چيو ۽ هي ميها تورڻ لڳي ويو.
هي ڪچي منجهند تائين هڪ گھٽي کان ٻي تائين پڇندو رهيو ۽ جڏهن واپس گھر پهتو ته انب جي وڻ تي جھرڪين ۽ بلبلن جو شور صبح جي پهر سان گڏ ڪجهه مٽجي رهيو هو. هن ڏٺو ته سندس ڌيءَ ڪاغذ ۽ پينسل سان هڪ ٽهڪ جو تصور ڪري ڪاغذ تي اتارڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. ڇوڪري پنهنجي اڻپوري تصوير کي ڏٺو ۽ سوچ ۾ ٻڏي وئي ۽ پوءِ ان تي هن نالو ڏنو “مکڙيون مکڙيون مرڪون، ٽهڪ ٽڙيل گل.”
هن ڏٺو ته رنگين ڀنڀوريون هن کان وٿيرڪيون گلن جي ٻوٽن مٿان اڏامنديون پي رهيون. “بهار جي مند آهي شايد”، هن ڀڻڪيو. هن اُڀ ڏانهن نهاريو ته ڪڪر هڪٻئي سان ڇُهندا، سج آڏو لنگھن ٿا ته لمحي لاءِ ڇانورو ڇانئجي وڃي ٿو. هن پنهنجي ڌيءَ کي ڏٺو جيڪا اڃا تائين تصور ۾ انهن ٽهڪن جا خاڪا جوڙڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. ظاهري طور تي اهي آڏيون ڦڏيون لڪيرون هيون پر سندس ڌيءَ انهن کي نالا ڏيندي پنهنجي ئي منهن مرڪندي ۽ خوشي ۾ ٻهڪندي رهي.
۽ پوءِ هي ڪڪرن جي ڇانوري ۾ ٻيهر پنهنجي ئي ٽهڪن اُڻڻ جي مشق ۾ لڳي ٿو وڃي. . . .

بينسري

هن کي لڳندو آهي ته هن جي ننڊ ۽ جاڳ، سڀ روڳ ۽ ڦڪيون ان بينسري جي آواز سان ملي هڪ ٿي ويا آهن. شايد دلين جي روڳ جو علاج ان بينسري جي پڙلاءَ ۾ لڪل آهي. اهو هڪڙو راز آهي جنهن کي هوُ اڃا به ڦلهورڻ چاهي ٿو. وقت وقت جي ڳالهه آهي هن بينسري ، بين، نڙن، مرلين، چمٽن، گھنگھرن ۽ چڙين جي لارن جي سُرن ۽ رڌم تي پنهنجا پيرڙا ساهيا هئا ۽ اڃا تائين اهي آواز هن جي ڪنن ۾ گونجندا ٿا رهن. پر هي آواز ڪو ٻيو آهي، جيڪو هن جي جسم ۾ ساه جي سُرن سان ملي وڃي ٿو ته هو اڄاتي لهرن ۾ لڙهندو، پاڻي جي وهڪرن جي سُرن کي ڪنائيندو وڃي الائي ڪٿي ٿو نڪري. اها لهر، اکين جي ڳهر کان اڳتي، اهي سُر، اها موسيقي . . . .

گهري سانت ۾ اها سڄي مشق، اها سکيا، اهي سُر ۽ آلاپ جيڪي ڪڏهن ڪنهن ساه جي نرالي آواز جي روپ ۾، ڪڏهن فطرت جي غُبار ۽ ستارن جي ڪهڪشائن، ڪڏهن ڌنڌ، ڪوهيڙي ۽ سج جي شعاعن جي روپ ۾ هن جي اڳيان رقص ۾ محو هوندا آهن ۽ هن جو روح وندرندو ٿو رهي. ڪيترن ڏينهن کان هي ان مشق تي آهي ته سمجھجي ته هوا ۽ پاڻي جي اهميت وانگر خاموشي ۽ سانت به انسان جي حياتي لاءِ ايترو ئي اهم آهي . دل جو روڳ ڇاهي، سڪون ۽ بيقراري ڇاهي ۽ ڇا واقعي ساهن جي مشق دوران دل جي ڪنهن ڪنڊ مان نڪرندڙ آوازن ۾ انهن سڀني روڳن جو علاج لڪل آهي؟

“تو ڪڏهن محسوس ڪيو آهي انهن بينسري جي سرن ۾ ڪا انوکي ياد، خوابن جا منظر، تارا، جھڙ جھڙالا، ٻيلن ۾ مينهن جي ڦڙ ڦڙ جي آوازن تي ڏيڏرن جا فطرت سان محو آواز! . . . .”

هيءُ جڏهن اکيون پوري تصور ڪري ٿو ته آبشارن مان ڪرندڙ پاڻي جي قطرن جون ڪيئي تصويرون جڙنديون، وکرنديون ٿيون رهن. پاڻي جڏهن پهاڙن تان آبشارن جو روپ ڌاري هيٺ ڪرندو آهي ته ڪيئي سُر جنم وٺندا آهن ۽ موسيقار پنهنجي سازن جي تارن کي ڇيڙڻ جي مشق ڪندا آهن ته جيئن انهن مان فطري جھرڻن جا آواز ڪڍي سگھجن.

“اچو ته ڪو نئون گيت جھونگاريون جنهن جا پڙلاءَ دور دور تائين ماڻهن لاءِ ڪنهن سُرور جو سبب بنجن ۽ انهن جي روڳ کي ڪا ڦڪي لڳي،” هن پنهنجي پاڻ سان ڳالهايو هو ؛

توکي ياد آهي اها چانڊوڪي رات!
توسان درياءَ جي ڪناري تي ملاقات ٿي هئي شايد؟
چنڊ لڪي ويو هو ڪڪرن ۾،
مينهن مند ۾ دريا جي وهڪري جي شور ۾
بند سان گڏو گڏ ميلن تائين هليا هئاسين.
پري پري تائين ڇولين جو آواز،
مٿي ڪڪرن جي ڇمر ڇانو،
وڄ وراڪا، گوڙ،
مينهن جي ڦڙ ڦڙ تي فطرت جا آواز تيز ٿيندا پي ويا
۽ پاڻ ان مينهن جي وسڪار ۾ ڀڄي ڄڻ ته هڪ ٿي ويا هئاسين.

ڀنڀرڪي جو هر شيءِ ڌنڌلي هئي،
ٻيڙياتا ته گھڻو پنڌ ڪرڻ کان پوءِ ڏسڻ ۾ آيا هئا،
ان ئي ٻيڙي تان ڪنهن بينسري جو آواز گونجيو هو
جيڪو ڄڻ ته آسمان تان هيٺ لهندو پي آيو،
آئون لمحن لاءِ بيهي رهيو هئس ان بينسري جي آواز ڪنائڻ لاءِ.
ان ٻيڙيائتي جي دل ۾ ڇا سجھي آيو هوندو
جو هو بينسري جو سهارو وٺي
اڻاڄاڻائي ۾ ئي سهي ،
ڄڻ ته پوري ڪائنات سان مخاطب ٿيو هو.

پوءِ مينهن به بيهي رهيو هو ڪجھه لمحن لاءِ،
رات کُٽي هئي ۽ دريا جي لهرن جو آواز ڄڻ ته ڪو اڄاتو ساز هو،
۽ پاڻ به پنهنجي منزل کي ويجھو ٿيا هئاسين
جتي ساهن جي مشق لاءِ ويهي رهيا هئاسين.
هن مينهن ڇا آندو آهي،
سڀ يادون ترنديون پيون اچن من آسمان تي.

تصورن جي به هڪ دنيا آهي
پنهنجي من کي تسڪين ڏيارڻ لاءِ
۽ سڀني سوچن کان فرار حاصل ڪرڻ لاءِ
هي فطرت جا آواز ڪيڏو وڻڻ لڳن ٿا
۽ جڏهن اکين کي لمحن لاءِ بند ڪري
ڪنايون ٿا ته ساهه جي کڄڻ ۽ لهڻ سان
سڀ سوچون وٿيرڪيون ٿينديون پيو وڃن،
۽ دل مان نڪرندڙ انهن انوکن آوازن سان
سڀ روڳ پري ٿيندا پيا وڃن.

پوءِ اهو وقت پکين جو هو
جيڪي آکيرن مان نڪري هن وسيع ڪائنات ۾
پنهنجي پنهنجي مشقن لاءِ نڪتا آهن
چوڳ ته سڀني کي ملي ويندو آهي
پر صبح جو آسمان تي
ڇڙ وڇڙ ڪڪر ڄڻ ته برف جي تهن ۾ ويڙهيل ڪي روح آهن
فطرت وڏي ڪمال سان پکين جي اڏار سان
انهن ڪڪرن کي مالهائون پارائي ڇڏيون آهن
هر ڪڪر سينگارجي آسمان تي ڊوڙڻ لڳي ٿو
هر طرف اڇا ڪڪر
خوبصورت مالهائون پائي رقص ۾ محو آهن
۽ پوءِ اهي پکين جون مالهائون جڏهن ٽٽڻ لڳن ٿيون
ٺيڪ ان مهل شاعر ڌرتي تان بيهي
پنهنجي اڌورن نظمن جي تڪميل لاءِ تشبيهون ميڙڻ لڳن ٿا.

هي پوپٽ گلن ڦلن تي نڪتا آهن!
ڪکن پنن تي ماڪ ۽ مينهن جون ڦڙيون ملي هڪ ٿي ويون آهن.
تو ڏٺو ته پنهنجي اکين مان ٿڪ به ائين اڏامي وڃي ٿانيڪو ٿيو هو
۽ پاڻ فطرت جي آوازن سان جُڙي هڪ ٿي ويا هئاسين لمحن لاءِ
تو کي ياد آهن اهي لمحا؟
فطرت سان پيار جي اپٽار وارا لمحا!

اڪيلائي خود ڪجھه به ناهي ان ۾ به ساهن جو اهو ماٺو رڌم آهي، جنهن جي الڳ سچائي آهي.
ائين لڙڪ رڳو ڪنهن جي من اندر ۾ اٿندڙ يا اٿي تباهي برپا ڪندڙ درد جو سنيهو ناهن، اهي ته ڪڏهن ڪڏهن من جي اٿاهه خوشي وارن ٽهڪن سان گڏ به اکين مان ٽمڻ لڳن ٿا ۽ ڪو اڳيان وڌي انهن لڙڪن کي اگھي ٿو. ان اٿاهه محبت ۽ غم وارن لڙڪن جي تشريح ڪير ڪري سگھندو جو هتي ته وڏا تعليمي ادارا اڃا ته بک ۽ اڃ، انسان توڙي جانورن، پکي پکڻ جي زندگي، صحت ۽ وڻڪار جي تباهڪارين جي معنيٰ به سمجھي نه سگھيا آهن.

سامهون پاڻي جي جھرڻن جو ترنم ۽ پسمنظر ۾ اهو بينسري جو آواز هن جي دل کي وندرائيندو ٿو رهي. ڪڏهن ته هڪ ئي آواز ۾ ڪيئي آواز ملي ڪو سر تخليق ڪن ٿا ۽ هن جون پوريل اکيون ننڊ ۽ جاڳ تي پيرڙا ساهينديون، لڙڪ لاڙينديون ٿيون رهن ۽ اهي لڙڪ هن جي پنهنجي سجاڳي جي علامت بنجي کيس وندرائيندا ٿا رهن ۽ هي آهي جو اڪيلائي ۽ گهري سانت ۾ پنهنجي ساهن جي رڌم تي جھومندو ۽ کلندو ٿو رهي.

ڪڪرن جي ڇانو ۾ سمهي پيل اداس پاڇا

سڄي رات ڪڪر ويا ٿي رڻ روهه مٽيندا. ڪا به گجگوڙ نه ٿي ۽ نه کنوڻ کجڪا ڪيا. هنن جي اکين ۾ شرافت ۽ رحم جا سڀ خيال ڪڏهوڪا پنهنجي ئي ارادي جي هٿان قتل ٿي چڪا هئا. ارادو، انتقام ۽ قتل ڪرڻ جي خواهش.

ڪمند جي مڙسان تار فصل ۾ ٻڌل آهي هڪڙي مامتا جو خواب. رسن هٿن جو ست نپوڙي ڇڏيو آهي. پگھر سان سڄو جسم گھمجي ويو آهي. جيئن جيئن رات ٺري ٿي، آرن جي سيٽين، ڏيڏرن جي ٽان ٽان ۽ تڏين جي چر چر ۾ ڪمند جي وٿين مان مٿي آهي ستارن جي رم جھم سان جهيڙيندڙ ڪڪر جن کي ڏسندي ۽ فطرت جا آواز ڪنائيندي هُن کي جيئڻ جو احساس ٿئي ٿو، پر بي انتها خوف ۽ ڪاوڙ هن جي رڳ رڳ ۾ وڃي پئي پيهندي.

موت هن جي اکين مان ڪجھه ڳولي ٿو. انتقام جي مضبوط رسي هن جي هر عضوي کي سيٽي رکيو آهي. هوُ جيئن جيئن تاڻي ٿو، چنگھه هن جي بزدليءَ جو تاثر ڏئي ٿي ۽ هوُ پنهنجو جسم ڍاري ڇڏي ٿو. اڌ مئل جسم ۽ رات، مٿان بيٺل آهي موت جهڙي گهري سانت.

“خبر ناهي ته ڇا ٿيندو؟” کُٽڪو هن جي دل سان گڏو گڏ ڌڙڪي رهيو آهي. ڪڪر ويا ٿي رڻ روهه مٽيندا. ڪا به گجگوڙ نه ٿي ۽ نه کنوڻ کجڪا ڪيا. هوا جون لهرون ۽ رات سڄي ڪائنات کي گھڻو اڳي سمهاري چڪيون هيون. رڳو اوجاڳو ڪماند جي لتاڙ ۾ چوکنڀو ٻڌو پيو آهي، جنهن تي موت جو پهرو جاري آهي.

• * * * * * * * * *

ڏينهن اڃا نه ٿيو آهي پر ملي جي اذان تي ڄڻ ته رات، سڄي سانت ڪماند جي فصل ۾ ئي پرزا پرزا ٿي ڇڻي آهي ۽ ڪنوار جهڙي باک ڪڪرن جي ڪمزور برقعي کي ڦاڙي نڪتي آهي، وڃي پئي ڇانئبي اکين تي. جيئن جيئن ڏينهن کُلي ٿو، ڪنهن جي انتظار ۾، ڪماند جي فصل جي چوڌاري گسن پيچرن تي مورچابند ٿي بيٺل اکيون وڌيڪ چوڪس ٿينديون پيون وڃن.

دوُر دوُر تائين ڪو به آواز، ڪو به پڙلاءُ ڪونه پيو اچي. هُن جون اکيون پوريل آهن. هر وار جسم سيٽي ٿو ته چنگهه جو آواز هن جي بزدليءَ جو تاثر ڏئي ٿو ۽ هي پنهنجي جسم کي ڍاري ڇڏي ٿو. عجيب اڻ تڻ آهي هن جي من ۾ پر حياتيءَ جو کوڙو ئي ڪو نه ٿو لڳي.

مورچي بند ٿي بيٺل اکيون. ڇوڪريءَ جي آمد جو انتظار. هُن جي ٽور تي، وک وک کي توريندڙ وحشي نهارون. لوُسڻ جي گاه جي پهرين ڪُهڙي تي ڄمي بيهن ٿيون ۽ هڪل تي ڏاٽو ڪمزور هٿن مان ڪري پوي ٿو. هُن هيٺ، مٿي نهاريو. چوڌاري وحشي نظرن جو ڄار اُڻجي چڪو هو. سڀ دانهون هن جي لڄاري جواني ۽ عزت لاءِ ڍال بنجي نه سگھيون ۽ نيٺ هوءَ ساڻي ٿي ڪري پئي. هوُءَ گهلجندي، رڙندي، چنگھندي ٿي اچي. هوُ بي ستو ٻڌو پيو آهي ڪماند جي لتاڙ تي.

ڪو آواز، روئڻ جو آواز. هوُ ڪنن کي چيريندڙ آواز تي ڪنائي ٿو. ڪئين وسوسن ۾ هن جو چوکنڀو ٻڌل جسم سيٽجي ٿو. هوُ تاڻي ٿو هر وار پر چنگھه هن جي ڪمزوريءَ جو تاثر ڏئي ٿي ۽ هوُ پنهنجو جسم ڍارڻ ٿو چاهي.
آواز بنهه ويجھو پوندو ڄڻ ته هن جي ڪنن کان نڙيءَ ۾ لهندو پيو وڃي. هوا جون لهرون ڪماند جي پنن ۾ تحرڪ پيدا ڪنديون ٿيون رهن ۽ پوءِ تيز ڪيهه تي هُن اک پٽڻ چاهي پر ڪهاڙيءَ جي ڌار هن جي جسم کي ٺاري ڇڏيو ۽ پوءِ ٻه فائر ٿيا ۽ ڪڪر ويا ٿي رڻ روهه مٽيندا ۽ ڪماند جي لتاڙ تي هاريل رت اگھاڙن جسمن تي ڪارنهن جو داغ لڳائڻ کا اڳ ۾ جذب ٿي ويو هو.
ڪچي جي ڀر کان هُن پار پڪي جي بلڪل آسائتي ڳوٺ ۾ صدين کان اڀري ايندڙ صبح جي اوچتي قتل تي ڳوٺ ڇا رهيو، هڪ قهرام متو پر ڪهاڙيءَ جي تيز ڌار ۽ پستول جون گوليون اگھاڙن جسمن کي ڪارنهن جو داغ لڳائي نه سگھيون.
ٻنهي کي مارڻ وارو نظريو. هڪ انتقام، قانون کان بچڻ جي تمنا، الزام.

ڪماند ۾ لڪل بزدل موت ۽ مورچابند ٿي بيٺل سڀ پاسايون نظرون هڪ هڪ ٿي مليون. سڀ ارادا خاڪ ٿيا. وحشت هئي پر ڏينهن ڊناڻو نه ڊنو گولين کان. ڪڪر وڃن پيا رڻ روهه مٽيندا. ڪا به گجگوڙ نه ٿي ۽ نه کنوڻ کجڪا ڪيا.

ڳالهه کلي آهي خون جي ۽ ڳوٺ جون آڱريون، سڀ تکيون آڱريون کڄنديون، قاتل جي اکين ۾ لهنديون پيون وڃن. ڏينهن جا اداس پاڇا ته ڪڏهوڪا ڪڪرن جي ڇانو ۾ سمهي پيا هئا.

وڃايل اسٽيشن ۽ هُو

هو بستري جي سيراندي کان دري ۾ سنهي سنگهر سان ٻڌل ريڊئي جي سُئي گهمائي رهيو آهي، پر ڄڻ ته اها اسٽيشن هو گهڻو اڳي پوئتي ڇڏي آيو آهي ۽ هاڻي هوُ ڪنهن اڄاتي اسٽيشن جي تلاش ۾ پنهنجي ڪمزور ۽ نٻل هٿن ۾ باقي رهيل قوت سان سوئچ گهمائي رهيو هو. مدتن کان ان تلاش ۾ جستجو ۾ ڏسندي ڏسندي هو پنهنجو نُور به وڃائي چڪو آهي ۽ هاڻي آواز سڃاڻڻ لاءِ ڪن ريڊئي جي ويجهو ڪري ٿو. ڄڻ ته سڀ آواز اوپرا آهن. ڪنهن مهل موسيقي جي رڌم تي هو ڪنڌ ڌوڻي اظهار ڪري ٿو ۽ وري هن جا هٿ چرپر ڪن ٿا. ائين ئي ريڊئي جي هڪ اسٽيشن کان ٻيءَ تائين سوئچ گهمائيندي ڄڻ ته هو خود وڃائجو وڃي.
ٻاهر نمن جي ڇانوَ آهي، مسجد ۾ شور، مندر، ڪليسا، آسمان تي لهندڙ ۽ چڙهندڙ ڪڪر، جبلن تي وسڪاري کان پوءِ ٻُورجي آيل ساوا سلا، منگهي پير جي درگاهه، ان جي ڪڇ ۾ ٿڌو چشمو، واڳون، شهر جي پيٽ ۾ گرم چشمن جون ڪشتيون، ڊگهيون کجون ۽ هر لمحي ڌڪار جو ڏنڀيندڙ احساس. سڀ ڪجهه هاڻي هن جي اکين کان اوجهل آهن ۽ هو لڳاتار پنهنجي وڃايل اسٽيشن جي تلاش ۾ مگن آهي. زندگيءَ جي سڄي ٿڪاوٽ هن جي بستري تي جمع ٿيندي پئي رهي. هن جا اوجاڳا، اولاد ۽ سندس وچ ۾ نفرت جي ديوار بنجندڙ ڪوڙهه جو مرض، طلاق وٺي ويل زال ۽ ساهه جي آخري هڏڪي جو انتطار. سوئچ گهمائي گهمائي، هوپنهنجي ٿڪاوٽ جو گڏ ڪيل بوجهه لاهڻ لاءِ وهاڻي ڀر ڪري ٿو ۽ پنهنجي سُن ٿي ويل هٿن جي ڏوڏين سان پنهنجي پيرن جي زخمي حصن کي ڇهي ٿو ۽ پوءِ اهو الائي ڪٿي گم ٿي وڃي ٿو.
هن جي سامهون آهي سندس 25 سالن جي طويل زندگي جو ساٿي، جنهن جو هيٺيون ڌڙ سڪل آهي. ٻنهي کٽن جي وچ تي ٽن فوٽن جي وٿي آهي. وچ تي رکيل ننڍي الماڙي تي هڪ ئي ڪُولر ٻنهي جي نڙي سائي ڪري ٿو. بورچي ايندي ئي الماڙي سان ڳالهائي ٿو. الماڙي ٻانهون کولي ٿي ۽ هو کاڌو سندس سيني تي رکيو هليو وڃي. ڀنگي ايندي ئي ٻهاري، پسيل ڪپڙي ۽ مدتن کان پيرن جي انتظار ۾ پيل چمپل، ڪاڪوس ۽ پيشاب لاءِ رکيل برتن سان ڳالهائي هليو وڃي.
ڪوڙهه جو مرض، نفرتن جون ڏنڀيندڙ ڪهاڻيون. ٻاهر نفرتون ئي نفرتون آهن. بس کان هوٽل تائين ۽ گهٽين ۾ ايندڙ ۽ ويندڙ ماڻهو. هن کي لڳي ٿو ڄڻ ته گهٽين، هوٽلن ۽ بس جي انتظار ۾ بيٺل ماڻهو هن جي وارڊ ۾ ڪاهي آيا آهن ۽ سندن اکين مان اٿندڙ نفرتون هن جو گلو گهٽي رهيون آهن.
عمر جا 25 سال اسپتال ۾. اکيون ڪئلينڊر جا ڏينهن، تاريخون، مهينا، کجين جي لامن مان سج جو اڀرڻ ۽ پهاڙن جي هُن پار لهڻ توڙي چانڊوڪي جي احساس کان قاصر آهن. بيچيني جي عجيب ڪيفيت ۾ هو هٿ کڻي موت کي سڏي ٿو. موت ڄڻ ته هن جو ننڍو پٽ آهي جيڪو هن جي هٿ جي اشاري تي اچي ساڻس گلي ملندو. يادن جا ٽٽل دائرا هن جي آڏو ٺهندا ۽ ٽٽندا ٿا رهن.
“ڪوڙهه لڳڻ کان پوءِ مون سڀني پٽن ۽ ڌيئرن ڏانهن ڏٺو هو ته لڳو هو ڄڻ ته انهن جي اکين ۾ نفرت جي باهه دکي رهي هئي. سڀئي پنهنجن ئي نفرتن ۾ جلي رهيا هئا. زال طلاق ورتي. هن اولاد ۽ منهنجي وچ ۾ نفرت جي وڏي ديوار اُڀي ڪري ڇڏي ۽ پوءِ گهر جا دروازا مون لاءِ هميشه لاءِ بند ٿي ويا.”
هو زندگي جي ٽٽل مالها کي ڳنڍڻ لاءِ زور ڏئي ٿو پر يادن جا وکريل موتي هاڻي هن جون اکيون کولي نٿا سگهن. ڪنهن مهل کان بيچيني جو لهرون هن کي ڌونڌاڙينديون ٿيون رهن. هن کي لڳي ٿو ڄڻ کيس ڪنهن پهاڙ جي چوٽيءَ تان ڪيرايو ويو آهي ۽ هن جو جسم ڇيهون ڇيهون ٿي ويو آهي.
هو سالن پڄاڻا وري اهو ساڳيو سوال ورجائي ٿو:
”ها عبدالرزاق! جڏهن اورنگ آباد ۾ هنگامي کانپوءِ ڪرفيو لڳو هو ته پوءِ ڇا ٿيو هو؟“
هُوسدائين وانگر اهو ئي سادو جواب ڏئي ٿو:
“ستن ڏينهن کانپوءِ ڪرفيو ۾ وقفو مليو هو ته آئون به بازار ۾ ويو هئس. شهر لٽجي رهيو هو. سڀ دڪان، ماڻهو، دليون ۽ اکين ۾ سانڍيل هڪ هڪ ڪهاڻي لٽجي رهي هئي ۽ پوءِ ڪل نه رهي ته آئون ڪيئن نڪتس. گهر جا ڀاتي ڪٿي رهيا ۽ آئون ڪهڙي ضرورت تحت هڪ اجنبي ملڪ جون سرحدون اُڪري آيس.”
هُو ماٺ ٿي وڃي ٿو ۽ ٻنهي بسترن تان ٿڌا ساهه جا شوڪارا اٿيا ۽ هڪ ٻئي سان ٻکجي ويا. خاموشيءَ جي هڪ طويل لهر آئي ۽ ٻنهي کي ڪناري تان کڻي هلي وئي ۽ بسترن تي رهجي ويا ٻه يادگار مجسما.
هن کي لڳو ڄڻ هو به اورنگ آباد جو هو. ساڳيا هنگاما، ساڳيا ڪرفيو، هن کي لڳو ته هو مدتن کان ساڳئي ڪرفيو ۾ آهي. زندگي جو طويل بليڪ آئوٽ.
عبدالرزاق پنهنجي هيٺئين ڪمزور ڌڙ کي سهاري ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي، ڪولر مان پاڻي جو گلاس پيتو ۽ ڀڻڪيو:
“اسپتال ايندي مون وٽ صرف گيس جي ٽينڪي، ڪجهه ڦوڪڻا ۽ اڌورو ٺهيل گهر هو. اهو به ڄڻ ته حياتي جو بوجهه هو سو لاهي آيس. هاڻي خبر ناهي ته اورنگ آباد ڇاهي؟ ڪراچي ڇاهي؟. انهن جي گهٽين ۽ لٽجي ويل دلين جو حال ڇاهي؟”
۽ پوءِ سڄو ڪمرو خاموش ٿي ويو.
هيرانند ڪوڙهه اسپتال جي رستن تي افغانستان، ايران، گلگت، ڪاغان ۽ برفيلين وادين جا ڀورا ڇوڪرا سائيڪلن ٿي جهونگاريندا رهن ٿا. مسجد جون اذانون، مدرسن ۾ شور، امام بارگاهه جو علم. پراڻي مندر ۾ رکيل مورتيون، گرجا گهر جا گهنڊ، مريضن جون خوشيون ۽ غم، رستن تي وڻن جون ڇانئون، بورچي خانو، ڀنگي، سڀ عبادتگاهون ۽ مذهب ڄڻ ته هڪ ٻئي سان ملي هڪ ٿي ويا آهن. لمحي پل لاءِ وارڊ ۾ محفوظ هجڻ جو احساس ۽ پوءِ هن کي لڳو ڄڻ سڄو سماج ڪوڙهه ۾ ورتل آهي. هر ماڻهو پنهنجو عيبدار چهرو لڪائڻ لاءِ ڊوڙ ۾ آهي. ڪنهن لپرسي اسپتال جا رستا پري ٿيندا پيا وڃن ۽ نفرتون ماڻهن جو پيڇو ڪنديون ٿيون رهن.

خالي هٿن تي پکڙيل آسمان

ٻار وقت جي ڪانٽن سان گڏو گڏ ڊوڙي رهيو آهي. هوُ پنهنجي ماءُ کان ٿورو وٿيرڪو ٿي هڪ ئي وقت سڀني گاڏين جي بيهڻ ۽ رش ۾ وڃائجي ويل رستي تي بي چين ڊوڙندڙ ماڻهن آڏو پنهنجي ماءُ جي بک جو کليو اعتراف ڪري ٿو.

مون پنهنجي گھڙيءَ ڏي ڏٺو ۽ هُن ٻار جي اڌ اگھاڙين ٽنگن کي ڏٺو. . .
وقت جا ڪانٽا ٻار جي ننڍڙن پيرن جي رفتار سان گڏ ڊوڙي رهيا هُئا. مون کي لڳو ته ٿڌي هوا جو خُمار مون تي ڇانئجي ويو آهي.

مون پنهنجي اڪيلائي کي ڳولڻ چاهيو. گلدستا آڇيندڙ ڇوڪري ۽ ڪانگن جي شور ۾ پريشان عمارتن کان آئون پڇي نه سگھيس. آئون پنهنجي چوڌاري ڊوڙندڙ ماڻهن کان پڇڻ لاءِ وڌان ٿو ته رستو مون آڏو سواليه نشان بنجي اچي ٿو.
رستو؟ اهڙو سوال هو جيڪو آئون صرف ٻار ۽ سندس ماءُ کان پڇي سگھيس ٿي. صرف اهي ٻه ماڻهو هئا جيڪي ڌماڪي کان پوءِ ان سڄي بي چيني ۽ خوف ۾ ورتل ماڻهن کي بچائي پنهنجي پنهنجي واٽ تي آڻي پي سگھيا. پر بُک انهن ٻنهي ماءُ ۽ پٽ جي رفتار گھڙيءَ جي ڪانٽن سان آڻي برابر ڪئي هئي.

اُهو ٻار ۽ دوُر بيٺل سندس ماءُ.

هوا جي ٿڌ ڀرئي خمار ۾ مون نهاريو ته دوُر دوُر کان ايندڙ سڀ رستا، هُل ۾ هڪڙي ئي رستي ۾ اچي وڃائبا پيا وڃن.

“رستو؟” مون وري پاڻ کان سوال ڪيو. مون کي لڳو ته منهنجا چپ خشڪ ٿيڻ لڳا آهن.

*****

آئون رستي جي هُن پار کان وڃي رهيو هئس. منهنجي رفتار ٺيڪ ٻين ماڻهن وانگر ڪنهن به حوالي سان ويندڙ گاڏين کان گهٽ نه هئي. صبح جو ان ويل رستي تي گاڏين جي هلڪي وڻندڙ شور ۾ اوچتو ڌماڪو ٿيو هو. گاڏين کي بريڪ لڳي. ماڻهو مختلف رخن تي ڊوڙي ڀڳا ۽ پوءِ بيهندا ويا.
هڪ طرف باه هئي ۽ ٻئي طرف گاڏين ۽ ماڻهن جي اجائي هُل ۾ رستو وڃائجي ويو هو. ماڻهن، گاڏين، رستي ۽ عمارتن کي هڪ ئي وقت خوف وڪوڙي ويو هو. بلڪل ساڳيو خوف.

باه ۾ خدا ڄاڻي ڇا سڙي رهيو هو. مون ڏٺو ته منهن جي ڀر ۾ گلدستا آڇيندڙ ٻار سميت هر ماڻهو پنهنجي پاڻ کي وساري چڪو هو. ساه جو سهڪو گھڙيءَ جي ڪانٽن کي اڳتي ڌڪيندو ٿو رهي.

هوا آهستي آهستي لڳي رهي هئي ۽ گھران روزگار لاءِ نڪتل ماڻهو پاڻ ۾ وڃائبا پي ويا. ماڻهن جي انبوه ۾ گم ٿي ويل عاليشان شهر جو هي شاهي رستو ۽ هڪڙي تنهائي.

لُڙ ۾ عمارتون پريشان ٿي رهيون هيون. ايمبولينس ۽ فائربرگيڊ جي گاڏين جو شور وقت کي بيهاري نه سگھيو هو. مون ڪچي منجھند جي سج ڏانهن نهاريو ۽ ٻار کي گُھوريو. مون کي لڳو ته سڄو آسمان ٻار جي پکڙيل هٿن تي ڪري پيو آهي. سڄو سُرمئي رنگ ۽ سڄي ڌنڌلاڻ ٻار جي مٽيءَ هاڻين ٽنگن سان ملي ويا آهن.
هيڏي هجوم ۾ وڃائجي ويل تنهائي کي ڳولڻ لاءِ مون وک کڻڻ چاهي. گلدستا آڇيندڙ ڇوڪرو لڳاتار پاڻ کي ڳوليندو، گُلن کان اڳ ئي ڪومائجندو پيو وڃي.
هوا ۾ ڀرجي آيل ٿڌ جو خُمار هلڪو ٿيندو پيو وڃي. رستا، بڪتربند گاڏيون، سائرن جا آواز، صحافي، پوليس ۽ ڪُتن جي دوستي. سوڳ . . . .هميشه وانگر جھنڊا سرنگون ٿيندا پيا وڃن. ڄڻ هر ماڻهو ڀاڄ ۾ آهي ۽ هر دل ۾ هڪ ٽائيم بم رکيل آهي.
ڊوڙندڙ ٻار جي هٿن تي اُڪريل لڪيرن تي ويساه جو تصور. ٻار جون ٽنگون، وقت جا ڪانٽا. . . ٽڪ ٽڪ، ٽڪ ٽڪ، ٽڪ ٽڪ . . . .
بم ڌماڪي، باه ۽ شور کان بي پرواه ماءُ، بُک جي ايذاءَ کان بچڻ جي خواهش. ٻار پنهنجي هٿن تي ٻرندڙ اميدن جو سج کڻي اڳتي، اڃا اڳتي وڌندو ٿو وڃي ۽ وقت جا ڪانٽا ان ٻار جي ننڍڙن پيرن جي رفتار سان گڏوگڏ ڊوڙندا ٿا رهن.

ضمير آڏو

هو ڪنهن مهل کان سمنڊ تي بيٺو آهي. نيڻ نهار تائين ڇوليون ڪنارن تي پسار ڪندڙ ماڻهن جي ٽنگن کي چمنديون، چڙهنديون، لهنديون ٿيون رهن. سامهون سج ٻڏندو پيو وڃي. هن کي لڳو ته اهو سج ڄڻ ته سندس اکين ۾ آپگھات ڪري رهيو آهي. هن جي اکين توڙي سمنڊ ۾ ڪا به وڇوٽي ۽ ڪو به فرق نه رهيو هو. هن اکيون پوريون ته کيس لڳو ڄڻ سج جا تيز ڪرڻا سندس اکين جي تارن کي ڇليندا ٿا وڃن.
هن پويان نهاريو ته ماڻهن جو سمنڊ هو. چڙهندڙ ۽ لهندڙ لهرون هيون. ماڻهن جون نظرون، ڄڻ ته ڪيترائي اجنبي سج هن جي اکين ۾ آپگھات ڪري رهيا هئا.

هي عجيب خوف ۾ آهي. هو ته پنهنجي اندر جي اڪيلائيءَ کي سمنڊ ۾ ٻوڙڻ آيو هو پراڪيلائي سندس رڳن ۾ ڊوڙي رهي هئي. هن مٿي نهاريو ته سج سندس اکين ۾ ٻڏي چڪو هو سامهون صرف ڪو نالي ماتر اهڃاڻ هو جيڪو اکين ۾ جذب ٿيندو پي ويو. هو جھاڳيندو ٿو رهي ماڻهن جي سمنڊ مان. رستا، اڻ ٽٽ رشتا. ڪيترا ماڻهو ڄڻ ته ڀڳل ٻيڙيون.سڄي زندگي خواهشن جي ٻوڏ ۾ آهي ۽ مڙئي اجنبي نهارن جا سج هن جي اکين ۾ آپگھات ڪندا پيا وڃن.
هر قدم تي نيون نظرون. دائرا وڌندا، ننڍا ٿيندا ختم ٿيندا پيا وڃن.

• * * * *
هن ديس ۾
ووٽ ماني کان به سستو ٿو وڪامي
۽ ضميرن جي منڊي ۾ ، ڪيترا نعرن جا واڪ،
ڪيتريون رنگين پتليون تن جو ناچ
۽ بکن ۾ پاه ٿيندڙ خشڪ نيڻ
اٽڪيو ٿا پون آڪاس ۾،
بک جي احساس ۾،
اعتماد جي ڪچي ڏوري_ پلصراط.

رستا وهندا ٿا رهن. گاڏيون، هارن، زندگي، آواز، سگنل جون ڳاڙهيون بتيون ٻرن ٿيون. گاڏيون، هي قافلا، تسلسل، ماضي، حال ۽ مستقبل.

• * * * * * *
“ڪالهه اوهان جي شهر آيا هئاسين، شهر ڇا هو؟ ڄڻ خنجر کُپي ويو هو سيني ۾ ۽ شم ٿي ويا هئاسين پسيني ۾. چوائنٺ چُمي سين، مرادون پُنيون، وري مينهن وٺو ته اينداسين.”

• * * * * * *
اڄ هوُ ڪو نه آيو ته سڀ ڪرسيون، ميزون، ٽي وي هال، ميز تي شيشي جي هيٺان رکيل اگھوتري، سڀ ڪجھه خاموش هو. گھڙيال جا ڪانٽا هن جي اکين کي چيريندا ٿي ويا. ڪالهه پي چيائين ته “فلاڻي دوست جي وڏي پٽ جو هيٺيون ڌڙ سُڪي ويو آهي. جڏهن سندس گھر ويس ته پٽس کٽ تي ڄڻ ته کليل قبر ۾ هو. هن جي زندگي، اعتماد جي ڪچي ڏوري، پلصراط. هن پنهنجي پٽ جي اکين ۾ پاڻ کي ڳولڻ چاهيو ته سندس اکيون اٿلي پيون ۽ اهو منظر مون کان ڏٺو نه ٿيو.”

• * * * * * *
هوُ هميشه سوچيندو آيو آهي ته هيءَ “درازا هيءَ ڀٽ”، هي ڪونڀٽ ڪونڀٽ نظم، هن جي نيڻن جهڙيون تشبيهون ۽ هي پيارا پيارا پوپٽ. کڙ کٻيتن کي پڪڙڻ لاءِ ڊوڙندڙ خواهشون. سمنڊ جي طوفان ۾ لڙهي ويل ڪي سپنا، هي موهن ڪلپنا ۽ علي بابا، هي شيام، هي اياز، هي شهر هالا ڄڻ ته ڪي ڀالا آهن کتل سيني ۾. ڪنهن کي ياد ڪري هي زخم ڀرجن. هي ڏوراپن جي موسم آهي. اڀ تان بادل ٿا برسن ۽ هيٺ نيڻ نٿا بس ڪن.

• * * * * * *
تون هتان ڪيڏو پري!
ڪيئن چئجي،
نئين ڀريل گھاگھريءَ جي گُھمنڊ ۾
سار جون ساريون ستارون اڻندي ٿي رهين،
ياد ايندي ٿي رهين.

۽ اسان آدميت جي سمنڊ ۾
ڄڻ ٻڏل آهيون پرين!
رستن تي هي سگنل جون بتيون،
هر موڙ تي تاڙن ٿيون.

شهر جا رستا اسين،
ڄڻ ٽٽل رشتا اسين،
ڏور ٿيندا ٿا رهون،
۽ ٿڪاوٽ جي اڻيل ڄار ۾ ڦٿڪي اسان ڄاتو نه آ،
سمنڊ جي ڪنهن وير ۾ آهيون اڃا
۽ ڪنارا دور ڪنهن سرحد جيان
روز ٻاڏائي ٿڪا آهيون،
لڙڪ جي قيمت اگهامي ئي نٿي.

تون مون کان خواب گُھرندي ٿي رهين!
خواب جيڪي ياد جي ڪنهن لڙڪ جهڙا هئا حسين
جن الائي ڪڏهين،
اداس موسم جي هڪ شام جو
اپگهات ڪري هئي ڇڏي.
اسان جي آڏو ته بس رهجي ويا
پنهنجي اکين جا لڙڪ ڏيئا،
جيڪي اوهان جي آمد لاءِ ٽمڪندا ئي رهيا.
طويل راتيون، اسان ٿي ڄاتو،
اسان جو ناتو رهي هميشه،
۽ اسان اوهان جي قدم قدم تي،
نوان نوان ڪي خواب، گلاب پوکيون.
اها تمنا اڃا آ باقي _ _

سڀ آواز، گيت، غزل، ڌنون، هن کي اتساهيندا ٿا رهن. ٽٽل، اڻ پورا دائرا، رستا، بتيون ۽ هُو. هر شيءَ هن جي اکين ۾ جذب ٿيندي پئي وڃي. کيس لڳو ته منزل ويجھي پوندي پئي وڃي ۽ هوُ تيز تيز وکون کڻندو هلندو پيو وڃي.

چنڊ، سمنڊ ۽ تنهائي

هُن اکيون پوريون ته سمنڊ غائب ٿي ويو. دير دير تائين سمنڊ جي وشال وسعتن تائين ڦهليل هوڙن تي ويٺل پُراميد ماڻهن جي ساهه جو سهڪو ۽ سڀ ڀڻڪا لمحي پل جي لاءِ هن جي اکين ۾ قيد ٿي ويا هئا. اڪيلي چنڊ جي ساري سُهائي! هن جي اکين ۾ ڏيئي جي جلندڙ وٽ سمان سڀ ڪجھه اندر ئي رهجي ويو هو. هن جا سڀ خواب ۽ سوچون سندس اکين جي گهرائي ۾ رهجي ويون.
رات! خدا ڄاڻي وقت هن جي اکين کان ٻاهر ڪهڙي حيثيت ۾ هو؟ هوُ ان جوڪو به تعين نه ڪري سگھيو. هُن الائي ڇا سوچيو ۽ هڪ لڙڪ هن جي اکين جي پاندرن مان وهي نڪتو. سندس اک کُلي ته سمنڊ جو سڄو پيٽ ڇوليون ڇوليون ٿي ويو هو. سينڊ پٽس جي دڙن سان ٽڪراءُ کائيندڙ ڇوليون ۽ دور دور تائين ڇولين جي ڀاڪرن ۾ ايندڙ چنڊ، هي سڄو سمنڊ ۽ تنهائي.
ڪيترن ڏينهن کان آئون، چنڊ، سمنڊ ۽ تنهائي؛ آئون سامونڊي ماڻهن جي رومانس جو تصور ڪري رهيو هئس ۽ پوءِ تنهن ڏينهن، جڏهن مون هڪ هوڙياري کان رومانس جو پڇيو ته هوُ پنهنجي پيريءَ جي مُهڙ کان لمحي پل لاءِ موٽي آيو پر هن جو جواب سندس زندگيءَ جي اوائلي ڏينهن ۾ ئي گم ٿي ويو هو سو هي ڳولي نه سگھيو ۽ هُن جي نهار ۾ آيل مايوسي تي آئون خود پڇتاءُ ۾ رهجي ويس ته آخر مون هن کان اهو سوال ڇو پڇيو؟
تنهن ڏينهن هوڙيارا ٻنپهرن کان ئي وڃڻ جون وايون ڪري رهيا هئا. راشن جي هڪ هڪ شيءَ هو ياد ڪري پوري ويساهه سان هوڙي تي رکي رهيا هئا. انهن شين مان هر هڪ تي نقش ٿيل هنن جون اميدون ۽ آسرا هئا ۽ هر شيءَ هوُ پوري اعتماد سان سٿي رهيا هئا.
اڄ رات به سمنڊ جي سينڊ پٽس تي چانڊوڪيءَ تنهائي کي نه ڄاڻ ڪيترو اتساهيو هو ۽ هڪ شخص ور ور ڏيئي زور آزمائي ڪري رهيو هو. هن رات جي هر پهر کان پوءِ لمحي پل لاءِ سمنڊ جي وسعتن تي نظرون وڇائي، اکيون پوريون ٿي ته چنڊ، سمنڊ ۽ تنهائي هن جي اکين ۾ ئي رهجي ٿي ويا. فطرت جا سڀ آواز، ٻيڙياتن جي هوڙن تي ٽمڪندڙ ڏيئا، سندن اندر مان نڪرندڙ ساهه جا سهڪا، سڀڪجھه اکين جي اندر رهجي ٿي ويو ۽ لمحي کان پوءِ هڪ لڙڪ اکين جي پاندرن جا سڀ بند ڀڄي وهي نڪتو ٿي ته چنڊ سان کيڏندڙ ڇوليون، هڪ هڪ ٿينديون، ٻکبيون، آجون ٿينديون، سينڊ پٽس سان ٽڪرائبيون موٽي ٿي ويون.
سينڊ پٽس تي ٺهيل هٽن جي ڇتين ۽ ڪمرن ۾ رهندڙ چوڪيدارن ۽ ڪٿي ڪٿي رات گذارڻ لاءِ آيل ماڻهن جي ننڊ ۽ جاڳ، چنڊ جي سهائي ۽ تنهائي ۾ دخل نٿي ڏئي سگھيا. ان ڪري هُو توڙي جو ڪناري تي پسار ڪري رهيو هو پر کيس لڳو ٿي ڄڻ هوُ سمنڊ جي سيني تي ڇولين سان کيڏندڙ چنڊ سان گڏو گڏ هلي رهيو آهي.
ٿڌ جو هلڪو احساس آهستي آهستي وڌي اکين ۾ بند ڪرڻ ٿو چاهي پر هر ايندڙ لمحي هڪ ڀرپور لڙڪ هن جي اکين جا بند ڀڃي ڳلن تان ڳڙي ٿو ۽ هوُ سمنڊ جي وسعتن تائين ڇولين کي ڏسندو رهجي ٿو وڃي.
هن مٿي نهاريو ته چنڊ هن کي ڏسي رهيو هو. هن سمنڊ تي نهار وڌي ته سمنڊ ڇولين سان کيڏي رهيو هو ۽ هن جون اکيون. چنڊ، ڄڻ ته هڪ پوپٽ آهي جنهن کي هوُ پڪڙڻ چاهي ٿو.
ڪناري کان دوُر شهر جي ڪنڌين تي ڄڻ ستارن ڀريو آسمان وڇائجي ويو آهي ۽ هن جي ارد گرد بس چنڊ، سمنڊ ۽ تنهائي آهي، جن جو هڪٻئي سان به ڪو سٻنڌ آهي. ٿڌ جو وڌندڙ احساس هن کي پنهنجي اندر ۾ سوڙهو ڪندو ٿو رهي ۽ هُو پنهنجي تنهائي سان گڏ ڀر واري هٽ جي اندر وڃي پيو لهندو. هنڌ جي نرم گهرائي جو هڪڙو الڳ احساس هو جنهن تي لهي آيل ٿڌ کي ضابطي ۾ آڻي وڌو ۽ هوُ پنهنجي اکين جي سينڊ پٽس تي گھمندڙ ننڊ سميت ڪناري تي اچڻ ٿو چاهي، پر پوءِ هن کي خبر ئي نه پئي ته چنڊ، سمنڊ ۽ تنهائي جو پاڻ ۾ ڪيترو سٻنڌ آهي. سڀ هوڙا، سڀ آواز ۽ ڇوليون اتي ئي رهيون ۽ هوُ پنهنجي اندر جي سمنڊ ۾ لمحي پل لاءِ ٻڏي ويو هو.

خوابن جو عجائب گھر

اندر گهڙندي ئي هن ڏٺو ته اتي مري ويل خواب، چچريل خواهشون، بک جو شڪار ٿيل ڪيهون ۽ ناڪام حسرتون سجائي رکيون ويون هيون. ڄڻ ته تاريخ جي هڪ دور تي ڦهليل وسيع تصوير هئي جنهن کي عجائب گھر جو نالو ڏنو ويو هو. هي به ٻين وانگر هيڏانهن هوڏانهن ڏسي ان کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو.
راوي ٻڌائي رهيو هو ته گھڻو اڳي، تاريخ جي مختلف دورن ۾ هن ديس جي خوابن جي جيڪا خونريزي ٿي آهي ۽ گھوٽن ۽ ڪنوارين جون جيڪي حسرتون لٽيون ويون آهن، اهي هتي نمايان طور رکيل آهن. . . . .
هوُ کيس ٻڌائڻ لڳو ته هي خواب ان ڀڳتڻ جا آهن جيڪا ان شهر جي رهاڪو هئي جيڪو خود ڪنهن دور ۾ شهرن جي راڻي سمجھيو ويندو هو. اها ڀڳتڻ هڪ ڏينهن مندر ۾ صبح جو سوير ڀڳوان جي حضور ۾ ڳائيندي جيڪي آلاپ اُچاريا هئا اهي ڪجھه ماڻهن کي نه آئڙيا ۽ هوءَ باک مهل انهن جي هٿان قتل ٿي وئي. ڀڳتڻ جي ساه وڃڻ کان لمحو اڳ هن جي اکين مان سندس خواب ٽاه کائي اڏاڻا هئا، جن جي پنکڙين جهڙن جسمن تي انهن زخمي آلاپن جا رنگ اڃا آلا هئا. هن کي ڀيٽا ڏيڻ جي لاءِ سندس چچريل خواب هتي رکيا ويا آهن ۽ اڃا تائين انهن جي پنکڙين جهڙن جسمن تي سُرن جا رنگ آلا آهن. هن شهر جا ماڻهو هن ڀڳتڻ کي ياد ڪندي ڪيترن ڏينهن تائين روئيندا رهيا ته هوءَ بيگناه هئي.
هي مور جا ٽهوڪا آهن. جڏهن مور اُونهاري جي تپش ۾ پاڻي لاءِ اڏامي ٿڪا ته ائين ئي تتل واري تي ڦٿڪي ڪريا ۽ سندن نڙين ۾ اٽڪي پيل ٽهوڪا گھڻو پوءِ هٿ ڪري محفوظ ڪيا ويا. ان جي دريافت به ٿر جي هڪ نامياري ڀڳتڻ ڪئي هئي.
هي ڪوئل جي ڪوڪ آهي جيڪا الائي ڪٿان ڀٽڪي هتي پهتي هئي، چون ٿا ته جڏهن هن ديس ۾ پکين جو قتل عام ٿي رهيو هو ته خوف ۾ ان ڪوئل جو آواز آسمانن ڏانهن اڏاڻو هو جيڪو هن ديس جي درد وند دلين کي گھائيندو ڪٿي زخمي ٿي ڪريو هو. ان ڪوئل به الائي ڪيترن گائڪن ۽ شاعرن کي پنهنجن گيتن ۽ نظمن کي تراشڻ جو هنر عطا ڪيو هو. پر پوءِ هن جي قتل تي ته اهي گائڪ ۽ شاعر به خاموش ئي رهيا ۽ سندن قلمن ۽ آلاپن کي ڪا جنبش نه آئي. ۽ پوءِ؟؟ ؟ . . .
راوي جي اکين مان ٻه ٽي لڙڪ سندس ڳلن تائين آيا ۽ اتي ئي جذب ٿي ويا. . . .
هي کٿي تي رکيل هڪ ٿرياڻي جون حسرتون آهن جيڪي اصل ۾ ڪنهن شاعر جون تشبيهون هيون جيڪي تتل واريءَ تي تڙپي تڙپي، جڏهن اسپتال پهتيون ته رتو ڇاڻ ٿي ڪريون ۽ حڪمرانن دعوا ڪئي ته اهي هن ديس جي عظمت تان وارجي ويون آهن. انهن کي شهادت جو رتبو ڏنو ويو هو.
هي بي ربط ٿي ويل گھنگھرو آهن. چون ٿا ته جڏهن ديس جي ڪجھه آرٽسٽن لالچ ۾ اچي پنهنجي ثقافت جي علامتن جي توهين ڪئي ته هي گھنگھرو ان احتجاج ۾ ائين ئي ٿي ويا ۽ پوءِ سالن پڄاڻا سڄي ديس ۾ ظاهري طور تي ڇيرين ۾ ٻڌل گھنگھرو يا ته بي آواز آهن يا انهن جو رڌم جُڙي ئي نٿو. هي گھنگھرو خود به انهن ڪهاڻين تان پردو کڻي سگھن ٿا جن ۾ ڪجھه لالچي ماڻهن پنهنجي ئي ثقافت جي توهين ڪرڻ شروع ڪئي هئي ۽ پوءِ . . . .

هيءَ هڪ سياسي انتقام جو شڪار ٿيل ماڻهوءَ جي ڪيهه آهي جيڪا هن جي ڦاسي تي لٽڪڻ کان پوءِ هن جي گلي ۾ اٽڪي پئي ۽ پوءِ ان ڪيهه کي هتي محفوظ ڪيو ويو آهي ته جيئن مورخ ان دور جي تاريخ کي ڦلهورڻ لاءِ هن ڪيهه مان ڪا معلومات وٺي سگھن.
هي خواب اصل ۾ هن ديس جي هڪ نامياري غزل گائڪ جا سُر هئا جيڪي ڪنهن حملي جي زد ۾ آيا ۽ پوءِ هن ديس تان وارجي ويا. اڃا تائين ڪجھه هنڌن تي بلبلين جا ولر ڪنهن گھاٽي کٻڙ تي گڏ ويهي انهن سُرن جي سوڳ ۾ هڪ لمحي لاءِ چنهنبون چورڻ بند ڪري ڇڏينديون آهن.
هي آرٽسٽ جو خواب هو جيڪو هن گٽار تي پنهنجي گيت جي ڌن ٺاهڻ جي مشق ۾ محو هو. پوءِ گٽار جي تارن کي ڇيڙيندي جڏهن هوُ ڌن جي تڪميل تي پهتو ته گھڻي دير ٿي وئي هئي ۽ هوپنهنجي ئي بک ۾ پنڊ پهڻ ٿي ويو. ان آرٽسٽ کي مڃتا ڏيڻ لاءِ هن کي سندس گٽار جي ٽٽل تارن سان چنبڙيل آڱرين سميت هتي رکيو ويو آهي.
هي هڪ نظم جو ڪتبو آهي. اهو نظم هڪ شاعر جنگ خلاف احتجاج طور تي لکيو هو جنهن کي گھڻو پوءِ ان نظم سميت قتل ڪري گلابن جي کيت ۾ پوريو ويو هو. سالن پڄاڻا ان جي قبر ٻوڏ ۾ لڙهي وئي هئي ۽ هي ڪتبو ڪٿان هٿ آيو هو جنهن تي چنبڙيل گلن جون پنکڙيون اها شاهدي ڏين ٿيون ته گلابن جي کيت سان ان جو ڪهڙو لاڳاپو هو. هاڻي جنگ خلاف ان اڌوري نظم جو اهو ڪتبو هتي اعزازي طور رکيو ويو آهي.

ڪتبي تي ڊهي ويل اکرن جي سڃاڻ؛

“هن ديس جا ٻار جنگ نٿا چاهين،
مائرن کي مهلت ڏيو ته
اهي پنهنجي پٽن جون اميدون پسن،
ڪنوارن کي نه ماريو،
انهن کي لاڏن جي ڌن تي نکوڙجڻ ڏيو،
بم نه پوکيو،
هن ڌرتي جي ڪُک کي
نه ايذايو!
ٻار اسان جو آئيندو آهن
هنن کي جنگ نه،
انُ، اجھو ۽ امن کپي.”

* * *
ان عجائب گھر ۾ ٻيو الائي ڇا ڇا پيو هو. هن جو چوڻ هو ته هتي تمام گھڻو اڳ جنگين ۾ بي بگناه مارجي ويل خوابن، چچريل خواهشن، قتل ٿيل حسرتن جا ڍانچا ڏاڍو ڌيان سان رکيا ويا آهن. هو ڏاڍي پيار ۽ پاٻوهه سان ٻڌائي رهيو هو ته هي ملڪ ، تمام گھڻو اڳ هڪ آزاد ملڪ هو، هن جي الڳ ڪرنسي هئي، ۽ پوءِ هن ملڪ جي راڻن ۽ راڻين پنهنجي رعيت، نوڪرياڻين ۽ ٻانهين سان جيڪو سلوڪ ڪيو هو انهن مان ڪجھه جا اهڃاڻ هنن خوابن، رهجي ويل حسرتن، معذور سوچن جي صورت ۾ سجائي فخر لائق بنائي رکيا ويا آهن.

هي قطارن ۾ سجايل ڍانچا اصل ۾ شاعرن جون تشبيهون، ڪهاڻيڪارن جي اکين ۾ ڊوڙي ڊوڙي ڪريل خوددار ڪردار ۽ گائڪن جي گلي ۾ اٽڪي پيل سُر هئا جيڪي انهن جي موت کان پوءِ منتشر ٿيا. انهن کي اتي ئي رکيو ويو آهي. . . . .

* * *
آخر ۾ جڏهن هي سڄو عجائب گھر گھمي نڪتو ته هن جي ڳلن جي گُھٻن تي وهندڙ لڙڪن جا نيسارا هئا ۽ کيس ننڍپڻ جو اهو ڀوائتو خواب ياد اچي ويو هو جنهن ۾ هي اڏامندڙ پري تي سوار هو ۽ ڪٿان اوچتي تير هن جي خوابن جي پري کي گھائي ڇڏيو هو ۽ اها چانڊوڪي رات ۾ هن سميت ڪنهن ڍنڍ جي ڪناري تي پرزا پرزا ٿي ڪري هئي ۽ هي ڪيترن سالن تائين ان ئي ياد ۾ رات جو ڇرڪ ڀري پنهنجي اڱڻ تي دانهون ڪندو ڊوڙڻ لڳندو هو.

هن کي تاثراتي نوٽبوڪ تي تاثرات قلم بند ڪرڻ لاءِ چيو ويو ته هن پنهنجون آڱريون ڏيکاريون جيڪي سُن ٿيل هيون، کيس ڳالهائڻ جو چيو ويو ته هن اشارن سان ٻڌايو ته هن جي زبان لفظ اچارڻ کا قاصر هئي. ۽ پوءِ راوي ڏٺو ته سندس ڳلن جي گھُٻن تي لڙڪ اڃا تائين آلا هئا ۽ هي لڳاتار سوچ ۾ ٻڏل هو . . .

هڪ گمنام ماڻهوءَ جو موت

توڙي جو هن جو موت ڪنهن کان به ڳجھو نه رهيو هو پر روايتي بي حسيءَ ۾ سندس موت کي ڄاڻي واڻي فطري موت کان قتل تائين ويچاريو پي ويو. “گمنام ماڻهو جو موت ۽ بس.”
زندگيءَ جي سڄي ڪار ونهوار ۾ هوُ پنهنجي سڀني دوستن ۽ مٽن مائٽن آڏو انتهائي بزدل رهيو. سندس کل جهڙين حرڪتن کي هر ماڻهو نظرانداز ڪندو رهيو، پر هوُ گھڻو وقت پاڻ کي بچائي نه سگھيو.
هوُ ان رات الائي ڇا کائي ستو هو ۽ صبح جو کيس سندس بستري تي مئل ڏٺو ويو. هوُ روزانو وانگر جڏهن صبح جو نه اٿيو ته پاڙي واري عورت کي ڏاڍي ڳڻتي ٿي پئي ۽ هوءَ ٻي عورت ساڻ ڪري، پاڙي وارن جون نظرون لڪائي سندس در تي پهتي. جڏهن در کڙڪائڻ تي به ڪو جواب نه مليو ته اوچتو سڄي پاڙِي ۾ هُل مچي ويو.
هن لاءِ ڪو به ڳوڙهو نه وهيو ۽ نه ئي ڪنهن “انا للله و انا عليه راجعون” چيو. سندس لاش به ڄڻ پاڙي تي بوجھه هو نه ته ساڻس ڪنهن جي به همدردي نه رهي هئي. خودڪشي جي خبر به تڏهن پئي جڏهن سندس پاسي واري کيسي مان هڪڙو ڪاغذ ڪڍي پڙهيو ويو.
جنهن ماڻهوءَ اها چٺي پڙهي سو پنهنجي لڙڪن کي روڪي نه سگھيو پر هن کان بي انتها نفرت ڪندڙ ماڻهو خط پڙهندڙ جي چريائپ تي کلي رهيا هئا.
* * * * * * * *

گمنامي جي زندگي کيس سڀني کان ڇني ڌار ڪري ڇڏيو هو. سڀني مائٽن کيس پنهنجي حالت تي ڇڏي ڏنو. هوُ رشتن جو محتاج نه رهيو هو ان ڪري گذر سفر واري وقت کان پوءِ هوُ سدائين گمنام ئي رهيو. بي پرواهي جي عالم ۾ هوُ علائقي جي گھٽين مان چپ چاپ گذري ويندو هو. پارڪ، گلن، وڻن جي ڇانو، ڪتابن ۽ تنهائي سان سندس دوستي هئي. ظاهري طور تي هن پنهنجي مختصر زندگيءَ ۾ ڪنهن کي به ڪو ڏک نه رسايو هو. سندس ڏوهه صرف تنهائي هئي جنهن کان هو الڳ نه ٿي سگھيو. آخري ڏينهن ۾ جڏهن به ڪنهن ساڻس ڳالهائڻ چاهيو ته هن سدائين مرڪي ڪجھه چوڻ کان لنوائي ٿي ڇڏيو. بس اها مرڪ ماڻهن کي ڏکي لڳي. هنن سدائين ان مسڪراهٽ کي پاڻ تي طنز سمجھيو ۽ پوءِ هر گھٽي ۽ گام تي هو جڏهن ۽ جتي به مرڪيو اتي ڄڻ ته هن دشمني جو ٻج ڇٽيو. مرڻ کان صرف هڪ رات اڳ بهار جي پهرين هلڪي بوند ۾ کيس پنهنجي مختصر اڱڻ تي هلندي ڏٺو ويو هو. هلڪي هلڪي بوند ۾ هوُ ڏاڍو پرسڪون نموني هلي رهيو هو. سندس پاڙيِ واريءَ ته مڙس آڏو اهو به چئي ڏنو ته ؛ “بکيو هوندو. هن ضرور اڄ ماني نه کاڌي هوندي. ان ڪري رات جو مينهن جي وسڪار ۾ به اڱڻ تي هلي رهيو آهي.”
پوءِ هن پنهنجي مڙس کي ڏيڍ ماني ۽ وٽيءَ ۾ دال ڏني ته هوُ وڃي کيس ڏئي اچي. پوءِ هُن ائين ڪرڻ لاءِ وڃي سندس در کڙڪايو. هن جي تنهائي دوران ايندڙ خيالن کي ڪنهن ڌماڪي سان اڏائي ڇڏيو. هُن پنهنجي پيٽ تي هٿ رکيو. کيس لڳو ته هو ٻه اڌ ٿي ويو آهي.
پوءِ هوُ در تي آيو ۽ پاڙي واري جي حرڪت تي ڏاڍو لڄي ٿيو پر هُو کيس ڪجھه به چئي نه سگھيو. بي انتها تڪليف واري حالت ۾ به هو مرڪيو ۽ دروازو بند ڪري ڇڏيو.
پاڙي واري جي چوڻ موجب؛ “هوُ وڏو انا پرست آهي. شرم نٿو اچيس. بک ڀلا ڪنهن جي مائٽياڻي آهي. انُ نوُر موٽائڻ اسان جي روايتن جي خلاف آهي.” پوءِ هن پنهنجي زال آڏو الائي ڪيترو بد شد ڳالهايو ۽ سندس زال ورندي ڏيڻ کان سواءِ ئي ڪمري ۾ هلي وئي.
پوءِ جڏهن سندس مڙس مينهن ڦڙين کان بيزاري ڏيکاريندي ڪمري ۾ قميص لاهي هنڌ تي آهلي پيو ته سندس زال الائي ڪيڏي مهل ٻاهر اڱڻ تي نڪري آئي. کنوڻ جي هلڪي جھٽڪي تي هن اوڏانهن نهاريو ۽ پوءِ مٿي آسمان ڏي ڏٺو. پوءِ هُن جون نظرون پاڻ مرادو ننڍي ڀت جي هن پار هليون ويون ۽ هوءَ کيس ڏسندي رهي. مختصر اڱڻ تي سندس کڄندڙ قدم بلڪل بي آواز هئا. هوُ لڳاتار هلي رهيو هو.
عرصي پڄاڻان هن کي الائي ڇو خيال آيو ته هوُ ڏانهس نهاري. رات جي ان وقت هو زبان سان نه سهي اکين سان ئي ڪجھه ڳالهائي ته جيئن هُو سندس تنهائي کي گھٽائي کيس ڪا آٿت ڏئي سگھي. پر هُوءَ دير دير تائين نهارڻ کان پوءِ به ناڪام رهي. سندس ڪنڌ معمول وانگر جھڪيل ئي رهيو. هن پنهنجي گھڙامنجيءَ تي رکيل دلن جي ڍڪڻ لهڻ ۽ گلاس جي آواز تي سندس ڌيان ڇڪائڻ چاهيو پر کيس احساس ٿيو ته سندس مڙس جاڳي رهيو هوندو. “خوام خواه جي شڪ تي . . . .” ۽ هن پنهنجو ارادو ترڪ ڪري ڇڏيو. سندس سنهڙو چولو مينهن ۾ پسي ويو هو پر هوءَ پگھر ۾ شل ٿي رهي هئي.
* * * * * * *

هن جي لاش کي تڙ ڏيندڙ مُلي کان ٻن پاڙيسرين ۽ مائٽن تائين ڪنهن به ڪو تبصرو نه ڪيو. ڪلمن ۽ صلواتن جي ورد تي کيس تڙ ڏنو ويو. تڙ واري تختي کان ٿوري وٿي تي کٽ تي ڪفن ۾ ويڙهيل هن جو لاش رکيو ويو. قبر کوٽجي وڃڻ جي اطلاع تي ماڻهن سندس کٽ کي ڪلهو ڏنو ۽ ساڳين ئي ڪلهن تي کٽ هلڪن چيڪٽن سان مسجد جي آڳر تي لاٿي وئي. مولانا کان سواءِ صرف ٻن ماڻهن جنازي نماز پڙهي، رسمي طور تي هن جو منهن ڏٺو ۽ وري کٽ ساڳين ڪلهن تي آئي. مولانا پنهنجي ڏاڙهي تي هٿ ڦيريو “سبحان الله سبحان الله”.
سڄي واٽ ڪلمي ۽ صلوات جي ورد تي کٽ کي ٻيهر لاٿو ويو. ڳوٺ جي ماستر سامي ۾ لهي دعا گھري ۽ لاش کي آهستي آهستي قبر ۾ هيٺ لاٿو ويو. ڪچي گاري سان سرن کي بيهاري ڀنجو هيٺ لاٿو ويو. قبر ٺهي چڪي هئي. کٽ تي رلي ۽ ٻه اجرڪون پيون هيون. ماستر ٻيهر دعا گھري. آخري ڀيرو مٽيءَ جي ڍڳ کي ڏٺو ۽ ڪانڌي روايت جي بلڪل ابتڙ پنهنجن پنهنجن گھرن ڏانهن هليا ويا.

* * * * * * *
پاڙي واري عورت هن جي گھر وڃي سندس کٽ، بستري، ڪتابن، ٽڙ پکڙ ڪاغذن ۽ بتيءَ کي ڏٺو ۽ پوءِ هُن پنهنجي پويان نهاريو ۽ فريم ۾ پنهنجي پاڻ کي سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪئي ته هڪڙي پڇاتاءَ جي لهر سندس جسم ۾ ڊوڙي وئي. هن تصوير وارو فريم لاٿو، در ٻيڪڙي تصوير ڪڍي پنهنجي ڇاتي سان لڳائي ڇڏي. سندس دل تيز تيز ڌڙڪي رهي هئي. هن پنهنجي اندر جي شڪ کي دٻائڻ چاهيو پر اهو خوف بنجي هن جي اکين کان سندس رڳ رڳ ۾ ڊوڙي رهيو هو. هوُءَ اها تصوير پنهنجي مڙس کان لڪائڻ ۾ ڪامياب وئي پر پنهنجي اندر کي مطمئن نه ڪري سگھي.

* * * * * * *
ٻئي ڏينهن سندس مڙس تبصرو ڪندي چيو ته فلاڻو بيوقوف هن نڀاڳي جي کيسي مان مليل ڪاڳر کي چنبڙي بلڪن چرين وانگر ديواني وار روئي رهيو هو ۽ سڀ ڪانڌي مٿس کلي رهيا هئا.
“بيوقوف! اهڙا واهيات ۽ ڪميڻا ماڻهو به زنده آهن جيڪي هڪڙي غليظ ماڻهوءَ جي موت تي روئين ٿا. ڪُتن جي موت تي ڀلا ڪير روئيندو؟”
هن جي زال جي اندر ۾ اهو کٽڪو ويتر وڌي ويو ته ان ڪاڳر ۾ ڇا ٿو ٿي سگھي، جيڪو هن آخري امانت طور پنهنجي کيسي ۾ ڇڏيو. ڪنهن ڳالهه کُلي وڃڻ جي کٽڪي کيس ويتر بي چين بنائي ڇڏيو ۽ پوءِ ڪچي منجھند جو هوءَ اُن شخص جي زال ڏانهن هلي آئي. اها پنهنجي ٻار کي کٽ ۾ ٻڌل جھوليءَ ۾ لوڏي رهي هئي. ڌاڳو آر ۾ چنبڙيل هو ۽ ڪپڙو سندس جھوليءَ ۾ پيو هو. هن جي اچڻ تي کيس ڪو به کٽڪو نه ٿيو. هن پنهنجي مڙس پاران ٻڌايل ڳالهه ۽ چٺي کي امانت سمجھي محفوظ ڪري ڇڏيو هو.
هوءَ ويٺي. ڪمري جي سڀني ڀتين ڏي نهاريو. ٻار جو پڇيو ۽ پوءِ چيو؛ “ويچارو فلاڻو به گذاري ويو. . . . پويان ڪير روئڻ وارو به ڪو نه هئس. هُن ته زندگي ۾ ڪنهن کي به ڪو نه ڏکويو پر ماڻهن هن مان عيب ڪڍيا، ۽ هميشه کيس بد شد ڳالهايو.”
پوءِ ٻئي پنهنجي اکين کي روڪي نه سگھيون. ڪمري ۾ هنن جي ساهه جي سهڪن ۽ سڏڪن خاموشيءَ کي ٽوڙي پي ڇڏيو. ڪجھ گھڙين جي خاموشي کان پوءِ هن ساڻس حال اوريو؛ “چون ٿا ته هن جي کيسي مان ڪا چٺي ملي هئي، جيڪا خدا ڄاڻي ڇا بابت آهي.”
هوءَ وئي ۽ پنهنجي مڙس جي ٽنگيل پراڻي ڪوٽ جي کيسي مان اهو ڪاڳر کڻي آئي. ڪاڳر بلڪل صاف هو.
هن چيو ته “منهنجو مڙس چوندو هو ته فلاڻو ڏاڍو خود دار آهي پر ماڻهو سندس باوقار شخصيت مان به عيب ڪڍن ٿا. ماڻهن جي خوام خواهه جي نفرتن کيس ڌڪاري ڇڏيو هو.” پوءِ هن ڏٺو ته هوءَ پيلپائي جي اوٽ ۾ اهو ڪاڳر پڙهي رهي هئي ۽ سندس ڳلن تان وهندڙ لڙڪن جا نشان گهرا ٿيندا پي ويا.

“زيڊ!
آئون مري رهيو آهيان. بلڪل تنهائي ۽ گمنامي جو موت. پنهنجي زندگي جي آخري هڏڪي محسوس ڪرڻ منهنجي خواهش هئي. توکي ته خبر آهي ته مون هر موڙ تي مرڪڻ چاهيو پر دنيا منهنجي کلڻ مان به خطائون ڳوليون. خدا ڄاڻي خطائون ڇا ٿينديون آهن ۽ مون کان ڪهڙيون خطائون ٿيون، جن مون کي نفرتن سهڻ لاءِ مجبور ڪيو. مونکي خوشي آهي ته آئون تنهنجي ڀاڪرن جي خوشبوءِ کي پنهنجي ساهن سان سمائي سگھيس. تنهنجون مجبوريون . . . . خير! تنهنجو تعلق به ان ئي سماج سان هو. هنن لفظن کي پڇتاءُ نه سمجھيو وڃي. توکي پنهنجي زندگي جون ساريون خوشيون نيبهه هجن.
مرڻ جي اظهار لاءِ تنهنجي نالي جي چونڊ ڪرڻ منهنجي الائي ڪهڙي مجبوري هئي.

فلاڻو.”

* * * * * * *
هوءَ اهو ڪاڳر کڻي گھر آئي ۽ اڪيلائي ۾ روئي رهي هئي. هڪ لمحي ته خود سندس مڙس به سندس اکين ۾ لڙڪ ڏسي ان جو سبب پڇيو. پر هوُ سمجھي نه سگھيو. ڇاڪاڻ ته ان شخص سان سندن ظاهري طور تي ڪو به تعلق نه هو.

هن پنهنجي ڌيءَ جي گڏيءَ ڏي ڏٺو ته ان جون ٻئي ٽنگون ۽ هڪڙي ٻانهن ڀڳل هئي. کيس خيال آيو ته ڌيءَ ساڻس نئين گڏي وٺي ڏيڻ جي خواهش ظاهر ڪئي هئي ۽ چيو هو ته کيس بلڪل ان جهڙي گڏي گھرجي. پر ڇاڪاڻ ته کيس اڃا پگھار جا پئسا نه مليا هئا ان ڪري هوُ ڌيءَ جي خواهش پوري نه ڪري سگهيو. “ افسوس صد افسوس!” هن جي چپن مان لفظ نڪتا ۽ پوءِ هن ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي اکيون پوري ڇڏيون.
۽ هُن جي اکين ۾ ڪو پڇتاءُ هو جيڪو لڙڪن جي صورت ۾ هن جي ڳلن تان ٽمندو رهيو.

پاڳل

ڏيک پهريون؛
هوُ ڊائريڪٽر کي اهو سمجھائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو ته آخرڪار هن ڊرامي جو اهم ڪردار جيڪڏهن سماجي دٻاءَ تحت آپگھات ڪرڻ چاهي ٿو ته آئون هُن کي بچائڻ جي ڪوشش ڇو ڪريان. سندس خيال هو ته پوءِ هن ڊرامي جي اهميت ختم ٿي ويندي. هن جو آپگھات اصل ۾ سماجي ظلم ۽ ڏاڍ خلاف کليو احتجاج آهي جنهن جو هن کي حق آهي.

پر ڊائريڪٽر جو چوڻ هو “ته نه صرف اهو ته هن ڪردار جي آپگھات بدران سندس شادي پوڙهي مائي سان ڏيکاري وڃي، پر شاديءَ جي رات کيس ڪاري ڪري مارڻ پڻ ڏيکاريو وڃي”.
هن ڏٺو ته ڊائريڪٽر ڏاڍو جذباتي لڳو پيو هو.
ڊائريڪٽر جو چوڻ هو ته “اها ئي اصل ۾ اڄ جي سنڌ جي تصوير آهي. سڄي سنڌ ڪاري آهي ان لاءِ هر ڪهاڙيءَ جي آجيان ڪئي وڃي. ڇاڪاڻ ته ڊرامي کي ڪامياب بنائڻ لاءِ ان جي اصل رُوح کي سمجھڻ انتهائي ضروري آهي. توهان ليکڪن کي کپي ته سنڌ جي غيرت کي سمجھو ۽ ان عظيم تصور کي همٿايو. ٻي صورت ۾ اسان پنهنجي قديم ثقافت کي تباهه ڪري ويهنداسين.”
ٿڌي روم ۾ اهي ڳالهيون ٻڌندي هن ڪيترائي ڀيرا پگھر اُگھيو پر ڊائريڪٽر کي قائل نه ڪري سگھيو ۽ نيٺ هوُ اهو سوچي اٿيو ته ان ڪهاڻي تي هُو وڌيڪ ڪم ڪري ٻيهر ڏيکاريندو.

* * * *

ڏيک ٻيو؛

“توهان ليکڪ به عجيب خلائن ۾ سفر ڪيو ٿا. ڀلا هن علائقي جي ماڻهن کي ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟
منهنجو مطلب آهي ته . . . . ”

ڊائريڪٽر سگريٽ دکايو ۽ لمحي لاءِ ڪرسيءَ تي آهلجي دونهون اڇلايو. پوءِ هُن سگريٽ کي ايشٽري جي وٽ تي رکي انهن آڱرين ۾ پين کڻي چيو؛ “انهيءَ شيدي کي هيرو ڏيکارڻ سڄي سماج جي توهين آهي. شيدي، ڪمپيوٽر، ڊسڪو ڊانس؟ منهنجو مطلب آهي ته سنڌي ماڻهو کي ڪمپيوٽر جي ويجھو ڏيکارڻ اسان کي سيکاريو ئي نه ويو آهي. ان سان منهنجي نوڪري تيل ٿي سگھي ٿي، جناب!”
“منهنجو خيال آهي ته شيدي کي ڪمپيوٽر جي ڀرسان ڏيکارڻ بدران ڍڳي گاڏي تي ويٺل ڏيکاريو وڃي. ڍڳي گاڏي سنڌ جي ثقافت ۽ ترقي جي علامت آهي. توهان منهنجي ڳالهه کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪريو. هن ملڪ جا شيدي ڊرامن جا هيرو نٿا ٿي سگھن. مهرباني ڪري اهڙي انقلابي مشق منهنجي آفيس بدران پنهنجي گھر ۾ وڃي ڪريو ته توهان کي خبر پوندي ته هن سماج جا هيرا ڪير ٿي سگھن ٿا،” ڊائريڪٽر جو سگريٽ لڳاتار ايشٽري جي وٽ تي جلي رهيو هو.
“ڊائريڪٽر صاحب! آئون چوان ٿو ته اهي شيدي ئي اصل ۾هن سماج جا هيرا آهن. اسان جي ثقافت اجاگر ڪرڻ ۾ انهن جو اهم ڪرار رهيو آهي. هن ڪهاڻي ۾ مُگرمان کان ڪميوٽر تائين هڪ شيدي جو سفر آهي. منهنجو هيرو عظيم انسان آهي جنهن کي مون ويجھي کان ڏٺو آهي. ماسي حوُر شيدڻ هيرو جي ماءُ جو تصوراتي ڪردار آهي. اها عورت اسان جي هن مرندڙ سماج ۾ رُوح ڦوڪي ان کي زندگي ڏيارڻ جي تمنا رکي ٿي. بهرحال مونکي افسوس آهي ته آئون توهان کي قائل نه ڪري سگھيس. خدا حافظ!”
هوُ اٿيو ته ڊائريڪٽر طنز سان ڀرپور ٽهڪ ڏئي ڪرسي تي آهلي پيو.

* * * *

ڏيک ٽيون؛

“ڊائريڪٽر صاحب! منهنجي هن ڊرامي جو ولن هڪ نابين آهي. هن وحشي سماج جو اهو باغي ڪردار جنهن کي توهان ڪو به نالو ڏئي سگھو ٿا. آئون چوان ٿو ته هن ۾ خداداد صلاحيتون آهن. هوُ ڳائي به سگھي ٿو، روئي به سگھي ٿو، تقرير به ڪري سگھي ٿو، دُهل وڄائي عوام کي به گڏ ڪري سگھي ٿو، پر رڳو هوُ پنهنجي زال کان ڊڄي ٿو. ان ڪري شُوٽنگ دوران جيڪڏهن سندس زال کي خبر پئي ته مسئلو پيدا ٿي سگھي ٿو.”

ڊائريڪٽر صاحب! هن ڊرامي جي اهم ڳالهه اها آهي ته منهنجي هن ڊرامي جو هيرو ڀنگي آهي، جنهنجي عشقيا شادي هڪ الڳ داستان آهي. هوُ صبح جي ڪم ڪار کان واندو ٿي جڏهن شام جو عاليشان ڪپڙا پائي گھران نڪري ٿو ته دُ نيا جون ڏندين آڱريون اچيو وڃن. هنن جي هڪ ڏينهن جي هڙتال تي سڄو شهر ڍونڍ بنجي وڃي ٿو،” هن پنهنجي ڪهاڻي جي هڪ لائين ٻڌائيندي فخر سان مرڪي ڏنو.
کيس پڪ هئي ته ڊائريڪٽر هن زبردست خيال سان قائل ٿي چڪو هوندو پر هُن جڏهن منهن تان ٻُڪ هٽايو ته ٽهڪن ۾ اٽوڻجي رهيو هو ۽ هي خاموش ٿي ويو.
کيس ذهن ۾ آيو ته ڊائريڪٽر کان پڇي ته ڪهڙوسبب آهي جو انڌا ولن نٿا ٿي سگهن ۽ ڀنگي هيرا نٿا ٿي سگھن.
پر ان کان اڳ ڊائريڪٽر سوال ڪيو؛ “ليکڪ صاحب! اهو ٻڌائينداو ته ڊرامي جي ميدان ۾ توهان جو ڪيترو تجربو آهي؟”
“ڊائريڪٽر صاحب! منهنجي 37 سالن جي زندگي هڪ ليبارٽري آهي جتي بنا ساهيءَ جي تجربا ٿيندا رهن ٿا. اصل ۾ آئون ڪتابن جا جلد ٻڌندو آهيان. ڦاٽل ڪتابن کي نئون روپ ڏئي ڇڏيندو آهيان. مون دنيا جو ادب پڙهيو آهي ۽ هاڻي آئون ان کي انٽرنيٽ جي اک سان ڏسان ٿو. اصل ۾ مونکي خيال آيو ته آئون ڪو بنهه نئون خيال متعارف ڪرائي ٽي وي جي ڊرامي ۾ ڪا تبديلي آڻي سگھان. پر افسوس . . .!
هن لمحي لاءِ پنهنجون اکيون بند ڪري، کوليون ۽ چپ ٿي ويو.
ڊائريڪٽر فون جو نمبر ملائي چانهن جو آرڊر ڏنو ۽ سوچ ئي سوچ ۾ ويٺي اداڪاري ڪرڻ لڳو.
ليکڪ صاحب! توڙي جو آرٽ ۽ ادب وڏي شيءَ آهي پر اهو سچ آهي ته مون زندگي ۾ پنهنجي پياري ماءُ کي به ڪڏهن خط جو جواب نه ڏنو ۽ نه ئي ڪڏهن ڪو مضمون لکي ڪنهن اخبار ۾ ڇپرايو. پر بهرحال آئون توهان کان وڌيڪ تجربو رکان ٿو. هڪ ئي ڪمري ۾ سڀ سيٽ رکڻ، ڪردارن جي چونڊ ۽ کين هدايتون ڏيڻ ۽ ڊرامو ريڪارڊ ڪرڻ وڏو ڏکيو ڪم آهي، جيڪو اڪيلو سر انجام ڏيان ٿو. آئون پاڻ گدڙ جي اُوناڙ ڪري سگھان ٿو. تون يقين ڪر ته آئون هر ڪردار ادا ڪري سگھان ٿو. وڏيري، پوليس واري ۽ ماستر جي ڪردار جي لاءِ ايتري مشق جي ضرورت ناهي.”
هُو اطمينان سان ڊائريڪٽر جون ڳالهيون ٻڌي رهيو هو. هن چانهن به پيتي. پر هن کان سوال ڪرڻ جي همت نه ڪري سگھيو.
“ اصل ۾ اسان جي ليکڪ جو ذهن سڪي ويل ڍنڍ وانگر آهي جتي هاڻي نه ڪو ٻوٽو اڀري سگھي ٿو ۽ نه ئي ڪو پياسو پکي اتان اڃ اجھائي سگهي ٿو. مون کي لڳو ته توهان ۾ لکڻ جي سگھه ته آهي پر توهان جو خيال ڪمزور آهي، ان لاءِ توهان کي وڌيڪ مشق ڪرڻ جي ضرورت آهي. مون کي افسوس آهي ته اها ڪهاڻي هتي هلي نه سگھندي. . . .
هن کي لڳو ته ڪو ڌماڪو ٿيو آهي ۽ هي دونهين ۾ جلي رهيو آهي. هن لمحي لاءِ اکيون پوري مٿي نهاريو ته ڊائريڪٽر جواب جو انتظار ڪري رهيو هو ۽ هي خاموشي سان تڪيندو ئي رهيو.

* * * *

ڏيک چوٿون؛

ليکڪ صاحب! توهان يقيني طور تي نوان ليکڪ آهيو ۽ آئون توهان جي آجيان ڪريان ٿو. سچي ڳالهه اها آهي ته ڊرامو ۽ ڪهاڻي هڪ فن آهي توهان لاءِ عرض آهي ته ڀرسان ڀت تي لڳل هن چارٽ کي نظر مان ڪڍي وٺو. اهو چارٽ ليکڪ ۽ ڊائريڪٽر جي سمجھوتي لاءِ هڪ مضبوط “گائيڊلائين” آهي.
ليکڪ ڪرسي تان اٿي ٻه قدم پوئتي هٽي ان چارٽ جي ويجھو آيو ۽ ڊائريڪٽر به اچي بيٺو ۽ چيو ته هي جيڪو نقشو آهي ان کان ڊڄڻ جي ضرورت ناهي. هي نقشو اصل ۾ هڪ ايبنارمل ڪڪڙ جو بيضو آهي جيڪو ڦڏو ڏسڻ ۾ اچي ٿو. اسان کي هتي جيڪا حقيقت سمجھائي وئي آهي ان مطابق هر ماڻهو عيبدار آهي. اسان صرف سماج جون خاميون ڏيکاري سگھون ٿا، پر تعمير ڪرڻ اسان جو ڪم ناهي. يعني هاريءَ جو ڏاٽو، ڀنگي جو ٻهارو، شيديءَ جو مُگرمان، ڪارئي جي ڪهاڙي، لوهار جو وڏاڻ، واڍي جو واهلو ۽ ڪنڀار جو چڪ انقلاب ۽ جدوجهد جون علامتون آهن. مون کي سخت افسوس آهي ته اسان اهي ڪردار نٿا ڏيکاري سگھون. ان ڪري معاف ڪجو سنڌ جي مستقبل جو نقشو اهو ڦڏو بيضو آهي جنهن تي اسان ڪم ڪري رهيا آهيون. هي جيڪو شينهن جو چهرو زخمي نظر اچي ٿو اهو هتي اسان جي وڏن جي ڪيل غلطين جي نشاندهي ڪري ٿو جنهن مان اسان کي سبق حاصل ڪري اڳتي وڌڻو آهي. ان ڪري اسان جون ذميواريون تبديل ڪيون ويون آهن. اسان جي ليکڪن کي سمجھڻ کپي ته اسان جو سماج پوئتي پيل آهي ۽ سماجي ضرورتن تحت اسان کي اهڙو ڊرامو کپي جنهن جو هيرو اهڙو هجي جيڪو هيروئن کي ڇُهي نه سگھي. ماستر، پوليس وارو، وڏيرو ۽ ڪمدار اسان جي ثقافت آهن انهن کي جيئرو رکڻ جي شديد ضرورت آهي.
هن ڏٺو ته ڊائريڪٽر ڏڪي رهيو هو.
ڊائريڪٽر صاحب! مونکي افسوس آهي ته آئون جيڪا ڪهاڻي کڻي آيو آهيان ان جو هيرو هڪ موڙ تي اچي پاڳل ٿي وڃي ٿو. اهو پاڳل هن سماج جي بي حسي جي زندهه تصوير آهي ته ڪيئن هڪ بي عيب ماڻهو کي ڌڪاري ۽ اذيتون ڏئي پاڳل بنايو وڃي ٿو. پر مونکي افسوس آهي ته آئون هن ڪردار کي پاڳل ٿيڻ ۽ پوءِ کيس آپگھات کان بچائي نٿو سگھان. ڇاڪاڻ ته شايد هن ڪردار وٽ ڪو به رستو نٿو بچي ته هو زندگي کي وڌيڪ سمجھڻ لاءِ زندهه رهي سگھي
هن ڏٺو ته ڊائريڪٽر هن جي پاڳل ڪردار وانگر ٽهڪ ڏئي رهيو هو. هن جي عجيب طنز ۽ خوفناڪ ٽهڪن کان ڊڄي ليکڪ ڪمري کان نڪري ٻاهرئين گيٽ ڏانهن تيز تيز وڌڻ لڳي ٿو ۽ خوفناڪ ٽهڪ سندس پيڇو ڪندا رهن ٿا.

ڪئميرا، عڪس ۽ زندگي

هو هڪٻئي جي پٺيان اتي پهچندا، گڏ ٿيندا ٿي ويا، ان ڪري اها خواهش ڪنهن جي به پوري نه ٿي سگھي ته اهو فوٽو صرف ڪنهن هڪ اخبار ۾ ئي ڇپجي سگهي ٿو.
مئل شخص جو ڌڙ ۽ مُنڍي ڌار هئا. هنن سڀني پنهنجون ڪئميرائون تيار ڪيون. فليش جا جھٽڪا هڪڙو ماحول بنائي رهيا هئا. پر بهرحال ان تي بحث جاري هو ته اها منڍي ۽ ڌڙ ڪيئن ۽ ڪهڙي پاسي رکجن ته جيئن بهتر فوٽو ڪڍي سگھجي.
“منهنجو خيال آهي ته هن ڌڙ ۽ منڍيءَ کي ڪنهن طرح جوڙيو وڃي. ڇاڪاڻ ته ڌڙ ۽ منڍي ڌار هئڻ واري تصوير ڏاڍي ڀوائتي ٿي سگھي ٿي ۽ منهنجي ڇوڪري هاڻي اهڙين تصويرن کان ڊڄي ٿي.”
ٻئي چيو، “منهنجو خيال آهي ته جيئن ڌڙ ۽ منڍي ڌار رکيا آهن اها ئي اصل تصوير ٿي سگھي ٿي. مصنوعيت کان ڪم نه ورتو وڃي. جلدي ڪريو. تيسين شهر ۾ ٻيو ڪجھ ٿي چڪو هوندو.”
بحث هلندي ٻه ٽي فوٽو گرافر پنهنجون ڪئميرائون اونڌيون سنئيون ڪري ، فليش جا جھٽڪا ڏئي وڃي چڪا هئا.

• * * * * * *
پريس ڪلب جي لان تي چانهه پيئڻ دوران ڪيترائي ٽهڪ هن جي خوفزده روح کي وڌيڪ ڀوائتو بنائي رهيا هئا ۽ هوُ چڙڻ بدران ور ور ڏئي اهو ئي چئي رهيو هو؛
“آئون قسم کڻي ٿو چوان ته جيڪڏهن توهان اهي ڀوائتيون تصويرون نه ڪڍندائو ته ايڊيٽر توهان کي ڪجھه نه ڪري سگھندا. . . .”
ڳالهائيندي هوُ منجھي پيو ۽ ساه جي سهڪي ۾ هوُ ڏاڍو بي چين لڳي رهيو هو، ۽ هوُ مٿس کلي رهيا هئا.
پوءِ نيٺ هڪڙي کيس چئي ڏنو ته “جيڪڏهن تون هن شهر جي ايذائيندڙ ۽ ڀوائتي تصوير نٿو ڪڍي سگھين ته پوءِ وڃي رانديڪا کپاءُ. خوبصورت رانديڪا ڏسي تنهنجي ڌيءَ يقينن خوش ٿيندي.”
“آئون تصوير ذريعي بهرحال گواه نٿو بنجي سگھان. ڇاڪاڻ ته آئون نه قاتل کي سڃاڻنا ٿو ۽ نه مقتول کي. ان ڪري انهن تصويرن سان توهان جيڪو خوف پيدا ڪري رهيا آهيو ان جو ٿورو تصور ڪريو. توهين هن شهر جي ماحول کي وڌيڪ ڀوائتو بنائي رهيا آهيو.”
بحث هلندي موبائيل فون جون گھٽيون وڄڻ لڳن ٿيون. سڀني مختلف لفظن ۾ اهو پيغام وصول ڪيو ۽ هڪ ٻئي کي ٻڌايو ته لياقت آباد جي چونا ڊپو وٽ ٻه لاش مليا آهن. بنا نمبر پليٽ هاءِ روف ۾ پيل اهي ٻئي لاش سڃاپجي نه سگھيا آهن.
سڀ اوڏانهن روانا ٿيا. پوليس فوٽوگرافرن کان اڳ پهتي. اڳيا بيٺل فوٽوگرافر جو خيال هو ته لاشن جي ترتيب ٺيڪ ناهي ان ڪري پهرين انهن کي گڏ سمهاريو وڃي. هن مٿي چڙهي ٻنهي لاشن کي گڏوگڏ سمهاريو پر جڏهن هن فوڪس ورتو ته سندس خيال هو ته انهن جا چٿيل چهرا ٺيڪ نموني اچي نه سگھندا. ان ڪري ضروري آهي ته انهن چٿيل چهرن کي مٿڀرو ڪري رکجي. هن هاءِ روف ۾ پيل ڪپڙي کي ڏٺو ۽ پوءِ ڀر واري دڪان مان هڪڙي صندلي آڻي ٻنهي جا چهرا مٿي ڪيا. پر هو مطمئن نه ٿي سگهيا. هنن هاءِ روف جي درين، کاٻي ۽ ساڄي کان بيهي فوڪس ورتا ۽ پوءِ هليا ويا.
توڙي جو هن سڄي عمل ۾ هوُ به ساڻن گڏ هو پر کيس سمجھه ۾ ئي نه پي آيو ته هنن چٿيل چهرن جون تصويرون، هر لاش جي تصوير، هر سڙي ويل ڍانچي جي تصوير ڪڍڻ جي آخر ڪهڙي ضرورت آهي؟
“اخبار جي ضرورت ڇا آهي ۽ تاريخ کي ڪيئن محفوظ رکي سگھجي ٿو؟”
هوُ شديد بي چيني ۾ سوچي رهيو هو ته چٿيل لاشن جون تصويرون نه ڪڍڻ سان آخر اخبار جي مارڪيٽ کي ڪهڙو نقصان پوندو. پر هر وار هن جي راءِ زوردار ٽهڪن ۾ دٻجي ٿي وئي.
“ٺيڪ آهي جيڪڏهن توهان جي تصوير اخبار جي مارڪيٽ لاءِ انتهائي ضروري هي ته پوءِ جيئن آهي تيئن ڪڍي وڃي. انهن لاشن کي ڏيڍو ۽ پاسيرو ڪرڻ، هيٺ مٿي ڪرڻ واري بي حرمتي نه ڪريو.”

“صحافي اڄ جو مورخ آهي. هر واقعي کي محفوظ ڪرڻ پنهنجي ذميواري آهي.”

• * * * * * *

پريس ڪلب جي هال ۾ ٽي وي تي وائيلڊ لائيف تي فيچر فلم هلي رهي هئي. ماهرن جو خيال هو ته نانگ فطرت جو حصو آهن پر نانگن جو نسل تيزي سان ختم ٿي رهيو آهي ۽ ماڻهو وڌيڪ ماحول دشمن ٿيندو پيو وڃي. هن کي اها ڳالهه نه وڻي ۽ هن ميوزڪ چينل آن ڪيو. ميوزڪ ۽ رقص جي رڌم تي سڀني پنهنجي پنهنجي رومانس جو تصور ڪيو ۽ آهستي آهستي پنهنجي ئي پاڻ ۾ گم ٿيندا، ويڙهبا ۽ کُلندا رهيا. ٺيڪ ان وقت موبائيل فون جي گھنٽين سڄي رومانس واري ماحول کي بگاڙي ڇڏيو. سڀني پنهنجا پنهنجا ميسيج ڏٺا. هڪڙي ڪائونٽر ڏي ڊوڙ پائي نمبر ملايو “شير شاه جي علائقي مان ٻه اهڙا لاش مليا آهن جن جا سڀ عضوا الڳ الڳ آهن. مختلف جاين تان ملندڙ عضون ۾ انهن جون منڍيون بهرحال اڃا ملي نه سگھيون آهن. پوليس ۽ مقامي رضاڪار اهي منڍيون ڳولي رهيا آهن.”
سڀ فوٽوگرافر هڪٻئي جي پٺيان ان جاءِ تي پهچن ٿا جتي اهي عضوا گڏ ڪيا ويا آهن.
هڪڙي جو خيال هو ته “انتظار ڪريو. جڏهن منڍيون ملنديون ته تصوير مڪمل ٿي سگھندي.”
ٻئي جو خيال هو ته “ننڍن ۽ وڏن عضون مان لڳي ٿو ته ٻئي پيءُ ۽ پٽ آهن. سڀني عضون کي هڪ جاءِ تي ڍير ڪيو وڃي ته تصوير مڪمل ٿي سگھندي.”
هڪڙي شام واري اخبار جي فوٽوگرافر تمام هوشياري سان ٻار جي ڍڍري جي تصوير ڪڍي ورتي ۽ چيو ته “منهنجو خيال آهي ته وڌيڪ انتظار ڪرڻ مان ڪو به فائدو ڪونهي. ان ڪري فوري طور واپس هلڻ کپي.”
ٻئي فوٽوگرافر پنهنجي هٿن سان انهن ٻنهي لاشن جي عضون کي ملائي فوڪس ورتو ۽ پوءِ چيو “هو صحيح پيو چوي ته اجائي دير ٿيندي.”
هن اسڪوٽر کي “ڪڪ” هنئي ۽ زوزاٽ ڪري هليو ويو. ڪجھه ٻين به ٿوري انتظار کان پوءِ ڍڍرين جون تصويرون ڪڍيون ۽ هليا ويا.
“آئون عيسى جو قسم کڻي چوان ٿو ته هنن ماڻهن کي مرڻ نه کپندو هو. پر افسوس ته بي رحم قوتن کين وقت کان گھڻو اڳي قتل ڪري ڇڏيو.” هن لمحي لاءِ اکيون پوريون ۽ چپ ٿي ويو.

• * * * * * *

پريس ڪلب پهچندي ئي هن کي اطلاع مليو ته ڊفينس سوسائٽي ۾ هڪڙي خوبصورت ڇوڪري کي “ريپ” کان پوء قتل ڪيو ويو آهي. هن واردات واري هنڌ وڃي ڏٺو ته خوبصورت پر اگھاڙي لاش جي تصوير ڪيئن ۽ ڪهڙي ٿي سگھي ٿي. هن سوچيو ۽ پو۽ هوُ بنا تصوير ڪڍڻ جي واپس هليو آيوِ ۽ ساٿي فوٽوگرافر کي چيو ته هڪڙو اهڙو واقعو ٿيو آهي جنهن کي محفوظ ڪرڻ کپي پر . . . . ! هوُ ڏڪي رهيو هو. “هن ڇوڪريءَ جي ڪا به سڃاڻپ نه ٿي سگھي آهي.”

• * * * * * *
ٻئي ڏينهن جڏهن هوُ پريس ڪلب توڙي اخبار نه پهتو ته سندس دوست پريشان ٿي ويا ۽ پڇڻ تي هن ٻڌايو ته “گذريل ڏينهن حادثي کان پوءِ سول اسپتال جي مرده خاني ۾ پيل بي ترتيب ۽ ڪچليل لاشن جون تصويرون ڪڍڻ کان پوءِ مون کي لڳو ته آئون هاڻي هتان مرده خاني مان نڪري نه سگھندس. آئون ڄڻ ته مسلسل ڊوڙي رهيو آهيان ۽ لاش منهنجو پيڇو ڪري رهيا آهن. آئون، لاش ۽ ڪيميرا”. ڳالهائيندي سندس اکيون کليون رهجي ويون ۽ هوُ چپ ٿي ويو.

• * * * * * *

اڄ سينٽرل جيل ۾ ڦاهي اچڻ وارين تصويرن لاءِ سڄي رات جاڳڻ به هن جي ساڳي مجبوري هئي ۽ هوُ اها سڄي رات جاڳيو ۽ صبح جو سوير ڦاهي ايندڙ نوجوان کي ڦاسي گھاٽ ڏي نيئڻ دوران هنن کي لڳو ته اهو نوجوان مايوس هو. هن جي چهري مان پڇتاءَ جون لهرون ڏسڻ ۾ اچي رهيون هيون. فوٽوگرافر هن جي وکن جي ڳراڻ ۽ هن جي لوڏ سميت هر لمحي کي محفوظ ڪندا ٿي هليا ۽ ائين سرڪڻ، هن جي لٽڪيل لاش توڙي جيل کان ٻاهر نڪرڻ کان هن جي گھر واري گھٽيءَ ۾ گڏ ٿيل مائٽن تائين آڏو ايندڙ مختلف ڪيفيتن کي سڀني پنهنجي پنهنجي ليکي محفوظ ڪيو. سڀ پنهنجن اسڪوٽرن تي واپس ڪلب ڏانهن اچي رهيا هئا ته اوچتو ڌماڪو ٿيو. اسڪوٽر ۽ هوُ الڳ الڳ وڃي ڪريا. هوُ هوش ۾ هو.
“اسان کي سخت افسوس آهي پيارا دوست! اسان تنهنجي ڪرڻ واري لمحي کي به محفوظ ڪري رهيا آهيون.”
هن پنهنجي چوڌاري چمڪا ڏيندڙ ڪئميرائن کي ڏٺو ۽ چپ ٿي ويو.

تصوير نمبر 1

اهي سڀئي هن جي پئنٽنگ تي بحث ڪري رهيا هئا. مختصر نمائش ۾ لڳل اها تصوير اڪثر ماڻهن جي نظرن جو مرڪز هئي، ڇاڪاڻ ته ان ٻار جو ڪردار انتهائي اهم هو، جنهن جي بُک کان هندستان ۽ پاڪستان جا حڪمران بي خبر هئا. اهو ٻار انهن ٻنهي ملڪن ۾ بُک جي علامت هو.
“توهان جي پئنٽنگ ۾ رنگن کان وٿيرڪو آمريڪي سربراه کي ڏيکاريو وڃي ها، جنهن جي وات ۾ هڪڙي ڊگھي گوليءَ نما سگار ۽ ان جي دونهين جي وچ ۾ گلوب هجي ها. . . . ٻي صورت م هيءَ تصوير پنهنجو ڀرپور تاثر نٿي ڇڏي.”
ٻئي چيو“منهنجو خيال آهي ته ان تصوير ۾ حڪمرانن آڏو ان ماءُ جو درد ڏيکاريو وڃي ها جنهن جي پُٽ کي ڌاڙيلن ڀنگ نه ڏيڻ جي صورت ۾ قتل ڪري ڇڏيو ۽ اها ماءُ شهر جي گھٽين ۾ پٽ جي قاتلن کي پاراتا ڏيندي رهي ٿي.”
ٽئين چيو؛ “منهنجي خيال ۾ ان ٻار جي بُک واري ڪيهه جي قوت کي ڏيکارڻ لاءِ ضروري هو ته آسمان کي ٻه اڌ ٿيندي ڏيکاريو وڃي ها.”
هو نمائش ۾ سندس تصويرن کي ڏسندي سڀني جي راين کي به ٻڌي رهيو هو ۽ هر بار ڪجھه لمحن لاءِ خاموش ئي رهيو ۽ پوءِ چيو؛ “آسمان دانگي ناهي جو ان کي لت هڻي ڀڃي ڇڏيان. اڀ کي توهان ڪو به نالو ڏئي سگھو ٿا. منهنجو خيال آهي ته هن تصوير جي موضوع کي سمجھڻ ضوري آهي. اصل ۾ مون پنهنجي بُک کي پئنٽ ڪيو آهي. اهو ٻار آئون پاڻ آهيان. هندستان ۽ پاڪستان منهنجي ڌرتي آهن. مون کي افسوس آهي ته توهان پنهنجي دل جي ترجماني به نٿا ڪري سگھو.”
هوُ سگريٽ جو پاڪيٽ ۽ لائيٽر کڻي اٿڻ لڳو ته هڪ چيو؛ “جناب عالي! اسان توهان جي تصوير کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهيون. منهنجو خيال آهي ته ڳالهين جي ميز ڏانهن وڌندڙ ٻنهي ملڪن جي علامتي ڪردارن کي هڪ ٻار جي ڪمزور ڪيهه تي ٿڙندو ڏيکاري آخر توهان ان ٻار کي ڇا ٿا ڏيکارڻ چاهيو؟“
“بلڪل درست.” ٻئي چيو؛ اسان جي سماج م ٻار اهڙو جنسي رانديڪو آهي جنهن سان جنسي بک اجهائي وڃي ٿي. اهڙي نا اميد صورتحال ۾ اهو بهتر نه هو ته ٻار کي روئڻ بدران مرڪندو ڏيکاري پوري دنيا کي ڪو اميد جو پيغام ڏيو ها؟”
تصوير ۾ هندستان ۽ پاڪستان جي ڳالهين جي ميز تي ٻنهي ملڪن جي جھنڊن ۾ ويڙهيل ميزائيل ڏيکاريل آهن. ٻئي حصي ۾ زنده پر ڏٻرا ۽ بُک وگھي مرندڙ ۽ بي حال ماڻهو ۽ سندن ڀرسان ڳجھون بيٺل ڏيکاريل آهن. انهن ماڻهن جون نظرون ڳجھن ۾ آهن ڇاڪاڻ ته اهي سمجھي رهيا آهن ته اهي ڳجھون سندن موت جي انتظار ۾ آهن ۽ انهن جي اکين مان خوف جي ڀيانڪ تصوير نمايان آهي. ان تصوير جي ٽائيٽل تي صرف سواليه نشان آهن.
“اها موتمار مايوسي آهي جناب!”، هڪ چيو. “آخر هن تصوير ۾ بيوسيءَ کي اڀاري توهان اسان جي ايندڙ نسلن کي ڇا ٿا ڏيڻ چاهيو؟ توهان ان موڙ تي گڏيل قومن جي پناهگيرن جي ڀلائي لاءِ پاڻ پتوڙيندڙ اداري جو امدادي هٿ وڌندي ڏيکاريو ها.”
تصوير جي پسمنظر ۾ ٻرندڙ باه جي شعلن ۾ سڙندڙ پکيءَ ڏانهن اشارو ڪندي ٻئي چيو ته؛ “هتي ان پکيءَ جي بدران ڪنهن پلازا کي ڏيکاريو وڃي ها ۽ خوف ۾ ورتل ماڻهن جي ان باه جي شعلن خلاف ڪيفيت کي پئنٽ ڪيو ها. اهو ئي ته اصل آرٽ آهي.”
هن سگريٽ جي آخري حصي کي جانچي ڏٺو ۽ پوءِ اڇلائي ٻيو سگريٽ ڪڍيو ۽ دکائڻ کان اڳ ۾ چيو ته؛ “اهو منهنجو احتجاج آهي. اها باه سوچ جي سرحدن تي لڳل آهي. اهو پکي تنهنجي، منهنجي ۽ هنن سڀني ماڻهن جي سوچ جي علامت آهي. آئون سوچن تي مڙهيل پابندين کي ٽوڙڻ جو حامي آهيان. توهان منهنجي هن خيال کي دنيا جي ڪنهن به نظرئي جو نالو ڏئي سگھو ٿا.”
ان تصوير جي هڪ ڪنڊ ۾ واريءَ جي ڀٽ جي ڪوڀ ۾ بيٺل هڪ راوي سندس مٿان اڏامندڙ ايف _16 کي ڏسي چوي ٿو؛ “منهنجي هن ڏٻري ڍڳي کي گاه ۽ پاڻي گھرجي ۽ منهنجي پٽ کي تعليم کپي. آخر توهان هنن کي جديد ريڊار سان ڇو ڀيٽي رهيا آهيو؟”
تصوير جي آخري حصي ۾ آمريڪي صدر پنهنجي آفيس ۾ رکيل انساني ڍانچي نما مجسمي ڏانهن گھوري رهيو آهي ۽ سندس وات ۾ جھليل سگار مان نڪرندڙ دونهون ان مجسمي ڏانهن وڌي رهيو آهي. دونهون جڏهن ڍانچي سان ٽڪرائي ٿو ته دونهين جي رنگ ۾ اڻ لکو نوٽ لکجي اچي ٿو؛ “ڪا اهڙي تخليق نٿي ايجاد ڪري سگھجي جنهن ۾ انساني ڍانچي جو درست استعمال ڪيو وڃي؟ ائين هر ماڻهوءَ جو موت کان پوءِ مُلهه وڌي ويندو ۽ دنيا جي وڌندڙ غربت کي گھوگھو ڏئي سگھبو.”
هن پنهنجي سگريٽ مان لڳاتار ڪش هڻي دونهون اڇلايو ۽ لمحي لاءِ ڇانئجي ويل خاموشي کي ٽوڙيو؛ “منهنجي هن خيال کي مڪمل نه سمجهيو وڃي.”
هي اڳتي نڪري ويو ۽ هو اڃا تائين تصوير کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا.

تهذيب

هن جو چوڻ هو ته اسان خوشنصيب آهيون ته هزارين سالا پراڻي تهذيب جي قبرستان ۾ زندهه آهيون. هيءَ ڌرتي پراڻي تهذيب جي خالق آهي. اسان کي فخر ڪرڻ جو جيڪو درس مليو آهي، اهو اسان پنهنجي ايندڙ نسلن کي کُليءَ دل سان ڳائي وڄائي منتقل ڪنداسين.
“توڙي جو اسان پنهنجي پنهنجي قبرن نما گھرن ۾ آهيون پر ايندڙ نسل کي پنهنجي سڃاڻپ قائم رکڻ لاءِ اسان جي رهنمائي قبول ڪرڻي پوندي. اچو ته پنهنجي پوٽاڻ ۽ ڏوهٽاڻ کي همٿايون ته اهي پنهنجي تاريخ مان سبق حاصل ڪن، حسب معمول وڏن جي پيروي ڪندي پنهنجي پراڻي تهذيب سان پيار ڪن”.
ٻئي چيو؛ “نئين نسل کي گمراهه نه ڪريو، کين ڇڏيو ته پنهنجي واٽ تلاش ڪن، پنهنجي نئين تاريخ تخليق ڪن. انهن کي پکين سان پيار ڪرڻ جو درس ڏيو. کين ٻڌايو ته وڻ ۽ ٻوٽا نه وڍيو، آکيرا نه ڦٽايو، پکين کي نه ماريو، ۽ جانورن جو احترام ڪريو، هي گل ۽ انهن تي ڦرندڙ ڀونرا ۽ پوپٽ توهان جي امانت آهن ”.
“ٺيڪ آهي اسان وڏن کان ٻڌو هو ته هيءَ تهذيب ٻين تهذيبن جي ماءُ آهي. اهي سڀ هن جي گرڀ مان نڪتيون هيون ۽ هن ئي تهذيب جي پينگھي ۾ لڏي وڏيون ٿيون آهن، پر هاڻي دور بدلجي ويو آهي. هاڻي اهو ياد ڪندي سڀ ڪجھه وائکو ٿي چڪو آهي ۽ اها ڳالهه هرو ڀرو اسان پنهنجي اولاد کي ڇو منتقل ڪيون ته هو الجھي پنهنجي واٽ ئي وڃائي ويهن. ”
“نه نه اهو نه ٿي سگھندو. جيڪڏهن ٻار پنهنجي سوچ ۾ گھڻو اڳتي نڪرندا ته اسان جي ڏسيل راهه وڃائي ويهندا. هنن کي پکين وارا پر نه آهن پر اهي اڏامي ڪنهن ٻي سوچ جي جهان ۾ پهچي اصل راهه وڃائي سگھن ٿا. اهي جهاز اڏائي نٿا سگھن پر تصور ۾ جهاز سان گڏ اڏامي سگھن ٿا. پر اسان کين اها تاڪيد ڪنداسين ته صديون اڳي اسان جي وڏن پراڻي تهذيب تخليق ڪئي هئي، اسان ان جا وارث آهيون، جنهن تي دنيا کي فخر آهي!،” هن مرڪڻ جي ڪوشش ڪئي پر چپن جي خشڪي کيس ساٿ نه ڏئي سگھي.

* * * * * * *
پريان ڪو آواز آيو؛ “پينگھو نه لوڏيو هاڻي اسان هن نئين تهذيب جا خالق بنجي رهيا آهيون. آهستي ڳالهايو. هيءَ نئين تهذيب سرجي رهي آهي. هن جو درياءَ سان ڪو به تعلق ناهي. ان کي هلڻ ڏيو، تبديلي جي عمل کي نه روڪيو، گرڀ کي نه ڪپيو، تهذيب کي سرجڻ ڏيو.”
“اسان کي نئين سماجي معاهدي جي تختي گلي ۾ لٽڪائي ترقي جي پُل تان گذرڻو آهي. اسان کي نئين ثقافت متعارف ڪرائڻي آهي. اچو ته گڏجي زندگي جي رهڻ جي نئين ڍنگ جي چادر تاڻي سڪون سان سمهڻ ۽ تخليق جي سفر کي آسان بنايون.
هن نئين تخليق ٿيندڙ ٻار لاءِ دائي جون خدمتون وٺڻيون پونديون. پر خدا ڄاڻي! . . . . هتي هن ڳوٺ جي ماڻهن جي بي چيني جي به هڪ الڳ ڪهاڻي آهي.
مسجدن مان پڙهو گونجيو؛ “قبرن کي هٿن سان نه ماپيو ان لاءِ ٻيا زاويا گھرجن، تڪڙ نه ڪريو سڀ قبرون هڪ جهڙيون ناهن. احتياط سان رهو. خاموشي توهانجي سڄي ڄمار رهنمائي ڪندي. وقت هٿن جي وٿين مان گذري رهيو آهي جيڪو واپس ڪو نه ايندو. ۽ هاڻي بس، توهان هر وک سنڀالي کڻجو جو توهان تي وڏي ذميواري اچي رهي آهي.”

* * * * * * *
ان ڏينهن صبح جو سوير اعلان ٿيو هو ته اڄ بادشاهي سواري نڪرڻ کان اڳ، پوپٽن کي اچڻو آهي جيڪي تازن گلن جي هٻڪار مان ونهنجي نڪرڻا آهن. هر ماڻهو رستو ڇڏي بيهي جو بادشاهي سواري نڪرڻي آهي ۽ گلن جو واس صرف شاهي سواري کي ملڻو آهي، ان ڪري خاطري ڪيو ته پوپٽن کي ٽاهه نه پوي .
اهو اعلان ٻڌي هر ماڻهو پري ڀڄڻ لڳو. هاري ناري، ڌراڙ، پنهنوار، لاهيارا پنهنجي پنهنجي ڪرت ۾ لڳي ويا. شاهي سواري واري رستي کان وٿيرڪو ڪجھه سهرا ڳائيندڙ عورتون پنهنجا سُر پڪا ڪري رهيون هيون ته جيئن بادشاهه جو آڌرڀاءُ ڪري سگھن.
هڪ بزرگ ڪنهن به آمد ۽ جشن کان بي پرواهه اتي بيٺل وڻ جي لامن تي ٽنگيل ٺڪر جي ٽڀين ۾ پکين لاءِ ان ۽ پاڻي رکي رهيو هو جنهن جي چوڌاري پکين جي لات هئي. هڪ ٽاري کان ٻي تائين پکين سان ڳالهائيندي، فطرت جي آوازن کي ڪنائيندي اهوبزرگ هيٺ لهي لمحي لاءِ بيهي رهيو هو
پر حيرت جي حد نه رهي ته پوپٽن پهچڻ کان اڳ ئي هو نمودار ٿيو. هن اعلان ڪيو ته “ آئون هن رياست جو والي آهيان. اسان جي وڏن هن رياست جي لاءِ سدائين قربانيون ڏنيون آهن. مون کي به مسند تي ويهاريو ويو آهي پر سچ پڇيو ته مون کي توهانجي هن پراڻي توڙي نئين تهذيب جي نالي سان ڪا به انسيت نه رهي آهي. ”
“ٺيڪ آهي، ٿي سگھي ٿو ته آئون به پنهنجي نئين زال مان پيدا ٿيندڙ ڌيءَ تي اهو نالو رکان. توهان جي مهرباني جو مون کي هن نالي کان متعارف ڪرايو. يقين ڪريو ته آئون پنهنجي مرضي سان هن نه ڏسڻ ۾ ايندڙ چوديواري کان ٻاهر نٿو نڪري سگھان. جڏهن به وارو اچي ٿو ته سائرن جا آواز گونجن ٿا ۽ آئون سينگاريل پالڪي ۾ ويهي ٻين جي ڪلهن تي نڪران ٿو ۽ هر طرف هٿياربند آهن جن کان مون کي خوف ٿيندو آهي پر ڇاڪاڻ ته آئون هن رياست جو والي آهيان. انڪري توهان سمجھي ويا هوندا . . . .!
ٺيڪ ان لمحي هڪ زخمي ماڻهو چنگھندو نمودار ٿيو.
“تون ڪير آهين؟”
“بادشاهه سلامت! آئون ان پيٽ واري عورت جو روح آهيان، جنهن کي توهان جي ڪوٽ جي برج تان اوچتو بندوق مان نڪتل گولي گھائي وڌو هو. هن اذيتناڪ ڪيفيت ۾ آسمان ڏي هٿ کڻي پنهنجي پيٽ ۾ ٻار جي سلامتي لاءِ پڪاريو هو. هوءَ هلندي ٿاٻڙجي ڪري ته کيس ڪنهن به سهارو نه ڏنو، اسڪول ويندڙ ٻارن وين جي ڊرائيور کي آواز ڏنو پر هو ٽهڪ ڏيندو اڳتي هليو ويو، هن پريان ايندڙ ايمبولنس کي هٿ ڏنو ته آواز آيو ته هو صرف اسپتال جي مريضن ۽ فوتين کي منتقل ڪرڻ لاءِ زميوار آهي، رڪشا واري ڀرسان بيٺل پوليس واري ڏانهن اشارو ڏنو. هوءَ ائين تڙپي تڙپي مري وئي ۽ آئون سندس پڪار آهيان ۽ ڀٽڪندي ڀٽڪندي هتي توهان جي آڏو پهتي آهيان. توهان جا هٿ هن عورت جي خون سان رنڱيل آهن!.
هن غصي ۾ چيو “تون ڪهڙي سماج جي ڳالهه ٿو ڪرين ان جو ته آئون به حصو آهيان ۽ هي سڀ ماڻهو ....... ! ”
هن وراڻيو ته “بادشاهه سلامت! تون شايد اکين کان انڌو آهين. هي تنهنجي رعيت، هي سڀ ماڻهو هڪ اذيتناڪ خوف واري بيماري ۾ مبتلا آهن ۽ توکي ڪجھه به ڏسڻ ۾ نٿو اچي. تون ائين اڪيلو ڪيئن نڪتو آهين، تنهنجي منزل ڪٿي آهي؟ تون ته پنهنجي مرضي سان هن نه ڏسڻ ۾ ايندڙ چوديواري کان ٻاهر به نٿو نڪري سگھين. تو کي شايد خبر ناهي ته چوڌاري هيڏي تبديلي اچي چڪي آهي. هڪ نئين تهذيب هڪ نئين خوف سان سرجي رهي آهي. آئون ان جو شاهد آهيان. خير توهان جي مرضي. توهان ته شاهي گھراڻي جا فرد آهيو.”
پوءِ هن دانهون ڪرڻ شروع ڪيون ۽ ماڻهن کي آواز ڏنو ته آئون هڪڙو پيغام آهيان هڪ مامتا جو جيڪا جيئندان لاءِ تڙپندي تڙپندي مري وئي. هي توهان جي چوڌاري وهندڙ رت توهان جي نون پيدا ٿيندڙ ٻارن جي امانت آهي، ان کي وڌيڪ وهڻ کان بچايو. پر هن ڏٺو ته هر ماڻهو هن ڏانهن وڌي اچي سهارو ڏيڻ کان گھٻرائي رهيو هو ۽ هي ڏڪي رهيو هو.
ان وقت صرف هوُ ئي سمجھي پي سگھيو ته ڪجھه ٿي رهيو آهي، پر کيس افسوس هو ته هو ڪجھه به ڪرڻ کان قاصر آهي. ۽ پوءِ هن پاڻ ئي چيو ته آئون سياستدان آهيان! مون کي فخر آهي ته مونکي استادن اهو فن سيکاريو آهي ته هر اڀرندڙ سج جي سلامي ڪيئن ڪري سگھجي ٿي ۽ لهندڙ سج سان ڪيئن گڏ لهي ٻئي ڏينهن ڪنهن نئين اسٽيج تي ناچ ڪري سگھان ٿو. سياسي پارٽين سان ڀلي منهنجو ڪو گهرو تعلق نه هجي پر هر حڪومت جو مونتي اعتماد آهي. مون کي چوڻ ڏيو ته پراڻي تهذيب اسان جي اجتماعي سڃاڻپ آهي. هي دريا، هي سمنڊ، هي مڇون ۽ مهاڻا، هي ٻيلا، هي کيت ۽ هاري، هي ڌراڙ ۽ پنهوار، سڀ هڪ تصوراتي پر انتهائي خوبصورت هار جا موتي آهيون جيڪو هن وقت شاهي محل ۾ محفوظ آهي. هر دور جا راڻا ۽ راڻيون ان هار جو قسم کڻي پنهنجا ڏينهن ۽ راتيون گذاريندا آهن.
اوچتو هن ٽهڪ ڏنو، بلڪل بي خيالي ۾ هوُ کلي ته ويٺو پر هن معذرت ڪئي ته اصل ۾ اها کل منهنجي اندر ۾ ويٺل معصوم ٻار جي چلولائي سمجھي معاف ڪري ڇڏيو. اصل ۾ آئون ڊاڪٽر آهيان پر بيڪار آهيان. ڪنهن جو علاج نٿو ڪري سگھان. هن بدڪار سماج ۾ آئون نٿو رهڻ چاهيان. آئون مريضن کي دوائون نٿو تجويز ڪري سگھان، جو مون کي خبر آهي ته اهي دوائون زهر آهن. آئون ماڻهن کي مرندو ڏسندي به خاموش رهڻ جو پابند آهيان. پر ڇاڪاڻ ته آئون ڊاڪٽر آهيان، انڪري سڀني کي مشورو ڏيڻ منهنجي ذميواري آهي، پيشو ته الڳ ڳالهه آهي. خير توهان جي مرضي ان کي ڪيئن به سمجھو. بهرحال آئون ڊاڪٽر آهيان.
ڊاڪٽر صاحب! آئون تنهنجي اندر ويٺل ان چنچل ٻار جو وڪيل آهيان. پر سچ پڇو ته آئون جج جي سامهو نٿو بيهي سگھان جو هو پاڻ تحفظ جي لاءِ فڪرمند آهي. ان ڪري انصاف لاءِ ٻاڏائيندڙ ٻار، پکي، پکڻ، جيت جڙا ۽ ٻوٽا، هي دريا، هي واهڙ، پاڻي، هي کيت سڀ غير محفوظ آهن. آئون ڪنهن ڪنهن جو ڪيس کڻي عدالت جو دروازو کڙڪايان. جڏهن به ڪارو ڪوٽ پائي ٻاهر نڪران ٿو ته ماڻهو مون کي عجيب نظرن سان ڏسن ٿا. پاڙي جا ڪتا مون کي ڏسي ڀونڪن ٿا ته ماڻهو هوڪريا ڪري کلن ٿا. ڪورٽ جو دروازو اُڪران ٿو ته اتي وڻن تي ويٺل ڪانگن جي شور سان خوف ٿئي ٿو ته ڪٿي خوام خواه سڀني جي سامهون مون کي ٺونگا نه هڻن. ان ڪري روزانو جڏهن تيز وکون کڻي وڌان ٿو ته عدالت جي ڇت تي پاريهلن کي اداس ڏسان ٿو. جيڪي پنهنجي ذڪر جا سُر وساري هڪ عجيب خوف ۾ ورتل آهن. ان ڏينهن خبر پئي ته عدالت ٻاهران منشيات جي واپاري جو قتل ٿيو هو. سرعام قتل کان پوءِ قاتل هڪ نهار پاريهلن تي وجھي بندوق تاڻي هئي. تنهن ڏينهن کان وٺي پاريهل ڇت تي لڪي لڪي ذڪر ڪن ٿا.
ڳالهه صرف اها ناهي صاحب! آئون پاڻ انجنيئر آهيان. مون وٽ ڊگري سان گڏ وسيع تجربو به آهي. آئون پليون به ٺاهي سگھان ٿو جتان هر دور جو بادشاهي قافلو گذري ٿو. پر افسوس مونکي ان پورهئي جو اجورو اهو چريائپ جو سرٽيفيڪيٽ مليو آهي جيڪو وزير موصوف پنهنجي تقرير دوران عطا ڪيو آهي. هڪ اخبار جي ڪارٽونسٽ پنهنجي پينسل سان منهنجي هڪ انجنيئر جي حيثيت سان جيڪا تصوير ٺاهي ان کي ڏسڻ کان پوءِ هاڻي واقعي به مون تي چريائپ حاوي ٿي وئي آهي. هن وقت مون لاءِ ڪجھه به ڪرڻ لاءِ ناهي سواءِ پنهنجي وزير جي گھر آڏو ناليون ٺاهي اتي گل پوکڻ جي. پر افسوس اهو آهي ته روزانو وزير جي قافلي ۾ اهي گلُ ٽڙڻ کان اڳ چيڀاٽجي وڃن ٿا ۽ ٻئي ڏينهن آئون اکيون لڪائي انهن گلن جا لاشا کڻي پاسي تي رکي انهن معصوم پنکڙين کي هٿن تي کڻي پنهنجي ڳلن تي رکي سڀ ٺٺوليون وساري ويهندو آهيان. اها ئي گھڙي منهنجي زندگي جي خوشي جي هوندي آهي ته مون گلن جي چيڀاٽِيل پنکڙين کي ڇهي ڪا آسيس ماڻي آهي. هن جي اکين مان لڙڪ ٽميا، هن جا چپ ٿڙڪيا ۽ پنهنجو منهن هيٺ ڪري بيهي رهيو.
“پر منهنجي ڪهاڻي ته ڪير ٻڌاڻ وارو ئي ناهي، هر ڪو پنهنجا سُور روئي ٿو. توهان ياد ڪيو ته مون کي هڪ استاد جو رتبو مليو هو. مون پاڻ پنهنجي شاگردن کي ور ور ڏئي پراڻي تهذيب جو سبق ٿي ڏنو ته ان کي ياد ڪريو جو اڳتي هلي اها ڄاڻ توهان جي رهنمائي ڪندي. مون جن شاگردن کي دل سان پڙهايو اهي هاڻي بادشاهه، سياستدان، ناميارا وڪيل، ڊاڪٽر ۽ انجنيئر آهن. انهن هن ديس جي جيڪا خدمت ڪئي آهي ان تي مون کي فخر آهي. مون قسم کنيو هو ته آئون زندگي ۾ رٽائرڊ ٿيڻ واري گار ٻڌڻ لاءِ تيار نه ٿيندس. توڙي جو مون وٽ پڪا ثبوت آهن ته هي راجا، ڊاڪٽر، وڪيل ۽ انجيئر پيدا ڪرڻ جو اجورو بس اهو مليو آهي جو مونکي عدوليو پيو وڃي؟ پر مون رٽائر ٿيڻ بدران اهو عزم ڪيو آهي ته علم جي حاصلات لاءِ پنهنجي ديس جي ڪنهن به ٻار کي چين ۽ ولائيت نه موڪليو وڃي، مون سڀني جو ذمو کنيو آهي ته کين تعليم جي زيور سان سجايان . مون کي ڇڏيو ته هن ملڪ جي نئين تعمير لاءِ اهڙا هوشيار ۽ ذهين ڊاڪٽر، انجنيئر، وڪيل پيدا ڪيان، مون کي اجازت ملي ته هن پراڻي تهذيب جي علامتي مٽي جي ڍير جي چوٽي تي گھر بنايان. مون کي بس اهو ئي ٿو گھرجي. مون کي تا حيات ماستري جي مسند ٿي گھرجي.
۽ پوءِپريان کان پڪارون نڪتيون جناب! اسان به هن سماج جو حصو آهيون. آئون شاعر آهيان. اصل ڳالهه اها آهي ته آئون اسڪول ۾ وڃي سبق حاصل ڪرڻ بدران، ڌراڙن، هارين، ٿڃ پياڪ ٻارڙن ۽ سندن مائرن، شادين ۾ لاڏا ڳائيندڙ عورتن، دائين ۽ بي گھر ماڻهن کان سکيو آهيان. انهن سچ پچ ته منهنجي جيڪا تربيت ڪئي آهي ان جو ڪو به مٽ ناهي.
منهنجي نظم کي ڪا به معنيٰ نٿي گھرجي، اهو صرف راڳي ڄاڻي ٿو ته اهو هن نظم کي ڪهڙو سُر عطا ٿو ڪري.!
ٻئي لمحي هوُ خاموش رهيو، آهستي آهستي هن جا چپ چريا ته پوپٽن جون اڏارون هيون، هن جي دل مان هڪ تشبيح اڏاڻي جنهن جي گرڀ مان پکي، پوپٽ، گل نڪتا ۽ سڄي اڀ کي معطر ڪندا پي ويا. اهو منظر ڏسندڙن جي سوچ جي حد نه رهي ته اهو ڇا ٿيو ۽ شاعر پنهنجي ان اڌوري نظم کي اُڻڻ لاءِ تشبيهن جي تلاش ۾ گم ٿي ويو.
”ها آئون واقعي انهن نظمن جون ڌنون ٺاهي، جھونگاري، مينهن وسائي گلن، کيتن وڻن جي آبياري ڪري سگھان ٿو. پر توهان کي اهو ڪيئن ٻڌايان ته ان رات هلڪو سيءُ هو. هن ملڪ جي راجا منهنجي راڳ جي هاڪ ٻڌي مون کي گھرايو هو ۽ مون ڳايو هو. ان ئي رات وڳڙي جو مون آلاپ ڪڍيا هئا ته خبر نه پئي ته منهنجي دل کي ڇا منظور هو. رات، چنڊ، تارا، گلاب ۽ پوري ڪائنات جھومڻ لڳي هئي. ٻن ڏينهن کان پوءِ منهنجي گھر کي باهه لڳي ته منهنجا سُر سڙي ويا، ڪجھه زخمي ٿيا ۽ معذور حالت ۾ رستن تي مونسان گڏ آهن. مون ڏٺو ته شاهي درٻار ۾ ڳائيندي، داد حاصل ڪرڻ باوجود منهنجي سُرن ٻارن جي دانهن تي نه برج لڏيا ۽ نه ئي ڪنهن سار لڌي.
پر منهنجي نڙي ۾ اڃا ڪي سُر آهن جيڪي، جيڪڏهن امان ملي ته آلاپيان. مون کي ويساهه آهي ته آلاپن سان ٽڙڻ کان رهجي ويل گل ٽڙي پوندا، رٺل ڪڪر ڪارونڀار ڪري وسڻ لڳندا، فطرت جو حسن نکري پوندو، هي پوپٽ، هي ڏيڏرن جي ٽانٽان، هي آرن جو شور ۽ پوءِ ڏسو ته اداس نسل جا خوف ۾ وڪوڙيل ٻار مينهن ۾ ڪيئن گھر ڇڏي ڀنڀورين جي پويان ڊوڙڻ لڳن ٿا.
پر آئون پنهنجي سُرن سميت خوف ۾ وڪوڙيل آهيان. آئون ڪيئن ٻڌايان ته منهنجا سُر ۽ آلاپ ڪيترو غير محفوظ آهن.
“آئون رنگساز آهيان!”. هن پنهنجو برش مٿي کنيو ته ڏينهن مان رات ٿي وئي، کڙ کٻيتا نڪري آيا، ستارا ٽمڪڻ لڳا ۽ ٿوري دير کان پوءِ جڏهن 13 تاريخ جو چنڊ اڀريو ۽ تارن جي جھرمر ماٺي ٿي ته پوءِ سڀني پنهنجا پنهنجا هٿ مٿي ڪيا.
جيئندان جي معنيٰ ڇا آهي ؟
هن رنگساز پنهنجي رنگن سان جوڙيل تصوراتي دنيا جو نقشو ڪڍيو جنهن ۾ سندس چوڻ هو ته هي نئون نسل آهي. انهن جي دلين ۾ جيئندان جي معنيٰ لڪل آهي. توڙي جو هن ڌرتي سان کين بي انتها محبت آهي، پر هر طرف رڪاوٽون آهن، گھر کان اسڪول ۽ راند جي ميدان تائين، اهي پنهنجي واٽ جي تلاش ۾ آهن. هو لڳاتار ڊوڙي رهيا آهن پر کين واٽ نٿي ملي جو اڳتي وڌي سگھن. کين نئين سڃاڻپ گھرجي. سندس چوڻ هو ته هنن کي جاءِ ڏيو ته پنهنجي واٽ وٺن.

* * * * * * *
پريان کان مٽي اڏاڻي، هڪڙو شور برپا ٿيو، شاهي سواري اچي رهي هئي. سائرن جا آواز گونجيا. بادشاهه سينگاريل پالڪي ۾ ويهي ٻين جي ڪلهن تي نڪتو. هر طرف هٿياربند هئا. پريان سهرا ڳائيندڙ عورتن پنهنجا گيت آلاپيا ته جيئن بادشاهه جو آڌرڀاءُ ڪري سگھجي پر سندن سُر هڪ عجيب شور ۾ گم ٿي ويا. شاهي سواري تيز تيز اتان هلي وئي هئي. پوپٽ ۽ گل چيڀاٽجي ويا هئا، مکڙيون ڪچلجي ويون هيون.
صرف اهو بزرگ ڪنهن به آمد ۽ جشن کان بي پرواهه اتي بيٺل وڻ جي لامن تي پکين سان ڳالهائيندي، فطرت جي آوازن کي ڪنائيندي پريان کان گُلن جو قتل عام ڏسي ڀڻڪيو، مٿي وڻ تي آکيرن ۾ غير محفوظ پکين ڏانهن ڏٺو ۽ آهستي آهستي پنهنجي منزل ڏانهن راهي ٿيو.

* * * * * * *
پر هوُ پنهنجي خيال تي اٽل هو. سندس چوڻ هو ته ڪيڏو نه سٺو آهي جو اسان پنهنجي تهذيب جي قبرستان ۾ گڏ آهيون. اچو ته پنهنجي مٿان قبرنما گھرن کي ايترو ڪشادو ۽ رهڻ لائق بنايون جو اسان جا پونئير اسان تي فخر ڪن. . . .

هني مُون تي موت

ان ڏينهن هوُ پاڻ گاڏي هلائي رهيو هو ۽ سندس چوڻ موجب هُو ٻئي ڪنهن ڳالهه تي ٽهڪ ڏئي رهيا هئا ته اوچتو سندن اڳيان ويندڙ ٽرڪ بلڪل ڪار جي سامهون اچي وئي، زوردار ڌماڪو ٿيو ۽ سندن ٽهڪ هوا سان ملي پولارن ۾ گم ٿي ويا.
اسپتال ۾ جڏهن کيس هوش آيو ته سندس ڀاءُ ۽ ٻيا مائٽ هن جي ڀر ۾ موجود هئا. ڪيتري دير تائين هيءُ هيڏانهن هوڏانهن نهاريندو رهيو پر سندس زبان اٿلي نه سگھي ۽ هن اکيون پوري ڇڏيون.
ڊاڪٽرن جو چوڻ هو ته پهريائين پيٽ ۾ ٻار جو موت ٿيو ۽ پوءِ ماءُ به گذاري وئي.

*****
هن کي لڳو ته هڪڙو جهاز تباهه ٿيو آهي، جنهن مان هوُ اڪيلو مسافر بچيو آهي. ان جهاز ۾ هڪ نئون شادي شدهه جوڙو به شامل هو جيڪو هني مُون ملهائڻ لاءِ پنهنجن مڙني مٽن مائٽن کان موڪلائي نڪتو هو پر سندن هني مون ان حادثي جو شڪار ٿي ويو. هن جا سارا هوش حواس خطا آهن ۽ آخر تائين اها خبر نه پئجي سگهي ته آخر اهو جهاز موسم جي خرابي سبب تباهه ٿيو يا پائليٽ جي غلطي سببان، جنهن ۾ اهو جوڙو پنهنجي بي انتها خوشين جي مُهڙ ۾ ئي هزارين ڪهاڻين جو پلاٽ بنجي ويو ته “آخر هني مُون تي موت ڪيئن ٿيو؟.”

“ هڪ طويل خواب
ڄڻ ته زندگي جو مختصر باب
زندگي جي ارپنا ڇا ٿيندي آهي
۽ برباد دل جي دنيا ڇا ٿيندي آهي.”
****

پاڻ ته اڃا به هني مُون تي آهيون پرين!
چنڊ جي ٿڌي برف جهڙي روشني ۾
پهاڙن جي چوٽين کي ڇهڻ لاءِ
پاڻ پنهنجا خواب اُڏايا هئا
اکين ۾ سارا رنگ سمايا هئا،
گلن ڦلن تي لنوندڙ ڀونئرن جيان
گلن سان به ڪائي دوستي،
ڪي رشتا جڙي پيا هئا،
من ۾ ڪي ئي گلاب ٽڙي پيا هئا.
*****

انتظار جو سفر به ڪيترو طويل هو
پر اڄ ته وڇوڙي جو به ڪو ڇيهه ناهي،
وقت بي لغام آهي،
سارا خط، البم ۽ تصويرون،
هني مُون جون يادون ڪاغذ تي آڻڻ کان اڳ ۾
هر هر تنهنجو نانءُ اچي ٿو.
*****

ساڻس دوست ملڻ لاءِ اچن ٿا ته کيس لڳي ٿو ته اهي سڀ صحافي آهن ۽ کانئس ان جهاز جي تباهي ۽ “هني مُون” تي ويندڙ ان جوڙي متعلق معلوم ڪرڻ لاءِ پنهنجي پنهنجي واري لاءِ منتظر آهن. پر هوُ مسلسل نٽائيندو ٿو رهي جو هوُ اڃا صدمي ۾ آهي ۽ ڳالهائيندي سندس اکيون ڀرجي اچن ٿيون ۽ سندس زبان هن جي زخمي ٽنگ وانگر ڌيڏو کائي بيهي رهي ٿي.
هوُ لڳاتار هن جي چهري کي تڪيندا ٿا رهن ته متان ڪو جملو، ڪو لفظ، ڪو اشارو اهڙو هجي جيڪو ان بدقسمت جهاز متعلق سندن معلومات ۾ اضافو ڪري سگھي ته آخر “هني مُون تي موت ڪئن ٿيو؟”
هو هر فون جي گھنٽي تي رسيور کڻي ائين ئي ڳالهائي پيو جيئن کيس ڳالهائڻ کپي پر رسيور رکندي ئي سندس اکيون ڪنهن جي ڳولا ۾ گُم ٿي پي ويون؛

“وڇوڙي جا پيرا ته
قبرستان جي هڪ ڪنڊ ۾ وڃائجي ويا آهن
۽ اتي رڳو ڪُتبا ئي ڪتبا آهن”
*****

دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ آيل زلزلا، ٻوڏون، تباهيون، جهازن جو ڪرڻ، حادثا، نئين جنم کان موت تائين انساني سفر جي شروعات ۽ پڄاڻي، عشق ۽ سياست، وقت جي هر ايندڙ ۽ ويندڙ لمحي جو تصور. هر دوست پنهنجي پنهنجي مهم جوئي جي ڪهاڻي ۽ ڪاميابيءَ جا راز ٻڌائي رهيو هو ۽ ناڪامين کي نظر انداز ڪندي لڄي ٿي رهيو هو. هن هر دوست سان موڪلائڻ وقت ڳالهائڻ چاهيو پر سندس زبان هن جي زخمي ٽنگ وانگر ڌيڏو کائي بيهي ٿي رهي. لٺ هن جو عارضي سهارو بنجي وئي هئي.
شام جا پاڇا مڙندا ٿي ويا، ڪجھه دير کان پوءِ هوُ جڏهن اڪيلو ٿيو ته فليٽ جي سمنڊ طرف کلندڙ دري آڏو اچي بيٺو پر سامهون ماڻهن جي هجوم ۾ هُو ڇولين جي چڙهڻ ۽ لهڻ وارو منظر ڏسي نه سگهيو. کيس لڳو ته هوُ لڄي ٿي رهيو آهي جو هو هاڻي جڏهن به ساحل تي پسار ڪرڻ لاءِ ويندو ته سمنڊ ڇولين جي سرگوشين ذريعي کانئس زندگي ۾ داخل ٿيل هن اذيتناڪ تنهائي جو سبب ضرور پڇندو.
سوچن جي تسلسل ۾ شام گهري ٿي وئي هئي. ٻيڙيائتا واپس وڃي رهيا هئا. ڇوليون ساحل تي پسار ڪندڙ ماڻهن جي پيرن کي ڇهنديون لهنديون رهيون. نيڻ نهار تائين جوڙا ڇولين جي سرگوشين کي ڪنائيندا ٽهڪ اڏاريندا رهيا ۽ هن جون نظرون سمنڊ ۾ لهندڙ سج جي گولي کي تڪينديون رهيون، جيڪو آهستي آهستي سمنڊ ۾ لهندو پي ويو.

ڪوريئڙو

هو لڳاتار ٻوٽن جي جهڳٽي مان ڪوريئڙي جي ڄار کي تڪي رهيو هو، جنهن ۾ ڪوريئڙو ماڪوڙي کي ڦاسائڻ جي مشق ڪري رهيو هو. ماڪوڙي جي ڦاسڻ ۽ ڦٿڪي ساڻو ٿيڻ کان پوءِ ڪوريئڙي ماڪوڙي ڏي رخ ڪيو ته هن کان رڙ نڪري وئي. اوچتي دانهن تي هو به پنهنجي پنهنجي تنهائيءَ مان نڪري آيا. هو اٿيا پر ماڪوڙيءَ کي بچائي نه سگهيا.
“سازشن جا ڄار ڪڏهن به ڏسڻ ۾ نه ايندا آهن،” هو چپ ٿي ويو.
ڪچي منجهند ڪڪرن جي ڀاڪرن ۾ هئي. هو ڪنهن مهل کان ٻوٽن تي لامارا ڏيندڙ ڀنڀوري کي فوڪس ڪرڻ لاءِ بيچين هو. هُو هر لمحي ڪئمرا جو بٽڻ “آن” “ڪري اداس ٿي پئي ويو ته ”شايد اهو فوٽو به صحيح نه آيو هوندو” ۽ ائين هو ڀنڀوريءَ جي پنن ۽ گلن سان محبت جون ڪهاڻيون فوڪس ڪرڻ ٿو چاهي ۽ هر لمحي ناريل جي وڻ جي هُن پار کان ايندڙ ڪوئل جي آواز ڏانهن ڪنائي ڪا آرزو سندس ڪنڌ ڦيرائڻ تي مجبور ٿي ڪري. پر ڪوئل کي نه ڏسندي هو ڀنڀوريءَ کي اکين کان پري ٿيڻ نٿو ڏي. هن جون اکيون ڀنڀوريءَ جي پرن تي جهپڪا ڏينديون ٿيون رهن.
هو روز وانگر پريس ڪلب جي مختصر پارڪ جي هڪ تنها ڪنڊ ۾ اچي ويٺا هئا. هو هن کي لڳاتار سمجهائي رهيو هو ته “تون ڪلب جو ملازم هوندي به هن سماج جو ذميوار فرد آهين ۽ ان فرد جي ناتي توکي آزاديءَ سان سوچڻ جو بنيادي حق آهي. تون لمحي لاءِ ان احساس مان نڪري ايندو ڪر. ڇاڪاڻ ته هتي ايندڙ سڀ صحافي ڪتا ناهن. ڪمتريءَ جو احساس ڏاڍو زهريلو هوندو آهي. تون آرٽسٽ آهين ۽ اهي رنگ توکي نئين زندگي ڏئي سگهن ٿا”.
هو سڀني ڳالهين کي اطمينان سان ٻڌي رهيو هو پر هن کي لڳو ته هو هڪ آرٽسٽ هوندي به هڪ ملازم آهي، ماتحت ۽ ڪمزور ملازم. اوچتو هن زوردار ٽهڪ ڏئي پريشانين کان آجو ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي پر اهو ٽهڪ هن جي نڙيءَ ۾ اٽڪي پيو. هن سامهون کان ايندڙ آواز ڏي ڪنايو ۽ چپ چاپ مئنيجر ڏانهن ڇڪجي آيو.
“تون ڪلب جو ملازم آهين, توکي پنهنجي ذميوارين جو احساس هجڻ کپي. هتي ڊيوٽيءَ دوران ٻيون مصروفيتون توکي نه ٿيون سونهن”.
هو چئيدار ٻار جيان چپ چاپ بورچي خاني ڏانهن هليو ويو.
هنن مان هڪ مئنيجر جي پويان آواز ڏنو.
“ڪوريئڙو!” ٻئي چيو “ٻچي ڏاڙهي ٽارزن”
مئنيجر پوئتي لئوڻو هنيو پر ڳالهه کي سمجهندي هو اندر هليو ويو. لمحي لاءِ هو ٻئي ڄڻا پنهنجي پنهنجي تنهائيءَ ۾ هليا ويا.
موسم جهڙالي هئي، هلڪي بوند وسندي وسندي رڪجي پي وئي. ان ڪري ٻاهر ٽريفڪ جو گوڙ هوندي به ڪانگن جي چرپر وڌيڪ وڻندڙ لڳي رهي هئي. ناريل جي وڻ جي هن پار بيٺل ڪنهن جهڳٽي مان ڪوئل جو آواز به ڏاڍو اتساهيندڙ هو.
هن سگريٽ دکايو ۽ دونهين جي دائرن کي تڪيندو سوچ ۾ ٻڏاڻل رهيو. هو بورچي خاني مان ظاهر ٿيو ته هن کيس ٻيهر آواز ڏنو هو آيو پر خاموش هو، اٻاڻڪو، ڪمزور ۽ تنها.
هن وري کيس چيو “اهي ڪوريئڙا آهن ۽ سازشن جا ڄار اڻين ٿا ۽ پاڻ معصوم ماڪوڙا آهيون جيڪي انهن نه ڏسڻ ۾ ايندڙ ڄارن ۾ ڦاسي پئون ٿا. اسان کي هر قدم ڏسي وائسي کڻڻو پوندو. پريشاني جي ڪابه ضرورت ناهي. “
هن ڪيترو وقت اداس رهڻ کان پوءِ ٿڪ اڇلي پنهنجو هانءُ هلڪو ڪيو ۽ چپ چاپ هيٺ گهوريندو رهيو. هلڪي بوند شروع ٿي ته هن کي الائجي ڇا ياد آيو ۽ ڪجهه سوچندي جهونگارڻ لڳو.
”جنان باغان دي مالي مرگئي رب انهان دا والي
باغان دي وچ هرئيل طوطي بولي ڊالي ڊالي “
جهونگاريندي جهونگاريندي هن جي اکين ۾ تري آيل لڙڪن کي هو روڪي نه سگهيو ۽ اهي سٽون ورجائيندي ورجائيندي هو پنهنجي ئي لڙڪن ۾ ٻڏندو ۽ ترندو رهيو.
ٻيو ڏينهن
“آئون هڪڙو اهڙو ڊرامو ڪرڻ چاهيان ٿو جنهن جي ڪهاڻي ۾ ڪوبه هيرو ڪابه هيروئن نه هوندي ۽ نه ئي ڪو ولن هن ڊرامي ۾ ڪو هنگامو فساد ڪري ماڻهن کي بي چين بنائي سگهندو. ان جا راوي، ڪردار ۽ ڊائريڪٽر سڀ ڪجهه اسان هونداسين. اسان پنهنجي ذهنن ۾ ايندڙ معصوم ۽ شرارتي خيال هن انوکي ٿيٽر ذريعي عوام سان ونڊڻ چاهيون ٿا. اسان اهو ڪجهه ڪرڻ چاهيون ٿا جيڪو دنيا نه ٿي ڪري سگهي. اسان هڪ تبديلي چاهيون ٿا. جيڪا ڪنهن به نه ڏٺي آهي. بظاهر هيءَ ڪهاڻي اڻ لکيل هوندي”. هن داد وٺڻ لاءِ هنن ڏي نهاريو. هنن هن جي اداڪاري تي تاڙيون وڄايون.
ٻئي چيو آئون چوان ٿو ته “منهنجي 25 سالن جي سانڀر ۾ هر ڊرامي ۾ صحافيءَ کي ٻُچي ڏاڙهي ۽ چشمي سان هڪ تباهه حال ڪردار ڏيکاري صحافيءَ جي بيعزتي ڪئي وڃي ٿي. ڪٿي آهي اڄ جي دور جو”سمارٽ “ صحافي؟ آئون صحافيءَ جي ان ڪردار کي تبديل ڪرڻ چاهيان ٿو”.
”بلڪل غلط! پاڻ صحافي جي ڪردار کي تبديل نه ڪري سگهنداسين. پاڻ کي صرف پنهنجو پنهنجو ڪردار تبديل ڪرڻو پوندو. هاڻي اسان کي خواهشن جي کوهه مان نڪرڻ کپي. ڇاڪاڻ ته صحافي، صحافي آهي. صحافي ڪتو يا ڪبوتر ناهي. “
“يعني توهان صحافين کي بلڪل هيٺين سطح تي بيهي ڏسو ٿا. ٻي صورت ۾ منهنجو خيال آهي ته صحافي هن سماج جي عيبن کي وائکو ڪرڻ ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪري رهيا آهن. توهان صرف هن کي پوليس ٿاڻي جي ڀڳل ڪرسي ۽ چڪلي جي ڏاڪڻ تي بيٺل نٿا ڏيکاري سگهو. توهان رڳو مسٽر ايڇ کي نه ڏسو جنهن جي پينٽ تي جونءَ سري رهيون هونديون آهن ۽ هو مهيني ۾ هڪ ڀيرو وهنجي ٿو. ڪنهن جي ذاتي زندگيءَ کي ٺٺول ڪرڻ سٺي ڳالهه ناهي.”
هن چيو “پيارا دوستو! توهان جا ڊائيلاگس ته ڏاڍا اثرائتا آهن پر انهن ۾ ڪوبه ايڪشن ناهي. منهنجو خيال آهي ته توهان پنهنجي تنهائيءَ مان نڪري اچو. تصور ڪريو ته هي هڪڙو اسٽيج آهي. جتان پاڻ سماج جي عيبن کي وائکو ڪرڻ لاءِ گڏ ٿيا آهيون. توهان تصور ڪريو ته پاڻ زندگي جي گوناگون مسئلن تي ويچارڻ لاءِ عوام سان غير مشروط طور شامل ٿي رهيا آهيون. عوام آزاد پکي آهن. اڄ توهان کي موقعو مليو آهي ته عوام جي دل جي تهه تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪريو. اٻهرائي توهان جو ڊرامو ناڪام بڻائي سگهي ٿي.”
هن وات ۾ آڱر وجهي زور سان سيٽي وڄائي ۽ هنن ٻنهي کي مخاطب ٿيندي چيو. “منهنجي هٿ جي اشاري جو انتظار ڪيو وڃي”. هن هٿ مٿي ڪري آواز ڏنو.
“هڪ .... ٻه.... ٽي..” ۽ هٿ هيٺ ڪري ڇڏيو.
هو اٿي ڪينٽين ڏانهن هليو ويو ۽ ٽي ڪوپ چانهن جا کڻي موٽي آيو. سڀني پنهنجو پنهنجو ڪوپ کنيو ۽ پنهنجي پنهنجي تنهائيءَ کي پيئڻ لڳا.
“توکي اهو سوچڻ کپي ته تون ڪينٽين جو”ويٽر “ نه پر هن سماج جو ذميوار فرد آهين. تون پنهنجي اندر جي دنيا ۾ رهندي سڄي ڪائنات تي نظر رکين ٿو. هن ٻچي ڏاڙهي واري مئنيجر کي ڪرپٽ بنائڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي. اسان هن انوکي ڊرامي جي ذريعي دنيا جا سڀ راز فاش ڪنداسين ۽ اسان هن مئنيجر کي ڪتو بنائڻ نه ڏينداسين”.
هن چيو منهنجو خيال آهي ته گهڻو ڪجهه ڪرڻ لاءِ ڊگهي ريهرسل جي ضرورت آهي.
هن ناريل جي وڻ جي هن پار کان ايندڙ ڪوئل جي آواز ڏانهن ڪنايو ۽ مٿي آسمان ڏانهن نهاريو. ڦڙ ڦڙ جي رفتار ۾ ڪوبه اضافو نه آيو هو.
هن ساٿيءَ جي ٻانهن ۾ ٻڌل گهڙيءَ ڏي ڏٺو ۽ سگريٽن جو پاڪيٽ، آفيس ڪارڊ ۽ چاٻي کنئي ۽ بنا موڪلائڻ جي هليو ويو.
”وڌيڪ ريهرسل سڀاڻي ڪنداسين. “ هو کليو ۽ سڀ هڪ ٻئي کان الڳ ٿي ويا ۽ ڪوئل جو آواز هن جي ڪنن ۾ گونجندو رهيو.

مرده معاشري جي زنده تصوير

اُڀ تي سرڻيون لامارا ڏئي رهيون هيون. ماڻهن جون اکيون خلائن ۾ گم. ڄڻ ته ڪائنات جا مڙئي رنگ اکين ۾ هارجي رهيا هئا ۽ سندن من مونجهه ۾ ڦٿڪندڙ سپنا ڀڙڪو کائي اکين آڏو رقص ڪرڻ لڳن ٿا. سج ، چُميءَ جيان مٽبو پيو وڃي. ڀرواري رستي تي ڊوڙندڙ ڪنهن ڪنهن گاڏيءَ جا”هارن “ ڄڻ ته جلاوطن ماءُ جي هنج تي روئندڙ ٻارڙو. اکيون ڄڻ ته صدين کان اڃاريون. هيڏي ڀرئي ايوان ۾ ماڻهن جا من ڦولهينديون وتن ٿيون.
ضمير جي قيديءَ نالي رچايل شام، رنگين اسٽيج، هر ماڻهو ڄڻ ته ڪنهن نئين پيغام ٻڌڻ لاءِ بيچين آهي. اسٽيج تي ڳالهائيندڙ وڃي ٿو ماڻهن جي من جا راز کوليندو. هر تقرير کان پوءِ اسٽيج سيڪريٽري لفظن ۾ رنگ ڀري ٻئي کي سڏي ٿو، ۽ مٿي ايندڙ اعتماد سان سماج، غربت، برابري عورت جو رتبو، زندگيءَ جو وهڪرو، بک. لفظ هنن جي چپن تان ترڪندا ٿا وڃن ۽ ٻڌندڙ اتساه سان پنهنجي خشڪ ٿي ويل امنگن کي ريج ڏئي رهيا آهن.
شڪستون وري ٿيون فتح ڏانهن وڌن، فاصلا فاصلا ويڙهبا پيا وڃن. پر هن جي زندگي پاروٿي ڀور جيان سينئارجي رهي آهي. هر وار درد هن جي سيني ۾ اٻڙڪو کائي ماٺو ٿي وڃي ٿو. سندس ڪڇ تي پرائو ٻار آهي. هنومان جهڙو ڦڙتيلو، ايوان ۾ ويٺل هر ماڻهوءَ جي اکين ۾ ترندڙ نڪور امنگن جهڙو ننڍڙو ٻار.
شاعر ڌرتيءَ جو گيت جهونگاري ٿو. ايوان ۾ تاڙيون وڄن ٿيون ۽ ٻار ڪڇ تي ڇڙهيون هڻي زوريءَ لهي اسٽيج ڏانهن ڀڄي ٿو. هوءَ به ٻار جي پٺيان ڊوڙي ٿي. لمحي لاءِ سندس موٽندڙ وهيءَ جو درد ٻار جي نازڪ پيرن هيٺيان چيٿاڙجي ٿو. اسٽيج جي سامهون ويٺل ٻار جي ماءُ پٽ کي ٻانهن کان جهلي کڻي ٿي ۽ پٺيان ايندڙ عورت جي اکين ۾ گهوري نه ڄاڻ ڪيتريون يادون سندس اکين ۾ ٽنبي ٿي ڇڏي، ۽ پوءِ هوءَ اسٽيج تي گونجندڙ لفظن کي ٻڌڻ کان اڳ ۾ ٻار کي کڻي رستي ڏانهن وڌي ٿي. ٻارڙو ڦٿڪي ٿو ۽ هوءَ پنهنجي ٻانهن کي قابو ڀڪوڙي ٿي.
چڀڪارون چڀڪارون مستقبل جا عڪس.
”الا هيڏي شهر جي گُهٽ ڪيتري ڏکي آهي”، هوءَ ڀڻڪي پنهنجي اکين مان لڙڪ اگهي ٿي. ٻار اسٽيج تي ٻرندڙ روشني لاءِ واجهائي ٿو. هن کي پنهنجي نوڪريءَ جو احساس ٿئي ٿو ۽ نه چاهيندي به ٻار کي قابو جهلي ٿي. هن جا نيڻ بيدمشڪ جي پاندرن مان سامهون ٺهندڙ عمارت جي پاسي ۾ ٻڌل تختن تي ڊوڙندڙ مزدورن سان ٽڪرائن ٿا ۽ ٻڏندڙ ٻيڙيءَ جيان هن جا خيال به لُڏن لمن ٿا. هُوءَ ٻار کي رستي جي هن پار کڻي مزدورن کي ائين ڏسي رهي آهي ڄڻ ته هر مزدور سندس ئي گرڀ مان نڪتو آهي ۽ هن جي ڇاتي کي چڳڙي چڳڙي مٿي ڊوڙڻ جهڙو ٿيو آهي.
ٻارڙو ڪڇ تي ڦٿڪي ٿو ۽ هوءَ روشني ڏانهن وڌي ٿي پر بلبن جي روشن تاءَ ۾ سامهون ويٺل ٻار جي ماءُ هن ڏانهن ڏٺو . سندس اکين ۾ ويٺل عقاب اڏاڻا ۽ هوءَ ڊناڻي عورت ڇرڪ ڀري پوئتي ڀڳي. ٻار هن جا وار پٽيا ۽ سندس زوردار ڪيهون اسٽيج تي ويٺل ضمير جي قيديءَ جي هانءَ ۾ رهنڊا هڻڻ لڳيون. هن پنهنجي ساٿين کي ڏٺو. ويجهي ويٺل ساٿيءَ مرڪي ڏنو. ضمير جي قيديءَ پنهنجو گريبان ڏٺو ۽ پوءِ هن جون نظرون تيزيءَ سان ان ٻار ۽ عورت کي ڳولڻ لڳيون پر اها عورت اکين جا لڙڪ لڪائي وڻن جي پاڇولن ۾ ڀٽڪڻ لڳي هئي.
”ڇا هيءَ به ڪا تصوير آهي؟” ضمير جي قيديءَ ڀڻڪيو.
هڪ سياستدان ڳالهائي رهيو آهي. “هر پورهيت جو ڏک اسان جو ڏک آهي. اسان دنيا جي عدوليل ماڻهن جي امنگن جا ترجمان آهيون. اسان سماج مان اڻ برابري مٽائي خوشحالي آڻڻ جو پيغام کڻي آيا آهيون”، تاڙيون وڄن ٿيون.
ضمير جو قيدي سگريٽ جي ڪاري ناسي دونهين مان تارن کي گهُوري ٿو ۽ ڪيتريون ئي سواليه نشانيون هن جي اکين ۾ چڀڪن ٿيون.
”ڇا عقاب ۽ ڪبوتر به هڪ وڻ تي ويهي ننڍن ۽ وڏن پکين جي مستقبل لاءِ سوچي سگهن ٿا؟”. مرڪ هن جي چپن ۾ ڦٿڪڻ لڳي ۽ هن جون نهارون ان مالڪ عورت جي اکين ۾ ويٺل عقابن سان ٽڪرائيون. مگر اسٽيج تان ٻيهر آواز آيو.
“اسان پنهنجي جدوجهد جو دائرو هارين، ڌراڙن ۽ پنهوارن تائين وڌائڻ چاهيون ٿا. مظلوم ماڻهن جي آزادي، عورتن جي آزاد آهي”. مالڪ عورت اٿي نعرو هنيو، “نامنظور نامنظور، غلامي نامنظور”!
پر هوءَ مرده معاشري جي زنده تصوير جيان هر ڳالهه کان بي پرواهه چُري پُري رهي آهي. سڀ ڳالهيون ۽ سڀ نعرا هن جي خوابن جي شيشي کي ڪرچون ڪرچون ڪري رهيا هئا ۽ سُور ويو ٿي من جي هر مُراد کي ڪوڙهيندو.
”الا هن هيڏي شهر جي گُهٽ ته ڪيڏي ڏکي آهي. شهر جون مائرون ............”!
هن جي تصور ۾ زندگيءَ جو طويل افسانو وکرندو ٿو رهي ۽ اکين جون ترايون ٽمٽار مٿي اٿلڻ لڳيون. عجيب قسم جو خوف ويو ٿي نرڙ جي گهنجن ۾ پيهندو.
هڪ نوجوان ضمير جي قيديءَ سان يڪجهتي جو اظهار ڪرڻ لاءِ شعر جهونگاري ٿو. .
هوا جي تيز لهر هن جي پگهر هاڻي چولي کي ڇُهيو ۽ سندس بدن مان سيئوڪاري نڪتي. هن اڀ ڏانهن ڏٺو. بلبلن جي تيز روشني ۾ سڄو اڀ ڄڻ ته ستارن کان خالي هو.
“اي قسمت جا بادشاهه! هي ڪهڙو کيل آهي. اسان ماڻهو هتي ڪونه سونهون، درياء جو پيٽ سائو ڪر ته وڃي پنهنجي گهرن ۾ لڪون”
هوءَ پنهنجي ڦاٽل هانوتي پٽيون رکڻ لاءِ ڀڻڪندي وڃي ٿي يادن جي تهه خانن ۾ گم ٿيندي ۽ رات دردن جو ڄار اڻندي ٿي وڃي
اسٽيچ تي ڳالهائيندڙ اعتماد سان ڳالهائيندا ٿا رهن. ڪئمرامين جا چمڪاٽ کڙندڙ تارن جيان دور دور تائين محسوس ٿي رهيا آهن. مگر هوءَ مرده معاشري جي زنده تصوير بيدمشڪ جي پاندرن مان پنهنجي قسمت جي ستارن کي ڳولي رهي آهي.

هڪڙي هئي ليلا ۽ هڪڙو هو چنڊ

آدرشن جي اَسونهين واٽ تي اڄ هن ريل جي پٽڙي وانگر هي به خاموش هن اسٽيشن تي ٻرندڙ بلبن جي روشنءَ ۾ گم ٿي ويو آهي. ڄڻ ڪوفيوز ٿيل بلب آهي. اڪيلو اڪيلو رڻ واٽ تي هي اڄاتي منزل جو راهي ڇاٿو چاهي، ڪو ڪُتو دور پيو باهي، جيڪو هن جي مشن کي پورو ڪرڻ لاءِ ڀوئنڪي رهيو آهي. دُور دُور ٿوهر جو جهنگ آهي ۽ ننگا پهاڙ ۽ پيچرا آهن جن تي وٺو آهي بهار جو پهريون وسڪارو. بادلن جي اکين مان خوشي جا لڙڪ ڳڙيا آهن.
“تون ڪيرآهين”؟، هن کان ڪنهن پڇيو. ۽ پوءِ هن چيو “آئون ماڻهو آهيان. پنهنجي وڃايل ماڻهپي جي تلاش ۾ آهيان. تون ٻڌائي سگهندين ته تو ڪڏهن هتي ايندي ويندي ڪٿي آدميت جو ضمير ڏٺو آهي. جڏهن انائن جون جنگيون لڳيون تڏهن .........آدميت جو ضمير، آدميت جو ضمير........؟”
هي ڪهڙا پور لٿا آهن ذهن جي ڀڙڀانگ ڀٽن تي. هن ڪنڊيءَ جي وڻ تي خدا ڄاڻي ڪهڙو پکي ٻولي رهيو هو.
هتي پري کان پهاڙن جهڙا مضبوط لڳندڙ ماڻهو به وهمن جي ڪمزور نوڙيءَ ۾ اٽڪيل آهن. ڪتن ۽ گدڙن جون اوناڙون آهن. رات جي گج تي مڙهيل ستارا هن جي اکين جي سانتيڪي ڍنڍ ۾ لهرون پيدا ڪري رهيا آهن. رات ۽ هي ريل جي پٽڙي. هن جي ننڊ اکڙين اکين ۾ هڪڙي هئي ليلا ۽ هڪڙو هو چنڊ.
مون کي ته ان پار وڃڻ کپندو هو جتان منهنجي مستقبل جي ليلا اچڻي آهي. سيٽي ته نه ڄاڻ ڪڏهن وڄندي. دُور هن مندر جا گهنڊ ته آئون الائي ڪيئن ٻڌي سگهندس، جنهن سان لمحي پل جي لاءِ ئي سهي خاموشي ڀور ڀور ٿيندي.
رات شروع ٿيڻ کان باک ڦٽيءَ تائين جھنگ جي مخلوق جا هلڪا آواز ۽ پڙلاءَ آهن. هو جاڳ ۽ ننڊ جي پل تي ٽهلي رهيو آهي. هي آوازن کي پڪڙڻ لاءِ هٿ ڦهلائي ٿو. خدا ڄاڻي منهنجا ڪن ٻوڙا آهن يا زبانون زنگجي ويون آهن. زبانن کي تالن جو تصور به عجيب آهي.
ريل جي پٽڙي، هن جي کليل ٻانهن وانگر ڪنهن جي آجيان لاءَ منتظر آهي. هن مختصر اسٽيشن کان ڏکڻ پار آهي ڄام تماچيءَ جي گهري گهري ڍنڍ، جنهن تي چنڊ چمڪي رهيو آهي. گدلو گدلو چنڊ. ڍنڍ جي ڪنارن تي آهن وٿيرڪيون ٻيڙيون ۽ ڏينهن جو تڙڳي تڙڳي پل تي آباد آکيرن ۾ ويٺل پکين جي خاموشيءَ تي حيرت کائڻ جي ڪهڙي ضرورت!
هي ريل جي پٽڙي خدا ڄاڻي هن ملڪ جي نقشي ۾ ڪٿي ڳولي سگهبي جنهن جي کاٻي ۽ ساڄي آهن وساڻل وساڻل ماڻهو ۽ خاموشي. اف! هي ساهه گهٽيندڙ ماٺار ڪٿان ڇانئي آهي. بهار جي آمد ۽ ڦڙين تي ٺهه پهه وڻن تان مير لٿي آهي پر ماڻهن جي دلين تان مير ڪيئن لهندي؟
هن کي لڳي ٿو ته سندس ذهن تي ڪوريئڙي جو ڄار اڻجي ويو آهي جتان گذرندڙ سڀ آوارهه خواهشون ڦاسي پيون آهن. آئون پنهنجي اندر مان نڪرندڙ ٽهڪن کي دٻائي نٿو سگهان. هيءَ کل، سچ پچ ته پهريون ڀيرو پنهنجي پاڻ تي ئي کل اچي وئي آهي. ڪمال آهي ڪهڙي به بهاني کل اسان جي چپن جي مختصر اڱڻ تي ڀيرو ته ڀڳو.
ڌڙام، ڌڙام، ڌڙام.... اهو مندر جو گهنڊ آهي. خاموشي پرزا پرزا ٿي رهي آهي. مرڪ هن جي چپن تي آئي ۽ موٽي وئي ، شمشان ڀومي ٿورو پريان آهي، جتي آتمائون رقص ڪري رهيون آهن. ڪاش آئون ڪنهن ڇير جو ڇمڪو ئي ٿي سگهان ها ۽ خاموشي ۾ ڪو ٿرٿلو مچايان ها. مون اڃا ڪالهه ئي پنهنجي ليلا کي ياد ڪيو هو. آءُ منهنجي مستقبل جي ليلا ! آئون سچ پچ ته تنهنجي تلاش ۾ آهيان. منهنجي اکين جا سڀ منظر شاهد آهن ته آئون کانئن پڇندو رهندو آهيان.
او منهنجي مستقبل جي ليلا! مون کي ته اها شام ئي وسري وئي آهي . ڌنڌلي ڌنڌلي شام، وڻ جي لام تي ويٺل پکيءَ سُر ملايو هو ۽ مون نعرو لڳايو هو. هوش هواس مان نڪري جو مون نعرو لڳايو هو سو نيٺ منهنجي نڙيءَ ۾ اٽڪي پيو. هڪڙي هئي ليلا ۽ هڪڙو هو چنڊ.
آدرشن جي پل تان گذرڻ جي سکڻي خواهش کڻي نڪتل هي ماڻهو ريل جي پٽڙي جي ڪوڀ ۾ ٺهيل مختصر اسٽيشن تي رات گذارڻ خاطر ويٺو آهي. ٽنگون ڊگهيريندي هن جي اکين ۾ ڦٽندڙ خواهشون ننڊ ڳهندي ٿي وڃي. چنڊ هن جي ننڊ کان وٿيرڪو وٿيرڪو اکين جي آسمان تي، ننڊ جي واٽ تي گڏوگڏ هلي رهيو آهي.

“اي چنڊ!
تون محبت جي راتاهن تي
مورخ وانگر
ڪي گهرا گهرا گهاءَ سبي سگهندين!
تون اسونهين واٽ تي جوڙيل
منهنجي آدرشن جي پل تي بيهي
مون لئه ڀٽڪيل راهه لهي سگهندين
جتان تنهنجي چانڊوڪيءَ جو سنهڙو
چولو پائي
منهنجي آدرشن جي ليلا اچڻي آهي.”

اوچتو گاڏيءَ جي سيٽي ننڊ ۽ جاڳ جي پل تي کينچلون ڪندڙ مڙني خيالن کي وکيري ڇڏيو ۽ پوءِ هي الائي ڪيڏي مهل ريل جي هڪڙي گاڏي ۾ چڙهي ننڊاکن مسافرن ۾ گم ٿي ويو.

ڀٽ تي ڦٽل خواب

هو ناري جي ڪنڌيءَ تي بيٺل وڻن جا ڇانورا ڪڇيندو اڇڙي ٿر جي ڀٽن تائين پکڙيل چراگاهن کان ٿيندو نه ڄاڻ ڪهڙا تصور کڻي موٽيو آهي. سندس اکين ۾ آهي گهاٽي ڏُڌ جو خمار ۽ سيني ۾ آهي هڪڙي خواهش جنهن جون تندون ٿوهر جي ڏانڊين کان بقار ڍنڍ جي ڪنڌيءَ تائين پکڙيل آهن.
پنهنجي ايندڙ نسلن، جهنگلي ۽ آبي جيوت جو آئيندو اهڙو سوال آهي جنهن کيس بي چين ڪري وڌو آهي. کيس لڳندو آهي ته سڀ ڀٽون، ڀونگا ۽ ماڻهو ساڻس گڏ آهن. خواهش هن کي تار تار تاريندي پئي اچي. ڍونڍي ٻيڙيءَ تي ويٺل ملاح ڇوڪري جون اکيون ڍنڍ جي صاف ۽ شفاف پاڻيءَ جي گهرائي کان اڳتي تڪينديون پيون رهن ۽ سندس هٿن جي لوڏ تي ٻيڙي پل ۽ ڪنگور جي وچ مان ڌڪبي پيچرو ٺاهيندي پئي هلي.
هن جي ذهن تي ڇائنجي ويا آهن ڪئين نڪورا تصور، اڇڙي ٿر جي ڀٽن سان لڳندڙ بقار ڍنڍ، مهاڻن جي ڪهاڻين ۽ ٿاريلڻين جي سدا بهار مرڪن تائين، مال جي ڳچين ۾ ٻڌل چڙن جون لارون ۽ سُر ڄڻ ته آڪاس تي جهڙ کي جهولائيندا پيا اچن ۽ هو آهي پنهنجي دل جي خواهشن جو امين.
ٿر جي ڀٽن تي ڪڪر ڇانئيا آهن. کنوڻ سدا بهار آس کڻي نروار ٿي آهي ۽ اترائين ڪنڊ کان چڙهيو آهي آگم اميدن جو.
”هيل لڳي ٿو مينهن وسندا ۽ هي ڀڙڀانگ ڀٽون به اميد سان ٿينديون، گاهه ڦٽندا ۽ ڦوڳ ڦولاربا. “
هو الائي ڇو اداسين کي مرڪن جي مڃتا ڏيڻ لاءِ اوٺائين سفر کان ٻيڙيائتن جي ٻاجهه تائين هر شيءَ کي وتي پيو اٿلائيندو پٿلائيندو. صبح کان شام تائين ڀٽن جي ڪوڀ ۾ پيچرا ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ ۾ رڌل مال، چڙن جون لارون ۽ اٺن جون قطارون. ”اسان ته الائي ڇو هتي ڄاوا هئاسون.
“ٻيڙي ڪناري سان لڳي ته هو اگهاڙي پيرين پاڻيءَ کان ڀٽ ڏانهن وڌي ٿو. ڳالهيون وڃن پيون وڌنديون ۽ اهو الائي ڪٿي وڃي رسيو آهي. ”چوٽياريون ڊيم” ٺهڻ جي تصور کان اڳاهون هن جو پنڌ. آس پوري ٿيڻ خاطر جهڙ کي اوچين ڀٽن تان تاريندي هن ته عمر ڏئي ڇڏي آهي.
چونئري آڏو پيل کٽ تي هو آهلي سڄي ڏينهن جي ٿڪ کي اڇلائي ٿو. شام، سج، تارا ۽ سپنا. ڀٽن تي ڇانئجي ويل جُهڙ ۾ آهن هن جون اکيون.
”موليٰ! هيل اسان جي اميدن جو مينهن وسندو يا نه”. کيس لڳو ته اها خواهش آهي جيڪا هتي آباد هر ماڻهوءَ جي سيني ۾ وسي ٿي.

“هي چونئرو منهنجو گهر آهي
آئون هتان جي خوابن تي قتل جو اکين ڏٺو شاهد
جُهڙ جي رُسامن تي به احتجاج آهي
۽ پنهنجي خوابن جي قتل تي به احتجاج آهي
هي چونئرو منهنجو گهر،
منهنجي تمنائن جو خالق آهي
آئون تارن جي روبرو آهيان،
درد آهي ۽ آئون، ڏور منزل،
جهڙ جهولائن کي به زندگي آهي.”
ڀٽ جي هيٺاهين تي بيٺل مال جي وڳ مان آيل ٽاڏ تي هن جي خيالن جون تندون ٽٽيون. هن آسمان ڏانهن ڏٺو، رات جُهڙ کي وڌيڪ گهرو ڪري ڇڏيو هو. وسڪاري جي خواهش هن کي بي چين ڪندي ٿي رهي. اصل بي چيني جو سبب ته اهي فيصلا آهن جيڪي شاهي ايوانن ۾ ٿين ٿا جن هتي صدين کان آباد ماڻهن جو آئيندو غير محفوظ ڪري ڇڏيو آهي.
”آئون مينهوڳي رت جي رسامن تي ڪيئن لکي سگهندس ۽ پنهنجي درد ڪٿائن تي ڇا لکي سگهندس. “
هن اڀ تي نهار وڌي ۽ اٿيو، ڪرو کڻي وضوع ڪيو ۽ مصلي تي نماز جوٽي فرض ۽ نفل پڙهي هن دعا لاءِ هٿ کنيا؛

“هي اڇڙو ٿر، منهنجو گهر آهي
سڀاڻي ڪيئن چئجي ته
منهنجي خواهشن جو قتل نه ٿيندو؟
اسان جي نسلن جو آئيندو محفوظ ئي رهندو
موليٰ اسان جي خوابن ۽ تمنائن کي پناهه ۾ رکجان!
اسان جي اکين ۾ رهجي ويل لڙڪن کي پناهه ۾ رکجان!
هي ڍنڍون، ڀٽون، وڻ ۽ آکيرا اسان جي نسلن جي امانت آهن.
اسان جي دلين کي امان ۾ رکجان! ”
هي کٽ تي آهلي پيو. رات هن جي اکين جي پنبڻين ۾ اٽڪي پئي آهي. ڀٽون ۽ جهڙ مان ليئا پائيندڙ تارا. هن جي سوچ جي هُن دنگ تي آهي آئيندي جي بهتري لاءِ جدوجهد جو مورچو. هڪ آس، جنهن کي ماڻڻ لاءِ هو ڄڻ ته سالن کان سفر ۾ آهي. سندس سوچ جون تندون ٽٽنديون ۽ جڙنديون ٿيون رهن.
”هي سڀ ماڻهو، هن رياست جنگل جي راڄ جا راڻا آهن. اسان کي ته ڀٽون ئي وڻن ٿيون.” عمر پڇڻي اٿو ته ناري ماٿريءَ جي مالوندن کان پڇو. هر ماڻهوءَ جو من ڦلهوربو ته تاريخ جو مواد سهيڙي وٺبو. انهن کي خبر آهي ته عمر، کير ۽ ڏڌ جو به پاڻ ۾ ڪو تعلق آهي.
هلڪي بوند تي گهڙي لاءِ پاڻ پساري هو چوئنري ۾ اندر وڃي ٿو.

“منهنجي چوئنري تي ٽمندڙ هي بادلڙو
منهنجي دنيا آهي.
جو منهنجي اک جا لڙڪ ڏئي ٿو موٽائي”

ٿوري دير کان پوءِ بوند بيهي وئي هئي ۽ هو ڀٽ تي پير ساهڻ لڳو، ستارا جهڙ مان ليئا پائڻ لڳا ۽ چنڊ ڪڪرن مان آجو ٿي آيو هو.

پُرهه وٿيءَ تي، چند لڏي پيو چوئنري تي
آئون ته سدائين
جنڊ جي موسيقي تي جاڳان.
ممتا جي ٻوليءَ تي جاڳن منهنجا سپنا
وڳ وڃي پيو ۽ هي لارون منهنجي دل جون پڪارون آهن
هي توڏو واريءَ جو ٻيڙو
چونئرن سان ڀيڙو آهي منهنجو من.
منهنجي چونئري جي چوڌاري منهنجي دنيا آهي
آئون ته سدائين
جنڊ جي موسيقي تي جاڳان
۽ شام ٽاڻي
چنڊ لهي ٿو منهنجي اک جي ڀٽ تي
رات لنوي ٿي منهنجي چونري جي چوڌاري
هي چونرو منهنجي دنيا آهي.”

هو سوالن جي گهراين ۾ وڃي پيو لهندو. رات، جُهڙ، ليئا ليئا چنڊ، وسوسا ۽ هُو. هنن ڀڙڀانگ ڀٽن سان بي انتها محبت جو مثال. کيس سڀاڻي وري وڃڻو آهي هوڏانهن. خوابن کي مڃتا ڏيڻ لاءِ جهاڳڻو آهي پنڌ جيڪو کٽڻ جي ئي نٿو ڪري.
”آرزو ۽ اوجاڳي کي به ته ڪا معنيٰ آهي ،“ هي ڀڻڪيو. سندس ننڊ اکين ۽ اڀ جي وچ تي اٽڪي پئي آهي ۽ هو جاڳندو ٿو رهي, ٽٽل سوچ جون تندون ڳنڍڻ لاءِ.

غلاظت

ان ڏينهن به هن پنهنجي ڪم جي مڪملتا تي فتح جو ٽهڪ ڏنو هو. خوشيءَ سان ڀرپور اهو ٽهڪ ڇا هو سڄي آفيس ۾ مختلف ماڻهن ان کي پنهنجي پاڻ تي طنز سمجھي، ڇاڪاڻ ته انهن جي نظر ۾ ان اظهار لاءِ شايد اهو وقت مناسب نه هو.
هن جڏهن به ۽ جيڪو به ڪم پورو ڪيو ٿي ته هن جي اندر مان بي انتها خوشيءَ ۾ ٽهڪ ئي اٿيا ٿي. ائين هن ٽهڪن کي ڪڏهن به ڪو عار نه سمجھيو ۽ روزانو هر ننڍي ڪم جي تڪميل تي هن سدائين پنهنجي من کي ئي شريڪ سمجھيو. هر ننڍي خوشي هن جي لاءِ وڏي جشن سمان ئي رهي ۽ هر وڏي خوشي لاءِ هن ڪڏهن به انتظار نه ڪيو.
هن جي سدائين اها ڪوشش رهي ته اجتماعي طور ٽهڪ ڏجن ۽ انهن ٽهڪن جا پڙاڏا گونجن ۽ اها مشق جاري رهڻ کپي. گھر، گھٽي، آفيس توڙي رستي ۽ پارڪ ۾ گھمندي مرڪ سجائي رکڻ ۽ اڃا به اڳتي ٽهڪن ۾ به ڪو راز سمايل آهي جو انهن سان دل جو بار هلڪو ٿي وڃي ٿو.
ٺيڪ ائين تنهن ڏينهن به هن پنهنجو ڪم پورو ڪرڻ جي فتح تي پنهنجي دل کي مبارڪ ڏيڻ لاءِ ٽهڪ جو سهارو ورتو هو. جڏهن ڪم پورو ٿيو ته خوشيءَ ۾ بي اختيار ٽهڪ نڪتا ۽ ڏسندي لمحي پل لاءِ هي ڄڻ ته من ۾ سڀني ڀوڳنائن جي بار کان آجو ٿي ويو هو. هن جي آڏو ڪنهن پرواهه ڪئي بغير دل جي اها هلڪائي سدائين ڄڻ ته زندگي جي جيت ئي رهي.
ان وقت مختصر آفيس ۾ ٿوري وٿي تي هڪڙو دوست پنهنجي سالگرهه جي رٿابندي ڪندي ٻئي کي ڪجھه ٻڌائي رهيو هو ته “ان موقعي تي ڪو اهڙو مثال قائم ڪرڻو آهي جو خوشين جا رنگ ئي مٽجي وڃن. صرف ڪيڪ ۽ 24 ميڻ بتين جو معاملو ناهي اڄ ته دل چوي ٿي ته پنهنجي جنم ڏينهن تي ڪلهي ۾ گٽار لٽڪائي اسٽيج تي اچڻ گھرجي ۽ سڀني دوستن کي اسٽيج تي گھرائي ڪو رقص ڪجي.”
ٺيڪ ان وقت ٻيو دوست وڌي هن کي سالگرهه جي مبارڪ ڏئي رهيو هو ۽ هو سچ پچ ته خوشيءَ ۾ ٻهڪي رهيو هو.
اها ئي گھڙي هئي هڪ ڄڻو پنهنجي باس کي تعويزن جو مشورو ڏئي رهيو هو ته هن تعويز ڏيڻ واري جو اهڙو ڪمال آهي جو هڪ ڌاڳي ٻڌڻ سان هر ماڻهو ٺيڪ ٿي وڃي ٿو، دليون ڌوپي وڃن ٿيون. ۽ مشوري جي موٽ ۾ باس هن کي شاباس ڏئي رهيو هو.
ڪجھه ئي لمحن کان پوءِ آفيس جو پٽيوالو پڪوڙن جي پليٽ سڀني آڏو ڦيرائي رهيو هو ته جيڪڏهن ڪو هڪ يا ٻه پڪوڙا کڻي وٺي جو باس کي تعويذ ملڻ وارو آهي ۽ هن جون سڀ باسون پوريون ٿينديون.
ظاهري طور اهو لمحو سڀني لاءِ مختلف خوشين جو هو. پر ان وقت هڪ زوردار ٽهڪ ڇا هو ڪا قيامت برپا ٿي پئي. هر ماڻهو پنهنجي ليکي اندازو لڳائي رهيو هو ته شايد ٽهڪ ڏيڻ واري کي ڪا ڳالهه ناگذار گذري هجي ۽ هن ٽهڪ ڏئي ٺٺول ڪئي آهي. ڪجھه ماڻهن پنهنجي دلين تي هٿ رکي اکيون پوري ڇڏيون. ٻين هن جي ان عجيب حرڪت تي کيس گٿا لفظ ڳالهايا. هر ماڻهو هن ڏانهن ڏسي وڏي وات چئي رهيو هو ته “اهو سڀڪجھه هن سٺو نه ڪيو آهي.”
پر هن کي حيراني ٿي رهي هئي ته هنن ائين ڇو سمجھيو. “آئون ته صرف پنهنجي دل کي مبارڪ ڏيڻ لاءِ سڀ ڪجھه ڪري رهيو هئس.”
هن هر ماڻهو جي سمجھه جي سطح جو اندازو لڳايو پر ناڪام ويو ۽ چيو ته اهو منهنجو ڪم ناهي ته سڀني کي ٻڌايان ته هيئن يا هونئن ڪريو. هر ماڻهو پنهنجي دل آڏو زميوار آهي ۽ اها آزادي مون کي به ملڻ کپي.
پر هن کي شايد اهي سڀ ٺٺوليون، سڄو غصو ڪجھه نه ڪري سگھيو ۽ هن وري ٽهڪ ڏيڻ شروع ڪيا. ان وقت ان آفيس ۾ شايد صرف ٻه ماڻهو ئي هئا جن ان سڄي عمل کي تماشو ڪوٺڻ بدران هن ڏانهن نهاري پنهنجي پنهنجي دلين جي مير ڪڍڻ لاءِ مسڪرائڻ کا وڌي آهستي ٽهڪ ڏيڻ جي همت ڪئي. توڙي جو باس خود هڪڙي عجيب عادت جو شڪار هو، ان ڪري اهو عمل هر ملازم لاءِ خطري کان ٻاهر نه هو. پر هوُ سدائين اهڙن خطرن کان بي پرواهه پنهنجي دل جي آڏو مهڻي هاب ٿيڻ بدران ڪڏهن به کل روڪي نه سگھيو.
هن لمحي لاءِ سوچيو ته آخر ائين ڇو ٿيو جو هر ماڻهو کي مرڪڻ کان وڌي ٽهڪ ڏيڻ کان روڪيو پيو وڃي. پر اهو عجيب اتفاق آهي ته هڪڙي خاص دلين جي جوڙ جڪ جي حوالي سان ماڻهو شايد مرڪڻ ۽ خوشي کي طنز سان مشابهت ڏين ٿا.
اهو به عجيب لمحو هو جو ان وقت سڀ ماڻهو هن کي خراب ڪوٺي رهيا هئا ۽ هي سڀني کان الڳ ٿلڳ صرف کلي رهيو هو. اها کل هن جي زندگي جي الڳ رنگ ڍنگ جو مثال هئي جنهن لاءِ کيس ڪنهن به گواهه جي ضرورت نه هئي. پر اتي موجود هڪ صفائي واري سميت ٻه ماڻهو هئا جن سدائين هن جي خوش طبيعت کي داد ٿي ڏنو جو اهي آفيس ۾ سدائين غير ضروري گوڙ گھمسان ۾ رهندي کلڻ ۽ مسڪرائڻ ئي وساري چڪا هئا. پر ان ڏينهن شايد ان داد کان وڌيڪ رد عمل خوفناڪ ماحول جوڙي ڇڏيو هو.
هن آخر اهو چئي ڏنو ته “ان ۾ ڪهڙو حرج آهي. هر ماڻهو کي کلڻ جي اجازت ملڻ کپي. ڇڏيو ته ماڻهو کلي خوشي جو اظهار ڪن جو ان عمل سان ئي قوت ملندي آهي. ٻين کي خوشي ڏيڻ ۾ ئي پنهنجي خوشي جو احساس لڪل آهي. پر عجيب زندگي جو ڪرشمو آهي جو ماڻهو ٻين کي خوش ٿيندي پنهنجي پڄرڻ کي ترجيح ڏين ٿا.”
هن آفيس ۾ صفائي ڪندڙ ڏانهن نهاريو جيڪو غربت، نفرتن ۽ استحصال سميت سڀني ايذائيندڙ روين کان بي پرواهه هر وقت کلندو رهندو هو. پر اهو به هڪڙو فن هو جيڪو اهڙن ئي ماڻهن کي سونهين ٿو، جيڪي گھٽ ۾ گھٽ ٻين کي خوشيون ڏيڻ ۾ ئي پنهنجي من جي خوشي سمجهن.
ان ڏينهن به آفيس ۾ هيڏي گوڙ گھمسان ۾ صفائي واري پنهنجي معصوم چهري تان مرڪ نه هٽائي، ۽ اڃا به هن وڏي وات کلڻ تي چاهيو. پر پوءِ کيس خبر ئي نه پئي ته ان مرڪڻ جي سزا طور سندس پگھار روڪي وئي ۽ پوءِ بهانو بنائي کيس نوڪري مان نيڪالي ڏني وئي. وقت وقت جي ڳالهه آهي ته هو وري به پنهنجي زندگي ۾ انهن ايندڙ مرحلن ۾ شايد هري ويو هو. اهو ئي سبب هو جو هن کي جتي به ڪنهن ڏٺو ته مسڪرائيندي ئي ڏٺو.
ان ڏينهن به هوُ ٻئي رستي تي مليا. صفائي ڪرڻ وارو ڇوڪرو صاف سٿرن ڪپڙن ۾ ملبوس مسڪرائي رهيو هو. ان ئي رستي تي ٻئي ڄڻا ننڍڙي هوٽل تي چانهن پيئڻ لاءِ ويٺا. ٻنهي زندگي جي ان گُوناگون مصروفيتن جو بهانو نه بنايو. بينچ تي ويهندي ئي ٻئي کليا، هنن ڳالهائڻ بدران ڀرپور ٽهڪ ڏنا. اتي ويٺل ماڻهن هنن ڏانهن لمحي لاءِ ڏٺو ٿي ۽ ٻئي لمحي انهن اهي نظرون هٽائي ٿي ڇڏيون. ان ئي کل ۾ ڪا خاموشي لڪل هئي ۽ اکيون هيون جيڪي ٻنهي جي دلين جو راز پروڙي رهيون هيون.
هن حال اوريو ته هيڏي شهر ۾ صفائي ڪرڻ واري نوڪري نٿي ملي. ان لمحي هن محسوس ڪيو ته “هن شهرجي ماڻهن جو اندر شايد گندگي سان ڀرپور آهي ۽ انهن جي چوڌاري غلاظتن سان ڪيتري نه رغبت آهي.”
هي ڀڻڪيو “غلاظت به ماڻهن کي وڻي ٿي!”
هن لمحي لاءِ اکيون پوري ۽ کوليون ته هن جي چهري تي مرڪ ٽڙي پئي.
پوءِ چانهن پيئڻ دوران واري وٿي تي هنن رڳو اکين سان ڳالهايو. ٻئي اٿيا، رستي تي بيٺي هنن ٻنهي وري ٽهڪ ڏنا ۽ ٻئي پنهنجي پاڻ کي پنهنجي ئي دلين مان نڪرندڙ ٽهڪن ۾ محفوظ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. کل هئي جيڪا هنن پنهنجي چهري تي سجائي رکي هئي. پوءِ هڪڙي طويل ٽهڪ سان ٻنهي موڪلايو.
ايندڙ ۽ ويندڙ گاڏيون دونهون ڇڏينديون هوا ۾ بدبوءَ جي لهر سان گذرنديون رهيون ۽ هي ٻئي ان ئي بدبودار ماحول ۾ ساهه کڻندا، پنهنجي ئي اندر جي خاموشي سان وندرندا پنهنجي پنهنجي منزلن ڏانهن هلندا رهيا.

ڳوٺ ۾ ڀلجي ويل اکيون

هو جڏهن واپس شهر پهتو ته کيس لڳو ته هو ڏينهن پڄاڻان ڳوٺ ۾ هڪڙي رات رهي پنهنجيون اکيون ڳوٺ وساري آيو آهي. پنهنجي واپسي جي سڄي سفر جو تصور ڪري ٿو ته ڀريءَ بس ۾ هو هر هر وڃائجو وڃي. کيس لڳي ٿو ته هو ٻار آهي ۽ ڪو سندس ڪمزور کنڀڙا ٽين مان وٺيو گهرجي چوائنٺ تي ڇڏيو هليو وڃي.
بس شهر جي ويڪرن رستن تي ٽريفڪ جي سوڙهه ۾ ڦاسندي، ڦٿڪندي ”هارن“ وڄائيندي ٿي هلي ۽ هو ڪنرا هڻندو آواز جهٽيندو ٿو رهي. هن جا سڀ حواس پنهنجي ٺڪاڻي ناهن رهيا. هو جيڏانهن به نهاري ٿو ته اچو ڳوٺ جي گهٽيءَ ۾ نڪري، کيس اعتبار ئي نه ٿو اچي ته هو شهر ۾ آهي.” منهنجي دل سيني ۾ آهي يا اها به اکين سان گڏ ڳوٺ وساري آيو آهيان. “
هو بس ۾ ويٺو آهي پاڻ وڃايو، کيس ياد آيو ته جهرڪين کي ڏسندي سندس اکيون ٽڪ ٻڌي بيهي ٿي رهيون. ڀڳل ڀت تي ڪانءُ لٿو هو. کنياتي جي ٻوليءَ سان هن جي اکين جون ڍنڍون ڀرجي آيون هيون ۽ ساروڻين جا ڪئين اڇا پکي لٿا هئا اکين جي ڀريءَ ڍنڍ تي. ڇوليون ساروڻين جي پکين کي وندرائينديون پي رهيون ۽ هو خدا ڄاڻي پنهنجي ئي اکين جي ڀريءَ ڍنڍ ۾ ٻڏي ٻڏي پي نڪتو.
ننڍپڻ جا سارا منظر رليءَ جي اڻت وانگر هن جي آڏو ايندا، کُلندا، ويڙهبا پيا رهن. هي ڀڄڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته سڀ گهٽيون هن جي ٽنگن ۾ چنبڙي ٿيون پون ۽ هن جا قدم نه چاهيندي به رڪجي ٿا وڃن. جيئن جيئن هو سوچي ٿو پنهنجي اکين جي تار ڍنڍ ۾ ٻڏڻ لڳي ٿو. بس هلندي پئي وڃي اڳتي. شهر ۽ ڳوٺ جي وچ تي پُل جو تصور، سوچ جي دونهين ۾ هن جو ساهه گهٽبو پيو وڃي.
هو گهر پهتو آهي. شهر ۾ شام جا پاڇا وڃن پيا وڌندا. سج لڪي ويو آهي اوچين عمارتن جي هُن پار. سج لٿي کان ئي اکين جي ڍنڍ تي ننڊ جا مهمان پکي ايندا گڏ ٿيندا ٿا رهن. ڄڻ ته ڪو طوفان آيو آهي ۽ هي خُمار جا پيغامبر پرندا پنهنجا آکيرا ئي وڃائي ويٺا آهن. هو پنهنجن حواسن کي سجاڳ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو پر لڳي ٿو ته سندس سڀ ڪوششون اجايون آهن.
هن جي تصور ۾ اچي ٿو ڳوٺاڻي ڪائنات جو هڪ هڪ منظر جنهن جو شهر سان ڪو تعلق ڪونهي. احساسن جو نسرندڙ فصل جهومي رهيو آهي ۽ ننڊ جا مهمان پکي آيا آهن اکين جي ڍنڍ تي تڙڳڻ.

ٻيو ڏينهن
سياري جي سڄي رات هو ننڊ اکين تي کڻي هلندو رهيو. صبح جو هو اٿيو آهي بستري تان.

“کلندو هو رهيو تاڪيو
هئا خواب سوين ٽاڪيل
هڪ راز حياتيءَ جو”

هونيرن ڪئي نه ڪئي جهڙي، نڪري پيو آهي آفيس ڏانهن. اسٽاپ ڏانهن ويندي کيس لڳي ٿو ته وقت بيهي رهيو آهي هڪڙي جاءِ تي يا الائي اسان پاڻ هڪڙي جاءِ تي بيٺا آهيون. هي گهٽيون ۽ سڀ رستا هلي رهيا آهن ۽ ڊوڙندڙ بسون ماڻهو ڳهنديون، اوڳاڇينديون پيون هلن. رستا آفيس جي ويجهو لنگهن ٿا ته اسان پاڻ مرادو هليا وڃون. گذر جي ڪائنات جو تنگ ۽ تاريڪ دروازو سدائين لاءِ هڪڙي ڏنڀيندڙ آواز سان اسان جي آجيان ڪري ٿو ۽ پوءِ.......
هو وڃي پيو آفيس ڏانهن قدم کڻندو ۽ معصوم لمحا هن جي اڳيان اچو کيس ڀنڀلايو وڃن. اکيون کنياتي سان ڳالهائن ٿيون. ڀڳل ڀت تي ويٺل کنياتي سان اکين جو ڄڻ ته صدين کان سٻنڌ آهي. جيڪي ٽڪ ٻڌي ٿي بيٺيون. هو پاڻ موٽائڻ لاءِ ڪوشش ڪري ٿو. ڪمپيوٽر جي اسڪرين تي لفظ ڊوڙندا ٿا رهن ۽ هن جا هٿ ڄڻ ته ”ڪي بورڊ جو حصو ٿي ويا آهن

آزادي

تنهن رات زال کيس چئي رهي هئي ته “امام بخش پاڻ کي هيئن به ڪرڻ کپي ته هونئن به ڪرڻ کپي. وقت وڃي پيو هٿن مان نڪرندو. پاڻ ڪري ته ڪجهه به ڪونه سگهيا آهيون. ڀاڙي جي گهر ۾ ڀلا ڪيترو وقت رهنداسين.”
“خير! سڀني ڳالهين کي ڇڏ ڊاڪٽر جو به چيو ڪونه ورتوسين. ڇوڪري کي تڪليف وڃي پئي وڌندي، مائٽن عزيزن کي ڪهڙو ٻڌايون. طهر جي رسم پوري ڪريون. اسپتال نه سهي جڙئي حجم کي ئي منٿ ڪري ڪونڊيءَ تي ويهارينس. ويچارو پيشاب ڪندي ايذاءَ ۾ ڳاڙهو ٿي وڃي ٿو”.
هو ڳالهائيندي رهي ۽ هو يڪايڪ اکيون اڀ ۾ کُپائي ٻڌي رهيو هو. شهراڻي ڳوٺ ۾ بجلي ڪنهن مهل کان هلي وئي هئي ۽ اوندهه ڄڻ ته پاڻ سان گڏ سانت کڻي آئي هئي. هوءَ ڪنهن جواب لاءِ پنهنجي مڙس جو منهن تڪيندي رهي.ڪجهه دير کانپوءِ هو پنهنجن پورن مان نڪتو ۽ چيو ته: “جڙئي حجم کي ته مون چئي ڇڏيو آهي. اهو جمعي جي ڏينهن شام جو ايندو. پاءُ مصريءَ جو پنهنجو ٻار ڇا کائيندو، حجم جي زال جو وات مٺو ڪنداسين. ڪونڊي به نئين وٺڻي پوندي. پاڙي جي ماين لاءِ مٺائي به وٺنداسين، نه ته ڪا مائي مبارڪ ڏيڻ آئي ته خوامخواه مهڻي هاب ٿينداسين”.
“ها!ٻيو مون پي سوچيو ته منهنجي ماءُ ته مري وئي، تون پنهنجي ماءُ کي کڻي ڪوٺ ڏئي گهرائين ها، من ان بهاني تنهنجون ماساتيون به اچن ها. ننڍڙي گهوٽ جي ماءُ پاران جنڊ جو پڙ سر تي رکڻ جو ته زمانو ئي ڪونهي. ڳيچ به ڪير ڳائيندو. گهٽ ۾ گهٽ ڪو هجي جو تنهنجي مٿي تي پاڻيءَ جي ڇل هاري مبارڪ ته ڏئي. پهريون ڪاڄ آهي. خير تنهنجي مرضي.”
هن ڏٺو ته هوءَڇوڪري کي ٿڃ ڏيندي پورن ۾ هلي وئي. ڪجهه گھڙي سهي هن وري کيس ياد ڏياريو ته: “اڄ ته ماني به ڪانه ڏنئي، بتي الائي ڪڏهن اچي....”
ڇوڪرو سمهي رهيوهو تنهن کي هن گاديلي تي ليٽائي، ڇاتي ٿڦڪي، مٿان گنديءَ جو پلئه رکي، هوءَ اٿي ۽ ماني کڻي آئي ۽ هو ماني کائڻ لڳي ويو.
هوءَ روزانو وانگر بتي وڃڻ تي ڪاوڙ جو اظهار ڪري خاموش ٿي وئي هئي. هو به ماني کائي خالي ٿانوَ کٽ هيٺان رکي گرڙي ڪري، هنڌ تي آهلي پيو. ٻئي ننڊ جو انتظار ڪري رهيا هئا پر ڪنهن ڪنهن مهل پاڙي مان ٻار جي روئڻ جي آواز سندن خيالن کي ٽوڙي پي ڇڏيو ۽ هو پاسا بدلائيندا رهيا.
هن وري سانت کي ٽوڙيو: “مون پي سوچيو ته هيڏي اوندهه ٿي اچي وڃي پئي پر پاڻ ته هتي ڪڏهن کڙکٻيتو به ٽمڪندي ڪونه ڏٺو ۽ نڪو ڀنڀورين جا لامارا ڏٺاسين. هي وڏو ٿيندو ته کيس ڪيئن ٻڌائينداسين ته اونداهه ۾ کڙکٻيتا ڪيئن ٽمڪندا هئا ۽ انهن پويان ٻار ڪيئن ڊوڙندا هئا ۽ ڀنڀوريون ڪيئن اڏامنديون هيون.”
هن ڳوٺ جون يادون ورجائيندي پٽ جي ڇاتيءَ تي هٿ رکي هن ڏانهن پاسو ورايو، پر هو پنهنجي خيالن ۾ هو ۽ ٻڌو، اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو.
******

صبح جو سوير چانهه سان نيرن تي کيس الائي ڇا سُجهي آيو ۽ چيائين ته: “منهنجي ماءُ ته مونکي ڪني آڱر سمجهي وڍي ڇڏيو. توسان جند ڇا اڙي، سڀ رشتا ڄڻ ته ٽٽي ويا. مونکي ڇا، هي ڄائو ته امان کيس ڪپڙن جو وڳو به ڪو نه وٺي ڏنو ۽ نڪو منهن سان مبارڪ ڏنئين. منهنجون ماساتيون ته سندن مائرن وانگر خود غرض آهن، تن کي، ڪهڙي، ڪوٺ ڏيان، ان کان ته چڱو ته تون پنهنجي ڪيڙ مان ئي ڪنهن کي گهراءُ.”
هن چيو: “اميد خاتون! مون تو سان گهاريل ساڍن ٽن سالن جي عرصي ۾ ڪڏهن به اها ٻٽاڪ ڪانه هنئين آهي ته آئون تو لاءِ تارا لاهي ايندس، اها الڳ ڳالهه آهي ته آئون توسان ڪڏهن ڪڏهن پيار ۾ ڪيتريون ڪچيون ڦڪيون ڳالهيون ڪري ويو هوندس.”
هو مانيءَ جو گرهه چٻاڙيندي خاموش ٿي ويو هو.
زال ڏانهس ڏٺو ته کيس لڳو ته هن جي گهرين اکين مان ڪو ڪُمهلو خيالن جو کڙکٻيتو اڏيو هوندو يا سندس اکين جي ڪنارن تي ڪا سوچ جي پري لٿي هوندي، جنهن سان وندري ويو هوندو. کيس الائي ڇو پڇتاءُ ٿيو ته هن پنهنجي پيار کي، پٽ کي طهرائڻ جي تڪڙ ڪري شايد رنج ڏنو آهي، انڪري هوءَ ڏاڍو محتاط ٿي وئي هئي.
”توکي ڪيئن ٻڌايان ته مزوري حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيڏا ڪشالا ڪڍڻا پون ٿا. ڪيڏو انتظار ڪرڻو پوي ٿو. جيڪو ڏهاڙي ڏئي ٿو اهو ڪهڙو ورتاءُ ڪري ٿو. انسان هوندي به پاڻ کي جانور سمجهي سڀ ڪجهه برداشت ڪري به ڏوڪڙ آڻي دال ۽ بصر وٺي وات ڪڙو ڪريون ٿا.”
اهو چئي هُو کٽ تان اٿيو، هٿ کي پاڻيءَ ۾ پسائي، زال ڏانهن آخري ڀيرو نهاري نڪري ويو ۽ زال پنهنجي پٽ کي مانيءَ جا ننڍا ڀور چانهه ۾ ٻوڙي کارائي رهي هئي.
*** ***

اهو آزادي جو ڏينهن هو. عمارتن کي هڪ ڏينهن اڳ ئي رنگين بلبن ۽ جهنڊين جي جهالرن سان سجايو ويو هو. هر دل خوش هئي . بسن وارا جنگي نغمن جي ڌن تي گاڏيون پڄائي رهيا هئا. والدين پنهنجن ٻارن جي قومي جوش ۽ جذبي کي محسوس ڪرڻ لاءِ صبح جو سويل اسڪولن ڏانهن ويل هئا، پر هوُ ان ڏينهن به ڪجهه ماڻهن سان گڏ روزانو وانگر ساڳئي چوڪ تي مزوريءَ جو انتظار ڪري رهيو هو. گهر ۾ اڻهوند کيس اهو محسوس ئي نه ڪرائي سگهي ته اڄ وطن جي آزاديءَ جو ڏينهن آهي ۽ هر ماڻهوجشن ۾ شريڪ هوندو.
ڪافي دير کانپوءِ پاڇولا مڙيا ته کيس پڪ ٿي ته اڄ سندس قسمت جو ستارو نه چمڪندو. هن ڏٺو ته سامهون واري اخباري اسٽال تي معمول کان وڌيڪ رش هئي. ڀر واري اسڪول ۾ ٻار قومي نغما ڳائي رهيا هئا. هو اٿيو، کيس لڳو ته سڀ رستا ملڪ جي باني اڳواڻ جي مزار ڏانهن وڃن پيا. رستن جي رفتار ڏاڍي تيز ٿي وئي هئي. سڄي شور ۾ هو اڪيلو هو. سندس اکين ۾ ڪابه خوشي نه هئي. جنگي نغمن جي ڌن تي ڪنهن مهل هن جي قدمن جو رڌم ٽٽو ٿي ۽ ٻئي لمحي هن پاڻ سنڀالي ٿي ورتو. کيس ايندي جو هلڪي بک جو احساس ٿيو هوسو ايڏي شور ۾ماٺو ٿي ويو هو. کيس ڏک اهو هو ته اڄ به ڏهاڙي هڻي نه سگهيو. پرينهن جمعي جو ڏينهن آهي ۽ جڙيو حجم ايندو. اڻهوند ۾ ڪاڄ به الائي ڪيئن ٿيندو؟.
هن قائد جي مزار جي چوڪ تي بيهي جائزو ورتو. اسڪولي ٻارن جا قافلا جنگي نغمن جي ڌن تي مزار ڏانهن وڌي رهيا هئا. پري کان اڇي اجري مزار جو گنبذ چنڊ جي مجسمي جهڙو لڳي رهيو هو. ڪنهن ڪنهن مهل اڀ تي ڊوڙندڙ ڪڪرن سج کي ڍڪي پي ڇڏيو. ٿڌي اس، چنڊ جو مجسمو ۽ ٻوٽا. جنگي نغمن جي ڌن تي ڪنهن ڪنهن مهل هن جا قدم ٿڙيا ٿي ۽ ٻئي لمحي هن پاڻ سنڀالي پي ورتو. هي ٻاهريون در ٽپي اڳتي وڃي بيٺو.
بکي جي هلڪي احساس ٻيهر هن جو ڌيان ڇڪايو ۽ واپس ورڻ لڳو. رستو، ٽريفڪ، شور، جنگي نغما. گاڏيءَ ۾ ويٺي هن کي لڳوته سندس گهر ڏانهن ويندڙ رستي جي رفتار سست ٿي وئي هئي. شور گهٽبو پي ويو ۽ هو يڪا يڪ پورن ۾ هليوويو هو. جڏهن گاڏيءَ مان لٿو ته پاڙي ۾رمون راهگذر جي دڪان تي چار ماڻهو ويٺا هئا. عدنان استري وارو پنهنجي ڪم ۾ مصروف هو. جمعي موچيءَ کي جوتن ڳنڍڻ کان فرصت نه هئي، ان ڪري اڄ کيس سلام نه ڪري سگهيو. هن گهر جي چانئٺ کان ٿورو ٻاهر ٿيڙ کاڌو. هن جي وات مان گار نڪتي، هن هيڏانهن هوڏانهن نهاري گهر اندر قدم رکيو، سندس زال رليءَ جو پڙ سڄو ڪري چڪي هئي. ٻيءَ کٽ تي ڇوڪرو ستو پيو هو، هن مڙس کي ايندو ڏسي رليءَ کي پاسيرو رکي کيس جاءِ ڏني ۽ گهڙيءَ کانپوءِ ماني کڻي اچي سندس اڳيان رکي. هن کي آيو ته زال ضرور کانئس پڇندي انڪري سندس زبان مان پاڻ مرادو نڪتو: “اڄ آزاديءَ جو ڏينهن هو” ۽ هُن وراڻيو “ڪنهنجي آزادي؟” ٻنهي هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو پر وٽن ڪو به جواب نه هو.

ڪاٽا ٿي ويل لغڙ

هوُءَ ماني ويليندي تئي سان ڳالهائيندي پئي وڃي. پنهنجي منهن ڀڻڪا. پٽ کُڏ تي لغڙ جي ڌاڳي کي وڃي پيو ڍر ڏيندو.
ڪا مهل ٿي آهي هوُ لغڙ سان ڳالهائيندو پيو رهي ۽ هيءَ پنهنجي ساڄي پاسي کان نهاريندي ٿي رهي لغڙ ۾.
لغڙ وڃي پيو ڍرو ٿيندو. اڳيا اڏامندڙ لغڙ ۾ ڇوڪري جون اکيون. “ڪاٽا ٿئي نه ٿئي ان سان اڏامڻو آهي”.
پُٽ جي لغڙ ۾ ماءُ جون اکيون ترڪنديون، خوشيءَ سان ٽمٽار ڳوڙهن سان اٿلنديون پيون رهن. هن جي اندر مان اٿلون ڏئي نڪرندڙ لفظ هن کي اتساهيندا ٿا رهن؛

“هاءِ هيءُ لغڙ منهنجي من جو،
هاءِ اڏاڻو منهنجو من

اُڏ اُڏ اي لغڙ اُڏ تون
ڪڪرن سان وڃي مل
اُڏ اُڏ اي لغڙ وڃي جُھڙ سان مل تون.”
هوُ واراڪا ڏيو، لفظ ڳنڍيو پئي دل بهلائي. ٻار جي اڳيان آهي ٻيو لغڙ. هن جي هٿن ۾ جھليل ڍيري جي ڏور وڃي پئي ڍرڪندي. ويلڻ وڃي پيو گھوماٽبو. لفظ وريو وريو پيا ورائجن. خوشيءَ جي لڙڪن سان ٽمٽار اکيون اٿليو پيون اٿلن. تئي تي هر ماني پڪي نه پڪي جهڙي سڙيو پئي اٿلي. پر هن جون اکيون آهن لغڙ ۾؛

“لغڙ ته خوابن جهڙو
هاءِ ملائڪن جهڙو
منهنجو هينئون جھل تون
اُڏ اُڏ اي لغڙ وڃي جُھڙ سان مل تون.”

مانيون سڙنديون پيون وڃن ۽ هن جو هينئون اٿليو پيو اٿلي، ڄڻ ته لغڙ ۾ هن جو ساهه آهي ۽ جيئن جيئن ڌاڳو ڍرو ٿيندو پيو وڃي تيئن تيئن هوُءَ دل ئي دل ۾ وڃي پئي هوڪاريندي، جهونگاريندي.
لغڙ هڪ طرف آهي ۽ ٻئي پاسي آهي هن جي اميدن جو لغڙ. جنهن ۾ آهي هن جي حياتي جي ڏور سا وڃي پئي ڍرڪندي. ڇوڪري جون اکيون آهن لغڙ ۾.

“الا منهنجو منڙو!
هاءِ لغڙ منهنجي من جو
تون ته حياتي جهڙو
ڏور ته منهنجي جھل تون
اُڏ اُڏ اي لغڙ وڃي جُھڙ سان مل تون.”

لغڙ وڃي ڀر ورتي آهي سامهون واري لغڙ جي. هن جي اکين ۾ ڀرجي آيو آهي آگم ڳوڙهن جو. ماني ويليندي ورچي ئي نٿي. مٿان هن جي اميدن جو لغڙ وڃي پيو سامهو واري لغڙ کان گوءِ کڻڻ.

هن کي وري وري اچي ٿو ته هوُءَ ماني کڻي پٽ کي سڏ ڪري پر اميدن جو ڌاڳو وڃي ۾ ڍرڪندو. خواهش هن جي اکين ۾ مهمان جو روپ ڌاري آئي آهي. دل ۾ آهي سوڀ جي آس.

لغڙ اچي ڀر ورتي آهي سامهون واري لغڙ سان ۽ ڌاڳو به اچي کٽو آهي.
هوُ ماني پاڻي سڀ ڪجھه وساري ويٺو آهي. هن جي آڏو آهي سوڀ جي ڪمزور خواهش جنهن جو مدار آهي ڏور تي جيڪا کٽڻ واري آهي.
“سامهون واري لغڙ جي پويان خدا ڄاڻي ڪيتري ڏور هوندي.”
ماءُ سڙي سوڪ ٿيندڙ مانين کي چلهه جي پويان رکندي پئي وڃي. مهمان بنجي آيل خواهش سوڀ جي. پٽ لاءِ ور ور ڏيو پئي دعائون جھونگاري؛

“مولا منهنجي من جي
ڏور اينگهائي ڇڏ
پتنگ ناهه اڏاڻو،
اڏاڻو منهنجو من،
ڏور اينگهائي ڇڏ
مولا منهنجي من جي.”

ڪاٽا جي تصور کان بي پرواهه ڇوڪرو ڌاڳو ڍاري چڪو آهي، پر خواهش کيس کڻيو پئي هلائي اڀ ۾. ڄڻ ته اجھو ڪين اجھو هوُ پاڻ اڏامندو ۽ سامهو واري لغڙ کان گوءِ کڻي وڃي ڪڪرن سان ملي وري موٽي ايندو پنهنجي گھر. پر وقت هن جي هٿن مان ڍرڪندڙ ڌاڳي کان گھڻو تڻو اڳي نڪري چڪو آهي. ڌاڳي جو پڇڙ قابو آهي گليءَ ۾ ۽ هُو ڄڻ ته تار تار ترندو وڃي خلائن ۾.
کُڏ جي ڇيڙي تي وڃو موٽيو اچي. کيس ڪل ئي ناهي ته هُو کُڏ تي آهي يا خلائن ۾. هُو پاڻ کي وساري ويٺو آهي.
هوُءَ ويٺي آهي چلهه جي ڀرسان آس رکيو. هن جون اکيون آهن لغڙ ۾. دل شڪست مڃڻ لاءِ تيار ناهي. سامهون واري لغڙ سان هي ڀر وٺيو بيٺو آهي، پر خواهش آهي ته هي لغڙ ان کان وٿي وٺي ته دل ۾ جشن ٿين.
هن چلهه مان اڏامندڙ چڻنگ ڏانهن نهاري ، ماني اٿلائي مٿي نهاريو ته هيءَ خوشيءَ مان اٿي پئي. لغڙ وڃي پيو اڏامندو اڳتي اڃا اڳتي. پر لمحي کان پوءِ هن گھر جي هُن پار ڏٺو ته سندس اميدن جو لغڙ ڪاٽا ٿي ڪريو آهي. زخمي پٽ کي کڻي اچي هن کٽ تي سمهاريو.
هن ڏٺو ته تئي تي سڙندڙ مانيءَ سميت ڪا به ماني کائڻ جهڙي نه هئي.

بئڪ ٽائيٽل

لفظ رنگ هوندا آهن جنهن جي ثابتي جان جي ڪهاڻين ۾ ملي ٿي. اهو چوڻ ته جان خاصخيليءَ جي ڪهاڻين ۾ شاعري آهي يا سندس شاعري ۾ ڪهاڻيون آهن، هاڻي هر ڪو ڄاڻي ٿو. پر جان کي لفظن منجهه لڪل رنگن جي ڄاڻ آهي. هوُ مصور ناهي، پر کيس سندس ڪهاڻين کي پئنٽ ڪرڻ اچي ٿو. هوُ سنگتراش نه آهي، پر کيس زندگيءَ هٿان لڳل پٿرن منجھان بُت ٺاهڻ اچن ٿا، پر سندس ٺاهيل بت توهان کي پوڄا ڪرڻ لاءِ مجبور نٿا ڪن. سندس تصويرون ڏسو، بُت پرکيو ۽ انهن جي آڇيل سوالن جي آرسيءَ منجھه پاڻ ڏسو، ڇرڪي پوندئو.

حسن منصور