ڊاڪٽر ذوالفقار سيال: ادب ۽ شخصيت

حق ۽ واسطا اداري وٽ محفوظ

ڪتاب نمبر 202
حق ۽ واسطا اداري وٽ محفوظ

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال: ادب ۽ شخصيت
موضوع: ڪالم ۽ مضمون
مرتب: ساجد سنڌي
ڇاپو پهريون: 2019ع
ٽائيٽل: مهراڻ سهتو
ڇپيندڙ: سمبارا پبليڪيشن
ويجهو عبرت پريس، گاڏي کاتو حيدرآباد
0300-3513966

قيمت: 400 روپيه

ISBN: 978-969-737-005-4


Dr. Zulfiqar Siyal
Adab aen Shakhsiyat
Subject: Articles and Column’s
Compiled by: Sajid Sindhi
Published by: Sambara Publication Hyderabad
Sambara.publication@gmail.com

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”ڊاڪٽر ذوالفقار سيال: ادب ۽ شخصيت“ اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. ھن ڪتاب جو مرتب ساجد سنڌي آھي.
ھن ڪتاب ۾ نامياري شاعر، نثرنگار ۽ سرگرم ادبي شخصيت ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شخصيت تي لکيل مضمون ۽ رايا شامل آھن. سنڌي ادب جي تاريخ جا اهم ڪردار اسان وچ ۾ بيٺل ادب جي روشن ستاري ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي فني لياقتن تي قلم کڻن ٿا، ان کان وڌيڪ مڃتا ڊاڪٽر ذوالفقار سيال لاءِ ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي جو هو نه فقط سنڌ ۽ هند جي ادبي حلقي ۾ پنهنجي ناماچاري رکي ٿو پر ڏيهه توڙي پرڏيهه جي اديبن ۽ سڄاڻ ڌرين ۾ ايترو ئي مقبول آهي، جيترو پنهنجي ٻوليءَ ۾، ان جو اعتراف اردو جي نامياري اديب ۽ ڪالم نويس محمود شام به پنهنجي مضمون ۾ ڪيو آهي. جڏهن ته ڪتاب ۾ شامل سنڌي، اردو ۽ انگلش مضمونن ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي گهڻ رخي شخصيت تي مڪمل طور بحث ٿيل آهي.
ھي ڪتاب 2019ع ۾ سمبارا پبليڪيشن، حيدرآباد پاران ڇپايو ويو آهي. ٿورائتا آهيون پياري ساجد سنڌي جا جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي، مھربانيون ڊاڪٽر ذواکفقار سيال جون جنھن ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گھر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

ارپنا

پنهنجي ٻولي
۽
ادب لاءِ
پاڻ پتوڙيندڙ
امر ڪردارن
جي نانءِ

مرتب جو نوٽ

ڌرتيءَ تي لهندڙ انساني تارن جي رعنائي ۽ مقناطيسي ڪشش جون ڪٿائون وقت بوقت انساني صحيفن جي شڪل ۾ نمودار ٿي نه فقط پاڻ کي سندن اعليٰ ظرف جي مختلف رخن کان روشناس ڪرائين ٿيون پر انهن ڪردارن جي منفي پاسن کي به ڪنهن نه ڪنهن طرح تاريخي پنن تي پٿارڻ جي به ڪم آيون آهن. هونئن ته هر انسان اڻ ڳڻين خوبين ۽ خامين جو گڏيل سنگم آهي پر ڪجهه خامين جي ڪري ڪنهن جي خوبين کي نظرانداز ته نه ٿو ڪري سگهجي، اهو انساني ڪيفيتن جو الميو رهيو آهي جو اڪثر قول ۽ فعل جي تضاد ۾ اهم معاشرتي ڪردارن کي ڄاڻي واڻي مٽيءَ جي دز ۾ لٽڻ جا جتن ٿيندا رهيا آهن ۽ اهو سڀ مان ننڍپڻ کان ڪتابن ۾ پڙهندو پيو اچان ته اکين سان به پَسندو پيو اچان ۽ ان عمل جي نتيجن کان به بخوبي واقف رهيو آهي، جيڪڏهن ڪنهن کي سندس خدمتن عيوض سامهون عزت ڏيو ٿا ته ان جو ڀرم به رکڻ ضروري هجي ٿو. مون پنهنجي اسڪول لائيف کان هن وقت يعني اٺاويهن سالن جي طويل ادبي سفر ۾ اهڙن انيڪ ادبي ڪردارن سان مليو آهيان، جيڪي سٽون ته سحر انگيز سرجندا آهن، پر عملي طور ٽَڪي جي ملهه تي وڪامڻ وارا هوندا آهن:
لالچ جي هر منڊيءَ ۾ يارو!
سارا چهرا ڪيش ٿين ٿا.
ڪيڏا ماڻهو پيش پون ٿا،
رنگ برنگي مکڻا چهرا.
جن تي ميڪ اپ جا ڄڻ پهرا!
ڄڻ ڪي جهونا چوڪيدار،
کنگهه جي ٽونڪر ۽ لاچار
موت جي ڊپ کان ننڊ نه ڪن ٿا،
پنهنجي گهر ۾ بار لڳن ٿا،
اهڙا ڪيئي ماڻهو آهن،
جيڪي پاڻ به وڪڻڻ چاهن
داءُ لڳائي، ملهه وڌائي،
پنهنجو پاڻ کي ڪن نيلام
ڪيڏا ماڻهو پيش پون ٿا.
(ذ-س)
منهنجو شهر لاڙڪاڻو پڻ اهڙن ڪردارن جو گڏيل مسڪن رهيو آهي، جتان مون ادب جي گهاٽي ڇانوري مان گهڻو ڪجهه پرکيو، پرايو، پروڙيو ۽ ولوڙيو آهي.پنهنجي شهر جي ئي جيئري جاڳندي ڪردار ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي اڄ به ايئن ئي سرگرم، متحرڪ ۽ ٽهڪن جي پڙاڏن ۾ حسين زندگيءَ جا لطف وٺندي ڏسي رهيو آهيان، جهڙو ٽي ڏهاڪا اڳ مختلف محفلن ۽ پروگرامن ۾ ڏسندو هئس، الائي ته ڇو اسان جا اڪثر اديب اُن وقت به ساڻس ملڻ کان ڪَترائيندا هئا ۽ اڄ به حال ساڳيو آهي ۽ مونکي کل ايندي آهي انهن ادب دوستن تي جيڪي ڊاڪٽر سيال جي اچانڪ سامهون اچڻ تي سائين سائين کي ڪري چنبڙي پوندا آهن ۽ پرپٺ بيڪار ماڻهوءَ جو لقب ڏيڻ ۾ دير ناهن ڪندا ۽ اهڙن ماڻهن لاءِ ئي مون اڪثر بزرگن جي ڪتابن ۾ منافق دوست جي نشاني طور پڙهندو آيو آهيان. بهرحال مون لاءِ سندس ڪردار اُن وقت به سحر انگيز رهيو ته هينئر به آهي ۽ سچ ته رشڪ ٿيندو آهي ته ” جيئڻ ان کي چئبو آهي“، ڇوته هو جيڪو اندران آهي، اهڙو ٻاهران به آهي، جيڪو سندس دل ۾ آهي، اهوئي زبان تي آهي، ٻڌڻي سڀني جي آهي ۽ ڪرڻي پنهنجي دل جي آهي، بلڪل خوبين ۽ خامين سان ڀريل هڪ کليل ڪتاب جيان ۽ اهڙا ماڻهو اسان جي معاشري ۾ گهٽ ئي ملندا. افسوس جن جو زندگيءَ ۾ ته قدر ناهي ٿيندو پر مرڻ پڄاڻان مثالي ڪردار طور ياد ڪندا آهيون:
وقت آ تلوار سائين،
وقت هڪڙي ڌار آ.
وقت آهي جيت ڪنهن جي،
وقت ڪنهن جي هار آ.
(ذ-س)
ان ڳالهه کان انڪار نه ٿو ڪري سگهجي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي سندس زندگيءَ ۾ ئي مڃتا ملي چڪي آهي، يقينن منهنجي ڳالهه سان گهڻا گهڻگهرا سهمت نه به هجن پر سندس ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ ڀيٽا طور هي ڪتاب انهن لاءِ آئينو آهي، جنهن ۾سندن عڪس ۽ اولڙا ته نظر ايندا ئي ايندا پر يقينن انهن معتبر شخصيتن جا ليک ڪنهن دستاويز کان گهٽ ناهن، جن جي صحبت ۾ رهندي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال گهڻو ڪجهه پرايو هوندو. خاص طور هري دلگير کان ڪامريڊ سوڀي تائين، نياز همايوني کان نورالهديٰ شاهه تائين، محمود شام کان مهدي حسن تائين، ڪهڙو سڄاڻ دوست سندن صحبت ۾ رهڻ جو خواهان نه هوندو. سنڌي ادب جي تاريخ جا اهڙا اهم ڪردار اسان وچ ۾ بيٺل ادب جي روشن ستاري ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي فني لياقتن تي قلم کڻن ٿا، ان کان وڌيڪ مڃتا ڊاڪٽر ذوالفقار سيال لاءِ ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي جو هو نه فقط سنڌ ۽ هند جي ادبي حلقي ۾ پنهنجي ناماچاري رکي ٿو پر ڏيهه توڙي پرڏيهه جي اديبن ۽ سڄاڻ ڌرين ۾ ايترو ئي مقبول آهي، جيترو پنهنجي ٻوليءَ ۾، ان جو اعتراف اردو جي نامياري اديب ۽ ڪالم نويس محمود شام به پنهنجي مضمون ۾ ڪيو آهي. جڏهن ته ڪتاب ۾ شامل سنڌي، اردو ۽ انگلش مضمونن ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي گهڻ رخي شخصيت تي مڪمل طور بحث ٿيل آهي، هن ادبي خدمتن سميت ريڊيو ۽ ٽي وي تي پنجن سالن جي عرصي دوران مختلف يادگار پروگرام پڻ ڪيا ۽ کيس ملڪ جي مختلف ٻولين جي 500 کان وڌيڪ فنڪارن سندس شاعريءَ کي ڳائي مڃتا ماڻي ۽ انهن ۾ اهي به فنڪار هئا، جن پهريون ڀيرو ريڊيو ۽ ٽي وي تي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو جو ڪلام ڳائي ابتدا ڪئي، جيڪو اعزاز تمام گهٽ شاعرن جو مقدر بڻجي ٿو ۽ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سنڌي ٻوليءَ پهريون شاعر آهي، جنهن کي اهو اعزاز مليل آهي، پوءِ ڀلا کيس ڪنهن ايوارڊ يا وڌيڪ سرٽيفڪيٽ جي به ضرورت ڪهڙي هوندي، هو ته پاڻ تي ٿيندڙ هر تنقيد کي به ڀليڪار ڪرڻ جو عادي آهي، ساڻس ڪير ڪيترو سچو آهي، کيس سڀ ڪَل آهي پر کِلي ٽارڻ جو ڏانءُ ۽ ايترو جگر گوشو الائي جي ڪٿان آندو اٿائين، پاڻ ته ڪنهن جي هڪ لفظ تي پنڊ پهڻ ٿي ويندا آهيون.
سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جي خدمت لاءِ پاڻ پتوڙڻ واري عزم سان سرشار ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو قلمي پورهيو هوند لطيف چواڻي” نهائينءَ کان نينهن، سک منهنجا سپرين“ جي مترادف هينئين سان هنڊائڻ جهڙو ان ڪري به ڀاسي ٿو جو سندس وجودي قد بت جيان ادبي قد ڪاٺ تي به رشڪ ڪندڙن جو ڳاڻيٽو ڳڻڻ کان ٻاهر آهي، خاص طور هن ڪتاب ۾ موجود سنڌ، هند سميت پوري ملڪ جي مختلف امر، املهه ۽ گهڻگهرن اديبن، شاعرن، فنڪارن، موسيقارن ۽ فنون لطيفه سان واڳيل اهم شخصيتن جي تاريخي مضمونن ۽ راين ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شخصيت ۽ فني خدمتن کي اُڀاري وڌيڪ چِٽي طرح سامهون آندو آهي.هونئن ته ڪنهن به شخصيت جي مختلف پهلوئن ۽ رُخن کي پرکڻ لاءِ ساڻس ويجهڙائپ دوران پيدا ٿيندڙ داخلي ڪيفيتن مان اندازو ٿي ويندو آهي، ظاهري طور کرو ۽ سخت گير نظر ايندڙ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال اندروني طور ڀورا ڀورا ٿيل اهڙو شخصي مجسمو آهي جيڪو گليمر جي دنيا ۽ ماڻهن جي انبوهه ۾ رهندي به اڪيلائپ جي تسڪين جو عادي نظر اچي ٿو، ساڻس واڳيل هر ڪردار جي الڳ ڪهاڻي هڪ منفرد انداز سان پيش ڪرڻ جو ڏانءُ پڻ دل لڀائيندڙ رهيو آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي زندگيءَ جا ڪجهه ڌنڌلا عڪس سندس ئي هڪ نظم مان جهلڪندي محسوس ٿين ٿا، جنهن کي اوهان آڏو پيش ڪرڻ ضروري سمجهان ٿو:
زندگي ــ ڪنهن جو پگهر ڄڻ ڪو گلاب
زندگي ــ اکين ۾ پوريل ڪوئي خواب
زندگي ــ ڪنهن جو ڄڻ زخمي بدن
زندگي ــ ڄڻ آ خزان، اجڙيل چمن
زندگي ــ آهي وڏو رنج و الم
زندگي ــ ٿوري خُوشي ۽ ڏاڍو غم
زندگي ــ آ، ڌوڙ، جو، طوفان ڪو
زندگي ــ پل پل ڪٺل انسان ڪو
زندگي ــ جي ڪنهن آ ماڻي ۽ چيو
زندگي ــ جي روپ کي ڄاڻي وٺو
زندگي ــ حسناڪين جو تاب آ
زندگي ڄڻ حسرتن جو باب آ
زندگي ــ آهي ڪڙي، ڏاڍي منجهيل
زندگي ــ آ موت کان ڏاڍي ڊنل
زندگي ــ آهي فنا ۽ مختصر
زندگي ــ جو آ مٺو هرڪو پهر
زندگي ــ ڪوجهي به آ، ڏاڍي حسين
زندگي ــ نازڪ، نويلي، مهجبين
زندگي! او زندگي!! او زندگي!!!
موت سان تون راند ڇو کيڏين پيئي.
زندگي ــ صحرا ۾ ڄڻ واريءَ جو گهر
زندگي ــ آ روشنين جو ڪو شهر
زندگي ــ تارن ڀري ڪا رات آ
زندگي ــ ڄڻ پيار جي برسات آ
زندگي ــ چهري جي ڪا لالاڻ آ
زندگي ــ نيڻن جي ڄڻ آلاڻ آ
زندگي ــ ڪنهن ساز جو آواز آ
زندگي ــ ڌڙڪن ۾ ڪوئي ساز آ
زندگي ــ اُڀ تي پکين جي آ اُڏام
زندگي ــ گذريل ويل ڪا آهي شام
زندگي ــ ڪنهن جي اکين جو آ ڪجل
زندگي ــ خوابن ۾ ڄڻ اکيون ٻڏل
زندگي ــ آ خاص ۽ ڪجهه عام آ
زندگي ــ ڄڻ ڪا اجائي حام آ
زندگي ــ ڄڻ اس لهسيل جهندو
زندگي ــ ڪنهن جي هٿن جو سوجهرو
زندگي ــ ڄڻ درد جي ڪا دانهن آ
زندگي ــ ڪنهن ڪنڌ هيٺان ٻانهن آ
زندگي! او زندگي!! او زندگي!!
موت سان تون راند ڇو کيڏين پئي.
زندگي ــ شرمائي، مرڪي آ ڏسڻ
زندگي ــ ڪنهن جي اڳيان ويٺو هجڻ
زندگي ــ ناري جو ڄڻ ن ٽوپيل
زندگي ــ آ چاهه جو والو پيل
زندگي ــ ڪنهن جي ادا جو نانءُ آ
زندگي ــ ڄڻ هيسيل ڪو هنيانءُ آ
زندگي ــ منڇر به آ، ڪينجهر به آ
زندگي، آ ڄڻ لاڙ، ٿر، اُتر به آ
زندگي ــ آ ساڌ ٻيلي جو مندر
زندگي ــ گل، پاڻي ۽ آهي پٿر
زندگي ــ ڄڻ ڪا الهڙ آهي ڪنوار
زندگي ــ ڄڻ آجپائي جي پڪار
زندگي ــ سرحد تي ويٺل ڪو جوان
زندگي ــ ڄڻ پيار جو آهي نشان
زندگي ــ ڄڻ وقت جو جلاد آ
زندگي ــ بي رحم ۽ بي داد آ
زندگي! او زندگي!! او زندگي!!!
موت سان تون راند ڇو کيڏين پئي.
(ذ-س)
توڙي جو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پاڻ رنگين مزاج عاشق، رومانوي شاعر، موسيقيت جو متوالو ۽ يارن جو يار رهيو آهي، اها ٻي ڳالهه آهي ته الائي ته ڇو ساڻس انيڪ ذاتي يا نظرياتي اختلاف رکندڙ اڪثر همعصر دوست سندس رعب ۽ دٻدٻي آڏو بيوس، لاچار ۽ ها ۾ ها ملائيندي سَرِ تسليم خم نظر ايندا آهن، اها ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي خوبي چئجي يا خامي ان تي بحث هڪ الڳ موضوع آهي پر سندس دوستيءَ جو ڀرم ڀريندڙن جي منافقي سوچ تي ضمير جي چهنڊڙيءَ جي احساس ڪجهه ته کين شرمساريءَ سان همڪلام ڪيو هوندو، ڇوته اڪثر اهڙا دوست ڊاڪٽر سيال سامهون تعريفن جا جهنڊا کوڙي يا روايتي طور لکڻين ذريعي ڀيٽا پيش ڪندي لفظن جا درياهه اڪاري ڇڏيندا آهن، پر اندر ڪارو ڪانءُ، ٻاهر ٻولي هنج جيان پچندا ۽ پڄرندا به آهن، توڙي جو سندن ادبي قد ڪاٺ هرهڪ باشعور چڱي طرح واقف آهي. افسوس اسان ڪنهن کي دلي طور مڃتا ڏئي سندس زندگيءَ ۾ ئي ڀيٽا پيش ڪرڻ کي ڪم ظرفي سمجهيو آهي.
ڪنهن به تمهيد کانسواءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شخصيت ۽ ادبي خدمتن جو ڇيد ڪجي ته سندس شايع ٿيل سترنهن ڪتابن کان هن ڪتاب ۾ موجود اهم شخصيتن جي مضمونن ۽ راين مان اهو بخوبي اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو سنڌي ادب خاص طور ٻاراڻي ادب جي واڌ ويجهه ۾ نهايت اهم ڪردار رهيو آهي، سندس گيت ۽ غزل موسيقيت جي رچاءَ سان نهايت منفرد ۽ دل لڀائيندڙ آهن، اهوئي سبب آهي جو سندس شاعريءَ کي ملڪ جي نامور راڳين پنهنجي سرن ۾ ڳائي کيس ڀرپور موٽ ڏني آهي، ان کان وڌيڪ تعجب جي ٻي ڪهڙي ڳالهه هوندي جو کيس ايترن فنڪارن ڳايو آهي جو شايد سنڌ جي ڪنهن شاعر جي ايتري شاعري ڳائي وئي هجي ۽ اسان ۾ ان ڳالهه جو رشڪ پيدا ٿيڻ هڪ فطري عمل آهي، سندس همعصرن مان ڪير نه چاهيندو ته سندس شاعري اردو جا ناميارا راڳي مهدي حسن، مهناز، گلبهار بانو، خليل حيدر، جاويد اختر ۽ ٻين ٻولين جا فنڪار موسيقيت جو روپ ڏئي امرتا بخشين، اها سندس سنڌي ٻولي ۽ ادب سان بي انتها محبت ۽ اُنسيت چئجي جو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال گذريل چئن ڏهاڪن کان لڳاتار نه فقط لکندو رهي ٿو پر ادبي سنگت جي هڪ متحرڪ اڳواڻ ۽ ڪارڪن جي حيثيت سان عملي طور اڳ کان اڳرو رهيو آهي. توڙي جو زندگيءَ جو ججهو عرصو مسيحائي پيشي سان واڳيل ۽ مصروف هئڻ باوجود زندگي براءِ ادب جي راهه کي ترجيح ڏني آهي ۽ اهڙي ڪردار کي مڃتا طور ڀيٽا پيش ڪري سرخرو ٿيڻ اجايو نه هوندو. هونئن به هن ڪتاب ۾ شامل مواد ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي زندگيءَ جي مختلف پهلوئن جو اهڙو نچوڙ ۽ دستاويز آهي، جنهن تي پاڻ نازان هجڻ تي حق بجانب آهي توڙي جو هي مواد اڃان اڌورو آهي، ٽڙيل پکڙيل مواد جيڪو هٿ آيو، شامل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اڃان به سندس شخصيت ۽ فني خدمتن تي گهڻو ڪجهه شامل ڪري سگهجي ٿو ۽ ان رهيل مواد کي سهيڙڻ ۽ مڪمل ڪرڻ لاءِ ادب دوستن خاص طور شاگردن کي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال تي ٿيسز لاءِ هن ڪتاب مان ڀرپور مدد ملي سگهي ٿي. اميد ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي ادبي خدمتن عيوض ڀيٽاطور پيش ڪيل هيءَ ننڍڙي ڪاوش ادب دوستن لاءِ بهترين سوکڙي ثابت ٿيندي.



ساجد سنڌي
حيدرآباد
03003513966

جيئين هزارين سال منهنجا لال...!!

1998ع جولاءِ جي شروعاتي ڏينهن ۾SNA وارن طرفان آمريڪا ۾ سڏ هيو جنهن ۾ نور الدين سرڪي، ٻيو مان ٽيون جسٽس سجاد علي شاه شامل هياسين، جلسو شروع ٿيو، سرڪي صاحب جي ليڪچر کان ان پروگرام جي شروعات ٿي، جنهن ۾ هن سنڌين کي تلقين ڪئي ته پنهنجو پاڻ ۾ڀائپي ڪن ۽ آمريڪن سان به اهڙي طرح هلن. جو پڇاڙيءَ جو آمريڪن انهن مان بيزار نه ٿين. هال ۾ موجود شامل ماڻهن مان، هڪ رڙ ڪندي چيو، جيڪو آغا جو پٽ هيو. (پڇاڙيءَ جو هن رٽائرڊ ميرپورخاص مان ڪيو) ۽ پٽن کي وصيت ڪري ويو هيو ته پاڪستان ۾ ڪوئي نه رهي، سڀئي ڀائر پڙهيل لکيل ۽ ڄمندي ئي ڄام هيا ۽ بعد ۾ سندن ماءُ، بيواهه جي حيثيت ۾ نبي بخش کوسي سان رهي هئي. آغا جو آواز ٻڌندي ئي مون چيو، اصل مقصد واري ڳالهه تي اچان ٿو.
پاڪستان- هندستان ۾ لڙائي نه ٿيندي ڇو ته 1982ع کان وٺي 1984ع تائين آمريڪا ۾ روس جي ميٽنگ جيڪا ٻن سالن تائين هلي ۽ ان ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو هيو ته روس ۽ آمريڪا پاڻ ۾ ايٽمي جنگ ڪڏهن به نه ڪندا. سبب ته 17 هزار اينٽي بلاسٽڪ ميزائل روس جا آمريڪا جا 17 شهرن تي نشانو ڪيون بيٺا آهن ۽ اهڙي طرح آمريڪا جا 17 هزار بم روس جي 17 شهرن ۾ پوائنٽيڊ آهن. ان وقت جلسي جي وچ مان هڪڙي سنڌي ڍيڪُ ڏنو ته پوءِ اسان کي بيوقوف ڇو ٿو بڻايو وڃي؟ ان وچ ۾ اهو ڊگهو پاڪستان ۾ آمريڪا جو سيڪريٽري، اُڀو ٿي بيٺو جنهن به پڇيو (جنهن مونکي، ويزا ڏنو هيو) ڪاٿي تو پڙهيو هيو؟ مون چيو آمريڪن آهين ته پڙهي ڏس ڪتاب “Dark & Cold” جيڪو هڪڙي آمريڪن ئي لکيو آهي ۽ ان ۾ لکيل آهي ته پهريائين ايٽم بم ڇٽڻ کان پوءِ جيڪو سلسلو شروع ٿيندو ان ۾ ايتري ته مٽي ۽ دز اُٿندي، جو ڏهه هزار سالن تائين سج اڀرندو ئي نه، هر زنده شيءِ مري ويندي، ڇو ته سج جي روشنيءَ کان سواءِ ڪابه شيءِ نه رهندي آهي. ان وچ ۾ هڪڙو پاڪستان ايمبيسيءَ جو ماڻهو، جيڪو مهاجر هيو ۽ اُٿي بيٺو، ان رڙ ڪري چيو ته “همارا ڪيا هوگا؟” مون ڪاوڙ مان رڙ ڪندي چيو ته “نه آپ هونگي نه هم هونگي” مسلمان جيئن ئي بُل ڏئي اٿيو هيو، تيئن ئي ويهي رهيو. ان وچ ۾ سيد سجاد علي شاهه منهنجو هٿ پڪڙي، ٿڌو ٿيڻ لاءِ چيو، هي هيو احوال 1998ع ۾ ٿيل سنڌي نيشلسٽ ايسوسيئيشن آف آمريڪا SNA جي ڪانفرنس جو، تنهن کان پوءِ مونکي آمريڪن اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ اچڻ جي دعوت ڏني وئي، مون چيو ته مان آمريڪا ۾ ڀرتي ٿيڻ يا ملازمت ڪرڻ نه آيو آهيان. هڪڙي پاڪستاني جي جاءِ تي رهيو پيو آهيان جنهن کي ملڻو هجي، اتي ملي سگهجي ٿو.” بهرحال هي ته سڀ ڳالهيون ٿيون انهن جون. اسان سان- هن جو اهو ئي واسطو آهي ته اسان به ذڪر ڪندو هلان، جيڪو وچ ۾ ٽپو ڏئي اُٿيو هيو. اهو بعد ۾ مونکي “هيومن رائيٽس آرگنائيزيشن” جي سربراهه، عورت جي دفتر ۾ مليو هيو. چيائين اها تو ڪٿان ڄاڻ حاصل ڪئي، مون چيو مانس ته “Dark and Cold” ڪتاب، جيڪو پي_ڪي شاهاڻي آمريڪن ايمبيسي مان آڻائي ڏنو هيو، ان ۾ اهو لکيل هيو. دنيا جي هڪ دور جون اهي ڳالهيون هيون جتي فنا ٿيڻ جو جنون آهي.
هاڻي هي سڀ سياسي ڳالهيون هيون. هاڻي اچان ٿو ذوالفقار سيال جي لولين تي. امڙ اسان کي وڏي ڏوليءَ ۾ سمهاري، کٻي هٿ سان ڏوليءَ کي لوڏيندي، دعا ڏيندي هئي.
“جيئين هزارن سال، منهنجا لال.”
ذوالفقار سيال جون لوليون ۽ دعائون پڙهي ۽ ٻڌي، دل چئي ٿي ته وري وري چوان. “جيئن هزارين سال- منهنجا لال” مونکي حيرت آهي ته ذوالفقار سيال، ايترا لولين ۽ ٻاراڻي ٻولين تي ٻڌل ڪتاب ڪيئن ڏنا آهن، منهنجي دعا آهي، پاڻ به سؤ سال جيئي ۽ سنڌ جي ٻارڙن کي به جيئاري.
ذوالفقار سيال، منهنجي پاڙسري ڳوٺ فريد آباد جو رهواسي آهي ۽ وڏي خوشي اٿم ته منهنجي يارن، ڪراچيءَ جي جيل وارن-قيدين جي ورهين تائين خدمت ڪئي آهي، جتي مان پاڻ به چار سال گذاري آيو آهيان، منهنجون ڪيتريون ئي آکاڻيون ڪراچي جيل جي کولين ۾ لکيون ويون آهن، سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل ٿيڻ به هڪ حاصلات آهي، پهريائين ذوالفقار سيال ۽ هاڻي ڊاڪٽر مشتاق ڦل، ترقي پسند راهه تي سنگت کي هلائيندي، انجمن ترقي پسند مصنفين سان ان جو ناتو ڳنڍيو آهي، جيڪا دراصل سنڌي ادبي سنگت سنڌ جي شروعات دور ۾ ان جي برپا ٿيڻ جو سبب هئي.
ذوالفقار سيال شروعاتي ڏينهن کان وٺي اڄ ڏينهن تائين مون سان گڏ آهي ۽ هو منهنجو پنهنجو آهي، هي کرو ماڻهو ۽ ڪميٽيڊ ليکڪ آهي، مان سنڌي اديبن کي اها پڻ صلاح ڏيندس ته هو ٻارڙن لاءِ مسلسل لکندا رهن. جو اسان جو ٻار، دنيا جي ٻارن کان جدا ناهي، پڙهندڙ اها پڻ دعا ڪن ته مان به سؤ سال جيئان، جيئن منهنجي امڙ جي دعا هئي ته مان به پنهنجي ڌرتي ۽ ٻوليءَ جي خدمت ڪندو رهان، جيڪا اسان جي ماءُ آهي ۽ اسان جي وجود جي ضمانت آهي. سنڌ ۽ سنڌي ٻولي آهي ته اسان آهيون. هر سنڌيءَ کي هي ڪتاب پڙهڻ گهرجي.


ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي

(“دعائون”، چانڊوڪي پبليڪيشن لاڙڪاڻو)

ديسي سيڻ پرديسي پرين!

چڱائي اصل کان هڪ جهڙي ۽ هڪ جيتري آهي. مڙني پيغمبرن، هڙئي اوتارن، الله لوڪ درويشن ۽ صوفي بزرگن جون خوبيون ۽ خصلتون هڪ جهڙيون آهن. باقي برائي ۽ بڇڙائي سدائين پيئي سانڊي جيان رنگ روپ ۽ ويس وڳا بدلائي. ڪڏهن ته وري ڪپڙا لاهي ننگي ٿي بيهي ٿي رهي. “ديسي سيڻ پرديسي پرين”. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو سفر نامو آهي جنهن جي الله توهار سيپٽمبر 1997ع ڌاري عمره جي سعادت حاصل ڪرڻ سان ٿي. پوءِ انگلينڊ ۽ فرانس جي تخت گاهه لنڊن ۽ پئرس شهرن جي سير سياحت ڪندي بيلجم جي مک شهر بروسلز کان گهمندي ڦرندي اچي آمريڪا ۾ سهڙيو. نئين دنيا جي اٽڪل درجن کن مشهور ۽ ناميارن شهرن جهڙوڪ نيويارڪ، واشنگٽن، شڪاگو، هوسٽن، ميامي، آئرلينڊ، باسٽن، ورجينيا، ميري لينڊ ۽ ونڊهر جو واس وٺندي وطن واڳن ورائڻ کان اڳ دبئي جو دورو ڪري آڪٽوبر مهيني جي آخر ٽاڻي موٽي ماڳ پهتو. سفرنامي جو سيلاني سرڪاري ڊاڪٽر هئڻ سان گڏ نوجوان اديب نقاد ۽ شاعر آهي. سندس نثر ۽ نظم جا ٻه چار ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن. هي سندس پهريون سفرنامو آهي. ذاتي ۽ خانگي زندگيءَ ۾ پاڻ هڪ مٺڙو محبتي ۽ مرڪندڙ ماڻهو آهي. عملي طور پنهنجي اصول تي پختو ۽ بي باڪ انسان آهي. نڊر ۽ کرو هئڻ ڪري دوست دشمن جو اشتهار به وڏي واڪي ۽ روڪڙو ڪندو. خوشامد، چاپلوسي ۽ لل پچ ڪرڻ وارن ۽ بيمار ناتن ۽ رشتن تي يقين نه رکندو. سندس بالا عملدار به اڪثر حساسيت ــ صاف گوئي ۽ حقن جي ڪلمون چوڻ تي ناراض رهندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو کيس ضدي ۽ هٺيلو هئڻ جا خطاب ملندا رهندا آهن. ڊاڪٽر سيال کي اهي لقب القاب پسند آهن. سندس چوڻ هي آهي ته آءٌ جوئي آهيان. سوئي آهيان.” هي سندس ايمان آهي ته هڪ خوددار شاعر اديب کي ائبنارمل Abnormal هئڻ جڳائي.

علي احمد بروهي

رُڄ مڙس ڊاڪٽر سيال

ٻال ادب جي مُراد اهڙي ادب سان آهي، جيڪو ٻال من ۾ گڻن، ملهن، اخلاق ۽ تهذيب جي سلن کي اڀاري، ڦهلائي رنگ برنگي خوشبودار پشپ بڻائڻ جي سگهه وارو، ٻارن جي من وديا، من جي وندر، من اڇا تي بيٺل، وڻندڙ، دلڪش، سندر، وندر سان ڀرپور، من وڪار دور ڪندڙ ۽ دل گهريو هجي. گڏوگڏ ٻارن جي جسماني، ذهني وڪاس ۾ مدد روپ ٿيندڙ، ڪلپنا شڪتيءَ کي وڌائيندڙ، ٻال عمر جي تقاضا پوري ڪندڙ سرل، سپڪ، گيان، وگيان ۾ اضافو ڪندڙ هجي.
ادل ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جيڪو سنڌ جي مڃتا حاصل تخليقي، ٻهوڳڻي ادبي شخصيت آهي، ان جي تخليق ڪيل ٻال ادب ۾ مون کي ٻال ادب جون گهربل خصوصيتون ۽ خاصتيون نظر آيون آهن. مونکي شدت سان محسوس ٿيو آهي ته ادل جو ٻال ادب سهج، ظاهري گيان جا دروازا کولي، اوچ انساني جذبن جو نه صرف احساس ڏئي ٿو پر سنڌي ثقافت، رشتن، تهذيب، ممتا مئي ماءُ جي مهانتا کي پڻ اجاڳرت ڪري ٿو.
رُڄ مڙس ڊاڪٽر سيال وڏن لاءِ پڻ گوناگون وشين تي قلم آزمائي ڪري، ڪتابن جي اشاعت ادبي حلقن ۾ ناموس ڪڍي آهي پر ادل جو ٻال شاعريءَ جو ڪتاب ”ننڍڙا فرشتا، پياريون پريون“ ٻارن جي ڏانو جا نت نوان مفهوم کڻي مٺڙن ٻولن، موسيقيءَ سان ڀرپور گيت گلابي رچيا آهن. جيڪي پڙهڻ سان لبن تي رقص ڪندا نظر اچن ٿا. اها هن مجموعي جي خاص خوبي آهي. وويڪ، آزمودي، دورانديشي، سونهن، سوڀيا سان ڪيل هن تخليق لاءِ مان ڊاڪٽر ذوالفقار کي مڻين مبارڪون ڏيان ٿو ۽ اندازي بيان سونهاري سنڌ جي، ماتا جي لولي، سنڌي ٻوليءَ جي لاءِ هن جي صدق، اٿاهه محبت لاءِ سوين سلام!

ڊاڪٽر ڄيٺو لالواڻي

ذوالفقار سيال ئي کپي

ڪي ڪي اديب ۽ شاعر اهڙا هوندا آهن، جن جون تخليقون پڙهي انهن سان ملڻ جي خواهش پيدا ٿيندي آهي ۽ جڏهن انهن سان ملبو آهي ته انهن کي پڙهڻ جي خواهش ختم ٿي ويندي آهي. ڪي شاعر ۽ اديب وري اهڙا به هوندا آهن؛ جن کي ملڻ کانپوءِ سندن تخليق پڙهڻ جو شوق ٿيندو آهي. ذوالفقار سيال انهيءَ پوئين قسم جو ماڻهو آهي. ذوالفقار رڳو تو ۽ مون کان قد ۾ ڊگهو نه آهي، پر پنهنجي شاعريءَ کان به وڌيڪ قدآور آهي.
ذوالفقار شاعري ڪندو آهي ۽ ڊاڪٽريءَ سان شوق فرمائيندو آهي. مطلب ته ڊاڪٽر صاحب شاعر نه آهي، پر شاعر صاحب ڊاڪٽر آهي. سيال ڳالهين جو شوقين، کائڻ جو شوقين ۽ کارائڻ جو شوقين آهي. پيار عزت، خلوص ذوالفقار ڏيئي به ڄاڻي، وٺي به ڄاڻي ۽ انهيءَ ۾ کوٽ ڪڏهن ڪونه کائي، جو سليڪشن صحيح ڪندو آهي. ماڻهوءَ جي پرک اٿس ته ڪنهن کي ڌڪ ڪڍي نه پاڻ ڌڪ کائي- شاعري سٺي ڪندو آهي. ڪو ماڻهو شاعر به سٺو هجي- پاڻ به سٺو هجي، ڳالهيون به سٺيون هجنس ته وڌيڪ اسان دوستن کي ڇا کپي؟ ذوالفقار سيال ئي کپي.


عبدالقادر جوڻيجو

جوڳيءَ جاءِ ماڻي آهي

ذوالفقار سيال جي هن نئين مجموعي “بارش کانپوءِ” ۾ هڪ نئين صنف “پنجڪڙا” کانسواءِ قطعا، نظم ۽ آزاد نظم به شامل آهن، هن
مجموعي جي خاص ڳالهه آهي ان ۾ آندل نظمن جو مختصر هجڻ، (سواءِ ڪن ٿورن جي) ساراهڻ جوڳو آهي،
شاعر کي جي ڏانءُ ۽ ڏات هجي ته هو پنهنجي فڪر کي سهيڙي ۽ سميٽي، ننڍي نظم واري هيئت ۾ سمائي سگهي ٿو، هن مجموعي پڙهڻ کان پوءِ لڳي ٿو ته ذوالفقار سيال کي اهڙو ڏانءُ به آهي ته ڏات پڻ.
پنجڪڙي جي گهاڙيٽي کي سنڌي ٻوليءَ جي موسيقيت سان هم آهنگ ڪري اُن ۾ ردم پيدا ڪرڻ هڪ انوکو قدم آهي، ان کانسواءِ قطعن ۽ ننڍڙن آزاد نظمن ذريعي ٿوري ۾ گهڻو چوڻ ۽ مختصر لفظن کي جذبن، احساسن، عڪسن سان ڳتيل ٻولي Compact language ڪم آڻڻ ذوالفقار سيال جو ئي ڪم آهي.
ذوالفقار سيال جي سڄي شاعري وقت گذارڻ يا وندر جو سامان نه آهي، پر اها هڪ ڳنڀير ۽ عظيم مقصد کي پهچڻ لاءِ جدوجهد جو هڪ ذريعو آهي، عالمي، انسان دوستي، بي تعصبي ۽ پيار، اهي اعليٰ آدرش آهن، جن ڏانهن سنڌ صدين کان سڄيءَ دنيا کي سڏيندي رهي آهي، ذوالفقار سيال به سنڌ جي انهيءَ آواز ۾ پنهنجو آواز ملائي، ان جي آواز کي وڌيڪ زورائتو بڻايو آهي ۽ پنهنجي ٽهيءَ جي شاعرن ۾ جوڳيءَ جاءِ ماڻي آهي.

تنوير عباسي

(9 جنوري 1989ع)

مون کي متوجهه ڪندڙ شاعر

شاعريءَ تي لکڻ منهنجي لاءِ ڏکئي ۾ ڏکيو مسئلو اهي، ڇاڪاڻ ته مان شاعر ناهيان، شاعريءَ جي ڄاڻ به پوري ساري اٿم، بس اهو شعر سٺو سمجهندي آهيان، جيڪو وڻي وڃيم، نارائڻ شيام، گورڌن محبوباڻي، شيخ اياز، شمشير الحيدري، ذوالفقار راشدي، تنوير عباسي ۽ امداد حسيني منهنجي پسند جا شاعر آهن، اهي شاعر انهيءَ ڪري نه وڻندا آهن، جو اهي وڏا شاعر آهن، بلڪه انهيءَ ڪري جو انهن جا شعر سمجهه ۾ ايندا آهن ۽ وڻيا اٿم، جديد شاعريءَ جي نالي ۾، ڪجهه وقت کان اڪثر جيڪو شعر لکجي رهيو آهي، ته اهو سمجهه ۾ ايندو اٿم نه وڻندو اٿم، انهي ڪري ڪجهه وقت کان شعر پڙهڻ ئي ڇڏي ڏنو اٿم. انهيءَ جو وڏو ڪارڻ اهو به آهي ته نون شاعرن جديد شاعريءَ جي انڌي تقليد ڪئي آهي ۽ نثر کي سڌو لکڻ جي بدران لفظن کي هڪ ٻئي جي هيٺان لکي نالو جديد شاعريءَ جو ڏنو اٿن، شاعريءَ ۾ فقط خيال کي ئي ڪونه ڏسبو آهي، ٻيو ڪجهه نه هجي ته گهٽ ۾ گهٽ رڌم ته هجي، نمغگي ته هجي.
نون شاعرن مان تمام گهٽ شاعرن مون کي متوجهه ڪيو آهي ۽ انهن شاعرن مان هڪ ذوالفقار سيال آهي، ذوالفقار سيال جديد شاعريءَ جي آڏ وٺي رڳو نثر نما شعر نه لکيو آهي، بلڪه شعر جي ٻين مقبول صنفن، غزل، وائي ۽ گيت ۾ پڻ طبع آزمائي ڪئي اٿس، هن غزل به سٺا چيا آهن، وايون، گيت ۽ آزاد نظم به مان جديد شاعريءَ جي خلاف ناهيان، پر هڪ شاعر کي وزن بحر ۽ رديف قافيي جي ڄاڻ به هئڻ گهرجي ۽ ذوالفقار کي اها ڄاڻ پوريءَ طرح اهي.


ڳاڙها هٿ، پيلا چهرا، 1981ع

طارق اشرف

ٻاراڻو ادب ۽ ذوالفقار سيال

سنڌي ٻوليءَ ۾ ٻاراڻي ادب جي کوٽ ۽ انهيءَ کوٽ ڪاڻ سنڌي ٻار ۽ خاص ڪري شهري سنڌي ٻار جو ٻوليءَ سان ڪٽيل هئڻ ڏاڍو دکدائڪ آهي. شهر ۾ مڙهيل ٻولين کي پڙهڻ لاءِ هٿرادو معمور ڪيل ٻار نه رڳو اسڪول ۾، بُڪ اسٽالن تي رکيل رنگين ڪهاڻين جي رنگين ڪتابن، ڪيسٽ ڪهاڻي، ٽي وي تي ٻاراڻا گيت/پروگرام ۽ ان کانپوءِ سڙڪن، ڳلين ۽ پاڙن ۾ مڙهيل ٻولين جي دائرن ۾ محدود ڪيل، سوال جي اڳيان بيٺل به ان سوال جو جواب به شڪ ۾ پيل آهي ته هاڻي شهري سنڌي ماءُ سنڌي ۾ لولي ڏي به ٿي يا نه؟
پر ڪنهن به ٻوليءَ ۾ لولي نٿي ڏي شايد، هوءَ پاڻ به ته سنڌيءَ ۾ ٻاراڻن سان ڪٽيل آهي.
ان ساڳئي شهري ٻار لاءِ:
“واهه ڙي تارا گول تارا،”
“جو کير پيئي سو وير ٿئي”
“منهنجي امڙ ــ ”
۽ اهڙو ڪيترو ڪجهه اوپرو بڻيل،
ٻولي اوپري بڻيل
ٻوليءَ جو هڳاءُ اوپرو بڻيل
الاءِ هو خواب به پنهنجي ٻوليءَ ۾ ڏسي به ٿو الائي نه!؟
الاءِ هن جي خيالن جي دنيا ۾ رهندڙ پريون هن سان ڪهڙي ٻوليءَ ۾ ٿيون ڳالهائين؟
الاءِ هو پنهنجي ان ڪامپليڪس تي ڪيئن ٿو قابو پائي ته هو چڱيءَ ريت مڙهيل ڳالهائي سگهڻ جو ڪارنامو بهرحال انجام نٿو ڏئي سگهي.
هڪڙو دٻيل خوف ته گهر جي چار ديواريءَ کان ٻاهر کيس پنهنجي ٻولي ڳالهائڻ گهرجي يا نه؟
هن کي پنهنجي ٻوليءَ جي لفظن جي ڄاڻ هجي به سهي کيس هن جي رنگن جي ڄاڻ ڪانهي، هو بُڪ اسٽالن تي رنگين سنڌي ڪهاڻيون ڳولهڻ جو تصور به نٿو ڪري سگهي. سنڌي ٽي.وي پروڊيوسر وقت بچائڻ لاءِ سنڌي پروگرام ٻارن کي ڳوٺاڻي ڪاسٽيوم ۾ اُهي گيت وات ۾ ڏئي ٿو ڇڏي جيڪي علڻ فقير ۽ عابده پروين ڳايا آهن. معصوم پرڊيوسر کي ڪانهي سڌ ته انهن گيتن/ ڪافين جو خيال ٻوليءَ معنيٰ ڪنهن به ٻار جي ذهن کي ڇهڻ کان مٿاهين آهي، ٻار جيڪو ٻڌڻ ٿو چاهي.
ڪڙ ڪڙ ڪڙ ڪڙ ٻوليون ٻولي
منهنجو آهي پيارو ڪُڪڙ
ڪڪڙو ڪونه-ها-ڪڪڙو ڪون
اَسر ويلي ننڊ ڦٽائي
مٺڙا مٺڙا ٻول ٻڌائي
لوڪ ستل هي ٿو جاڳائي
سهڻا سهڻا پرڙا کولي
ڪڪڙو ڪون ــ ها ــ ڪڪڙو ڪون
(ذوالفقار سيال)
اهي ننڍڙا ننڍڙا ٻاراڻا ٻول هن کي ٻوليءَ سان ڳنڍي رکن ٿا ۽ ٻولي جيڪا هن کي ڌرتيءَ سان ڳنڍي رکي ٿي، ٻاراڻا ٻول جيڪي هن جي خوابن مان ڦٽي نڪرن، هن جو آواز هجن، شاعر جو آواز نه:
ماستر ڦيري
ڍينگو ڍيري
هٿ انهيءَ جو
ڄڻ پنج سيري
Involve رهيا آهن، اوترو اقبال جا نظم هن لاءِ محض ڪورسن جو سبق رهيا آهن، جيڪي استادن مٿان مڙهيا آهن. ان کان وڌيڪ ڪجهه به نه.
مان ذوالفقار سيال جا نظم پڙهان ٿي ته مون کي اهو محسوس ٿئي ٿو ته هو ٻارن کي ڀاڪر ۾ ڀري هلڻ ٿو چاهي- ٻار بنجي خواب ٿو گيتن ۾ ڀري ۽ ائين ڪرڻ ۾ هو سڦل به ويو آهي.
مان سوچيان ٿي.
مان ٻار هجان ــ ننڍڙي پتڪڙي
ائين نون سالن جي
ذوالفقار سيال ايترو ئي هجي ها ٻاراڻا گيت لکندڙ شاعر. مان هن ڀيري اقبال ۽ صوفي غلام مصطفيٰ تبسم جا نظم، پڙهڻ بدران سندس گيت پڙهان.


(لفظن جا رانديڪا، 1979ع )

نورالهدي شاهه

گلڙن سان رهاڻ

دنيا جي سڀ کان خوبصورت شيءِ ٻار! ۽ زندگي ءَ جي ابتدا، انسان جي خوشين جو محور ۽ مرڪز ۽...... زندگيءَ جي جدوجهد جو سبب پڻ، ٻار!
زنده سماج ۾ ٻارن جي حياتيءَ ۽ مستقبل لاءِ ڇا ڇا نه رٿائون رٿيون وينديون آهن. اهي سڀ اسان ڄاڻو ٿا. پر جڏهين پنهنجي دس جي انگ اگهاڙن ٻارڙن تي نظر ٿي پوي ته اُهي ڳالهيون ۽ رٿائون ڄڻ ته پرين جي ديس جون ڪهاڻيون لڳنديون آهن.
ذوالفقار سيال جي نظمن ۾ انهن معصوم مکڙين جي مهڪ سمايل آهي جيڪي ٽڙڻ جون منتظر آهن. سندس نظم ٻارڙن جي انهيءَ ننڍڙي دنيا جو عڪس آهن، جيڪا سندن چوڌاري ڦري ٿي، ماءُ، پيءُ، ڀاءُ ڀيڻ، چاچا، ماما، اسڪول، رانديڪا، شيءَ، چنڊُ، تارا، هوا ۽ گل.... هر اُها شيءَ جنهن سان هر ننڍڙو ٻار تعلق ۾ اچي ٿو.
ذوالفقار انهن سڀني شين کي، جيڪي ٻار جي ذهن ۽ پسند وٽان هونديون آهن تن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ سموئيو آهي. جڏهن اهي سڀ شيون هڪ هنڌ گڏ ٿين ٿيون ته خوبصورت ننڍڙين ننڍڙين نظمن جو روپ وٺن ٿيون، جيڪي هڪ ٻه ڀيرا ڏيڻ سان سولائي سان ٻارن جي وات تي چڙهي سگهن ٿيون.
ذوالفقار جي انهن نظمن ۾ ٻارن جون دلچسپيون به آهن ته خواب به، اُهي خواب جيڪي هر ننڍي ٻار لاءِ اُن جا وڏا ڏسندا آهن. ذوالفقار به انهن ٻارڙن لاءِ خوابن جي ديس مان ڪيئي انڊلٺ رنگ گڏ ڪيا آهن، جيڪي ‘منهنجي ديس جا ٻار’ ۽ ‘مکڙين مالها’ جي صورت ۾ ظاهر ٿي چڪا آهن ۽ هاڻي ‘گلڙن جهڙا گيت’ توهان جي هٿن ۾ آهي، انهن کي ڏسو.. ڇُهو ۽ محسوس ڪيو ته ذوالفقار انهن خوبصورت نظمن کان وڌيڪ ٻارڙن کي ٻيو ڪهڙو تحفو ڏئي ٿو سگهي-؟
پيارا ٻارو!
هي گيتن جو ڪتاب “مکڙين مالها” اوهان جي آڏو آهي، ۽ انهي آس ۾ آهي ته اوهان کيس خوشيءَ سان خريد ڪري، پيار سان پڙهڻ شروع ڪيو ۽ پوءِ پنهنجن ٻين هڪ جيڏن کي پڙهڻ لاءِ شوق ڏياريو.
هن ڪتاب ۾ اوهان جي وندر، ورونهه سان گڏ، ڄاڻ، اخلاق، قومي جذبن وڌائڻ وارا قسمين قسمين گيت، نظم ڏنل آهن. انهيءَ لاءِ ته اوهين مزي سان پڙهندي پڙهندي، ڪافي ڪجهه پرائيندا به هلو.
نونهالو!
اوهين کڻي اڃان پنهنجو پاڻ کي ايترو به نه سڃاڻندا هجو، پر اوهان جا والدين، ڏيهه جا ڏاها، عالم، استاد، اديب، شاعر اهو چڱي ريت سمجهن ٿا ته، اوهان (نئون نسل) وڏي ڳالهه آهيو ۽ هر لحاظ کان وڏي اهميت وارا آهيو. اوهان اڄ جا ٻار، سڀاڻي جا:
همت ڀريا هاري
محنتي مزدور
هنرمند ڪاريگر
هوشيار انجنيئر
قابل ڊاڪٽر
فاضل جج
همدرد استاد
سجاڳ اديب
۽ هڏ ڏوکي کي اڳواڻ آهيون. مطلب ته ايندڙ دور جا ملائيندڙ، سنڀاليندڙ اوهين ئي هوندا.
اوهان جي گهڻگهرن کي اها به سڌ آهي ته دنيا جي سڌريل ملڪن ۾ ٻارن جي تعليم، تربيت ۽ واڌاري لاءِ ماهيت خاطر خواه انتظام ڪيل آهن، ان جي ابتڙ اسان جهڙن نون سڌرندڙ ڏيهن ۾ دل گهُريون ته ڇا، نالي ماتر سهولتون به موجود نه آهن. البته ڪن شهرن ۾، خاص طبقي جي ٻارن جي لاءِ ڪي سڌريل ۽ جديد ساز و سامان سان سينگاريل اسڪولن جو انتظام ڪيل آهي. اسان جي ٻهراڙيءَ جي عام ٻار کي ته بنيادي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ به بنا ڇِتِ، بنا ڀِتِ، مڪتب سان منهن ڏيڻو پوي ٿو. سائين نياڻين لاءِ ته اُهي اسڪول به ڪونهن.
ڪٿي آهن اسان وٽ ٻارن لاءِ عام جام رنگين ٿي ويون، جن جي وسيلي ٻارن کي سندن ئي مادري زبان ۾ عام ڄاڻ ڏني وڃي؟
ڪٿي آهن رنگين تصويرون سان هفتيوار، ماهوار رسالا ۽ اخبارون جن رستي ٻارن ۾ علمي، ادبي ذوق پيدا ڪيو وڃي ۽ معلومات وڌائي وڃي؟
ڪٿي آهن اهڙا وندرائيندڙ، مفيد غير نصابي ڪتاب جي نيون تعليمي اصولن موجب لکيا ۽ ڇاپيا ويا آهن.
ڪٿي آهن اهڙيون والدين جون گڏيل جماعتون، جيڪي اوهان جي ٻارن جي ضروري گهرجن جا حق حڪومت ۽ عوام کان وٺن؟
اهڙي اڻاٺ ۽ اڻ هوند جي حالت ۾ ويچارا اديب ۽ شاعر، پنهنجي ليکي، پنهنجي وس آهر پاڻ پتوڙي رهيا آهن.
هي سال 1989ع ٻارن جو سال سڏيو وڃي ٿو، هن ڪتاب جو ليکڪ، هڪ شاعر جي حيثيت ۾ سڀني سنڌي ٻارن کي هي سوکڙي وڏي اتساهه سان پيش ڪري ٿو. جا اميد ته اوهان مُرڪندي قبول ڪندؤ،
آءٌ سمجهان ٿو.
اوهان ضرور چوندا ته هن ڪتاب جي شاعر جي ڄاڻ سڃاڻ اوهان سان ٿيڻ گهرجي.
ذوالفقار سيال، ايل-ايم سي جو شاگرد آهي، لکڻ پڙهڻ جو ذوق ننڍپڻ کان هوس، سندس گيت، نظم، غزل سنڌي رسالن، اخبارن ۾ ڇپجي چُڪا آهن ۽ ڇپجن پيا، “رڻ سڄو رت ڦڙا” نالي ڪتاب، اڳ ۾ چپجي چڪو اٿس، سنڌي ادبي سنگت ۽ ٻين ادبي تحريڪن ۾ ڀرپور حصو وٺي پيو. ادبي حلقن ۾ ڄاتل سڃاتل آهي.
ٻارو- “جو به قوم جو خدمت محنت ۽ سچائي سان ڪندو سو ضرور مان لهندو”.
هاڻي ڪتاب کوليو- پڙهو، گنگنايو- ڳايو ۽ پوءِ پنهنجو رايو ضرور ڏجو.

(“مکڙيل مالها”، چانڊوڪي پبليڪيشن لاڙڪاڻو، 1979ع)

استاد بخاري

لاشعور جو شاعر

“رڻ سڄو رت ڦڙا”، “ڳاڙها هٿ پيلا چهرا” ۽ “چهرا چنڊ گلابن جهڙا” جي شاعر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سان منهنجي ٽن ڏهاڪن کان دوستي آهي، دوستي به اهڙي جو هَٽ پري، انهيءَ ڊگهي عرصي ۾ ڪيئي ڀيرا مليا هونداسين به کوٽ نه آئي آهي ۽ اسان جي دوستي ۽ محبت پهرين ڏينهن واري سرگوشي تپاڪ ۽ پاٻوهه سان موجود آهي.
ان پائيدار محبت جو وڏو ڪارڻ، دل جي سچائي آهي، اسان ٻنهي جو وچ ۾ ڪوبه اهڙو مطلب يا لالچ ناهي جو ويڇو پيدا ٿئي، هو جيترو ٻاهران اجرو ۽ اڇو آهي، من جو به ايترو ئي صاف، شفاف ۽ نرمل آهي.
طبعي طور تي ٻاهران کان اسين ٻئي سرڪش، اڏول ۽ بي پرواهه ضرور نظر ايندا هونداسين، پر جن جي ذوالفقار سان گهڻ ڀلائي آهي، تن کي ڀليءَ ڀت خبر هوندي ته هو اندر جو ڪپهه جي پوڻيءَ جيان نه رڳو نرم، نازڪ ۽ گداز آهي، پر ايترو نرم ڄڻ پاڻيءَ جو ڦوٽو!!
ڪنهن جو ڏک نه ڏسي سگهڻ وارو شار، حساس، مهربان ۽ پرجوش.
اسان وٽ وڏا وڏا شاعر بلاشڪ پيدا ته گهڻا ٿيا آهن ۽ ٿيندا رهندا، پر ڏک آهي ته هڪ ڊگهي عرصي کان، سنڌ ڪو وڏو ماڻهو پيدا نه ڪري سگهي آهي.
ذوالفقار سيال پاڻ کي وڏي ماڻهوءَ طور ڪليم ته ڪونه ٿو ڪري، پر سماجي زندگي ۾ هن جو ڪردار ۽ ادبي دنيا ۾ هن جي خدمتن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هو ڪيترو وڏو ماڻهو آهي.
ان کان وڏو ماڻهو ٻيو ڪير هوندو جيڪو ادب، اديبن ۽ تنظيم جي لاءِ پنهنجي هڙان وڙان ڏينهن رات ووڙي هڪ ڪري، سنڌ جي هڪ ڪنڊ کان ٻيءُ ڪنڊ تائين مسلسل هلندو رهي ٿو.
گذريل 23 سالن جي ڊگهي عرصي ۾ اسان جي قومي تنظيم جي قابضن جنهن قسم جي نيپوٽسٽ ۽ ڪرپٽ ڪلچر کي هٿي ڏني ۽ جيون جي سگهاري ۽ ماڻهپي وارن قدرن کي نگهوسار ڪيو، ان جي ڀيٽ ۾، ذوالفقار هڪ مختصر عرصي اندر سنگت جي تنظيم ۾ پيدا ٿيل ارهه زوراين جو انت آندو آهي. نهايت جانفشاني سان ڊهندڙ ديوار کي عقل، شعور ۽ خدمت جا ڪشتا ڏيئي نه رڳو سگهارو ڪيو آهي، پر اهڙيون روايتون به وڏيون آهن جن لاءِ اميد اٿم ته ايندڙ دور جا نوان عهديدار ذوالفقار جي پيروي ڪندي، سنڌي ادبي سنگت کي سچ پچ اديبن جي نمائنده تنظيم بڻائڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪندا.
مون جيئن مهڙ ۾ به عرض ڪيو ته هن کان اڳ ذوالفقار سيال جا 3 شعري مجموعا وڏي آب تاب سان شايع ٿي چڪا آهن ۽ هي سندس چوٿون شعري مجموعو اهي جنهن کي سندس شعري مجموعي، “چهرا چنڊ گلابن جهڙا” کان اڳ اچڻ گهربو هو.
“بارش کانپوءِ” شعري مجموعو، مرحوم طارق اشرف کي، ذوالفقار سيال جي سالگرهه جي موقعي تي يعني 28 مئي 1992ع ڌاري شايع ڪري پڌرو ڪرڻو هو. پر طارق اشرف مرحوم جي 14 اپريل 1992ع تي اوچتي لاڏاڻي جي ڪري هي ڇپيل ڪتاب، الائي ڪهڙي بائينڊر وٽ رهجي ويو.
سنڌي قلمڪارن حادثا در حادثا جاليندو رهيو آهي. ذوالفقار سيال به سکر گهر جو فرد هئڻ جي باوجود، سماجي طور تي اهڙن حادثن سان ضرور منهن ڏنو هوندو جيڪي سڀني کي پيش ايندا رهن ٿا، جن مان طارق اشرف جو وڇوڙو به هڪ نوعيت جو حادثو آهي، اهڙو حادثو جو هڪ ڪتاب جو جنم ۽ موت ساڳي عهد ۾ هڪ ئي وقت پيش اچي ٿو.
“بارش کان پوءِ” ذوالفقار سيال جي 1985ع کان 1990ع جي عرصي جي شاعري آهي، اهو عرصو سنڌ جي حوالي سان عجيب دور آهي، اهڙو دور جنهن ۾ سنڌي ماڻهو غليظ امريت جي هٿان وڏا قهر ۽ عتاب سٺا ۽ بعد ۾ ڪجهه عرصي لاءِ عام بدران خاص ماڻهن، عوامي راڄ ۾ عياشيون به ڪيون. سنڌ جو عام ۽ مسڪين ماڻهو جيڪو ڪالهه به ڏچي ۾ هو ۽ اڄ به سورن ۾ آهي.
“بارش کان پوءِ” وارو نالو منهنجي نظر ۾ ضيائي آمريت جي رياستي جبر جي خلاف هڪ ڀرپور سياسي۽ ادبي استعاري طور به ظاهرٿيو آهي. (جيڪو صحيح وقت تي ظاهر نه ٿيو).
“بارش کان پوءِ” ذوالفقار سيال جي رياستي جبر خلاف مزاحمتي شاعري جو هڪ انداز آهي. ذوالفقار سيال، بنان ڪنهن دعويٰ ۽ هام هڻڻ جي، خاموش طريقي سان، پنهنجي ور ۽ دور جي ماڻهن خاص طرح سان سنڌي ماڻهن جي ڪسمپرسي وارين حالتن خلاف مهاڏو اٽڪائيندو ئي رهيو آهي، هو جنهن سماجي رتبي تي فائز آهي ان جي پرواهه به نه ڪندي هن ٻورهئي ۾ هٿ پئي وڌا آهن ۽ اها هن جي ڪمٽمينٽ آهي، ڇتي ڪمٽمينٽ جيڪا کيس علمي، ادبي ۽ سياسي طور تي هڪ خاص مقام تي پهچائي ٿي، ۽ هن مجموعي ۾، ذوالفقار سيال سنڌ ۽ سنڌين جي ڏکي صورتحال جي تناظر ۾ جو ڪجهه لکيو آهي، وڏي همت ۽ برجستائي سان لکيو اهي، ذوالفقار جي شاعريءَ جو اڀياس ڪرڻ سان اها ڳالهه به آڏو اچي ٿي ته هو پنهنجي خيال جي تحفظ لاءِ ردم کي پڻ قربان ڪيو ڇڏي ٿو. پر خيال ۽ خيال جي وهڪري ۽ ان جي ڪميونيڪيشن تي سودي بازي نٿو ڪري، شعر ۾ هن جو نقطئه نظر ۽ فلسفو اهو آهي ته اوهان جو خيال ان عام ماڻهوءَ تائين پهچي جنهن لاءِ اوهان تخليقي عمل ڏنو آهي، هن جو پنهنجو حلقو آهي، پڙهندڙن جو.
انهيءَ نقطئه نظر سان ممڪن آهي، ڪو اختلاف به رکندو هجي، پر منهنجي خيال ۾ ڊگهي ڊگهي ماضي ۾، غالب جهڙي شاعر جي ڪلام ۾ هڪ اڌ جاين تي اهڙي نقطئه نظر جو اطلاق نظر اچي ٿو.
ذوالفقار سيال غالب ته ناهي، پر پنهنجي جذبي کي خيال جي اڏام سان هڪ سادي ڊڪشن سان، پنهنجي سادن ماڻهن تائين برجستائي سان پهچائي ٿو، ذوالفقار شاعريءَ جي ڪيترين ئي صنفن تي طبع ازمائي ڪئي آهي.
هن بيت، وايون، نظم، چار سٽا، غزل ۽ هائيڪا ۽ ٻين صنفن تي به لکيو آهي، هن جي بيت ۽ وائي ۾ غنايت آهي، هن جي نظمن ۽ چئو سٽن ۾ شديد مزاحمت نظر اچي ٿي، جيڪا محظ لفاظي ناهي، پر حالتن هن جي سيني کي مضراب جيان ڇيڙيو آهي ۽ هن مهاڏو اٽڪائيندڙ شاعري تخليق ڪئي آهي.
نظمن ۾، نئون سال، اچو گهنڊ وڄايون، پيار، امن، ظلم، ماڻا، مون توکي اڳ به چيو هو، زندگي، جنگ، فرق ۽ ٻيا نظم هن جي شعوري تجربي جي وڪالت ڪن ٿا، هو انقلابي به آهي ته رومانوي به اهي، اصل ۾ ذوالفقار سماجي ويڙهاند ۾ مختلف ڪيفيتن هيٺ تخليقون ڏنيون آهن، اهڙن لمحن ۾ سندس لاشعور ۾ جيڪي عڪس موجود آهن، هو انهن کي شاعراڻي سچائي سان پيش ڪري ٿو، موضوعاتي طور تي ذوالفقار پنهنجي عهد جي همعصرن کان ان ڪري به نرالو ۽ ڌار آهي جو هن جو پنهنجو تجربو آهي ۽ ذاتي تجربي ئي فنڪار ۽ قلمڪار کي گهڻي عرصي تائين زنده رکي سگهي ٿو يا مڃتا ڏيئي سگهي ٿو.


(“بارش کانپوءِ” جو مهاڳ، 25 مئي 2007 ڪراچي)

تاج بلوچ

ذوالفقار سيال، غزل نگر جو حڪمران شاعر

جيئن ئي ذوالفقار پنهنجو شعري مجموعو “چهرا چند گلابن جهڙا” منهنجي حوالي ڪيو ته سڀ ڪم ڇڏي، اُن وقت ئي مختلف پارک جا تاثرات پڙهي، غزل پڙهڻ لڳس ۽ ائين 248 صفحي واري آخري غزل تي وڃي پهتس ۽ پوءِ گيت پڙهندي، نگاهن جو سفر صفحي 360 تي وڃي ختم ٿيو.
مان گيتن کان وڌيڪ ذلف جي غزلن مان متاثر ٿيو آهيان، گيتن ۾ فني لحاظ کان ذلف نوان تجربا به ڪيا آهن، هڪ ئي وقت ٻن صنفن تي ڳالهائڻ ذرا ڏکيو ٿو لڳي.
غزلن واري شاعريءَ جي وڏن قدرن ڪري، ڪي مصرائون ته وري، وري به پڙهڻيون پيون آهن، جن سوچڻ تي سمجهڻ تي ۽ وري، وري هنئين سان هنڊائڻ تي مجبور ڪيو، اهڙي ئي شاعريءَ کي وڏن قدرن واري شاعري (High valued poetry) سڏي سگهبو آهي.
پارکوءَ جي نظر، شاعريءَ ۾ جماليات، اجتماعي مفادن، استحصال خلاف تخليقي جنگ جوٽڻ، زميني لڳ لڳاءُ، معروضي ۽ آفاقي ورجيسون جاچڻ ۽ پرکڻ لڳندي آهي. ذلف جي شاعريءَ ۾ هي سڀئي خوبيون، ڪٿي ٿوريون، ڪٿي گهڻيون موجود آهن. سند س غزل سماجي ڪارج يا سڦلتا سان صوفڻ ٻير وانگر کنڊريل آهن. سماجي ڪارج جي حوالي سان هينئن چوڻ غلط نه ٿيندو ته: (The poets are harbingers of the scientists) يعني: شاعر سائنسدانن جا نقيب يا اڳواڻ ٿيندا آهن اچو ته اِه اڳواڻي ذلف جي غزلن مان ڳولهي لهون.
هٿن سان گهُٽي پاڻ ماري ڇڏيو سين،
اوهان جو تصور، اُڀاري ڇڏيو سين،
ٽٽلُ دل جو شيشو، جتي آهي وکريو،
اکين سان سو رستو اُجاري ڇڏيو سين.
***
لِڦون هٿن ۾، اکين ۾ ڳوڙها، اهي اسان جا نشان آهن،
دليون ڪشاديون ۽ رستا سوڙها، اِهي اسان جا نشان آهن،
صبح سويلو ٻَڌن هِي ٻوڪيون، مٿي تي پٽڪا، روا ۽ پوتيون
نماڻيون ناريون ۽ ٻار- پوڙها، اِهي اسان جا نشان آهن.
سچ، پچ ههڙن غزلن پڙهڻ سان، دل ٿي چوي، ته ذلف جي شاعريءَ مان اجتماعي ۽ معروضي خوبين ڳولهڻ تي وقت وڃائڻ بدران، غزل ئي پڙهي ٻڌائجن ۽ بس.
غزل ۾ ردم يا لئي جي رچاءَ تي، ٽَليون ٿيون وڄن، پير کڄڻ تي ڇير جا ڇمڪا ٿا ٿين، نه رڳو ايترو، پر ذلف جا غزل استعارن، تشبيهن، تمثيلن ۽ علامتن سان به مالا مال آهن:
اکين ۾ کڻي عڪس آيا هئاسون،
مگر شيشا نيڻن جا ٽوڙي ڇڏياسين.
او، ذلف! هي توکي ڇا ٿيو آ، يادن جا ٽُڪرا ٿو ميڙين، بڻي نه پوئي ڪو چهرو ٻيو، جو توکان پاڻ کي ويندو، اکين ۾عڪس کڻي اچڻ، نيڻن جا شيشا ٽوڙڻ ۽ يادن جا ٽڪرا ميڙڻ جهڙا استعارا شاعريءَ ۾ ڪتب آڻن ذلف جو ئي ڪمال آهي. غزلن جي هِنن سِٽن ۾ ڏسو، ڄڻ اکين اڳيان واقعا ٿي رهيا آهن، ڄڻ حقيقي عمل دخل محسوس ٿي رهيو آهي:
سوين ناتا، سوين تعلق اسين ٽوڙي هليا آهيون،
وري ڌرتيءَ جي سيني تي، جهنڊو کوري هليا آهيون.
***
برسات، وسي ٿي گولين جي،
رُتِ آئي رَتُ جي هولين جي،
نيڻن ۾ آبڪلياڻي آ،
مند آئي آهي ڇولين جي
استحصالي قوتن خلاف اسان گهڻو ڪجهه پڙهي چُڪا آهيون، پر غزل لکي تغزل جي ڌُٻڻ مان ڪڍي، غزلن ۾ نواڻ (Novelty) پيدا ڪري، ادب جي دنيا ۾ ذوالفقار ڪهڙي نه دل لُڀائيندڙ نموني استحصال جي نشاندهي پيو ڪري.
وڏي واڪ ماڻهو، هي گونگي شهر جا،
اشارا ڏين ٿا، نئين ڪنهن سفر جا،
سڄو ملڪ ڪرفيو ۽ گولين جي بارش،
گذاريون پيا ذلف لمحا قهر جا.
***
وري ظلم جي انتها ٿي وئي آ،
وري ڪربلا ڪَرَ موڙي اُٿي آ،
وري ڳوٺ جا ڳوٺ ميسارجي ويا،
وري تير نيزي جي بازي لڳي آ.
هن وقت تائين اسان جا پارکو اسان کي ٻڌائيندا پيا اچن، ته محبوب جي زلفن، ادائن، جام ۽ مينا پيش ڪرڻ واري شاعري داخليت پسندي (Subjectivism) جي قدرن ڪري، فقط هڪ فرد جي مفادن کي پورو ٿي ڪري، جنهن مان اجتماعي مفاد ڳولڻ، پاڻيءَ ۾ لٺيون هڻڻ برابر آهي. هِتي اسان جڏهن ذوالفقار جي مجازي يا عشقيه شاعري ٿا پڙهون، ته اجتماعي قدر به اسان کي ٻُوچ تائين ڀريل ماکيءَ جي شيشي وانگر ٿا لڳن:
جڏهن هير تنهنجي شهر ۾ گهُلي ٿي،
ڇُهي توکي خوشبو وکيري وڃي ٿي.
***
آ محسوس ٿيندو، ته آئي هُو آهي،
جو رستن ۾ خوشبوءِ پکيڙي آ ويندي.
زماني جي گردش، گهمايو گهڻن کي،
لهي ٿڪ وڃن ٿا، جي مُرڪي آ ڏيندي.
سنڌ کي امان چئي، جنم ڀوميءَ جو احترام ڪرڻ ۽ مٿانهون مان رکڻ واري واٽ اِجهو ذلف اسان کي هن طرح ڏيکاري ٿو:
سنڌ جي هر ڪنهن گهٽي، هر گام تان صدقو وڃان،
سنڌي ٻوليءَ جي حرف، هر نام تان صدقو وڃان،
چاهُه هن سان آهي ايڏو، ڄڻ ته جيجل ماءُ آ،
ديس جو ناهيان دروهي، نام تان صدقو وڃان.
هيءَ حقيقت رهي آهي، ته ڪنهن به شاعر جي لکيل غزل مان هڪ يا ٻه اهڙيون ته وڏن قدرن واريون مصراعون هونديون آهن، جو خودبخود واهه، واهه نڪري ويندي آهي، هن جا سڀ جا سڀ غزل سونَ ۾ مڙهائڻ جهڙا غزل آهن. هڪ غزل:
جي ساهه گُهٽي ڪو لَتَ رکي ڪيئن اُن کي ٽاريان، ڏس ڏيو،
ڪنهن ساڻ لڙان، يا ماڳ مران، ڪيئن جان کي واريان، ڏس ڏيو،
هر رستي جي چؤواٽي تي، ٿا لاش به خوابن جيان وکرن،
ڪو ايندو، آٿت ڪا ڏيندو، ٿو واٽ نهاريان، ڏس ڏيو.
آخر ويچار آهن، ته هندوستان جي اُلهاس نگر ۾ رهندڙ سنڌي شاعري ايم، ڪمل کي غزل جو بادشاه چيو وڃي ٿو، جنهن کي مان وڏو وزير چوندو آهيان، سنڌ جي حوالي سان ذلف به غزل نگر جو حڪمران آهي، جنهن حڪمرانيءَ جو تعلق دلين تي حڪومت هلائڻ کان وٺي، استحصالي قوتن خلاف قلمي لڙائي، سنڌ جي ماڳن ۽ مڪانن ۾ سماجي ڪارج پيدا ڪرڻ ۽ سنڌ جي اجتماعي مفادن لاءِ پاڻ پتوڙڻ اچي وڃي ٿو.


تاجل بيوس

ٻارن جا موضوع ۽ ذوالفقار سيال

هال کان ٻاهر به چانڊوڪي آهي ۽ هال جي اندر به چانڊوڪيءَ جهڙن لفظن جي واکاڻ هلي رهي آهي، ڪتاب جي خالق ذوالفقار کي مان سڃاڻان ٿي، اڄ کان ويهه پنجويهه سال اڳ ۾ حيدرآباد پريس ڪلب ۾ مون ٻارن لاءِ لکيل سندس هڪ ڪتاب جو مهورت ڪيو هو، جيڪو صفحن جي لحاظ کان ننڍو پر موضوع جي لحاظ کان وڏو هو. ٻارن لاءِ جيڪي بيت ۽ نظم ذوالفقار چيا هيا، اهي به اهم هيا، دراصل ٻارن کي اهميت گهٽ ٿي ڏني وڃي، جيڪو ادب کي سمجهڻ اولو هوندو، ان کي خبر آهي ته ٻارن جو ادب ئي بنيادي شيءِ آهي، تاريخ، ادب ۽ ذهني اوسر کي سمجهي سوچي لکڻ ئي اهم آهي.
اديب ۽ شاعر جي اندر ۾ جيڪي اڌما ۽ احساس هوندا آهن، اهي انهن جو اظهار ڪن ٿا، بنيادي طرح سان شاعر، محبت جو امين ۽ سفير هوندو آهي، ان لاءِ چيو ويندو هوندو ته هو پيار ۽ محبت جون ڳالهيون ڪندو هوندو، هو سهڻن چهرن جون ڳالهيون ڪندو آهي پر هتي ڪافي شيون مشترڪ آهن، پنهنجي ڌرتيءَ سان محبت، پنهنجي ٻوليءَ سان محبت، هن ڪتاب ۾ به اهڙا شعر ملندا جنهن مان خبر ٿي پوي ته شاعر پنهنجي ماحول کان بلڪل واقف آهي:
پنهنجو پاڻ کان جدا ٿيو آ، اڄوڪو انسان خدا ٿيو آ،
وڏي ڀاڳن واري آ ڌرتي، لطيف جنهن کي عطا ٿيو آ
پنهنجي ٻوليءَ ۾ پيار ونڊيو، اهو ئي هڪ حق ادا ٿيو آ.
يا
وري ظلم جي واءُ گهُلي آ، پيئان نٿو پوءِ به خماريو ٿو،
وتان مان، هڪ تنهنجي محبت جو هي آثار مليو آ.
پاڻي هاڻي تيل بڻيو آ، وچ دريا ۾ باهه لڳل آ.
هي ڏاڍو سٺو خيال آهي، وچ دريا ۾ڪيئن ٿي لڳي اهو بلڪل نئون خيال آهي، اسان وٽ معياري قسم جي شاعري ملي ٿي، لطيف، اياز، استاد، تنوير، تاج بلوچ وڏا نالا آهن، يعني ايڏو وڏو ادب ڇپجي ٿو، اتي معيار گهڻو آهي. شاهه لطيف جو ڪلام سُرن سان ڀريو پيو آهي، اتي سرن ۽ لفظن جي ڪورس ئي ياد نٿو پوي، هڪ ڏينهن منهنجي پٽ جواب ڏنو، “امي، ان کي اوهان ميوزڪ ۾ ڪمپوز ڪرايو نه.” ميوزڪ هڪ اسٽرانگ ميڊيم آهي، جيڪا روح ۽ دل تي اثر ڪري ٿي، خوشيءَ جي ڳالهه اها آهي ته ذوالفقار جو ڪلام تمام وڏن وڏن آرٽسٽن ڳايو آهي، جيڪا ڳالهه ماڻهن جي دلين تائين به پهچي ٿي، ته ذهنن تائين به، مان ذوالفقار کي تمام گهڻيون مبارڪون ٿي ڏيان.


(ڪتاب “چهرا چنڊ گلابن جهڙا” جي پاڪستان آرٽس ڪائونسل ڪراچيءَ ۾ ٿيل مهورت دوران تقرير مان ٽڪرو)

مهتاب اڪبر راشدي

ڊاڪٽر ذوالفقار هڪ آدرشي انسان

دنيا ۾ هزارن سالن کان انسان پيدا ٿيندا رهيا آهن، انهن مان خاندان ٺهيا، نسل ٺهيا، ذاتيون ۽ قبيلا ٺهيا. هڪٻئي سان رت جا رشتا ٺهيا ۽ دوست به ٺهيا، دوستن جا ٻه قسم ٿين ٿا ۽ بهتر قسم اهو آهي، جنهن ۾ دوستن جي سچائي هجي ۽ سندن ڪردار مثبت هجي. اهڙو ماڻهو دنيا ۾ مانُ به ماڻي ٿو ۽ نيڪ نيتي جو کيس ڦل به ملي ٿو.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ڪردار به انهن بهترين دوستن ۾ ڪري سگهجي ٿو، جيڪو هڪ باڪردار شخصيت جو مالڪ آهي ۽ جنهن لاءِ اهو سمجهي سگهجي ٿو ته هُو هڪ سچ ۽ حق واري ڳالهه ۽ سوچ رکي سگهي ٿو. الله تعاليٰ هن ۾ ڪيئي خاصيتون رکيون آهن. پڙهيل لکيل شاعر، اديب زميندار، پر جڏهن دوستن سان ويهندو ته اُهي ئي هن جا ٽهڪ، ڀوڳ ۽ ڪچهريون هونديون، اهو ئي سبب آهي جو ڊاڪٽر ذوالفقار اسان جو فيملي فرينڊ آهي.
ادا قمر شهباز جي ڏاڍو ويجهو هو، هو به هڪ مزاحمتي ۽ انقلابي شاعر هو. هن جي شاعريءَ ۾ سنڌ جا سُور ۽ آمرن جون ڏاڍايون جهلڪنديون آهن ۽ اهڙن انقلابي ماڻهن وانگر هڪ دفعي هن مٿان ڪجهه تهمتون هڻي گرفتار ڪري کيس CIA سينٽر ۾ واڙيو ويو. هن جو باءِ پاس ٿيل هو. منهنجي ڀيڻ ارشاد قمر سخت احتجاج ڪيو. CIA وارن هن کي (ادا قمر) کي سينٽر جيل موڪلڻ جو حڪم ڪيو. اسان لاءِ اُهي ڏينهن هڪ عذاب شر هئا، جيل جو سوچي سڀني جو ساهه پيو سُڪي. آخر هن کي جيل آندو ويو. اتفاق سان اُن جيل جي اسپتال جو ڊاڪٽر سيال صاحب هو، ڪجهه ته کيس خبر هئي هن ادا قمر جو چيڪ اپ ڪري کيس جيل اسپتال ۾ رهڻ جو آرڊر ڪڍيو، اها اسان لاءِ خُوش قسمتي هئي. ادي ارشاد کي جڏهن اها خبر پئي ته هوءَ ايتري پرسڪون ٿي، ائين جو ٻه دفعا ڏينهن سمهي رهي. ڊاڪٽر ذوالفقار هڪ بهترين انسان سان گڏ هڪ بهترين اديب به آهي، جنهن ڪهاڻين، شخصيات ۽ ٻاراڻي ادب سان گڏ ادب جي ڪيترين ئي صنفن تي روشني وڌي آهي. هُو هڪ اعليٰ شاعر به آهي. ڊاڪٽر سيال هڪ جاکوڙيندڙ شخص آهي، جيڪو پنهنجي سرڪاري نوڪري، زمينداري، سوشل تعلق، دوستن ۽ لکڻين کي ايترو وقت ٿو ڏئي، جنهن لاءِ ڪيترين زندگين جي ضرورت ٿي پوي، يعني هُو هر ڳالهه کي ايترو ٽائيم ڏئي ٿو جو هن جي هر ڪم ۾ ڪا گهٽتائي نظر نٿي اچي. سندن شايع ٿيندڙ ڪتاب “آئينا ۽ عڪس”، “ڳاڙها هٿ ــ پيلا چهرا”، “ماڻهو اُجرا رستا ميرا”، “چهرا چنڊ گلابن جهڙا” بهترين لکيل آهن. ڪتابن جا عنوان پڙهي سمجهي سگهجي ٿو ته هن کي اندر ڪيتريون ڀوڳنائون هونديون، جنهن سبب هن جي ڪنهن به لکيل ڪتاب کي اڌ ۾ نٿو ڇڏيو وڃي. ڊاڪٽر سيال کي زندگي ۽ ماڻهن جو وڏو تجربو هوندو.س رڪاري نوڪرين ۾ اڪثر مختلف شهرن ۾ بدليون ٿين ٿيون ۽ مختلف ماڻهن جي رسم و رواج جي خبر پوي ٿي. ڊاڪٽري پيشي هئڻ سبب بيمار، غريب ۽ بي پهچ ماڻهو ۽ اُنهن جي نفسيات جي ڄاڻ اديب کي حاصل ٿئي ٿي. يقينن ڊاڪٽر سيال جي زندگي ۾ اهڙا ماڻهو ۽ حالات آيا هوندا، جن تي هن قدم کنيو هوندو.
ڊاڪٽر ذوالفقار مستقبل جي معمارن، يعني ٻارن جي ادب تي جيڪو قلم کنيو آهي، اهو بي مثال آهي، جيستائين منهنجو اندازو آهي ته ايترو ٻاراڻو ادب هند ۽ سنڌ ۾ ڊاڪٽر سيال کانسواءِ ڪنهن به نه لکيو آهي، جن ۾ “ننڍڙا فرشتا ــ پياريون پريون”، “اکر اکر سرهاڻ”، “دعائون لفظن جا رانديڪا”، “گل ۽ مکڙيون” وغيره شامل آهن. هڪ اديب ۽ شاعر جي دل ۾ پنهنجي وطن پنهنجي ماڻهن سان محبت هوندي آهي. هُو هنن جي تڪليف ڏک، ناانصافين ۽ ناڪامين تي ڏکائجي ويندو آهي ۽ قلم ۾ لکڻ ذريعي هنن ۾ اُتساهه آڻڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪندو آهي. شاهه سائين فرمائي ٿو:
ستا اُٿي جاڳ
۽ جڏهن سنڌ سُورن ۾ وڪوڙجي وڃي ٿي ته اياز رڙ ٿو ڪري:
جاڳ ڀٽائي گهوٽ توکي سنڌڙي ٿي سڏڙا ڪري
سو هر شاعر ۽ اديب ۾ شاهه ۽ اياز ويٺل آهن. ٻاراڻو ادب لکڻ ڪو مذاق ناهي. اڄوڪو دور جنهن ۾ ٻار سنڌي لفظ نٿو سمجهي، پر جڏهن هن کي اهو لفظ انگريزيءَ ۾ ٻُڌائجي ٿو ته پوءِ هو سمجهي سگهي ٿو. ڊاڪٽر صاحب جي اندر ۾ ٻارن ۽ پنهنجي ٻوليءَ سان محبت ۽ اُنهن ۾ سوچ ۽ لوچ جو جذبو پيدا ڪرڻ لاءِ ٻارن جو هاڻي ادب مهيا ڪيو آهي، جيڪو ٻارن ۾ پنهنجي ٻوليءَ لاءِ احساس پيدا ڪري سگهي ٿو.
ڊاڪٽر ذوالفقار پنهنجي خداداد صلاحيتن سبب ادب جي هر صنف ۾ ڏانءُ ۽ بهتر طريقو اختيار ڪيو آهي. بنيادي طرح هو صابرين شخص آهي ۽ اهو ئي سبب آهي جو زندگي جي هڪ ڏينهن، يعني چويهين ڪلاڪن کي هن اهڙي طريقي سان ورهايو آهي، جنهن ۾ سوچ به آهي. لکڻ به آهي دوستن ۽ فيملي کي ٽائيم به ڏيڻو آهي. سندس ڪهاڻين کي ڏسجي يا شاعريءَ کي يا شخصيات تي سندس هر لکڻي پنهنجي جاءِ تي اهم آهي. ٻاراڻي ادب ڊاڪٽر تي چار چنڊ لڳائي ڇڏيا آهن. الله تعاليٰ کيس صحت واري وڏي زندگي عطا ڪري ۽ سنڌ توڙي هند سندس لکڻين ۽ صحبت ۾ مستفيد ٿيندا رهن.

ڊاڪٽر ممتاز ڀٽو

چانڊوڪي ۽ گلابن جي خوشبوءِ جهڙو شاعر

جديد شاعري (Modern Poetry) جي حوالي سان، جنهن ڳالهه تي ڌيان ڏنو پيو وڃي. اها آهي Lyric، جنهن کي ڊاڪٽر تنوير عباسي “غنائيت” چيو آهي. هونئن ته سموري سنڌي شاعري ڳائي وڃي ٿي _ لطيف سائينءَ جا ته پنهنجا سُرَ اسان جي جديد شاعري ۾ سُرن جي کوٽ بيان ڪئي وئي آهي. مان ڪو شاعر ته ناهيان پر دنيا گهمندي، سموري دنيا جي موسيقيءَ کان لطف اندوز ٿيندو رهيو آهيان. حقيقت ته اها آي ته هينئر هي دنيا Beat (ردم) جي دنيا آهي. اهو ئي سبب آهي جو مغربي دنيا ۾، شعر نه، پر ردم هلي ٿو. ان مقبوليت به ماڻي آهي ته اوج به. جنهن جو مثال، مائيڪل جيڪسن، ميڊونا ۽ ٻيا ڪيترائي گروپس آهن. جن جي ردم ۾ ماڻهو ٿوري دير لاءِ پنهنجون پريشانيون وساري، جهومڻ لڳن ٿا.
سنڌي شاعريءَ ۾ ڪلاسيڪل دور کان وٺي، شاهه لطيف تائين. شاهه سائينءَ کان شيخ اياز تائين_ ۽ ان کانپوءِ به نه صرف شاعري ڀرپور آهي، پر ان ۾ تمام گهڻي موسيقيت به سمايل آهي. جيڪا دنيا جي هر حوالي سان پنهنجي عروج تي آهي.
جديد سنڌي شاعري ۾، وري آزاد نظم جي مقبوليت ۽ قبوليت آهي. پابند شاعريءَ تي جديد ۽ نوجوان شاعرن تمام گهٽ ڌيان ڏنو آهي. سواءِ انهن ڪجهه شاعرن جي، جيڪي ماڊرن پوئٽريءَ جو ڀرپور حوالو آهن.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، جديد سنڌي شاعريءَ جو اهو اهم نالو ۽ حوالو آهي_ جيئن اُڀ تي چنڊ. جنهن جي شاعريءَ غنائيت (Lyric) سان ڀريل آهي. هن جديد غزل ۽ گيت کي هڪ نئون رنگ، روپ ۽ ذائقو ڏنو آهي. هن جو اسلوب سندس پنهنجو ۽ نرالو آهي. سندس اظهار جو ذريعو عوامي، سڌو سادو ۽ فڪر وارو آهي. ذوالفقار سيال جي شاعريءَ ۾ مٽيءَ جي مهڪ ۽ خيالن جي گهرائي آهي. هن جو فڪر ۽ فن، هڪٻئي سان سلهاڙيل آهن. سندس شاعريءَ جو شمار دنيا جي بهترين ليرڪس ۾ ڪري سگهجي ٿو. مونکي ڏاڍي خوشي ٿي آهي ته ذوالفقار سيال جا گيت بلڪل نوان ۽ ماڊرن پيرائي ۾ آهن، جيڪي پوئٽريءَ جون سموريون گهرجون پوريون ڪن ٿا. سنڌي ٻوليءَ ۾ گيت تمام گهٽ لکيا ويا آهن. بردو سنڌيءَ کانپوءِ ڄڻ اها صنف نظر انداز ٿي وئي هئي. پر جديد شاعرن ۾ ذوالفقار سيال جا ايتري تعداد ۾ هتي خوبصورت گيت پڙهي، مان پڪ سان اهو چئي سگهان ٿو ته، ذوالفقار غزل ۽ گيت جو يڪسان بهترين ۽ وڏو نالو آهي. هن جا گيت روايتي گيتن، جنهن ۾ اسان جا لوڪ گيت طرز جا گيت به اچي وڃن ٿا. کان هٽيل، بلڪل نوان ۽ ڏاڍا خوبصورت آهن. جنهن سان سنڌي شاعري ۾ هڪ نئين خوشبو ۽ نواڻ پيدا ٿي آهي. مان منجهي پيو آهيان ته هن کي غزل جو يا گيت جو وڏو شاعر چوان. بهرحال هو بلاشڪ ٻنهي صنفن جو موجوده وقت ۾ وڏو شاعر آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعري پڙهڻ کانپوءِ ذهني ٿڪ لهيو وڃي. هن جا ڪيترائي شعر، ريفرنس طور ڪم ايندا ۽ سندس شاعري مزاحمتي شاعري جو هڪ نئون باب پيش ڪري ٿي_ جيڪو هڪ طويل رات جي مزاحمتي ادب جو اولڙو آهي. هن جي پيشڪش ڏاڍي خوبصورت ۽ دل کي ڇهندڙ آهي. جنهن ذوالفقار سيال کي جديد ادب ۾ تمام گهڻو مٿي بيهاريو آهي. هن خوبصورت ڪتاب تي کيس مبارڪ ڏيان ٿو.


(“چهرا چنڊ گلابن جهڙا”، سال 2003ع)

الطاف شيخ

نوان شاعر نوان فرهاد

نئين ٽهي جا شاعر جن ۾ ذوالفقار سيال به شامل آهي منهنجي نزديڪ عزت لائق آهن، جن م مصلحت پسندي جي مرض جي ڪابه علامت نظر نٿي اچي، آءُ جڏهن پنهنجي ماضي کي هنن جي حال سان ڀيٽيندو آهيان ته ڪافي تفاوت محسوس ٿيندو اٿم.
جديد شاعري جي شروعات، غلاميءَ واري دور ۾ ٿي هئي تڏهن اسان صرف آزادي جي سوال تي سوچيندي، قومي بيداري جي هلچل ۾ حصو وٺي رهيا هياسي ۽ پنهنجي پستيءَ جو سبب هر حالت ۾ ڌارين جي ڌاڪي کي سمجهيو ٿي ويو، حالانڪه اها ڪمزوري به اسان جي ئي پيدا ڪيل ئي پر ڇاڪاڻ ته پنهنجين اوڻاين کي پاڻ ظاهر ڪرڻ پنهنجي راهه م رڪاوٽ وجهڻ برابر هيو. ان ڪري اهڙن مسئلن کي آئيندي تائين محدود رکي اڳتي وڌڻو ٿي پيو. مونکي فراخدلي سان اهو اعتراف ڪرڻو ٿو پوي ته اها مصلحت ڪوتاهيءَ جي حد تائين اسان ۾ موجود هئي.
ملڪ جي ورهاڱي کان پوءِ جڏهن حالتن جو جائزو وٺڻو پيو ته اها ساڳي مصلحت اسان جي آڏو ايندي رهي ۽ ڪيئي مونجهارا پيدا ڪندي آئي، اهڙي عالم ۾ جيڪڏهن ڪنهن شخص ڪجهه ڪڇڻ ٿي چاهيو ته ان کي اهو چئي خاموش رهڻ جي هدايت ٿي ڪئي وئي ته جيستائين پوريءَ طرح اقتدار يا اختيار جي واڳ پنهنجي هٿن ۾ نه آئي آهي تيستائين اسان کي ڪنهن به ڪم لاءِ ڪا به تڪڙ ڪرڻ نه کپي اصل ۾ جديد شاعري جو اهم مقصد اهو ئي هيو ته هڪ سڄاڻ معالج وانگي قوم جي مرض جي صحيح سڃاڻپ ڪري ان کي اها ڳالهه ذهن نشين ڪرائي وڃي، ته تنهنجي مرض جا اسباب نه صرف خارجي آهن، پر ان ۾ ڪن داخلي ڪيفيتن جو به دخل آهي ۽ توتي ٻين جوابدارين سان گڏ اها ذميداري به عائد ٿئي ٿي ته تون پنهنجي طبيعت ۾ تبديلي آڻي پنهنجي جند ڇڏائڻ لاءِ تيار ٿيءُ، ٻي صورت ۾ تنهنجي لاءِ ڪوبه علاج ڪارگر ٿي نه سگهندو.
اهو هڪ اهڙو اهم نُڪتو هيو جنهن جي نشاندهي خود قديم دور جي شاعري مان شاه لطيف وٽان پڻ ملي ٿي:
سُتينءَ سَنجهي ئي، منهن ويڙهي مئن جئن،
اُجاڳا اکين کي، ڄاتئي نه ڏيئي،
مٿان تون پيئي، ٿي ڪچو ڪيچين کي ڪرين!
اَوائلي دور کان وٺي هيل تائين شاعري جڏهن به ڪا جديد راهه اختيار ڪئي آهي، ان جي مطالعي کان پوءِ اها حقيقت چڱي طرح واضح ٿي وڃي ٿي ته انهيءَ ۾ اهي ئي ڳالهيون دهرايون ويون آهن جيڪي اشاري طور اڳ به بيان ٿيل هيون. انهيءَ فرق سان ته اڳيون ڳالهيون مصلحت جي رومال ۾ ويڙهيل هيون جن کي پوئين دور ۾ وڌيڪ نروار ڪري ماڻهن اڳيان آندو ويو، جيئن شاه لطيف ۽ سچل سرمست جي شاعري جو مثال موجود آهي. شاه سائين خود سچل سان ملڻ کان پوءِ اهو اظهار ڪيو ته:
“اسان جيڪو ڪنو چاڙهيو آهي، تنهن جو ڍڪڻ هي شخص لاهيندو.”
سو اسان به پنهنجي ايامڪاريءَ ۾ جيڪي ڪُنا چاڙهيا هئا تن جا ڍڪڻ نوجوان شاعر لاهيندا پيا وڃن، اسان پنهنجي زبان کي مصلحت جي بندش ۾ رکي، پنهنجي بيان تي لحاظ جا لباس چاڙهي قوم جا قائد بڻجي، ان کي ميڙ منٿ ڪري سمجهائڻ لڳاسين ته: طاقت جو سرچشمو تون ئي آهين، توکي باقاعدي مچي مَڇ ٿي ٿونا هڻڻ کپن، نه ته تنهنجو چاڙهو ٿيڻو ئي ناهي.
اسان هن اٻوجهه مخلوق کي سندس طاقت کان ته باخبر ڪندا رهياسي پر ان جي ڪمزوري کان کيس بي خبر رکندا آياسين نتيجو اهو نڪتو جو هن کي وقت اچڻ تي پنهنجو توازن برقرار رکڻ ئي ڏانءِ نه آيو:
اسان لاڳيتا ٽيهه ورهيه پنهنجي قوم اڳيان
جيڪي مُرليون وڄائيندا رهياسي
تن کي ته هوءَ تماشو
تصور ڪندي آئي پر سندس دشمن طاقتون
هوشيار ٿي موقعي جي تاڙ ۾ رهنديون آيون
نيٺ اهو وقت به آيو جو قوم خود ئي
نانگن جو نذرانو ٿي وئي...!
نئين ٽهيءَ جو شاعر جيڪو يارن جيان خطرو محسوس ڪندي پري کان اهو سڄو نظارو پنهنجي اکين سان ڏسي رهيو هيو تنهن کي خدا ساڃهه ڏني ۽ هو مصلحت جا مڙئي بند ٽوڙي بي حجاب ٿي ميدان ۾ آيو هاڻ سچي ڳالهه اها آهي ته اسان پارن کي “جوڳي رمندا ڀلا” چئي ماڳهين شاعري کان ئي پاسو ڪرڻو پيو.
اسان کان پوءِ هيءَ نئين ٽهي جي نئين شاعري پنهنجي پس منظر جي آڌار تي جنوني انداز سان اڀري آهي. هن ۾ فڪر جي گهرائي ته واقعي آهي پر منجهس فن جي اونهائي ڪانه ٿي ڏسجي، هونءَ به آداب ۽ اخلاق جي حد بندي صرف صلح لاءِ هوندي آهي، جڏهن ڪو جهيڙو جهڳڙو ڪرڻو پوي خاص ڪري هي فسلفي آندا:
مان تنهنجي ادراڪ جو پاڇو آهيان،
مونکي تون مٽائي نه سگهندين،
انهيءَ لاءِ ته توکي،
پنهنجو پاڻ کي ئي، مارڻو پوندو.
(نظم پاڇو)
هاڻ مان ڪجهه نظم ۽ آزاد نظم بابت بحث ڪندس نظم “نئون سال” ۽ “اسپتال” ٻئي بهترين آهن جن جي وسيلي انسان جي ذهن ۽ زماني جي ضمير کي چڱيءَ طرح چتايو ۽ ڌونڌاڙيو ويو آهي:
نئون سال آيو
اڃان سور ساڳيا
اڃان سوچ ساڳي
ڪاش! زمانا تنهنجي
“داغن جو به ڪٿي علاج ٿئي ها،
تنهنجي بيماريءَ مان ئي،
بيمار ٿيا هي سارا آهن.
آزاد نظم ۾ هي نئون شاعر دل کولي اهي لڪل راز فاش ڪري ٿو جن لاءِ ڪوبه مصلحت پسند ــ ٻاهر ٻاڦ ڪڍڻ لاءِ تيار نه آهي.
گهٽيون دونهين سان ڀريل
انسانن جي سڙڻ جي بوءِ
سيني منجهه هي باهه سانڍي
ڪنهن جي ڪارڻ هلندا آهن...؟
نظم “نقلي چهرن” ۾ انهن اصلي چهرن کي ننگو ڪيو ويو آهي جيڪي جيڪي زماني جا چونڊ لقب پنهنجي نالي اڳيان ڳنڍي انسانيت ۽ شرافت جي مٽي پليت ڪندا رهن ٿا.
“ڪاري” اهي ماڻهو جيڪي غيرت جو ٺيڪو کڻي ٻين جي عزتن لٽڻ ۾ پيا هاڃا هڻندا آهن تن جي لاک هن نظم ۾ لاٿي وئي آهي. ترقي پسند اديب پراڻن قدرن کي ختم ڪرڻ ۽ نون قدرن کي رواج ۾ آڻن جي هام هڻي ميدان ۾ آيا هئا ليڪن ڪجهه عرصي کان پوءِ هنن ۾ به اهي اوڻايون پيدا ٿيڻ لڳيون جن جي خلاف هنن پاڻ بغاوت ڪئي هئي.
“نئين نسل” جي باري ۾ سيال جنهن خوش فهمي جو شڪار آهي تنهن سان آءٌ متفق نه آهيان ڇاڪاڻ ته هي طبقو به ڪنهن حد تائين ترقي پسندن جي پراڻي نسل وانگي بيراهه روي ڏانهن مائل آهي. حقيقت ۾ هن کي گذريل تلخ تجزن جي پيش نظام نئين راهه تي هلي ٻين لاءِ مثال قائم ڪرڻ کپي جيڪڏهن نه ته هنن جون ٻيون چڱايون به لڱايون ڪري ليکيون وينديون. سنڌي سماج ۾ جيڪي برايون پنهنجن ماڻهن جو ناس پتو ٻوڙينديون آيون آهن، تن مان هڪڙي وڏي برائي “مهمان” نظم ۾ بيان ڪئي ئي آهي:
ستر سالن جو (پوڙهو)
۽ ٽي شاديون.
پوئين زال-ننڍي نيٽي
گهر ۾ ڪونه ڪو مهمان رهي ٿو...
اهي خرابيون خاندان مان وڌي قومي سطح تي اسان سنڌين کي خوار ڪنديون رهن ٿيون تڏهن به ڪنهن کي ڪا سمجهه نٿي اچي.
نظم “ٽانڊاڻو” انهي ڪانئر انسان جي منهن تي اُبتي چماٽ آهي جيڪو پاڻ کي مهذب ۽ مهانڊو سمجهي هن انڌير نگري جو هڪ سڌريل فرد سڏائي ٿو. بي جوڙ لفظن ۽ ڀڳل جملن ۾ ترتيب ڏنل آزاد نظم پنهنجي موضوع جي لحاظ کان هن سڄي مجموعي ۾ مٿانهين نظر پئي اچي.
سيال جي شاعري ۾ ۽ مضمون بندي جي ڦڪائي گهڻين ڀاڱين موجود آهي. انهيءَ هوندي به هي نئون نڪورو شاعر ڪيترن ڪورن شاعرن کان سڄاڻ اهي جيڪي ڪلراٺي زمين ۾ ڇٽيل ٻج جي. سلن جئان بي ثمر شاعري ڪند اهن ٿا.


(“رڻ سڄو رت ڦڙا”، سنڌي اڪيڊمي حيدرآباد، 1977ع)

نياز همايوني

لفظن جا رانديڪا

دوستو! آئون ذوالفقار سيال جي مانَ ۾ ڪو مرثيو لکي ڪونه آئي آهيان، نه ڪوئي سندس چاهت ۾ ڪو ادبي چٺو يا ڪچو چٺو لکي آئي آهيان. مُنهنجا اڳوڻا دفتر سڀ ڪتا کڻي ويا آهن. مُنهنجو اُهو مطلب هرگز ڪونهي ته اڄڪلهه ميونسپالٽيءَ جا هڙئي ڪتا به اديب ٿي ويا آهن، منهنجي دفترن اُنهن کي ادب سيکاري ڇڏيو آهي.
نه دوستو! ڪتن کي ادب سيکارڻ اعليٰ انسانن جو ڪم آهي... آئون ته ادنيٰ ماڻهو، بلڪه هاڻي ته اڌ ماڻهو وڃي رهي آهيان جو نظر بنهه گهٽجي وئي اٿم ۽ ڪنهن کي نظر هڻڻ جوڳي به نه رهي آهيان. پنهنجي شناختي ڪارڊ تي رڳو پنهنجو کٻو آڱوٺو ڏسي سگهندي آهيان، پوءِ به الاءِ ڇو بي خبر چون ٿا ته هن سماج ۾ عورت کي اهميت ڪانهي. اڙي ڀائي! جتي عورت جو آڱوٺو ئي وزن دار آهي ته پوءِ سڄي ساري عورت ڀانيو ٿا ته ڪيتري نه اهم ۽ ڀرپور هوندي! ڪو وقت هو جو ان آڱوٺي جي زور تي ويزا وٺي سڄي سنڌ ته ڇا هند به گهمي آئي هيس. دوستو! پوءِ به اڄ جي ماحول ۾ هر سنڌي عورت جي شناختي ڪارڊ تي، ڀل هوءَ ڊاڪٽر هجي يا پروفيسر هجي، فوٽوءَ جي جاءِ تي اُهو ضرور لکيل هوندو “پرده نشين” ۽ صحي جي جاءِ تي نشان کٻو آڱوٺو مسمات فلاڻي يا فلاڻي... اُن آڱوٺي جي ذڪر فڪر ۽ اهميت تي پاڻ روشني پوءِ وجهنداسين.
دوستو! ذوالفقار پنهنجو ڪتاب مون کي پنهنجي گهر ۾ نه، بلڪه مهينو کن اڳ سول اسپتال جي دل واري وارڊ ۾ اُن وقت ڏنو، جڏهن مون کي هارٽ جو اٽيڪ ٿيل هو... اُتي اسپتال ۾ مون کي خبر پئي هئي ته ڪي انسان مون پارا اهڙا ٿيندا آهن، جن کي اٽيڪ کلم کلا پوري درد سان پوندا آهن ۽ ڪي انسان اهڙا هوندا آهن، جن کي دورا خاموشيءَ سان پوندا آهن ۽ اُنهن جي دل جي زخمن جا نشان رڳو اي سي جيءَ ۾ ايندا آهن، يعني دل جي دفتر ۾ دل جي زخمي هجڻ جا خاموش نشان ــ اُنهن خاموش نشانن تي ڪو آڱر رکي ته اهو ڊاڪٽر آهي... انهن خاموش نشاننن تي ڌيان ڏيئي ڪو قلم کڻي ته اهو اديب آهي!
ذوالفقار ڊاڪٽر به اهي، ذوالفقار اديب به آهي. اُن ڳالهه جي پوري پڪ اٿم... باقي سو شڪ اٿم ته ذوالفقار الاءِ پرڻيل آهي يا ڪنوارو آهي، جو ڏيڍ تولي جي منڊي پائي نرسن کي رعب ۾ مڪون ڏيکاريندو آهي. دوستو! ڳالهه ٿي ڪيم ته منهنجا ادبي دفتر ته ڪتا کڻي ويا. باقي ذوالفقار ماشاءَ الله جوان آهي، تندرست آهي، سو “لفظن جا رانديڪا” ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو آهي. اُن جي برعڪس آئون ڪاغذ ۽ قلم جي راند هارائي “بان” ڪري بيهي رهي آهيان. بيٺي به اجهو هاڻ آهيان، نه ته مهينو ڏيڍ اڳ ته ديوان مشتاق ۾ ليٽي پئي هوندي هيس ۽ منهنجي چؤطرف ديوان مشتاق جا ڊاڪٽر گوتم ٻڌ وانگر ائين بيٺا هوندا هئا، جيئن ڪنهن زماني ۾ ميٺارام هاسٽل ۾ غلام رباني صاحب جي ڪمري جي ڇت تي فوٽو ۾ مارلن منرو ليٽي پئي هوندي هئي ۽ چئن ئي ڀتين تي مارلن منرو جي پاسي ۾ کان گوتم جا فوٽو ٽنگيا بيٺا هوندا هئا.
دوستو! آئون مارلن منرو نه سهي، مون کي ته اُهو نالو وٺڻ به صحيح ڪونه ٿو اچي، باقي سو دل جي وارڊ جا ننڍا وڏا ڊاڪٽر سچ ته گوتم آهن. اُهي شفا جو در آهن، ڪو منجهن يوسف جي نالي سان آهي، ڪو غلام حسين آهي، ڪو بيکها رام آهي، مطلب ته هڙئي اوتار آهن. خدا کين ڏينهن ڏي.
دوستو! ڳالهه ٿي ڪيم ته ذوالفقار جنهن وقت ۾ مون کي ڪتاب ڏيڻ آيو هو، اُن وقت هڪ نرس منهنجي پاسي کان بيٺي هئي. ذوالفقار اُن نرس کي مُنهنجي پارت ڪئي هئي ۽ چيو هئائين ته “نرس دیکھو یہ مریض اپنا ہے، اُس کا خیال رکھنا، ورنہ۔۔۔” ورنه چئي ذوالفقار هڪ تڳڙي مڪ نرس کي ڏيکاري، جنهن ۾ کيس منڊي به پئي هئي. مڪ ڏسي نرس ٿورو هيسجي وئي... مون مذاق ڪندي نرس کي چيو ته پنهنجي منڊي ٿو ڏيکاري ــ مون حسينه معين جي ڪنهن رومانٽڪ ڪردار جيان پڇيو مانس “توکي ڪيئن لڳي هن جي منڊي؟”
ذوالفقار نرس کي مڪ ڏيکاري سامهون ڪاريڊور ۾ هليو ويو، جتي پري کان ڪا ٻي نرس پئي آئي.
مون سامهون ڏٺو... پريان کان ذوالفقار ڪنهن ٻي نرس کي مڪ ڏيکاري رهيو هو، نرس ٿورو نراس ٿي چيو ته “اُسے بھی انگھوٹے دکھا رہیں ہیں، یہ تو سب ہی کو اپنے انگھوٹے دکھاتے ہیں، لیکن دینگے پتا نہیں کس کو؟” مون چيومانس ته “یہ دینگے اُس کو، جس نے انگھوٹے تو کیا، خُود ذوالفقار کو بھی کبھی نہیں دیکھا ہوگا، یہ ہم لوگوں کی شریفانہ ریت ہے۔”
مطلب ته ذوالفقار کي پنهنجي ڏوري مٺ مڪ ۽ منڊي تي پورو اختيار آهي، سندس رُعب تاب سول جي مريضن تي گهٽ نرسن تي وڌيڪ آهي، سو لڳي ٿو ته هو سول جي انتظاميا به چڱي سنڀاليندو هوندو جو نيٺ ته آر ايم او آهي.
دوستو! آئون جيڪڏهن مڪ کي مٺ پڙهي وڃان مُنڊي کي مُنڊي چئي وڃان پاڇي کي پڇو پڙهي وڃان ته دل ۾ نه ڪجو، جو پروف ۾ اهڙيون غلطيون پڙهي پڙهي هاڻي صحيح پڙهڻ جي هير ئي ڇڏائجي وئي اٿم، شايد اُهو ئي سبب آهي جو چڱو نه پڙهڻ ڪري چڱو لکڻ به ڇڏي ڏنو اٿم. بهرحال! ڳالهه ٿي ڪيم ته ذوالفقار کي پنهنجي مڪ ۽ مُنڊيءَ تي پوور حق آهي، اُهي ٻئي شيون، ٻئي تي وار ڪرڻ لاءِ هڪ اهڙو اسلحو آهن، جنهن کي پوليس تلاشي وٺڻ لاءِ ڊاڪٽرن جون هاسٽلون به خالي ڪرائي نٿي سگهي. اُهي ٻئي اسلحه بنا لائسنس جي پاڻ وٽ نه رڳو رکي سگهجن ٿا، بلڪه ڏيکاري به سگهجن ٿا.
هڪ هڪ ذوالفقار جي، ٻي مڪ اُن ٻار جي جنهن کي سنوارڻڻ ۽ وندرائڻ لاءِ ذوالفقار هي ڪتاب لکيو آهي... اُن ٻار جو ذڪر به آئون اوهان کي ٻڌائيندي هلان. منهنجو هڪڙو ڀائٽيو آهي، عمر اٿس ڪل 6 سال! جڏهن منهنجي عمر 6ــ7 سال هئي ته مون کي ياد آهي ته اسان کي طوطي ۽ مينائن جون ڪهاڻيون وڻنديون هيون، لاشعوري طور طوطي کي ڀائي ۽ مينا کي مائي سمجهندا هئاسين. ذهن جي حالت اُها هوندي هئي، جهڙي اسلام کان پهرين عربن جي حالت هوندي هئي، اسڪول ۾ گهڙياسين ته استاد جو رتبو ذهن تي ائين ڇانيل هوندو هو، جيئن ڪنهن پيغمبر جو رتبو سندس پوئلڳن تي ڇانيل هوندو آهي... اخلاق ادب صبر شڪر چئي ڪاريءَ جا سبق اسان ڪتابن کان ۽ مائٽن کان سکيا... شاهه لطيف کان وٺي علامه قاضيءَ تائين. علامه قاضي کان وٺي ذوالفقار سيال تائين، هنن پنهنجي شاعري، نظم ۽ نثر ۽ شرافت صبر شڪر جا درس ڏنا، زندگي جي حسن کي بچائڻ ۽ برقرار رکڻ جا درس ڏنا.
سوال آهي ته اڄ ڇو اسان وٽ برقراري جي بدران بيقراري آهي؟ ڀاڪرن جي بدران ڀالا آهن. گهر ته ڀاتين سان ڀريل هوندا آهن، پوءِ گهر ڇو سڃا ۽ ويران آهن. جيل اسان جي جوانن سان ۽ اسپتالون مريضن سان ڀريل آهن. اسپتال ۽ مريضن جو ذڪر ڪندي مون کي ڳالهه وري پنهنجي ننڍڙي ڀائٽيي جي ٿي ياد اچي... عمر ڇهه سال اٿس، اڄڪلهه ٻارن ۾ گيسٽرو جي وبا ڦهليل آهي، سو هي ٻار به اُن وبا جي ور چڙهي ويو. ڇوٽڪي گهٽي واري ڊاڪٽر شريف وٽ وٺي وياسين.
ٻار جي ماءُ ڊاڪٽر کي ٻار جي شڪايت ڪندي چيو ته ڊاڪٽر صاحب هي ٻار دوا پيئڻ ۽ گوريون کائڻ کان لهرائي ٿو. ڊاڪٽر ٻار کي ڊيڄارڻ لاءِ دڙڪو ڏنو ته هاڻ جيڪڏهن گوريون ۽ دوا نه پيئندين ته سِرنج هڻندو سانءِ. ٻار لفظ “سرنج” ته سمجهي نه سگهيو، باقي ڊاڪٽر جو مطلب سمجهي ويو ته سِرنج هوندي ڪا ڪلاشنڪوف جهڙي چيز، سو ڊاڪٽر کان پڇڻ لڳو ته ڊاڪٽر تو وٽ ڪلاشنڪوف آهي؟ “ڊاڪٽر چيس نه يار، ڪلاشنڪوف مون وٽ ڪونهي!” ٻار چيس ته “پوءِ تو وٽ مون کي هڻڻ لاءِ ڇاهي؟”
“تو وٽ ڪلاشنڪوف آهي ــ پر تُون مون کي لڪائين ٿو، پر ڊاڪٽر مون وٽ به هيءَ مڪ آهي...!!” هڪ مڪ ذوالفقار جي ــ! هڪ مڪ هن ننڍڙي ٻار جي!
وچ ۾ سڄا ڪين، کٻا آڱوٺا اسان عورتن جا... اُهي سڀئي هٿ ۽ مُڪون جي پاڻ ۾ ڀيڙجي پون ته...!
ذوالفقار جي لفظن جا رانديڪا يقين جُڙي پوندا ۽ دشمن جي ڪلاشنڪوف جهري پوندي.
دوستو! آئون مايوس ته ناهيان، پر مون کي الاءِ ڇو ڏک سان شيخ اياز جي هڪ لکڻي ياد اچي رهي آهي... اياز پهرين غالب جي هڪ شعر کي ڪوٽ ڪيو آهي. “بازیچہ اطفال ہے دنیا میرے آگے!” واقعي دنيا ته ٻارن جي راند آهي، پر هو جو پريان فاشي سپاهي منهنجي ٻار جي سيني تي بندوق تاڻي بيٺو آهي... ڇا اُن کي به آئون رانديڪو سمجهان! مون کي اڄ کان ويهه سال کن پهرين پڙهيل هڪ ڪهاڻي خواجه احمد عباس جي ٿي ياد اچي.
ڪنهن ملڪ ۾ فاشزم جي خلاف وڏن سان گڏ ننڍڙن ٻارڙن به هڪ جلوس ڪڍيو، ٻارڙن جي مائرن سندن ڇاتيءَ تي ننڍڙا بينر هڻي کين جلوس ۾ موڪليو هو. هڪ بيواهه عورت کي صرف هڪ ننڍڙو نينگر هو... ماءُ الاءِ ڇو ٻار کي جلوس ۾ شامل ڪري نه سگهي، بينر به ٺاهي نه سگهي... ڪرسچن ٻار پنهنجي ساٿين کي ڏسي اسڪول جي ڪتابن مان بائيبل ڪڍيو سيني تي رکيو ۽ جلوس ۾ شامل ٿيو.
دشمن جي پهرين گولي نڪتي بائيبل کي وچان جت لکيل هو ته: “هڪ انسان جو رت ٻئي انسان تي وهائڻ حرام آهي.” چيريندي ٻار جي دل جي هُن پار هلي وئي.
دوستو! اوهين به پنهنجي گهرن ۾ وڃو. پهرين پنهنجا ٻار ڳڻيو ۽ پوءِ قرآن شريف تان غلاف لاهي ڏسو! ڪٿي اوهان جا ٻار کٽل ۽ اوهان جي قرآنن جا غلاف رت سان ڀريل ته ڪونهن!
ها ته ڳالهه ٿي شاعر جي رديف قافئي يا ٽئڪنيڪل خوبيءَ جي... يقينن ذوالفقار شاعريءَ جي لحاظ کان پنهنجي پر معيار به اهڙو ئي باڪمال رکيو هوندو، پر هڪ ڳالهه جا مون کي محسوس ٿي، اُها هيءَ ته ذوالفقار اسان سڀني اديبن مان اسان سڀني شاعرن مان آڪاس جي انتهائي بلندي واري مقام تي آهي. جو هن وڏن کي ڇڏي ننڍن ٻارن لاءِ پنهنجون ڌيان ۽ گيان وقف ڪيو آهي. ذوالفقار پنهنجي شخصيت جا ڪامپليڪس، پاسيرا رکي، پنهنجي اندر جي ٻار کي اندر مان ڪڍي ڪڇ ۾ ڪري ويهاريو آهي ۽ پوءِ اُن جو نفسياتي جائزو ورتو آهي. ٻار جي شخصيت جي مڙنئي گهرجن کي هڪ هڪ ڪري ڏٺو ۽ سامهون آندو آهي.
مثلا ً پکي پکڻ کي پيار ڪرڻ ۽ پالڻ ٻار جي جبلي ضرورت آهي، اُن (Motive) جي اڳيان هلي نشونما ائين ٿئي ٿي جو هو وڏو ٿي پنهنجي پريوار ۽ ٻارن کي نه رڳو پيار ٿو ڪري، پر ڀانئين به ٿو ذوالفقار ٻار جي ان (Motive) جو ذڪر منهنجو آهي. پيارو ڪڪڙ ۾، يا طوطو منهنجو طوطو آهي ۾ ڪيو آهي. اُهو ٻار جي ڀرپور چاهت جو اظهار آهي ۽ ٻار جي فطري ضرورتن جو اظهار ڪيو آهي، پر ساڳي وقت اڄ جي هلندڙ هوا سان به روشناس نه رڳو ڪرايو آهي، بلڪه! هوريان هوريان ٻارن کي ڪمپيوٽر واري نظم وسيلي گهڻو ڪجهه سيکاري به ويو آهي. ڪمپيوٽر جو تعارف هڪ ڏکيو موضوع آهي، پر ذوالفقار ٻارن کي سڄي ڪمپيوٽر جو ڪمال هڪ صفحي ۾ ئي سيکاري ڇڏيو آهي. دوستو! هڪ ڳالهه آئون پنهنجي ڌيءَ کي ڪڏهن ڪونه سمجهائي سگهي آهيان. ذوالفقار اها ڳالهه پنهنجي شاعريءَ وسيلي صائمه کي به سمجهائي ڇڏي آهي. اُها آهي سندن نظم “بيدردي” صائمه جو ذهن اڄ جي ماحول جي پيداوار آهي، اڄ جو ماحول، جنهن ۾ هڪ طرف ته “نور خاتون” اهڙن ٻين ٻارن جو قضيو آهي. ٻئي طرف دنيا جي سطحي بناوٽ جا قصا آهن.
هر ٻار کي ٽي چار لفظ انگريزيءَ جا ضرور ايندا آهن. مثلاً هڪ “هيپي برٿ ڊي ٽو يو” “باءِ باءِ” ۽ “گڊ لڪ”! صائمه کي مون ذوالفقار جا لکيل رڳو چار جملا ٻڌايا ۽ سيکاريا آهن.
ستم اُهو آ. منجهن چپن کي سبيو ويو آ، هاڻي دعا به گهري نه سگهبي. اُن کان وڏي ڪهڙي آ بدبختي، بيڊ لڪ!!


(پريس ڪلب حيدرآباد ۾ “لفظن جا رانديڪا” جي مهورت دوران پڙهيل)
(ڪتاب “پيڙا جو پڙلاءُ” تان ورتل)

خيرالنساءَ جعفري

نقطو نقطو سرهاڻ

ٻارن جي جذبن، وندرن ۽ دلسچپن کي شاعريءَ ۾ پيش ڪرڻ ڏاڍو ڪٺن ڪم آهي، شاعري آهي اصلوڪن احساسن ۽ جذبن جي ڪيمياگري، تنهنڪري ٻاراڻن احساسن ۽ جذبن کي چٽڻ لاءِ شاعر کي پنهنجيءَ عمر جي “موٽ” جو سفر ڪري اُتي پهچڻو پوي ٿو، جتان سندس “اوٽ” جو سفر شروع ٿيو هو. ٻين لفظن ۾، پنهنجن خيالن جي اُوچيءَ اُڏام تان کيس بنهه هيٺانهينءَ ۾ گوتا هڻڻا پون ٿا.
جتي هو گذريل زمانن ۾ پنهنجي پاڻ کي ٻار جي روپ ۾ کلندي ڪُڏندي ۽ گهٽين ۾ دوستن سان رانديون رهندي ڏسي سگهي. اهو تخليق جو اهڙو خوبصورت “ايڊوينچر” آهي، جنهن جا سمورا گس پيچرا خوابناڪ آهن. ٻارڙن لاءِ شاعري ڪرڻ، انهيءَ ڪري، ڏکيو هجڻ سان گڏ هڪ دلچسپ عمل پڻ آهي.
آڳاٽن ٻاراڻن ٻولن کان وٺي (جيڪي خود ٻارڙن ۽ ۾مائرن جي گڏيل تخليق آهن) لوڪ شاعريءَ واري دور تائين ٻارڙن لاءِ اسان وٽ گهڻو ڪجهه موجود آهي، پر ان کان پوءِ جي ڪلاسيڪي شاعري، پنهنجين خاص وصفن جي ڪري، انهيءَ عنوان کان خالي آهي. اها صورتحال گهڻو ڪري دنيا جي سڀني ٻولين ۾ رهي آهي. ساڳيءَ ريت، اسان جي روايتي شاعريءَ ۾ به (جيڪا اصلوڪن جذبن جي شاعري پوئين ۽ جديد شاعريءَ جي پهرئين دور جي ميلاپ واري هنڌ تي ٻارن جي شاعريءَ جا شاهڪار وجود ۾ آيا.
انگريزي دور ۾ جڏهن سنڌيءَ کي تعليم جو ذريعو بنايو ويو ته مرزا قليچ بيگ، محمد صديق “مسافر”، ڪاڪي ڀيرو مل، ڄيٺمل پرسرام، ڪشنچند “بيوس” ۽ ٻين جي گيت ۽ نظم درسي ڪتابن لاءِ لکيا، سي اڄ تائين اسان لاءِ مثال بڻيل آهن.
* واه ڙي تارا، گول تارا..
* ڏس هيءَ منهنجي ٻلڙي، جنهن سان اٿم دلڙي.....
* پنڌ ڪندي جي ڌڪو کاڌم، ڪنهن کڻي ٿي ڇاتيءَ لاٿم.....پيار منجهان ٿي ڀاڪر پاتم
* ڏسي دنيا جا عجيب نظارا، سائينءَ جي سگهه سمجهه پيارا.....
* وقت چئي آءُ بادشاهه، پاڻهي پوندا پيش مون.....
* ڇوڪر توکي رنگ سيکاريان.....
* ٻارو اچي مِڙو هڪ ماڳ، ڳايون چئن مندن جو راڳ.....
*سستيءَ مان ڇا هڙ حاصل _قدم وڌائي اڳتي هل....
* جو کير پيئي، سو وِير ٿئي......
اِهي ۽ اهڙا ٻيا نظم موضوع جي چونڊ، ٻوليءَ جي ميٺاج ۽ سادگيءَ اندروني ۽ ترنم ۽ روانيءَ، ٻارڙن جي نفسياتي ۽ ٻين جي اندازي ڪري، تڏهوڪين جهونڙن شاگردن کي اڄ ايڏيءَ مدت کان پوءِ ذهن نشين آهن- ۽ اِها “ذهن نشينيءَ” واري خوبي ئي آهي، جيڪا دراصل ٻاراڻي شاعريءَ جي پرک جو واحد معيار بنجي ٿي.
هيءُ ڳالهه تمام اهم ۽ اسان لاءِ فخر لائق آهي ته جديد ٻاراڻي شاعريءَ جا بانيڪار آهي بزرگ عالم ۽ اڪابر هئا، جن مجموعي طرح سنڌي ادب کي نئون دڳ وٺرايو. پنهنجي ٻالڪپڻي کان تمام گهڻو پري اچي به، هنن نون نسلن جي ذهني تربيت ۽ سجاڳيءَ جو فرض وڏيءَ سمجهه دلچسپيءَ سان ادا ڪيو.
پر هيءَ ڳالهه مايوس ڪندڙ آهي ته جديد ادب جي هلندڙ دور ۾ ايندڙ نسلن جي ذهني پرورش جو سامان اڻهوند جي برابر ڏسجي ٿو. ائين به ڪونهي ته هن ڏس ۾ ڪجهه بنهه نه ٿيو آهي، يا ڪجهه به نه ٿي رهيو آهي، پر اسين پنهنجن بزرگن جي پوکيل ٻوٽي کي اڃا وڌائي وڻ نه ڪري سگهيا آهيون، سا ڳالهه قبول ڪرڻي پوندي. بيشڪ، ڪيترن اشاعتي ادارن ٻاراڻي ادب جا ڪتاب ڇپيا آهن، ڪيترن اديبن ۽ شاعرن ٻارن لاءِ ادب تخليق ڪيو آهي، ڪيترين ٻالڪ تنظيمن ٻاراڻا ڪتابي سلسلا جاري ڪيا آهن، ڪي ٻاراڻا رسالا به ڪڍيا ويا آهن ۽ اخبارون ٻارن جا صفحا به ڏيئي رهيون آهن، پر تڏهن به ٻاراڻي دنيا جي ضرورتن جي پورائي نه ٿي رهي آهي.
جيتري قدر ٻاراڻي شاعريءَ جو تعلق آهي، اسان جن وڏن شاعرن وڏي پيماني تي وڏ- ماڻهپائيءَ جو مظاهرو پئي ڪيو آهي. ڪن شاعرن جي ڪجهه گيتن ۽ نظمن کانسواءِ، ڪر ذڪر لائق ڪم انهن جي کاتي ۾ ڪونهي.
اسڪولن ۾ ٻارن کي لکڻ-پڙهڻ سيکارجي ٿو. پر سندن ذهنن کي نئين زماني جي روشني ڏيڻ، ڪائنات جي سونهن کان واقف ڪرڻ، زندگي جي مقصد جي ڄاڻ ڏيڻ وارا سبق ته شاعر ئي ڏيئي سگهي ٿو.
اهڙيءَ صورتحال ۾، جيڪڏهن ذوالفقار سيال لڳاتار پنجويهن سالن کان ٻارن لاءِ شاعري ڪري رهيو آهي ته اِها ڳالهه هر طرح ساراهه لائق ٿئي ٿي، پر مون مٿي جيڪا پٽاڙ ڪئي آهي، سا ڪو ذوالفقار سيال کي پڏائڻ جي خيال کان نه پر ٻاراڻيءَ دنيا ۾ لڳاتار رهندڙ رهبريءَ جي کوٽ واري حالت ۾، ڪنهن به شاعر جي فرض ادائگيءَ واري احساس کي پڌرو ڪرڻ جي خيال کان. ذوالفقار سيال ٻارن لاءِ شاعريءَ جا ست مجموعا شايع ڪري، انهيءَ احساس جو چٽو ثبوت ڏنو آهي. منهنجيءَ ڄاڻ موجب، ڪنهن ٻئي شاعر جو ٻارن لاءِ شاعريءَ ۾ ايترو ڪم اشاعت هيٺ نه آيو آهي ۽ اهو ڪم سندس ٻي عام شاعريءَ کانسواءِ آهي، جنهن مان سندس ايندڙ نسلن ڏانهن جوابداريءَ وارو مقصد واضح ٿئي ٿو.
ذوالفقار ان صف ۾ بيٺو آهي _ جتي سندس ٻاراڻي ادب ۾ ادا ڪيل خدمتون ڪڏهن وساري نه ٿيون سگهجن، جنهن جو هر نظم ٻارڙن جي لئي ڪنهن رنگ برنگي پوپٽ کان گهٽ نه آهي_ هن اڄ تائين ٻارڙن لئي جيڪا به شاعري ڪئي آهي، سا عالمي معيار جي ئي آهي، سندس ٻاراڻي شاعري به دلپذير ۽ دلچسپ آهي. سندس هن ائين مجموعي “اکر اکر سرهاڻ” جي دعويٰ ته هن پاڻ ڪئي آهي، پر جيڪڏهن اکر-اکر ۽ لفظ-لفظ سان سرهاڻ نه به اچي، يا سٽ-سٽ مان گلاب ۽ موتئي جي خوشبو نه به نڪري، تڏهن به اکر-اکر گل آهي. سو، هي سرهاڻ ۽ سونهن جو گلدستو آهي، جيڪو ٻاراڻي دنيا لاءِ پيار ڀريو تحفو ثابت ٿيندو.
“اکر اکر سرهاڻ” ۾ هڪڙي نئين ڳالهه هيءَ آهي ته ان ۾ نئين زماني جا موضوع به آندا ويا آهن ۽ ٻارن کي جديد ترين سائنسي معلومات ڏني وئي آهي، جهڙوڪ ٽائيپ رائيٽر، بلب، ٽي.وي، ٽيليفون، بلئيڪ هول، انٽرنيٽ، ڪلونگ وغيره.
“اکر اکر سرهاڻ” جو مون اکر اکر پڙهيو آهي، اکر اکر ۾ سمايل سرهاڻ، منهنجيءَ دل ۽ منهنجي دماغ کي طراوت بخشي آهي. موتئي، گلاب ۽ چنبيليءَ جي سڳنڌ منهنجي ساهه کي سُرهو ڪيو آهي، پر مون هي ڪتاب ٻه ڀيرا پڙهيو آهي. پهرين ٻار جي حيثيت سان ۽ پوءِ وڏي جي حيثيت سان. پوئين ڀيري ائين محسوس ڪيم ته ڪٿي ڪٿي شايد خوشبوءَ جون ڇاٽون هلڪيون ٿي ويون آهن، يا شايد منهنجو زڪام وارو نڪ ٻوٽجي ويو آهي- يا وري شايد اهي پيريءَ جا پار آهن جو خوشبو جو رومانس تي مغز مان نڪري ويو آهي، پر تڏهن به سوچيان ٿو، جي ماحول سان اڻ ٺهڪندڙ لفظ آڻبا ته اهو “تلازمي” جي فني اصول جو خلاف ٿيندو ۽ صحيح تاثر به نه ملندو.
ذوالفقار سيال جي باري ۾ هيءَ ڳالهه آءٌ لکي ٿو ڏيان ته “اکر اکر سرهاڻ” سندس ٻاراڻي شاعريءَ آخري ڪتاب نه ٿيندو ۽ انهيءَ ئي دوران هن ٻيا به ڳچ گيت ڪٺا ڪري ورتا هوندا، ڇو ته هو ٻارڙن ڏانهن جوابداريءَ وارو رويو ڪڏهن به ترڪ ڪري نٿو سگهي. اُميد ته “نقاش نقشِ ثاني بهتر ڪشد زاول” جي چواڻيءَ مطابق، سندس ايندڙ ڪتاب وڌيڪ سُرهو ۽ سهڻوهوندو. (جيڪڏهن پسند اچيس ته اُن جو نالو آءُ اڳي ئي تجويز ڪري ڇڏيان: “نقطو نقطو سرهاڻ”)


(“اکر اکر سرهاڻ”، ڪنول پبليڪيشن قمبر لاڙڪاڻو، 2002ع)

شمشير الحيدري

اڻپورو اڀياس

شاعري ۾ گهري فڪر کي خوبصورت لفظن جي ويس سان گڏ شاندار لئي جي ضرورت هوندي آهي، خاص ڪري غزل م انهي لئي/ موسيقيت جي اهميت جسم لاءِ روح جيتري ٿيو وڃي، باقي مواد جي لحاظ کان يا مضمون جي لحاظ کان غزل جو هر بند پنهنجي اندر هڪ مڪمل نظم رکي ٿو ۽ نظم جي سنواري سينگار لاءِ تشبيهه، استعاري، محاڪات، منظر نگاري ۽ لفظي سٽاءُ ۾ لڄاءَ جي ضرورت رهي ٿي، جيستائين پڙهندڙ يا ٻڌندڙ ڪنهن بند تي لُڇي نٿو پوي ته پوءِ ان بند جو ڪو ڪمال نه ليکبو. هڪ سٺي شاعر ۾ سمورا شاعراڻا لوازمات هجڻ، ان جي فطري ذوق ۽ اعليٰ فڪر جي عڪاسي هجن ٿا، فڪر جي گهرائيءَ کي جيڪڏهن مناسب لفظ نه ٿا ڏجن ته اهڙي شاعري گلن جي ٽوڪريءَ بجاءِ ڪنڪريٽ جي ٽرالي نظر ايندي، جنهن مان پڙهندڙ/ٻڌندڙ کي اهو مزو/مقصد حاصل نه ٿيندو، شاعر اهڙي من موهيندڙ شاعري ڪري سگهي ٿو، ته جواب ايندو نه ڇو ته ڏات ۽ ڏانءُ جو سنگم ته کڻي ڦاٽل جهول ۾ هجي به، ته به ڏاتِ جي وسعت، ڪنهن ڪنهن وٽ ٿئي ٿي.
شاعريءَ ۾ شاعر جي اندر جا احساس، امنگون، ڏک، پيڙائون، ويل، وڇوڙا محبتون، سوز گداز، ارمان، حسرتون ورلاپ توڻي تبديليءَ لاءِ جاکوڙ جا انداز، داخلي يا خارجي، سندس روح ۾ ٻڏي ٻاهر نڪرن ٿا ته ڄڻ سمورن ماڻهن جي اندر جا ڀاسجن ٿا ۽ ماڻهو اهڙيءَ شاعري کي پنهنجو ذاتي ڏک، پيار، محبت، ارمان، حسرت يا سوز گداز سمجهن ٿا ۽ هجڻ به ائين ئي گهرجي.
ذوالفقار سيال به شاعريءَ جي دنيا جو مسافر آهي، وٽس به ٻڌندڙ کي ڪڏهن ڪڏهن ۽ ڪٿي ڪٿي موهي وجهڻ جو ڪافر انداز آهي، سندس شاعريءَ ۾ درد پيار پاٻوهه توڻي انقلابي احساس جا اڻ مڻيا ڀنڊار آهن، هن مايوسين کان اميدن ڏانهن سفر پئي ڪيو آهي ۽ انهي راهه سان گلابن جا ڪيئي ٻوٽا پوکيا اٿس ته جيئن پويان ايندڙ راهيءَ کي ڪا ٿڪاوٽ محسوس نه ٿئي ۽ واس وٺندو اڳتي وڌندو وڃي منزل تي پهچي يا وري منزل لاءِ شهادت ماڻي. اهڙن احساسن جو بنياد عشق آهي، پر جڏهن عشق کان به اڳتي وڌڻ محسوس ٿئي ته پوءِ خودڪشي ڪري ڇڏجي، ڇو ته اهڙي خودڪشي به شهادت جو هڪڙو ڏاڪو آهي، بهرحال مايوس به هڪ فطري لاڙو آهي ۽ اميد به فطري سڀاءُ تنهنڪري معلوم ٿئي ٿو ته ذوالفقار سيال به پنهنجا جهڙا تهڙا احساس يا سڀاءَ چٽڻ جو شاندار فنڪار آهي، جيئن تازو آيل شاعريءَ جي ڪتاب، “چهرا چنڊ گلابن جهڙا” ۾ چوي ٿو:
جهڙي ويلي تو کان ساجن ڏينهن پراڻا وسري ويندا،
تهڙي ويلي پنهنجي سپنا خاڪ ٿي ڪائي اڏري ويندا.
غزل جي هن مطلع ۾ سندس اندر جي ڏک ۽ مايوسيءَ جي اظهاري ڪيفيت کي جهڙوڪر شاعر، مايوسين جي صحرا ۾ پريشان حال بيٺو آهي، پر ساڳئي ئي غزل جي هڪ بند ۾، مايوسين جي صحرا کي پار ڪندي، اميدن جي گلزارن ۾ پير رکي اچي بيهي ٿو:
باک ڦٽڻ جي آسَ ۾ اڄ به، رستن تي ٿي وئي آ رونق،
اهڙو ڪوئي واءُ ته ورندو، ڏينهن ڏکيا هي گذري ويندا.
اصل ۾ شاعر ئي ته آهي جيڪو ماڻهن جي روح ۾ پريشانين ۽ مايوسين کي ڏسي وٺي ٿو ۽ انهن کي وائکو ڪري، کين اميد ڀرين اظهارن سان خوبصورت آئيندي جي خوشخبري ڏيندو رهي ٿو، پوءِ ماڻهن کي اهڙو خوبصورت آئيندو حاصل ٿئي يا نه، پر هڪڙي اميد جي سهاري جيئڻ لڳي ٿو، بلڪل اهڙي ماهر ڊاڪٽر وانگر، جيڪو پنهنجي مريض کي ڪڏهن به نا اميدي نه ڏيکاريندو آهي ۽ ان جي تندرست ٿيڻ جي اميد ڏياريندو رهندو آهي، اهڙين ئي اميدن جي بلندين تي پهچي ذوالفقار سيال چوي ٿو:
هاڻ ڏوهي وري ذات ٿيندي نه ڪا،
سچ جي ماڳ تي رات ٿيندي نه ڪا،
لڙڪ سارا اکين مان، مون لاڙي ڇڏيا،
هاڻ نيڻن مان برسات ٿيندي نه ڪا.
پوءِ شاعر ته شاعر ئي آهي، تنهنڪري، ڪڏهن ماڪوڙي، ڪڏهن ڪيهر شينهن، وارو مثال هجي ٿو، سندس شاعريءَ ۾ صحيح ماڻهپي جا رُخ، محبوباڻا ماڻا ٽاڻا، ڌرتيءَ سان اٿاهه محبت جو اظهار، ماڻهن جي قبيح روين تي ماتم، سياسي شِڪرن جون شڪرايون وغيره جتي ڪٿي ملن ٿيون.
ديس جي ڌرتيءَ سان محبت جو اظهار اجهو هينئن ڪري ٿو، سنڌ جي هر ڪنهن گهٽي، هر گام تان صدقو وڃان:
سنڌي ٻوليءَ جي حرف هر نام تان صدقو وڃان،
چاهه هن سان آهه ايڏو، ڄڻ ته جيجل ماءُ آ،
ديس جو ناهيان دروهي، نام تان صدقو وڃان.
پاڻ فڪر تي وڌيڪ ويساهه جو قائل آهي ۽ ان جي اڳيان فَنَ جي ڀيٽا ڏيندي نه ٿو ڪيٻائي، سندس شاعري ۾ سمورن شاعرن وانگي زندگيءَ لاءِ پيار جي اهميت جو احساس اجاگر آهي ۽ ان لاءِ مضبوط دليل وٽس موجود آهن:
پيار جي نگاهه ٿي ويندي،
زندگي جي پناهه ٿي ويندي.
يا
نيڻ تنهنجا وري چنڊ تارا ٿيا
مرڪ ۾ زندگي جا اشارا ٿيا
عام طور تي شاعرن، پنهنجي شاعري ۾ محبوب کي گل سان تشبيهه پئي ڏني آهي، پر ذوالفقار سيال انهن شاعرن کان منفرد احساس جو مالڪ ٿو ڏسجي ۽ محبوب جي گل سان تشبيهه کي اجهو هينئن رد ٿو ڪري:
گل سان توکي ڀيٽيان ٿو،
ڄڻ تنهنجي گهٽتائي آ.
هتان جا مطلبي ماڻهو، ماڻهن جا مطلبي اڳواڻ، جيڪي ذاتي مفادن لاءِ ۽ ضمير جو سودو به ڪريو ڇڏين ٿا ۽ سندس ۾ چالو سياسي ۽سياستدان سان هن شاعر کي ڪروڌ جي حد تائين اختلاف آهي، اهڙي صورتحال جو اظهار اجهو هينئن ڪري ٿو:
سياست جي لئه مان ٿا وڪجن،
ماڻهو، دين-ايمان ٿا، وڪجن
آهه ضميرن جو هت سودو
قوم ڏٺا ايوانِ ٿا وِڪجن
ائين لڳي ٿو مُلهه آ سڀ جو
ظرف، ضمير ۽ خان ٿا وڪجن
هڪڙي پاسي جذبا پلجن
ٻئي پاسي ڀڳوان ٿا وڪجن
سندس شاعريءَ ۾ قافئي جي آزادي واري عمل جي ڪري مقصد کي چٽائي ۽ اندر جي احساس کي ظاهر ڪرڻ ۾ سولائي حاصل رهي آهي، پنهنجي شاعريءَ ۾ ننڍا وڏا وزن نڀائي ڄاڻي ٿو، تاهِم منهنجي نظر ۾ سندس غزل کان، سندس گيت ڪر کنيو بيٺا آهن ۽ سندس هيءُ گيت ته پنهنجي سمورين گهرجن ۽ خوبين سان جهنجهه پيو لڳيۡ:
زندگيءَ جي حسين شام گڏجي هلو
پيار مون کان وٺو
پيار مون کي ڏيو
ڇا رکيو آهن طعنن ۽ تڪرار ۾
مسڪرائي ملو
۽ سدائين ملو
تون اچڻ جا ڪرين روز واعدا نوان
تون نه آئين وري
توکي ڇا ٿي ويو؟
ذلف جي هر گهڙي آهه تو ساڻ گڏ
ڪي گهڙيون قرب جون
ان کي ڏيندا ڪريو
البته هڪڙي ڳالهه ڪرڻ ضروري آهي ته سندس شاعري ۾ سندس فڪر، پنهنجي پَڳَ مَٽُ يارَ فَنَ جي ڪمزوري يا هيڻائي تي ڏاڍو ڏکارو آهي، جيڪڏهن انهيءَ پاسي توجهه ڏيئي سگهجي ٿو ته ضرور ڏيڻ گهرجي، ڇو ته ٻُڌڻ وارا اکيون توڙي ذهن ڦوٽاريون بيٺا هوندا آهن ۽ تذڪرو نه ٿي پوي فَنَ جي کوٽ جو!
مثال طور:
اسانکي جيون جي ناهه ڳڻتي، فڪر اسان کي انهيءَ جو آهي،
جلاد بيٺو اڃا درن تي، اڃا ڪنڌ ڪرندا اڃان ڪوس ٿيندا.
هتي پوئين سٽ جو پويون اڌ، اڃان ڪنڌ ڪرندا اڃا ڪوس ٿيندا. پنهنجي اصلوڪي ڳوٺ/شهر جي پنهنجي گهر مان ٻاهر نڪتل، خانا بدوش ٿيو بيٺو آهي ۽ فعول فعلن جي بجاءِ “مفاعيل فعلن” ۾ گم پيو ٿئي ته پوءِ ٻئي جي گهر ۾ بنا اجازت وڃڻ وارا ساڌ نه پر چور ليکبو آهي.

سرڪش سنڌي

درد نه لهي دار وئين: زلُف زور ڏنوم

اسان جو پيارو دوست ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به بنيادي طور تي هڪ شاعر آهي هن جي اندر ۾ شاعر، هڪ باشعور ۽ سجاڳ شخص به ويٺل آهي، موهن جي دڙي جي هزارن ورهين پراڻي ڌرتيءَ سان تعلق اٿس، جن وٽ تهذيب هئي، فن هو، سنڌو درياهه جي ڪپر تي اڀرندڙ سج جي روشنيءَ ۾ زندگيءَ کي ترقي وٺرائڻ جي عملي جدوجهد هئي. اهو لاڙڪاڻو گدا حسين گدا، ڪشن چند بيوس، هوندراج ڏکايل ۽ نياز علي نياز جو به ماڳ رهيو آهي. ان ڪري ذوالفقار ۾ اها سموري سڳنڌ ۽ خساڪي اوتيل آهي. سندس شاعري جي پهرئين مجموعي، ان جي مهورت سندس لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۾ پڙهائي، اتان جي سرگرمين، ايل ايم سي جي لطيف مخزن، روزاني عبرت، سنڌ نيوز ۽ ٻين اخبارن ۾ لکيل ڪالمن واري دور جو اکين ڏٺو شاهد آهيان. منهنجي ساڻس دوستي، سهڻي رسالي جي آفيس ۾ محترم طارق اشرف جي ڪري ٿي ۽ پوءِ اها دوستي اڃا به قائم آهي. ڪو وقت هو، جو هو حيدرآباد ۽ ڄامشوري جي ادبي سرگرمين جو روح روان هو، هاڻ عملي زندگي جي ڊوڙ ۾ اڳتي آهي.
هي ڪتاب “آئينا ۽ عڪس” هن جي ادبي، سياسي، يادگيرين ۽ شخصيتن تي لکيل خاڪن/ڪالمن جو مجموعو آهي، آئون سمجهان ٿو ته اڃا به سندس هزار کان به مٿي ڪالم مختلف اخبارن ۾ موجود آهن. وري به شابس آهي جو انهن هزارين ڪالمن مان ڪجهه ڪالمن کي سهيڙي هن ڪتابي صورت ۾ آندو ويو آهي. لکڻو ته مونکي فقط چند اکر هئا، پر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سان زندگيءَ جو هڪ اهم وقت گڏ گذريو آهي، جڏهن اسان جي اندر ۾ رولاڪ روح جوان هوندو هو. ان وقت هڪ نسل هو. هنن وٽ خواب هئا، جدوجهد هئي، پر عملي زندگيءَ جي ڪا راز ۾ خواب، ڪنهن ڌنڌ ۾ گم ٿي وڃن ٿا، اڄ اهي ٻه اکر لکندي، اهو سمورو ماضي جو دور اچي آڏو بيٺو، سچ پچ ته دل چوندي آهي، ڪڏهن ڪڏهن هڪ پل لاءِ ئي کڻي موٽي اچن عمر گزشته جا اُهي ويل ڏينهن! جيڪي ماضيءَ جي دقيق خزائن ۾ پن پن ٿي وکري ويا.... پر يادن کي ڏکڻ ۽ اُتر جون هوائون، وقت جي وٿي، ميساري نه سگهي آهي.
شال سنڌي پڙهندڙن کي سنڌ جي هن باشعور ليکڪ جو هي لاڀ قبول پوي. اسان جون دعائون هن سان گڏ آهن.

مدد علي سنڌي

(آئينا ۽ عڪس 2015ع)

زندگي رڻ هئي “ذلف” کيڙي ويو

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعريءَ جو مجموعو “ماڻهو اُجرا رستا ميرا” مهاڳ لکڻ لاءِ مليم ته سوچيم ڇا لکان؟ ڇا ڪنهن به ڪتاب تي ڪنهن ٻي ماڻهوءَ جا تعريفي ٻول لکڻ ضروري آهن؟
وري به ڇا اهڙي به ماڻهوءَ کان مهاڳ لکرائجي جيڪو مسلسل ايئن چئي انڪار ڪندو رهي ته شاعري وڻندي ته لکندم!! ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ڏاڍو مستقل مزاج، ضدي ۽ ڪجهه ڪجهه هٺيلو پڻ آهي ته، “ڀلي ڇا به لک، ڀلي تعريف نه ڪر، تنقيد ڪر پر لک ضرور!”
اهڙي ٻاجهاري ماڻهوءَ بابت وڌيڪ ڇا چئجي سواءِ قلم کڻڻ جي شاعريءَ جي باري ۾ ڪنهن شاعر يا شاعريءَ سان رغبت رکندڙن کي ڪجهه ٻڌائڻ يا ٻين لفظن ۾ ليڪچر ڏيڻ آهي ته ڏکيو پر اهڙو ڪلاس ضرور هئڻ گهرجي، جتي اهڙي تربيت ۽ سکيا ڏني وڃي ته، شاعري ڪيئن ڪجي؟ ۽ ان جا قائد ۽ قانون ڪهڙا اهن.
آئون آڪاش تي جرڪندڙ سڀني تارن کي پنهنجي خواب سمجهندي آهيان جنهن جو اظهار پڻ پنهنجي شعري مجموعي “رولاڪ خواب” جي هڪ غزل ۾ ڪيو اٿم، غزل جو پهريون بند هي آهي ته:
تون ڪنهن اٻالي اداس ناريءَ جا نيڻ جا ٿل ڏسين ته لکجانءِ،
يا ڪنهن ڳليءَ ۾ اُڀي ڪهاڙي يا اهڙي هلچل ڏسين ته لکجانءِ.
انهيءَ غزل جو آخري بند هي آهي ته:
ڏسين جي آڪاش تي ستارا اهي منگاڻيءَ جا خواب آهن،
لطيفرح جو سُنهن اٿئي، انهن ۾ هُجي ڪو گهايل ٿئين ته لکجانءِ.
انهن ئي جرڪندڙ ستارن جهڙن خوابن ۾ هڪڙو اهو به خواب آهي ته شاعري سکڻ/سيکارڻ ۽ انهيءَ “فن” جا گُرَ سمجهائڻ لاءِ ڪو اسڪول، ڪاليج، يونيورسٽي ۽ ڪنهن اڪيڊميءَ جو هئڻ ضروري آهي. “ڏات” کڻي ماڻهوءَ جي وس جي ڳالهه ناهي نه ئي ڪو استاد ڏات ڏيڻ تي دسترس رکي ٿو! جڏهن بي پرواهه لطيفرح پاڪ فرمائي ٿو ته:
“ڏات ناهي ذات تي، جو وهي سو لهي”، يعني ڏات ڪنهن به ذات (يعني سيد يا لنگهي) لاءِ مخصوص ٿيل ناهي، پر جيڪو محنت ڪندو اهو حاصل ڪري سگهندو. جڏهن ته منهنجو خيال اهو آهي ته “ڏات” هڪ الهامي تحفو آهي، جنهن کي ملي، ان جو تعلق ذات پات سان نهاي پر ڳالهه وري به محنت ڪرڻ ۽ سکڻ جي آهي ته، “جيڪو وهي سو لهي”.
سکڻ سان نه رڳو شاعريءَ جا ڳڻ ۽ گُرَ سمجهي سگهبا پر اهي سڀيئي آسانيون جن ۾ بحر، وزن ۽ گهاڙيٽا شامل آهن، اهي هڪ شاعر تمام سهوليت سان ميڙي چونڊي کڻي سگهي ٿو، پوءِ مرحلو آهي “خيال” جو جيڪو هر ڪو پنهنجو هَٽَ مطابق هوڪو ڏيئي سگهندو. اها ٿي ذهني ايپروچ جي ڳالهه، جنهن جي سوچ وڏي ۽ وسيع، جنهن جو مطالعو ۽ مشاهدو لامحدود ان جو “خيال” به طاقتور هوندو. جيئن شاعريءَ کي “خيال” ۽ “فن” جو اتحاد سڏجي ٿو. يعني، شاعري اگر هڪ “فن” آهي ته “خيال” ان جو ساهه آهي. نه ته “ساهه” کان سواءِ شاعري بي جان لفظن جو هڪ اڻوڻندڙ ڌوڌو (ڍڳ/انبار) هوندو.
ڏات هڪ خدا داد صلاحيت هوندي آهي پر ڏانءُ ماڻهوءَ جي هٿ وس جي وٿ آهي، جيئن وتائي فقير چيو هو ته “ها ٺيڪ آهي سڀ ڳالهيون الله جي وس ۾ هونديون آهن پر ٻه ڳالهيون امان جي وس ۾ به آهن ته وڻينس ته ڀت رڌي وڻيس ته ماني پچائي”.
سچ به خدائي ڏات کي ڏانءُسکڻ/اچڻ سان سينگاري سنواري سگهجي ٿو، جنهن جي ريت وري اسان وٽ اڻ هوندي جهڙي اهي. ايئن هر ڪو شاعريءَ جا ڪتاب ڇپائي ان ۾ دوستن کان تعريفون لکائي ڪتاب ڪچ ۾ کڻي سگهندو، هر ڪنهن جي مٿي ۾ هڻندو وتي، اهو سڀ چوڻ جو مقصد اهو ناهي ته ڪنهن کي به شاعري ڪرڻ نه ايندي آهي پر ايئن به ڪونهي ته هر ڪنهن کي شاعري ايندي به آهي.
جيئن شاعريءَ لاءِ “خيال” جو هئڻ ضروري آهي، ڀلي شعر ۾ بحر وزن پورو هجي، رديف ۽ قافيا سٺا هجن پر جي ان ۾ ڪو “خيال” ناهي ته پوءِ اهو شعر ٽڪي مهانگو ۽ رڳو ڀرتي وارن لفطن جو بٺو ٿي پوندو آهي تيئن ئي شاعريءَ لاءِ ضروري آهي ته شاعر وٽ لفطن جو ذخيرو هجي بلڪه لفظن جي اڻ کٽ کاڻ هجي، مون وٽ هر ڳالهه لاءِ مثال رڳو لطيف رح پاڪ ئي آهي، جيڪو مڪمل آهي، پرفيڪٽ آهي.
هاڻي به اهو مثال آهي ته، لطيفرح کي ڏسو، پڙهو! وٽس نه رڳو اڻ ڳڻيا “خيال” آهن پر لفظ ۽ لهجا به اڻ مڻيا آهن، جڏهن به کيس پڙهبو آهي ته هر هڪ اهو بيت جيڪو اڳ ئي پڙهيل هوندو آهي، اهو نئين معنيٰ سان ڪَرُ کڻي بيٺل نظر ايندو آهي، اهو ان ڪري جو لفظن جون هڪ نه، ڪيئي معنائون هونديون آهن، جنهن ڪري هر ڀيري هو نئون نظر ايندو آهي، تنهن ڪري ئي آئون لطيف سرڪار کي “پُراسرار” شاعر چوندي آهيان، ڇو ته هن وٽ لفظن جي کوٽ ناهي، هن سڄيءَ سنڌ جا لفظ ۽ لهجا پنهنجي رسالي واري ڪاڻ ۾ ڪٺا ڪيا آهن.
مغرب جو عظيم شاعر بئلس سيمنڊ ڊراس جنهنجا نظم جديد شاعريءَ جي پيڙهه لکيا وڃن ٿا، اهو ان ڏس م چوي ٿو ته، “جيئن ته مان شاعر آهيان، ان ڪري ٻوليءَ جي معاملي م ڏاڍو حساس آهيان، لکڻ کان اڳ ڊڪشنرين مان لفطن جو ذخيرو ٺاهي رکندو آهيان.” نه رڳو نون لفطن کي واپرائجي پر انهن لفظن جي معنيٰ ۽ مفهوم کان پڻ مڪمل واقفيت رکندو هي، ايئن نه ته رڳو ٻين کان ٻڌل يا ٻين جا واپرايل لفظ بنا سڃاڻپ جي کجن (کڻجن) ۽ پنهنجي شاعريءَ ۾ ڀرتي ڪري ڇڏجن، بنا ان پرواهه جي ته ان شعر جو مطلب ۽ معنيٰ ڪهڙي ٿي نڪري!
ڪالرج چوي ٿو، “آئون پنهنجي لفظن جي معنئان ۾ بظاهر موجود مفهوم سان گڏمفهوم کي لاڳو ڪرڻ ضروري سمجهندو آهيان جيڪي انهن لفظن سان لاڳاپيل آهن. “جڏهن ته جرمن شاعر رلڪي اڃان به اڳاهين پنڌ جون ڳالهيون پيو ڪري ته “شاعر لاءِ ضروري آهي ته هو ڪائنات جي اڻ ڇهين ڪنڊن کي پنهنجي مشاهدي ۾ آڻي، هو شهر، بر، بحر، جبل ۽ ماڻهو ڏسي، ٻوليون ٻڌي ۽ سمجهي، ڏکن، سکن جي هر رنگ کي پنهنجي اندر ۾ اوتي، اهو سڀڪجهه ڪرڻ بعد به هو شاعر نه ٿو ٿي سگهي، جيستائين هو انهن کي پنهنجو يادون نه ٿو بڻائي ۽ صرف ياد ڪرڻ سان به شاعري ڪونه جَنمِبي، ڇاڪاڻ ته يادن جون ٻوڏون هڪ عام وهنوار آهي. شاعري اهڙي ٻوڏ ۾ ڦاسي ته يادون وساري ڇڏي صرف احساس کي پنهنجو ڪري پنهنجي رت ۾ ملائي ڇڏي.
شعاري رڳو احساسن جي اظهار جو نالو ناهي. اهو ڏٺل تجربو آهي جيڪو شاعر جي رت پونءِ ٿي پوي ٿو ۽ پوءِ ڪنهن اڪيلي اوچتي پور ۾ ياد جي ڪا چڻنگ چُري ٿي پوي ۽ وسريل احساس ڪَرَ موڙي اٿي ٿو ۽ فطري انداز ۾ اظهار، شاعريءَ جي ڪا دلربا سٽ جوڙي ٿو، رلڪي هڪ ٻي هنڌ اهو به چيو آهي ته، “ڪجهه به لکڻ کان اڳ پنهنجو پاڻ کان پڇو ته نه لکندس ته ڇا ٿيندو؟ جڏهن اهو ڀانيو ته، “نه لکندس ته مري ويندس! ته پوءِ ضرور لکو.
ائين تڏهن ٿيندو آهي جڏهن ڪو پنهنجي ذهن جي مڪمل قوت سان ڪجهه ڪرڻ جي سوچ رکي ۽ اهي خيال، جيڪي ڏک يا سک ڏين ٿا انهن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري يا پر ڪيف يادن مان پرخمار ٿي سگهي، پوءِ ئي هو ڪجهه نه ڪجهه تخليق ڪرڻ جي پوزيشن ۾ اچي سگهي ٿو ۽ اهو ئي وقت هوندو آهي، جڏهن ڪا اڻ ڇهي ۽ انوکي سِٽ جنم وٺندي آهي. جڏهن ته ڪالرج شاعريءَ کي حقيقت مڃي ئي نٿو! چوي ٿو ته “شاعريءَ جو مقصد حقيقت جي بجاءَ خوشيءَ جي تخليق آهي.” پر ڇا ،خوشيءَ” حقيقت ناهي؟ منهنجو خيال ڪالرج جي خيال کان مختلف آهي ڇو جو شاعريءَ جو مقصد حقيقت آهي جنهن ۾ خوشيءَ کان وڌيڪ ڏکن جي گهڻائي آهي.
هڪ سچو شاعر خوشيءَ ۾ پنهنجو اظهار جهڙيءَ ريت ڪري ٿو ان کان ٻيڻو اظهار هو ڏک مهل ڪندو آهي، جڏهن سنس اندر اڌ ٿي اٿلي پوندو آهي ۽ اظهار لاءِ وٽس ڪنهن به ٻي واڌو شيءَ جي محتاجي نه رهندي آهي. مثال لاءِ اسان جي تاريخ ۾ ‘سهرا ۽ راڳ’ جي آهن ته ‘پار ۽ اوسارا’ وڌيڪ پاور فل طريقي سان موجود آهن، جن جا اظهار گيتن ۽ مورن جي صورت ۾ موجود آهن، هتي ڳالهه آهي طاقتور خيال ۽ جي رلڪي جي ان ڳالهه جي ته، لکڻ کانسواءِ جڏهن ٻي ڪا واٽ نه ملي تڏهن لکو! اهو ئي درست طريقو ۽ وڏو سچ آهي، جي ائين نه هجي ته سنڌي ٻوليءَ ۾ شاعريءَ جي ڪتابن جي ڀرمار ضرور سنڌي شاعريءَ کي ڪنهن دڳ لائي ها. پر ائين ڪونهي! اسان وٽ هر بڇڙي ريت سان گڏ انهيءَ ڪُسري ريت پڻ ڪَرُ کنيو آهي ته جيترا گهڻا ڪتاب ڇپبا اوترو گهڻو نالو ٿيندو. اهڙيءَ هل اها سوچ رکڻ به ضروري آهي ته اهو نالو “هاڪ” (سٺي مشهوري) هوندو يا “خاڪ” هوندو!
اها غلط ريت ۽ غلط رويو سنڌي شاعري لاءِ جنم وٺي چڪو آهي (جيڪو هاڪاري ناهي!) “ڳالهه ٺهي نه ٺهي وٽ رينگٽ کي....” وارو انداز سٺي لفظن ۾ ياد ڪرڻ جهڙو تاريخ جي ورقن ۾ نٿو رهي سگهي. انهيءَ ڳالهه تي سوچجي ته سٺو، نه ته هرڪو مرضيءَ وارو آهي. هونئن به هرڪو مرضيءَ وارو، جو ڪتاب ته ڇپائي ٿو پر اهو به چاهي ٿو ته ڪتاب ۾ سندس باري ۾ 13-12 تعريفي مضمون به هجن! ٺيڪ آهي، هو 12-13 مضمون لکائي سگهي ٿو ۽ لکجن به پيا پر ڇا اهڙي طرح سان پڙهندڙن جي سوچن ۾ ڪا هاڪاري تبديلي به آئي آهي؟ يا اچي سگهي ٿي؟ پڙهندڙن جي سوچن ۾ تبديلي اهي 12-13 تعريفي مضمون نه، پر شاعر جي اها شاعري جيڪا ڪتاب ۾ موجود آهي اها آڻي سگهي ٿي جي ان ۾ اها طاقت ۽ ٻل آهي ته، ٻيءَ صورت ۾ اهي تعريفي مضمون، لکندڙن کي به، ته شعر کي به کلڻ هاب ڪرڻ جو سبب بنجن ٿا.
اهو سڀ ضروري آهي، ڊاڪٽر سيال لاءِ به ته مون لاءِ به! هونئن به هو ايلوپيٿڪ ڊاڪٽر آهي ۽ کيس چڱيءَ ريت خبر آهي ته ڪڙي دوا فائدو ڏيندي آهي. ڊاڪٽر سيال صاحب پنهنجي هر ڪتاب جي ڇپجڻ کان اڳ انهيءَ ڪتاب جو مهاڳ لکڻ لاءِ مون کي چوندو رهيو آهي (ٿورا آهن سندس) جنهن لاءِ مون وٽ سواءِ لفظ “مصروفيت” جي ٻيو ڪوبه نه هوندو آهي . سچ به آئون نه رڳو “لکڻ” ۾ مصروف آهيان پر انهيءَ کان وڌ “ڏکڻ” ۾ به گهڻي مصروف رهي آهيان. “لکڻ” منهنجو جياپو آهي ۽ “ڏکڻ” انهيءَ جياپي ۾ رڪاوٽ جو سبب بنجي ٿو! تنهن جي باوجود اهو منهنجي پنهنجي ذات جو ڪمال آهي ته ڏک به مونکان لکڻ وارو جياپو کسي نه سگهيا آهن. جياپي جي سگهه ڄڻ ته ڏکن کي دڙڪو ڏيندي رهي آهي ته:
“اڳيان ٽڪر ٽر، متان روهه رَتيون ٿئين”.
اهو ئي هيٺ مٿي وارو حساب ڪتاب مونسان گڏ گڏ رهندو اچي. جڏهن ڏک تازو آهي تڏهن جياپو جهيڻو ٿي پوندو آهي ۽ قلم رڳو نهاريندو رهندو آهي ته ڪڏهن ٿيون آڱريون کيس کڻن. هاڻي وري جڏهن ڪتاب “ماڻهو اُجرا رستا ميرا” جو مهاڳ لکڻ لاءِ ڊاڪٽر صاحب چيو ته سچ به آئو هر بار، نه، نه “ڪندي ڦڪي ٿيڻ لڳيس ته ان ۾ ڊاڪٽر صاحب جو ڪهڙو ڏوهه آهي! يا ٻين انهن سڀني جو ڪهڙو ڏوهه آهي! جيڪي مونکان پنهنجي ڪتابن جا مهاڳ لکرائڻ چاهيندا آهن ۽ آئون کين اها ئي “مصروفيت” واري ورندي ڏيندي رهي آهيان. حقيقت ۾ ڏوهه ڪنهن جو به ڪونهي، منهنجو به ڪونهي، ڏوهه رڳو انهن حالتن جو آهي جيڪو لمحي لمحي مون لاءِ ڄڻ ته ساهه ٻوساٽيندڙ رهيون آهن. مائٽن، ڀائرن، ڀينرن جو وڇوڙو ساهه ويڙهيندڙ نه پر ساهه ڪڍندڙ هوندو آهي ۽ آئون به شايد سسئيءَ وانگيان اهڙي “گوندر وَلِ جي گُرِي، آهيان جنهن لاءِ ڄڻ شانڪار (للڪار) بنجي ٿا اچن ۽ وري اٿيو بيهو ٿي رهان. اها ڳالهه آهي ته تازي ڏک ۾ دل جي رفتار گهٽ ٿيو پوي (اي سي جي رپورٽ مطابق) ۽ قلم جهليندي به ٿڪيو پوان پر لطيف رح تي ڪم ڪرڻ ايڏو ٻل ڏنو اٿم جو قلم آڱرين مان ڪرندي ڪرندي به وري آڱرين ۾ جَڙجي ٿو پوي ۽ دل ۽ قلم جي رفتار وري به نارمل ٿيو پوي ٿي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال شاعر ڪهڙو ۽ ڪيئن آهي. اهو سندس پورهيو سالن کان وٺي سڀني جي اڳيان آهي ۽ سندس باري ۾ ڏنل رايا به گهٽ اهميت وارا ناهن. هو ادب جي ميدان ۾ مسلسل بيٺو رهيو آهي. پنهنجي ڪم سميت اهو به ڪو گهٽ ڪارنامو ڪونهي، يعني قلم سندس ساٿ ڏيئي پيو ۽ هو لکي پيو، اها ڳالهه عام ناهي. باقي هو ماڻهو ڪيئن آهي؟ اهو شايد سندس ويجهن کان وڌيڪ ٻيو نه ڄاڻندو هوندو يا ٻيو گهٽ ڄاڻندو هوندو يا اهي جن جون هن مددون ڪيون آهن، ساٿ ڏنو آهي، اهي کيس سڃاڻندا هوندا، مون کي هي سادو، سچو ۽ باغ بهار طبيعت جي شخصيت لڳو، سنس ٽهڪن جي گونجار سندس اڇي اندر جي ساکي لڳيم. هو وڏن عهدن تي رهيو پر غريبن سان سندس واسطو ۽ ناتو هميشه ڳنڍيل رهيو، هو انهن جون تڪليفون دور ڪندو رهيو. هاڻي جڏهن سندس چانڊڪا مان ٽرانسفر ٿيو ته ڪنهن غريب کي رت ۽ دوا جي ضرورت پيئي. انهن مونسان رابطو ڪيو. مون کي سندس ٽرانسفر ٿيڻ جي خبر هئي پوءِ به کيس چيم ته، “لاڙڪاڻي ۾ ڪنهن غريب کي رت ۽ دوا جي ضرورت آهي پر تون ته اتي ناهين!!” هن هڪدم جذباتي ٿي چيو، “پوءِ ڇا ٿيو جو مان اتي ناهيان! ته ڇا ڪنهن غريب کي اتي رت ۽ دوا به نٿو ڏيئي سگهان”!
مون کي سندس اهو جذباتي ٿيڻ ڏاڍو وڻيو، جنهن ڪري اها ڳالهه هتي لکندي مزو آيو.
سنڌي ادبي سنگت لاءِ سندس خدمتون ۽ ڪوشسون ۽ سنڌي ادبي سنگت جي آفيس لاءِ پاڻ پتوڙڻ ۽ سوڀ حاصل ڪرڻ پڻ سنڌي ادب لاءِ سندس پاران هڪ سوکڙي چئبي، مون سنس لاءِ جيڪو چوڻ پيچاهيو اهو هن پاڻ ئي پنهنجي هڪ مختصر بحر واري هڪ خوبصرت غزل ۾ چئي آهي ته:
مختصر زندگي،
پيار ئي مون ڪيو.
يا
ذلف اسان جو حال فقيري،
جڳ وارن کان مون گهٻرايو.
(جڳ وارن کانهن ڪيئن ۽ ڇو گهٻرايون! اها کيس ئي خبر هوندي!)
هن ڪتاب “ماڻهو اُجرا رستا ميرا” جي شاري سندس اڳ وارن ڪتابن ۾ ڇپيل شاعريءَ کان ڪجهه پختي لڳي، ضرور عمر سان گڏ تجربو، مشاهدو، مطالعو، سکڻ ۽ ٻڌڻ وڌي ٿو. نه ته شاعريءَ بابت منهنجي به سڳائي ميڪاولي واري راءِ آهي ته، “هو شاعريءَ کي هڪ اهڙو فن سمجهي ٿو جنهن ۾ لفطن جو استعمال اهڙي انداز سان ڪيو وڃي ٿو جو تخيل لاءِ فريب ڪُن هجي. جهڙيءَ طرح هڪ مصور رنگ جي استعمال سان تخيل کي بلند ڪري ٿو.
شاعريءَ لاءِ پاڻ ذوالفقار سيال چوي ٿو ته:
جذبن جو هي پورهيو آهي،
پنهنجو هٿ هٿوڙو ناهي.
سندس شاعري ۾ جيئن ته پيار جو جذبو بي انداز آهي جڏهن ته کيس ٻي پاسي به ڌيان ڏيڻ گهرجي، جنهن پاسي ڏانهن هن ٿوري هٿ- سُڃَ ڪئي به آهي، سندس هي بند مو نکي سنڌ بشير خان قريشي سان منسوب لڳو:
قوم سان پنهنجو انجام پاڙي ويو،
هو ته روشن نئون سج اڀاري ويو.
يا
ظلم جي روپ جو ڪين چهرو مٽيو،
سچ پيسجي پيو اڄ به گهاڻي ڏسو.
هن ڪتاب ۾ سندس هڪ غزل سهڻي بيهڪ ۾ آهي جنهن جي هر سٽ ۾ قافيو ۽ رديف آهي. اهو تجربو سٺو لڳو:
هوائون نه روڪيو، صدائون نه روڪيو،
اسان کي سهڻ ڏيو، جفائون نه روڪيو.
سڙڻ ڏيو رڙڻ ڏيو وفائون نه روڪيو،
جي انسان آهيو، خطائون نه روڪيو.
ڀلي ڀور ٿيون پر ادائون نه روڪيو،
پِٽيو ڀل اسان کي دعائون نه روڪيو.
چڱايل کي ڪوري، عطائون نه روڪيو،
مريض محبت، دوائون نه روڪيو.
وري وار کولي گهٽائون نه روڪيو،
وري “ذلف” جون هي انائون نه روڪيو.
آئون اهڙن مهاڳن جي سدائين مخالف رهي آهيان جن ۾ هر لفظ کان پوءِ انهيءَ شاعر جي شاعريءَ جي لانڍ لڳل هوندي آهي جيئن هتي مون پاڻ به ڪئي آهي. منهنجي لاءِ مجبوري اها آهي ته مون لطيف رح کي تمام گهڻو پڙهيو آهي شايد اهو ئي سبب آهي جو آئون هر شاعر جي شعر ۾ خيال ڳولڻ لڳندي آهيان ۽ پوءِ اداس ٿي ويندي آهيان. منافقت ڪرڻ ٻين سان ته ٺهيو پر پنهنجي ذات سان ڪرڻ به بيواجبي سمجهندي آهيان. مون ڪڏهن به پنهنجي ڪنهن به ڪتاب تي تبصرو ڪرڻ لاءِ ڪنهن کي به نه چيو. مونکي خبر آهي ته هو هروڀرو به تعريف ڪرڻ لڳندا جيڪا آئون پنهنجي ذات سان منافقت سمجهندي آهيان.
ڊاڪٽر سيال کي سندس شاعريءَ بابت نهايت ڪڙيون ڳالهين هميشه مونکان ٻڌڻيون پونديون آهن. مون کي خوشي ٿي ته هو صابر ۽ ساهو آهي سدائين چوندو رهيو آهي ته، “جيئن وڻيئي، تيئن لک!” ڪنهن ڏاهي جو چوڻ آهي ته، “جيڪو تنقيد سهي نٿو سگهي اهو زنده رهي نه سگهندو ۽ نه وري اڳتي وڌي سگهندو.” مان ڄاڻان ٿي ته هو تنقيد سهڻ جي سگهه رکي ٿو. ائين هو زنده به رهندو ۽ اڳتي به وڌندو ويندو.
شاعريءَ جي لانڍ بابت اهو ئي چونديس ته جڏهن هو ڪڙيون ڳالهيون برداشت ڪري سگهي ٿو ته مٺين ڳالهين جو هو خودبخود حقدار ٿي پوندو آهي. ايئن جڏهن ڪتاب ۾ سندس ڪجهه شعر وڻيا آهن ته سوچيم اظهار ڪريان ائين ڊاڪٽر صاحب جي صبر کي آزمايان نه.
هن ڪتاب جي نئين ڳالهه “گيت” جي گهڻائي آهي. جڏهن ته هاڻي گيت لکڻ جي ريت ميسارجي رهي آهي. اهڙي موقعي تي گيت واري صنف ۾ ٻيهر ساهه وجهڻ ۽ جيارڻ لاءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي مبارڪون هجن. باقي شاعري اها “ڪاڪ” آهي جنهن جي مومل ماڻڻ لاءِ هڪ ٽڪساٽ کي منهن ڏيڻو پوندو.
ناتر جي گوهين تي نظر رکڻي پوندي، سُٽُ ۽ سوپاريون به اينديون ته کڏون ۽ کوهه به ايندا، رنگ رتا رستا به پسبا ته واس وندا پِنگا پيچرا به ملندا، شينهن جون گجگوڙيون به ٻڌبيون ته مٺيون بُسريون به چکبيون، سارو جادو نگر ڳهبو تڏهن وڃي منڊل مانڊاڻا نگاهن اڳيان ايندا!! اهو ڪو ڊڄ ڪونهي حقيقت آهي جنهن کان منهنجو خيال آهي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال واقف هوندو/آهي.
ڪاڪ وڻن سڻان، اوٺين گهڻو اورڳي،
هئا گُنَ (هنر) گهڻا، راڻا تي (تڏهن) روئندا ويا.

ج .ع منگهاڻي

هڪ دوست، هڪ روشن خيال اديب

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سان ڏيٺ ويٺ ڪو سال اڌ جو معاملو يا سنڌي ادبي سنگت سان واسطيداريءَ جو سبب نه آهي. اسين هڪٻئي کي ان وقت کان سڃاڻون ٿا. جڏهن سندس والد صاحب ڪرمان باغ جي وچئين روڊ تي پنهنجي اوطاق ٻاهران چاچي فدن جي دڪان آڏو ڇڻڪار ڪرائي ڪرسيون وجهرائي دير دير تائين ڪچهريون پيو ڪندو هو ۽ اسين ٻار سندس رعبدار شخصيت کان مرعوب ٿي ڪنڊون پاسا وٺندا رهندا هئاسين. ذوالفقار سيال ان وقت به رڳو انتهائي حسين نوجوان هئو پر ٻين گهر وارن جي برعڪس شاعري ۽ موسيقيءِ سان به کيس چريائپ جي حد تائين لڳاءٌ هو. سندس اها خوبي فريد آباد سان تعلق رکندڙ سيال زميندارن جي ٻين نوجوانن ۾ ورلي ڏسڻ ۾ ايندي. لاڙڪاڻي ۾ رهندي ادبي محفلن ۽ مجلس ۾ ويندي يا ڄامشوري ۽ حيدرآباد جي فنڪشنز ۾ شرڪت ڪندي، ڊاڪٽر صاحب سان تعلق پاڙيسريءَ کان وڌيڪ ادبي ۽ خيالي هم آهنگيءَ جي صورت ۾ سگهارو ٿيو. سنڌي ٻارن لاءِ سندس ڪيل شاعري هجي يا حسين زلفن جي شان ۾ لکيل هن جا من موهيندڙ غزل، ستر جي ڏهاڪي ۾ پوئين اڌ کان هو سنڌ جي ناميارن شاعرن جي پهرين فهرست ۾ موجود رهيو. ادب سان انهيءَ سنڌ اڳتي هلي کيس سنڌي ادبي سنگت ٻين فورمن ۾ ممتاز حيثيت ڏياري.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سان تعلق داريءَ جي پيچن ۾ هڪ وڌيڪ اضافو ڪراچيءَ ۾ رهندي ٿيو. جڏهن نوي جي ڏهاڪي ۾ هو سول اسپتال ڪراچيءَ ۾ ايڊيشنل پوليس سرجن هو ۽ مان اردو آرٽس ڪاليج ۾ ليڪچرر مقرر ٿيس. ٻئي جايون هڪٻئي جي ويجهو هئڻ ڪري دعا سلام، صلاح صواب ۽ حال احوال جو قائم رکيل سڳو اسان ٻنهي کي گهلي علي احمد بروهي صاحب جي آفيس تائين وٺي ويو، جتي اسان جون يادگار چوياريون لڳڻ لڳيون. اتي ٿيندڙ ڪچهرين ۾ اسين هڪٻئي جي ايترو ويجهو اچي وياسين. جو ادبي، علمي، توڙي ذاتي معاملن ۾ هڪٻئي جي راءِ جو احترام ٿيڻ لڳو. انهيءَ تسلسل ۾ اڳتي هلي سنگت ڪراچي توڙي ٻين ميڙن ۽ مجلسن ۾ شراڪت داري رهي. ڊاڪٽر صاحب سان ٿيل مسافرين ۾ حادثن، حيرتن ۽ حسرتن جا طويل داستان آهن، جن کي رقم ڪرڻ لاءِ هڪ ڌار مضمون لکڻ جي ضرورت آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سان گذريل ٽيهن سالن جي سڃاڻ ۽ سنگت کي پسمنظر ۾ رکندي مڻ انتهائي وشوق سان چئي سگهان ٿو ته هو اسان جهڙن بگڙيل معاشرن ۾ ڪيترن ئي حوالن سان هڪ مثالي دوست آهي، هڪ باعزت گهراڻي سان تعلق هجڻ ڪري هو هٿ جو سخي ته آهي ئي پر مرڪن ۽ ٽهڪن سميت هو بيشمار خوبصورتين جي ورڇ ڪندو رهندو آهي. اوهان جڏهن به ساڻس ساٿ ۾ هوندو ته نه رڳو اوهان جي ....... تي تالو هئڻ جو اعلان ڪندو پر گڏوگڏ سٺو کاڌو کارائڻ، آرمده سفر ڪرائڻ، وقت جي پابنديءَ مطابق پروگرام ترتيب ڏيڻ ۽ واپس ماڳ تي پهچائڻ سميت ميزباني ۽ ساٿ جا اهڙا ته سرها گل پيش ڪندو جو ساڻس رهندڙ ساٿ هميشه يادگار ٿيو وڃي. مزاج جي حوالي سان توڻي جو غلط ڳالهه ۽ ڪوڙي قصي ٻڌڻ سان کيس فورن غصو ايندو آهي، پر دوستن جون مندايون ۽ غلطيون ٿڏي تي معاف ڪرڻ جو دل گردو مون جيترو منجهس ڏٺو آهي. اهو گهٽ اديبن ۾ موجود ملندو، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال نه رڳو وقت جو پڪو ۽ پابند شخص آهي پر ڌن جي پڪائي ته ان کان وڌيڪ لهي ٿو، هو هڪ دفعو جنهن ڳالهه تي مطمئن ٿي ويو سا جيستائين پوري نه ڪندو تيستائين بس ڪري نه ويهندو، انهيءَ طبيعت جي ڪري هن بيشمار تڪليفون ۽ تعذيرون کڻندي به ڪڏهن پوئتي وک نه وڌائي آهي.
سنڌي ادبي سنگت ۾ رهندي هن جيتري جدوجهد ۽ جاکوڙ ڪئي آهي. ايتري پنهنجي ذاتي ڪمن لاءِ ڪري ها ته شاندار پوسٽنگس ماڻي وٺي ها. بهرحال حقيقت آهي ته ذاتي طور تي نقصان سهندي به هن اجتماعي ڀلي جي لاءِ ايترو ڪجهه ڪيو آهي. جو سنڌي ادبي سنگت جي تاريخ ۾ هميشه هڪ بااعتماد بت شڪن سيڪريٽري جنرل طور ياد ڪيو ويندو. ادبي حلقي ۾ هلندي جيتوڻيڪ سندس سنهيون ڪاريون مڇون اڇاتري سليٽي رنگ ۾ تبديل ٿي ويون آهن، پر سندس چهرو پوءِ به ٻهڪندو رهي ٿو. اسين سندس دوست دعاگو آهيون ته شال اهو چهرو سدائين سرهو ۽ سرخرو رهي.


انعام شيخ

هڪ ڏِنگو شاعر ۽ شخص

پهريان ته ذوالفقار سيال کي کوڙ مبارڪون جنم ڏينهن جون. مان کيس ائين نه چوندس جيئن هو ٻين جي جنم ڏينهن جي موقعي تي چوندو آهي ته زندگيءَ جو هڪ سال کٽڻ تي ڪهڙيون خوشيون ملهائجن.
هونئن مان جيولس فيوچڪ، فرانز ڪافڪا، ميلان، ڪنڊيرا، سميتانا، شويڪ، يانا ناوريتيلوا ۽ هنگز جي ديس م جڏهن پي ايڇ ڊي ڪندو هيس ته اتي به جنم ڏينهن ڌام ڌوم سان ملهائبو آهي. نه رڳو جنم ڏينهن پر نالي واري ڏينهن يا نيم ڊي به ملهائبو آهي. اصل ۾ هر ڏينهن تي هنن جو ڪو نه ڪو نالو رکيل آهي، جيڪو سندس مذهبي ولين يا پيغمبرن جي نالي سان هوندا آهن. جيئن 24 ڊسمبر ڏاڏي آدم جي نالي تي وري 25 ڊسمبر ڏاڏي حوا (ايوا) جي نالي سان منسوب ته اڄ جو ڏينهن يعني 28 مئي وري وليم جي نالي سان منسوب آهي. هڪ ڳالهه مون جيڪا اتي ڏٺي ته هو بي شڪ پنهنجو جنم ڏينهن يا نيم ڊي وڏي خوشيءَ سان ملهائيندا آهن پر ان ڏينهن تي هو پنهنجي لاءِ به ڪجهه وقت ضرور ڪڍندا آهن. جيڪو هو اڪيلائي ۾ گهاريندا آهن ۽ ان لاءِ اڪيلائيءَ ۾ پنهنجي پوري سال جي زندگيءَ جو تجزيو به ڪندا آهن ته وري نئين سال لاءِ ڪو ريزوليشن به بڻائيندا آهن. اهو ڪم هو نئين سال جي موقعي يعني پهرين جنوريءَ تي به ڪندا آهن. اهي رزوليشن مختلف هوندا آهن.
مثال طور تي ڪو پنهنجو پاڻ سان اهو واعدو ڪندو ته هو اڄ کان وٺي ڪتاب پڙهڻ شروع ڪندو.
يا هو هن سال ڪوشش ڪندو ته يونيورسٽي ۾ داخلا وٺي.
يا مان اڄ کان پوءِ شراب کي هٿ نه لاهيندس وغيره.
پر اسان پنهنجو جنم ڏينهن يا ته بغير ڪنهن اهميت جي گذاري ٿا ڇڏيون يا وري هروڀرو جي گوڙ گمسان ۾ پنهنجو ٽائيم وڃايون ٿا.
اسان کي پنهنجي لاءِ به ٽائيم ڪڍڻ کپي، ان ڏينهن تي ڪا سٺي ميوزڪ ٻڌي سڪون ماڻجي يا وري ڪنهن سان گڏ ڪينڊل لائيٽ تي ڊنر ڪجي.
پر پنهنجي روح ۽ جسم کي ٽِيُون ڪجي، جيئن 5000 ڪلوميٽر هلڻ کانپوءِ گاڏيءَ جي ٽيوننگ ۽ انسپيڪشن ضروري آهي. تيئن اسان به پنهنجي تپاس ڪيون ته روح ۾ ڪٿي زخم لڳو آهي، ڪٿي ڪنهن جي رهنڊ سان رت وهي رهي آهي. يا جسم جي ڪهڙي حصي کي منهنجي توجهه جي ضرورت آهي. ها ۽ ڪونه ڪو رزوليشن يا ڪو واعدو ضرور ڪيون. جيئن اسان جي اڄ جو مهمان ۽ ميزبان ذوالفقار سيال اهو واعدو ڪري ته پنهنجي اڳلي جنم ڏينهن تائين اسان کي ڪو سٺو ڪتاب ضرور ڏيندو.
اڄ مان ذوالفقار سيال جي حوالي سان ذاتي ڳالهيون ڪندس ڇو جو گذريل سال ان ئي موقعي تي مون سندس فن جو جائزو ورتو هو ۽ “بارش کان پوءِ” جو مزو ورتو هو.
سو مون ڳالهه پئي ڪئي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سان سڱ سياپو لاڙڪاڻي کان آهي. لاڙڪاڻي شهر جو اڳي هڪ پنهنجو مزاج هوندو هو، ڪڏهن ارڏو ته ڪڏهن ماٺيڻو ته ڪڏهن ادبي ته ڪڏهن سياسي ڪڏهن راندين وارو ته ڪڏهن هر فن مولا وارو. هڪ ٻي ڳالهه ته لاڙڪاڻي جو ماڻهو ضروري نه هو ته ڪنهن سان هُن جي دوستي يا گهرائپ هجي پر هو لاڙڪاڻي جي هر شخص کي پنهنجو ضرور سمجهندو هو. جيئن هتي اياز سومرو صاحب ويٺو آهي، اسان ٻئي لاهوري محلي جا آهيون، اسان جي پاڻ ۾ گهرائپ ناهي رهي، ان جو سبب هڪ ته هن جو سينيئر هجڻ ٻيو هو سياست جو راهي ۽ اسان وري راند ۽ ادب جا ماڻهو. پر هڪٻئي سان اسان جي هڪ خاص وابستگي ضرور رهي آهي. لاڙڪاڻي جي زمين مان ايترا سٺا سهڻا نالا پيد اٿيا آهن. جن پنهنجو وارو وڄايو آهي. مان اڄ موقعي جو فائدو وٺندي مسلم شميم جو هڪ اردو شعر پڙهندس، جهن ۾ هن ذوالفقار ڀٽي، حيدر بخش جتوئي، ايوب کهڙو، جمال ابڙو کان وٺي فقير طبيعت انيس انصاريءَ جو به ذڪر ڪيو آهي:
يه شهر قريئه حيدر، يه ذوالفقار نگر
يه شهر قريئه ايوب، و شهر فضل الله،
وطن انيس کا، مسکن جمال ابڙو کا،
اياز کا نگر، يه ديار سنديلو
صمد کا گوشئه مدفن، مجيد کا گلشن
يه گلستان بخاري يه راشد کا چمن
سو ان زماني ۾ لاڙڪاڻي جا ماڻهو پنهنجو پاڻ ۾ وڏي چاهت رکندا هيا تڏهن ته جمعو فقير به شهيد ذوالفقار جي درٻار ۾ بغير ڪنهن جهل ۽ پل جي ايندو ويندو هو. جڏهن تو صاحب صدر ٿيو هو ته فقير کي گهرائي کيس خيرات به ڏني ۽ دعا ڪرڻ لاءِ به چيو. جمعو فقير حجائتو ۽ مزاحيه ماڻهو هوندو هو ان ڀٽي صاحب کي چيو “ملڪ جو صدر ٿيو آهين اڃان وڌيڪ دعا ڪهڙي گهران، اچ نه ته مون سان گڏ ٿي”، جمعو فقير ڪنهن سان نفرت نه ڪندو هو، سونهن جو پرستار، سهڻ کي چوندو “کلو نه ٿڪجي نه پئو”.
اهڙي ريت فقير صرف هڪ شخص سان نفرت ڪندو هو اهو هو جنرل ضياءَ الحق، ڇو جو هن، فقير جي محبوب کي ڦاهيءَ چاڙهيو هو.
ان وقت لاڙڪاڻي ۾ مشاعري ۽ ادبي تقريبون به جام ٿينديون هيون. ڊاڪٽر ذوالفقار به لاڙڪاڻي جي مشاعرن ۾ شاعري ٻڌائيندو هو. هي اهو شخص هو جيڪو ٻنهي ڪيمپن يا ٻنهي جنريشن جي ادبي گڏجاڻين ۾ ويندو هو. هڪ طرف روح رهاڻ ۽ ادبي سنگت هوندي هئي ته ٻي طرف وري سچل اورينٽل ڪاليج ۾ سچل ادبي يا جميعت الشعراءِ جهڙي ڪا تنظيم هوندي هئي. جتي محسن چنه جي محنتن سان گڏجاڻيون ٿينديون هيون. جن ۾ محمد علي جوهر، محسن چنه، بشير شاد، غلام مصطفيٰ مشتاق، قلندر بخش بدوي ۽ ميمڻ عبدالمجيد سنڌي هوندا هيا ۽ اتي نوجوانن مان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به ڪڏهن ڪڏهن هوندو هو. لاڙڪاڻي جي ڳالهه نڪتي آهي ته هتي اهو به ٻڌائيندو هلان ته ذوالفقار سيال جو نالو رڳو شرافت يا شاعري جي ڪري اتي مشهور ناهي پر ڏنگائپ ۾ سندس نالو ڪنهن کان گهٽ ناهي. ڪجهه سال اڳ ڊاڪٽر هوندي به چڱا واڄٽ وڄايائين پر چوڻ وارا چون ٿا ته اهڙو قدم کڻائڻ ۾ اڳلي ڌر جو وڏو هٿ هو، اصل خبر ته کيس هوندي. هتي مان ذوالفقار جي فن تي به ڳالهيون ورجائيندس جيڪي مون اڳ پنهنجي لکيل مضمون ۾ ڪيون آهن. اسان جي دوست ذوالفقار سيال، جنهن جا ڪتاب اچي چڪا آهن.
جيڪي ٻارڙن جي مرڪن کان وٺي، محبوب جي ڪجرارين اکين ۽ انسان جي پيڙا تائين پکڙيل آهن. سندس شاعري جي موضوع ۾ عشق به آهي ته احتجاج به آهي، پر سندس نئين ڪتاب “بارش کان پوءِ” جي مطالعي مان ايئن لڳو ته سندس موضوع پنهنجي ذات کان وٺي، گهر، گهٽي، شهر، ملڪ کان ٿيندا سڄي جهان تائين پهچن ٿا ۽ اهي ئي هڪ سچي فنڪار جي پرک به آهي. فنڪار پنهنجي ذاتي تجربي ۽ سماجي شعور کي ملائي تخليق ڪري ٿو. جيئن ته هن ڪتاب جون گهڻيون تخليقون ان دور جون آهن. جڏهن ملڪ تي دجال جي حڪومت هئي، هر سوچيندڙ جي ذهن تي شهر جي غنڊن ۽ ٻهراڙين جي ڌاڙيلن کان وٺي هٿوڙا گروپ جو ڏهڪاءُ ڏنو ويو هو ۽ ڪوڙن جي زخمن لاءِ مرهم به مهانگي ٿي پئي هئي. ان ڪري قدرتي طرح هن شاعري ۾ اسان کي اهڙا خيال ملن ٿا، جيئن سندس هڪ شعر آهي ته:
“هٿين خالي، چئو واٽن تي
لانگ بوٽن ۾ ئي چٿجي
اسان گهڻو ئي وڃايو آهي
اکين جا ڳوڙها به پي ويا هون”
آخر ۾ ڊاڪٽر جو هي شعر پڙهندس، جيڪو ڪنهن زماني ۾ مهراڻ ۾ شايع ٿيو هو ۽ منهنجي ڊائريءَ جي ورقن ۾ ڪنهن سڪل گلاب جيان رهجي ويو هو:
ناسي نيڻن وارا ماڻهو، ڳاڙهن ڳلڙن وارا ماڻهو،
جيءُ اسان جو جهوري ويا هن، ڪيڏا پيارا پيارا ماڻهو.
*
سامهون ويهن، نيڻن ۾ پوءِ پيار اسان جو ڇلڪي ٿو،
شام جيان معصوم نماڻا، صبح جيان ٻاجهارا ماڻهو.
*
پيار ۽ سونهن جو نالو تيسين هن دنيا ۾ قائم رهندو،
جيسين هوندا “ذلف” اسان جي سهڻي ساجن پارا ماڻهو.

اسحاق انصاري

هڪڙُو ماڻهو آ موتيءَ داڻو آ

ڏاڍي ڏيکاءَ لاءِ سزا ڏني هوندي پر مان اهو به سمجهان ٿو ته ذوالفقار کي ان جي سچاءَ جو سٺو هڪ نه هڪ ڏينهن ضرور ملندو. مونکي ٻي ڳالهه به سمجهه ۾ نه ايندي آهي، ذوالفقار کي مردن سان گڏ عورتن ۾ مقبوليت ڇو هوندي آهي. يا ته ڏسڻ جو سهڻو آهي يا دل جو امير آهي يا ته ملڻو جلڻو شخص آهي پر اها ڳجهارت ضرور آهي ڇو جو مون پنهنجي اکين سان ڏٺو آهي ته هن اڌ صدي گذاريندڙ ۽ پيريءَ ۾ پير رکندڙ شخص کي نازنين ۽ حسينائون ڏاڍو مان ڏينديون آهن، اهو به عجيب ۽ غريب قسم جو فارمولا آهي. گذريل سالگرهه تي ستار ڀٽيءَ طرفان Arrangement ۽ سنڌ رويوءَ طرفان نڪرندڙ “ذوالفقار سيال ڪارنر” ڄڻ ڪالهوڪو ڏينهن آهي. وقت پنهنجي رفتار سان گذرندو پيو وڃي. اچو ته پاڻ سڀ گڏجي هن جي ايمانداريءَ سان هن جي ڪم کي ڏسي ڪري هن کي داد ڏيون. بس هن پنجاهين سالگرهه تي توکي جنم ڏينهن مبارڪ هجي، خدا ڪري تون هزارين جنم بهارن سان گذارين. آخر ۾ اداري سنڌ رويوءَ طرفان “عورتون اور مردون ۾ يڪسان مقبول، ڊاڪٽر سيال کي جنم ڏينهن سندس هنن سٽن سان مبارڪ هجي:
پيار جو عنوان هن تنهنجون اکيون،
نينهن جو نشان هن تنهنجون اکيون.
ذوالفقار سيال، “ساغر” چوان درد جي دولت کي عام ڪرڻ جو ڏوهه ڪندڙ آهي. ان ڪري ئي فقهاءِ شهر-مٿائنس ڦوڪيا وتندا آهن. پر هي سُر به ورهائي ڄاڻي ته خوشيون به ونڊي ڄاڻي. ناسورن جي وڍ ڪٽ به ڪري ته ڦٽن تي پها به رکي چهنڊڙيون پائيندڙ آهي. پر ٿڌڙا ڪڍي ٺاريندڙ به آهي.
اصل ته وڏيرو آهي ۽ وري ڊاڪٽر به. جن جون دليون ڪَرانڍيون ٿين. جيڪي جذبن ۽ جذبات جي ٻوليءَ کي سمجهڻ ته پري رهيو ان کي ڪڻس ڏيئي لنگهنديون ئي ناهن. پر هيءَ جوان انهن ٻنهي ڪوڙين خصلتن هوندي به ڪُهلندڙ دل رکندڙ آهي ۽ پيو وڙَ ڪري. وڏيرا ۽ ڊاڪٽر آفاقي ڳالهيون ڪونه ڪندا آهن ۽ نه وري ڪهن جي دلڙين ۾ ليئو پائيندا آهن. جيتوڻيڪ نه کوڙو ٿو لڳي نه ويسهه ٿو اچي ته وڏيرو يا ڊاڪٽر ايئن ڪيئن درد وندي دل رکندو هوندو، پر ايئن آهي. هيءٌ جذبن ۾ جذبات جو تاجر آهي.
سندس شعر لاءِ بخوبي اهو چئي سگهجي ٿو ته اونهو ۽ عميق آهي. هيءٌ ڇاڇر ۾ ڇيرون ڪندڙ ڪونهي. سندس اکيون کڏاڪرون پڇندڙ آهن. شعر چوڻ لاءِ نه وقت جو محتاج آهي ۽ نه پين پني جو. جيئن نار جون لوٽيون ڦرنديون اينديون آهن ۽ نيسر ۾ پاڻي اوتينديون رهنديون آهن. تيئن هن جو نار به کڙندو رهندو آهي ۽ شعر اوتيندو رهندو آهي. پاڻيءَ وانگي هميشه نئون، ڪوئي ورجاءٌ ڪونه. جيڪو سندس وسيع مطالعي، ساندهه مشاهدي ۽ پڪي ڏِٺِ جي شاهدي ڏئي ٿو. باقي ذاتي طور ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کلڻو ماڻهو آهي. هي محبت وارو ماڻهو آهي. معتبر ماڻهو آهي. ان جي شاهدي مان ڏيان ٿو. پر مان اڃان به چوان ٿو ته ڏاڍو چڱو ماڻهو آهي ۽ مڙس ماڻهو آهي. هن ٻارن لاءِ به لکيو آهي ۽ وڏو جهاد ڪيو آهي.

اختر جانوري

(“چهرا چنڊ گلابن جهڙا”، 2003ع)

ذوالفقار سيال جي ٻارن جا موضوع

ذوالفقار سيال 28 مئي 1957ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ ڄائو. 1972ع کان شاعري شروع ڪيائين. ان کان اڳ ۾ ڏهاڪو کن ڪهاڻيون لکيائين. هڪ سال تائين روزنامي “سنڌ نيوز” ۾ ڪالم لکندو رهيو. هينئر تائين سندس شاعريءَ جو پهريون ڳٽڪو “رڻ سڄوئي رت ڦڙا” جي سري سان ڇپجي چڪو آهي. پاڻ ساڳي وقت ميڊيڪل جي ٽئين سال جو شاگرد پڻ آهي. ذوالفقار سيال نئين ٽهيءَ جو اُمنگ ڀريو شاعر آهي. سندس شاعري اهڙي روايتن جي پوئلڳ به رهي آهي. جيڪي Fine Arts جي دنيا ۾ هميشه جيئريون رهنديون آيون آهن. ته ساڳي وقت، حالتن ۽ وقت جي تيزي ۽ تبديلي به سندس شاعريءَ ۾ چٽي طرح ڏسي ۽ محسوس ڪري سگهجي ٿي. ايئن ڪونهي ته ڪو جذبن ۽ احساسن جي ذڪر ڪندڙ ڪلاڪار کي، ماڳهين ڪلاڪار ئي نه چئجي. ذوالفقار جي عمر جيان سندس شاعريءَ جي عمر به جيتوڻيڪ ننڍي آهي، پر سندس شاعريءَ ۾ ڪي ڪي ڳالهيون، احساس ۽ ڀيٽون، ڏاڍيون پختيون ۽ وزندار لڳنديون آهن. جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته، ذوالفقار، فن ۽ اُن جي گهرائي ڏانهن وڌي رهيون آهن. سندس تازو شعري ڳٽڪو “مکڙين مالها” انهن ٻارڙن جي نالي آهي، جن کي قوم ۽ مُلڪ جو معمار يا آئيندو چيو ويندو آهي. ڪنهن به ننڍي يا وڏي عمارت کي اڏڻ لاءِ، پهريائين اُن جي بنيادي پٿرن تي نظر وجهڻ تمام ضروري هوندي آهي. پر اسان ڄاڻي ٻجهي اڌ ڪچيون اڌ پڪيون سرون وجهيو، عمارتن کي ڊهڻ جو سبب ڏيو ڇڏيون. ڪير نٿو سمجهي ته ٻار کي ڪيئن نپائي وڏو ڪجي!؟ سڀ ڪجهه سمجهندي به اسان اُن قيمتي سرمائي کي ڪٽ لڳايو ڇڏيون. 1979ع جو سال ٻارن جو عالمي سال آهي. سجاڳيءَ جو سال. توجهه ۽ ڌيان جو سال، پيار ۽ محبت جي ونڊڻ جو سال، انهن جي، ڪجهه نه ڪجهه ڪيو ۽ گهڻو ڪجهه ڪرڻ جو پڪو عزم ڪيو. سي پنهنجي عمارت جي عظمت جو راز سمجهي ويا. ذوالفقار نئين ننڍڙي نسل کي “مکڙين مالها” ڏئي، پنهنجي سمجهه ۽ ڏاهپ جو حق ادا ڪيو آهي.

شرجيل

(ڪتاب “مکڙين مالها” تان ورتل)

ابهم ٻارن جو يار اسان جو شاعر

ٻار مُڇ جو وار نه، پر مستقبل جو معمار آهي، جنهن به قوم، دل ۽ دماغ سان انهيءَ ڳالهه کي قبوليو ۽ ان تي عمل ڪيو، ان ترقيءَ جون منزلون ماڻي ورتيون، انهن ئي ڌرتيءَ جا رنگ مٽايا ۽ آسمان ۾ وڃي چنڊ ستارن جا سير ڪيا. باقي دنيا وارن انهن جي آڻ مڃي پيروي ۽ پوئواري ڪئي،
انساني نفسيات جي ڄاڻن ۽ تعليمي ماهرن جو چوڻ آهي ته اها ٻاراڻي اوستائي آهي، جنهن ۾ فرد جي شخصيت جي تعمير يا تخريب ٿيندي آهي. هن وهيءَ ۾ شخصيت ۾ جيڪي رنگ ڀرجي ويا، اهي ئي سڄي ڄمار ميسارجي نه سگهندا، ان ڪري “روشن مستقبل” جو اونو رکندڙ قومون پنهنجي ابهم ٻارن کي پنهنجي ۽ قومي آئيندي جو سهارو سمجهندي، وڏي ويچار ۽ خيال سان ٻار جي طبعي، ذهني ۽ فڪري پالنا ۽ تربيت جو خيال رکنديون آهن ۽ ان ۾ تِر جيتري به ڪوتاهي نه ڪنديون آهن.
پر اِن ڏس ۾ اسان سنڌ واسين غلطين مٿان غلطيون پئي ڪيون آهن، هڪ ته اسان جي تعليمي نظام ۾ “پرائمري کان اڳ” واري پر گهوري طريقي جي اڻاٺ آهي، ۽ ٻيو هيءُ ته پاڻ ٻاراڻي ادب ۽ ٻارن لاءِ ادب کي ڪا اهميت ئي نه ڏيندا آهيون، جڏهن ته هر دور جو سچ اهو آهي ته ٻار ماءُ جي جهوليءَ مان ٻولي سکي ٿو ۽ پنهنجي ٻوليءَ ۾ پاڻ لا علم ۽ دانشمنديءَ جا دروازا کولي ٿو. شيڪسپيئر سنڌي پڙهي نالو نه ڪمايو ۽ لاکيڻي لطيف انگريزي ۾ پڙهي دنيا جو وڏي کان وڏو شاعر نه ٿيو، پر هر ڏاهي، فيلسوف، ڏات ڌڻي، مدبر ۽ مفڪر کي عظمتن جي منزلن تي سندن مادري زبان تي پهچايو.
سنڌ سان الله پاڪ وڏا وڙ ڪيا آهن. دنيا جي قومن تي سندن ملڪ جون جاگرافيائي خصوصيتون، انهن جي ڳالهائڻ وارن عضون تي اثر انداز ٿينديون آهن. پهاڙي ملڪن جي ماڻهن جا آواز ريگستاني ماڻهن جي آوازن کان مختلف ٿين ٿا. اهڙي ريت سرسبز خطن يا ساحلي علائقن وان ماڻهن جا رنگ روپ ۽ آواز وغيره الڳ ٿين ٿا. انڪري هر خطي جا جيئ آواز مختلف، تيئن ٻوليون ۽ علم ادب به مختلف ٿيندو آهي. انهن مخصوص جاگرافيائي خطن سبب اتان جي ماڻهن لاءِ ٻئي خطي جي ٻولي سکڻ ۾ دشواري ٿيندي آهي. پر سنڌ واسين تي الله جا احسان ڏسو، جو سنڌ ۾ دنيا جهان واريون سموريون جاگرافيائي خصوصيتون موجود آهن: هِتي جبل ۽ نديون به آهن ته سمنڊ ۽ ريگستان به، سرسبز خطو به آهي ته جهنگل ۽ ٻيلا به. انهن جاگرافيائي خصوصيتن ميلاپ اسان جي “ووڪل ڪارڊس” تي اهو اثر ڇڏيو آهي جو دنيا جي ڪابه ٻولي سنڌ واسي نه فقط آسانيءَ سان سِکي سگهي ٿو، بلڪه اُن ۾ ماهر ۽ قابل به ٿي سگهي ٿو. اِهوئي سبب آهي جو سنڌ پوئٽ لاريٽ به پيدا ڪيا ۽ عربي خواهه فارسيءَ کي به بدل عالم ۽ قلم ڌڻي به ڏنا.
اهڙين نعمتن ۽ بي مثال موقعن باوجود اسان پنهنجي ٻارن کي پنهنجي مادري زبان به سيکاري ۽ پڙهائي نه سگهيا آهيون.
اهڙين حالتن ۾ ذوالفقار سيال جهڙا پختا شاعر جڏهن ٻارن لاءِ لکن ٿا ته سندن قومي ۽ لساني قرض لاهڻ واري هيءَ ڪوشش ٻين لاءِ مثال بڻجي وڃي ٿي.
وڏن لاءِ لکڻ هر ڪنهن شاعر يا اديب جي وس جي ڳالهه هوندي آهي، پر ٻارن لاءِ لکڻ درياهه کي ڪوزي ۾ بند ڪرڻ کان به وڌيڪ ڏکيو آهي، ان لاءِ شاعر يا اديب کي ٻار ٿيڻو پئي ٿو ۽ ٻارن جو يار ٿيڻو پئي ٿو. هن کي اهڙي تخليقي پورهئي لاءِ جهڙوڪ ور ور ڏئي جنم وٺڻو پئي ٿو. ٻاراڻي نفسيات، ٻاراڻي ذهن جون گهُرجون ۽ تقاضائون ۽ ٻاراڻو ڏانءُ جيڪڏهن ڪنهن جي دل ۽ دماغ ۾ هوندو ته اهو ٻاراڻو ادب تخليق ڪندو۽ ذوالفقار سيال جو هيءُ قلمي پورهيو سندس اها ساک ڀرڻ لاءِ ڪافي آهي.
ذوالفقار سيال ٻاراڻ ادب جي فني تقاضائن کي ته ڪمال سان پورو ڪيو آهي، پر جيڪا ڳالهه نقادن، تعليمي ماهرن ۽ انساني نفسيات جي ڄاڻن جو توجهه ڇڪرائي ٿي، اُها هيءَ آهي ته اسان جو هيءُ شاعر ٻارن کي پنهنجي شاعريءَ ذريعي تاريخ، سماج، ٻولي ۽ مذهب سان اٽوٽ رشتي واري دوستي رکائڻ ۾ ڪامياب ويو آهي، تعليم جي بنيادي مقصدن مان هي به هڪ اهم بنيادي مقصد آهي ته ماضي جي تجربن مشاهدن ۽ تجربن جي ڇيد ڪرڻ ۽ مفيد نتيجن ڪڍڻ جو موقعو فراهم ڏنو وڃي، هي ڪتاب تعليم جي انهن بنيادي مقصدن جي عين مطابق لڳي ٿو. ان ڪري ذوالفقار سيال جي شاعريءَ ۾ مذهب- دوستيءَ جي خوشبوءِ به موجود آهي ته سماجي۽ انساني رشتن جي ساڃهه ۽ سُرت به نظر اچي ٿي. هن تعليم جي بنيادي طريقي “ڏٺي کان اڻ-ڏٺي طرف” ۽ “سولي کان ڏکئي طرف” کي ذهن ۾ رکندي، ان تي عمل ڪندي شاعر ڪئي آهي، هو ٻارڙن سان وڻن ٽڻن ۽ پکي پکڻن جون ڳالهيون ڪري ڏينهن ۽ رات، گرميءَ، سرديءَ ۾ چنڊ ستارن ڏانهن توجهه ڇڪرائي ٿو. ذوالفقار سيال، جيڪو اڳ ۾ شاعر ۽ محقق طور ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو، اهو ٻاراڻي شاعريءَ جي هن ڪتاب ذريعي ٻاراڻي نفسيات جو ماهر ۽ تعليمي طريقن ۽ اصولن جو ڄاڻو به لڳي ٿو. سندس هيءُ ڪتاب هر وجهه کان تعليمي طريقن، مقصدن ۽ ٻاراڻي ذهن جي ضرورتن جو پورائو ڪري ٿو.
ٻاراڻن ذهنن کي سمجهڻ ۽ پاڻ ۾ٻاراڻي ذهن کي وري پيدا ڪرڻ برابر مشڪل ڪم آهي، پر اِن کان وڌيڪ اوکو ۽ ڏکيو ڪم هيءُ آهي ته ٻارڙن جيان اظهار ڪرڻ به اچي ان ڪري ٻاراڻي شاعريءَ لاءِ اهو ضروري ٿي پوندو آهي ته اهڙي شاعريءَ جي ٻولي به ٻاراڻي هي. هن حوالي سان ذوالفقار سيال ڪمال ڪري ڏيکاريو آهي سندس شاعريءَ ۾ ڪتب آندل ٻولي نه فقط سولي ۽ سلوڻي آهي، بلڪه “ٻاراڻي ٻولي” آهي ٻار جڏهن هيءَ شاعري پڙهندو ته کيس ائين لڳندو ته اها سندس شاعري آهي، هن جي شاعري آهي ۽ هن لاءِ شاعري آهي.
ٻارڙن جي شاعريءَ جا موضوع به باقي شاعريءَ کان اور، منفرد ۽ مختلف ٿين ٿا، پيءُ، ماءُ، دوست، ڀاءُ، اوسو پاسو، رانديون ۽ شرارتون ۽ ٻاراڻيون دلچسپيون جيڪڏهن ٻاراڻي شاعريءَ ۾ ناهن ته اها موضوع جي حوالي سان “ٻاراڻي شاعري” ٿي نه ٿي سگهي. غور سان ڏسبو ته ذوالفقار سيال جي هن ڪتاب جو تاڃي پيٽو ئي اِهي ٻاراڻا موضوع آهن.
اسان جو هيءُ شاعر وڏي عرصي کان وٺي “ٻارڙن” لاءِ شاعري ڪندو اچي ٿو. پر “ٻاراڻي ادب” ۽ ان جي تاريخ ۾ سندس مثالي حيثيت آهي ۽ رهندي. ڇو ته سندس انهيءَ موضوع تي هيءُ نائون ڪتاب آهي، ان ڪري هو انهي حوالي سان هڪ منفرد حيثيت رکي ٿو.

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

سڏ پڙاڏو : نياز همايوني

زندگيءَ جي هر دور ۾ سچ جي ساک قائم رکڻ لاءِ جن ذريعن جي ضرورت محسوس ڪئي وڃي ٿي تن مان هڪ شاعري جي ڏات به آهي، جيڪا سقراط کان وٺي منصور ۽ مخدوم بلاول تائين صدين جا فاصلا سچ جي صدا سان ڳنڍيندي اچي ٿي. اهو سچ هر دفعي زهر جو پيالو پيئي ٿو، هر ڀيري سوريءَ چڙهي ٿو ۽ هر بار گهاڻي ۾ پيڙجي ٿو، تڏهن به سدا حيات آهي. سقراط مرڻ کان اڳ پنهنجي شاگرد کي چوي ٿو:
آقربطون!
مان مڃان ٿو ڌرتيءَ تي
جيون سڀ کي پيارو آهي
جنهن ۾ ــ
سونهن ۽ سچ جا سهسين
لال گلابي رنگ ڀريل آهن
تون سمجهين ٿو
شايد مون کي
پنهنجو جيون پيارو ناهي
اوهان سڀني جي جيوت کان
(جيترو هرڪو چاهي ٿو)
ڏاڍو پيارو آهي پَڳلا!
انهيءَ لاءِ ئي ته مان پلپل
ايڏي پيڙا ڀوڳيان ويٺو
تڙپي، سوچيان لوچيان ويٺو

مان ڄاڻان ۽ ڏسان پيو
اوهان سڀني جي جيون مان
سچ جو رنگ مٽايو وڃي ٿو
۽ ان جي پَاڙ اُکوڙي
ڌرتيءَ تان ان جي وجود کي
گم ڪرڻ جا سانباها پيا ٿين.

مان نٿو چاهيان ته
اوهان ۽ هي سمورا ماڻهو
اَنڌا، مَنڊا ۽ ٽِنڊا بڻجي
ٻين جي آڏو هٿ ڊگهيڙي
(پڪ ڄاڻ ته اِن کان موت ڀلو آهي).

ان ڪري ئي هن جيون ۾
پنهنجي ريٽي ۽ سرخ
رت جو ريج ڏيان ٿو، جيئن
هڪڙو رنگ سلامت رهي

ان ڪري ئي مان مُرڪي
وِهه جو پيالو وات ۾ اُوتي
سارو زهر پيئڻ ٿو چاهيان
سچ جي ساک رکڻ ٿو چاهيان

ڪوڙ جي مُنهن ۾ ڌوڙ وِجهان ٿو
ڪوڙ جي مُنهن ۾..!!
ذوالفقار جي شاعري هر انسان دوست شاعر جي شاعريءَ جيان انهي سڏ جو پڙاڏو آهي جنهن ۾ وِک وِک تي سچ جون صدائون ٻڌڻ ۾ پيو ن اَچن، هيءَ شاعري ظاهر ۾ ته مختصر پئي لڳي پر هن ۾ لفظن کي جيڪي اڪيچار معنائون ڏنيون ويون آهن تن، هن کي جامع حيثيت بخشي ڇڏي آهي:
ماڻهون گهرڙن ۾ ائين لڪيا هن،
شهر قبرن جيان نظر آيو.
هن دور جو هي ڇا ڇا نه ٿي ويو آ
سڀ ڪجهه ته ٿي ويو پر انسان ٿيو نه آ
زهر ڀريو ڪنهن آهه هوا ۾
ماڻهو پنڊ پهڻ ٿيا ڇو؟
ماٺ ڳهي وَئي ماڻهو ڪهڙا
شور ڪرڻ تي دل ٿي چاهي
وقت جي وير ۾ حالتن جي هٿان
روز ويٺا ٺهون، روز ويٺا ڊهون
ڏاهپ جو انعام اَنوکو
پٿرن جو وسڪارو آهي
جيڪو سچ جي ڳالهه ڪري ٿو
تنهن جي ڪنڌ تي ڪات وَهي ٿو
ڪاري را جو پهر آ پويون،
سورج هاڻي ڪَر کڻي ٿو
ڪالهه منهنجي زبان وڍي ٿي وئي
اڄ به منهنجي چپن تي تالو آ.
دل وارن کي هن دنيا ۾ مليو آ ڪجهه اهڙو....
ڪي جسم سڄا پرزا پرزا، ڪنهن ڇاتيءَ سؤ سؤ آ گولي
اَنڌن، ٻوڙن، گونگن آڏو
سونهن جي ڪائي قيمت ناهي
ڪومل ڦول ٽِڙائڻ خاطر،
رت وهائي ويٺا آهيون
رهي فطرت اَڃا ساڳي، رڳو چهرائي مٽجن ٿا
اسان پار اَڃا منزل جي راهن ۾ ئي ڦٽجن ٿا
صدين کان اهو سلسلو هلندو ئي اچي ٿو
هر دور جو سوريءَ تي آ منصور دوستو!
روشنين کي جيڪا وڃي ٿي ڳڙڪائي
ڏيهه ۾ تو وري رات سائي ڪئي
هن واري هي بهارون آيون صليب ٺاهي
جلاد ڀي ته نئين، روپ ۾ اَچي ويو آ
منهنجي خيال ۾ هن مختصر شاعري لاءِ هيتريون گواهيون هن جي جامع حيثيت ثابت ڪرڻ در حق ڪافي سمجهيون وينديون. هتي پيش ڪيل هر شعر جي هر هڪ سِٽ مان ڪيئي معنائون ذهن ۾ اُڀري اچن ٿيون، پڇاڙيءَ ۾ هن مختصر ڪتاب جي نظم ڏجي ٿي، جنهن ۾ اشرف المخلوقات جي عنوان هيٺ عظيم ترين سچ دهرايو ويو آهي:
دنيا جي سارن درندن
انسان کي ايترو
نقصان نه ڏنو آهي
جيڏو هن ڌرتيءَ تي
ماڻهو، ماڻهو کي
ڪنهن نه ڪنهن بهاني ڏنو آهي.

آئيندي جي معصومن لاءِ: زرينه بلوچ

ان ملڪ ۾ جتي يارنهن سالن تائين آمريت جي راڪاس، معصوم ٻارن جي چپن تان مرڪون کسي اکين ۾ رت هاڻا ڳوڙها ڀري ڇڏيا هجن. جتي 86 جي تحريڪ دوران 8 سالن جي معصوم نور خاتون کي گولين جي کاڄ بنايو ويو هجي اتي جمهوريت جي بحالي جو بنيادي مطلب معصوم ٻارن کي سندن مرڪون موٽائي ڏيڻ هئڻ گهرجي. نور خاتون ۽ ان جهڙن سوين شهيدن جي رت جو حساب ڪتاب هئڻ گهرجي. بهرحال جيتري قدر ٻارڙن کي مرڪون موٽائي ڏيڻ جو سوال آهي ته ذوالفقار سيال جي مٺڙي مڌر ۽ بامقصد شاعري ان ڏس ۾ هڪ اهم ۽ مانائتو قدم آهي. سادي شاعري ۾ حسن رهندو آهي. چوندا آهن ته هڪ ٻئي پويان تيزيءَ سان گهڻو لکندڙ شاعرن ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال گهڻي وقت کان ٻارن لاءِ لاڳيتو لکندو پيو اچي. سندس تخليقي صلاحيتون به ڏينهون ڏينهن سگهاريون ٿينديون پيون وڃن، مثلا سندس نظم “بيڊلڪ” آهي.
آس اٿم ته ڊاڪٽر ذوالفقار سدائين ننڍڙن ونئڻن جي گوگڙن مان ڦٽي نرم ريشم جهڙي تازي ملائم ڪپهه جهڙن پيارن سنڌي ٻارڙن لاءِ اورچ ئي پنهنجي ڊاڪٽري جهڙي ڏکئي پيشي مان پنهنجو قيمتي وقت ڪڍي لکندو رهندو ۽ پتڪڙا ڪارڙا ڪمارڙا ٻهراڙي توڙي، شهرن جا ٻار پڙهندا ۽ پروڙيندا رهندا.
پر ها سچي! پڙهڻ ۽ پروڙڻ لاءِ بنيادي شرط سنڌي ٻولي (يعني مادري ٻولي) آهي، جنهن جي خلاف هر روز نت نوان ڪات ڪهاڙا کنيا پيا وڃن. ٻيو ته ٺهيو پر معصوم ٻارن کان سندن ٻوليءَ ۾ پڙهڻ جو حق کسڻ جا سانباها پيا ڪيا وڃن، شل سنڌي ٻار سندن وڏا ۽ سندن شاعر ۽ سندن سنڌي ڪهاڻيڪار جيڪي يا ته لکن ڪونه ٿا يا لکن ٿا اٽي ۾ لوڻ برابر پر اهي سنڌي ٻوليءَ جي بقا لاءِ شال پنهنجو تاريخي فرض نڀائي سگهن:
مان هڪ سينيئر فنڪاره جي ناتي، هن ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ ان راءِ تي پهتي آهيان ته هن ۾ شامل لفطن ۽ گيتن ۾ خوبصورت لهجا ۽ ڪمال جو ردم آهي. جن کي خوبصورتيءَ سان ڳائي سگهجي ٿو ۽ سنڌيءَ ۾ لاجواب نين ڌنين جو اضافو ڪري سگهجي ٿو.

ذوالفقار جو فن: تاج بلوچ

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، اسان جي ٽهيءَ جو تسلسل آهي، جديد سنڌي شاعر پاڻ کي ڪشنچند بيوس جي اسڪول آف ٿاٽ سان واڳين ٿا، جنهن شاعريءَ جي فن عيني فارسي ۽ عربي جي ثقيل بحرن کي، سنڌي پوشاڪ پارائي، قدرت جي ڪرشمن ۽ نظارن کي پنهنجي دلاويز شاعريءَ جو بنياد بڻايو، انهيءَ ڏس ۾ خليفي گل جو نالو به ورتو وڃي ٿو، جنهن پڻ سادي ۽ عوامي ٻوليءَ ۾ پنهنجو بياض ترتيب ڏنو ۽ ايندڙ پيڙهين لاءِ نئين واٽ گهڙي،
انهيءَ نئين واٽ تان هلندي، اسان کان اڳ واري ٽهي، نئين عهد جي گهرجن جي پورائي لاءِ بيوس ۽ گل جي ڊڪشن کان ڪي قدر پاسو ڪيو ۽ پنهنجو ناتو، انهيءَ گس سان سلهاڙيو جيڪو فارسي ۽ اردو ڊڪشن جي ويجهو هو، جيڪو گس کانئن اڳ، گدا ۽ سانگي وغيره لتاڙي چڪا هئا، بعد ۾ قاسم، فاضل، بسمل ۽ ٻين به ساڳي واٽ ورتي ۽ سنڌي غزل کي خاص طرح سان، بيوس ۽ گل جي رنگ کان ٻاهر ڪڍي آيا، گيڙو رتي لباس جو رنگ ئي ٻيو ٿي پيو.
انهيءَ رنگ کي حساسيت جي اعتبار کان، پربنائيزڊ ڊڪش جو نالو ڏنو ويو ۽ جهوني پيالي ۽ نئين شراب جي ڳالهه چئي انهيءَ رنگ کي اسان واري ٽهيءَ تائين پهچايو ويو. انهيءَ اربنائيزڊ رنگ جو سرو موڙ پڻ شيخ اياز هو. شيخ اياز جي شاعري خاص طرح سان ڀُؤنر ڀري اُڪاس واري شاعري، گهڻي قدر سانگي، گدا، فاضل بسمل ۽ قاسم وارن جي پربنائيزڊ ڊڪشن کي به پوئتي ڇڏي ويئي جنهن جا اثر، رزق راز، بشير مورياڻي ۽ ٻين ڪيترن ئي عروضي شاعرن قبول ڪيا، ويندي شمشمير الحيدري، تنوير ۽ مون تائين (درد جو صحرا خاص طرح سان) اهو اثر 1970ع تائين قبول ڪيو ويو، بيوس جي شاعراڻي رنگ، معروضي حالتن جي احساس هيٺ 70 کان نئين سنڌي شاعريءَ ۾ پنهنجو ڌاڪو ڄمايو، جيڪو هاڻ پختگيءَ ۾ مڃتا ماڻي چڪو آهي.
انهيءَ کان اڳ جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته غزليه شاعري جنهن جمعيت الشعراء جي طرحي مشاعرن هيٺ، اڌ اکري پڙهندڙن جو خاص ميڙ جوڙيو، انهيءَ سنڌي غزل کي گهڻو پوئتي ڌڪيو ۽ پوءِ جڏهن سنڌي ادبي سنگت 1954ع ۾ ٻيهر فعال ٿي تڏهن سنڌي شاعرن به اک پٽي، انهيءَ اک پٽڻ وارن ۾ گدائي، نياز همايوني، بردو سنڌي، قيوم دراز ۽ تنوير عباسيءَ جا نالا وڏي اهميت جوڳا آهن، جو سنڌي شاعريءَ کي فني ۽ فڪري طور تي بيوس واري گس تي لاٿو.
هڪ اهم ڳالهه ته انهيءَ سموري عمل ۾ ٻه شاعر، نارائڻ شيام ۽ هري دلگير آهن جن بيوس جي ڀَر نه ڇڏي ۽ ان جيان ئي عاليشان، بي مثال ۽ رس ڀريو تخليقي عمل ڏنو، پر شعر ۾ نئين حساسيت ۽ ڌيمي لهجي وارو اتساهڪ شاعر نارائڻ شيام ئي آهي، ان کان پوءِ بردو، تنوير ۽ ٻين جا نالا اچيو وڃن ٿا.
جيڪڏهن ائين چئجي ته هلندڙ دور، بيوس ۽ نارائڻ شيام جو دور آهي ته وڌاءُ نه ٿيندو- اسان جي ذوالفقار سيال به انهيءَ واتا ورڻ ۾ ساهه کنيو آهي، اهو ئي ڪارڻ آهي جو هن جي شاعري، ڊڪشن جي اعتبار کان سولي ۽ سلوڻي آهي، پر اهو سندس ۽ اسان جو گڏيل آهي جو هن جي فن تي بيوس، شيخ اياز، شيخ راز، بشير مورياڻي، تنوير، دلگير، شمشير يا شيام واري گرفت قائم نه ٿي سگهي آهي.
ذوالفقار سيال، پنهنجي شاعريءَ جي شروعات، ٻارن لاءِ شعر لکڻ سان ڪئي ۽ ان سلسلي ۾ سندس 6 مجموعا موجود آهن، جن ٻارن جي ذهني تربيت ۾ وڏو هٿ ونڊايو ۽ اهو شايد ڪو نفسياتي مسئلو آهي، جو هُو ميچوئر هوندي به ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي شعري عمل ۾ تساهل کان ڪم وٺي ٿو. تساهل عارفانه.
هوئن به ڏٺو وڃي ته، ذوالفقار پنهنجي مزاج ۾ لاابالي ۽ Easy going poet آهي ۽ شاعريءَ جي فن ڏانهن مڪمل ڌيان نه ڌري سگهيو آهي، خاص طرح سان سندس هن تازي شعري مجموعي کي نظر مان ڪڍڻ سان معلوم ٿيندو ته گهڻن جاين تي خوفناڪ غلطيون به نظر اچن ٿيون ۽ ٻيو ته لاڙڪاڻي جي لهجي جي ڪري سندس ڊڪشن جا اچار، انهيءَ خطي جي دهقاني ٻوليءَ وارا آهن، جن کي ڪنهن به طور ساهتيه ڊڪشن نٿو چئي سگهجي، پر آهي عام ڳائڻن لاءِ سولا ۽ سڀاويڪ آهن، انهيءَ رمز جي اعتبار کان کيس عوامي شاعر به چئي سگهجي ٿو، ڇاڪاڻ ته ماضيءَ جي شيرل باڊاهي، دادن فقير، صوفي بلو ۽ ٻيا ڪيترائي شاعر آهن جن فلمي طرزن تي ڪلام لکيو ۽ اهڙي ڪلام کي گهڻي ڀاڱي مختلف محفلن ۾ ڳايو وڄايو ويو ۽ اهڙي ڪلام، عام ماڻهن جي دل به وندرائي.
نقادن لاءِ چيو ويندو آهي ته اهي ڏاڍا سفاڪ ۽ ظالم ٿيندا آهن، ايتري قدر جو خالق ڪائنات مان به ناهن مڙسندا، جيئن هڪ نقاد، کٽ تي ليٽي ليٽي آسمان ۾ بي ربط ستارن جي هجوم کي ڏسي رڙ ڪئي، اي مالڪ، ڪجهه ته ترتيب ۽ توازن کان ڪم وٺين ها !! سو ممڪن آهي ته ڪي نقاد، ذوالفقار سيال جي هن تازي شعري مجموعي کي به انهيءَ تنقيدي تارازيءَ ۾ تورين، پر آءٌ کين چوندس ته هن ڪتاب ۾ پٿر کڻي وڌيڪ هجن، پر ٿورا موتي اهڙا به آهن، جيڪي پٿرن تي ڳورا آهن:
ڇو ساهي پٽين ٿو، تون جلدي اٿي آ
ڊگهي آهه منزل ۽ ٿوري وٿي آ
عبدالڪريم گدائي جي اهڙي رنگ ۾ سندس اهو شعر اهڙو آهي جيڪو منهنجي خيال ۾، هلندڙ حالتن جي انوسار، ذوالفقار سگهي انقلاب لاءِ ووڙيندڙن جي قطار ۾ بيهڻ ٿو چاهي. هو ساٿين کي ان ڪري ساهي پٽڻ کان روڪي ٿو ۽ جلدي اٿڻ لاءِ چئي ٿو، ڇاڪاڻ ته هو هٿ آيل وقفي يا وٿيءَ کي ماڻي (Avail) منزل تي پهچڻ چاهي ٿو.
ذوالفقار سيال جي شاعريءَ ۾ اهڙا ڪيئي شعر موجود آهن، جن ۾ رمز آهي، ڪنايو آهي ۽ سخن جو معروضي ادراڪ پڻ موجود آهي- باقي اعليٰ ادبي ۽ فڪري رتبو ماڻڻ لاءِ نه رڳو کيس، پر اسان پارن گهڻن کي، اڃا گهڻو ڪجهه درڪار آهي.

سنڌ جي سونهن: ذوالفقار سيال: هدايت بلوچ

قداور، سهڻو، سريلو
خوش پوشاڪ،
ڊبل گهوڙا بوسڪي
جهڙو گورو ۽ ملايم رنگ ۽ ملايم
کلڻو، ملڻو
اڪثر خوش مزاج
ڪاوڙ جي ته هن پرين
چهري تي سدائين شرارتي مرڪ سجايل
ٽهڪ ڏئي ته ڇڙڪائي وجهي
يارن جو يار ۽ سدا مددگار
ڪيئي ڪتابن جو خالق
ڪيئي ڪلامن جو مالڪ
ڳالهائي پيو
ڳالهائجي پيو
هو ڪٿي نه آهي
سنڌي ادبي سنگت جو روح رطن
ٽي ڪمپرنگ ۾ سدا جوان
سوشل ورڪر
ڊاڪٽري واري پاسي جا سندس گُڻ
ته ڄڻ اسان جي سامهون ئي ناهن
هو ڊاڪٽري ۾ ادب جو ڪم پيو ڪري
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سنڌ جي سڳنڌ آهي. دوستو، هڪ دفعو ٻيهر ٻڌو، مان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي خوشامد نه پيو ڪريان هرگز نه، ذوالفقار سيال قديم ۽ جديديت جو سنگم آهي. ٻاراڻو ادب ڏاڍو لکيو اٿس. طبيعت به معصوم ٻارن جهڙي اٿس پر هو ٻار ناهي. سنڌ جي هن وقت بزرگ ۽ اڏول اديبن/مها ڏاهي سوڀي گيانچنداڻي، سنڌ جي سارتر سائين ابراهيم جويي ۽ سنڌ جي هڪ ٻي گوناگون شخصيت جنهن جو سدائين مولا تي ننگ هوندو آهي، شمشير حيدري کان وٺي اسرندڙ اديبن درميان هو هڪ پل آهي. تڏهن مون چيو ته سنڌ جي سڳنڌ آهي ۽ رات جي راڻي آهي. ذوالفقار لاءِ رات جي راڻي چوڻ ۾ جيڪڏهن گرامر جي غلطي آهي ته ڀلا ايئن چئجي ته رات جي راڻي جي خوشبوءَ ۾ اوتيل هو ڏينهن جو راڻو آهي.
مون کي ته لڳي ٿو ذوالفقار تي ڳالهائڻ وقت وڃائڻ آهي. سنڌ ۾ کيس ڪير نه سڃاڻي جو اسان ويٺا سندس سڃاڻپ ڪرايون. اچو تاڙيون وڄايون. ڪيڪ ڪاٽيون، کلون لائون ۽ کيس وڏي آواز سان ڪورس جي انداز ۾ چئو، هيپي برٿ ٽو يو يا جنم ڏينهن مبارڪ.
انهي دعا سان ته سنڌ جون مائرون اهڙا ٻچا ڀل پيون ڄڻن.

ننڍڙا فرشتا پياريون پريون: ڊاڪٽر روشن گولاڻي

ٻال ادب جي اهميت ضروري آهي، ڪهڙي به حالت ۾ انڪاري ٿي نٿو سگهجي، ٻال ادب معياري ادب جو بُنياد آهي ۽ معياري ادب جون سڀ صنفون ٻال ادب ۾ شامل آهن. ٻارن لاءِ ٻال ادب جي تخليق ڪرڻ ذرا مشڪل ته آهي، ٻال ادب جي اديبن کي ٻال من، ٻال چاهنائن، ٻال مشغولين کي ڌيان ۾ رکندي خود ٻال بڻجي ٻال عمر جي مدي نظر سرل، سپڪ، وڻندڙ، روانيءَ سان ڀرپور ٻوليءَ ۾ تخليق ڪرڻو پوي ٿو.
سنڌ-هند ۾ معياري، گوناگونيت، جديد ترين مضمونن ۽ سائنسي کوجنائن کي کڻي هر طرح جو ادب رچيو ويو آهي. اها هڪ حقيقت آهي ته سنڌيءَ ۾ ٻال ادب کي جيتري اهميت هئڻ گهرجي اوتري نه ملي آهي، گهڻن اديبن اعليٰ ترين، باتصوير ٻال ادب رچيو آهي، جن ۾ اسان جو پيارو، دلارو دلبر دوست ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ٻارن سان سچي، دلي دوستي پنهنجي ذات کي ٻارن لاءِ ارپڻ ڪري ننڍڙن فرشتن ۽ پيارين پرين جي ياد تازه ڪئي آهي.
جناب ذوالفقار، سنڌ جي نامڪلين اديبن ۾ شماريو وڃي ٿو، اديب طور هن صاحب ڪافي ناموس ڪڍي آهي، سندس قلم مان 16 ڪتاب اشاعت هيٺ اچي چڪا آهن، جن ۾ ٻارڙن لاءِ به ڪتاب آهن ته وڏن لاءِ پڻ. مونکي هن صاحب جي ٻارن جي لاءِ لکي شايع ٿيل ڪتاب “ننڍڙا فرشتا، پياريون پريون” تي ڪجهه لفظ لکڻا آهن.
مونکي “ننڍڙا فرشتا، پياريون پريون” خاص طور پسند پيو آهي، اِهو انڪري جو هن ڪتاب ۾ ٻارن لاءِ شعر نوان مفهوم کڻي آيا آهن، ٻولي سولي، سليس، سهج سڀاءُ جي لڳي آهي، جا ٻال بلڪل سولائيءَ سان پڙهي، دلي لطف پائي سگهن ٿا. خود توهان پڙهي امين ٿيو ته بهتر، هن ڪتاب ۾ ڪل 35 شعر آهن، جن مان ڪي مثال هت پيش ڪيان ٿو:
علم ته آهي هيرن کاڻ،
پڙهي پرائي پاڻ سڃاڻ.
علم کي هيرن جي کاڻ ڪوٺڻ جو نئون طريقو شاعر، ٻارن کي سيکاريو آهي.
هن غزلي ڪويتائن جي اڳئين بند ۾ ٻال کي عالم، پڙهي پاڻ سڃاڻڻ جي صلاح ڏئي ٿو، آخري بند ۾ علم جي سُڌ ڏانهن اشارو ڪندي شاعر چوي ٿو:
علم سڏي سڀني کي چئي ٿو،
آءُ تون، پنهنجي منزل ماڻ!
هڪ ٻيو شعر وري “مينهن جي ڪڻ” کي نمودار ڪري ٿو:
مينهن پيو آ ڇم ڇم،
هر جا ٿي وئي آ رم جهم،
ٻارن کي مينهن جا ڏينهن ڏاڍا وڻندا آهن، اها ڳالهه ڌيان ۾ آڻي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال مٿيون مصرائون وجود ۾ آنديون آهن.
انسان جون ٻه مائرون آهن، هڪ ڌرتي ماءُ، جنهن تي رهي انسان پلجي ٿو ۽ ٻي ماءُ، اسان کي جنم ڏنو آهي، هتي جنم ڏيندڙ ماءُ کي ذڪر هيٺ آندو ويو آهي:
پالي تاتي مدد ڪري ٿي،
ماءُ بنا دنيا بيڪار،
ماءُ جي ڪوئي مَٽ نه آهي،
پيرن هيٺان جَنت پار.
سچ پڇ ماءُ مهان آهي، ممتا جي صورت آهي، پر ماتما جي صورت آهي. سنڌ جي شاعر سائين ڪشنچند بيوس جي شعر جي هڪ سٽ آهي:
“اُهي مائر ڀلي مُرڪن، جي ٻاروتن ۾ لولي ڏين”
يعني ماءُ کي مُرڪڻ لاءِ التجا ڪري ٿو، جنهن پينگهي ۾ لوڏي، لولي ڏئي ننڊ ڪرائي ۽ ايئن سار سنڀال لڌي، ماءُ اهميت کي ڌيان ۾ رکي شاعر ماءُ تي ٻي به ڪويتا رچي. عُنوان آهي “او مٺي ماءُ” شاعر ٻارن کي پُڇي ٿو “مٺ ۾ ڇا هي؟”
پاڻ ئي جواب ڏئي ٿو:
مُٺ ۾ ڇاهي؟
ڪجهه به ناهي،
هر پل سڀ ڪجهه
مُٺ ۾ آهي.
سليس ٻوليءَ ۾ ننڍڙيون مصرائون، ٻارن جي ننڍڙن نخرن جيان! منهنجي نظر ۾ هيءُ جيئن جيئن لفظن (هر سٽ ۾ اٺ اٺ ماترائون) ۾ ٻه شعر رچي شاعري ڪندڙ ٻار شاعر مشڪل سان ملندا. ننڍڙن ٻارن جي ڏانءَ جا اِهي شعر آهن. واهه واهه! اسان وٽ هند ۾ هڪ چوڻي آهي:
“پيسي بنا پرساد، ڪروُ نه ڏئي هٿ ۾!”
يعني ٽڪاڻن، مسجدن، مندرن ۽ گردوارن ۾ به پرساد وٺڻ لاءِ اڻسڌي دانءَ جي گُهر ٿيندي آهي، انڪري ئي هن ڪتاب جو شاعر لکي ٿو:
کيل سارو ختم،
پئسا ٿي ويا هضم!
خرچيءَ طور مليل پئسا ختم ٿيڻ تي ٻال جي مُوڊ جو سڄو کيل پورو ٿي ويو، پوءِ چوڻو پوندو.
“اڇا ڪپڙا، کيسا خالي”
اَنگَ سکڻ جو ڏانءٌ به پرائيندي اسڪولي ٻارن کي ڏنو آهي، سيال صاحب:
هڪ ٻه ٽي چار،
تاڙي ماري پکي اُڏار،
ٻار کي تاڙي وڄائي، پکي اڏائڻ جو ڏانءُ ڏنو آهي ۽ ايئن ويهه انگ سيکاريا آهن.
هيٺ ٻارن جي لاءِ پڻ (چئن لفظن: اَٺ ماترائون) جا ننڍڙا شعر رچي، ٻارڙن کي پڙهڻ لاءِ ريجهائڻ جي ڪامياب ڪوشش آهي. عقل، ڏاهپ جي سوچ وڌائي ٿو، انڪري چوي ٿو:
عقل ڏاهپ جي سوچ وڌائي:
اُهي چار لفظ سولا، سليس ٻارن کي پاڻ ڏانهن موهِت ڪندڙ، اڄ جي ٻُساٽ ۽ اُساٽ کي ڌيان ۾ رکي ٻارن کي پاڻي گهڻو پيئڻ جي صلاح ڏيندڙ شاعر چوي ٿو:
پاڻي پيئو،
جيون جيئو.
هونئن به چوندا آهن: “جل بنا جيون ناهي”
مختصر ۾ جيڪو ايئن چوان ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو هي ٻارن لاءِ رچيل ٻاراڻو مجموعو سچ پڇ ساراهه جي مستحق آهي ۽ ٻارن توڙي وڏن کي پڙهڻ ۾ ڪافي دلي سُڪون ملندو ۽ اُهي مَن جي موج به ماڻيندا، اهڙي اُميد اٿم.


(ڪتاب “ننڍڙا فرشتا ــ پياريون پريون” جو مُهاڳ، سمبارا پبليڪيشن حيدرآباد، 2019ع)

دنيا جي خوبصورت تخليق: الطاف شيخ

گلاب جي لام جهڙي سهڻي ڪنهن ڪنوار جي ڪاراين ۾ پيل رابيلي گجرن جي سونهن توڙي سج اڀرڻ کانپوءِ ڪنهن ڍنڍ جي ڪپ تي کڙيل نيلوفر گلن تي درياهي پکين جي وڳر جي لهڻ جا نظارا مونکان وسري ويندا آهن، جڏهن شام ويلي مان ڪن ننڍڙن نينگرن ۽ نينگرين کي ڪنهن کلئي ميدان تي پاڻ ۾ کيڏندو ڏسندو آهيان. ٻار ڀوريءَ ماءُ جي ڪک مان نڪتل هجي يا ڪنهن ڪاريءَ ماتا جي ڪاريءَ ڪُکِ مان، ٻار، ٻار آهي- هار ٻار کي ڏسڻ لاءِ هر اک هڪ جيترو کُلي، ٻار جو مشاهدو ڪندي آهي ۽ دل کي سڪون بخشيندي آهي.
وليڪا ۽ سهگل جي ٻار کان وٺي، هڪ پورهيت جي گِگر، ٻار تائين اک جي مشاهدي جي ڪئنواس جي ٻاهرين گول ليڪ هڪ جيتري کُلندي آهي، هڪ جپاني، جرمن يا روسي ٻار ۽ اسان جي ٻار ۾ فرق اهو ملندو ته هنن وٽ سندن ٻار گل جي پنکڙين ۽ ريشم جي پهيءَ کان به وڌيڪ ڪنئرو، نرم ۽ نازڪ آهي پر اسان وٽ اسان جو ٻار پيرن ۾ ٿڏجندڙ کينهڙو آهي- اسان جي اڌرنگي ورتل سماج ۽ سماجي ادارن تي اسان جي معصوم ٻارڙن جي ايترو ته قرض چڙهيل آهي جو شل اسان پنهنجي ٺيڪيداريءَ مان اهو قرض لاهي سگهون. تڏهن ته ٻاراڻي ادب ۾ اسان کان ٻاهرين دنيا-روس، جپان، فرانس ۽ چين وغيره گوءِ کڻي ويا آهن، اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته جنهن به قوم يا ملڪ جي ادب ۽ ثقافت ۾ ٻاراڻي ادب جو تناسب جيترو وڌيڪ هوندو آهي اوترو ئي اُها قوم يا ملڪ پنهنجي ادب ۽ ثقافت ۾ مالامال هوندو آهي.
اسان ڏٺو آهي ته اسان وٽ ننڍڙن ٻارڙن جي صحتمند پالنا، سندن تعليم، معاشري ۾ کين ڪا مان ڀري حيثيت ڏيارڻ لاءِ ڪڏهن نه ته ڪو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو آهي ۽ نه وري ڪو سيمينار ڪوٺايو ويو آهي. سنڌ ۾ ٻاراڻي دنيا کي خوبصورت بڻائيندڙ شخصيتن ۽ ادارن تي نظر ڪبي ته فقط شاعر ئي ملندا جن ٻاراڻي جيون جي مورتيءَ جي مکڙي تي ويهي چٽ چٽيا آهن. سندن اونداهي دنيا ۾ ادب ۽ شهر جا بلب ۽ بتيون جلايون آهن. جن ۾ ذوالفقار سيال جو نالو به شامل ۽ مٿڀرو آهي.
ذوالفقار سيال پيشي جي لحاظ کان ڊاڪٽر آهي، سندس هن کان اڳ به ٻه ڪتاب ‘مکڙين مالها،’ ‘منهنجي ديس جا ٻار’ ۽ هڪ ترجمو: ’گيت کيڏوڻا’ ٻارڙن لاءِ ڇپيل آهن، جيڪي پڻ شاعري تي آهن. سندس هن مجموعي جا شعر پڙهي پڪ اٿم ته وڏن کي به پنهنجو ننڍ پڻ ياد اچي ويندو.


(“گلن جهڙا گيت”، چانڊوڪي پبليڪيشن لاڙڪاڻو، 1986ع)

ذوالفقار جا دلپذير نظم: نصير مرزا

جنهن ڏينهن ذوالفقار سيال جي هٿن مان سندس آخري رانديڪو به ڪري، ٽٽي ٽڪرا ٿي پيو هوندو، يقينن سندس لاءِ اهو نئون ڏينهن هوندو، جي جوان ٿيڻ جو پهريون چوندا آهن ننڍپڻ جون يادون سدائين ٻار رهنديون آهن، اهي نه، ماڻهوءَ سان گڏ جوان ٿينديون آهن ۽ نه پوڙهيون، نظمن جو هي ڪتاب به دراصل ذوالفقار جي ننڍپڻ جي پوپٽ، رنگ يادن ۽ خوابن جي البم ئي نه آهي! ذوالفقار جا هي کڙکٻيتن جهڙا روشن نظم مون نهايت چاهه ۽ پنهنجائپ سان پڙهيا آهن ۽ سچ ته، انهن ۾ هڪ اهڙي پياري شاعر جي تصديق ڪئي آهي. جيڪو به فقط ٻاراڻي، پر سموري سنڌي شاعريءَ لاءِ ڊگهو ڪجهه ڪري سگهي ٿو.
ٻارن جون ڳالهيون به ٻارن جهڙيون هونديون آهن، گلن ۽ ستارن جهڙيون موهيندڙ، عجيب، وڻندڙ ۽ ڇرڪائيندڙ، ذوالفقار جا هي دلپذير نظم، به، بنهه ساڳي ريت ٻارن جي ڳالهين جهڙا ئي دلچسپ آهن. جي ها! “فنٽاسٽڪ” هنن نظمن ۾ ذوالفقار جتي ٻوليءَ جي انڊلٺ کي پهيو آهي اتي ٻاراڻن نظمن جي موضوع کي وشائتا ۽ رنگا رنگي به ڏني آهي، نچندڙ ڪڏندڙ لفظن ۽ عڪسن ۾، هن ٻارن کي، نه فقط وندرايو آهي، پر ان سان گڏوگڏ پنهنجي ڌرتي، موسمن، منظرن۽ ماڻهن سان پيار ڪرڻ جو ڍنگ به سيکاريو آهي، منهنجي پرارٿنا آهي ته: ذوالفقار جي هٿن جي انهن سڀني آڱرين سان ڦول ۽ ستارا کڙن، جن سان هن ٻارن لاءِ هي دلڪش ۽ خوبصورت نظم لکيا آهن.

(“منهنجي ديس جا ٻار” 1982ع)

اختلافن باوجود احترام جو ورتاءُ: تاج جويو

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ۽ اسان وڏي عرصي کان دوست رهيا آهيون، اسان زندگيءَ جي سفر ۽ سنگت جي سفر ۾ هڪٻئي سان اختلاف به ڪيا آهن ته اتفاق به ــ ڪڏهن ڪڏهن اسان شديد اختلافن جي باوجود هڪٻئي لاءِ عزت ۽ احترام جو ورتاءُ ڪندا آهيون ته ڪيترا ئي دوست حيران ٿيندا آهن. هنن زندگيءَ ۾ اختلافن جو حُسن نه ڏٺو آهي. رسول ڪريم صه جو قول آهي ته “اختلاف امتي رحمتي” (اُمت ۾ اختلاف رحمت جي نشاني آهن).
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جديد شاعريءَ ۾ پنهنجو هڪ مقام رکي ٿو، سندس شاعري، زندگيءَ جي شاعري آهي، پر هُن جي هڪ اهم سڃاڻپ ٻارن جي شاعري آهي. شايد سنڌ ۽ هند ۾ هي پهريون شاعر آهي، جنهن جا ٻارن لاءِ شاعريءَ جا وڌ ۾ وڌ 10 مجموعا ڇپيا آهن ۽ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جا صرف شاعريءَ جا ڪتاب آهن.
هن مجموعي “ننڍڙا فرشتا، پياريون پريون” ۾ شامل ٻاراڻي شاعري ننڍڙن ٻارڙن جي ابتدائي ڪلاسن جي (Rhyme Poetry) شاعري به آهي ته ٿورڙن وڏن ٻارن لاءِ شاعري به ڪيل آهي، پر سندس خصوصيت اها آهي ته هن جي ٻاراڻي شاعريءَ ۾ موضوعن جو ورجاءُ نه پر ويرائٽي آهي. هي ڪتاب نه رڳو ٻاراڻي ادب ۾ واڌارو ثابت ٿيندو پر هن ڪتاب جا پيارا پيارا گيت ۽ نظم ٻارن جي چاهه ۽ دلچسپيءَ جو سامان به مهيا ڪن ٿا. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي ٻارن لاءِ وڻندڙ ۽ دلچسپ شاعري ڪرڻ تي مبارڪباد ڏيان ٿو.

ڀلو دوست سُٺو دشمن: ڊاڪٽر مشتاق ڦل

سنڌي ادبي سنگت جي 2007ع ۾ ملهايل گولڊن جوبليءَ وانگر 2008ع ۽ 2007 وارا ٻه سال منهنجا جيترا مصروف، ڏکيا ۽ Pocket money جو موت، گهر وارن جا مهڻا ۽ مريضن جي ميارن ۾ سهندي گذريا اتي سنگت جي حوالي سان سڄي سنڌ ۾ کوڙا سارا دوست، ساٿي، مٺرا ماڻهو، پيار ڪندڙ ڪارڪن پڻ مليا ۽ ان حوالي سان جڏهن واندڪائيءَ ۾ ويهي سوچيندو آهيان ته انهن گذريل ٻن سالن کي “Sudden years of life” سمجهندو آهيان جن مونکي هڪ اهڙي ساٿيءَ سان ڪم ڪرڻ جو موقعو ڏنو جنهن ۾ اهي سڀ خاصيتون موجود آهن جيڪي هڪ تنظيم ڪار اڳواڻ، ڪارڪن ۽ ڪنهن وڏي اداري يا تنظيم کي هلائيندڙ ليڊر يا Administrator ۾ هجڻ کپن، سچ پچ ۾ سنگت جي مرڪزي چونڊن ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سان گڏ حصو وٺڻ تائين به مون کي اها خبر نه هئي ته هُو ڪو ايڏو برجستو، ايڏو دلير، ڪم پنهنجي ڪيل واعدن سان وفا ڪرڻ وارو اهڙو سچو ۽ کرو ماڻهو آهي، جيڪي نه خوشامدي آهي، نه ٻه چاپڙو جيڪي دل ۾ سوئي زبان تي، اٽڪي ٻٽڪي ته هن شخص جي ڊائريءَ ۾ ئي ناهي.
ڊاڪٽر سيال جي محبتن ۽ حُجتن ۾ ذري جو به فرق ناهي هوندو، نه ڪنهن کي ڏک ڏيڻ جو سوچيندو آهي نه ئي ڪنهن کي ڏکيو ڏسڻ چاهيندو آهي، ڪاوڙ ۾ جبل جي چوٽيءَ تي، بيٺل ذوالفقار نهٺائي ۽ پيار سان سٽن ۾ هيٺ لهي اوهانجي ڀر ۾ ئي بيٺو هوندو، نوشهروفيروز ۾ هڪ تقريب ۾ يوسف سنڌيءَ واهه جو ڳالهه ڪئي هئي ته “ذوالفقار جيترو ڀلو دوست آهي، اوترو ئي سُٺو دشمن” مون هن کي چڱيءَ طرح پرکيو آهي ته هُو پيار ڪرڻ به ڄاڻي ته دشمني ڪرڻ به ڄاڻي، هُو رشتا جوڙڻ به ڄاڻي ته ناتا ٽوڙڻ به ڄاڻي، ذاتي حوالي سان هُو بظاهر ڏاڍو سخت به آهي ته دل جو نرم به آهي، جيڪا به ڳالهه هُن جي ذهن ۾ اچي وئي يا کيس ڪا شيءَ وڻي وئي ته ان کي ائين پُڄڻ يا ان کي حاصل ڪرڻ ۾ هُو ڪنهن به حد ائين وڃڻ لاءِ تيار ٿي پوندو آهي.
مهمانوازي ته هُن کان ڪير سکي، کيس مون جڏهن به ڪراچيءَ اچڻ جو اطلاع ڪيو ته “راهن ۾ نيڻ وڇائڻ” واري چوڻيءَ وانگر ڪيترائي ڀيرا فون ڪري پڇندو ته ڪاٿي پهتو آهيان، پاڻ جيڪڏهن پنهنجي ڪنهن ڪم ڪار يا آفيس ورڪ سان وڃڻو هوندو ته سندس بورچي در تي بيٺو انتظار ڪندو،کارائڻ پيارڻ جي معاملي ۾ هي سخي ماڻهو بنا تڪليف جي ڪجهه تيار ڪرائڻ بجاءِ جيڪي تيار آهي ته “کائبو ۽ کارائبو” يا وري پنهنجي گهر ڀاتي جيان Choice پيو پڇندو.
ساڻس گڏ سفر ڪرڻ، راتين جو گڏ رهڻ، واسطيدارن جي نيڪي ۽ شڪوه ٻُڌي ڏاڍو لطف ايندو آهي ڇو ته رک رکاءُ ته اصلي ڄڻ هن همراهه سکيو ئي ناهي، هن ئي مهيني “مارئيءَ جي ميلي” جي سلسلي ۾ مٺيءَ ۾ ٿيندڙ “ادبي ڪانفرنس” ۾ شرڪت لاءِ ڪراچيءَ کان مٺيءَ تائين چار، پنج سؤ ڪلوميٽرن جي ڊگهي ڊرائيو دؤران مون کانئس ذاتي زندگيءَ، گهر ۽ زندگي سندس شادي، ٻارڙن يعني اولاد، فيملي اسٽيٽس سندس تعليم ۽ عشق جي باري ۾ کوڙ سارا سوال ڪيا ته محسوس ٿيو ته بنيادي طور هي ٻهراڙيءَ جي ڪنهن سُٺي ۽ خانداني گهراڻي سان تعلق رکندڙ اهڙو شخص آهي جنهن شاگردي واري زماني ۾ پنهنجي ذاتي خواهش ۽ پسند کي پنهنجي والدين جي خواهش کي ترجيح ڏني، اولاد ۽ گهر وارن سان دوستيءَ ۽ پنهنجائپ وارو هن جي گهريلو زندگيءَ جي ڪاميابيءَ جو اهم سبب آهي، ڳالهين ئي ڳالهين ۾ پاڻ ٻڌايو هئائين ته سندن خاندان ۾ اڄ به ادب ۽ احترام واري وڏڙن کي پيرين پئي ملڻ واري ادا کيس ڏاڍي وڻندي آهي.
مختلف دؤرن ۾ مختلف پارٽين جي MPA`s ۽ MNA`s ۽ مختلف کاتن جي سيڪريٽرين سان سندس تعلقات ڏسي مان حيران ٿي ويندو آهيان ته هي واحد سرڪاري ملازم آهي جيڪو سياسي ماڻهن کان ڊڄڻ بجاءِ هنن سان اهڙي Style ۾ ڳالهائيندو آهي ڄڻ هن جي هڪ دوست کانسواءِ ٻي ڪا حيثيت ئي نه هجي.
سنگت جي گذريل ٻن سالن جي Tenure ۾ هن کي سنڌ جي حقن لاءِ ۽ ٻوليءَ جي بچاءُ لاءِ ڇپيل اخباري Cuttings وارو فائيل سنگت طرفان ڪنهن اهم هنڌ تي پڄرائي ڌمڪائڻ ۽ ڊيڄارڻ واري ڳالهه کان پوءِ نوڪريءَ جي پرواهه نه ڪرڻ سنگت ئي پنهنجي ذاتي کيسي مان خرچ ڪرڻ، سرڪاري کاتن سان نه ملڻ، وقت تي دوستن کي سنڀالي هلڻ، وقت تي اجلاس ڪرائڻ، چونڊ عمل دوران آيل ڏکيائين کي اڪيلي سر منهن ڏيڻ واريون سندس ڳالهيون مونکان گهٽ ۾ گهٽ ڪڏهن به وسري نه ٿيون سگهن، سندس دماغ ۾ ڪيترائي ورهيه پراڻيون ڳالهيون ائين ته Save ۽ up Date ٿينديون رهنديون آهن جو مان سمجهان ٿو ته ڪنهن به ماڻهوءَ جي اها مجال ناهي جوڪو ائين ياد ڪري، هي نه صرف هڪ سٺو ڪمپيئر، سٺو شاعر، سٺو ڪالم نويس ۽ سٺو Administrator آهي ،گڏوگڏ کيس راڳ ۽ راڳڻين جي باقاعده ڄاڻ آهي، هن ڪلاسيڪل راڳ جي سکيا استاد فيروز گل کان حاصل ڪئي ۽ مون کي اها خبر پوڻ کان پوءِ حيرانگي ٿي ته ڊاڪٽر ذوالفقار طبلي وڄائڻ جي سکيا مشهور طبلي نواز استاد نذير خان کان حيدرآباد ۾ باقاعدگيءَ سان حاصل ڪئي، اهڙيون کوڙ ساريون ڳالهيون آهن جيڪي هن وڏي قد گوري رنگ ۽ نشيلين اکين واري وڏي ٽهڪ باز، پُرڪشش شخص جي شخصيت کي اڃا به وڌيڪ نکاري نمايان ڪن ٿيون بهرحال سنگت جي ٻن سالن واري عرصي ۾ “گولڊن جوبلي ڪانفرنس جي انعقاد کان وٺي، ويب پيچ جوڙائڻ، ڪل سنڌ مشاعري، ڪرائڻ کان وٺي ٿر مشاعرو، موهن جو دڙو بچايو سيمينار، ٻولي ڪانفرنس سنگت پبليڪيشن جي باقاعده ڇپائي ۽ دوستن سان دوستيون نڀائڻ ۽ دشمنن سان دشمنيون وارين کرين ڳالهين کي وساري ته ڪڏهن به نٿو سگهجي باقي انهن مان ڪجهه حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي رهبي، ان دعا سان ته خدا کيس اڃا به وڏي ڄمار ڏئي ته اهو سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ جي خدمت ڪندو رهي.

کاهوڙي ۽ ڪميٽيڊ دوست: يوسف سنڌي

ڪن ماڻهن تي لکڻ ڏاڍو سولو محسوس ٿيندو آهي، پر جڏهن لکڻ ويهبو آهي ته پريشان ٿي وڃبو آهي ته اُن جي ڪهڙي پهلوءَ تي لکجي ۽ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به اهڙن ماڻهن مان آهي. لاڙڪاڻي جي گرم مٽيءَ مان ڳوهيل، حيدرآباد ۽ ڄامشوري جي ٿڌيري هوائن پرواچڙيل ۽ منهنجو دوست ڊاڪٽر ذالفقار بي حد قربائتو، مانائتو، يارن جو يار، دوستن جو دوست، بي حد مهمان نواز، گهر آيل جو دل ۽ ٻانهون کولي ٻٽا ٻٽا ٽهڪ ڏيئي آڌر ڀاءُ ڪندڙ، سٺو شاعر، ڪالم نويس، اداڪار، بهترين تنظيم ڪار، گفتار جو غازي نه پر عمل جي ميدان جو شهسوار آهي. سندس طبيعت ۽ مزاج ۾ اُتر سنڌ جهڙي گرمي به آهي ته لاڙ جي ٿڌيرن هوائن جهڙو هڳاءُ به....
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جڏهن سنڌي ادبي سنگت سنڌ جو سيڪريٽري جنرل چونڊيو هو ته مون سميت گهڻن دوستن جو خيال هو ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو دور به سنگت جي عام دورن جهڙن رهندو، ڪا ايڏي وڏي حاصلات (Achievement) نه ٿيندي، پر جيئن جيئن وقت گذرندو ويو ۽ سندس سنڌي ادبي سنگت سان ڪمٽمينٽ ۽ سندس ڪارڪردگي ڏسي، مون سميت سڀني دوستن جي راءِ تبديل ٿي ويئي ۽ هاڻ ته اهو چوندي نه هٻڪندس ته ڪم جي حوالي سان اڳتي، سنڌي ادبي سنگت ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پنهنجي سوا ٻن سالن جي ٽينوئر ۾ ڪيترائي اهڙا Achieve goal ڪيا، جيڪي ماضيءَ ۾ ٿي نه سگهيا هئا، سنگت جي سڄي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو باقاعده “سنگت” مخزن جي اشاعت عمل ۾ آئي. سنگت جو اشاعتي شعبو پهريون ڀيرو ذوالفقار سيال جي دور ۾ ئي قائم ٿيو ۽ ان پاران مختلف ليکڪن جا ست ڪتاب پڻ شايع ڪيا ويا. سنگت جي ڪاروباري ڪميٽي ۽ سنڌ ڪائونسل جا اجلاس به وقت تي ٿيا، ٻيئي سال باقاعده ايوارڊ تقريرون ٿيون، سنگت جي ٻه روزه شايان شان گولڊن جوبلي ڪانفرنس ڪوٺائي ويئي. ڪيترن ئي شاعرن ۽ اديبن جون ورسيون ملهايون ويون وغيره. جن جو اڳ ۾ تصور ئي ممڪن نه هو.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي دور ۾ ٻي جيڪا حاصلات ٿي، اُن ڏانهن گهڻن دوستن جو ڌيان نه ويو، سنڌي ادبي سنگت جي سڄي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي دور ۾ ٻين ٻولين جي ترقي پسند اديبن سان رابطا ٿيا، جن ۾ اردوءَ کان علاوه (جن سان ته ڪيترائي گڏيل پروگرام به ڪيا ويا) پشتو، سرائيڪي، هندڪو جا اديب به شامل آهن. سنگت جي گولڊن جوبلي ڪانفرنس ۾ ته پشتو عالمي، ڪانفرنس جو چيئرمين سليم راز به موجود هو، جيڪو مشاعري واري نشست جو خاص مهمان به هو تنهن کانسواءِ انجمن ترقي پسند مصنفين جا ٻيا ڪيترائي سرگرم رُڪن به موجود هئا، ائين پهريون ڀيرو باضابطه سنڌي ادبي سنگت ۽ سنڌي ٻولي جي اديبن جي ٻين ٻولين جي اديبن سان تنظيمي ويجهڙائپ ٿي.
سنڌي ادبي سنگت سنڌ جي حوالي سان جيڪا حاصلات ٿي، اها ٻن قسمن جي هئي.
نمبر پهريون: تنظيمي رابطن جي ۽ نمبر ٻيو: سنگت جي ميڙن ۽ گڏجاڻين ۾ سينئر سنڌي اديبن جي آمد جي، تنظيمي رابطن جي حوالي سان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال بهترين تنظيم ڪار رهيو. سندس تنظيمي ڪارڪردگيءَ ۾ شاخن سان رابطا رکڻ، فونن ۽ روبرو وڃي دوستن سان ملڻ، شاخن جي پروگرامن ۾ شرڪت ڪرڻ بيمار اديبن جي سهائتا واسطي ڪوششون وٺڻ (جنهن جا ڪيترائي سٺا نتيجا نڪتا) اهم آهن. ان حوالي سان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو سٺو دور باقاعده سرگرم ۽ چرپر ۾ رهيو. ٻيو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي ئي دور ۾ سالن کان پوءِ پهريون ڀيرو سينيئر سنڌي اديبن سنگت جي پروگرامن ۾ شرڪت شروع ڪئي ۽ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي، انهن پروگرامن جي رڪارڊ ڏسبو ته ڪامريڊ سوڀي کان وٺي فتاح ملڪ تائين اديب شرڪت ڪندا نظر ايندا.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي هڪ ٻي خوبي جنهن مون کي سندس وڌيڪ ويجهو آندو، اها خوبي “دوستن تي اعتماد ۽ ڀروسو” ڪرڻ جي آهي. ٿي سگهي ٿو ته ان خوبيءَ کيس نقصان به ڏنو هجي، پر سندس ان خوبيءَ مون کي ته سندس مداح بنائي ڇڏيو، سيڪريٽري جنرل چونڊجڻ کانپوءِ پاڻ جڏهن “سنگت سنڌ” پاران اشاعتي سلسلو شروع ڪرڻ ۽ سنگت مخزن جي اجراءَ جو فيصلو ڪيائين ته مون کي ان جو انچارج مقرر ڪيائين. مون پنهنجي وس آهر هر ممڪن ڪوشش ڪئي ته ان ڪم کي سٺو نموني نڀايان ۽ پاڻ مون تي جيڪو ڀروسو ڪيو اٿس، اهو قائم رکان. پر ان کان وڌيڪ اهم ڳالهه اها آهي ته تيرهن پرچن جي اشاعت دوران مواد جي چونڊ ۽ ٻين مرحلن جي طئي ڪرڻ تائين مون کي نه رڳو فري هينڊ ڏنائين، پر ڪڏهن اهو به پڇيائين ته “هن پرچي ۾ ڇا پيو هلي؟” يا ڪهڙو مواد هلڻ گهرجي ۽ ڪهڙو نه، اهو ساڳيو ڀروسو ڊاڪٽر مشتاق ڦل جو به مونتي قائم رهيو ۽ مون اطمينان ۽ ڪنهن رنڊڪ کانسواءِ سنگت جا تيرهن پرچا شايع ڪيا.
سنڌي ادبي سنگت مون کي تمام گهڻي عزت ۽ محبت ڏيڻ سان گڏ ڪيترائي سٺا دوست به ڏنا آهن جن ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به آهي، منهنجي خواهش آهي ته آئون سندس شخصيت، ادبي ڪم ۽ سنگت لاءِ ڪيل خدمتن تي هڪ سٺو ڪتاب لکان، پر هينئر نه، جڏهن آئون به سندس جيان “اڳوڻو سيڪريٽري جنرل” ٿيندس يعني ٻن سالن کانپوءِ...!!

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جيئن ڏٺو مون: پروفيسر مهرالنساءِ لاڙڪ

سنڌ هميشه، عظيم انسانن کي جنم ڏنو آهي، جن پنهنجي صلاحيتن، عظيم سوچ ۽ فڪر سان ڌرتي، ٻولي ۽ تهذيب جي بي لوث خدمت ڪئي آهي. شاعر ۽ اديب، پنهنجي قلم ۽ جذبن سان، پنهنجي ٻوليءَ جي خدمت ڪري ٿو. شاعر ۽ اديب جي زندگي، احساسن ۽ جذبن جو ڀنڊار آهي، هُو جيڪي سماج ۾ پَسن ٿا ۽ جيئن محسوس ڪن ٿا، اُن کي پنهنجي سوچن جي سيني ۾ آڻي قلم وسيلي، اڇن پَنن تي ڪارا موتي پکيڙي، پڙهندڙن جي حوالي ڪري ڇڏين ٿا ۽ پوءِ پڙهندڙ تي منحصر آهي ته هو ڪيتري موٽ ڏئي، اُن شاعر ۽ اديب کي، سماج جو اهم فرد بڻائي ڇڏين.
شاعر جي هڪ زندگيءَ ۾ اوسر جون ڪيتريون زندگيون سمايل هونديون آهن. هڪ شاعر پنهنجن تخليقن جي جدا جدا منزلن ۾ جُدا جدا تخليقي جلوا ڏيکاري ٿو. اسان جي سنڌ ڌرتي جي پياري شهر لاڙڪاڻي (ساهه سيباڻي) جو هڪ شاعر ۽ هڪ اديب، جنهن جو ادبي سفر، هزارها پنن تي مشتعمل هوندو، جنهن پنهنجي تخليقي سفر ۾ ڪيترائي شاعري ۽ ادب جا ڪتاب اسان کي پڙهڻ لاءِ ڏنا آهن، جيڪو مشاعرن ۽ ادبي محفلن جو مور سمجهيو وڃي ٿو، جنهن سنڌي ادبي سنگت کي پاڻ ڀرو ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي، تنهن لاءِ آئون اهو چونديس ته، “چنڊ ۽ تارن جيڏو تخليقي پرواز رکندڙ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، سنڌ جو اهڙو پيارو ۽ خوبصورت شاعر ۽ اديب آهي، جنهن جون لکڻيون پڙهي، سندس جمالياتي ذوق جي پروڙ پئجي ويندي آهي.”
جماليات ۽ منظر ڪشي، شاعريءَ ۾ چار چنڊ لڳايو ڇڏين، ڊاڪٽر ذوالفقار کي پنهنجي قلم تي مضبوط گرفت آهي. هُو جڏهن شاعري ڪري ٿو ته ان سان به پورو انصاف ٿو ڪري،جي ڪهاڻيون لکي ٿو انس ان به پورو انصاف ٿو ڪري، شاعر ۽ اديب کان علاوه هو بهترين انسان آهي، هُو ڌرتيءَ ڌڻين جو گهڻگهرو آهي. ڪنهن کي ڏک ۾ ڏسي نه سگهندو آهي، هڙان- وڙان، هر ممڪن ڪوشش ڪري، هر ضرورتمند جي مدد ڪندو آهي، هُن جي سوچ ۽ فڪر جي صلاحيت گهڻي مٿانهين آهي. جيئن سُونهن آرس ڀڃي، سِرنهن جي ڦولار جي هڳاءُ سان واسجي ويندي آهي، تيئن سندس دل ۾، سنڌ ۽ سنڌين لاءِ هڪ خاص محبت سمايل آهي، سندس لفظن ۽ لهجي ۾ سچ ۽ پيار سمايل آهي. هُو ڌرتيءَ تي ٿيندڙ ظلمن ۽ ڏاڍ ٿيندي ڏسي، صبر ڪري نٿو سگهي.
جيئن ته پاڻ پيشي جي اعتبار کان ڊاڪٽر (مسيحا) آهن، جنهن ڪري سنڌ جو ڪوبه فرد امير هجي يا غريب، اُن جي علاج ۾ ڪابه غفلت نه ڪندو آهي پر غريبن سان خاص همدرديون هونديون اٿس. سنڌي ادبي سنگت جو ڪوبه فرد، ڪوبه ميمبر، علاج جي سلسلي ۾ هليو وڃي ته ڀرپور تعاون ڪندو. مون کي ڪڏهن ڪڏهن حيرت ٿيندي آهي ته هُو ايترو مصروف رهندي، ادب ۽ شاعري کي ايترو وقت ڪيئن ٿو ڏئي؟ سنڌ جي ڪنهن به شهر ۾ (ڪراچي کان ڪشمور ۽ ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين) ڪا ادبي ويهڪ هجي، ڪنهن ڪتاب جي مهورت هجي، ڪنهن پروگرام جي صدارت هجي، ڪڏهن به ذمه داري کڻڻ کان لاچاري ڪونه ڏيکاريندو، اهو منهنجو ذاتي تجربو آهي ته مون ڊاڪٽر صاحب کي پنهنجي ڪتاب جي مهورتي تقريب ۾ مهمان خاص لاءِ دعوت ڏني. پاڻ فون تي ئي وڏي خوش اخلاقي سان “ها” ڪيائون ۽ اچڻ جو وعدو ڪيائون. حالانڪه سڄو ڏينهن پاڻ ڪراچيءَ ۾، سرڪاري ڪمن ۾ مصروف هئا پر مسلسل رابطي ۾ هئا ۽ شام جو، پروگرام ۾ اچي شامل ٿيا، اهي گڻ هِڪ ذمه دار فرد ۾ هوندا آهن ۽ ذمه دار فردن سان معاشرو جڙندو ۽ سونهندو آهي. جيڪي ماڻهو، سماج، ڌرتي ۽ قومن لاءِ پاڻ کي وقف ڪري ڇڏيندا آهن، ڊاڪٽر انهن مان هڪ آهي، سندس سوچ جمهوري آهي. ڊاڪٽر صاحب، ٻاراني شاعري تي ڪتاب لکي اهو واضح ڪيو آهي ته، ٻار، مستقبل جا معمار آهن. انهن تي گهڻو توجهه ڏيڻ گهرجي، پاڻ جنسي ۽ طبقاتي متڀيد کان آجا آهن. قلم ڌڻين جي اخلاقي مدد ڪرڻ ۾ سڀني کان اڳتي آهن. نون لکندڙن جي حوصلا افزائي ڪرڻ سندن طبيعت جو حصو آهي. اڪثر ڏٺو ويو آهي، سماج ۾ اڀرندڙن، اديبن ۽ شاعرن کي، پنهنجي سينيئر وٽان خاص حوصله افزائي نه ملندي آهي، جنهن ڪري هو دلبرداشته ٿي ويندا آهن، پر ڊاڪٽر صاهب جي سوچ اُن جي برعڪس آهي. هو، نون لکندڙن جي حوصله افزائي سان گڏ، انهن کي سٺن مشورن سان پڻ نوازيندا رهندا آهن.
سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏيارڻ لاءِ جيڪا فيبروريءَ ۾ پورو مهينو، ڪوشش ورتيون وينديون آهن، اُنهن جي ميڙاڪن، سيمينارن ۽ پروگرامن ۾ شرڪت ڪرڻ ۽ ڀرپور تعاون ڪرڻ سڀني کان اڳڀرا هوندا آهن. پاڻ پنهنجي ذات ۾ اداري جهڙي حيثيت رکن ٿا. خدا کين عمرِ دراز عطا فرمائي ۽ سندن ادبي ڏات ۾ اڃان وڌيڪ اضافو ڪري. (آمين)

ڳوٺاڻي سونهن: سرمد چانڊيو

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سماجي طور تي ڪارائتو شخص آهي، اسان جي آس آهي ته هو علمي ۽ ادبي دنيا تي به ڀرجهلو شخص بڻجي پوي ۽ اهڙي ڀرجهلائي حاصل ڪرڻ لاءِ هو لڳاتار جاکوڙ ۾ آهي، ڏهين (آڪٽوبر 2003 تي)، ڪراچي آرٽس ڪائونسل ۾، سندس تازي ۽ ضخيم شعري مجموعي، چهرا چنڊ گلابن جهڙا’ جو مهورت ٿيو، مهورت جي موقعي تي پيش ڪيل تقررين ۽ مضمونن جا اقتباس پيش ڪري رهيا آهيون ته جيئن ليکڪن ۽ قلمڪارن جي همت افزائي ٿي سگهي ۽ هو پنهنجي ادبي ڪارج جو پورائو ڪري سگهن.(ايڊيٽر)
ڊاڪٽر ذوالفقار جي غزل ۾ پيار محبت جو تغزل به آهي ته سماجي ناانصافين تي ڪجهه چوٽون به آهن، غزل جي گائڪي جا انيڪ رنگ وٽس سادي ۽ سٻاجهي انداز ۾ ائين موجود آهن جيئن ڳوٺاڻي زندگي، جتي نه سڀ رنگ ميرا ۽ نه سڀ ماڻهو اڻڄاڻ آهن، جتان اسان کي سچائي جو هڪ گس ٿورن ورن وڪڙن ۽ هڪ ڪنڊائين پيچري جيان ٿو نظر اچي.
ذلف جي غزل ۾ اسان کي صوفياءِ ڪرام وارو درس به ملي ٿو ته جديد غزل جو رنگ به. اها ٻي ڳالهه آهي ته سندس غزل جو روپ ڪجهه سادو آهي! ڪنهن به شاعر جي شاعري کي سادگي جي ڪري رد نه ٿو ڪري سگهجي. شهري سونهن جي ڀيٽ ۾ ڳوٺاڻي سونهن جيان هن يار جو غزل هڪ اهڙي نگينيءَ مثال آهي جيڪا ميري ويس ۾ هڪ اڇوتو بدن سمائي پنهنجي پريتم جو اوسيئڙو ڪندي آهي، پر وٽس سچائي جو جيڪو حسين تحفو آهي، ان کي نظرانداز ڪرڻ سونهن سان ويساهه گهاتي برابر آهي:
مليو به آ نه هو مونسان جدا به ناهي ٿيو،
اڃا ته پيار جو ڪو پل عطا به ناهي ٿيو.

اسان ته پيار خود پاڻ کي ورهايو سين،
انهيءَ سان حسن جو ڪو حق ادا ته ناهي ٿيو.

اسان کي دل به عجب ڪشمڪش ۾ آهي وڌو،
پرائو ڀي نه چئو دلربا به ناهي ٿيو.

وري هُو ذلف ڇو چپ چاپ ويٺو آ،
نه گفتگو ٿو ڪر ۽ خفا به ناهي ٿيو.
هن غزل جي بحر، وزن، موسيقي جو سچائي سان جڏهن جائزو وٺبو ته غزل جا انيڪ فني گڻ سندس غزل ۾ نظر ايندا. غزل جي سري واري پهرين مصرعي ۾ جيڪو لفظ “هُو” جو ڪنايو آهي، اهو صرف ذلف جي محبوبا لاءِ مخصوص ناهي، ان ۾ سڄي دنيا جا محبوب سمايل آهن، نه صرف اهو ڪتاب ڪنائي جي حد تي اچي پورو ٿو ٿئي، پر اهو ڪنايو، پڙهندڙ کي وڌيڪ سوچڻ لاءِ دعوت ٿو ڏئي، ٿوري سوچ ويچار کان بعد پڙهندڙ ان ڪنائي ۾ هڪ استعارو به مدغم ٿيندي ٿو ڏسي، جيئن ضمير ۾ هڪ اسم پنهنجو پاڻ موجود هوندو آهي، جيئن شاهه جي سٽ آهي:
من جو محرم تون، تون ئي تون
يا جيئن شيخ اياز جي غزل جي سري ۾ ساڳيو ڪنايو موجود آهي،
ٿي املتاس تان ڪوڪ ڪويل ڪري
هُو پري آ پري آ پري
ڪنايو، ضمير جي صورت ۾ هوندو آهي ۽ ضمير اسم جي موجودگي اڻٽر هجڻ سان گڏ ڪنائي ۾ استعارن ۾ ائين ئي موجود هوندو آهي، ذلف جو هي غزل نازڪ ۽ نفيس خياليءَ ۾ ائين رچيل آهي جيئن ڪا لوڪ ادب ۾ پيش ڪيل پدمڻي هجي، جيڪا هوا جي جهوٽي تي به ننڊ مان ڇرڪ ڀري جاڳي پوي،
اسان کي دل به عب ڪشمڪش ۾ آهي وڌو
پرائو ڀي نه چئو دلربا به ناهي ٿيو
وزن جي حوالي سان هي غزل مرڪب وزن ۾ رچيل آهي جنهن ۾ فارسي، عربي موسيقي جو هڪ بي مثال ترنم موجود آهي، اهو وزن خاص الخاص غزل جو وزن سمجهيو ويندو آهي.
رنگ ٻيا سڀ هن ڪچا باقي پڪا تون ۽ مان هن جيون جا وڏا ٻه فلسفا تون ۽ مان هن ۾ مڪمل منزل چٽي نظر ٿي اچي، اهو انتخاب هندو توڙي مسلمان کي يا يهودي توڙي عيسائي کي وٺيو نئين منزل تي ٿو پهچائي، هن غزل ۾ عاشق ۽ معشوق جو تصور، اوتار ۽ شش جو تصور عورت ۽ مرد جو تصور هڪ انفرادي انداز ۾ ڏنو ويو آهي، وڏي کان وڏا نقاد ادب جي ان لا متناهي نظريي جا قائل آهن. جنهن ۾ ڪنهن به قسم جو متڀيد نه هجي اهو ئي سبب آهي جو چيو ويندو آهي ته، شاعر سڄي دنيا جو شهري آهي اهو ڪنهن حد بندي جو محتاج ناهي. مٿين غزل جيان ذلف جي هن غزل ۾ ٻه ڪنايا آهن هڪ “تون” ۽ ٻيو “مان” ان “تون ۽ مان” ۾ وري ٻه لاجواب استعارا به موجود آهن. جن ۾ ايتري وسيع نظريي آهي، جو سڄي ڪائنات جا جوڙا انهن ۾ سمائي سگهجن ٿا، جيئن شيخ اياز چيو:
سڀ ڪا مومل سڀ ڪو راڻو
پنهنجي پنهنجي ڪاڪ سڀن کي
اها وسيع نظر ذلف کي انهن شاعرن جي صف ۾ ٿي بيهاري، جنهن لاءِ دنيا جهان جا اديب ۽ شاعر يا ڄمار جاکوڙيندا رهندا آهن. ذوالفقار جي انهي غزل ۾ هڪ عجيب قسم جي رِٿ ڏسڻ ۾ اچي جو غزل جي هر هڪ بند جي مٿين سٽ ۾ ٻه ماترائون وڌيڪ آهن جڏهن ته مفاست غزل جي مطلع سان هم وزن آهي. ائين سرڪش سنڌي جو هي غزل به آهي.
اکڙين ۾ اٿل آهه غزل ڪيئن چوان
آواز ٻڏل آهه غزل ڪيئن چوان
اڳ جنهن جي سهاري سان پئي ساز کي ڇيڙيم
سا ٻانهن ڀڳل آهه غزل ڪيئن چوان.
طويل يارو سفر کي گڏجي ملي جلي ۽ کلي کٽايون اچو ته وحشت ڀريون اونداهيون طويل راتيون به سڀ مٽايون ذوالفقار جو هي غزل دعوت ٿو ڏئي ايڪي ٻڌي، حب الوطني ۽ منزل جي طرف هلڻ جي. ان سان گڏ هي غزل سواءِ رديف جي آهي، پوءِ به ان ۾ غزل جي نغمگي ڪنهن بحر جيان ڇلي رهي آهي.
جيئن غزل عورتن سان گفتگو جي صنف آهي تيئن گيت وري عورت جي پنهنجي پرينءَ سان گفتگو جو نالو آهي. هاڻي ڏسون ته ذوالفقار اهو عورتاڻو ماحول چٽي سگهيو آهي يا نه؟
رم جهم رم جهم ٿيو وسڪارو
جهومي ديس پيو هي سارو
ڇن ڇن ڇن ڇن
ڇن نن ڇن نن،
تون به هاڻ هليو آ ساجن
مٽجي ڄڻ ڪو مير ويو آ
ساهه ٿو ساري سن سن سن
ڇن ڇن ڇن ڇن
ڇن نن ڇن نن!
برکا جي موسم، ڪڪرن جو وسڻ، ديس ۾ آبادي ٿيڻ، ديس ۾ ڌڻين جو جهمريون پائي خوشيون ملهائڻ ۽ ان ناچ جو آواز ڇن ڇن ڇن ڇن، ڇن نن ڇن نن اهو پايل جو آواز، عورتاڻي احساسن جو عڪاسي ڪري ٿو ۽ اهو شاعر جو فني ڪمال آهي، ذلف سنڌي ٻوليءَ جو هڪ نماڻو شاعر آهي جنهن وٽ دکي انسانن جا احساس موجود آهن ۽ هو انهن کي لفظن جي لڙي ۾ پوئي گيت، غزل بڻائي ڄاڻي، استادن جو چوڻ آهي ته ڪوئي به شاعر ڪنهن هڪ شاهڪار سٽ رچڻ سان وڏو شاعر ٿي سگهي ٿو ته پوءِ اسان جو ذلف به بهترين شاعر آهي.
پيار جي موسم آئي بانورا
پيار جي موسم آئي
توکي ساري وات نهاري
نيڻين ننڊ نه آئي
بانورا
پيار جي موسم آئي
اهوئي ماحول عورتاڻو، اوسيئڙا، يادون ۽ پريتم کي پڪارڻ جا ورلاپ، گيت جي ٻولي، ڪيئن هڪ محبوباڻي لولي بڻجي وڃن ٿا، اها ٻولي اهو سٽاءُ ۽ اهڙا ڪيترائي گيت ذوالفقار جي هن ڪتاب جي سونهن ۽ سوڀيا آهن. ڊاڪٽر ذوالفقار جي هن ڪتاب ۾ اوهان کي عروض ۽ ڇند تي رچيل غزل ۽ گيت اميد ته سٺو ڪن رس بخشيندا. جن ۾ موسيقي ۽ لفظي ردم موجود آهي، ان سان گڏ سادا سلوڻا خيال ۽ اعليٰ درجي جو مفهوم به ملندو.

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو فن ۽ شخصيت: ستار ڀٽي

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ولد محمد خان سيال 28 مئي 1957ع تي ڳوٺ فريد آباد تعلقي ڏوڪري ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو. خانداني لحاظ کان سندس تعلق زميندار پڙهيل لکيل گهراڻي سان آهي. جنهن جو ڏوڪري تعلقي ۾ راڄ ڀاڳ ۽ سياسي اثر آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال 1972ع ۾ مئٽرڪ ۽ 1974ع ۾ گورنمينٽ ڪاليج حيدرآباد مان انٽر سائنس پاس ڪري ايم بي بي ايس لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄامشوري مان 1980ع ۾ پاس ڪئي. جڏهن ته سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو امتحان 1984ع ۾ پاس ڪري صحت کاتي سان وابسته ٿي ويو آهي. هن کان اڳ سنڌ يونيورسٽيءَ مان بي ايس سي ۽ 1978ع ۾ سوشل ورڪ ۾ ڊپلوما به ڪئي اٿس. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سرڪاري ملازمت بحيثيت ميڊيڪل آفيسر چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻي مان 1984ع ۾ شروع ڪئي. تنهن بعد آر ايم او (ايڊمنسٽريشن) ايل ايم سي حيدرآباد 91-1986ع ۾ اسسٽنٽ لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ هيلٿ آفيسر حيدرآباد کانپوءِ ميڊيڪل آفيسر ۽ پوءِ چيف ميڊيڪل آفيسر سينٽرل جيل ڪراچي ۽ ڪراچيءَ ۾ ايڊيشنل پوليس سرجن ۽ هاڻي ايم ايس چانڊڪا اسپتال آهي. ادبي ۽ سماجي تنظيمن سان سندس گهڻو لاڳاپو رهيو آهي. پاڻ سنڌي ادبي سنگت جو 1972ع ۾ سيڪريٽري ۽ سيڪريٽري سنڌ رائيٽرس ڪلب لاڙڪاڻو 1975ع سيڪريٽري گورنمينٽ ڪاليج حيدرآباد 1974ع، ايڊيٽر ڦليلي، گورنمينٽ ڪاليج حيدرآباد، مئگزين سيڪريٽري، شاگرد يونين ايل ايم سي ڄامشورو 1976ع، سيڪريٽري سنڌي ادبي سنگت ايل ايم سي 1978ع ۽ ايل ايم سي اسٽيج جو باني هن ڊرامو “سور کان سڪون تائين” بهترين ڊرامو لکيو ۽ ڊائريڪٽ ڪيو. ايل ايم سيءَ ۾ هڪ ادبي ڪانفرنس 1977ع ۾ منعقد ڪرائي، جنهن کانپوءِ ان ليول جو ڪو پروگرام اڃا تائين نه ٿيو آهي.
خزانچي سنڌي ادبي سنگت سنڌ 1996ع ۽ ان کانپوءِ علاوه هينئر ڪريئيٽو آرس فورم آف پاڪستان جو باني چيئرمين به آهي. ادب ۾ 1972ع ۾ لکڻ ٻاراڻي ادب کان شروعات ڪيو اٿائين. پهريان ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيائين. ايڊيٽر چاڪوڪي پبليڪيشن لاڙڪاڻي 76-1974ع به رهيو. ڊاڪٽر سيال جي شاعري جا مجموعا “رڻ سڄو رت ڦڙا”، “مکڙين مالها”، “ڳاڙها هٿ پيلا چهرا”، “منهنجي ديس جا ٻار”، “گلڙن جهڙا گيت”، “لفظن جا رانديڪا”، “گيت کيڏوڻا” (اردو کان ترجمو) جيڪو سنڌالاجي پاران ڇپيو. “اجرا ماڻهو رستا ميرا”، “بارش کانپوءِ” کان علاوه ڪهاڻين جو مجموعو “پٿرن جا ماڻهو” ڇپائي هيٺ آهي. ٽي وي پروگرام سائنس مئگزين، حال احوال ۽ واءٌ سواءٌ جي ميزباني ڪئي اٿائين. ان کانسواءِ ڪراچي، حيدرآباد، خيرپور ۽ لاڙڪاڻي ريڊيو تان سندس لکيل شاعري اٽڪل ٻن سون کان وڌيڪ ملڪ جي مشهور فنڪارن ڳائي آهي، جن ۾ مهدي حسن، محمد يوسف، گلزار علي خان، مهناز، گلبهار بانو، عابده پروين، عالمگير، برڪت علي، شبير سمون، محمد علي شهڪي، لبنيٰ نديم، وحيد علي، زرينه بلوچ، سحرش ميمڻ، شبير شاهاڻي، منظور سخيراڻي، شمن علي، شبانه ڪوثر، شازيه ڪوثر، آسيه سمن، شازيه حسين، سرمد سنڌي، سجاد يوسف، مهر سيمي، سجاد علي، تبسم وارثي، فرح جبين، نذير سمون، عاشق نظاماڻي، الهداد زرداري، تعمير حسين، رزاق جميل، ذوالفقار علي، مظهر حسين، نذر حسين، فريحه ضيا، شمي دلڪش، ماستروڪي، فيروز گل، ظفر علي خان، محمود علي، غلام علي شاد، ايم لطيف، سميرا رياض، جاويد اختر، سلامت علي، افشان احمد، ثمر اقبال، مختيار علي، رخسانه مينا، ثمينه ڪنول، فرح خانم، ٽرپل ايس سسٽرز، خليل حيدر، روحاني بانو، رجب علي، امير حسن، احمد مغل، انيتا رياض، سليم جاويد، بينا حسن، ارشد محمود، ديبا سحر، سينگار علي سليم، انجم آرا، عاليه جبين، عصمت جبين، قمر سومرو، مونا جوڻيجو، شهلا اسرار، غلام قادر، تهمينه سردار، ساجده عمراڻي، عبدالله ڪڇي پڻ شامل آهن. جنهن لاءِ هو سنڌ جو واحد خوشنصيب شاعر آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جا اٺ آڊيو البم پڻ رليز ٿي چڪا آهن. جيڪي سنڌ جي مشهور موسيقارن، فيروز گل، غلام علي، ظفر عيل خان، مرزا لاکاڻي، زيد ايڇ فهيم، فتح علي خان، نياز حسين، پروفيسر نجمي رضوي، نياز احمد، امداد حسين، فيروز الدين، زاهد حسين، امانت گل، ڪريم شهاب الدين ۽ ٻين ڪمپيوز ڪيا آهن.
هن ڪيترائي مئگزين ايڊٽ ڪيا آهن. جن ۾ لطيف سوکڙي، لطيف گريجوئيٽ وغيره شامل آهن.
پاڻ ڪراچيءَ مان نڪرندڙ اردو رسالي “نيو جنريشن” جا اعزازي ايڊيٽر پڻ رهيا آهن.
سندس ڪالم روزانه سنڌ نيوز حيدرآباد ۾ 1979ع کان 1980ع تائين “سرخين جي درميان” سري هيٺ ۽ روزانه عبرت حيدرآباد ۾، روزانه عوامي آواز ڪراچي ۾ آئينا ۽ عڪس سري هيٺ ڪيتري وقت کان ڪالم لکندو رهيو آهي.
روزانه عوامي آواز ڪراچيءَ ۾ قطعه پڻ لکيا اٿائين.
ڪيترن ئي اخباري صفحن جو انچارج پڻ رهيو آهي. جن ۾ روزانه سنڌ نيوز حيدرآباد ۾ ٻارن جو صفحو ۽ ادبي صفحو، روزانه آفتاب حيدرآباد ۾ ادبي صفحو شامل آهن. سندس لکڻيون ۽ شاعري سنڌ، هند جي سڀني رسالن ۽ اخبارن ۾ ڇپجي چڪي آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ٽي وي پروگرام روشن تارا ۽ مهڪار جو ڪيتري وقت کان اسڪرپٽ پڻ لکندو رهيو آهي .ٽي وي تان پاپ سانگ، ٽيپ سانگ نظم لکڻ وارو واحد ۽ پهريون شاعر آهي. جنهن ڪري هن جو ادبي قد ڪاٺ سنڌ جي گهڻن شاعرن کان اوچو ۽ اعليٰ آهي. هن سنڌي موسيقيءَ ۾ اوريجنل ڪمپيوزنگ ڪيسٽون ڪڍي، سنڌي موسيقيءَ جي وڏي خدمت ڪئي آهي ۽ سنڌ جي موسيقيءَ ۾ ڪيترائي نوان لاڙا ۽ ٽرينڊ سيٽ ڪيا آهن، جنهن جو مثال سندس ڪيترائي مقبول پاپ سانگ، ٽيپ سانگ ۽ خوبصورت گيت آهن.
ڊاڪٽر سيال سنڌيءَ کان علاوه سرائيڪيءَ ۾ اردوءَ ۾ پڻ شاعري ڪئي آهي. جيڪا ٽي وي تان علي حيدر جنون گروپ واري سلمان آسيه سُمن ۽ سحرش ميمڻ ڳائي آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، نئين دهليءَ ۾ سچل ڪانفرنس اسلام آباد ۾ اهل قلم ڪانفرنس ۽ ٻين ڪيترن ئي ادبي ڪانفرنسن ۾ سيمينارن ۾ شرڪت ڪري شعر پڙهي چڪو آهي. کيس هندوستان، لنڊن ۽ ملڪ ۾ ڪافي مڃتا ملي آهي. اڄڪلهه عبرت مئگزين حيدرآباد ۽ سندس يورپ، آمريڪا ۽ مڊل ايسٽ جو سفر نامو “ديسي سين سي پرين” قسطن وار شايع ٿي رهيو آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي ٻاراڻي ادب ۾ ڪيترائي ايوارڊ مليا آهن.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سنڌي ادب جي انهن تمام ٿورن شاعرن ۾ شامل آهي. جنهن کي هند سنڌ ۾ نه صرف ڄاتو وڃي ٿو. پر سندس ڀرپور پذيرائي ڪئي وئي آهي. جيڪا سندس ٽهيءَ جي شاعرن کي نصيب ناهي ٿي.
هو نه صرف سٺو انسان، پر هڪ بهترين شاعر ۽ نثر نگار آهي، پر هڪ ايماندار آفيسر پڻ آهي ۽ انهن سڀني خوبين جو گڏيل مجموعو اسان جو يار ذوالفقار سيال آهي.
گلابن جي خوشبوءِ ترقيءَ جو پيار ۽ زندگيءَ جا حسين عڪس آهن. مان جيڪڏهن هن کي سنڌ جو خوبصورت ترين شاعر چوان ته وڌاءٌ نه ٿيندو.

جذبن جو پورهيو: ڊاڪٽر بدر ڌامراهو

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي ڪتاب “ماڻهو ابرا، ستارا ميرا” جو تنقيدي جائزو.
“ڇا ڪنهن ماڻهوءَ جي جذبن جي تشريح ڪري سگهجي ٿي؟ هي هڪ اهڙو سوال آهي، جنهن جو جواب هر طرح انڪاري آهي. ڇاڪاڻ ته ڪنهن ماڻهوءَ جي جذبن جي تشريح ڪري نه ٿي سگهجي، پر جي اهي جذبا ڪنهن پڙهيل ڳڙهيل شاعر جا هجن ۽ سي به شعر جي صورت ۾ اوتيل هجن ۽ شاعري وَر وَر ڪري چوي:
جذبن جو هي پورهيو آهي،
پنهنجو هٿ هٿورو ناهي.
ته پوءِ اهڙن اندر جي اوتيل جذبن کي پڙهي پُرجهي سگهڻ جي صورت ۾ تشريح ڪري سگهجي ٿي پر جي اهي جذبا “ماڻهو اجرا، رستا ميرا” جهڙي موضوع هيٺ ڪتابي صورت ۾ هجن ته، انهن جي تشريح ڪري سگهجي ٿي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو هڪ ڪتاب اڳ گهڻو اڳ، اڄ کان ٽيهارو سال اڳ پڙهيو هوم، اهو هو “ڳاڙها هٿ، پيلا چهرا” وري 2007ع ۾ “بارش کان پوءِ” پڙهيو هومِ، هاڻي جڏهن ٽنهي ڪتابن جو تقابلي جائزو وٺان ٿو ته، انهي راءِ کي هَٿي ملي ٿي ته، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال وٽ فني ارتقا آهي، اها ارتقا، “ماڻهو اَجرا، رستا ميرا” ۾ اوج تي پَسجي ٿي،
هن ڪتاب جو مقدمو، ج، ع منگهاڻي لکيو آهي، جهڙيءَ طرح شاعري هڪ فن آهي، اهڙيءَ طرح مقدمي نگاري به هڪ فن آهي فن جي ڀيل ڪجي ته اهڙائي مقدما جڙن ٿا، هي، رواجي ۽ روايتي نوعيت جو مقدمو آهي، اهڙي مقدمي جي ضرورت نه هئي، الائي ڇو اهڙو مقدمو شامل ڪرڻ ضروري سمجهيو ويو آهي،
مقدمو پڙهندي ائين ٿو لڳي جيئن اسان جا نهايت وڏا ڏاها مدبر ڪنهن نئين سيکڙاٽ کي ٻه اکر لکي ڏئي جان ڇڏائيندا آهن مٿس اهڙي جُلهه ڪندا آهن، جيئن وري نه ٻيهر لکي ۽ نه وري ٻيهر سوال کڻي اچي، بهرحال مقدمو نافذ ۽ غير ضروري آهي، منجهس ڳالهيون به غير ضروري بيان ڪيل آهن. لکيو اٿس.
“هر ڪو شاعريءَ جا ڪتاب ڇپائي ان ۾ دوستن کان تعريفون لکائي ڪتاب ڪڇ ۾ کڻي سگهندو، هر ڪنهن جي مٿي ۾ هڻندو وتي”.
“اسان وٽ هر بڇڙي ريت سان گڏ انهيءَ ڪُسري ريت پڻ ڪَر کنيو آهي ته جيترا گهڻا ڪتاب ڇپبا اوترو گهڻو نالو ٿيندو. اهڙيءَ مهل اها سوچ رکڻ به ضروري آهي ته اهو نالو “هاڪ”(سٺي مشهوري) هوندو يا “خاڪ” هوندو!
“ڊاڪٽر سيال صاحب پنهنجي هر ڪتاب جي ڇپجڻ کان اڳ انهيءَ ڪتاب جو مهاڳ لکڻ لاءِ مون کي چوندو رهيو آهي، جنهن لاءِ مون وٽ سواءِ لفظ “مصروفيت” جي ٻيو ڪوبه نه هوندو آهي.”
آئون اهڙن مهاڳن جي سدائين مخالف رهيو آهيان جن ۾ هر لفظ کان پوءِ انهيءَ شاعر جي شاعريءَ جي لانڍ لڳل هوندي آهي. جيئن هتي مون پاڻ به ڪئي آهي.
هن ڪتاب جي نئين ڳالهه گيتن جي گهڻائي آهي، جڏهن ته هاڻي گيت لکڻ جي ريت ميسارجي رهي آهي.”
جڏهن ته ائين ڪونهي، گيت تي تمام گهڻو ڪم ٿي رهيو آهي، منگهاڻي کي اهي الائي ڇو نظر نه ٿا اچن يا شايد انهن جي پاڻ ڪونه اٿس، اڻ ڳڻيا شاعر گيت جي صنف تي طبع آزمائي ڪري رهيا آهن. بهرحال هتي منهنجو مقصد، محترما تي تنقيد ڪرڻ ڪونهي.
آفاق صديقي اردو ۾ ٻه اکر لکيا آهن، نهايت مختصر لکيو اٿس، پر برجستو ۽ شانائتو لکيو اٿس،
متن 300 صفحن تي پکڙيل ۽ ٻين صنفن غزل ۽ گيت تي مشتمل آهي، شروع ۾ تفصيلي فهرست ڏنل آهي، جنهن ڪتاب کي ڏاڍو سهنجو ۽سهڻو بنايو آهي، اسان وٽ اهڙي روايت رهي ڪونهي ڇاڪاڻ ان سان ڪتاب جا صفحا وڌيڪ ويندا آهن ۽ هر ڪو صفحن بچائڻ يعٰني خرچ ۾ توازن رکڻ لاءِ مختصر فهرست آڻيندو آهي، اردوءَ وارا انهيءَ نموني جون ڊگهيو ۽ تفصيلي فهرستون ڏيندا آهن، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هيءَ روايت قائم ڪري ڏاڍو سٺو ڪيو آهي.
ڪتاب جو اڀياس ڪجي ته معلوم ٿئي ٿو ته منجهس انيڪ موضوع آهن.
هونئن به شاعري ڪائنات جيتري وسيع آهي، انسان جون سوچون ۽ ان جو ادراڪ به اوترو ئي وسيع آهي، اها به ڳالهه اڻٽر آهي ته، هڪ شيءَ جي هڪ ماڻهوءَ وٽ وسعت هڪ طرح جي آهي ۽ ٻي ماڻهوءَ وٽ ٻيءَ طرح جي هوندي آهي، اهو به اڻٽر آهي ته، هر شيءِ جا کوڙ سارا مقصد هوندا آهن، شاعريءَ جا به کوڙ سارا مقصد ٿين ٿا، اها جسماني لذت حاصل ڪرڻ لاءِ به لکي وڃي ٿي ته، ذهني عياشي لاءِ به لکي وڃي ٿي، فني مقصدن لاءِ به لکي وڃي ٿي ته فڪري مقصدن لاءِ به ٿئي ٿي، شاعري جيڪڏهن ذهني ۽ جسماني لذت کان پاسيري آهي ته، پوءِ اها ڪيترين ئي خوبين واري ٿئي ٿي.
شاعريءَ جو هڪ مقصد ذاتي نوعيت جو ٿئي ٿو، جنهن ۾ انسان پنهنجو ذاتي مقصد آڏو رکي ٿو، ٻيو قومي ٿئي ٿو. ٻيو مقصد فطري آهي، ان ۾ فطرت طرفان مليل حواسن کي استعمال ڪري، فطري جذبن جو اظهار ڪري ٿو، فطري ڳالهيون انيڪ ٿين، سڄي ساري ڪائنات ان ۾ اچي وڃي ٿي ڪائنات ننڍڙي کان ننڍڙي ۽ لامحدود به آهي، ان جي وسعيت جو دارو مدار سوچڻ واري ماڻهوءَ جي وسيع نظريي تي آهي.
ڪائنات ۽ ڪائنات ۾ موجود شيون هر طرح جون آهن انهن شين جي سونهن ۽ حسن کي محسوس ڪرڻ ۽ انهن جي سونهن کي بيان ڪرڻ کي جماليات چئبو آهي. “جماليات”، هڪ ننڍڙو اصطلاح آهي، هي جيترو ننڍڙو اصطلاح آهي، اوترو ئي وسيع مفهوم رکي ٿو، جماليات جون ٻه شاخون آهن، هڪ جمال ٻي جلال، جمال کي وسيع مفهوم سمجهي سگهجي ٿو، هن ۾ خوبصورتي، حسن، خوش نمائي، رعنائي، زيبائي، سندرتا، سوڀيا، نزاڪت، نفاست، شائستگي، دلڪشي، دل ربائي، ديد بازي، نازو انداز وغيره اچي وڃن ٿا.
جلال ۾ وري وقار، عظمت، قوت، آب تاب، شان و شوڪت، دٻدٻو، اوج، عروج وغيره.
جيئن ته جمال جون خوبيون اڳ ۾ بيان ڪري آيو آهيان، جمال ۾ جيڪي به خوبيون ٿين ٿيون سي، نسواني صفت آهن، جڏهن ته جلال مردانگي واري صفت آهي مون کي ياد اچي ٿو، ڪٿي ڪنهن ڪتاب ۾ پڙهيو هُئم ته حسن جا ٽي قسم ٿين ٿا، هڪ الوهي حسن، ٻيو فطري حسن، ٽيون جمالياتي حسن.
پهرين جو دارو مدار موزو نيت ۽ نسبت تي آهي، ٻئي جو رنگ ۽ روشني سان ٽئين جو ريتن ۽ رسمن سان ٽئي حواسن سان تعلق رکن ٿا، حواسي حسن جسم سان ۽ ذهني حسن روح سان تعلق رکي ٿو، نفسيات دان وري ان کي رد ڪن ٿا ته ، حَسُ لاءِ ڪونه ڪو عضوو هئڻ ضروري آهي، جماليات لاءِ ڪوبه عضوو ڪونهي.
ڪي مفڪر وري جمالياتي حسن کي، الهامي چون ٿا، منهنجي خيال ۾ جڏهن پنهنجي حواس هڪ وقت عمل ڪن ۽ نتيجي ۾ ڪو احساس جڙي يا جنم وٺي ته انهيءَ کي جماليات چئجي.
پنجين حواس استعمال ڪرڻ جي سگهه ڊاڪٽر سيال وٽ تمام گهڻي آهي، هي شعر جماليات ڪيفيتن سان ٽمٽار آهي، سندس غزل ته جماليات ڪيفيتن سان ڀريو پيو آهي، پر گيت ته وري جمالياتي ڪيفيتن سان ڏٽيل آهن، هي مثال ئي کڻي ڏسجن:
ڇڏين ٿي مِٺي وار کولي جڏهن،
هڳائن ۾ ڄڻ شهر ۽ وهنتل.
(ص -32)
وار تنهنجا وڏا ڪارا گهاٽا لکيا،
شهر، ماڻهو ته ڇا، هي زمانا رُليا.
(ص 34)
پشم جهڙا پير کڻين ٿي،
گلڙا چوڌر لهرائن ٿا،
(ص 35)
سارا رنگ هي روپ ۽ رونق هڪ نالي سان ئي آهي،
مون ۾ باقي بچيو ڇا هي، هن جو نالو وسري ويو.
(ص: 66)
شهر سڄي ۾ خوشبو ڦهلي، سرهي هير گهلي آ
نڪري ٿو جي، گهمڻو سهڻو، يار اسان جو آ.
(ص: 72)
نيڻ گلابن جيان ٿا مرڪن،
محب مٺي منٺار تان صدقي.
(ص 80)
ادا جا ۽ نازن جا تو وٽ خزانا
نئين پل، نئين دل، رلائي تو هوندي.
(ص 98)
تنهنجو مرڪي ڏسڻ مون کي ماري ويو
تنهنجو هر هر رسڻ مون کي ماري ويو.
(ص 105)
مرڪي جي نهاريو تو، بيمار گهڻا ٿيندا،
ايندين تون جڏهن مون ڏي، حيران گهڻا ٿيندا.
(ص 119)
کلندي کلندي هوءَ اچي ٿي،
ڇم ڇم جي برسات وسي ٿي،
(ص 123)
هوندا لک هزارين سهڻا،
مون کي پر هو آهي وڻي وئي.
(ص 130)
ڊگها هي وار، اکيون گول چنڊ جيان چهرو
مٺا هي هي ٻول ٻڌي تنهنجا، دل ڏئي ٿا ڇڏيون.
(ص 201)
نيڻ تنهنجا وري چنڊ تارا ٿيا،
مرڪ ۾ زندگي جا اشارا ٿيا.
(ص 204)
ايڏو به ائين ظلم زوراور پيار ۾ ناهي ڪبو
نيڻن سان تو پل پل پيارا مرڪي آهي ڪُٺو.
(ص 214)
هر ڪنهن پاسي تنهنجي خوشبو توسان آ سرهاڻ،
تنهنجي مرڪڻ منجهه ملهارون، مند ملهار جي آهين.
(ص 233)
گيتن مان مثال:
پوپٽ جهڙن رنگن وانگي، پنهنجي پنهنجي معنيٰ ڏين ٿا،
ڪوسا، ڪوجها، ٿڌا، ڪارا، جذبا گلڙن جهڙا پيارا،
هر موسم ۽ مند ۾ آيو.
*
پشم جهڙا پير کڻين ٿي، ايندي ويندي خوب وڻين ٿي،
ڪوبه نه آهي، ساري جڳ ۾، ڪوئي اهڙو، واهه واهه.
ڳلڙن مان ڪي گل ڦٽن ٿا، ۽ مرڪن ۾ لال لڏن ٿا،
هيرا لال جواهر سارا، تنهنجي آڏو نيچ لڳن ٿا،
تنهنجو عڪس چٽڻ ٿو چاهيان.
(ص 258)
توڻي جو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شعر وارن جو جمالياتي رنگ گهڻو آهي سڄي ڪتاب تي ڇانيو پيو آهي، پوءِ پڙهڻ سان بيزاريءَ جو احساس نه ٿو ٿئي پر جيئن پوءِ تيئن، ان واڌاري سان گڏوگڏ نواڻ آهي، اهو شاعر جو ڪمال چئجي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شعر جي ٻي هڪ اهم خوبي “عڪس بندي” آهي، وٽس عڪسي شاعري ايتري ته گهڻي سگهاري آهي جو چئي کڻي بس ڪر، عڪس ڇا آهي؟
عڪس حواسن سان تعلق رکي ٿو، حواسن مان ئي عڪسَ سَرجن ٿا، جڏهن ڪائنات جي سونهن کي پنجن ئي حواسن وسيلي ڏٺو ۽ پرکيو وڃي ته عڪسَ جڙن ٿا، الڳ الڳ حواسن جا به عڪس ٿين ٿا ته گڏيل پنج ئي حواس ملي عڪس جوڙين ٿا، اهڙاعڪس نرم، ڪوسو، ٿڌو، کهرو، لسو، ويجهو، پري، رنگ روپ وغيره، مطلب ته ڪنهن روئداد کي حواسن وسيلي جهٽي شعر جي روپ ۾ بيان ڪرڻ کي عڪسي شاعري چئبو آهي، پر ايترو ضرور آهي ته منجهس تصوراتي عنصر هوندو آهي، جيڪو بيان جي سگهه تي دارو مدار اوترو ئي پر اثر ۽ پر لطف هوندو. اهوئي سبب آهي جو نفسيات دانن ان جي درجي بندي ڪندي کيس ٻن قسمن ۾ ورهايو آهي، هڪ خاموش عڪس ٻيو چڙهندڙ عڪس، سئنڊرس چوي ٿو “شاعر پنجن حواسن کي ڪاميابي سان استعمال ڪري اهڙو انوکو مفهوم پيدا ڪري ٿو، جيڪو ڇهون حواس بڻجي پوي ٿو ۽ پڙهندڙ کي متاثر ڪري ٿو.
فرانسيسي شاعر جوليس جو چوڻ آهي، “عڪس جادوءَ جو ڏيئو آهي، جيڪو شاعر کي اوندهه ۾ روشني ڏئي ٿو. هي هڪ ڊگهو بحث آهي، تنهن ڪري انهيءَ تي اڪتفا ڪري اصل موضوع ڏانهن آڻجي ٿو.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پنهنجي شعر ۾ ايترا ته عڪس چٽيا آهن جو موجوده دور جي سنڌي شعر جي تاريخ ۾ ان جا ڪي ٿورا مثال ملن ٿا، انهن ٿورن آڱرين تي ڳڻڻ جيترن شاعرن سان هڪ آهي.
خود ڪتاب جو ٽائيٽل، جيڪو ڪتاب جي پهرين غزل ورتل آهي ۽ ٻن عڪس جو عمدو سنگم ۽ مثال آهي. غزل جو بند هن طرح آهي:
گم ٿي ويڙا سڀ جا پيرا،
ماڻهو اُجرا، رستا ميرا.
هن ئي غزل جو هڪ ٻيو بند ڇهاءَ جو عمدو عڪس پيش ڪري ٿو، بند هن طرح آهي:
تو لئه هر دم آتا آهن،
منهنجي ٻانهن جا هي گهيرا.
هن بند ۾ ٻانهن جي گهيري جو عڪس، چوڌاري ڦيري جو عڪس، سوني مٽيءَ جو عڪس، ساڳيءَ طرح ٻئي تي موجود غزل کليل ڊگهن وارن جو عڪس، 36 هين صفحي تي موجود غزل ۾ رئي جو پاند پڪڙي ڳنڍ ڏيڻ جو عڪس، 38 هين صفحي تي پَٽَ ۽ سون جو عڪس 40 هين صفحي تي خماريل اکين جو عڪس، 42 صفحي تي جماليات، مجبوري، بي وسي ۽ لاچاريءَ جو عڪس.
جي ياد تنهنجي مون کي ستائي ته ڇا ڪريان،
هر لڙڪ جهول منهنجو ڀڄائي ته ڇا ڪريان،
46 هين صفحي تي گلن جي ٻور جو عڪس، غرور جو عڪس، پور، گهور، سَرور جو عڪس، هڪ غزل ۾ ايترا سارا عڪس چٽڻ سچ پچ ته ڊاڪٽر ذوالفقار جي مهانتا جي چٽي ثابتي آهن،
هڪ غزل ڄڻ ته فائين آرٽ جو شاهڪار بڻجي پوي ٿو، سچ ته سندس هي ڪتاب فائين آرٽ جي گئلري آهي.
هر هڪ نه ٻئي غزل توڙي گيت ۾ عڪس مٿان عڪس سمائيندو ويو آهي، احساسن، امنگن ۽ جذبن جا ايڏا ته چٽا عڪس چٽيا اٿس جو چئي کڻي بس ڪري ڪجهه مثال هت پيش ڪريان ٿو.
خوشبوءِ جو عڪس:
تنهنجي هٿ ۾ گلاب جي خوشبو،
منهنجي اکين ۾ خواب جي خوشبو،

رستي ٿو ته دنيا به اجڙي وڃي ٿي،
اچي ٿو ته خوشبو ڇڏي ٿو ورهائي.
ڏک جو عڪس:
تو سان دشمن وير آ پاڙيو،
مون کي منهنجن سڄڻن ماريو.
روشنيءَ جو عڪس:
اکين ۾ عڪس تنهنجا، هر جاءِ نظر تون آئين،
هن زندگيءَ ۾ ٻئي جو نالو وٺان ته ڏوهي.

تنهنجا حسني عڪس ٿو اکين ۾ سانڍيان
توکي زمانو مون کان لڪائي ته ڇا ڪريان.

عاشق ۽ شاعر: بشير منگي

ذوالفقار سيال جي مرڪزي سيڪريٽري جنرل جي حيثيت ۾ چونڊجي اچڻ سان سنڌ هڪ نئين ادبي ماحول کي ڏٺو ۽ پويان نظر ڦيرائي سنگت جي تنظيم جو جائزو ورتو ته هڪ وڏو فرق نظر آيو. 23 سالن جي عرصي تائين مرڪزي سنگت جون يڪ طرفه ڪارروايون ڪارڪنن ۽ نوجوان اديبن مان جوش ۽ ولولي کي ٿڌو ڪري ڇڏيو ۽ هوڏانهن حيدرآباد ۾ سنگت جي عمارت وارو ڪم به رولڙي جو شڪار هو، پر جڏهن ذوالفقار سيال مرڪزي قيادت جون واڳون سنڀاليون ته ماحول ۾ هڪ هاڪاري لرزش پيدا ٿي پئي ۽ نوجوان ڪارڪن ۽ اديب هڪ دفعو ٻيهر پنهنجي نئين سرواڻ جي قيادت ۾ نئين جوش ۽ جذبي سان ديس جي سپنن کي ساڀيائون ڏين خاطر اُٿي کڙا ٿيا ۽ سنگت کي نئين سري سان متحرڪ بڻايو ويو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ذوالفقار سيال جي پويان سندس جذبي جيان ٻين انيڪ ۽ سينئر ساٿين جو به ساٿ شامل هو، جن ۾ آءُ ساڻس گڏ گڏ رهيو آهيان. ذوالفقار سيال صاحب گهڻن کان ڀلوڙ شاعر آهي، سندس ڪردار ڪُشي دراصل سندس ڪاميابي کان ڊپ جو ئي نتيجو آهي. بنهه ٿوررا ڪي ماڻهو پنهنجي زندگيءَ جي هڻ هڻان ۾ پنهنجي جينئس پُڻي کي ناهن ڇڏيندا _ ائين ئي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سنڌي ادب جي اُفق تي هڪ جينئس شاعر طور روشن ستاري مثل اهي، جنهن جي ميرانجهڙي روشني اونداهي جي احساس جي خاتمي کي ختم پئي ڪري.
زلف هڪ همت، جستجو ۽ جدوجهد جو نالو آهي. شاعري ۾ جيتوڻيڪ هن گهربل مقام نه ماڻيو آهي پر هڪ ڪارڪن طور هن جو جذبو ۽ عمل وڏي شاعري تان قربان ڪري سگهجي ٿو. هو بنيادي طور تي رومانوي شاعر آهي، فطرت جي ويجهو آهي. نواڻ پسند ۽ شاعريءَ جي هيئت ۾ تجربا ڪندڙ شاعر آهي. هن جا غزل، گيت ۽ ٻيو ڪلام سنڌ جي سڀني ناميارن فنڪارن ڳايا آهن:
ياد مون کي پرين ايڏو ايندو نه ڪر،
مون کي پنهنجو ڪري پيار ڏيندو نه ڪر.
*
مون کي مرڪي جنهن تو ادا سان ڏٺو،
درد جاڳي پيو، پيار ٻيهر ڦٽو،
ياد تنهنجيءَ، سڀئي زخم پوري ڇڏيا،
دل جي واريءَ مٿان پيار آهي اُٺو.
ذوالفقار سيال ڏسڻ ۾ نازڪ ۽ نفيس ماڻهو آهي پر ان سان گڏوگڏ هن جي اندر جي اڏولتا صورتحال کي منهن ڏيڻ جي وڏي طاقت رکي ٿي. هڪ شاعر جي ناتي سندس رومانوي شاعري پُر اثر ۽ دل کي ڇهندڙ آهي، جيڪا جهر جهنگ ۾ ٻُڌي وڃي ٿي.
هو پنهنجي اندر جي ڀڃ ڊاهه کي جيتوڻيڪ پنهنجي ٽهڪن ۾ لڪائڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪري ٿو پر عاشق ۽ شاعر جو درد واڪا ڪيو خوبصورت شاعريءَ جي صورت ۾ نڪريو نروار ٿيو پوي.

شاعريءَ جو معراج: رزاق سهتو

تخليق جي دنيا ۾ شعوري ڪوشش سان، تخليق ڪرڻ جي گنجائش ناهي، تخليقڪار ته ڪنهن آفاقي چريائپ جو اوسيئڙو ڪندو آهي جڏهن اها الهامي ڪري اچي مٿس وارد ٿيندي آهي ته کيس به خبر ناهي هوندي ته ڪهڙي جهان ۾ آهي اهڙي ڪيفيت ۾ سرجيل تخليق ئي اوج تي رسندي آهي، ذوالفقار جي شاعري ٻڌائي ٿي ته هن کي آفاقي چريائپ جا ڪيترائي دورا پيا آهن، شاعر ته مٿيءَ ڪيفيت ۾ شاعري ڪري سگهندو آهي. شعور ۾ ته جراهه ڪاريگر خوبصورت تن بدن جي بيهڪ تي وڳو ئي سبي سگهي ٿو.
شاعر جي هڪ ٻي خوبي اها نظر آئي ته هوعام ليکڪن جيان رڳو پنهنجو پٽڻو ڪونه ٿو پٽي، پر پنهنجي در کي عالمي درد بڻائي ڇڏي ٿو، جيڪو هڪ فنڪار جو ڪمال آهي، اهڙي فن جي طفيل ئي ذوالفقار اسان کي ڪيترائي ڪتاب ڏيڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. سندس ججهو ڳاڻاٽو ٻاراڻي ادب جي شاعريءَ جو به آهي.
شاعري اندر جي گهرائي مان ڦٽي نڪتل چشمو آهي جا ڏات جي آڌار تي سر جي ٿي، ماڻهون ان چشمي مان پنهنجي مقصد جي اڃ اجهائن ٿا، شاعري سرجيندڙ جي انگن تان ماس به روڙي ٿي ڇڏي. شاعر هر پل جيئي ٿو نڪي مري ٿو. شاعر پنهنجو اوج هر عام ۽ خاص وٽ تڏهن ماڻيندي آهي جڏهن اها ماڻهن جي گهڻائي ئي جي جذبن، احساسن، ڏک پيڙا ۽ ادراڪ سان سنگم جوڙيندي ۽ عام انسانن سان پير پير ۾ ڏئي هلندي آهي. ذوالفقار جي شاعريءَ ۾ اهڙا پڪا پيرا نظر اچن ٿا.
ذوالفقار سيال جي شاعري جو البم “پيار” جي نالي سان پڻ آيل آهي، جنهن ۾ محمد يوسف، فيروز گل، برڪت علي، شازيه، افشان، علي رضا، صدف اقبال، سحرش ميمڻ، سجاد يوسف ۽ ڪرم عباس خان جي آوازن ۾ شاعري ڳايل آهي. جنهن ۾ محمد يوسف جي آواز ۾ ڪلام “مان مرڪن جو راڳي آهيان” ۽ سرائڪي ڪلام “عشق اسان ڪون ڪافر ڪيتا” جو علي رضا جو آواز ۾ آهي سي ڏاڍا من کي ڇهندڙ آهن. ان کانسواءِ استاد فيروز گل سازن کي ڇيڙيندي سر ۽ آواز جي سنگم سان وڇوڙي جي ڪرب کي زلفيءَ جي لفظن ۾ هيئن ڳايو آهي ته “گهڻا ڏينهن ٿيا تون آيو نه آن.” تنهن کانسواءِ سندس هي شاعري ته “تو بنا هي شام گذري وئي...” جنهن کي آواز جو لباس پارايو آهي. برڪت علي، شام جي پهر ۾ هيءَ شاعري ٻڌجي ٿي ته من ۾ محب کان جدائي جو عڪس چٽو ٿي وڃي ٿو.
ذوالفقار جي شاعري جا انڊلٺي رنگ جڏهن مختلف فنڪارن جي آواز ۾ سرن جي سنگم سان آلاپجن ٿا ته حياتي جا هڙئي پاسا رنگين بڻجي پون ٿا. جيڪا شاعري جي معراج آهي. جا ٻڌندڙن جي دلين کي راحت بخشي ڇڏي ٿي. هونئن به موسيقي روح جي غذا آهي. جڏهن دل جي مٿان غمن جا غبار هجن، اداسي مايوسي جا ڪڪر انسان جي اندروني ڪائنات تي ڇانيل هجن. تڏهن استاد منظور علي جي آلاپ تي اکين نير جاري ٿي ويندا آهن. ماڻهون جو من هلڪو ٿي پوندو آهي. يا استا جمن جي آواز ۾ ڪو شاهه ڀٽائي جو ڪلام ٻڌبو آهي ته اندر جي ڪائنات ئي بدلجي ويندي آهي. اصل ۾ نج سنڌي راڳڻيون دل کي ڇهي وڃن ٿيون ۽ دل ڌرتيءَ تي خوشين جا رابيل ڦٽي پوندا آهن افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته اهڙا راڳي سنڌ م وري پيدا ٿي نه سگهيا. سنڌ سالن کان نج سنڌي راڳڻيون ٻڌڻ کان محروم آهن،
اسان جي سماج ۾ محبت معراج ئي وڇوڙو آهي، وڇوڙي جي ڪرب اهو ئي ڄاڻي سگهي ٿو. جيڪو محبوب جي وصال خاطر جت بيٺو ته بيٺو ئي رهيو سندس پيرن ۾ ڊڀ ڄمي ويا، پر اها به حقيقت آهي ته وڇوڙي جي ماهه و سالن ۾ محبوب جي تصور ۾ رهي جيڪي ڏينهن ڪٽجن ٿا. تنهن پرينءَ جي سور ۾ جيڪو لطف آهي هوند دنيا جون ساريون نعمتون تن ساعتن تان قربان ڪري ڇڏجن شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ نمرتا ۽ نهٺائي نمايان آهي، پاڻ وڇوڙي جي ڪرب کي به ڏاڍي نفاست سان ٿو بيان ڪري.
ڪنڍي ڪلين وچ ۾، جڏهن هنئي جن،
موٽي مون پرين ڪڍڻ جي ڪا نه ڪئي.
يا
حبيبن هيڪار منجهان مهر سڏ ڪيو،
سو مون سڀ ڄمار، اورڻ اهو ئي ٿيو.
موجوده عهد جي تمام سريلي، سيبتي شاعر تاج بلوچ پڻ وڇوڙي جي ڪرب کي ائين بيان ڪيو آهي، جيئن مکڙي مان گلاب سرجي سڳنڌ پکيڙي ڇڏيندو آهي. هو چوي ٿو چيٽ چانڊوڪيون سرخرو نه ٿينديون.
گل پريون جڏهين روبرو ٿينديون،
تنهنجي چوڙين جون سڏڪندڙ مرڪون،
منهنجي چاهت جي آرزو ٿينديون.
ذوالفقار پڻ وڇوڙي کي ڏاڍ سندر پيرائي ۾ بيان ڪيو آهي. هو چوي ٿو:
را ت جي پوئين پهر ۾، چنڊ پڻ آهي ٿڪل،
پر اسان جي دل هي پاڳل، دل اڃان جاڳي پئي،
هونئن ته سهڻي خواب جيان آهي وساري تو ڇڏيو،
سار تنهنجيءَ ۾ رهي ٿي، دل اسان جي بي چئي.
يا
منهنجي سوچن جا،
سڀ رستا،
تنهنجي يادن جي،
دروازن جي،
هر پاڇي تي،
ختم ٿين ٿا.
يا
اداس لمحن جي جهول ۾ ئي،
اسان جي آسن جا خواب پلجن،
۽ خنجرن جي ئي نوڪ تي ٿا،
اسان جي پيار جا پهر سرجن.
هن شاعر جي شاعريءَ ۾ هڪ تشبيهه ڏاڍي وڻندڙ لڳي جنهن ۾ پيار کي فجر جي ننڊ سان ڀيٽيو ويو آهي. هو چوي ٿو،
پيار فجر جي ننڊ جيان آ
مصري ماکي، کنڊ جيان آ.
مان شاعري ۾ تشريح جو قائل ناهيان. تنهنڪري مون تشريح کان پاسو ڪيو آهي.
ذوالفقار جي شاعري جو جائزو وٺندي مون کي ائين لڳو ته هو فطرت جي حسن ۽ سونهن جو متوالو شاعر آهي، هو نه رڳو قدرتي بي جان منظرن جو مشتاق آهي پر متحرڪ حسن جو پوڄاري آهي. تنهنڪري هو فطرت جي سارين حسناڪين کي عورت يا محبوبه جي روپ ۾ نه رڳو پسي ٿو پر شاعريءَ جي ذريعي پسرائي ٿو.
اڄ جڏهن فڪري حوالي سان هر طرف وائڙائپ جو دور آهي. پاڻ قحت الرجال دور ۾ جي رهيا آهيون. ڪنهن کي ڪوبه فڪري دڳ نظر ڪونه ٿو اچي. اهڙي دور ۾ ذوالفقار پنهنجي ذهني پختگيءَ سان آدرش پسڻ جو دڳ ڏسي ٿو. توڻي جو سندس شاعريءَ ۾ فني اوڻايون آهن پر فڪري طور تي مالا مال آهي، هن دور ۾ جتي هر شئي وڪامي رهي آهي _ ۽ شاعر ظالم حڪمرانن کان ايوارڊ جي ماڻڻ لاءِ ضمير ۽ انا کي بازاري وکر جيان وڪڻيو ڇڏين اتي ذوالفقار جهڙن شاعرن جو اڃا به ضمير سلامت آهي. سندن اکيون اڃان به آدرشن جا خواب اُڻن ٿيون. توهان سندس ڪتاب “بارش کانپوءِ” پڙهي منهنجي ڏنل راءِ سان ضرور سهمت ٿيندا. بس ايترو ضرور چوندس ته ڪيترائي ويجها ذوالفقار جون اکيون ڏسڻ کان پوءِ مون کان سرٻاٽن ۾ پڇندا آهن ته وڏو ڪو پياڪ آهي. مان مرڪي پوندو آهيان، ڇو ته هو ان شيءَ جي بلڪل ويجهو ئي ناهي. تڏهن دل کي اطمينان ٿيندو اٿم ته جيئن ماڻهون ذوالفقار جون اکيون ڏسي ڌوڪو کائن ٿا ائين ماڻهن جون زبانون به لاشن تان پئسا وٺڻ واري ڳالهه کي ڌوڪي ۾ دهرائي رهيون آهن. مان ته کيس هن فارسي شعر ۾ آيل صلاح ئي ڏيندس ته دوست،
“هر ڦلدار درخت کي پٿرن جو نشان بنجڻو پوندو آهي، اي صائب جيڪڏهن تون اصل دل آهين ته پوءِ ان لاءِ هر پل آماده هجين.”
ڪنهن شاعر تي لکڻ ڏاڍو ڏکيو وهنوار آهي، جنهن جي مٿان ڏات جو وڻ هر وقت ڇانو ڪيون بيٺو رهي ۽ شاعري هٿ ٻڌيون حاضر هجي ۽ هٿ قلم کي چورڻ جي اوسيئڙي ۾ هجن، لفظ قطار ڪيون بيٺا هجن، هو ننڍن ننڍن سٽن ۾ اهڙو پراثر ۽ جذبن کي چُڀندڙ خيال پيش ڪري وڃڻ ۾ ڪامياب ويندو آهي جو اها سٽ ذهن ۾ ويهجي ويندي آهي. شاعريءَ کي مٿان وري ڪو سريلو ساز ۽ آواز ملي وڃي ته “سون تي سهاڳو” پوءِ شاعري، سيني به سيني، پهچندي، ماڳان مشهور ٿي موٽ ۾ شاعر کي وڏو مان ڏيندي آهي. اهڙو ئي ڀاڳوند شاعر آهي. ذوالفقار سيال- جنهن کي مٿيون سڀ شيون قسمت سان پلئي پيون آهن. هو جديد لکندڙن ۾ سڃاتو وڃي ٿو. پڙهيو لکيو ۽ هڪ سچو، کرو، ڪوڙ کان نفرت، منافق ماڻهن سان اصل ڪانه لڳيس، جيڏو زبان جو کهرو، اوڏو ساٿ نڀائڻ ۾ سچو آهي. هو ٻن سالن لاءِ سنڌي ادبي سنگت مرڪز جو خزانچي ٿيو ۽ اڪثريت جي ووٽ سان چونڊ کٽي آيو، تنهن تي سندس مخالف حيران هئا، پر بدقسمتيءَ سان ٻين عهديدارن جي سهڪار نه هجڻ ڪري هو اڪيلي سر سنگت جو ڪاروبار هلائيندو رهيو. ذوالفقار سيال کي نه رڳو سنڌ ۾ مانائتي موٽ ملي آهي، پر سنڌ کان ٻاهر پڻ. هن تائين سندس شاعري رسائي ڪري چڪي آهي. سندس شاعريءَ جي هڪ جهلڪ جنهن ۾ جدائيءَ جي ڪيفيت خوبصورت لفظن جي چونڊ، تشبيهن جي استعمال سان فني اڻت ڪري، شاعري کي خوبصورتي بخشي ڇڏي آهي.

ذوالفقار سيال جي شخصيت جا مختلف عڪس ۽ اولڙا: ڊاڪٽر مشتاق ڦل

اسان جيڪڏهن سنڌي سماجي جي ادبي، سماجي، توڙي سياسي صورتحال کي ٿورڙو به غور سان ڏسنداسين ته جتي اسان کي کوٽا ماڻهو نظر ايندا اتي کرا ماڻهو نظر ايندا، جتي ڪوڙا، منافق، ڌوڪيباز ۽ ٺڳ قسم جا همراهه اڳين صفن ۾ نڪ جي پڪائي سان “سنڌ سنڌ” پيا ڪندا اُتي پنهنجي قول ۽ فعل جا سچا ۽ پڪا ۽ پنهنجي ڪيل ڳالهه ۽ واعدي کي وقت تي پاڻي ڏيڻ وارا برجسته ۽ بيباڪ ماڻهو به پري کان پڌرا پيا نظر ايندا.
هڪڙن ماڻهن سان سالن جا سال گڏجي ڪم ڪيو پر، ذري برابر به Understanding نه ٿيندي آهي ۽ هڪڙن ماڻهن سان ملڻ کان پوءِ يڪدم محسوس ٿي ويندو آهي ته هن همراهه ۾ ڪي چار داڻا آهن ۽ دل به مڃي وٺندي آهي ته اُن سان ڪم ڪرڻ توڙي گڏجي هلڻ ۾ ڪا خاص تڪليف نه ايندي ۽ ها هڪ سال ۽ ٻن مهينن جو گڏجي ڪم ڪرڻ، ملڻ جُلڻ سنگت جي حوالي سان هڪ اهڙي ئي شخصيت سان رهيو آهي جيڪو ظاهر ۾ به ڏاڍو خوبصورت ته اندر جو به اُجرو ۽ کير جهڙو اڇو آهي.
سندس ڪم ڪار جو طريقو ۽ مسئلن جي اُڪلاءَ جو تڪڙو ۽ مشيني حل ڪڏهن ڪڏهن مونکي حيران ڪري وجهندو آهي. مخالف کيس ضدي ۽ ڊڪٽيٽر جهڙن لقبن سان نوازيندا اهن، پر هن جي من ۾ هڪ اهڙو معصوم ٻار ويٺل آهي جيڪو Innocent به آهي ته Adult به آهي. هن جا فيصلا وقتي طور ڏاڍا ڪڙا ۽ ڏکيا محسوس ٿيندا آهن پر وقت گذرڻ سان انهن جا مثبت رنگ پاڻ مرادو ظاهر ٿيڻ لڳندا آهن.
ڊاڪٽر سيال ظاهر ۾ ضدي ضرور آهي پر کيس مڃرائڻ ڏاڍو آسان آهي، هو صحيح فيصلن تي اٽل رهڻ وارو اهڙو شخص آهي جنهن کي پنهنجي ذاتي انا کان وڌيڪ اداري جو وقار ۽ دوستن جي عزت جو خاص خيال ۽ اونو رهندو آهي.
ذوالفقار سيال جي ذهن ۾ هڪ اهڙو C.P.U فٽ ٿيل آهي، جو سنگت توڙي سنڌ هڪڙو ڀيرو ئي ٽڪ ٽڪ ڪرڻ سان پني جي اسڪرين تي Script پاڻهئي اچي اُڪري پوندي اهي. هڪ ئي وقت دوستن جي خطن جا جواب، سنگت جي ويب پيج کي Update ڪرڻ لاءِ روزانو چيڪ ڪرڻ، هفتيوار ڪالم لِکڻ، هفتيوار ادبي صفحي کي ترتيب ڏيڻ، دوستن جي پاران منعقد ڪرايل پروگرامن ۾ وقت تي پهچڻ، سنگت مرڪز طرفان تاريخي ۽وڏن وڏن پروگرامن کي اڪيلي سر مُنهن ڏيڻ ۽ Organize ڪرڻ وارو منفرد ذهن رکندڙ عجيب ماڻهو آهي، جيڪو هڪ ئي وقت شاعر به آهي ته ڪالم نويس به، ڊاڪٽر به آهي ته سنگت جو سيڪريٽري جنرل به مون ٿورڙي ئي وقت ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار وٽان گهڻو پرايو آهي، ڇا ته هن جا تعلقات آهن، پروگرام جو اعلان يو، ڪارڊ ڇپجي ويا، بئنر اچي ويا، موبائل ڪال سان سنڌ جون اهم ۽ نالياريون ادبي شخصيتون سنگت جي پروگرامن ۾ اچي پهچنديون آهن.
ڪٿي ڏسبو ته مرحوم حسين شاهه راشدي، ڪٿي ڏسو ته امر جليل، ڪٿي ڏسو ته ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ ڪٿي ڏسو ته سراج ميمڻ، حيدرآباد کان وٺي ڪراچي، شڪارپور کان وٺي لاڙڪاڻي تائين سمورو صحافين سان سندس ڪا پراڻي سنگت آهي. تمام وڏين وڏين رڪاوٽن کان پوءِ به سنگت جي اهم خبر وڏي جهيڙي کان پوءِ به لڳرائي ضرور ويندو.
هو جهيڙيڪار به آهي ته مصلحت پسند به، مون ڏٺو آهي ۽ محسوس ڪيو آهي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي چڱا ڀلا همراهه ڪَنَ هڻندا آهن. پر پٺ ڦوڪٽ پيا ڇڏيندا، سامهون ايندا ته ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ناهي ان راز کي سمجهڻ لاءِ جڏهن مون غور ڪيو ته سندس هٿ ۾ نه لٺ هوندي آهي نه چٺ، بس جيڪڏهن هُن وٽ آهي ته سچ جي واٽ ۽ منهن تي چئي ڏيڻ واري زبان، هونءَ به اها هڪ حقيقت آهي ته ڊڄجي، اُن ڳالهه کان جنهن ۾ ماڻهوءَ جي ڪا غلطي هجي. هو هروڀرو ڪو شعوري طور غلط ڪم ڪندو ئي ناهي، باقي لا شعوريءَ ۾ غلطيون ته هر انسان کان ٿين ٿيون.
ڏسڻ وائسڻ ۾ اوشاقي پوشاڪي ماڻهو سنگت جي پروگرامن ۾ وڃڻ مهل کائڻ پيئڻ جي سلسلي ۾ ڪي به خاص فرمائشون ڪري ئي ڪونه، سادو سودو پر صاف سٿرو کاڌو، سنگت سان گڏجي کائڻ وارين اهڙن ماڻهن مان آهي، جيڪي کائي ڪڏهن به گلا ناهن ڪندا.
اسان معاشري ۾ اڪثر ماڻهو پنهنجن انائن ۽ مفادن جي پورائي لاءِ قومي خدمت بجاءِ ٺڳيءَ جا ٺاهه نوان خدمت بجاءِ ٺڳيءَ جا ٺاهه ٺاهي نوان نوان فارمولا تيار ڪندا آهيون، اسان وٽ ادارن بجاءِ شخصيتن کي مضبوط ڪرڻ ۽ شخصيتن جي ذاتي مفادن جي پورائيءَ لاءِ ادارن کي ڪمزور ۽ بليڪ ميل ڪرڻ جي هڪ روايت قائم ٿي وئي آهي. شال نه ڪنهن چڱي مڙس جي نڪمي پٽ يا ڌيءَ کي سندس غلطيءَ جي نشاندهي ڪندي ڪو ادارو تنبيهي نوٽيس جاري ڪري پوءِ ادارن ۽ اداري جي سربراهن خلاف اخباري بيانن جو طوفان جاري ٿي ويندو آهي.
اسان وٽ چندا خورن، ادبي تقريبن جي صدارت ڪرڻ ۽ اخبارن ۾ ڦوٽو ڇپرائڻ جي شوقينن جي هڪ چڱي ڀلي لسٽ آهي، پر ڊاڪٽر ذوالفقار نه ته چندا خور آهي نه ئي ظاهري ڏيکاءَ جي شوقين، بس هو هڪ عملي شخص، ڌرتيءَ، ٻولي ۽ ماڻهن سان پيار ڪندڙ کلڻو ملڻو، يارن جو يار، هر وق ڪم سان جنبيل اهڙو Perfect Person آهي، جنهن وٽ اهي سڀ قاعدا نه صلاحيتون آهن، جيڪي ڪنهن تنظيم جي سربراهه ۾ هُجڻ کپن.
بس هُن ۾ خرابي اها ئي آهي ته هو منهن تي چئي ڏيندو آهي. ڪوڙ نه ڳالهائيندو آهي، ڊپلوميتڪ ناهي، جهڙو اندر آهي تهڙو ٻاهر آهي. ڏاڍو سمجهائيندو آهيانس ته، “يار پاڻ کي تبديل ڪر، ماڻهن جهڙو ٿي وڃ، پر هو ماڻهن جهڙو ٿيڻ بجاءِ ‘ماڻهو’ ٿيڻ کي ترجيح ٿو ڏئي.”

قداور، سهڻو، سريلو “ٽهڪن ۽ عشق جو ٺهيل مسيحا”: ڪوثر ٻرڙو

هُن سان منهنجي زندگيءَ جي پهرين ملاقات عجيب نموني سان ٿئي ٿي. مان جڏهن 1987ع جي آخري ۾ ڪراچيءَ کان حيدرآباد ريڊيو تي بدلي ٿي اچان ٿو ته حيدرآباد شهر مونکي بلڪل اجنبي محسوس ٿي رهيو آهي. مون کي ان وقت ان اجنبي شهر ۾ جن دوستن جي قربت نصيب ٿئي ٿي تن ۾ ريڊيو پروڊيوسر الاهي بخش ٻانڀڻ، صحافي ناز سهتو ۽ ليکڪ ظفر عباسي ۽ ٻيا شامل آهن. مان ابتدائي ڏينهن ۾ پنهنجي ڪليگ ۽ گهاٽي دوست الاهي بخش ٻانڀڻ سان گڏ رهڻ لڳان ٿو ۽ ان دوران مهيني لاءِ الڳ فليٽ واقع گڊز ناڪي ۾ ساڻس ۽ هڪ عدد زال ڀاڀي شميم ٻانڀڻ سان گڏ رهڻ لڳان ٿو ۽ ان دوران مهيني لاءِ الڳ فليٽ يا گهر جي ڳولا ۾ به مصروف ٿي وڃان ٿو. مون سان ان ڳولا ۾ ناز سهتو ۽ ظفر عباسي به شامل ٿي وڃن ٿا ۽ جلد ئي گڊز ناڪي ۾ هڪ فليٽ ۾ رهڻ لڳون ٿا.
هڪ ڏينهن صبح جو ننڊ مان اٿڻ سان ئي مون کي گردي ۾ سخت تڪليف ٿيڻ لڳي ٿي ۽ اها تڪيلف مون لاءِ ان حد تائين اذيتناڪ بڻجي وڃي ٿي جو بلڪل نڍهال ٿي وڃان ٿو. الاهي بخش ۽ ناز سهتي وارا مونکي سول اسپتال حيدرآباد وٺي وڃن ٿا. مان ڪجهه ڪلاڪ هڪ مسيحا جي مسيحائيءَ هيٺ رهڻ کان پوءِ درد کان نجات حاصل ڪيان ٿو ۽ سامت ۾ اچڻ کانپوءِ پنهنجي ڀرسان هڪ خوبصورت، کلمک نوجوان ڇوڪري کي بيٺل ڏسان ٿو. ساڻس واقفيت ڪرڻ بجاءِ کانئس پنهنجي دوستن بابت معلوم ڪرڻ لڳس ته خبر پئي ته هو ڪافي وقت اڳ پنهنجي ڪم ڪار سان هليا ويا آهن ۽ مون کي ان مسيحا جي حوالي ڪري ويا آهن جيڪو دوا سان گڏ جملن سان منهنجي مسيحائي ڪري رهيو آهي. ان وقت کان وٺي اڃا تائين سندس ڳالهائڻ جو انداز ۽هٿن جا چلتا مونکي اڃا ساڳيا لڳن ٿا. ان واقعي کان پوءِ منهنجي ان مسيحا سان نه رڳو واقفيت، نه رڳو دوستي پر پڪي دوستي ٿي وڃي ٿي. شايد اها دوستي ايترو جلد نه به ٿئي ها پر هو ان لاءِ مونکي موقعا فراهم به پاڻ ڪري ٿو. مثلا هو وري ٻئي ڏينهن تي ريڊيو اسٽيشن تي مونکا طبيعت به پڇڻ ۽ حال احوال وٺڻ به اچي ٿو. پوءِ ته منهنجي به ڳهيلي طبيعت، هُو مون مان ۽ مان هن مان ڦاسي وڃان ٿو، بلڪه اها دوستي عمر قيد ۾ تبديل ٿي وڃي ٿي. هُن کي مان جيئن جيئن قريب ايندو ٿو وڃان ته هن جي لڇڻن جي خبر پوندي ٿي وڃي. مون کي اها حقيقت سمجهه ۾ ايندي وڃي ته هُو مسيحائيءَ جي ميدان ۾ نهايت هڏ ڏوکي ۽ رحمدلي جو مالڪ هر اڙئي اُڌي جو مددگار ماڻهو آهي، مان محسوس ٿو ڪيان ته هو محبت ۽ پيار جي پوک پوکي ان کي پاڻي ڏيڻ ۽ سار سنڀال ڪرڻ خوب ڄاڻي ٿو. آهستي آهستي هُن جي شخصيت ۽ ذاتي زندگيءَ جا ڪيترائي راز مون اڳيان عيان ۽ پڌرا ٿيندا وڃن ٿا. مون کي اهو سمجهڻ ۾ بلڪل به دير ڪونه ٿي لڳي ته هي مسيحا ته بلا جو حُسن پرست آهي. اسان ۾ اها مشترڪه خوبي اسان کي اڃا به هڪ ٻئي جي قريب آڻڻ ۾ مدد ڏئي ٿي ۽ اسان وچان تڪلفات جون ديوارون دور ٿينديون وڃن ٿيون ۽ ريڪارڊنگ ۾، ڇوڪرين سان هجان يا ڪنهن فنڪشن ۾، فون تي يا روبرو هُو مونکي رڳو “ڇوٽُو” سڏڻ لڳي ٿو ۽ مان سندس اِهو لفظ ٻڌڻ چڙڻ بدران خوش ٿو ٿيان. وقت گذرندو ٿو وڃي مان ڏسان ٿو ته اهو ماڻهو رڳو مسيحائيءَ جا ڪم ئي ڪونه ٿو ڪري پر هو مونکي هڪ ئي وقت ڪيترن ئي روپن ۽ حوالن ۾ نظر اچڻ لڳي ٿو. هڪ سٺو شاعر، هڪ سٺو ڪالمنويس، هڪ سٺو سيلاني، هڪ سٺو سماجي ڪارڪن ۽ وڏي ڳالهه ته هڪ سٺو انسان جيڪو جيڪڏهن ڪنهن سان محبت ڪري ٿو ته ان جو اظهار به برملا ڪري ٿو ۽ اگر ڪنهن کان نفرت ڪري ٿو ته اها به واضح ۽ کليل به بانگِ دهل. ان معاملي ۾ هو عام ماڻهن وانگر منافقيءَ جو سهارو ڪونه ٿو وٺي. مونکي هُو کليل ڪتاب وانگر نظر اچي ٿو. دوستن جو دوست ۽ دشمنن جو دشمن. هُو مونکي بصر وانگر ڪونه ٿو لڳي. مان محسوس ڪيان ٿو ته هُو جتي به رهي ٿو پنهنجي موجودگيءَ جو احساس ڏياري ٿو. مُئلن وانگر نه پر زنده دل ماڻهن وانگر رهي ٿو. بحث ۾ خوب حصو وٺي ٿو ۽ محفل کي ٽهڪن سان سجائي رکي ٿو. هو بنيادي طور محبتي ماڻهو آهي ۽ شايد اهو ئي سبب آهي ته آفيس هجي يا اسپتال هو ڊيوٽيءَ تي هُجي نه هُجي هُو تنها رهي ئي ڪونه ٿو سگهي. دوست سندس ڪمزوري آهن ۽ دوستن جي هُو ڪمزوري آهي. هُو برداشت جو مادو به ڏاڍو ڌاري ٿو. دوستن جي سخص کان سخت جملن کي به کلي برداشت ڪري ٿو. ٽهڪن جو واپاري ماڻهو. مان کيس اڪثر ڪري چوڻ لڳا ٿو. چوانس ٿو ته “دنيا سڌري ويندي پر تنهنجو تلفظ ڪونه سڌرندو.” حيدرآباد کان بدلي ٿيڻ کان پوءِ ورهين جا ورهيه ساڻس منهنجي ملاقات ڪونه ٿي ٿئي. ٽي وي ۽ ريڊيو تي سندس بيشمار ڪلام ٻڌندو رهان ٿو ۽ نشر به ڪندو رهان ٿو. اخبارن ۾ ڪالم دلچسپيءَ سان پڙهندو رهان ٿو. وڏرن ۽ ننڍڙن لاءِ لکيل سندس شعري مجموعا نظرن مان گذرندا رهن ٿا. ادبي سنگت جي پليٽ فارم تي سندس سرگرميون، ساڻس رچيل رهاڻين ۽ سندس ڪتابن جي مهوريت وارين تقريبن جون رپورٽون اخبارن ۾ پڙهندو رهان ٿو ۽ کيس جس ۽ شابس ڏيندو ٿو رهان ته هُو ڪيڏو نه جاکوڙي، محنتي ۽ مسلسل جدوجهد ۾ يقين رکندڙ انسان آهي. ڪمال آهي ته هو پنڌ ڪندي ٿڪجي به ڪونه ٿو! طوفانن ۾ به ڏيئا ٻارڻ جي سگهه رکي ٿو! هو مخالفتن کان به بي پرواهه ۽ بي نياز ٿي پنهنجي ڊگر تي هلندو ئي رهي ٿو.
ورهين پڄاڻان مان وري ساڻس چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج اسپتال ۾ وڃي ملان ٿو جتي هو اعليٰ عهدي تي فائز آهي، مان پنهنجي نياڻيءَ جي طبي چڪاس لاءِ وٽس وڃان ٿو. اُهي ئي ڇوڪرين جا ٽولا، شيشون هٿن ۾ سندس ڀرپاسي طواف ڪندي نظر اچن ٿا، مان کيس سواليه نگاهون کڻي ڏسان ٿو ۽ آهستي چوان ٿو ته مسيحا “تون نه سڌرندي” مخصوص انداز ۾ ٽهڪ ڏئي وراڻي ٿو، “ڇوٽو’ ڇا ڪيان ويچارا واقف اڻ واقف هجت ۽ اميد ڪري اچن ٿا، منهن ڏيڻو پوي ٿو.” ۽ ائين سندس هٿ فون جي ڊائل گهمائين ٿا ۽ مختلف وارڊن ۾ فون ڪري هُو ڪنهن کي ڪنهن جي پارت ڪري رهيو آهي ۽ ڪنهن کي ڪنهن جي سفارش. پوءِ جلد ئي سڀ ڪم ڇڏي مون سان گڏ وارڊ ۾ هلي ٿو ۽ مان محسوس ڪري رهيو آهيان ته منهنجي نياڻيءَ ڪائنات جو کيس ايترو اُلڪو ۽ خيال آهي جيترو کيس پنهنجي سڳي نياڻيءَ جو هُجي! هو مونکي خدا حافظ به ائين ئي ٽهڪن سان ڪري ٿو جيئن ٽهڪن سان آجيان ڪئي هئائين. مان واپسيءَ تي سوچيندو اچان ٿو ته اهو مسيحا ٽهڪن جو ٺهيل آهي يا عشق جو!

سونهن ۽ سڀيتا جو شاعر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال: اسد ٻگهيو

سنڌ جي ساکي تهذيب موهن جو دڙو جي ڪک ۾ آباد شهر فريد آباد ۾ جنم وٺندڙ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي زندگي جا به انيڪ پهلو آهن. هو شاعر، ڪالم نويس ۽ ڪمپيئر هئڻ سان گڏوگڏ هڪ بهترين انسان پڻ آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي هر پهلوءَ ۾ ڏسڻ سان خبر پوي ٿي ته هو هر هڪ پهلوءَ سان سچو آهي، جيڪا سنڌ جي ٻين ڪيترن ئي وڏن ليکڪن ۾ وڏائي نظر اچي ٿي، اهڙي قسم جي ڪا به هن درويش صفت انسان ۾ وڏائي نظر نه ٿي اچي. هو يارن جو يار پر مخالفن کي به دوست بنائڻ جا گڻ ڄاڻي ٿو. وٽس ڪو به ڪنهن مهل به ڪنهن به ڪم لاءِ ويندو آهي سو پراُميد ٿي موٽندو آهي. ذوالفقار سيال ۾ هڪ بهترين انسان واريون سموريون خصلتون موجود آهن. ڊاڪٽري پيشي سان لاڳاپيل هئڻ باوجود به هو ڪيترن ئي سالن کان پنهنجي ٻولي جي خدمت ڪري رهيو آهي. سندس اها خوبي پنهنجي ٻولي سان ڪمٽمينٽ هئڻ جي ثابتي آهي. سندس شاعري نج عوامي شاعري آهي جيڪا پڙهڻ سان دل جهومي پوي ٿي. سندس شاعري بهار جي پهرئين جهوٽي جيان ڀاسي ٿي. هن جي شاعري ۾ مظلوم ۽ محڪوميت جون صدائون موجود آهن. سندس شاعري مان انقلاب جا سورج ڦٽي نڪرندڙ آهن.
ذوالفقار سيال جي رومانوي شاعري بي قرار روحن کي قرار مهيا ڪري ٿي. هو شاعري جي ذريعي ديس کي دکي انسانن کي خوشحال بنائڻ جا گر سيکاري ٿو. هو ڏاڍ ۽ ظلم خلاف آواز اٿارڻ لاءِ ستل قوم کي جاڳائي ٿو. هنجي گيتن مان ڌرتي جي خوشبو اچي ٿي. سندس هر گيت پڙهڻ کانپوءِ دل ۾ عجيب سرور محسوس ٿئي ٿو. ڏٺو وڃي ته شاعر ۽ اديب ئي معاشري جا بهترين نقاد هجن ٿا. جيڪي پنهنجي قلم ذريعي معاشري ۾ٿيندڙ ظلمتن جي وارتائن کي بيان ڪن ٿا. اسان جو ذلف به اهڙن ئي شاعرن ۽ اديبن جي سٿ ۾ نمايان نظر اچي ٿو. هو پنهنجي منجي سمورين سچائين سان معاشري ۾ جيڪو وهي واپرائي پيو. ان جي اپٽار ڪندو رهيو آهي ۽ انشاءَ الله اڳتي به ڪندو رهندو. ان لکڻ ۾ ڪو وڌاءٌ به ناهي ته هو واقعي به سنڌ ڌرتي جو سچو عاشق آهي. سندس گيتن مان ڌرتي جا رنگ نمايان بکن ٿا، جيئن ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به هن ئي معاشري جو ئي فرد آهي. هن به معاشري جي مثبت ۽ منفي قدرن مان پيدا ٿيندڙ انساني روين جو اثر قبوليو آهي. ان ڪري سندس گيت ٽوهه ڪسارا به آهن ته ماکي لارون به سندس شاعري جي ڪتابن ۾ حسن ۽ عشق جا معاملا، معاشي محرومين، سياسي زوال پذيري جي ڀڃ ڊاهه ۽ ٻين انيڪ معاملن جي اپٽار ٿيل آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پنهنجي اندر جي سمورين سچائين جو اظهار پنهنجي سرزمين جي حوالي سان ڪيو آهي. جنهن ڌرتي جو هزارين سالن کان تهذيبي، ثقافتي، علمي ۽ ادبي حوالو آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به خوبصورت چهرن جي اوت ۽ مٺين ڳالهين ۽ خوبصورت لفظن جا عڪس چٽي سڀني منظرن کي زبان ڏني آهي. سندس شاعري انساني رشتن ۽ ناتن جو پريم رس ۽ لازوال محبتن جو ادراڪ پڻ آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سنڌ جو اهڙو عوامي شاعر آهي. جنهن عوامي شاعري ۾ ڪنهن به شاعر جي تقليد ناهي ڪئي. هن جي سموري شاعري هن جي پنهنجي نجي تخليق آهي. سندس شاعري جو ماحول نئون ۽ انوکو آهي. شاعري ۾ هن جيڪي به اصطلاح ڪم آندا آهن يا جيڪو لهجو ۽ ٻولي استعمال ڪئي آهي. اهي سڀئي شيون هن جون پنهنجون آهن، اها ئي سندس عوامي شاعري ۾ سندس انفراديت ۽ سڃاڻپ آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پنهنجي وڻندڙ شخصيت جيان شاعري به سهڻي ۽ وڻندڙ سرجي آهي. جنهن ۾ ڌيما سر ۽ مٺيون ڳالهيون به آهن ته نرمي به ۽ بيهڪ به، سندس شاعري ڊڪشن جي اعتبار کان به سولي ۽ سلوڻي آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال گيتن جو دلربا شاعر آهي. هن جي گيتن جي شاعري جا موضوع پيار ۽ محبت آهن، پيار جا سڀئي درد دک، پيڙا، وڇوڙا، ڀوڳنائون، رسڻ، پرچڻ اوسيئڙا ۽ الڪا هن جي شاعري جا عنوان آهن، اهو ئي سبب آهي جو ذوالفقار سيال جي شاعري ۾ خارجيت بجاءِ داخليت جو عنصر نمايان نظر اچي ٿو. هن وٽ جذبن جي بي ساختگي آهي. هو ڄاڻي واڻي لفظن ۽ اڻانگين تشبيهن جو ڳولائو ناهي. ڊاڪٽر سيال انيڪ درد سيني ۾ لڪائي به چپن تي مرڪن جا پوپٽ سجائي رکڻ جا گر ڄاڻي ٿو. هن سان جڏهن به ملبو ته هو سدائين مرڪندي ۽ مهڪندي ئي ملندو آهي، مطلب ته سندس چهري تي سدائين مرڪون نظر اينديون. هن جا شاعراڻا احساس. نگاهن جي چمڪ چهري تي مرڪون ۽ مزاج جي خاموشي سندس عشق جي وڏي ۾ وڏي گواهي آهن. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ انتهائي حساس، نفيس ۽ درد ڀري دل رکندڙ شاعر آهي، هر انياءَ هر ڏاڍ ظلم ۽ غير منطقي عمل تي هو ڏکارو ٿي پوندو آهي. هو سچو سادو ۽ درگذر ڪرڻ واري طبيعت جو مالڪ آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جا هي ڀاڳ چئبا جو سنڌ ته ڇا پر عالمي ليول جي فنڪارن به سندس گيتن کي ڳايو آهي. مشهور فنڪار مهدي حسن، استاد محمد يوسف، گلبهار بانو، زرينا بلوچ، مهناز، منظور سخيراڻي، خليل حيدر، رحيم شاهه، سجاد يوسف، عالمگير، سرمد سنڌي، شبانه ڪوثر ۽ ٻين فنڪارن پڻ سندس شاعري کي ڳايو آهي. جڏهن ته موسيقي جي مشهور موسيقار استاد فيروز گل، ظفر علي خان، خان غلام علي، پروفيسر نجمي رضوي، استاد نياز احمد، عرفان سمون ۽ ٻين موسيقي ترتيب ڏني آهي. اهو چوندي ڪو وڌاءٌ نه ٿيندو ته هو شاعري جي افق تي چمڪندڙ هڪ روشن ستارو آهي. واضح ڪندو هلجي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال نه رڳو رومانوي ۽ انقلابي شاعر سرجي آهي. پر هن ٻاراڻي شاعري به وڏي مقدار ۾ سرجي آهي. جنهن کي ٻارن پاران وڏي شوق ۽ ذوق سان پڙهيو ويو آهي. سندس شاعري جا لفظ سادا ۽ سهڻا هجن ٿا. سندس شاعري ۾ رواني به آهي. پڙهڻ ۾ ڪنهن به قسم جو مونجهارو محسوس نه ٿو ٿئي.
سنڌي ادبي سنگت ڪيترن ئي سالن تائين نالي ماتر رهي ادبي سنگت تي هڪ مخصوص ٽولي جو قبضو رهيو. هر سيڪريٽري ايندو ۽ ويندو رهيو پر ڪنهن به ڪا مثبت ڪارڪردگي نه ڏيکاري پر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ان مخصوص ٽولي جي هڪ هٽي ختم ڪئي ۽ هو ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل رهيو. ان ادبي سنگت کي اوج ڏياريو. ڪيترائي ناليواري ليکڪ جيڪي ادبي سنگت کان پاسيرا ٿي ويا هئا. انهن کي ٻيهر سرگرم ڪيو. هن جي سيڪريٽري جنرل رهڻ واري عرصي دوران ادبي سنگت جي ويب سائيٽ تيار ڪئي وئي. سنگت جي مرڪزي آفيس قائم ڪرڻ لاءِ ڀرپور نموني ڪم ٿيو. سنڌي ادبي سنگت بهترين اديبن ۽ ليکڪن کي ايوارڊ ڏنا. مختلف موضوعن تي پروگرام ڪرايا ويا. بيمار ليکڪن جي مالي سهائتا ٿي پر ايڏي مثبت ڪارڪردگي ڏيکارڻ باوجود اديبن جو هڪ مخصوص ٽولو خاموش ٿي نه ويٺو سڄو عرصو ذوالفقار سيال خلاف واويلا ۽ هاءِ گهوڙا ٿيندي رهي پر هن پنهنجو عرصو شاندار نموني سان پورو ڪيو ۽ هن وقت به سندس ئي گروپ جو ساٿي دوست يوسف سنڌي سنگت جي بهتري لاءِ جاکوڙي رهيو آهي. ان ۾ ڪو وڌاءٌ ناهي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ اتساهه جو ادارو آهي. هو هڪ بڙ جي گهاٽي ڇانو جي مترادف آهي.
جيڪو پاڻ اس ۾ سڙي ٻين کي ٿڌي ڇانو فراهم ڪندو آهي. ذوالفقار سيال گيت ۽ غزل کي اهڙي انداز ۾ لکيو آهي. جو فيصلو ڪرڻ ڏکيو ٿي پوي ٿو ته هو غزل جو بهترين شاعر آهي يا گيت جو. سچ ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ۾ ڪيتريون ئي خوبيون آهن. سندس ڪهڙين خوبين جو ويهي هتي ذڪر ڪجي. هو سنگت ۾ انتهائي سچو، کرو ۽ محبتي ماڻهو آهي. اسان جي دعا آهي ته هي سونهن ۽ سڀيتا جو شاعر جڳ جڳ جيئي ۽ موجون ماڻي. 28 مئي تي هن بهترين انسان ۽ محبتي ماڻهوءَ جو جنم ڏڻ آهي. اسان کيس هن خوشي جي موقعي تي هي دعا ارپيون ٿا:
“ڇتا شال جيئو جيئو ۽ جاڙون ڪيو،
ٻانڀڻ ريءَ ٻروچ جي ٻيلي ناهي ٻيو،
ڇنڻ تان نه پيو، هي سنگ نه ڇنڻ جهڙو.”

ٻارن لاءِ ٻار ٿي لکجي: ج.ع. منگهاڻي

آءُ گورڪي جي ان چوڻ سان متفق آهيان ته “سائنسدان توڙي اديب وٽ وجدان ۽ تصور هئڻ ضروري آهي.”
پوءِ هو ڪهڙو به تجربو ڪري، ليکڪ لاءِ لکڻ لاءِ تجربو وري ٻن تجربن تي ٻڌل هوندو آهي ته هو وڏن لاءِ ڪري ٿو يا ٻارن لاءِ! ٻارن لاءِ لکڻ کي ڪي ڏکيو سمجهندا آهن ته ڪي وري مون پارا ان کي ساڳيو ئي دشت سمجهندا آهن جنهن کي بهرحال سيبتائي ۽ همت سان اڪرڻو آهي/پار پڄائڻو آهي.
اميد ته سندس پورهيو وڏن توڙي ننڍي وٽ ساب پوندو ڇو جو اهو نهايت خلوص ۽ پيار وارو پورهيو آهي، جيڪو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو وڻندڙ پورهيو آهي. (پاڻ چواڻي)
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال چوي ٿو ته “ٻارن لاءِ ٻار ٿي لکجي!” جيئن هن پاڻ ڪيو آهي انهيءَ تجربي جو نالو آهي “دعائون” ۽ دعائون هونئن به پياريون هونديون آهن،
وڏڙو ٿيندين،
ٻڍڙو ٿيندين،
دنيا کي تون،
درد نه ڏيندين.
دنيا کي درد نه ڏيڻ واري نئين دعا جي “ايجاد” نئين مجموعي “دعائون” کي ضرور خراج ڏياريندي.

(17 جولاءِ 2010ع، ڪراچي سنڌ)

سورج جهڙا ڪرڻن جهڙا : ادل سومرو

ٻار اسان جو ماضي، اسان جي آئيندي جي اميد. ٻار جي تصور سان معصوم مرڪون، اکين آڏو ڦيو اچن، ڪتاب ڪَڇ ۾ کڻي اسڪول ڏانهن ويندڙ ٻار، هٿ ۾ منجهند جي رُکي سُکي ماني کڻي، ميرن ڪپڙن سان، ڪارخانن ڏانهن ويندڙ ٻار، قدرت جون مڙيئي نعمتون ماڻيندڙ ٻار يا فقط هر شيءِ لاءِ سَڌون ڪندڙ ٻار، اڄ سيٺ سهراب کي سندس پُٽَ ڄمڻ تي سارو ٻاڙو واڌايون ڏيڻ آيو. ڪالهه ميران مستانيءَ، فوٿ پاٿ تي ٻار ڄڻيو هو، اهو ڪنهن جو هو؟! ٻار جيڪو هر سوال کان بي نياز آهيۡ:
مذهب، رنگ، نسل ٻولي ــ ــ
هو فقط ٻار آهي
جنهن سان
هر ڪنهن کي پيار آهي.
جڏهن ٻار، ڦرهيون هٿن ۾ کڻي، اسڪول ڏانهن وڃڻ سکندا، آڏا اُبتا لِيڪا پائي لِکڻ سکندا.
ڪتابن جا پنا ڦاڙي پڙهڻ سکندا. (هو اُن وقت سندن لاءِ لکيل ذوالفقار سيال جو نظم “جيءَ مبارڪ” پڙهي ڪونه سگهندا، پر جڏهن ڪجهه پڙهڻ جي قابل ٿيندا ۽ سيال جو ڪتاب پڙهڻ لاءِ ملين ته پڙهي ڏاڍو خوش ٿيندا.
ٻار ٽن سالن جو هجي يا اٺن سالن جو، دنيا جي فڪرن کان آزاد رهي ٿو. هر شيءِ کان بي نياز ٿي، فقط پنهنجي مستيءَ ۾ مگن رهي ٿو. انهيءَ وقت سندس نالو، ذوالفقار جي لفظن :
خوشيون ۽ مهڪ آهي
شايد ئي نان منهنجو
ٽهڪن جا ڦُولَ، ٽِڙائيندڙ ٻار- پيارن پيارن رانديڪن
سان راندوين ڪندڙ، نرمل ۽ ڪومل، جن لاءِ، ذوالفقار وٽ
چنڊ جو تصور به رانديڪي جهڙو آهي.
چنڊ به تنهنجو آ، رانديڪو
ڪڪرن جهڙو تون ڪومل آن
سيال، ٻاراڻي راندين ۽ ٻاراڻين ٻولن کي پنهنجي نظمن جو موضوع بڻايو آهي جنهن ڪري سندس اُهي نظم ٻارن لاءِ اوپرا ڪين آهن ۽ هو انهن سان جلدي متاثر ٿيندا. “ڦٽ ڦٽ” “ڦرڻي ڦيرايون” يا “اک ٻوٽ” وغيره تمام پيارا نظم آهن.
هڪڙي نينگ آ، اب روٽي
سيرا کيڏن لڪ لڪوٽي.
ذوالفقار وٽ، نوان نوان خيال ۽ ويچار به آهن، جن کي هن عام سلوئي ٻوليءَ ۾ نهايت ڪاميابيءَ سان چٽيو آهي پر ڪٿي ڪٿي هو ٻارن جي ذهني سطح کان مٿي به ڪجهه نظم ٻارن جي حصي ۾ شامل ڪري ويو آهي، سيال وٽ روشن آئيندي جا سپنا آهن، جيڪي ضرورت ساڀيا ٿيندا:
ڪو به نه جاهل، جاهل رهندو
اهڙو آخر ڏينهن به ايندو
ٻار هاڻ ڪجهه وڏو ٿي ويو آهي، هن کي هاڻ راند روند مان ڪجهه وقت ڪڍي، پنهنجي ٻوليءَ جي ڪتابن ڏانهن ڌيان ڏيڻو آهي. هن کي پنهنجي ڌرتيءَ ۽ ٻوليءَ محبت ڪرڻ/ سيکارڻ ضروري آهي.
پياري ٻولي سکو سنڌي
پڙهو سنڌي، لِکو سنڌي
ٻارن جي نظم رچڻلاءِ، سادن ۽ سهڻن لفظن جي چونڊ ڪرڻي پوي ٿي، سيال هن ڳٽڪي ۾ به انهيءَ ڳالهه جو گهڻو خيال رکيو آهي، پنهنجي ڌرتيءَ جا ٻار سيال کي ڪيئن ٿا لڳن، اهي ويچار هُن نهايت ئي خوبصورت لفظن ۾ پيش ڪيا آهن.
پوپٽ جهڙي، پرڙن جهڙا
سورج جهڙا، ڪِرڻن جهڙا
هئڻ ايئن گهرجي ته ، ههڙا ڪتاب اسان جا قومي ادارا ڇپائين، سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ/ بيورو آف ڪريڪيولم وارن کي هنن ڪتابن مان به ڪجهه نظم چونڊي نصاب ۾ شامل ڪرڻ گهرجن.
مجموعي طور تي سيال جا ٻارن لاءِ لکيل مجموعا ٻارن لاءِ ڪارائتيون سوکڙيون آهن، جن ۾ نه فقط ٻارن کي وندر جو سامان مهيا ٿيل آهي پر انهن لاءِ سٺيون نصيحتون موجود آهن، جيڪي ٻار جي ذهني تعمير جي عمل ۾ ڪارائتو ڪردار ادا ڪنديون. مونکي اميد آهي ته سيال جو هي ڪتاب ٻارن تائين سُٺي رسائي حاصل ڪندو.
آخر ۾ ذوالفقار سيال جو سڀني ٻارن لاءِ اهوئي پيغام آهي ته:
هن زندگيءَ ۾ ٻارو ڪا ويلَ هٿان نه ڇڏجو
واندي ويهه کان بهتر آ ڪو ڪتاب پڙهجو.
ٻارو! وچن ڪريو ته اوهين ذوالفقار جي انهن سٽن تي ضرور عمل ڪندا.


(“منهنجي ديس جا ٻار” آگم پبليڪيشن ايجنسي حيدرآباد، 1982ع)

قداور، سهڻو، سريلو “ٻارن جو پيارو شاعر”: سرمد چانڊيو

ٻاروتڻ واري ڄمار ۾ هڪ پاڪيزه ڄمار آهي، ٻار جو هر عمل گلاب ۽ رابيل جي گلن جهڙو خوشگوار، هر دل عزيز هوندو آهي. دنيا ۾ سڄي زندگي ٻاروتڻ ۾ گذارڻ وارا شاعر ۽ مصور آهن، جن جي سڄي ڄمار لفظن ۽ رنگن سان راند روند ڪندي گذرندي آهي. اهو ضروري ناهي ته اوهين منهنجي راءِ سان سهمت هجو! شاعر ۽ مصور جي محبت پاڪيزا هوندي آهي. اها محبت وطن ۽ ڌرتيءَ سان هجي، مهاڪاتي منظرن سان هجي يا پنهنجي محبوب ۽ محبوبسان هجي، خير هيءَ منهنجي ذاتي راءِ آهي.
اڄ هتي آءُ، اهڙي ئي هڪ شاعر دوست جي ڪوتا ڪتاب“دعائن” جو ذڪر ڪندس، اهو پيارو دوست آهي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب، جنهن هڪ وڏي گهراڻي م رهندي به پنهنجي پاڪيزه ٻاروتڻ سان لامتناهي محبت ڪئي آهي. 1984ع کان وٺي سنڌي ادبي سنگت جي حوالي سان گڏ رهيا آهيون. علم ادب جي دنيا ۾ به ساٿي آهيون. هو به هڪ رِيس جي ڳالهه اها آهي، ته ٻاراڻي ادب ۾ آءٌ، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کان گهڻو تڻو پوئتي آهيان. آءٌ پنهنجي راءِ ۾ هيءَ وضاحت شامل ڪندي فخر ٿو محسوس ڪريان ته ڊاڪٽر ذوالفقار (ذلف سيال) سنڌ جي سرزمين تي ٻيو ڪشن چند بيوس آهي. ڊاڪٽر صاحب جو ڪتاب “دعائون” ٻاراڻي ادب جو شاهڪار آهي. هونئن ته اسين شاعر ۽ مصور سڀ ٻار آهيون. ڪاسٽ يا منظر ذهن ۾ آيو، ته پوءِ دنيا جهان جا ڪم ڇڏي پنهنجي راند رچائيندي آهيون. ڪير ڇا ٿو چوي؟ ڇا ٿ سمجهي؟ انهن سڀني راين کان لاپرواهه ٿي، پنهنجي راند ۾ ريجهي ويندا آهيون، اهو ئي سبب آهي جو دنيا جا سڀئي حساس ماڻهو اسان سان محبت ڪندا آهن. هن ڪتاب جي 35 صفحي وارو نظم “ٻوليون” هڪ شاهڪار نظم آهي:
ٽاريءَ تي ويٺي آجهرڪي،
۽ ڪري ٿي، چُون چُون چُون،
گل تي ڀؤنرو ڦيرا پائي،
۽ ڪري ٿو، ڀُون ڀُون ڀُون.
تِڏِڙي ڪائي شور مچائي،
۽ ڪري ٿي، ٽُون ٽُون ٽُون.
ٻارن هارن آهي وڄايو،
جو ته ڪري ٿو، پُون پُون پُون.
ننڍڙيءَ آهي ضد ڪيو ڪو،
وڏڙن چيو، هُون هُون هُون.
ٻاراڻي آوازن جي عالم ۾ هن قافين وارا آواز شاهڪار آوازن جو درجو رکن ٿا. هي سمورا قافيا موسيقيءَ جي سُرن تي آڌاريل آهن. انهن سُرن کي ٻول ڏيئي، هڪ موسيقار وارو ڪم ڪيو آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، سُرن ۽ ٽهڪن کي قلم بند ڪرڻ، ڪيڏو ڏکيو ڪم آهي؟ ان تي ڳالهائڻ لاءِ ڪهن وڏي موسيقار جي ضرورت آهي.
سنڌ جي مهان موسيقار شاهه سائين جن هن سُرَ کي ڇيڙ جو سُر ڪوٺيو آهي، جيڪو هڪ ننڍڙي نينگريءَ جو آواز سُرُ آهي. ڪلاسيڪل راڳ ويراڳ ۾ ڇيڙ جي سُرَ جا ٽي روپ آهن. ڏيم ڇيڙ، پوري ڇيڙ ۽ کيڙاڳ ڇيڙ. انهن ٽن سُرن کي بنيادن بنائي ڇيڙ گرام جو بنياد رکيو. سنڌي راڳ ويراڳ ۾ چنچل ۾ من چل سُرن جو پنهنجو پنهنجو مقام ۽ گرام آهي.
هن ڪتاب جي صفحي نمبر-17 تي جيڪو نظم آهي، اهو هڪ پوتر رشتي جو نظم آهي. طبقاتي سماج ۾ رَتُ جي رشتن جي جيڪا لتاڙ ٿئي ٿي، هي نظم لتاڙ ۽ هٻڇ جي منهن تي ابتي چماٽ آهي:
منهنجي ننڍڙي ادي!
منهنجي پياري ادي!
روپ تنهنجو حسين،
ٻول تنهنجا مِٺا!
تون جي ڳالهائين ٿي،
لفظ ڏاڍا سٺا!
دل کي موهي ويا،
پيار پوئي ويا!
آءُ ڳالهاءِ تون،
مهڪ وکراءِ تون!
منهنجي ننڍڙي ادبي!
منهنجي پياري ادي!
شال آباد رهه!
۽ سدا شاد رهه!
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي ٻاراڻي ڪوتا لب، لهجي ۽ اتساهه جو انوکو نمونو آهي، جنهن ۾ ٻالڪپڻو، پوترتا ۽ ڏاهپ گڏ گڏ هلندي نظر اچن ٿا، ٻالڪپڻو پنهنجي ڪوملتا سان مرڪندي ۽ مهڪندي نظر اچي ٿو، پوترتا ۽ پاڪيزگي گلن جي مهڪ کان وڌيڪ ڀاسجي ٿي ۽ ڏاهپ ۾ حساس پڻو، جوت، جذبو شامل آهن.
ڪتاب جي صفحي نمبر-40 تي سنڌ جي “شهيد راڻي محترمه ڀيڻ بينظير” جيڪو آهي اهو ٻاراڻي اوستا جي نونهالپڻي کان ٿورو مٿڀرو ۽ سمجهو اوستا وارن ٻارن لا؟ءِ هڪ تاريخي نظم آهي.
آهي بهادر،
ڌرتيءَ نياڻي!
منهني سنڌ جي،
سورهيه نياڻي!
هر ڪنهن هر هنڌ،
هوءَ پُڳي آ،
ڪنهن کان به هوءَ،
ڪين ڊڳي آ!
همت هشمت،
ساڻ هلي آ.
ساري دنيا
کان ته ڀلي آ،
آهي ٿڌڙي،
ڄڻ ڪا هير.
سنڌ جي سڃاڻپ،
آهي تقدير!
جيئي جيئي بينظير!
جيئي جيئي بينظير!
ڊاڪٽر صاحب تاريخ، وندر ۽ ورونهن جو هڪ بيباڪ شاعر آهي. برصغير جي پوري فلاساي تي دسترس رکندي، هن اهي نظم تخليق ڪيا اهن، جن جو انڪار نه ٿو ڪري سگهجي، پاڪستان جي چئني صوبن لاءِ وٽس احترام ۽ اتساهه آهي. هن ڪتاب جو آخر نظم بين الاقوامي فلسفي تي آڌاريل اهي، جنهن ۾ جمهوريت جي جوت به آهي ته پريت جو پيغام به آهي.

“باهمت ۽ مستقل مزاج ذوالفقار ‘ذلفي’”: ع.غ.تبسم

هُو منهنجو پنهنجي ٻُوليءَ جو، منهنجي ڌرتي جي سٿ جوساٿاري آهي، پيشي جي لحاظ کان مسيحا آهي ۽ هينئر ته هو پنهنجي لوليءَ جي ٻوليءَ واري قافلي جي سرواڻ پڻ رهيو اهي، سنگت سٿ جو مهندار پڻ آهي.
مان ساڻس گڏ سفر به ڪري ڏٺو آهي ۽ انسان جي فطر تن جو اصلي سراغ به ڪنهن سفر دوران ئي ملي ٿو ۽ هو مان ڏٺو ته نهايت هڏ ڏوکي ۽ ڏک سُک جو هم رفيق پڻ آهي.
ساڻس گڏ سچل سئاينءَ جي ٻار هي واري سڏ تي خيرپور وڃڻ ٿيو. سخت بخار ۾ هوس ۽ هن انهيءَ بخار ۾ منهنجي سعات ساعت ۾ سار پئي لڌي ۽ اُن کان اڳ اهو اندازو ڪونه هوم ته هو من جو ايترو سچو ۽ کرو آهي. ڇو ته بظاهر کهرو ۽ ڪڏهن تلخين زرده مجموعي جو ڏيک ڏيندڙ ذوالفقار ايتريون محبت جون وٿون به آڇي سگهي ٿو.
سندس شاعريءَ جو پڙاڏو شايد منهنجي شاعريءَ وارن ڏهين کان به اڳ جو آهي. سندس عمر قلم ۽ ڪاڳر جي پورهئي ۽ ۾ گذري آهي ۽ سا به نهايت سڪار تي نموني ڌرتيءَ جي خوبصورت آوازن سندس شاعريءَ کي ڳاتو ۽ ڌرتيءَ واسين کي پئي جهومايو آهي.
سندس لونءَ لونءَ ۾ فنونِ لطيفه جو رس ڀريل آهي. موسيقي ٻڌندو، جهومندو جهومائيندو رهندو آهي ۽ ان کان اڳتي ٽيليويزن جي پروگرامن جي ميزباني پڻ سندس مشق ۾ رهي آهي. کلندڙ، ڳالهائيندڙ ذوالفقار سيال کيس ان حساسيت ۽ نازڪ مزاجيءَ کي ضابطو رکڻو پوندو جو مٿس وڏي ذميوار ي آيل آهي. منهنجيون دعائون آهن ته جُڳ جُڳ جيئي ۽ سُرهائيءَ سان پنهنجي ٻوليءَ جي آبياريءَ جو ڪم بنهه مانائتي طور طريقي سان سرانجام ڏيندو رهي ڇو ته هو ٻوليءَ جي لفظن، سٽن ۽ بقائيت جو باقي همعصرن جيترو ذميوار خادم ۽ مخدوم پڻ آهي. باهمت ۽ مستقل مزاج ذوالفقار “ذلفي” منهنج عزيز دوست آهي. منهنجي تمنا آهي ته هو پنهنجي موجدو ذميواري نڀائيندي پنهنجين امتحانن جو خود اهڃاڻ بڻجي پوي ۽ مونکي وسهه آهي ته هو ان امتحان ۾ عملي طور پار ٿي پڄڻ وارو اڏول ۽ اٽل انسان آهي. سندس جنم ڏڻ کيس مبارڪ هجي، منهنجيون کوڙ ساريون دعائون ڊاڪٽر ذوالفقار ۽ ادبي کيتر جي پورهيت پنهنجي ذلفيءَ لاءِ.

رومانس ۽ انقلاب جو تخليقي سنگم: فياض چنڊ ڪليري

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو شمار سنڌي ادب جي انهن آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ڏات ڌڻين ۾ وڏي شايان شان انداز سان ٿئي ٿو، جن نثر توڙي نظم، ٻوليءَ جي ٻنهي وهڪرن ۾ خيال ۽ احساس جا وڏا واهڙ وهايا آهن. طب جهڙي انتهائي حساس ۽ مصروف پروفيشن سان گذريل 30 سالن جي وابستگيءَ جي باوجود، ڊاڪٽر صاحب، جڏهن به اسٽيٿو اسڪوپ پاسيرو رکي، قلم کنيو آهي ته سندس هر تحرير رد ۽ سماج جي ظاهري توڙي باطني دنيا جي ايم آءِ آر رپورٽ جو ڏيک ڏيندي آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعري جتي رومانس ۽ انقلاب جي تخليقي سنگم جو سگهارو اظهار آهي، ساڳئي وقت سندس نثر ۾ به اهو ڪرشماتي ڪمال سمايل محسوس ٿئي ٿو، جيڪو اوج مسلسل عشق، مشق ۽ مشاهدي کان پوءِ ڪنهن ڪنهن قلمڪار کي نصيب ٿيندو آهي. هن ڪتاب ۾ شامل ڪالم، سنڌ جي ماضي، حال توڙي مستقبل جي سياسي، سماجي تاريخ (Socio political History) جي مربوط دستاويز جي حيثيت رکن ٿا ۽ هر هڪ ڪالم ۾ ليکڪ جو پنهنجي ديس، ڌرتي ۽ ڌرتيءَ جي وارثن ڏانهن رويو هڪ عامل، ڪامل ۽ مدلل وڪيل وارو آهي. هي ڪتاب مستقبل ۾ سنڌ جي سياسي، سماجي، علمي ۽ ادبي تاريخ تي تحقيق ڪندڙن لاءِ هڪ رفرنس بوڪ ثابت ٿيندو.

ذُلف جيون جي گلدستي ۾: رخسانه لغاري

منهنجي دوست ڊسٽ کي ماڻهن جا زائيچا ۽ ڪنڊليون ڪڍرائڻ جو شوق هوندو آهي، سو ڪجهه ڏينهن پهرين ڪنهن ڳالهه تي چيائين ته ڊاڪٽر خيال جي ڄم جي تاريخ ٻڌاءِ ته ان جو زائچو ٺاهيون چيومانس ته مون کي صحيح ياد ڪانهي پر ڪهڙو مسئلو آهي. هاڻي ئي فون تي معلوم ڪري ٿي وٺان. ذوالفقار کي فون ڪيم چيائين 28 مئي “ڊسٽ” ته خبر ناهي زائيچو ڪڍيو الائي نه؟ پر مون ضرور ڪجهه سوچيو ته ڇو نه ذوالفقار تي سندس سالگرهه جي موقعي تي ڪجهه لکجي.
ان لاءِ وري فون ڪري اجازت ورتي مانس ته پاڻ چيائين ته لکڻ چاهين ته ڀلي لکو. چيومانس ته ذوالفقار ڀلا اهو ٻڌاءِ ته ڇا ڇا نه لکان؟ مڙئي ڪو پيار محبت جو حوالو به ڏيان رڳو.... وڏي معصوميت سان چيائين، هاڻي ته ٻچڙا به جوان ٿي ويا آهن گهر ۾ ويڙهه ڪرائيندئين ڇا؟
مون محسوس ڪيو آهي ته ذوالفقار پنهنجي ٻارن جي معاملي ۾ نهايت حساس آهي. ٻارن جون ننڍيون ننڍيون فرمائشون هجن يا سندس ايجوڪيشن جا معاملا ذوالفقار پر هوندي به هر وقت پنهنجن ٻچن سان گڏ محسوس ٿيندو آهي. جيئن ڪو وجهه ملندو اٿس سڌو لاڙڪاڻي گهڻو ڪري هر ڏينهن پندرنهن ڏينهن، بقول ذوالفقار جي کيس ٿلها ماڻهو پوءِ اهي مايون هجن يا مرد ۽ ڪارا ۽ سانورا به کيس نه وڻندا آهن. سواءِ پنهنجي پٽ جي جيڪو گهر ڀاتين ۾ واحد سانورو آهي. کيس وڌي پيارو به آهي.
ڪن ماڻهن سان عمر جو گهڻو عرصو گڏ هوندي به اوپرائپ محسوس ٿيندي آهي يا رهندي آهي پر تمام گهٽ ماڻهن سان وري ٿوري عرصي جي سڃاڻپ ۽ ويجهڙائپ ايئن محسوس ٿيندي آهي ته سندس سان ڪو ورهين کان پنهنجائپ وارو رشتو آهي، ذوالفقار به انهن ٿورن ماڻهن منجهان لڳو.
ساڻس دوبدو واقفيت سال 1998ع کان آهي، دوبدو ۽ ٽيليفونڪ ڪچهرين کانپوءِ سندس سچي، سٻاجهي ۽ اندر جي کري انسان هجڻ جي ڄاڻ ٿي، جنهن مون کي سندس شخصيت ۽ شاعري تي ڪجهه لکڻ لاءِ اتساهيو. اڄ اهو طئه آهي ته ذوالفقار جي تعريف ڪجي. هونئن به محبتن کي تنصيد جي پهلو ۾ جانچڻ پاڻ سکيو ئي ناهي. ان ڪري ذوالفقار جي حوالي سان صرف سندس خوبين جو ذڪر ڪبو ۽ سندس تعريفي ذڪر جي عيوض مون کي ڇا ڀوڳڻو پوندو. ان کي پوءِ پيا منهن ڏينداسين. هونئن به جيڪڏهن ڪا عورت ڪنهن مرد جي تعريف ڪري ان بابت ڪجهه ڳالهائي يا لکي ته داستان جڙي پوڻ ۾ دير ئي ڪا نه ٿي ٿئي، اهڙي ڪنهن داستان جڙڻ جي پرواهه ڪندي بغير مون لکڻ شروع ڪيو. ڪجهه عرصو پهرين منهنجي دوست جيڪا پاڻ به ادب دوست آهي ڪنهن ڳالهه تي مون کي ذوالفقار ۽ هڪ ٻي ساٿي لاءِ چيائين ته اهي صحيح ناهن. انهن کان محتاط رهجان. مون کيس چيو ته ڇو؟ توکي ڪجهه چيو اٿن يا ڪجهه ڪيو ٿن ڇا؟ چيومانس ڀيڻ توهان جنهن جن سان ڳالهايو، سي سڀ چڱان، باقي اسان جنهن سان ڳالهايون سي آهن خراب، باقي جي ڪا ڳالهه آهي ته کڻي ٻڌاءِ؟ ته وٽس خاموشي هئي. وٽس ڪو به جواز يا دليل ڪونه هوس، ڪو کڻي ٻڌائي. مزي جي ڳالهه ته سندس جي ذوالفقار سان ڳالهه ٻولهه ٿي ئي ڪانه رهي آهي.
هونئن به اسان جي ادبي دنيا جو جيڪو پاڻ ۾ تعلق آهي. ننڍڙيون ننڍڙيون ڳالهيون هونديون آهن. جتان من گهڙت داستان جڙيو پون تعريف جو ملهه مهانگو ٿي ويو آهي، ۽ بي ضرر ماڻهو ان جي پرواهه ڪونه ڪندا آهن.
ڊاڪٽر ذوالفقار جي شاعري جي ٻولي سادي ۽ سولي آهي، ذوالفقار کي ڏانءٌ آهي لفظن جي چونڊ جو ۽ ان جي استعمال جو. هو لفظن جي ميلاپ مان جذبن جي عڪاسي عوامي زبان ۽ انداز ۾ بيان ڪرڻ جو فن خوب ڄاڻي ٿو. ذوالفقار ۾ اجائي فحاشي ۽ اگهاڙپ نظر ڪانه ٿي اچي. سندس ٻولي جو انداز ڏاڍو قربائتو ۽ دل کي وڻندڙ آهي.
اسان ڪجهه دوست ڪچهري ڪري رهيا هئاسين ۽ شاعري گفتگو جو موضوع هو.
مون دوستن کي ذوالفقار جو شعر ٻڌايو
سدا سچ جي ڳالهه ڪئي آ ڪنداسين
ڀلي پير ڦٽجن رلائي ته ڏسجان
اصولن جي خاطر اٿئي ڪنڌ حاضر
زمانا ڪڏهن آزمائي ته ڏسجان
۽ پڇيو ته ڀلا اهو شعر ڪنهن جو آهي؟ ته انهن مان هڪ چيو ته استاد بخاري جو ۽ ٻي چيو ته ابراهيم منشي جو ٿو لڳي. جڏهن ٻڌايو مان ته اهو شعر ذوالفقار سيال جو آهي ته ٻنهي چيو ته پوءِ نقل آهي؟ اتي مون محسوس ڪيو کين شعر ته وڻيو اٿن پر هو ذوالفقار جي قابليت کي مڃتا ڏيڻ کان لنوائي رهيا هئا، ذوالفقار جي شاعري ۾ استاد بخاري ۽ ابراهيم منشي جهڙن عوامي شاعرن جي شاعري جي جهلڪ ضرور نظر اچين ٿي جيئن سندس هي شعر :
ڪنڌن تي سڏي ڪات جت ڪوڙ چئي
جتي رات ڪاري کي پرڀات چئجي
لٽيرن کي رهبر ۽ وحشين کي انسان
ڳوڙهن کي ٽهڪن جي برسات چئي
اهڙي زندگيءَ به ڪائي زندگي آ
اهري زندگي تي لعنت وجهون ٿا
ذوالفقار جي وسيع مطالعي مشاهدي ۽ اندر جي حساسيت ۽ رب پاران مليل ڏات ۽ سندس محنت سندس تخليقن ۾ نروار آهي.
سندس جي شخصيت جي انداز ۽ مزاج ۾ هڪ طرف سادگي، سچائي، نرمي، شائستگي ۽ صوفياڻو رنگ نمايان آهي، ته ٻي پاسي چستي، بي ضرر جاکوڙي، کرو ۽ بي باڪ هجڻ جا عڪس پڻ واضح نظر اچن ٿا.
جيئن پاڻ چوي ٿو.
ويڇن جون ديوارون توڙي اچو ورهايون پيار
نفرت مان ڪجهه ورڻو ناهي پرچو پاڻ ۾ يار يا وري
مون جي سچ به چيو
ڪوڙ ٿي سو ويو
تنهنجي هر ڪوڙ کي
لوڪ سچ آ چيو
ڌرتي ماءٌ سان ويساهه گهاتيون ٿيندي ٿيندي ۽ ان ۾ پروان سان گڏ پنهنجن جي شموليت لالچ، ٽڪن ۽ رتبن جي حاصلات لاءِ وسان نه گهٽائيندڙن جي نشاندهي پڻ ذوالفقار جي شاعري ۾ عيان آهي، جيئن چوي ٿو.
ڪي ڪي ماڻهو سچ ڳالهائي، گوليون کائي کلندا آهن
پر ڪي ماڻهو باغي بڻجي نينهن نڀائي ويندا آهن
پنهنجو جهول ڀرڻ جي خاطر سڀ ڪجهه پنهنجو داءٌ لڳائي
ظرف ضميرن جا واپاري ديس کپائي ويندا آهن
ذوالفقار حسن پرست آهي، سندس خماريل اکين کي حسن جي تلاش به آهي ته پرک به، حسن ڪائنات جي فطري نظارن ۾ به ڏسي ٿو ته وري اجري ۽ پرڪشش شخصيت واري محبوب جي ادائن ۾ به محسوس ڪري ٿو. هو حقيقي ۽ مجازي ٻنهي حوالن سان عشق جو انداز ڄاڻي ٿو. کيس دل کولي تعريف ڪرڻ به اچيس ته منافقن سان نفرت جو بنا حجاب اظهار ڪرڻ جو هنر آهي.
ذوالفقار جي شخصيت ۾ فيصلا سازي جي حوالي سان لچڪ ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي، فيصلو سدائين اٽل ڪندو آهي، ڦرڻو گهرڻو بلڪل ناهي، خبر ناهي ته اها سندس خوبي آهي يا وري خامي، بهرحال اها حقيقت ضرور آهي. جيئن پاڻ هڪ ٽيڙو ۾ چيو اٿس.
پنهنجو وجود
آهي گواهي
حق موجود
ذوالفقار پنهنجي شخصيت ۾ دنياوي خطابن پوءِ اهي سردار يا نواب يا وري ڏاهو مهان ۽ اعظم هجن کان گهڻو مٿانهون آهي. ڇو ته هو پنهنجي مٿان اهي خول چاڙهڻ جو عادي نٿو ڏسجي. جيئن آهي تيئن نظر ايندو آهي. سچل زباني “جو ئي اهيان سو ئي آهيان”، ذوالفقار ملنسار آهي، محبت ڏيندڙ آهي. سندس چوڻ آهي ته کيس ايترو پيار ناهي مليو جيترو هو چاهي ٿو. هو محسوس ڪرائيندو آهي ته دوستن لاءِ سندس جهولي پيار ۽ محبت جي مٺاس سان ڀريل ئي آهي. دعا آهي ته ذوالفقار جيترو پيار چاهي ٿو کيس نصيب ٿيئس. مجموعي طور تي ذوالفقار جي شخصيت انسانيت، روحانيت، فطرت، حساسيت، نظريات، چاهت ۽ موسيقيت جي انڊلٺ جو روپ آهي.
ذوالفقار وڏو شاعر آهي ۽ ڀلو انسان آهي ۽ منهنجي لاءِ قابل احترام پڻ، سندس تي لکڻ جي همت ان ڪري ڪيم. جو هو اسان جو دوست آهي. مان عام رواجي سادي مائي جيئن ڄاتم تيئن لکيم. اهو سڀ ڪجهه تمام گهڻو مٿاڇرو ۽ سطحي آهي. ذوالفقار ان کان گهڻو وڌيڪ لهي ٿو پر مون وٽ شايد لفظن جي کوٽ آهي. ذوالفقار جنم ڏينهن مبارڪ.

سچ جي سرهاڻ وارو انسان: سحرش ميمڻ

مان نه اديب آهيان ۽ نه ئي شاعريءَ سان ڪو منهنجو گهڻو واسطو رهيو آهي. پر بحيثيت هڪ فنڪاره جي مون کي مختلف شاعرن جي شاعري ڳائڻ جو موقعو ضرور مليو آهي. جن ۾ ڪجهه وڏا شاعر شيخ اياز، تنوير عباسي ته ڪجهه نئين ٽهيءَ جا شاعر جن ۾ نوجوان شاعر ذوالفقار سيال جو نالو سر فهرست اچي ٿو. جنهن نه صرف ٻارن جي وندر، ورونهن لاءِ دلچسپ موضوع تي لکيو آهي، پر وڏن لاءِ به لکيو اٿس سندس شايع ٿيل ڪتابن مان “رڻ سڄو رت ڦُڙا” مون کي تمام گهڻو متاثر ڪيو آهي، پاڻ معاشري ۾ رهندڙ انسانن جو نهايت گهرائي سان مشاهدو ڪيو اٿس. انهن جي زندگي، اُنهن جي دک درد، ڪوڙ جي خلاف سچائيءَ جو آواز، پيار، محبت، وقت جي قدر، محنت. اُهي سڀ سندس شاعريءَ جا موضوع آهن. سندس شاعريءَ ۾ سچ جي سُرهاڻ ملي ٿي، اُها سُرهاڻ جيڪا ننڍن توڙي وڏن جي ذهنن کي سچ جي خوشبوءَ سان واسيو ڇڏي. مختصر هي ته ذوالفقار سيال نه صرف شاعر بلڪه هڪ سٺو ڊاڪٽر هجڻ سان گڏوگڏ هڪ خوب سيرت، شفيق، همدرد، حساس، محبت ڪندڙ ۽ سچو انسان آهي.

“ماڻهو اُجرا رستا ميرا” جو اڀياس: ناياب سرڪش سنڌي

تاجل بيوس جون سِٽون آهن ته:
سنڌ منهنجي امان، سونهن تنهنجيءَ مٿان،
ڇا لکي لکان، ڇا لکي ڇا لکان،
هڪ قلم، هڪڙو مان، ڪيئن پورو پوان.
ڌرتيءَ ماءُ لاءِ اهڙيون لکيل سٽون پاڻ به هر وقت جهونگاريندي رهندي آهيان ۽ پوءِ جڏهن جيجل ڌرتي جي سونهن کي ساراهڻ وارا نهايت شاندار ۽ قداور مانائتا انسان وري ڪنهن ليکڪ لاءِ ٻه اکر لکندا آهن ته انهن ليکڪن جو قد وڌي ويندو آهي ۽ وڌڻ به گهرجي!
آئون اڄ اهڙي شخصيت تي لکي رهي آهيان، جنهن تي ڪيترين ئي معتبر شخصيتن لکيو آهي جن ۾ محترم سائين تاجل بيوس، محترم ج. ع منگهاڻي، اردو شاعره بشريٰ ناز، محترم آفاق صديقي ۽ ڪيترن ئي محترم دوستن جا مضمون جن ۾ محترم تاج بلوچ، سائين ڪوثر ٻرڙو، ڊاڪٽر مشتاق ڦل، يوسف سنڌي، اسحاق انصاري، فهميده چنا وغيره شامل آهن.
هاڻي جڏهن ته اهڙين معتبر شخصيتن جا مضمون مئگزين ۾ لڳل آهن ته مان ڇا ٿي لکي سگهان، بهرحال مون ڏٺو آهي، جيئن مون محسوس ڪيو آهي، جيئن ۽ جيڪو مون پڙهيو پڙهندڙن آڏو پيش!
قداور شخصيت جو مالڪ، چهري تي بي پناهه مرڪون رکندڙ ۽ اڻوندڙ ڳالهه تي کوڙ ڪاوڙيون رکندڙ، سڏ سان سڏ ڏيندڙ، پوءِ کڻي ڪٿي به هجي! پر رات جو 11 وڳي کان صبح جو ڇهين وڳي تائين کڻي ڌرتي هيٺ مٿي ٿئي، ننڊ مان نه جاڳي! اهو آهي سائين ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب، جيڪو جهڙو اندر آهي تهڙو ٻاهران آهي، بنا ڪنهن رک رکاءَ جي سنسار ۾ مرڪندي سڀ سان نينهن نڀائيندو رهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جو موقعو 2011ع ۾ مليو. باقي نه ته نالو 2006ع واري سنڌي ادبي سنگت ۾ هڪ ووٽ تان سائين سرڪش سنڌي کي ڪيئن هارائي، پاڻ کٽي سنڌي ادبي سنگت جي مرڪزي عهدي تي سيڪريٽري جنرل ٿيو هيو، اها کيس خبر آهي!
ان ٽائيم ۾ مون هڪ غزل ٻڌو هيو، جيڪو عاشق نظاماڻي ۽ ڪنول ابڙو جي آواز ۾ هيو:
جنم جنم کان چاهَه ۾ تنهنجي، مون جي عڪس چٽيا آهن،
ذلف، زمانو ڪاريهر آ، ماڻهو ٺاهي ڊاهي ويٺو،
پنهنجي دل ۾ درد لڪائي ڪيڏا زخم سٺا آهن.
مونکي اها بلڪل ڄاڻ نه هئي ته، اها شاعري ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي آهي!
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جڏهن لاڙڪاڻي ۾ ايم ايس ٿي آيو ته ڪنهن دوست سائين سرڪش کي خط لکيو هيو، ان خط ۾ اظهار ڪجهه گهڻو ڏکائيندڙ هيو! وري هڪ ڀيري آئون سول اسپتال لاڙڪاڻو جي آڏو گذريس ته، مين گيٽ تي سائن بورڊ لڳل ڏٺم، جيڪو ڊاڪٽر ذوالفقار جي پاران هيو ۽ ان تي ڪجهه اهڙو مواد لکيل هيو، جيڪو هن وقت مونکي ياد نه پيو اچي، بهرحال پوءِ مون ڊاڪٽر ذوالفقار سيال تي اخبار ۾ ڪالم لکي ڇوهه ڇنڊيا هئا، هونئن به ائين ٿيندو آهي ته، هر ماڻهو پنهنجي فيصلي يا ڳالهه کي جائز سمجهندو آهي. پوءِ اهو فيصلو يا ڳالهه غلط ئي ڇو نه هجي!
2011ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ ميگا فيسٽيول لڳو، جنهن جي آخري ٽئين ڏينهن تي وڏو مشاعرو پڻ منعقد ڪيو ويو هيو. جنهن جو آرگنائيزر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب هيو ۽ اهو مشاعرو لاڙڪاڻو آرٽ ڪائونسل ۾ ڪرايو ويو هيو، پاڻ به ابا سائين سرڪش سنڌي جي اجازت سان شريڪ ٿي هُيس! پنهنجو ڊاڪٽر صاحب سان ملڻ پهريون ڀيرو هيو.
سائين سرڪش جي وڇوڙي کان پوءِ ڊاڪٽر صاحب مونسان دعا گهرڻ آيو. مون ٻن پنهنجي ڪتاب جي مهاڳ جي باري ۾ ٻڌايو ۽ اهي پيپر به کيس پڙهايا جيڪي سائين سرڪش منهنجي ڪتاب “مون ۾ آهين تون” جي مهاڳ لاءِ لکرايا هئا، پڙهي ٽهڪ ڏنائين ۽ چيائين ته: بلڪل سائين سچ لکيو آهي! پوءِ چيائين، “ناياب! آئون اوهان کي ڪتاب ڏيندس، اتي هڪ پيپر ضرور لکجو ۽ پوءِ پنهنجا ٻه ڪتاب ڏنائين! چهرا چنڊ گلابن جهڙا ۽ بارش کانپوءِ!” مون پڙهيا ته سَهِي، پر سائين سرڪش ۽ پنهنجي قومي محبوب بشير خان قريشي جي وڇوڙي سبب تمام گهڻي ڊسٽرپ هئڻ ڪري لکي نه سگهيس!
ڊاڪٽر صاحب سان اويل، سويل رابطي ۾ رهندي آهيان.

عورتن ۽ مردن ۾ مقبول شاعر: عرفان عباسي

جنم ڏينهن جي خوشي ڪيڏي نه عجيب غريب هوندي آهي، جنهن ۾ ڏک ۽ ڏولاوا شامل هوندا آهن پر شڪ ۽ خوشيون به شامل هونديون آهن، ڏک اُن ڪري هوندو آهي ته جيڪي لمحا گذرن پيا، اهي وري واپس ناهن اچڻا، خوشي ان ڪري هوندي آهي ته ماڻهو پنهنجي جنم ڏينهن کي ياد ڪري دوستن ۽ گهر وارن سان يادون شيئر ڪندو آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي سالگرهه به عجيب و غريب هوندي آهي، دوست سندس سالگرهه ملهائيندا آهن. مرد ۽ عورتون پڻ خوشيون ملهائينديون آهن، عجيب ادب جي سالگرهه آهي. اڄ جڏهن هُن اڌ صدي گذاري پنهنجي پنجاهين سالگرهه ملهائي رهيو آهي، تڏهن به هو پاڻ سان ڪا به دوکيبازي ۽ فريب کان پاسيرڙو آهي.
ڇو آهي، ڇالاءِ آهي. اِهو مون اڃان وڌيڪ ويجهو ٿيندي ڏٺو. جڏهن مون ساڻس سفر ڪيو، چوندا آهن ته يار کي پرکڻو هجي ته ساڻس سفر ڪيو يا ساڻس ڏيتي ليتي ڪرايو! هل!! عجيب ۽ غريب قسم جو ماڻهو ڏيتي ليتيءَ جو به پنهنجو مٽ پاڻ پر جن ذوالفقار سان سفر نه ڪيو هجي ته کين گذارش آهي ته اهي هڪ دفعو سنڌ جي هن يگاني شخص سان به سفر ڪري ڏسن. تازو اسلام آباد ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ۽ مون يڪا سارا پنج يا ڇهه ڏينهن هوائي سفر کان ويندي زميني سفر تائين گڏ گذاريا. ٻڌندو هوس ته اصول پرست به آهي. وقت جو پابند به آهي، پر هتي ته هن حد ڪري ڇڏي. منهنجي زندگيءَ جي هن يادگار سفر ۾ مان سندس ساٿ جا لمحا نٿو وساري سگهان، ايئرپورٽ ڪراچيءَ کان ويندي ڪوهه مريءَ جي عثمانيه هوٽل تائين. ڇا ته سندس هڪل ۽ دڙڪو هوندو آهي، ڪاش! آءٌ سندس جي گهر ۾ جنم وٺان هان، جيڪڏهن آءُ سندس پٽ جي جاءِ تي هجان ها ته گهڻو ڪجهه سکان ها. آخرڪار سفر ۾ ٿيو ايئن جو هن جي اصول پرستي ۽ ايمانداري ڏسي مونکي هن مان جان ڇڏائي ڀڄڻو پيو. آءٌ وڏي واڪي چوان ٿو ته سنڌ جي وڏن اديبن ۾ بي ايمان، انا پرست، ڌوڪيبازن جو هڪ وڏو انگ موجود آهي. اهڙن ميرن ماڻهن جي وچ ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سچ پڇو ته غير معمولي قسم جو هڪ ڳڻائتو انسان آهي،خبر ناهي ته هو ٺيهل ڪهڙي مٽيءَ جو آهي، هي ماڻهو پنهنجن ڪهڙن انگن اکرن تي جيئي پيو. اختلافي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي جيڪو به ويجهو رهيو آهي. کيس کي گهڻو پرکي سگهي ٿو. اللاعلان چوان ٿو.
ذوالفقار سيال جو هيڏو سارو مونسان گڏ ڪيل سفر مون کي انڊيا ويل اديبن جا دوکا، مڪاريون ۽ فريب به ياد ڏياري رهيو هو ۽ بار بار سندس چيل لفظ اڃان تائين نٿا وسرن ته، “اڙي!! ماڻهو سڃاڻ، پرک ڪر!!” ۽ مان ڊاڪٽر سيال جي سدائين چيل سچ کان هميشه لنوائيندو رهيس. آءٌ سندس ئي سٽن سان دل ئي دل ۾ ساڻس مخاطب ٿيندو هيس.
جيڪڏهن ايماندار نه هجان ها. اصول پرست نه هجي ها ته يقينن اديبن جو هڪ وڏو ٽولو ساڻس سان گڏ هجي ها. جنهن ويل ايئرپورٽ تي اسلام آباد وڃي رهيا هئاسين. هڪ سرڪاري سيمينار ۾ ته مونسان گڏ منهنجي ساٿين جي نالي آڱر کڻندي چيائين ته هي توسان سچا ناهن، اتي ڪانه ڪا فلم ضرور ٿيندي ۽ ٿيو به ايئن. کيس کي ڪا به خبر ناهي ته هت ڪيئن جيئڻو پوندو آهي ۽ هت ايئن...........
اسلام آباد جي هاليڊي ان هوٽل م صبح جو سيمينار ۾ وڃڻ لاءِ مونکان اُهي لمحا ڪڏهن به نه وسرندا جو پاڻ صبح جو سويلي سڀني کان پهريان تيار ٿي، پوءِ مونکي ڀلي گهوڙي وانگر تيار ڪندو هو. اُهو سندس روز جو معمول هو. توڙي جو رات جو 3 وڳي تائين گڏ هوندو هو پر صبح جو ساڳي پوري وقت تي تيار ٿي اچي منهنجي روم جو دروازو وڄائي مون کي اٿاري ۽ تيار ڪري سيمينار تي وٺي ويندو هو. هن جون رڙيون ۽ OK چوڻ وارو مخصوص جملي جي ادائيگي اڃان تائين منهنجي ڪنن ۾ گونجي ٿي. اڃان حيران ۽ پريشان ته مان تڏهن ٿيس. جڏهن ڪوهه مريءَ ۾ ٿيل ڪيل گڏيل خرچ دوران مون کي پنهنجا سڀ پيسا واپس ڪندي چيائين ته “حساب حساب ٿيندو. پٽ اِهي سڀ ٻيا هوندئي جيڪا ٺڳي ويا ٿئي. آءٌ انهن مان ناهيان..!!
ذوالفقار سيال جو هيڏو سارو مون سان گڏ ڪيل سفر مون کي انڊيا ويل اديبن جا دوکا، مڪاريون ۽ فريب به ياد ڏياري رهيو هو ۽ بار بار سندس چيل لفظ اڃان تائين نٿا وسرن ته، “اڙي!! ماڻهو سڃاڻ، پرک ڪر!!” ۽ مان ڊاڪٽر سيال جي سدائين چيل سچ کان هميشه لنوائيندو رهيس. آءٌ سندس ئي سٽن سان دل ئي دل ۾ ساڻس مخاطب ٿيندو هيس...
“وقت ڪنهن ويريءَ جيان، لمحا لتاڙي آ ويو،
تون به بس خاموش ٿيئن. مون به ڪجهه ناهي چيو،
تون سان جو پل مون گذاريو او پرين پارت هجئي”
تڪراري ادبي سنگت جو مرڪزي سيڪريٽري جنرل ٿيڻ ڪا معمولي ڳالهه ته ناهي جو خرچ به گيدي مان ڪجي. تقريبون به پنهنجي گهر جي خرچ مان ڪرائجن ته ويب سائيٽ به پنهنجي خرچ مان ٺهرائجي. اِهو ئي سبب آهي جو سندس سچ ۽ کري هُجڻ جي ڪري توڙي جو ادبي سنگت جو مرڪزي سيڪريٽري جنرل به آهي، پر ڪڏهن کيس ڪنهن ظالمي ڪانفرنس جي دعوت نه ملندي آ ته ڪڏهن ٿيل تعزيتي ميڙاڪن، ريفرنسن ۾ پڻ کيس کي ٺڪرايو ويندو آ.
ڪاش!! ذوالفقار تون سمجهي سگهين ها ۽ ٻچاپڙو هجين ها ته ڪيڏي نه عزت ملئي ها!! ها پر تو سڀ سمجهندي به پنهنجي اصول ۽ انا تي قائم رهندي ڪڏهن اڪيلي سر جوهيءَ ته ڪڏهن ٿر ادبي ميڙاڪن ۾ ڪنهن جي ڪاڻ نه ڪڍندي به پهچندو رهين ٿو. هن وقت تائين مون کي هڪڙي ڳالهه سمجهه ۾ نه ايندي آهي. تو پنهنجا ٿورڙا ئي ٿورڙا پر سٺا دوست ڪيئن ٺاهيا آهن!؟ اچو ته کانئس اهو فارمولا وٺون، پر آءٌ سمجهان ٿو ته هنن سڀ ڪجهه وڃائڻ کان پوءِ به لا حاصل دنيا جي هن لاپرواهه شخص سان جيڪڏهن ڪو سندس ڊيوٽيءَ دوران جناح اسپتال جي آفيس ۾ نه مليو هجي ته ملي ڏسيس. اتي به هن وٽ لاوارث سنڌين جا ۽ غريبن جا ميڙ هوندا آهن، پوءِ هو پنهنجي حال آهر جيڪا خدمت ڪري سگهندو آهي. اها مون پنهنجي اکين سان ڏٺي آهي. “عرفان! ظالمن جي ظلم کي ڏسي خاموش ٿي ويهندين ۽ ماٺ ٿي ويهندين ته پوءِ تون به انهن ظالمن مان آهين.” سندس سچا ۽ کرا لفظ منجهن ڪنن مان ۽ دل جي سيني جي اندران آر پار ٿي نڪري ويندا آهن. سندس اصول پرستي، ٽهڪن ۽ وقت جي پابنديءَ به کيس ڏاڍي ڏيکاءَ لاءِ سزا ڏني هوندي پر مان اهو به سمجهان ٿو ته ذوالفقار کي ان جي سچائيءَ جو سلو هڪ نه هڪ ڏينهن ضرور ملندو. مون کي ٻي ڳالهه به سمجهه ۾ نه ايندي آهي، ذوالفقار کي مردن سان گڏ عورتن ۾ مقبوليت ڇو هوندي آهي، يا ته ڏسڻ جو سهڻو آهي يا ته دل جو امير آهي يا ته ملڻو جلڻو شخص آهي پر اها ڳجهارت ضرور آهي ڇو جو مون پنهنجي اکين سان ڏٺو آهي ته هن اڌ صدي گذاريندڙ ۽ پيريءَ ۾ پير رکندڙ شخص کي نازنين ۽ حسينائون ڏاڍو مان ڏينديون آهن. اهو به عجيب ۽ غريب قسم جو فارمولا آهي. گذريل سالگرهه تي ستار ڀٽيءَ طرفان Arrangement ۾ سنڌ رويوءَ طرفان نڪرندڙ “ذوالفقار سيال ڪارنر” ڄڻ ڪالهوڪو ڏينهن آهي. وقت پنهنجي رفتار سان گذرندو پيو وڃي، اچو ته پاڻ سڀ گڏجي هن جي ايمانداريءَ سان هن جي ڪم کي ڏسي ڪري هن کي داد ڏيون. بس هن پنجاهين سالگرهه تي توکي جنم ڏينهن مبارڪ هجي، خدا ڪري تون هزارين جنم بهارن سان گذارين. آخر ۾ اداري سنڌ رويوءَ طرفان ”عورتون اور مردون ۾ يڪسان مقبول، ڊاڪٽر سيال کي جنم ڏينهن سندس هنن سٽن سان مبارڪ هجي.
پيار جو عنوان هن تنهنجون اکيون،
نينهن جو نشان هنِ تنهنجون اکيون.
هن هيستائين سنگت جي شاخن جي ايترن ته پروگرامن ۾ شرڪت ڪئي آهي جو ان جو رڪارڊ رکڻ به مشڪل ٿي ٿو پوي. ايئن هو ذاتي طور تي ڪيترين ئي شاخن جي ڪارڪردگي، سرگرمين کان به واقف ٿيندو ٿو رهي.
بزرگ پروگرام جي صدارت ڪئي ۽ واپسيءَ مهل چيائين ، “مون کي اندازو ڪونه هو ته سنگت ٻولي جي حوالي سان ايڏي سٺي ڪانفرنس به سڏائي سگهي ٿي.”
ذوالفقار سيال ڏانهن اهو به ڪريڊٽ وڃي ٿو ته هن سنگت کي ادبي ۽ سماجي “اڪيلائپ” ۽ هڪ مخصوص دائري مان ڪڍي سنڌ ۽ ملڪ جي ٻين ادبي ۽ سماجي تنظيمن ۽ سول سوسائٽين سان سلهاڙيو آهي. نتيجي ۾ اڄ امر جليل کان وڃي نور الدين سرڪيءَ تائين ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ کان وڃي سراج. غلام نبي مغل ۽ ٻيا سينيئر ۽ بزرگ اديب سنگت جي سڏ کي مان ڏيڻ لڳا آهن.
ذاتي طور تي ذوالفقار سيال، هر ممڪن طور تي دوستن جي عزت، احترام ۽ لحاظ ڪرڻ وارو ماڻهو آهي. گذريل سال ميرپوربٺوري ۾ اسان جي هڪ بزرگ دوست ۽ سينيئر قومي ڪارڪن جناب قاسم پٿر پنهنجي لائبريريءَ جو افتتاح ڪرايو. سندس خواهش هئي ته ان لائبريريءَ جو افتتاح جناب نور الدين سرڪي سان گڏ سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به ڪري مون اهو عرض ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي ڪيو. ان ڏينهن کيس ڪو ضروري ڪم هو، پر منهنجي گذارش تي پنهنجا ٻيا سڀ ڪم پاسيرا ڪري نه رڳو پاڻ بٺوري آيو، پر جناب نور الدين سرڪيءَ ۽ جناب روچي رام کي به پاڻ سان گڏ کڻي آيو. ڇاڪاڻ ته سائين نورالدين سرڪي گاڏي نه هئڻ سبب اچي نه پئي سگهيو. ذوالفقار سيال جي ان عمل سان قاسم پٿر بيحد خوش ٿيو. هن بار بار منهنجا ٿورا مڃيا. مون کيس چيو ته “اهو ڪريڊٽ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ڏانهن وڃي ٿو. مون ڏانهن نه!”
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جڏهن سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل چونڊيو ويو ته ڪنهن کي به اهو اندازو نه هو ته ڪو سنگت جو ڪردار ايترو فعال رهندو. ذوالفقار سيال اهي سڀ واعدا پورا ڪيا آهن. جيڪي هن پنهنجي چونڊ مهم دوران ڪيا هئا. نه ته اڳ ۾ سنگت جي چونڊيل عهديدارن جي ڪارڪردگي اها پئي رهي آهي ته هو چونڊجڻ کان اڳ انهن جي واعده ۽ دعوائن جي ٽريفڪ نان اسٽاپ هلندي هئي، پر چونڊجي اچڻ کان پوءِ هو اهو چئي ڪم نه ڪندا هئا ته “سنگت وٽ ايترا وسيلا ئي ڪونهن ڀائو! ڇا ڪجي!؟”
پر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ايئن نه ڪيو. جيتوڻيڪ کيس چارج ۾ مليا ئي چار رجسٽر، ڪو به پئسو ڏوڪڙ نه مليو. پوءِ به هن ڪم ڪري ڏيکاريو.
ذوالفقار سيال تي اجائي تنقيد ڪندڙ دوست، جيڪڏهن سنڌ جي لاءِ سندس ڪيل ڪم. ڪارڪردگيءَ جي آرسيءَ ۾ پنهنجو چهرو ڏسن پوءِ جي سندن ضمير اجازت ڏئي ته ڀلي ٻه پيا لڙن...
هونئن به ڀلا ڪانوَ جو ڪم ئي ڪهڙو؟
ذاتي طور تي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال واعدي جو پڪو ۽ وقت جو پابند شخص آهي. هن هيستائين سنگت جي شاخن جي ايترن ته پروگرامن ۾ شرڪت ڪئي آهي جو ان جو رڪارڊ رکڻ به مشڪل ٿي ٿو پوي. ايئن هو ذاتي طور تي ڪيترين ئي شاخن جي ڪارڪردگي، سرگرمين کان به واقف ٿيندو ٿو رهي.
ماضيءَ ۾ مونکي ساڻس ڪن معاملن تي رنجش ۽ ڪي غلط فهميون هيون. پوءِ جڏهن هڪ ٻئي جي ويجهو آياسين ته مون کيس سنگت سان ڪميٽي ۽ بي غرض ڏٺو ته اڪثر کيس چوندو آهيان، “ڊاڪٽر صاحب! ڪاش اسين اڳ ملئون ها! ۽ گڏجي ڪم ڪريون ها ته سنگت هينئر وڌيڪ بهتر حالت ۾ هجي ها.” منهنجي انهيءَ ڳالهه تي ڊاڪٽر صاحب اڪثر مرڪي پوندو آهي.


(ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي سالگرهه جي حوالي سان مضمون ۽ مبارڪبادي پيغام)
(ماهوار سنڌ رويو ــ ذوالفقار سيال نمبر)

“آئينا ۽ عڪس” جو مطالعو: رضا ڏاهري

اسان جي سماج ۾ اهڙا ماڻهو به آهن جن جي سڃاڻ سرڪاري عهدن جي حوالن کان وڌيڪ پنهنجي ادبي سماجي ۽ ٻين ڪارگر ڪمن جي ڪري رهي آهي. جن پنهنجو نور نچوئي پنهنجي پاڻ کي ان صف ۾ بيهاريو آهي.
آءٌ سمجهان ٿو ته ذوالفقار سيال جي ادب سان پراڻي وابستگي کيس وڏي سُڃاڻ ڏني آهي. سندس ادب سان لڳاءَ شاعري جي سفر کان وٺي ٻاراڻي ادب مضمون نگاري ۽ ٻين ادبي صنفن تي پاڻ خوبصورت لکيو اٿن.
موجوده ڪتاب “آئينا ۽ عڪس” به سندن اندر جو هڪ اهڙو آواز آهي، جنهن ۾ ذوالفقار سيال سماج جو هڪ بهترين معالج ۽ مصنف ٿي لکيو آهي.
مون پنهنجي ڪتاب لڙڪ الزام ٿيندا ۾ هڪ هنڌ لکيو هو ته:“عهدا ماڻهو کي عارضي وڏو ڪندا آهن پر ماڻهوءَ جو ڪردار ۽ ماڻهپو کيس سدائين وڏو ڪري ڇڏيندو آهي”، اِهو ماڻهپو مون ذوالفقار سيال ۾ ضرور ڏٺو آهي پر آءٌ هينئر سندس ڪتاب “آئينا ۽ عڪس” تي صفا مختصر چوندس، هن ئي ڪتاب جا ڪالم پڙهندي ڪنهن سگهاري دوست کيس چيو هو ته ايتري وڏي سچ لکڻ جي همت ڪيئن ساري اٿو. جو سچ اسان جي هڪ خاص طبقي کي وڻندو ئي ناهي ۽ مون پاڻ جڏهن هي ڪالم پڙهيا ته ان نتيجي تي پهتس ته جس آهي اوهان کي ذوالفقار سيال.
مون ڏٺو آهي ته زندگي ۾ ماڻهو ٿورا سچ ۽ گهڻا ڪوڙ ڳالهائيندو آهي پر هنن مضمونن ۾ الاهي سچ ۽ الاهي درد آهن.
هي پياري سنڌ جنهن کي اسان پنهنجي ماءٌ ٿا چئون ان ماءٌ سان ذوالفقار هنن اخباري ڪالمن ۾ هڪ غيرتمند پٽ بڻجي پنهنجو ڪردار نڀايو آهي. هن جيڪو ڪجهه لکيو آهي، تنه کي استحصالي قوتون ۽ استعماري قوتون پڙهنديون ته يقينن شرمائجنديون ۽ پنهنجا ڪنڌ جهڪائينديون. نه صرف سازشي قوتون پر اهي سنڌ جا هروڀرو جا نعرا هڻندڙ نام نهاد قومپرست پڻ جڏهن ڊاڪٽر جي پورهئي کي هڪ نظر سان ڏسندا ته پنهنجي مجرماڻي خاموشيءَ تي شرمنده ضرور ٿيندا_ هنن اخباري ڪالمن ۾ ڪي اهڙا ڪالم به آهن. جن کي پڙهي اِئين محسوس ٿئي ٿو ته سنڌ ۾ سڀ ڪجهه هوندي به نيٺ ايڏا ننڌڻڪا ڇو ٿيا آهيون نه قانون آ نه انصاف ٿو ملي نه روزگار ٿو ملي نه اجهو آ نه تعليم نه ڪا ميرٽ هتي ايوانن ۾ ويٺل اڪثر ڪرپٽ، بيرو ڪريٽ، چونڊيل نمائندن جا ڇاڙتا ٺيڪيدار وردين ۾ ويڙهيل وحشت پکڙيندڙ قانون ۽ ملڪ جا رکوالا سڏائيندڙ ڏاڍو خوش آهن ۽ هي ملڪ ئي ڄڻ انهن لاءِ ٺهيو هو ته توهان کائي پي ڍو ڪيو، توهان کان نه ڪو حساب وٺڻ وارو هوندو نه ئي ڪو رنڊ روڪ ڪندو پر جي ڪو پنهنجي حقن وٺڻ لاءِ نڪري نروار ٿيندو ته ان کي ملڪ دشمني جا قلم هڻي بنا جواز ماري رستي تي سندن لاش اڇلايو يا مٿن ڪوڙا ڪيس مڙهيو. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ اهو ڏات ڌڻي آهي، جنهن ان انياءَ تي تڙپي مارن جي داد رسي ڪرڻ چاهي آهي. سکي ستابي سنڌ جي پيٽ بکايل بي پهچ غريبن جون مائرون پنهنجي ٻچن کي اڻ هوند سبب زهر وٺي ڏينديون ته هو کائي مري وڃن.
پر هنن جا ٻچا عيش سان رهندا ۽ شهر جي شيشي جي محلن جهڙي اسڪولن ۾ پڙهندا پر مسڪينن جي ٻچن لاءِ نه ڪا سڄي بيچ نه ڪو شاندار اسڪول نه فراسي نه استاد هوندو.
اهڙين درد ڀريل سچين ڪهاڻين جهڙيون کوڙ ڳالهيون ذوالفقار سيال جي ڪالمن ۾ توهانکي پڙهڻ لاءِ ملنديون جيڪي هڪ ئي وقت سنڌ جا درد به آهن ته سوال به آهن.
نور الدين سرڪي، علڻ فقير ۽ حسين شاهه جهڙن ٻين سنڌ جي سڄڻن کي ياد به ڪيو ويو آهي ته سنڌ جي ادب ۽ سنڌي ٻولي جي حقن جي لاءِ آواز به اٿاريو ويو آهي. هن ڪتاب جي ڪن مضمونن ۾ سفر نامي جهڙا لوازمات به آهن. جن کي پڙهي گهڻو ڪجهه پرائي سگهجي ٿو. توڙي جو ڪجهه ڪالم 3 ڏهاڪا اڳ جا لکيل به آهن پر پوءِ به ائين ٿو لڳي ته اڃان اسان ان ئي جاءِ تي بيٺا آهيون. جتي 3 ڏهاڪا اڳي هئاسون ان گهاڻي ۾ وهندڙ ڍڳي جيان اتي گول پيا ڦرون. جيڪو پنڌ ته سڄو ڏينهن ڪندو آهي پر هوندو اتي جو اتي آهي.
اِئين سنڌ به اڃان اتي جو اتي آهي. جيڪو گهڻي جو مالڪ ٿئي ٿو اِهو رڳو ڪجهه ڍڳا بدلائي انهن جون اکيون ٻڌي ٿو ڇڏي. باقي سڀ ڪجهه ساڳيو آهي. آءٌ ذوالفقار سيال کي آئينا ۽ عڪس ڪتاب ۾ دليري سان لکڻ تي داد ڏيان ٿو ۽ سندس هن ڪتاب ته مبارڪ به هي ڪتاب ادب جي دنيا ۾ هڪ واڌارو آهي. جنهن کي دل سان قبول ڪريان ٿو.

(آئينا ۽ عڪس ڪتاب جي مهورت پريس ڪلب نوابشاهه ۾ پڙهيل)

جوڳيءَ تي جڙاءُ: استاد لغاري

اسين شاعر، قلمڪار ۽ فنڪار، اُن جيئري جاڳندي جھانَ ۾ رهون ٿا، جتي هر تخليقڪار، پنهنجي پنهنجي ذهن، ضمير ۽ سهڻي سوچ مطابق، پنهنجيون تحريرون ۽ تخليقون ترتيب سان تيار ڪري، سماج ۽ معاشري کي ارپيندو رهي ٿو. شيخ اياز پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ چيو هو، “شاعر، شهنشاهن کان وڏا فاتح ٿيندا آهن. تنبورا، تلوارن کان وڌيڪ حڪومتون هٿ ڪندا آهن. دلين جون حڪومتون، انساني امنگن جون حڪومتون. حڪومتون جي لازوال آهن. جن جا فاتح مرندا ناهن. تاريخ فقط تلوارون نه آهي، فقط نيزي تي سر نه آهي. جنگ جي ميدان ۾، لهوءَ ۾ لويل لاش نه آهي. سچي ۽ اصلي تاريخ شاعر آهي، فنڪار آهي، موسيقار آهي ۽ قلمڪار آهي. اجنتا جا مصور ۽ ايلورا جا صنم تراش، جن جي نالن جو به پتو نه آهي، اجنتا جي چترن ۽ ايلورا جي مورتين ۾ اڃان تائين جيئرا آهن. صديون انهن کي مٽائي نه سگھيون آهن. رنگ، پٿر ۽ قلم جو پورهيو، وقت جي هر يلغار جو مقابلو ڪري سگھن ٿا. فنڪار وقت کان ڏاڍو آهي. وقت، جو نهايت ئي جابر آهي، جنهن ڪيئي دارا ۽ سڪندر مٽائي ڇڏيا. تخت ۽ تاج مٽيءَ ۾ ملائي ڇڏيا. جنهن ڪيئي ھمياڻيون ۽ سونن سڪن سان ڀريل خرزينون، فقيرن جي ڪشڪولن کان وڌيڪ بي معنيٰ بڻائي ڇڏيون. وقت، جيڪو هڪ شهسوار وانگر هر شئي کي لتاڙيندو، اڳتي وڌي رهيو آهي، اُهو به انهن شاعرن، اديبن، موسيقارن، صنم تراشن ۽ مصورن جي اڳيان، بلڪل بيوس بڻيل آهي”.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب سان منهنجون ملاقاتيون ۽ قرب ڪچهريون، اسلام آباد ۾ ٿيون. جڏهن عالمي ادبي ڪانفرنس ۾، پنج ڏينهن ۽ پنج راتيون، هڪڙي ئي هوٽل ۾ گڏ گذارياسين. هڪڙي ئي هوائي جهاز ۾، هڪڙي ئي گڏيل سيٽ تي ويهي، گڏ سفر ڪيوسين. مون کي ايئن محسوس ٿيو، ڄڻ ته آئون هڪ جيئري جاڳندي تاريخ سان گڏ آهيان. مون ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب جي شخصيت ۽ فن تي لکڻ جي لاءِ، اُن اَڇتي سٽ جي ڳولا ڪئي، جنهن کي اڃان تائين ڪنهن به عظيم اديب جي قلم نه ڇهيو آهي، پر مون کي اهڙي ڪنهن به سٽ صحي ساٿ نه ڏنو. “اي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب! تون امر آهين، عظيم آهين ۽ قديم آهين. تنهنجيون تحريرون، تخليقون ۽ شاعريءَ جا شاندار شاهڪار شهپارا، ڪنهن به معمولي ماڻهوءَ جي مڃتا جا محتاج ناهن. تنهنجا ويري واٽن تي واريءَ وسائيندا رهن ٿا، پر تون هردم هر ڪنهن جي لاءِ پيار جون پنکڙيون پکيڙيندو رهين ٿو.
جوڳِيءَ تي جَڙاءُ، نِسُورو ئِي نِينهَن جو،
پَتنگَ جِيئَن پَيدا ٿِيو، سامِي سِجَ وَڙاءُ،
آيو ڪاڪَ تَڙاءُ، ڪُنوارِيَنِ ڪَڪورِيو.
(شاهه)

ادبي ۽ مسيحائي ڪاوشون: نذير ناز

ڊاڪٽر ذوالفقار ٻاراڻي ادب لاءِ سنڌ ۽ هند جو پهريون شاعر آهي، جنهن سڀ کان وڌيڪ ٻارن کاءِ شاعري ڪئي آهي. ڊاڪٽر هڪ برجستي شاعر جي حيثيت ۾ ٻارن جي ذهني اوسر تربيت ٻارن لاءِ شاعري ڪندي ٻارن جي جذبات ۽ خواهشات بيان ڪرڻ ۾ مهارت رکي ٿو. هن بي لوث شاعريءَ ۾ ٻارن جي سکيا لاءِ تجربا بيان آهن، ڊاڪٽر ماءُ جي عظمت کي بيان ڪندي لکي ٿو ته.

ماءُ بنا دنيا بيڪار
ماءَ جي ڪوئي مٽ نه آهي
پيرن هيٺان جنت پار

ٻارن کي پڙهڻ سان شوق ڏيارڻ لاءِ چوي ٿو:

علم ته آهي هيرن کاڻ
پڙهي پرائي پاڻ سڃاڻ
علم سڏي سڀني کي چئي ٿو
آءُ، تون پنهنجي منزل ماڻ

ڇاڪاڻ ته جيڪو ٻار پڙهڻ سان چاھ رکندو اهو منزل ماڻيندو، اهو سبق ننڍڙن لفظن ۾ بيان ڪرڻ جو ڏانءُ ته ڪو ڊاڪٽر ذوالفقار کان سکي. سچ پڇو ته ٻارن لاءِ شاعري ڪرڻ تمام مشڪل آهي، ننڍپڻ ۾ مون پڻ ٻارن لاءِ ٿوري گهڻي شاعري ڪئي، پر هاڻي ٻارن لاءِ شاعري ڪرڻ تمام مشڪل مرحلو ٿي پيو آهي، ڇاڪاڻ هاڻي اهي جذبات ئي ناهن، پر ڊاڪٽر ته ٻارن کي اهميت ڏيندي انهن لاءِ شاعري ڪئي آهي. هن عمر ۾ ڊاڪٽر ٻارن جي جذبات کي سمجهي انهن کي سمجهاڻي ڏئي ٿو. مون مڃيو ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال نه رڳو ماڻهن جي بيمارين کي سمجهي ٿو، پر ٻارن جي نفسيات کان به چڱي طرح واقف آهي. پاڻ ادبي ۽ مسيحائي ڪاوشن تي جس لهڻي.

گهڻ رُخي شخصيت جو مالڪ: ساجد سنڌي

سنڌي ٻاراڻي ادب ۾ گذريل ڪجهه ڏهاڪن کان آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ئي مس ليکڪ هوندا، جيڪي مسلسل لکي رهيا آهن. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ان حوالي سان قلمي پورهيو ڪنهن به طرح نظر انداز نه ٿو ڪري سگهجي، ٻارن لاءِ سرجندڙ ادب، خاص طور شاعريءَ ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جون خدمتون ڪنهن کان به لڪل نه آهن. ٻارن جي ذهني ائپروچ کي سامهون رکندي سندس شاعراڻا خيال به نه فقط ٻارڙن جي دلچسپي جو سامان مهيا ڪن ٿا، پرڄاڻ سان ڀرپور ردميڪل رچاءَ سان به سرشار ڀاسن ٿا، وقت سان گڏوگڏ ٻارن جي بدلجندڙ ڪيفيتن جيان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي قلم ۾ به نوان رُخ ۽ انداز پڙهڻ لاءِ ملندا، جيڪي بظاهر ته عام فهم محسوس ٿين ٿا، پر سچ ته ٻارڙن جي ذهني ڪئنواس تي نقش ٿي کين پاڻمرادو جهونگارڻ تي مجبور ضرور ڪن ٿا ۽ اهائي هڪ بهترين ليکڪ جي سڃاڻپ ۽ ڪاميابي آهي، جيڪو پاڻ کي هڪ ننڍڙو ٻارڙو تصور ڪري ٻارن لاءِ شاعري سرجي ٿو.
نهايت گهڻ رخي شخصيت جو مالڪ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال بنا ڪنهن شڪ شبهي جي سنڌي ٻاراڻي ادب ۾ هڪ الڳ ۽ منفرد سڃاڻپ رکي ٿو، سندس اڳ ٻارن لاءِ شايع ٿيل ڪتابن “مکڙين مالها”، “منهنجي ديس جا ٻار”، “گيت کيڏڻا”، “گلڙن جهڙا گيت”، “لفظن جا رانديڪا” “اکر اکر سرهاڻ”، “گل ۽ مکڙيون”، “دعائون” ۽ “پنهنجي ٻولي پياري ٻولي” بيحد مقبوليت ماڻي ايوارڊ حاصل ڪيا ۽ يقينن ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ٻارڙن لاءِ هي شعري مجموعو“ننڍڙا فرشتا، پياريون پريون” پڻ سنڌي ٻاراڻي ادب ۾ اهم جاءِ والاريندو.

مزاحمتي شاعر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال: ڪامريد ڪريم بلوچ

رسول حمزا توف حمزا پنهنجي ڪتاب “ماءِ داغستان” ۾ ذڪر ڪيو آهي ته جڏهن هو پنهنجي گهر جي جهوپڙيءَ تي بيهي پنهنجا شعر، ديس واسين کي جهونگاري ٻڌائيندو هيو ته سندس ديس جا ماڻهو مدهوش ٿي نچندا هئا، ڇو ته، انهن شعرن ۾ سندن دل جون ڳالهيون سمايل هيون، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي تازي شعري مجموعي، چهرا چنڊ گلابن جهڙا، جي گيتن ۽ غزلن ۾ به، ديس واسين جي دل جون ڳالهيون سمايل آهن.
او قاتل ڪنهن ڪنهن کي ماريندين،
گڏجي سڀ توکي ماري ايندا سين،
ڪو خواب جياري ايندا سين،
هي سنڌ سنواري ويندا سين
تون ڀاڙيتو۽ ڀاڙيو آهين،
مان توکان ڊڄڻو ناهيان ڙي،
آ چوڌر ٺاٺا گولين جي،
هي رات گذاري ايندا سين.
ضيائي مارشل لا جي ڪاري دؤر ۾ جڏهن ڦاهين ڦٽڪن، ظلم زيادتين، ڏاڍ ۽ جبر جي ڪري پوري ملڪ مٿان ماٺار ڇانيل هئي، تڏهن سنڌ جي ترقي پسند شاعرن پنهنجي قلم کي جنبش ۾ آڻي، ڪيترائي اهڙا گيت ۽ بيت سرجيا هئا، جن گيتن ۽ بيتن عوام کي ستل مَنَ ۾ مانڌاڻ مچائي ڇڏيو هو، انهيءَ وقت ذوالفقار سيال به خاموش نه هو.
پيا ظلم سَهون،
ڪجهه ڪين ڪُڇون،
حڪم ٿيو آ،
ڪوڙو جي لڳي،
ڪين لڇين،
حڪم ٿيو آ،
پيرن ۾
وجهي نوڙ سڄي قوم بيهاريو،
خاموش ٿي سڀ جيءُ
چئون حڪم ٿيو آ،
قانون انڌو اڳ ته هيو،
ٻوڙو به ٿي ويو،
ڇا لاءِ جو نه لفظ پڇون.
حڪم ٿيو آ.
هڪ ٻئي هنڌ ان مارشلائي دور جو نقشو چٽيندي لکي ٿو:
وري ظلم جي انتها ٿي وئي آ،
وري ڪربلا،
ڪَسرَ موڙي اٿي آ،
وري سچ چوڻ تي،
لڳو آهي پهرو،
وري ڪا سسي
سچ واري وڍي آ.
اهڙي ظلم جي ڪاري دور ۾ شاعرن جا غزل ۽ گيت، هٿيارن کان وڌيڪ طاقتور ثابت ٿيا آهن، ڇو ته انهن گيتن ۾ مزاحمت سمايل هوندي آهي، اهڙو مزاحمتي ادب، صاحب اقتدار ۽ ظالم طبقي لاءِ، هر وقت خوفناڪ هوندو آهي ۽ انهن کي سزا جي خوف ۾ مبتلا رکندو آهي، جنهن ڪري ڪيترائي ڀيرا پرمار طبقي جا فرد ڀڄڻ تي پڻ مجبور ٿيندا آهن، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جا اهڙا ڪيترائي مزاحمتي غزل ۽ گيت آهن جن ۾ مزاحمتي خوشبوءِ سمايل آهي.
گل ورهائڻ واري هٿ ۾، بندوقون لهرايون آهن،
خاموشيءَ وارن چهرن ۾، هاڻ زبانون آيون آهن،
چوڌاري آ گونج سڏن جي، واءُ وکيريا هي پڙاڏا،
انبوهن ۾ ماڻهن ڪٽجي، ريتون سڀ نڀايون آهن.
يا
هي عزم نه ٿيندو، قيد ڪڏهن، زنجيرون ڀل
کڙڪائي ڏِسُ، پَرَ سَچُ وڏي واڪي چئبو، تون سوليءَ تي
لڙڪائي ڏس، ڪنهن ڀتي چوٽيءَ تي بيهي، تو پنهنجو
قَدُ وڏو سمجهين، ڪنهن واچوڙي ۾ ويندين تون، ڀَلِ
زور وڏو ڪو لڳائي ڏِسُ،
کوڙ سارا ترقي پسند شاعر، سوويت يونين جي ٽٽڻ کان پوءِ پاڻ کي ننڌڻڪو ۽ لاوارث سمجهن ٿا، پر اها سندن ڀُل آهي، ڇو ته انسان، اميدن ۽ خواهشن تي ئي جيئي ٿو، ان ڪري اميدن کان آسرو لاهڻ زندگيءَ کان فراريت ۽ مايوسي آهي، شاعر مايا ڪو وسڪي روس جو عظيم انقلابي شاعر هو. جنهن انقلاب کانپوءِ خودڪشي ڪري ڇڏي هئي، ان کانسواءِ “پوشڪن” زولٽن زيلڪ گوئٽي (هر برٽ ريڊ) ۽ بلوچي شاعر، بالاچ خان، مير چاڪر، مير گل خان نصير ۽ ٻيا ڪيترائي اهڙا شاعر هئا جن شخصي ويڳاڻپ ۾ اچي، پاڻ کي مايوسيءَ جو شڪار بڻائي ڇڏيو پر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعري پڙهڻ کان پوءِ معلوم ٿو ٿئي ته هو زندگي ۽ حالتن کان مايوس ناهي.
“جتي ٻاٽ اوندي سندي رات ايندي، اتان ئي اسان جي شروعات ٿيندي، اُٿيا آهيون ساڙي، سڀئي خواب سهڻا، چوواتن تي گولين جي برسات ٿيندي.”
اسان جي ملڪ جي اها بدقسمتي رهي آهي جو هن ملڪ کي هلائيندڙ ڳجها هَٿَ، اقتداري مسند تي ويهارڻ لاءِ، بار بار چهرا ته بدلائيندا رهندا آهن پر نظام جي بدلائڻ کي هو پنهنجو موت محسوس ڪندا آهن. اهڙي صورتحال جي عڪاسي ڏسو.
قلم قيد آهي۽ سوچن تي پهرو، رهيو دور ساڳيو، مٽيو صرف چهرو، چيو جنهن به سچ آ، سو باغي ٿو سڏجي، آهي ڪات جو ڪنڌ سان، چاهه گهرو، ٿئي ظلم جي انتها آ ۽ مان چُپ، تباهيءَ ۾ خود مون وتو ايئن بهرو،
سونهن ۽ سوڀيا تي لکڻ، شاعرن جي فطرت ۾ سمايل آهي، ڇاڪاڻ جو سمورا شاعر سَچُ ۽ سونهن جا پوڄاري هوندا آهن، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به انهن شاعرن مان هڪ آهي، جيڪي چنڊ جهڙن چهرن ۽ ڌرتيءَ جي حسين منظرن جا ڳولائو هوندا آهن.
‘اکين کي پيالا ۽ هورن کي ٿا شراب لکون، اسان ٿا تنهنجي هر انگ کي گلاب لکو، ڏسون ٿا چنڊ جي چانڊاڻ ۾ تنهنجو جوڀن، اسان ته لهرن کي به ٿا تنهنجو شباب لکون،
پيار جو عنوان هِن، تنهنجون اکيون، نينهن جو نيشان هِن تنهنجون اکيون، محفل سڄي ميڙي ويو هڪ مرڪ سانَ، حُسن جو اعلان هن تنهنجون اکيون.
ڊاڪٽر سيال جي شاعري ۾ حمزا توف جي شاعريءَ جهڙو رنگ به آهي ته محمود درويش جي شاعريءَ جهڙو حُسن ۽ ڪمال به، هِن جي شاعريءَ مان محبت جي سڀني مامرن جي پروڙ پوي ٿي.

شاعري جو سرمايو! : امتياز دانش

“اوسيئڙو آهي کاهوڙين کي پنڌ جو!”
سنڌ جي مهين جي دڙي واري مٽيءَ مان جنم وٺندڙ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال انتهائي محبتي ماڻهو آهي. هي سڀني سان پيار ۽ پاٻوهه سان ملندو آهي. هن ۾ ڪنهن به قسم جي وڏائي نه اهي، سندس بهار جي پهرين جهوٽي جيئن وڻندڙ شخصيت خواجه حيدر علي آتش جي هن شعر:
محبت سي بنا ليتي هين اپنا دوست دشمن ڪو،
جهڪاتي جي هماري عاجزي سرڪش ڪي گردن ڪو.
جي مترادف آهي، ساڻس هڪ دفعو ملڻ بعد وري وري ملڻ تي دل مجبور ڪريو ڇڏي. هو جڏهن ڳالهائيندو آهي ته سندس زبان مان نڪتل هر لفظ گلاب هوندو آهي، ٻڌڻ وارو انهيءَ لفظ جي واس سان واسجي ويندو آهي! هو ڪهڙين به ڏکين حالتن ۾ نااميد ٿيڻ بدران پراميد ٿي پنهنجي چهري تي مرڪن جا گلاب سجائي زندگيءَ کان نااميد ٿي خودڪشي جي ڏيهه ڏانهن فراريت ڪندڙن کي زندگي جو فلسفو سمجهائي کين جيئڻ جو حوصلو ڏيندو آهي، بقول مرزا غالب ته:
گنگ افڪار ڪو توني هي صدا بخشي هي،
توني فنڪار ڪو جيني کي ادا بخشي هي،
معترف هي تيري عظمت ڪا هر اڪ اهل نظر.
توني هر عهد کي چهري ڪو رضا بخشي هي،
1970ع کان هن وقت تائين لڳاتار انسانيت سميت ادب جي پڻ خدمت ڪندو پيو اچي. انهيءَ عرصي جي تناظر کي ڏسجي ٿو ته هي ڪٿي به انهيءَ خدمت ڪرڻ کان نه تنگ ٿيو ۽ نه ئي وري ڪٿي سهڪيو آهي، هر جدوجهد جي موڙ تي ڀٽائيءَ جي هن شعر جي مترادف لڳندو آهي ته:
ڪرڪڻا لاهي، سک ۾ ستا ڪڏهين
اوسيئڙو آهي، ڪاهوڙين کي پنڌ جو،
جڏهن حق ۽ سچ لکڻ جي ڏوهه ۾ طارق اشرف کي جيل موڪليو ويو ۽ “سندس سهڻي” رسالي کي بند ڪيو ويو، تڏهن کانئس سمورن ليکڪن منهن موڙي ورتو پر انهن ڏکين حالتن ۾ به غلام نبي مغل ۽ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ساڻس توڙ نڀايو، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي پنهنجي ليکڪ دوستن سان اهڙين کوڙ سارين وفادارين جي هڪ ڊگهي لسٽ آهي! سندس سنڌي ادبي سنگت ۾ سيڪريٽري جنرل شپ دوران خاص ڪري 1990ع واري صورتحال تناظر ۾ موجود سنڌي ادبي سنگت جي صورتحال کي ڏسجي ٿو ته علامه اقبال جو اهو شعر چوڻو ٿو پوي ته:
جگنوئي روشني هي ڪاشانه چمن مين،
يا شمع جل رهي هي پهولون ڪي انجمن مين،
آيا هي آسمان سي اڙڪر ڪوئي ستاره،
يا جان پڙگئي هي مهتاب ڪي ڪرن ۾.
هي پنهنجي ٽهيءَ جي شاعرن ۾ بلند مرتبو رکي ٿو. محبتي ماڻهو هئڻ ڪري محبت سندس شاعري جو سرمايو آهي، پاڪ-هنڌ جي ليکڪن سندس شاعراڻي عظمتن جو اعتراف ڪيو آهي ۽ سندس فن کي ساراهيو آهي، سندس شاعري جي مقبوليت جو سبب جذبات جي سچائي ۽ سادگي سميت ٻوليءَ جي سلاست پڻ آهي! جتي سندس شاعري ۾ رومانس ۽ درد واري ڪيفيت سمايل آهي، اتي مزاحمت ۽ انقلاب واري پڻ...! سندس شاعري ۾ زندگيءَ جا تجربا ۽ سماج جي جيتري جاڳندي تصوير آهي، سندس شاعري ماڻهن جي جذبن جي ترجماني ۽ سماج جي عڪاسي ڪري ٿي، سندس شاعري مقصديت سان ٽمٽار آهي، سندس شاعري کي پڙهندي روح مان اها رڙ نڪري ويندي آهي ته:
يه شاعر هي الاهي يا مصوري پيشه هي ڪوئي،
نئي نقشي نرالي صورتين ايجاد ڪرتي هي،
اڄ سندس جنم ڏينهن آهي، اڄوڪي هن ڏينهن تي کيس واڌايون هجن ۽ کيس دعا پڻ آهي ته پنهنجي ڌرتي، پنهنجي ماڻهن ۽ پنهنجي ٻولي جي هميشه وانگر خدمت ڪندو رهي، ناصر ڪاظمي چواڻي ته:
دلون ڪو فڪر دو عالم سي ڪرديا آزاد
تيري جنون ڪا خدا سلسله دراز ڪري.

ڊاڪٽر سيال جي شخصيت ۽ شاعري: حزب الله آءِ سومرو

سنڌ ۾ وقت بوقت ناميارا ماڻهو پيدا ٿيندا رهيا آهن، ان ۾ ادب ۽ آرٽ سان وابسته شخصيتون به شامل آهن. سنڌ ۾ هر دور ۾ سوين ليکڪ ۽ شاعر پيدا ٿيندا رهيا آهن. جن سنڌي ماڻهوءَ جو مزاج شاعراڻو بڻايو آهي ۽ سنڌ جي عوام جي ڏک درد ۽ حقن جي ڳالهه ڪئي آهي، سنڌ ۾ اهڙن ماڻهن پاڻ مڃائيندڙ ڪردارن ۾ هڪ ڪردار ذوالفقار سيال جو به اڀري آيو آهي، زندگي هونءَ ته هڪ طويل داستان ٿيئي ٿي، پر هتي آئون ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي زندگيءَ جو وچو پيش ڪريان ٿو. ذوالفقار علي ولد محمد خان سيال 28 مئي 1997ع تي فريد آباد ضلعي لاڙڪاڻي ۾ پيدا ٿيو. ايم بي بي ايس ڪري ڊاڪٽر ٿيو. هن وقت جناح اسپتال ۾ پوليس سرجن آهي. ادب ۾ 1972ع کان آيو. تخلص “ذلف” اٿس، گيت، غزل، بيت، دوها، هائيڪو، آزاد نظم لکيا اٿس. ٻاراڻي شاعريءَ ۾ پاڻ ملهايائين! سندس ٻاراڻي شاعري بابت خادم حسين چانڊئي لکيو آهي ته هن ٻارن لاءِ اڌ درجن کان وڌيڪ ڪتاب لکيا آهن. ٻيو ڪو به اهڙو سنڌي شاعر ڪونهي جنهن ايتري تعداد ۾ ٻارن لاءِ نظم ۽ ڪتاب لکيا هجن. ذوالفقار سيال کي اکر سنڌي ۾ ٻاراڻي شاعريءَ جو سڀ کان وڏو شاعر چئجي ته ان ۾ ڪو وڌاءٌ نه ٿيندو. ذوالفقار سيال جي ٻولي انتهائي سادي ۽ نج آهي. جنهن ڪري هر ٻار سولائيءَ سان سمجهي سگهي ٿو. (مارو جي ملير جا 2003ع ص 257)
سندس ڪتابن ۾ رڻ سڄو رت ڦڙا (1977ع)، مکڙين مالها (1979ع)، ڳاڙها هٿ پيلا چهرا (1981ع)، پنهنجي ديس جا ٻار، (1982ع)، گلڙن جهڙا گيت (1987ع) لفظن جا رانديڪا (1981ع)، اکر اکر سرهاڻ (2002ع)، چهرا چنڊ گلابن جهڙا (2004ع)، بارش کانپوءِ (2007ع)، دعائون (2009ع.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال طبيعتن خوش مزاج آهي هر وقت سندس مک تي مرڪ ترندي رهندي آهي. ڊاڪٽر صاحب نفاست ۽ صفائي پسند آهي. هر ڪم کي سليقي سان ڪرڻ جو قائل آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال يارن جو يار آهي. سندس طبيعت ۾ خدا تعاليٰ ڪنجوسائپ نه رکي آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جمهوري سوچ جو مالڪ آهي. هو ماڻهن جي ذهنن ۽ راندين کي قيد ڪندڙن جي پنجوڙن کي ٽوڙڻ وارن مان آهي.
اخبارن ۾ ڪالم به لکندو رهي ٿو. ادبي صفحو به سنڀالي ٿو. جنهن ذريعي ادب جي ترويج ڪري رهيو آهي. 1996ع ۾ سنڌي ادبي سنگت سنڌ جو مرڪزي خزانچي رهيو. 07-2006ع لاءِ سنڌي ادبي سنگت جو مرڪزي سيڪريٽري جنرل به چونڊيو ويو. سنگت جي گولڊن جوبلي ملهايائين. سنگت ۾ اصلاحات سان گڏ اديبن جي سهاتا سندس اهم ڪم رهيا، ان کان سواءِ سنگت جو ٻي ماهي رسالو “سنگت” تسلسل شايع ڪرڻ جو روح وڌائين سڀ کان وڏو ڪارنامو اهو رهيس اڳئين لابيءَ سنگت کي ذاتي جاگير بڻايو هو جو ان جو ڪو بئنڪ اڪائونٽ هو نه وري ان جي رجسٽريشن برقرار رهي هئي، سنگت کي مليل پلاٽ به پنهنجي نالي ڪرايو هيائون، ڊاڪٽر صاحب جي انقلابي قدمن ۾ سنگت کي ذاتي جاگير مان ڪڍڻ هو. ان لاءِ هن سنگت جي نالي تي ورتل فنڊن ۾ گهوٻين، سنگت پلاٽ کي ذاتي نالي ڪرائڻ تان پردو هٽايو ۽ سنگت جي رجسٽريشن ڪرائي بئنڪ اڪائونٽ کولايو. اڳ سنگت کي ذاتي فائدن لاءِ ۽ بليڪ ميل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو. اها بليڪ ميلنگ هنن سچل ادبي جوبلي پروگرام جي شروعات تلاوت ڪلام پاڪ سان ڪرائي وئي ۽ ان جمهوريت روايت کي يوسف سنڌيءَ به برقرار رکيو جو سکر واري 2009ع جي سنڌ ڪائونسل جي اجلاس ۾ تلاوت ڪلام پاڪ ٿي جنهن سان هاڻي مرڪز توڙي شاخن کي تلاوت سان اجلاسن ۽ گڏجاڻين کي شروع ڪرڻ جو جواز ملي ويو آهي.
جڏهن سنڌي ادب تي قبضه گير گروپ منهنجي تنوير يادگار ڪميٽيءَ ۾ خزانڪانفرنس جي بائيڪاٽ ۾ به استعمال ڪئي، ڊاڪٽر صاحب سنگت کي ان بليڪ ميلنگ ۾ استعمال واري رواج کي ختم ڪري ان کانسواءِ اڳين لابي سنڌي ادبي سنگت کان سواءِ باقي ادبي تنظيمن سان سهڪار بجاءِ ٽڪراءٌ پيدا ڪيو هو. سو ڊاڪٽر صاحب اچي ختم ڪرايو ۽ ٻين ادبي تنظيمن خصوصن علم دوست ادبي سنگت ۽ انهن جي اڳواڻن سان تعاون ۽ دوستيءَ وارو رويو اختيار ڪيو. ان لاءِ يوسف سنڌي اڃان اڳتي وڌايو آهي. ان جو واضح مثال آئون آهيان. منهنجو مواد به سنڌي ادبي سنگت جي رسالي “سنگت” ۾ ڇپجي رهيو آهي. جيڪو اڳ شجر ممنوعه هو.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ جمهوري سوچ جو مالڪ آهي. جڏهن منهنجي لکڻين ۾ اهو مطالبو ٿيندو رهيو هو ته سنڌ جي آباديءَ جي اڪثريت توڙي سنڌي اديبن جي اڪثريت مسلمان آهي ۽ ڪنهن به هندو يا ٻئي ڪنهن غير مسلم اديب پاران مخالف به نه ٿي آهي ته پوءِ جمهوري تقاضا آهي ته سنگت جا اجلاس ۽ گڏجاڻيون تلاوت ڪلام پاڪ سان شروع ٿين ۽ مسلمان جي فوتگيءَ کي ٻه منٽ خاموشيءَ بجاءِ فاتحه خواني ڪرائي وڃي ته منهنجي ان جائز گهر کي مان ڏيندي گولڊن چي ٿيڻ ۽ سچل يادگار ڪميٽيءَ ۾ ميمبر ٿيڻ اعتراض واريو ۽ سچل سان بائيڪاٽ جي اپيل ڪئي (پر افسوس اهڙن سچل دشمن لابيءَ جي حوالي سان سچل چيئر ڪئي وئي آهي) ان لابي رجعت پسنديءَ جو هروڀرو وارو رينگٽ شروع ڪندي سنڌي ادبي سنگت کي استعمال ڪيو ڇو ته ان وقت ان لابيءَ جو سنڌي ادبي سنگت تي 25 ساله قبضو هو. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ان چال کي سمجهيو ته هي همراهه سنڌي ادبي سنگت ذريعي بليڪ ميلنگ جو ڌنڌو ڪري رهيا آهن ته هن پنهنجي ساٿين سميت سچل ادبي ڪانفرنس ۾ شرڪت جو ڀرپور اعلان ڪيو ۽ دنيا ڏٺو بائيڪاٽي ناڪام ٿيا ۽ سچل ادبي ڪانفرنس ڀرپور نموني ٿي ۽ راڳ کان ٻيڻي رهي ۽ هن وقت سنڌي ادب جي ميدان ۾ اها لابي قبضه گير گروپ، سچل دشمن ۽ بائيڪاٽ طور مشهور ٿي چڪي آهي. ان لابيءَ جي غلط روين ۽ حربن سنڌي ادب کي بريءَ طرح متاثر ڪيو آهي. انهن جي روڪٿام ۽ ٽوڙ ۾ اسان سان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ۽ سندس سٿ جو ڀرپور ساٿ رهيو آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ متحرڪ شخصيت آهي سنڌي ادبي سنگت کي متحرڪ رکيائين. تي اجلاس پروگرام منعقد ڪرڻ ۽ ڊاڪٽر جي مصروفيت جي باوجود پروگرامن ۾ شرڪت هڪ متحرڪ انسان جو ئي ڪم آهي. ڊاڪٽر صاحب نه فقط پاڻ متحرڪ آهي پر ٻين کي به متحرڪ رکڻ جو کيس ڏانءٌ حاصل آهي. جيڪڏهن ايئن نه هجي ها ته مخالف لابي جون شرارتون ۽ منصوبا ڪامياب وڃن ها. ذوالفقار سيال نه فقط ٻاراڻي ادب جي شاعريءَ ۾ پاڻ ملهايو آهي پر پاڻ کي وڏن جي شاعريءَ ۾ پاڻ مڃايوآهي توڙي سنڌي ادب تي قابض لڏو موجود آهي. جيڪو پنهنجن عهدن جو ناجائز استعمال ڪري سٺن ليکڪن ۽ شاعرن کي منظر تان هٽائڻ جا حربا استعمال ڪندا آهن. ڊاڪٽر صاحب جي شاعري ٽماهي مهراڻ ۾ باقاعدگيءَ سان ڇپجندي رهي آهي. ان کان سواءِ سندس شاعريءَ جا ڪتاب ۽ ڳائڻن ذريعي سندس شاعري سنڌي عوام تائين پهچندي رهي آهي. سندس شاعريءَ ۾ رومانيت سان گڏ مزاحمت به آهي. جيڪي ماڻهو ٺلهي رومانيت تي سنڌ جا نمائندا شاعر سڏائيندي ۽ نصاب تي شاعري رکائيندي نٿا ٿڪجن تن کي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي تقليد ڪرڻ کپي ڇو ته سندن شاعريءَ ۾ ڊاڪٽر صاحب جي شاعريءَ جهڙا رومانيت سان گڏ مزاحمت ۽ عوام جا ڏک درد وارا موضوع ڪونه آهن. اهي آڻڻ گهرجن. ڊاڪٽر صاحب جي شاعريءَ ۾ رومانيت هن طرح جلوه گر آهي.
چاهه پاڳل ڏسو آهي تڙپي پيو
تون نه سمجهي سگهين، مون به ڪجهه نه چيو

اوهان کي اوهان کان کسڻ ٿو مان چاهيان
توسان چاهه اهڙو ڪرڻ ٿو مان چاهيان
پهريون گهوري، اکيون پوري، نيڻن کي ڇلڪائي ٿي
چوٽي گل لهرائي ٿي
تصوير رکان سامهون ان جي
۽ لفظن ۾ پوءِ کيس چِٽيان
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعريءَ ۾ مزاحمت ۽ قوم جو درد هن طرح سمايل آهي، سندس غزل مان به پيش ڪريان ٿو.
سارا چهرا اڻ پورا هن
هر ڪنهن پنهنجو پاڻ لڪايو
ڪو ڪو ماڻهو ڍونڍ جيئن آ
ڪنهن ڪنهن چهري چنڊ لڪايو
وري ڳوٺ جا ڳوٺ ميسارجي ويا
وري تير نيزي جا بازي لڳي آ
وري ٻار معصوم رستن تي رليا
وري لانڍ لاشن جي ڏاڍي وڏي آ.

باشعور انسان جي دل جي آواز: روبينا راجپوت

ڊاڪٽر ذولفقار سيال سان منھنجي پھرين ملاقات سول اسپتال نوابشاھ ۾ ٿي جتي ھو ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ طور خدمت انجام ڏيئي رھيو ھو ،جتي ڪنھن غريب مريض جي پارت لاء وڄڻ جو اتفاق ٿيو،مون ڏٺو ته ذوالفقار سيال ھڪ باوقار ء خوبصورت شخصيت جو مالڪ آهي،سندس سحر انگيز گفتگو بڌڻ وارن کي مسحور ڪري ڇڏيندي آهي،ڇاڪاڻ جو سائين ھڪ شاعر به آهي ته ھنن جي گفتگو م شاعراڻي مھڪ به نمايان آهي.جيڪا ھنن جي شخصيت کي مزيد پرڪشش بڻائي ڇڏيندي آهي. “عڪس ۽ آئينا” پڙھڻ جو اتفاق ٿيو،بلڪہ ان جي رونمائي جي گڏجاڻي م ھن ناچيز کي مضمون پڙھڻ جو اعزاز به حاصل آهي. ڪتاب م سندس ياداشتون،ڪجھ شخصيات جا خاڪہ ء مختلف ڪالم شامل آهن.سندس مختلف موضوعن تي لکيل سوين ڪالم مختلف اخبارن م ڇپجي چڪا آھن . موھن جي دڙي جي تھذيب سان تعلق رکندڙ ڊاڪٽر ذولفقار سيال ھڪ انتھائي باشعور انسان آھي ،جنھن کي معاشري م پکڙيل بيچينيءَ ناانصافين جو ٻرپور ادراڪ آهي ء انھن جي تدارڪ لاء قلم کي نشر طور استعمال ڪرڻ جي فن کان بخوبي واقف آهي. ھن جا ڪالم مولوين جا ڪم انصاف جنھن م ھن ٽي وي ڊرامي باادب باملاحظہ جو حوالو ڏيندي انتھائي خوبصورت طريقي سان انصاف جي نظام جو پوسٽ مارٽم ڪيو آھي ته ڪيئن وردي پوش ھوٽل تان ماني کائي پيسا نٿا ڏين ء لٽ مار ڪن ٿا . سندس ڪالم رشوت خور لکندي وڏي جرات مندي جو مظاھرو ڪيو ء سچ ء نجو سچ لکيائين.ھاڻي اسان جو ڪم آهي ته ادارن م موجود انھن براين جي نشاندهي ڪري معاشري کي انھن کان پاڪ ڪرڻ جي ڪوشش ڪيون.
پاڻ NGOs تي به خوب لکي ھنن جا پول پڌرا ڪيا آهن ته ھو درحقيقت رڳو پنھنجي فائدي لاءِ ڪم ڪندا آهن، سندس ھڪڙو ڪالم اچو ته ڪوڙ تي 144ھڻو، انتھائي باڪمال آهي، جيئن ته ڪوڙ اسان جي معاشري ۾ ھڪ حقيقت طور شامل ٿي ويو آهي،مثال طور ڪوڙا بيان، ڪوڙيون شاھديون ء ڪوڙيون تقريرون وغيره.جيئن سيال صاحب مطابق معاشري ۾ صوبيدار، تپيدار، مختياڪار وغيره جو ته سچ سان وير ھجي . سائين مختلف شخصيتن جا خاڪا به انتھائي خوبصورت انداز م بيان ڪيا آهن،جيئن ته الڻ فقير،سائين حسين شاھ راشدي،استاد بخاري وغيره، ھي ڪتاب پڙهڻ لائق آھي، ھن جو پاڙھو نه رڳو معلومات جو خزانو سميٽي سگھي ٿو بلڪه ھي ڪتاب ذوالفقار صاحب سان گڏ ھر سمجھدار، باشعور انسان جي دل جي آواز آهي.

“ننڍڙا فرشتا، پياريون پريون” جو تنقيدي اڀياس: ملهار سنڌي

معياري ٻاراڻو ادب ٻارن جي ذهني اوسر ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. دنيا اندر ترقي يافته مُلڪن ۾ ٻارن جي بهتر تربيت خاطر ٻاراڻي ادب جي تخليق طرف ڌيان ڏنو وڃي ٿو، پر سنڌ اندر ٻاراڻو ادب لکڻ کي عيب سمجهيو وڃي ٿو، ڄڻ ته ڪو گناھ ڪيو هجي، سرڪار ته ٻارن لاءِ ڪتابن جي ڇپائيءَ جو سلسلو ئي بند ڪري ڇڏيو آهي. سنڌي ادبي بورڊ پاران شايع ٿيندڙ ماهوار گل ڦل ڪڏهن ڪڏهن حيدرآباد جي اسٽالن تي نظر ايندو آهي، جيڪو ڪنهن الميي کان گهٽ ناهي. ٻاراڻو ادب لکڻ ۽ پڙهڻ ته پري جي ڳالهه آهي، اسنا وٽ ته ڪيترائي ٻار اسڪولن تائين پهچي به نه سگهندا آهن. گورنمينٽ، اين جي اوز ۽ مختلف سياسي سماجي تنظيمن جي دعوائن باوجود ٻار هوٽلن ۽ دوڪانن تي مزدوري ڪندي ۽ پنندي نظر ايندا آهن! سچ اهو آهي ته اسان وٽ ٻار کي ٻار سمجهي نظرانداز ڪيو ويندو آهي. جهڙي طرح ٻار کي توجهه جي قابل نٿو سمجهيو وڃي. اهڙي طرح ٻاراڻي ادب کي به بي ثمر سمجهيو وڃي ٿو. سچ اهو آهي ته جيڪڏهن سنڌ کي روشن مستقبل ڏيڻو آهي ته ٻارڙن جي بهتر تربيت خاطر سڀني شاعرن ۽ اديبن کي ڪردار ادا ڪرڻو پوندو. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پنهنجي نظم ۾ ڇا ته سهڻي ترجماني ڪئي آهي:
سهڻا سهڻا ننڍڙا ننڍڙا،
ڌرتيءَ جا هي تارا آهن،
ٻار سڀئي پيارا آهن،
ايندڙ لمحن جا رکوالا،
مستقبل جا هي ته حوالا،
ڀاڳ نصيبن وارا آهن،
ٻار سڀئي نيارا آهن.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال اهو شاعر ۽ اديب آهي، جنهن سموري زندگي ٻارن لاءِ لکيو آهي. سچ ته پيار ڀريو پورهيو ڪنهن ڪارنامي کان گهٽ ڪونهي. ٻارن لاءِ ڇپيل ڪتابن ۾ “مکڙين مالها”، “گلڙن جهڙا گيت”، “گل ۽ مکڙيون”، “منهنجي ديس جا ٻار”، “لفظن جا رانديڪا”، “دعائون”، “گيت کيڏوڻا”، “اکر اکر سرهاڻ” ۽ “پنهنجي ٻولي نياري ٻولي” شامل آهن. جڏهن ته سمبارا پبليڪيشن حيدرآباد پاران سندس ڇپيل نئون شعري مجموعو “ننڍڙا فرشتا پياريون پريون” پڻ سنڌي ادب ۾ شاندار اضافو آهي. سندس ڪتاب ۾ ٻارن لاءِ خُوبصورت نظم شامل آهن، جن ۾ موسيقيت، رواني ۽ سُهڻيون سُهڻيون نصيحتون سمايل آهن. سندس هڪ نظم ۾ پاڻي جي خُوبين تي حسنائتي انداز ۾ لکيو آهي:
پاڻي اهڙي نعمت آهي،
جيڪا صحتمند بنائي،
گهڻو پاڻي پيئڻ وارو،
بيمارين کان پاڻ بچائي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي ڪتاب ۾ اهڙا ته اعليٰ ۽ فڪر انگيز نظم ڇپيل آهن جو ٻار اُنهن جو مطالعو ڪري صحيح معنيٰ ۾ اُنهن تي عمل ڪن ته سندن زندگي سنورجي وڃي ۽ اُهو سندس فن ۽ فڪر جو ڪمال آهي:
علم ته اهي هيرن کاڻ،
پڙهي پرائي پاڻ.
علم سڏي سڀني کي چئي ٿو،
آءُ تون پنهنجي منزل ماڻ.
ٻار ان ئي شاعريءَ کي وڌيڪ دلچسپي سان پڙهندو آهي، جنهن ۾ رواني هوندي آهي، جنهن جي ٻولي سليس ۽ سندس ذهني سطح وٽان هجي، ڪتاب ۾ شامل اڪثر نظمن جي مطالعي کان پوءِ ائين ٿو ڀانئجي ته شاعر سمورا نظم ٻارن جي نفسياتي توڙي ذهني سطح کي ڄاڻندي تخليق ڪيا آهن. ڪتاب ۾ شامل جهرڪي جي عنوان سان لکيل نظم شاهڪار آهي، جيڪو عام فهم ٻولي ۾ ڇا ته نصيحت آموز آهي:
سهڻي سهڻي مار نه جهرڪي،
پياري آھ اڏار نه جهرڪي،
تنهنجي آھ گليل غضب جي،
ڳوڙهو ماري کار نه جهرڪي،
ننڍڙيءَ کي ڇو قيد ڪيو ٿي،
پڃري ۾ تون ڌار نه جهرڪي،
سڀني کي هت مرڻو آهي،
پر تون منهنجي مار نه جهرڪي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ فرض شناس قلمڪار جي حيثيت سان ٻارن لاءِ مسلسل لکيو آهي، ڇو ته کيس اونو آهي ته ٻارڙا بهتر انداز ۾ ذميوار فردن جي حيثيت سان ڪردار ادا ڪري سنڌ وطن جي خدمت ڪن. هِن ڪتاب ۾ شامل اڪثر نظم ايترا ته دلفريب آهن جو دل ٿي چوي ته گهڻو ڳالهائڻ بدران فقط اُها شاعري پڙهندو رهان:
اي خُدا! تُون ٻار پيدا ئي ڪر،
منهنجي نيڻن جا ٺار پيدا ئي ڪر،
ٻار آ زندگي ۽ خوشيءَ جو نشان،
اهڙا لاثاني ڪردار پيدا ئي ڪر.
*
مينهن پيو آ چم چم،
هر جا ٿي وئي رم جهم
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سنڌي ٻولي جو انتهائي سهڻو شاعر آهي. سندس هِن ڪتاب ۾ پوپٽ جي پرن ۽ گلاب جي گلن جهڙا نظم شامل آهن، جن جي مطالعي کانپوءِ اندر جو جهان معطر ٿيو وڃي، ڇو ته سندس دعائون نه صرف ٻارن جي روشن مستقبل بڻائڻ خاطر آهن، پر سموري دنيا کي گل گلزار بڻائڻ لاءِ آهن:
دنيا جي هِن باغيچي ۾،
پنهنجي حصي جو ٻوٽو پوکيون،
دنيا کي گلزاريون.

(روزاني “ارادو” لاڙڪاڻو، 10 ڊسمبر 2019ع)

همت ۽ جُرئت رکندڙ ليکڪ: رضا ڏاهري

آئون هڪ ماڻپهي واري دوست ۽ دوستن سان دوستيون نڀائڻ واري دوست جي ڳالهه ڪرڻ چاهيان ٿو. جنهن جو نالو ادب جي دنيا ۾ ذوالفقار سيال آهي، جيڪو ڪنهن به تعارف جو محتاج نه آهي. جنهن جو ماڻهپو ۽ دوستي مون لاءِ سُک چين جي وڻ جي ڇانوَ مثل آهي، پر ٻين کوڙ دوستن لاءِ به آهي.
ذوالفقار سيال هڪ اهڙو مٺڙو ماڻهو آهي جنهن کي مون جتي ڏِٺو آهي اُتي هن پنهنجون صلاحيتون استعمال ڪري نيون منزلون طئه ڪيون آهن.پوءِ اِها سندس آفيسري جي دنيا هجي يا ادب جي دنيا هجي! اها شاعري هجي يا ڪالم نگاري هجي، ٻاراڻو ادب هجي يا ڪنهن سٿ جي سرواڻي هجي، هُو آفيسر به خوب آهي ته اديب به خوب آهي. ذوالفقار پنهنجي اندر ۾ نفرتون نه پاليندو آهي. انهن کي ڪڍي ٻاهر ميدان تي رکندو آهي ۽ سامهون چئي ڏيندو آهي، مون هن سان گڏ زندگيءَ جا گهڻا سال گذاريا آهن ان ڪري سندس اُنهن سُٺين وصفن تي جي لکڻ ويهندس ته ڪيترن ئي پنن جا پيٽ ڀرجي ويندا.
آئون پياري ذوالفقار سيال کي “آئينا ۽ عڪس” ڪتاب ۾ دليري سان سچ لکڻ تي داد ڏيان ٿو. سندس لکڻيون جن ۾ پڙهڻ واري لاءِ گهڻو ڪجهه مواد آهي، رڳو ڪتاب کي پڙهڻ جي ضرورت آهي ۽ پڙهڻ کان پوءِ همت ۽ جُرئت سان سچ چوڻ جي ضرورت آهي.


(25 فيبروري 2015ع)

ادبي سنگت جو متحرڪ اڳواڻ: مشتاق ڪلوڙ

هو آيو ۽ محفل جو رنگ ئي بدلجي ويو. وڏا وڏا ٽهڪ، ڳالهه مان ڳالهه، بحث، تڪرار، تاڙا، پنهنجي ڳالهه مڃائڻ لاءِ دليل، انڪار، اقرار، ڀريون ۽ ڀاڪر، واهه ڇا ته رنگ هوندو آهي. ڪڏهن افق جهڙي اڇي اُجري، روشنيءَ جو ڏيک ته ڪڏهن شفقتن جي لادائي پرهه جهڙي پوشاڪ پاتل گلشن جيان رنگ خوشبو ۾ وهنتل، ٽهڪن جو ٽوڪريون ساڻ کڻي گهمندڙ سهڻي من مهڻي شخصيت جو مالڪ ٻيو ڪير ٿي سگهي ٿو. سواءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي سندس ڪتاب آئيني ۽ عڪس ۾ سندس سڀ رنگ شامل آهن. هو گهڻ پاسائين شخصيت جتي آهي اتي سونهين، هو پنهنجي ذات ۾ بلڪل يَڪتَا عام کان بلڪل اُبتڙ، پنهنجي هئڻ جو ڀرپور احساس ڏياريندڙ، سهڻو، سيبتو ۽ سڀائتو ملوڪ ماڻهو دوستن جو دوست ۽ دشمن جي هانوَ ۾ ڪنڊي جيان ڇپيندڙ ۽ اهي سڀ عڪس هن ڪتاب ۾ واضح نموني نظر اچن ٿا. ڪيتري نه پياري ڳالهه ڪئي اٿس ته جيڪڏهن ڪوڙ ڳالهائڻ تي پابندي نٿي لڳائي سگهجي ته پوءِ سچ کي هميشه هميشه ختم ڪرڻ لاءِ وڏي ڪوڙ ۽ سٺي ڪوڙ ڳالهائڻ تي انعام مقرر ڪيو وڃي، اسان کي ڪجهه نه ڪجهه ته ڪرڻ گهرجي، مقصد ته هن سماج کي جيڪي بيماريون لڳل آهن. انهن جو علاج ڪرڻ گهرجي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جيڪي سوال بي باڪي سان اُٿاريا آهن. انهن جو اڄ تائين جواب نه ملي سگهيو آهي. اڄ به اسان جي اڳيان اهي سوال ئي بڻيل آهن. سواءِ ان جي ته اسان وٽ هاڻي ڪوڙ ڳالهائڻ تي انعام ضرور ملڻ تي، پر اسان وٽ تنقيد جي معنيٰ دشمني پاڻڻ آهي، حالانڪه تنقيد کان ڪير به مٿانهون نه هجڻ گهرجي-اسان کي اڳتي وڌڻ لاءِ پاڻ تي ٿيندڙ تنقيد جو جائزو وٺڻو پوندو ۽ سنجيده ٿيڻو پوندو.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي جهڙِي آهي اُٿڻي ويهڻي، تهڙي اٿس لکت _ جيڪا پڻ وڻندڙ ۽ اڇوتي، ڪڏهن پيار جي پالوٽ ڏيندڙ گيت، غزل، وايون ته ڪڏهن کرا، ڪڙا ۽ سچ جهڙا ڪالم، ڪنهن دوست جو خاڪو هجي يا تاثر سندس ٻولي، لهجو ۽ انداز بيان بلڪل نئون نرالو ۽ وڻندڙ، ڇهندڙ، کلڻي ۾ سانوڻي جي سنڌو جيان گجگوڙ ۽ شور به نظر ايندو ته مٺڙي شگفته پُر تاثير شائستگي پڻ سندس گيت، غزل، غنايه سان پر لڳندا آهن ۽ ٻارن لاءِ سندس ڪيل شاعري پڻ قابل ديد آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پنهنجي ڪالم رشوت ٽوڙ يا رشوت خور کاتو، انتهائي سنجيدگي جو مظاهرو ڪندي هڪ سچ لکيو آهي. اسان کي گهرجي ته ان جو نئين سر جائزو وٺون ۽ اهڙا ڪردار واضح ڪريون ۽ اهڙي اداري کي انهن کان پاڪ ڪريون. هن وقت اسان جو عام ماڻهو ته ڇا هر ماڻهو پريشان آهي ته دانهن ڏيون ته ڪنهن کي؟ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پنهنجي قلم کي اهڙن موضوعن لاءِ کنيو آهي جيڪي اسان جي معاشري ۾ ناسور جي شڪل اختيار ڪري ويل آهن اهي رشوت خوري کان ويندي ڪنهن ادبي هڪ هٽي تائين هر موضوع سان بهتر طريقي سان نڀاهه ڪيو آهي. ڪيئن اسان جا مولوي اسان جي معاشري ۾ خوف ڦهلائي ڪڏهن مسجد لاءِ چندا گڏ ڪنٿا ته روي ڪلام پاڪ جا ڊپ پيدا ڪري پنهنجو ڪاروبار ڪن ٿا جيڪي نه صرف ايمان وڪڻن ٿا. پر اهي سڄي سماج کي بدنام پڻ ڪري رهيا آهن.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هن سماج ۾ اسان جي چوڌاري جيڪو ڪجهه ٿئي پيو ڏاڍي خوبصورت انداز سان اُن ۾ رنگ ڀريا آهن، ۽ انهن آفيسرن لاءِ به خوب لکيو اٿس جيڪي داٻا ڪن ٿا ۽ وري اهي ڪيئن ٻين جي آڏو آزيون نيازيون ڪن ٿا اين جي اوز (NGO’s) تي به خوب لکيو اٿس.
منجهس سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن لاءِ محبت دل ۾ شاهه دريا وانگر آهي، ڪڏهن سوڀي سان رس رهاڻيون ۽ ڪڏهن گورک هل اسٽيشن جا موج مزا پيو ڪندو آهي ته ڪڏهن سنڌي ادب سان بي انتها پيار جو اظهار ڪندي نون ۽ پراڻن شاعرن تي خاڪا ۽ سندس تحريرون ڪتابي صورت ۾ ڏيئي پيو ڇپرائيندو رهي. ڪڏهن ادبي سنگت جي پليٽ فارم تان سنڌي ادب جي خدمت پيو ڪري ڪڏهن ڊاڪٽر جي پيشي سان منسلڪ ٿي مريضن جي فلاح ۽ بهبود لاءِ جاکوڙ پيو ڪري. جتي به هوندو آهي سندس نالو نرالو ۽ مٿانهون هوندو آهي سندس ڪم ڪرڻ جو اندازو نرالو آهي جيڪو عام ماڻهوءَ کان بلڪل مختلف آهي. سندس ان نرالي انداز ئي کيس ممتاز ڪيو آهي. ان جي مضمونن ۽ ڪالمن جا عنوان ئي ٻڌائن پيا ته هي ڇا ٿو سوچي، ڇا ٿو چاهي ۽ ان لاءِ هو ڪنهن رک رکاءُ کان ڪم ڪونه ٿو وٺي. پر پنهنجي ڳالهه ڪرڻ ۾ سندس قلم بلڪل به جنش نٿي کائي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال بلڪل صحيح پيو چوي ته اسان واقعي به ورسيون ملهائيندڙ قوم آهيون، بلڪل اسان ته ان کي باقاعدگيءَ سان ڪاروبار پڻ بڻائي ڇڏيو آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال پي ايڇ ڊي ڪرڻ وارن لاءِ به خوب لکيو آهي، جتي جيڪڏهن ڪير هڪ سٽ چورائي ته اسان ان کي ادبِ چور چئون ٿا. پر جيڪڏهن “سٽون” چورائي ته ان کي محقق جو نالو ڏنو پيو وڃي. انصاف جي عنوان هيٺ ڪالم ڏاڍو خوبصورت لکيل آهي، اهو ته اڄ به اسان جون اخبارون اهڙين خبرن سان ڀريل آهن ته فلاڻي شهر ۾ هوٽل واري چانهه جا پئسه گهريا، سرڪاري وردي پهريل کان ماني جا پئسه گهريا پوءِ ته ان جو خير ڪونهي، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي هر عنوان تي لکڻ لاءِ ڪتاب لکڻ گهرجن. جيڪي اسان جي معاشري ۾ براين جي نشاندهي ڪئي آهي سي اڄ تائين جيئن جو تيئن آهن.
اسان جي دعا آهي ته هو هميشه لکندو رهي ۽ خوب لکندو رهي، سندس قلم جون تکيون مٺيون ڳالهيون اسان جي ادب جو دامن ڀرينديون آهن ۽ قوم جي گنج ۾ گوهرن جو اضافو ٿيندو رهي.


(“آئينا ۽ عڪس”، چانڊوڪي پبليڪيشن لاڙڪاڻو-ڪراچي)

ٻُڌو ٿا...! : ذوالفقار گاڏهي

ٻاراڻي ادب جو جنهن وقت نانءُ کڻجي ٿو ته منهنجي سامهون اياز گل ۽ ادل سومري کانپوءِ؛ جيڪو نالو سامهون اچي بيهي رهي ٿو اهو اسانجي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ئي آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ٻاراڻي ادب جي آبياري لاءِ جيڪو پتوڙيو سو هڪ رڪارڊ آهي. سندس تيرنهن عدد ڪتابن مان اٺ عدد ڪتاب ته هن اسان جي گلن جهڙن ٻارڙن لاءِ تخليق ڪيا آهن.
“مکڙين مالها”، “منهنجي ديس جا ٻار”، “گيت کيڏوڻا”، “گلڙن جهڙا گيت”، “لفظن جا رانديڪا”، “اکر اکر سرهاڻ”، “مکڙيون ۽ گلاب” ۽ “دعائون” هي آهن اُهي ڪتاب ۽ اها سموري کيڙي اسان جي ذوالفقار پنهنجي ٻارڙن لاءِ کيڙي آهي ۽ ذوالفقار سان منهنجي پهرين ملاقات به سندس هڪڙي ٻاراڻي ڪتاب “مکڙين مالها” ذريعي ٿي ۽ مان ان ڪتاب جي حوالي سان ذوالفقار تي هن کان اڳ ۾ لکي چڪو آهيان، جنهن ۾ مون سندس ٻاراڻي شاعريءُ جي حوالي سان ئي ڳالهايو آهي پر اڄ جو موضوع سندس ٻاراڻي شاعري نه آهي پر اڄ جو موضوع اها شاعري آهي جيڪا هن اسان توهان لاءِ ڪئي، پنهنجي لاءِ ڪئي، پنهنجي ديس لاءِ ڪئي، پنهنجي محبوب لاءِ ڪئي، جيڪا “رڻ سڄو رت ڦڙا” ۾ پڙهي ته “ڳاڙها هٿ پيلا چهرا” ۾ به ان سان ملياسين ته “چهڙا چنڊ گلابن جهڙا” به پنهنجو چهرو ڪرايو ته “بارش کانپوءِ” وري احساس ۾ ڀڳا آهيون ۽ اڄ اسان مٿين چئن ئي ڪتابن کي پاسي تي رکي سندس تازي تخليق “ماڻهو اجرا رستا ميرا” جو ذڪر ڪندس. جنهن جو نئون جنم ٿيو آهي ۽ اڄ ان جي منهن ڏکائي جو ڏينهن به آهي. سو اچون ٿا ان ڪتاب ڏانهن. مون جيڪوان ڪتاب مان پهريون شعر چونڊيو آهي. اِهو اوهان ان ڪتاب جي صفحي نمبر 69 تي ڏسي سگهو ٿا. اهو نه رڳو ان غزل جو شاهه بند آهي. پر سڄي ڪتاب ۾ سڀ کان سهڻو شعر آهي. لفظي جوڙ جڪ کان ويندي احساساتي پسمنظر تائين. جنهن ۾ حسن به آهي ته تڪليف به. توهان چوندا ته حسن ۽ تڪليف؟ ته مان چوندس ته ان تڪليف ۾ ئي ته سندس حسن لڪل آهي. شعر پڙهو:
‘ذلف’ ايئن ئي شعر لکي ٿو،
ماءُ جيئن ڪا ٻار ڄڻي ٿي.
ڌيان ان هيٺين سٽ تي ڏيو ‘ماءُ جيئن ڪا ٻار ڄڻي ٿي’. ظاهر آهي اهي سمورا شعر ان ٻار ڄڻڻ واري تڪليف کانپوءِ ئي وجود ۾ آيا هوندا ۽ ايئن آهي، هر تخليق تڪليف کانپوءِ ئي جنم وٺندي آهي. اها ڪا سائنسي ايجاد هجي، ڪو ادبي ڪارنامو هجي يا ڪنهن ماءُ جو ٻار کي جنم ڏيڻ جو مرحلو، وڏي ڪرب ۽ تڪليف مان ان کي گذرڻو پوندو آهي ۽ جڏهن اهو مرحلو گذري ويندو آهي ان کانپوءِ جا سرشاري حاصل ٿيندي آهي، اُها ڪا ماءُ، ڪو محقق يا سائنسدان يا ڪو تخليق ڪار ئي ٻڌائي سگهي ٿو ۽ ان جو اولڙو اڄ اوهان ذوالفقار جي چهري مان به پسي سگهو ٿا ۽ هر تخليق پنهنجي سرجيندڙ کي ان ڪري به پياري هوندي آهي جو اها وڏي تڪليف کانپوءِ جنم ورتو هوندو آهي، سواءِ تڪليف جي، جي ڪنهن کي ڪا شئي ملي وڃي ته ان جي اهميت پوءِ ڪانه رهندي آهي، ان جي وڃائجي وڃڻ جو ڏک به پوءِ ڪونه ٿيندو آهي. ان ڪري پنهنجي تخليق سان تخليقڪار کي لڳاءُ فطري آهي. ان ۾ جي عيب هوندا ته اهي کيس نظر ڪونه ايندا. ڊاڪٽر جي هن ڪتاب ۾ جي عيب ڳولينداسين ته اُهي به ملندا، پر اسان عيبن بجاءِ خوبين جي ڳالهه ڪنداسين ۽ هونءُ به عيبن کان ڪو آجو ڪونهي. تنهنڪري بجاءِ عيبن جي ان جون خوبيون ڇو نه ڳولجن.
ساري سنڌڙي پيار آ منهنجو،
جنهن جي چوڌر منهنجا ڦيرا.
هي احساس اهو ساڳيو احساس آهي، جنهن کي اسان جي حسن درس “ساري سنڌ پرين جو پاڇو” چئي اظهاريو آهي، پر ٻنهيءُ جو ڊڪشن جدا آهي. ٻنهيءُ جون سٽون اکين تي رکڻ جهڙيون آهن ۽ اسان ٻنهيءُ کي اکين تي ئي رکيو آهي. ان لاءِ جو اِهي سٽون جنهن پيار ۽ پاٻوهه مان لکيون ويون آهن. ان جي ڪڇ ماپ نٿي ڪري سگهجي ۽ جڏهن ذوالفقار اهو چئي ٿو ته:
پيار ماپي ۽ ڪاڇي جو ناهي رهيو،
پيار جي ڇوهه ۾ آءُ گڏجي ڇلون.
ته اهو شخصي ۽ ذاتي نوعيت جو به ٿي سگهي ٿو، جنهن ۾ هڪ مجازي محبوب جي گول دائرو ٺاهي ماڻهو ان جي گرد چڪر ڪاٽيندو رهي (۽ اهو عيب به ڪونهي) ۽ ساڳي وقت ان کي هڪ وسيع پليٽ فارم به مهيا ڪري سگهجي ٿو ۽ جڏهن “عالم سڀ آباد ڪرين” تائين جو دائرو ڇڪي سگهون ٿا.
‘ذلف’ سڄو سنسار اسان جو
پيار ورهائڻ آيو آهيان
ان ۾ “عالم سڀ آباد ڪرين” وارو اولڙو پسي سگهون ٿا ۽ اهو سڀ علم جي روشني جي بدولت آهي.
علم اسان جي حصي آيو
جاهل وٽ آ دولت سائين
۽ اها علم جي ئي روشني آهي، جنهن اسان جي ڀٽ ڌڻي کان “عالم سڀ آباد ڪرين” جهڙي شاهڪار سٽ لکرائي ته اسان جي ذوالفقار کان به “سڄو سنسار اسانجو” جهڙي سٽ چورائي، رهي ڳالهه جاهل جي ته، ويچاري وٽ دولت کانسواءِ آهي به ڇا؟ ۽ جي اِها به نه هجيس ته ويچارو ڇا ڪري؟ تنهنڪري کيس حال تي ڇڏي ڏجيس ته بهتر.- بس اسانکي رڳو ان سچ کي بچائڻو آهي. انهن ماڻهن کي بچائڻو آهي جن کي سچ جي پاداش ۾ زهر جو پيالو ڏنو ويو يا سوليءُ تي لٽڪايو ويو، سقراط، سرمد ۽ منصور کان اڄ تائين اها ساڳي ڪار دهرائي پئي وڃي. اهو ڇو؟ ان لاءِ جو:
ڪوڙ بڻيو قانون هتان جو
سچ چڙهيو آ يارو! ڦاهي
سچ چڙهيو آ ڦاهي يارو: اها ڳالهه ٻڌائي ٿي ته نا انصافي بحال آهي. نا انصافي کي نا انصافي سڏڻ، اهو به هڪڙو جهاد آهي ۽ اها نا انصافي ان ڪري وڌي وڻ ٿي آهي جو انهن ڪوڙن قانونن ۾ اڃان ڪنهن رندو وڌو ناهي ۽ جڏهن ان ۾ رندو پوندو تڏهن ئي انصاف جو سج اڀرندو، ٻي صورت ۾ اهو سندن مقدر ئي سمجڻ گهرجي. “ڪوڙ بڻيو قانون هتان جو”، “هتان جو” کي توهان وسيع تناظر ۾ ڏسي سگهو ٿا. سڄي دنيا ۾ اهو ڪوڙ ئي آهي، جيڪو هاهاڪار لايون ويٺو آهي.
ان شعر ۾ هڪڙو پيغام آهي، جي اسان ان پيغام جي تهه تائين پهچي وياسين ته اسان پنهنجي قسمت بدلائڻ جي قابل ٿي سگهون ٿا. ٻي صورت ۾ ايئن بي دريافته ماربا رهنداسون ۽ اهو سڀ علم جي روشني ذريعي ئي ممڪن ٿي سگهي ٿو ۽ اها علم جي روشني جڏهن گهر گهر عام ٿيندي تڏهن ئي ان اونداهي ڳهڻ مان جان ڇٽندي جا آهستي آهستي اسان کي ڳيهي رهي آهي.
هي هن وقت تائين مون جيڪا به ذوالفقار جي شاعري توهان سان ونڊي آهي، ان ۾ اسانجون توهانجون ڳالهيون آهن، پنهنجي ديس جون ڳالهيون آهن، پر ذوالفقار جي اندر جي ڳالهه ڪانهي، جنهن ۾ ذوالفقار جو ذاتي غم يا خوشي جو عڪس نظر ايندو هجي ۽ هاڻ اهو درد به لاڪ ڪنداسون. سو اچو ته ذلف جي داخلي پاسن تي به هڪ نظر وجهون.
ايڏو ڏئي اوجاڳو ويو آ
ننڊ ڪرڻ کان نيڻ ڇٽي پيا
نه ڪر بجاءِ مونث جو صيغو استعمال ڪجي ها ته بهتر ٿئي ها. بهرحال:
هي شعر ذوالفقار جي ذاتي پيڙاءُ کي ظاهر ڪري ٿو ۽ اها ڀوڳن ۾ ئي ڪنهن ماڻهوءُ کي انسان بڻائي ٿي ۽ جڏهن ڪو ماڻهو، انسان بڻجندو آهي، تڏهن ئي اهو دنيا لاءِ ڪارائتو بڻبو آهي. تڏهن ئي ان جي سوچ جو ڦهلاءُ ڪائناتي بڻجي ويندو آهي.
جڏهن اسان هن شعر جي شاعراڻي خوبيءُ جو ذڪر ڪنداسين ته اها اسان کي ان جي هيٺين سٽ ۾ نظر ايندي “ننڊ ڪرڻ کان نيڻ ڇٽي پيا” هڪڙي نئين ۽ وڻندڙ ترڪيب بڻجي پئي آهي. جنهن ۾ هڪڙي ڏوراپي سان گڏ انتظار جي شدت کي احسن ڪاريگريءُ سان اڀاريو ويو آهي ۽ اهڙا ڪيترائي شعر آهن جيڪي مان اوهان کي ذوالفقار جي شاعريءُ مان چونڊي پڙهائي سگهان ٿو. هڪڙو مثال:
انڌيرو ايڏو جو ماري روئي
تڏي تي قاتل اچي ويا هن
هڪڙي هانءُ ۾ هٿ پائيندڙ تڪليف به آهي ته شڪايت به... ان هوندي به اهو چوڻ ته:
مختصر زندگي
پيار ئي مون ڪيو
جن کي زندگي جي بي ثباتي جي خبر آهي اُهي ئي ايئن سوچيندا آهن ۽ اها ئي مثبت سوچ آهي. هر ماڻهو جي ايئن سوچي ته دنيا جنت نظير بڻجي پئي ۽ هي سمورو پيغام دنيا کي سنئين دڳ لائڻ جي ڪوشش سمجهڻ گهرجي. ان ڪوشش ۾ جي فن ۽ فڪر جي پاڻ ۾ هم آهنگي هوندي ته اها ڪوشش جٽادار به هوندي ۽ پائندگي به ماڻيندي. ٻي صورت ۾ ان سڏ کي نه ڪو ڪنائڻ وارو هوندو ۽ نه ئي وري ورنائڻ وارو ۽ جڏهن ڪا شئي ٻڌي ئي نه ويندي ته ان جي ورنائڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿي سگهي.
ذوالفقار جا هي اسم جيڪي مون پنهنجي اڀياس هيٺ آندا آهن، انهن ۾ اها طاقت هئي جو انهن منهنجو ڌيان پاڻ ڏي ڇڪايو، مون کين ڪنايو ۽ سندن سڏ توهان تائين پهچايو آهي. توهان اهو ٻڌو اڻ ٻڌو ڪريو ٿا يا کين جيءُ ۾ جايون ڏيو ٿا. اهو ڪم توهان جو آهي.

رول ماڊل ڊبل ڊاڪٽر : شمع ڪيريو

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب هڪ اهڙي قدآور شخصيت جنهن کي آئون لڳ ڀڳ 15 سالن کان سڃاڻان ٿي، منهنجو تعلق ايئر لائين سان آهي ۽ روزانو زندگي ۾ ڪيترن ئي ماڻهن سان واسطو رهي ٿو. مون ڏٺو آهي ته نه ئي سڀ ماڻهون سٺا هوندا آهن ۽ نه ئي سڀ خراب يا برا آهن، نوڪري جي 15 سالن جي تجربي ۽ تقريبن ايترو ئي ميڊيا سان واسطي جي ڪري لکين ڪروڙين ماڻهون ڏٺا آهن. مان اڄ ايمانداري سان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال متعلق اهو چوڻ ۾ ڪو به وڌاءُ نٿي ڪريان ته هي سڀني جو همدرد، هڏڏوکي ۽ مهل تي ڪم اچڻ وارو شخص آهي. ڊگهي عرصي جي سڃاڻپ جي ڪري ڊاڪٽر ذوالفقار سيال مونکي منهنجي ڪٽنب جي هڪ فرد وانگر لڳندو آهي. ڪيترن ئي موضوعن تي مان هن کان ايئن ئي صلاح مشورو وٺندي آهيان جيئن پنهنجي ڪنهن وڏي گهر ڀاتي کان وٺبو آهي ۽ اها پڪ هوندي اٿم ته ڊاڪٽر صاحب جيڪا به صلاح ڏيندو اها منهنجي حق ۾ هوندي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شخصيت تمام گهڻ رخي آهي. ڊاڪٽر صاحب نه صرف تمام سٺو شاعر، ڪهاڻيڪار، ڪالمسٽ آهي، پر هن پاڪستان جي واحد چئنل Ptv کي پنهنجي زندگي جا بهترين 35 سال ڏنا، هي اهو زمانو هيو، جڏهن ميڊيا کي عروج حاصل ته هو، پر ڊاڪٽر صاحب پرعزم رهي ڪري Ptv لاءِ تمام سٺو ڪم ڪيو ۽ جنهن ۾ ڪيترن ئي پروگرامن جي اسڪرپٽ لکيا ۽ ڪيترن ئي پروگرامن جي ميزباني پڻ ڪئي. شاعري جي اگر ڳالهه ڪيان ته پاڪستان جو ڪو به سنگر اهڙو نه آهي جنهن ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو گيت Ptv ۽ ريڊيو تان ذوالفقار سيال جي شاعري جا رنگ پنهنجي آواز جي ذريعي سر هر ماڻهون تائين پهچايا نه هجن.
ٻاراڻي ادب ۾ هن جا 10 ڪتاب ڇپيل آهن، جيڪو سنڌي ٻولي ۾ هند ۽ سنڌ ۾ ڪنهن به اعر جو ٻارڙن لاءِ ايترو ڪلام ناهي.
ذوالفقار سيال ڊبل ڊاڪٽر آهي، جيڪو ميڊيڪل ڊاڪٽر هجڻ سان گڏوگڏ PHD ڊاڪٽر پڻ آهي. ڪيترن ئي پروگرامن ۾ جڏهن به ڪو هوسٽ لفظن ڄاڻ حاصل ڪرڻ چاهيندو آهي ته ڊاڪٽر صاحب کان ٽيليفون ذريعي ئي رهنمائي حاصل ڪري وٺندو آهي، ڇو جو ڊاڪٽر صاحب جو جيترو ڪم علم، ادب، تاريخ يا ٻولي تي جيترو ڪم ڪيل آهي هو ان کي روشني ۾ تصديق جي حد تائين پوري معلومات ڏيندو آهن.
مون پنهنجي زندگي ۾ ڪيترن ئي پروگرامن جي ميزباني ڪئي آهي. ڪيترن ئي کان انٽرويوز ورتا آهن، ڪيترن ئي کان سوال جواب پڇيا آهن ۽ پنهنجي تجربي جي آڌار تي اهو چئي سگهان ٿي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال تمام گهڻو پڙهيل لکيل حساس ۽ هڪ سلجهيل انسان آهي، جنهن سڄي دنيا نه صرف گهمي آهي پر ان جي تاريخ ۽ جاگرافي کان پڻ واقف آهي ۽ اهو اعزاز گهٽ ماڻهن کي ملندو آهي.
آخر ۾ مان اهو چئي سگهان ٿي ته سنڌ ۾ اهڙن ماڻهن جو هجڻ سنڌ جي سونهن ۾ واڌارو ڪري ٿو.
مونکي فخر آهي ته ڊاڪٽر صاحب منهنجو سٺو دوست ۽ همدرد آهي ۽ اها دعا آهي ته رب تعاليٰ کپيس زندگي جون سڀ خوشيون ڏئي اسان سڀني لاءِ ڊاڪٽر صاحب هڪ رول ماڊل آهي، ته جيئن ڊاڪٽر صاحب وانگر اسان به محنت، پنهنجي ڪم سان عشق جي حد تائين دلچسپي رکي ڪري پوري توجهه سان ڪيون ته پوءِ هر اها شيءِ ممڪن ٿي سگهي ٿي، جيئن ڊاڪٽر صاحب پنهنجو پاڻ کي هر شعبي ۾ ملهايو. هڪ ڪامياب ڊاڪٽر، بهترين شاعر، اديب، دانشور تمام بهترين شخصيت ۽ بهترين انسان.

مون جيئن سمجهيو سيال کي! : پريل دايو

هن لاءِ جيڪڏهن ڪير تعارف ڪرائڻ لاء چوي ته موٽ ۾ سندس نالو اچارڻ ئي ڪافي آھي ....سندس بنيادي سجاڻپ ان ڪري به انتهائي سگهاري آهي جو سندس قلم جون پاڙون ڌرتي جي دل ۾ کتل آهن .....هو هن کان اڳ به سنڌي ادبي سنگت سنڌ جو مرڪزي سيڪريٽري جنرل رهيو آھي هن ئي سنگت کي ويب سائيٽ تي سڀ کان پهريان آندو ۽ سنگت جي رجسٽريشڻ بحال ڪرائي ، پنهنجي پر ۾ مٺڙو مزاج رکندڙ هي ماڻهو خوددار، سچو۽ کرو آهي، مزاج جي ابتڙ ڪو عمل ٿيڻ جي صورت ۾ ڏاڍو سخت طبع جو مالڪ پڻ آھي، هن ڪاموري جي حيثيت ۾ وڏا وڏا عهدا ماڻيا پر ڪٿي به پنهنجي سوچ ء سنڌيت جي معاملي تي شاعر ۽ قلمڪار طور ڪنهن به قسم جي مصلحت کان ڪم نه ورتو، هر قومي چر پر جو گهڻي ڀاڱي حصو بڻجندو پئي آيو آھي ۽ سرڪاري آفيسري دوران ان جي ڪا به پرواھ نه ڪئي، هو شاعر هجڻ سان گڏوگڏ ڀلوڙ ڪالم نگار پڻ آهي ...روزاني هلال پاڪستان ، روزاني آفتاب جي اوج واري دور کان ويندي اج جي عوامي آواز تائين سندس ڇپيل ڪالم موجوده دور جي سماجي ، ادبي توڙي سياسي تاريخ جو آئينو آھن.
ڪراچي ۾ گهڻو وقت هجڻ ڪري کيس ريڊيو ، پي ٽي وي تي پروگرام ڪرڻ جا مستقل موقعا مليا جنهن ۾ سندس صلاحيتن جو وڏو عمل دخل آهي جو هن پي ٽي وي لاء ڳائيڻدڙ گلوڪارن ، راڳين لاء ججهي شاعري ڪئي ۽ ڳارائي .... ٻن ٽن سالن کان نج تخليقڪارن وارو محاورو ميدان ۾ اچڻ کان پوء مان اڪثر ڪچهرين ۾ چوندو پئي رهيو آھيان ته اسان پنهنجن همراهن واري نج تخليقڪاري واري ماڻ ماپي ۾ اچون به ٿا الائي نه .... باقي ڪنهن به حوالي سان ڊاڪٽر ذوالفقار بابت ته اهي ڪا ٻي ٻولي ٻولڻ جي همت به نه ڪندا ڇو ته اهي جڏهن اڃان سکي رهيا هئا تڏهن ڊاڪٽر صاحب ميڊيا جي عروج جو وارث والي بڻيل هو، پي ٽي وي تي تڏهن سندس ڌاڪو هو جڏهن اسان کي ڪو سنڌي پروگرام ڏسڻ لاء پورو هفتو انتظار ڪرڻو پوندو هو ۽ هيئن هر گهر ۾ ٽي وي عام نه هئي ...ملڪ جو ڪو آھي اهڙو وڏو ٽي وي يا ريڊيو سنگر جنهن ڊاڪٽر ذوالفقار کي ڳاتو نه هجي .،استاد محمد يوسف، وحيد علي، سجاد يوسف، زرينا بلوچ، غلام علي صنديلو،برڪت علي ڀٽ، حميرا چنا، ديبا سحر ، انور حسین وسطڙو ۽ ٻين سڀني سڄاڻ فنڪارن کيس خوب ڳايو آهي، مهدي حسن ته کيس سنڌي ۾ به ڳايو جن مان هڪ ٻول '' سوا تنهنجي ساجن نه جي ٿا سگهون " ڏاڍي مقبوليت ماڻي. ان کان علاوه اردو ۾ بيحد مقبوليت رکندڙ فنڪارن غلام علي (غزل جي گائڪي جي حوالي سان خاص سڃاڻپ رکندڙ)، شاهده پروين، خليل حيدر، محمد علي شهڪي، رحيم شاه، شاريا حسين، علي رضا، شبنم مجيد، سجاد علي، عالمگير ۽ منصور ملنگي ۽ اهڙن اردو جي سڄاڻ فنڪارن کيس خوب ڳايو آهي جن جا پيرائتا حوالا ڏبا، سندن راڳداري ۽ ٻولن جي فني ۽ فڪري خصوصيتن تي لکبو ته هڪ ڌار ڪتاب جڙي پوندو، جنون گروپ، بينجمن سسٽرس سميت گهڻي ڀاڱي اردو فنڪارن جا سمورا گروپ کيس ڳائين ٿا ۽ اهي گيت ۽ نغمه خاص طور ريڊيو ۽ پي ٽي وي تان نشر ٿيندا رهن ٿا. اهڙي ريت ڊاڪٽر ذوالفقار سيال موجوده دور اهو اهم واحد شاعر آهي جنهن جي شاعري ٽن زبانن سنڌي، اردو ۽ سرائيڪي ۾ ڳائجي ۽ نشر ٿئي ٿي،سرائيڪي ٻولي جو ميٺاڄ ئي نرالو آهي جنهن ۾ آسيه ثمن، پروين نظر ته کيس بيحد ڀلي انداز ۾ ڳائي من موهين ٿا.
ڊاڪٽر سيال ايم بي بي ايس ڊاڪٽر هجڻ سان گڏوگڏ ڊبل پي ايڇ ڊي آھي. ڊاڪٽر جي شاعري جا معياري ڪتاب ڇپبا پئي رهيا آھڻ ..تحقيق جي حوالي سان سندس وڏو ڪم آھي پر رڳو سندس ٻارن لاء ڇپيل ڪتابن واري ڪم کي ڏسجي ٿو ته اهو ڪو ٿورو ڪم نه آهي، تخليقي ڪم جو اهو هڪڙو پاسو ئي کيس سنڌ جي کوڙ سارن روايتي اديبن کان اتاهون ڪري بيهاري ٿو. تازو سمبارا سندس ٻاراڻي شاعري جو ڪتاب "ننڍڙا فرشتا پياريون پريون" ڇپرائي مارڪيٽ ۾ آندو آهي جنهن کان پوء ڳڻپ جي حساب سان سندس ٻاراڻي شاعري جا رڳو ڏھ ڪتاب ٿين ٿا، ان حوالي سان اهو چئي سگهجي ٿو ته ذوالفقار سيال سنڌ اندر سنڌي ۾ ٻارن جي شاعري جو وڏي ۾ وڏو سرجڻهار آهي، مون هتي علمي ادبي حلقن جي ڄاڻ ۽ ٻاراڻي ادب تي پڻ تحقيق ڪندڙن لاء اها ڳالھ ضروري واضع ڪرڻ گهران ٿو ته ڏهن پندرهن پنن وارين چوپڙين کي ڪتاب طور نه ٿو ڳڻي سگهجي باقي ڪنهن جي به پورهيي کي رد ڪرڻ جو ڪنهن کي به حق نه آهي، ڪو سرجنهار ٻارن جي حوالي سان ڪا سٺي سٽ سرجي ٿو ته ان جو به تحقيق جي تقاضا موجب پنهنجي جاء تي قدر هجڻ گهرجي. ڊاڪٽر سيال ابتدا کان اڄ تائين ٻاراڻي ادب ۾ جيڪو به ڪم ڪيو آهي، ان ۾ ڪو دهراء يا ورجاء ناهي هو نوان موضوع کڻي اچي ٿو پر جيڪڏهن ڪٿي موضوع جي حساب سان ٻني ساڳي آهي ته هو ان ۾ نوان ٻج ڇٽي ٿو ۽ سندس ڏات جي ڏاهڻن ۾ نيون نيون ٽاريون، لامون، ٽامون اسرن اڀرن ٿيون ۽ جڏهن انهن ۾ گل ڦٽن ٿا ته اهي ٻارن جي ادبي واڙي کي واسي وجهن ٿا ۽ اهو واس جيڪو ڊاڪٽر پنهنجي تخليقي صلاحيت سان عطا ڪري ٿو، ان سان ئي اسان جي آئيندي ۽ ايندڙ سماج جي اڏاوت ٿئي ٿي. مان پاڻ بنيادي طور ٻارن جو شاعر آهيان، مونکي اهو احساس آهي ته ٻارن لاء لکڻ ڪيترو اوکو آهي، هر شاعر ٻارن لاء ٻول نه ٿو لکي سگهي، پر ڊاڪٽر صاحب سدائين ٻارن جي اندر جهڙا اجرا خيال سنڌي ٻاراڻي ادب کي ارپيندو رهيو آهي، سچ اهو به آهي ته مون به ڊاڪٽر سيال صاحب ۽ ان ٽهي جي شاعرن جا ٻاراڻا ٻول پڙهي پنجين درجي ۾ پڙهڻ وقت ٻاراڻي شاعري لکڻ شروع ڪئي هئي منهنجو ان وقت لکيل ٻاراڻو ٻول "نانو نورو ليکو پورو" جي عنوان سان ساٿي ٻارڙا سنگت جي رسالي" ساٿي " ۾ ڇپيو هو، منهنجي خيال ۾ اهو 1982 يا 1983 جو دور هو،هن وقت ڀارت ۾ رهندڙ اسان جي پني عاقل بلڪ سنڌ ۽ سنڌي ادبي سنگت جي ساٿي ايس جي ڀاڳيا تازو فيس بڪ تي ان رسالي تان تصوير ڪشي ڪندي رکيو هو ۽ اهو دور ياد ڏياريو هو جڏهن ٻارن جي ادبي ۽ سماجي طور ساڃھ جي حوالي سان ٻاراڻيون تنظيمون ڪم ڪنديون هيون توڙي جو ساٿي ٻارڙا سنگت جي رسي / ڏور کاٻي ڌر وارن (ڊي ايس ايف), سجاڳ ٻار تحريڪ جي ڏور عوامي تحريڪ ۽ لطيف سنگت وارن جي ڏور جيئي سنڌ جهڙين سياسي ڌرين وٽ هيون پر سندن ڪرايل علمي ادبي سرگرمين توڙي ٻارن ۾ ادبي لاڙو پيدا ڪرڻ واري ڪردار کي نظرانداز نه ٿو ڪري سگهجي، ذوالفقار سيال ان دور کان ئي ٻارن جو نمائنده شاعر بلڪ سنڌي ٻاراڻي ادب جي سرواڻي وارو ڪردار اد ڪندو پيو اچي تڏهن اسان جون سنڌي اخبارون ٻارن لاء هفتيوار صفحا ڪڍنديون هيون، هلال پاڪستان 'گلن جهڙا ٻارڙا " روزاني آفتاب' ' ٻارن جي دنيا" ۽ سنڌ نيوز "گلستان " جي نالي سان جمعي يا آچر واري ڏينهن صفحو شايع ڪنديون هيون، ڏسجي ته اهو دور اڄ جي ڀيٽ ۾ گڏيل طور ٻاراڻي ادب جو شاهوڪار دور هو، سنيئر شاعرن ٻارن لاء هڪ اڌ ڪتاب لکي بعد ۾ انهن لاء لکڻ ڇڏي ڏنو . مون ته ريڊيو کي ماضي جي حوالي سان اهو اهم ادارو سمجهان ٿو جنهن نه فقط عام و خاص ماڻهن تائين معياري نثر ۽ نظم پهچايو پر ان سان گڏوگڏ کوڙ تخليقي ذهنن جي ذهني آبياري ڪئي ۽ ڪافي اديب ۽شاعر ريڊيو جي ڪري ئي تخليقي طور اڳتي آيا، مان ته ان دور کان ئي استاد بخاري ۽ ٻين شاعرن سان گڏوگڏ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعري کي ريڊيو توڙي پي ٽي وي تان ٻڌندو ۽ پسند ڪندو پئي آيو آهيان.
مون لاءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال بابت شعوري طور لکڻ ڏاڍو ڪٺن آهي، مان هن بابت لاشعور مان ڏاڍو سهڻو لکندو ۽ ڳالهائيندو پئي رهيو آهيان ڇو ته سندس شخصيت ئي شاعري جيان ڄڻ ته الهامي آهي. مان سندس ان طرح دلي عزت ڪندو آهيان جيئن ڪو پنهنجي گهر جي وڏي، بزرگ يا ڪنهن روحاني هستي آڏو ڪجھ اظهارڻ ۾ به محتاط رهندو هجي . مون وٽ هن لاءِ اهو احترام ڪنهن به قسم جي لفاظي ۽ دنيا داري جي هروڀرو واري وڌاء کان صاف شفاف آهي. ان جو سبب اهو به آهي ته ڊاڪٽر ذوالفقار خود شخصي طور صاف گو انسان آهي ۽ مون کيس ڪنهن به موضوع، مسئلي يا مامري تي به آزاداڻي نموني پنھنجو موقف ڇنڊي ڦوڪي پيش ڪندي پئي ڏٺو آهي. انتهائي حساس دل رکندڙ هي شخص حقيقت ۽ سچائي جي ابتڙ ڪجهه به محسوس ڪندي پنهنجو رد عمل ظاهر ڪرڻ ۾ ڪا ويرم ئي نه ٿو وجهي. منهنجي خيال ۾ گهڻن ئي ويجهن ماڻهن سان تعلقاتن ۾ وٿي يا وڇوٽي جو سبب ئي سندس اهو عمل بڻجي ٿو.
هتي مان ڊاڪٽر جي ڪتابن، ڪالمن، ۽ ڪٿائن جا حوالا ڏئي عام روايتي انداز ۾ لکڻ بدران هن متعلق جيئن جو تيئن لکڻ کي ترجيح ڏيڻ گهران ٿو. چاهيان ٿو ته مون جيئن کيس ڏٺو ۽ محسوس ڪيو آهي، تيئن ئي کيس هن ننڍڙي لکڻي ۾ پيش ڪريان ٿو.
سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ سنڌي ادبي سنگت اسان جي وجود جي رڳ رڳ ۾ شامل آهي. ڊاڪٽر پڻ سنڌ ديس، سنڌي ٻوليءَ ۽ سنڌي ادبي سنگت سان بي پناھ محبتون رکي ٿو پر سندس شخصيت سنڌ جي سرحن تائين محدود ناهي هو جڏهن، اقبال، فيض ۽ سنڌ جي سچل ۽ مير علي نواز ناز سميت ٻين شاعرن جي اردو شاعري تي ڳالهائي ٿو، هند ۽ سنڌ جي فارسي ۽ اردو شاعريءَ جا پنهنجي اڀياس جي آڌار تي حوالا ڏئي ٿو ته ان محفل يا ڪانفرنس ۾ ويٺل اردو جي وڏن وڏن اديبن کي ڏندين آنڱريون اچيو وڃن ٿيون ان ۾ سندس شاعراڻي طبع سان گڏوگڏ تحقيقي ذهن ۽ سندس ڪيل تحقيقي ڪم جو ڪمال آهي.
هو بنيادي طور تي زميندار گهراڻي سان تعلق رکي ٿو، الله جي ذات کيس ڳوٺ سميت وڏن شهرن ۾ جايون جڳهون عطا ڪيون آهن ۽ انٽرنيشنل پاسپورٽ هجڻ سبب جڏهن جاڏي به سندس دل چاهي ٿي ته هو سفر ڪري ٿو، ماضي ۾ ته ان ريت سفر ڪرڻ جو سهولتون ميسر نه هيون ان ڪري مان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي موجوده دور ۾ جڳ جهان جو سيلاني تخليقڪار ۽ محقق سمجهان ٿو، هو دنيا جي مختلف ملڪن ۾ گهمي ٿو ۽ جنهن ملڪ ۾ به وڃي ٿو ته اتان جي ڌرتي اتان جي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي، مصروفيتن ۽ اتان جي سماج جي موجوده حالتن، ادب ۽ تاريخي اهڃاڻن جو گهرو مشاهدو ڪري ٿو. مان سمجهان ٿو ته عالمي ادب ۽ تاريخ تي رڳو مطالعي جي بنياد تي نه ٿو ڳالهائي يا لکي پر هن پاڻ جڳ جهان جا اڪثر ملڪ گهمي پنهنجي نظر سان گهري مشاهدي جي بنياد تي گهڻ رخي روشني وجهي ٿو. ان حوالي سان به سندس شخصيت منفرد مقام ماڻي ٿي، مطلب ته ڊاڪٽر سيال صاحب جي سنڌي ۽ اردو ۾ ڳايل شاعري، شاعري جي ڇپيل مجموعن جو فني فڪري جائزو يا اڀياس، ٻاراڻا ٻول ۽ ٻارن لا۽ ڪيل شاعري جو جائزو، ڊاڪٽر سيال جو ادبي سنگت لاء ڪيل ڪم، ڊاڪٽر سيال جو سنڌ ۽ سنڌيت جي قومي هلچل ۾ هڪ تخليقڪار طور حصو، ڊاڪٽر سيال هڪ ڀلوڙ ڪالمسٽ، ڊاڪٽر سيال جا اخبارن جا ترتيب ڏنل ادبي صفحا " جهڙا موضوع کڻي هڪ هڪ موضوع تي ڌار ڌار پي ايڇ ڊي ڪري سگهجي ٿي، وقت ۽ حالتن ساٿ ڏنو ته" ذوالفقار سيال هڪ شخصيت هڪ ادارو " جي نالي سان پيرائتي نموني ڄاڻايل موضوعن تي ڀاڱيوار ترتيب وارو ڪتاب ڇپرائي پڌرو ڪبو.
مان ڌڻيء در دعاڳو آهيان ته هو پنهنجي طبع ۽ مزاج موجب پنهنجن چپن تان سدائين مرڪن جا پوپٽ اڏاريندو رهي ،،،پنهنجيون علمي ادبي خدمتون جاري رکي ادبي سنگت جي بقا ء ڪارج لاء مخالفن توڙي موافقن ء دوستن کي گڏ کڻي هلي ..

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي فن ۽ شخصيت متعلق مختلف ٻولين جي اديبن، شاعرن، فنڪارن ۽ موسيقارن جا ويچار

مون تنهنجو ڪلام پڙهيو آهي. تنهنجي ڪلام ۾ مون سنڌوءَ جي گڙ گڙ ۽ ان جي ڇتين ڇولين جو زور پڻ محسوس ڪيو. مون سمجهيو ته ڄڻ وچ سير ۾ وهندو وهندو وڃي رهيو آهيان. سنڌ جي شاعرن ۽ اديبن وٽ جيڪو ٻوليءَ جو زور آهي سو اسان هن پار وارن وٽ ڪونهي. پر تنهنجي ٻولي خاص ٻهڳڻ آهي. جا عام اديبن جي ٻوليءَ کان وڌيڪ سپڪ ۽ سوادي آهي. سنڌ مان مون کي شيخ اياز ۽ تنوير عباسيءَ جو شعر خاص وڻندو آهي. هينئر تنهنجو نالو به انهن نالن سان ڳنڍيان ٿو. شل اڃان به تنهنجي قلم ۾ وڌيڪ جان ۽ جنبش اچي.

ـــ هري دلگير
اُڌيپور، ڪچ، هندستان



ٻارن جي سائڪالاجي سمجهڻ ڏکي آهي، سچ چوڻ ۽ سچ ٻڌڻ ڏکي ڳالهه آهي. ذوالفقار سيال کي اهو ڏانءٌ اچي ٿو.

ـــ جمال ابڙو



ذوالفقار سيال نئين ٽهيءَ جي انهن ٿورن شاعرن مان آهي، جن نئين فڪر سان گڏوگڏ فن سان به ناتو قائم رکيو آهي، هنن شعرن ۾ نون خيالن سان گڏوگڏ، فني پابندي پڻ آهي، جيڪا نون شاعرن وٽ مشڪل سان نظر اچي ٿي.
هن غزل، وائي، گيت توڙي آزاد نظم ۾، فارميٽ جي سڀني روايتن کي قائم رکندي به نوان نوان خيال ڀريا اهن، ذوالفقار سيال جا ڪي ڪي غزل توڙي نظم انفرادي فڪر جا حامل آهن، جيڪا سندس روشن مستقبل جي نشاني آهي.

ــــ تنوير عباسي

مونکي نوجوان شاعرن ۾ تنهنجي شاعري وڻندي آهي. خاص طرح غزل، مان ڏسان ٿو ته اوهان نوجوانن سنڌي غزل کي نئون موڙ ۽ نئون رنگ ڏنو آهي. غزل هاڻي عبدالحليم جوش، علي محمد مجروح، تنوير عباسي ۽ عبدالڪريم گدائيءَ جي غزلن کان به نواڻ ڏانهن وک وڌائي آهي. ان ڏس ۾ تنهنجون ڪوششون پڻ شامل آهن.

ـــ پروفيسر ڊاڪٽر اياز قادري



ذوالفقار سيال بنيادي طور ٻهراڙيءَ جو رهاڪو آهي، ڇو ته شعر ۾ پڪائي، پختائي، مقامي رنگ، نج ٻولي ۽ پنهنجي ماحول جو اثر گهڻي رياضت کانپوءِ پيدا ٿي سگهندو آهي. سندس ڪلام جي مزاج ۽ ٻوليءَ ۾ سنڌ جا ڳوٺاڻا ۽ ڳوٺڙا هاڻي به جهلڪا پيا ڏين.

ــــ ذوالفقار راشدي



مون ذوالفقار سيال جي ڪيترن ئي ڪتابن تي ويچاريو آهي. مان هن جي شاعريءَ کي سنڌ جي جاندار ۽ سٺي شاعري چوندس ۽ ذوالفقار جو نالو جديد شاعريءَ جو وڏو ۽ اهم نالو چوان ٿي.

ـــ ريٽا شهاڻي
پونا، بمبئي



ذوالفقار سيال، طارق اشرف معرفت منهنجو دوست ٿيو آهي ۽ پنهنجي گڻن ڪري هميشه رهندو. هن جي شخصيت ۽ شاعري جو فيصلو مشڪل آهي. هي شاعر به وڏو آهي ته ماڻهو به وڏو.

ـــ هري موٽواڻي
بمبئي، هندستان



ذوالفقار سيال انهن سڀني شين کي جيڪي ٻار جي ذهن ۽ پسند وٽان هونديون آهن. تن کي هڪ هنڌ گڏ ڪيو آهي. ذوالفقار انهن خوبصورت نظمن کان وڌيڪ ٻارڙن کي ٻيو ڪهڙو تحفو ڏئي ٿو سگهي.

ـــ مهتاب اڪبر راشدي



ٻاراڻي ادب تي لکندي ذوالفقار سيال جو نالو فهرست ۾ سڀ کان مٿي لکڻو پوندو. مان سوچيان ٿي. مان ٻار هجان ها. ننڍڙي پتڪڙي، اٺن نون سالن جي ذوالفقار سيال ايترو ئي هجي ها. مان هن ڀيري اقبال ۽ صوفي غلام مصطفيٰ تبسم جا نظم پڙهڻ بدران سندس گيت پڙهان.

ـــ نور الهديٰ شاهه




ذوالفقار سيال جي شاعري، هر انسان دوست شاعر جي شاعريءَ جيان انهيءَ سڏ جو پڙاڏو آهي. جنهن جي وِک وِک تي سچ جون صدائون ٻڌڻ ۾ پيون اچن. هن لفظن کي جيڪي اڪيچار معنائون ڏنيون آهن. تن کي هن جامع حيثيت بخشي ڇڏي آهي.

ــــ نياز همايون





ذوالفقار سيال سچ، سونهن ۽ سرت جو شاعر آهي. هن جي غزلن ۾ گلابن جي خوشبوءَ ڌرتيءَ جو پيار ۽ زندگيءَ جا حسين عڪس آهن. مان جيڪڏهن هن کي سنڌ جو خوبصورت ترين شاعر چوان ته وڌاءٌ نه ٿيندو.
ــــ وينا شرنگي
دهلي



ذوالفقار ڊاڪٽر به آهي. ذوالفقار اديب به آهي ۽ ذوالفقار لفظن جا رانديڪا ٺاهڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. هڪ مُڪ ذوالفقار جي ٻي مُڪ ان ٻار جي، جنهن لاءِ هو لکي ٿو بلڪل ڪلاشنڪوف جهڙي آهي. شاهه کان علامه آءِ آءِ قاضيءَ تائين، علامه آءِ آءِ قاضيءَ کان ذوالفقار سيال تائين پنهنجي شاعريءَ ۾ نصيحت ۽ سچائي جا سبق ڏنا آهن. ذوالفقار سيال اسان سڀني اديبن ۽ شاعرن مان ادب جي آسمان جي بلنديءَ تي آهي جو ٻارن لاءِ لکي ٿو.

ــــ خيرالنساءَجعفري



ذوالفقار سيال سنڌي ٻوليءَ جو سجاڳ، سريلو ۽ سرواڻ شاعر آهي. هن جي شاعري سندس ٽهيءَ جي سڀني شاعرن کان نرالي ۽ مٿانهين آهي. بلاشڪ هو سنڌي زبان جي وڏن، خوبصورت ۽ بهترين شاعرن مان هڪ آهي.
ــــ ڪامريڊ ڪريم بلوچ



ذوالفقار سيال تمام حساس طبيعت جو مالڪ آهي، خوش اخلاق ۽ کل مک انسان آهي. منهنجي دعا آهي ته ذوالفقار سيال اڃان گهڻو لکي ته جيئن سنڌي شاعريءَ ۾ خوبصورت واڌارو ٿئي. هن جي قلم مان سر، سنگيت اڃان ڦٽندو رهي. هي سونهن، سچ ۽ پيار جو شاعر آهي.

ــــ وحيده غزل



ذوالفقار سيال ۽ ٻين ليکڪن کي جس آهي، جو هو ٻارڙن لاءِ لکن ٿا. هو ايترو ئي ڪري سگهن ٿا، جيترو ڪري رهيا آهن. اها هنن ۾ سجاڳي آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، سنڌي ادب ۾ زبردست ڪم ڪيو آهي.

ـــ انور پيرزادو



ذوالفقار سيال جي شاعري خوبصورت عڪسي شاعري آهي، جنهن ۾ لفظ شاعر جي آڏو قطار ڪيون بيٺا آهن ۽ حڪم جا غلام آهن.

ـــ عنايت بلوچ



ڊاڪٽر ذوالفقار سيال شاعر سان گڏوگڏ هڪ سٺي، همدرد ۽ پياري شخصيت جو مالڪ آهي، ذوالفقار کي آئون ننڍپڻ کان هڪ پاڙيسري جي حيثيت ۾ پڻ سڃاڻان. پر وقت جي دز ۽ ڌوڙ هن جي ڪنهن به معصوميت، سچائيءَ کي ناهي لٽيو. هو اڄ به ڏاڍو سٺو، پرڪشش، سادو ۽ معصوم شاعر آهي. سندس صاف گوئي، ڪيترن ئي ماضيءَ واري ذوالفقار سان هم ڪلام ڪيو آهي. ذوالفقار جون ڪيتريون ئي خوبيون آهن. هڪ خوبي جيڪا اهم آهي. اها هيءَ تي هو عزت ڏيڻ به ڄاڻي ۽ عزت وٺڻ به ۽ لوڪ ڪٿا جي ڪهاڻين وانگي، معصوم، نماڻو ۽ ديوتا لڳندو آهي. سندس شاعري اوهان پڙهو، جيڪا هن جي پنهنجي شخصيت وانگر معصوم پئي ڀاسجي.

ـــ شاهده کوکر



سنڌي شاعريءَ جي ميدان جو هڪ اڏول شاعر، تسلسل جي مضبوط ڪڙي! سنڌي ادبي سنگت جو نمائندو. جنهن جي شاعريءَ جي پس منظر ۾ سوين نه بلڪه هزارين عجيب و غريب ڪردار موجود آهن، جنهن اسان کان به پهريان پنهنجي ادبي سفر جو آغاز ڪيو. هن وقتن بوقت انهن هستين سان همسفر رهيو، جن کي سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو ڪڏهن به وساري نه ٿا سگهن. سنڌي شاعري ۾ “ذلف” ڪڏهن محبوبا جي زلفن جيان خم ۽ پيچ، واس ۽ ور ٿو پکيڙي ته ڪڏهن معصوم ٻار جيان نفيس کان نفيس تر جذبا ٿو بيان ڪري، ته ڪڏهن سچ جي ذوالفقار بنجي ڪوڙ جي خلاف برسر پيڪار آهي. جنهن کي ڪنهن به سند جي ضرورت ناهي، جيڪو ڪجهه آهي، اهو پنهنجي شخصيت ۽ ڪردار جو پاڻ ئي آئينو آهي. فن ۽ فڪر جي حوالي سان پنهنجي ساٿ سان سلهاڙيل ادبي حلقي جو نمائندو آهي. جنهن وٽ پنهنجا ترڪيبي نمونا ۽ عڪس آهن. “چهرا چنڊ گلابن جهڙا” گيت ۽ غزل جو ڪتاب آهي. جنهن ۾ راڳ، ردم سان گڏ فڪر ۽ فني گهرايون به آهن.

ـــ سرمد چانڊيو



ذوالفقار سيال، يارن جو يار، دوستن جو دلدار، بنيادي طور تي مخلص، دردمند ۽ سچو ماڻهو آهي، اڄوڪي وقت ۾ اهي خوبيون جڏهن ته ماڻهو ۾ ڳولهيون نٿون لڀن. ان وقت ذوالفقار سيال جو وجود ادبي کيتر ۾ معجزي مثل آهي. ذوالفقار سيال ڇپجڻ سان گڏوگڏ وڌيڪ ڳايو ويو آهي، ان جو مطلب ته سندس شاعريءَ ۾ اهڙا ڳڻ موجود آهن، جيڪي ڳايا وڃن، ڇو ته ڳڻ ئي ڳائبا آهن ۽ منهنجي سندس دوستيءَ جي وسيع حلقي کي روشن ڪندا رهن. اها هڪ حقيقت آهي ته شاعري نه دورنگي آهي، نه ئي ڪنهن مجذوب جو خواب- تڏهن ته ذوالفقار سيال جي گيت، غزل يا نظم ۾ ڪٿي به توهان کي مدهوشي يا بي هوشيءَ جي ڪيفيت محسوس نه ٿيندي، بلڪ حقيقي رنگ جا عڪس چٽا نظر ايندا.

ـــ سميع بلوچ




ذوالفقار سيال جديد غزل جو نرالو شاعر آهي.

ـــ ڪرشن راهي
بمبئي-انڊيا)



ذوالفقار سيال ٻاراڻي ادب ۾ سٺو ڪم ڪيو آهي، ٻارن جي ذهنن مان خوف ختم ڪري انهن کي بهادر ۽ وطن دوست بڻايو. ٻارن لاءِ لکيل ادب کي ڳائي سگهجي ٿو. ان لاءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي جس آهي. جو هو ٻارن لاءِ لکي ٿو.

ـــ ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو

سنڌي ڪيسٽن جي تاريخ ۾، سنڌي ڪيسٽن جي پهريون ڀيرو مهورت جو سهرو ذوالفقار سيال جي سر تي آهي. جو هن سنڌيءَ ۾ اها نواڻ پيدا ڪئي آهي. ان ڳالهه جو ٽرينڊ سيٽر آهي.

ـــ ناز سهتو


ذوالفقار سيال جي هٿن جي انهن سڀني آڱرين مان ڦول ۽ ستارا کڙن جن سان هن ٻارن لاءِ دلڪش ۽ خوبصورت نظم لکيا آهن.

ـــ نصير مرزا


تسان دي ڪتابان دا معياري تي “سٽاءٌ” ڏيک تي دل ڪون بيحد خوشي حال ٿئي اي. اينو تُسادا هڪ ڪتاب ڏهان ادبي ڪتابان دي برابر اي. اتني اُچي پرواز لائق صد تحسين اي. خدا نظر بد تون بچاوي تي پرواز تخيل تي قوت تخليق الله ڪري اور زياده. تسان سنڌ دي شهزادي شاعر هو- ته ٻهون سٺي انسان.

ـــ غلام ياسين فخري




ذوالفقار ڊاڪٽر به آهي. ذوالفقار اديب آهي ۽ ذوالفقار لفظن جا رانديڪا ٺاهڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. هڪ مڪ ذوالفقار جي ٻئي مڪ ان ٻار جي جنهن لاءِ هو لکي ٿو. بلڪل ڪلاشنڪوف جهڙي آهي. شاهه کان علامه آءِ آءِ قاضيءَ تائين، علامه آءِ آءِ قاضيءَ کان ذوالفقار سيال تائين پنهنجي شاعريءَ ۾ نصيحت ۽ سچائي جا سبق ڏنا آهن. ذوالفقار سيال اسان سڀني اديبن ۽ شاعرن مان ادب جي آسمان جي بلنديءَ تي آهي جو هو ٻارن لاءِ لکي ٿو.

ــــ خيرالنساءَ جعفري



ذوالفقار سيال جا جيڪي به شعر مون پڙهيا. اهي سڀ وڻيا آهن. طارق اشرف کي شاعر نه وڻندا هئا. پر ذوالفقار سيال کيس شاعر طور پسند هو. اها هن جي خوبي آهي. هن قوم جي تقدير بدلائن لاءِ شعر چيا آهن. هن پنهنجي شعرن ۾ سچائيءَ جي ڳولها ڪئي آهي. هن ساڀيان کي سونهن ڏني آهي ۽ سونهن کي ساڀيان ڏني آهي. هر دور ۾ هن جي شاعري، ان دور جي سمجهي ويندي.
ـــ نذير ناز



ذوالفقار سيال جي شعرن ۾ قلبي واردات آهي. جيڪو به ماڻهو پڙهندو، اهو ضرور متاثر ٿيندو
ـــ پروفيسر سعيده بشير




جن به اونداهي دنيا ۾ ادب ۽ شعرن جا بلب بتيون جلايون آهن. انهن ۾ ذوالفقار سيال جو نالو مٿڀرو آهي.

ـــ الطاف شيخ



ذوالفقار سيال جي هٿن جي انهن سڀني آڱرين مان ڦل ۽ ستارا کڙن جن سان هن ٻارن لاءِ دلڪش ۽ خوبصورت نظم لکيا آهن.

ـــ نصير مرزا



ذوالفقار سيال جي لکڻين ۾ ميٺاس آهي. سندس شاعري مڻيادار موتي آهي، سندس تحرير ڪيل گيت ماکيءَ کان وڌيڪ مٺا، گلن کان وڌيڪ سرها آهن. سندس شاعري ۾ عجيب ڪيفيت سمايل آهي.

ـــ اياز پاٽولي


ذوالفقار سيال سنڌي ٻوليءَ جو سجاڳ، سريلو ۽ سرواڻ شاعر آهي. هن جي شاعري سندس ٽهيءَ جي سڀني شاعرن کان نرالي ۽ مٿانهين آهي. بلاشڪ هو سنڌي زبان جي وڏن، خوبصورت ۽ بهترين شاعر مان هڪ آهي.

ـــ ڪامريڊ ڪريم بلوچ




ذوالفقار سيال ٻاراڻي ادب جو پهريون شاعر آهي. جنهن جي ٻاراڻي ادب جي ڪتابن جي مهورت ڪئي آهي. هن هر اهو موضوع کنيو آهي، جنهن جو تعلق زندگيءَ سان آهي.

ـــ فيروزه سمون


ذوالفقار سيال وٽ نوان نوان خيال ۽ ويچار آهن، جن کي هن عام سلوڻي ٻوليءَ ۾ نهايت ڪاميابيءَ سان چٽيو آهي، ذوالفقار جا ٻارڙن لاءِ لکيل مجموعا ٻارن لاءِ ڪارائتيون سوکڙيون آهن. جيڪي ٻار جي ذهني تعمير جي عمل ۾ ڪارائتو ڪردار ادا ڪن ٿا، سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ بيورو آف ڪريڪيولم وارن کي هن جي ڪتابن مان ڪجهه نظم چونڊي نصاب ۾ شامل ڪرڻ گهرجن.

ـــ ادل سومرو



ڊاڪٽر ذوالفقار سيال حساس دل رکندڙ خوبصورت شاعر آهي.

ـــ عادل سخيراڻي



ذوالفقار سيال پنهنجي سماج جو به چڱي طرح مطالعو ۽ مشاهدو ڪيو آهي. هن سماجي زندگيءَ جي سمورن رخن تي پنهنجي شاعراڻي نظر وڌي آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن جي ڪيترن ئي شعرن ۾ سماج جي غلط رسمن ۽ سماجي براين تي ڪڙي تنقيد ٿيل آهي. هن سنڌي سماج جي اندروني خرابين، ان جي ڪارڻن ۽ خارجي اثرن جو اڀياس ڪيو آهي. ڪورا جذبا، ڪوري ڳالهه! شاعر ڪا ڪا سٽ اهري سرجيندو آهي جا من تنبور جو تارون ڇيڙي، فضا ۾ مڌر سر پکيڙي ڇڏيندي آهي. اهڙيون ڀرپور سٽون مون کي ذوالفقار سيال جي شاعريءَ ۾ نظر آيون. هن جي شاعريءَ جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته هن جديد شاعريءَ جو ٺيڪ ٺاڪ اڀياس ڪيو آهي. سيال جي شاعريءَ ۾ طبقاتي ۽ قومي سرت جا اولڙا به ملن ٿا.

ـــ تاج جويو


تسان دي ڪتابان دا معيار تي “سٽاءٌ” ڏيک تي دل ڪون بيحد خوشي حاصل ٿئي اي، اينوين تسا دا هڪ ڪتاب ڏهان ادبي ڪتابان دي برابر اي، اتني اچي پرواز لائق صد تحسين اي، خدا نظر بد توڻ بچاوي تي پرواز تخيل تي قوت تخليق الله ڪري اور زياده، تسان سنڌ دي شهزادي شاعر هو، ته ٻنهون سٺي انسان.

ــ غلام ياسين فخري



خدا ڄاڻي ٿو مون ويهه هزار ڪيسٽون ڪيون آهن، اڃان سوڌو ڪيسٽ جي مهورت جي تقريب نه ٿي آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال ان جي شروعات ڪري. ان فن تي احسان ڪيو آهي، اهو هن جو ئي ڪمال آهي.

ـــ وينا شرنگي
دهلي


سنڌي ڪيسٽن جي تاريخ ۾ سنڌي ڪيسٽن جي پهريون ڀيرو مهورت جو سهرو ذوالفقار سيال جي سر تي آهي. جو هن سنڌيءَ ۾ اها نواڻ پيدا ڪئي آهي، هو ان ڳالهه جو ٽرينڊ سينٽر آهي.

ـــ ناز سهتو

موسيقارن/فنڪارن جا رايا

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، مخدوم قبلا طالب الموليٰ کان پوءِ سنڌي موسيقي ۾ سُر جو وڏو ڄاڻو شاعر آهي، سنڌ ۾ انهن ٻنهي جو ڪلام گهڻو ڳايو ويو آهي ۽ ڳائي سگهجي ٿو. ان ۾ ڪو به وڌاءٌ ڪونهي ته مون اڃان سوڌو انهن ٻنهي جو ڪلام وڌيڪ ڳارايو ۽ ڳايو آهي جو پنهنجي پنهنجي پسند آهي.

ـــ استاد فيروز گل/موسيقار



سنڌي ٻولي مٺي ٻولي آهي ۽ ان جا سڀ شاعر سٺا آهن، پر جديد شاعرن ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ وڏو ۽ اهم نالو آهي. هن جي ٻولن ۾ سرن جي سرهاڻ ۽ لفظن ۾ سُر آهن. ڊاڪٽر صاحب جي لفظن ۽ فڪر سان گڏ موسيقيت ۽ غنائيت هوندي آهي. سندس شاعري ۾ شاهه ۽ سچل واريون رمزون به آهن. موسيقيءَ تي شاعري ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهن. پر ڊاڪٽر ذوالفقار سيال لاءِ اهو تمام سولو ۽ آسان آهي. هو منٽن ۾ ڀرپور ۽ بهترين شاعري ڪندو آهي. اهو وڏو ڪمال آهي

ـــ ظفر علي خان /موسيقار



ڊاڪٽر ذوالفقار جي ڪيسٽ ڪمپوز ڪرڻ وقت مون کي اها وڏي آساني ٿي ته سندس شاعري وقت مون کي راڳ تلاش ڪرڻو نه پيو. سندس لفظن ۾ سر ۽ راڳ موجود آهي جيڪا خوبي گهٽ شاعرن ۾ نظر اچي ٿي. هو بنيادي طرح سُر جو شاعر آهي.

ـــ غلام علي/موسيقار




ڪراچي ٽي ويءَ تي ڊاڪٽر سيال سان ڪمپوزيشن ۾ واسطو رهيو آهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال موسيقي ۽ سر جو ڄاڻو آهي. هن جي ڪلام ۾ بي پناهه موسيقيت آهي. جيڪا گهٽ شاعرن ۾ هوندي آهي. هو چپٽي وڄائيندي خوبصورت گيت تخليق ڪري سگهي ٿو. جنهن لاءِ مان کيس داد ڏيان ٿو.
ـــ پروفيسر نجمي رضوي/موسيقار



منهنجي خيال ۾ ڪنهن ادبي شخصيت کي، ادبي شخصيت چوڻ سولو آهي پر ان کي سڃاڻڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. آءٌ ايترو ضرور چوندس ته ڊاڪٽر ذوالفقار هڪ سٺو انسان، سٺو دوست ۽ سٺو شاعر آهي، سندس لکيل غزل ۽ گيت جو الڳ انداز آهي، جنهن کي پڙهڻ کانپوءِ اهو ڄاڻڻ جي ضرورت ناهي ته اهو ڪنهن جو لکيل آهي، سندس پنهنجو هڪ الڳ انداز آهي.

ـــ نياز احمد/موسيقار



مون پنهنجي زندگيءَ ۾ بنا ڪنهن ساز ۽ رڌم جي ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ڪلام ڳائي سنڌي موسيقيءَ کي هڪ لاجواب ڪم ڏنو آهي. جيڪا هڪ نئين ڳالهه ۽ نئين روايت آهي ۽ ان جو سهرو ڊاڪٽر صاحب جي سر تي آهي.

ـــ محمد يوسف/فنڪار



مون پاڪستان جي تقريبن سمورين ٻولين ۾ گيت ڳايا آهن ۽ منهنجي خواهش آهي ته آءٌ دنيا جي هر زبان ۾ ڳايان. سنڌي موسيقي تمام پراڻي، پراثر ۽ بهتر آهي، جنهن ۾ استاد بيبا خان، منظور علي خان ۽ محمد يوسف پيدا ٿيو، جن موسيقيءَ ۾ پنهنجو نالو ڪڍيو. سنڌي شاعرن ۾ شاهه لطيف ۽ سچل سرمست جو پنهنجو هڪ الڳ مقام ۽ انداز آهي. جڏهن ته جديد سنڌي شاعري ۽ موسيقي به ڪمال جي آهي. مون کي تمام وڏي عرصي کانپوءِ ٽي وي تي سنڌي ۾ ڳائڻ لاءِ وٺي اچڻ وارو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال آهي، جنهن جا گيت ڳائي خوشي محسوس ٿي ۽ سندس شاعري ڪمال جي آهي. جيڪا مون کي تمام گهڻي پسند آهي.

ـــ مهدي حسن/شهنشاهه غزل



مان هڪ سينيئر فنڪاره جي ناتي هن جي ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ ان راءِ تي پهتي آهيان ته هن ۾ شامل نظمن، گيتن ۾ خوبصورت لهجا ۽ ڪمال جو رڌم آهي. جن کي خوبصورتيءَ سان ڳائي سگهجي ٿو ۽ سنڌيءَ ۾ لاجواب نئين ڌنين جو اضافو ڪري سگهجي ٿو. ذوالفقار سيال جي شاعري مٺڙي، مڌر ۽ بامقصد آهي. هڪ ٻئي پويان تيزيءَ سان گهڻو لکندڙ شاعرن ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال لاڳيتو لکندو پيو اچي.

ـــ زرينه بلوچ/فنڪاره


مون ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعري تمام شوق ۽ چاهه سان ڳائي آهي ۽ سندس شاعريءَ ۾ ئي ڪافي عرصي کانپوءِ مون سنڌيءَ ۾ گيت رڪارڊ ڪرايا آهن. ڊاڪٽر صاحب هڪ تمام سٺي ۽ پياري شخصيت جا مالڪ آهن. منهنجي دعا آهي ته هو سنڌي شاعري ۽ موسيقيءَ ۾ ملڪ جو وڏو نالو بڻجي.

ـــ مهناز/گلوڪاره




هونئن ته مون ريڊيو ۽ ٽي وي تي گهڻائي گيت رڪارڊ ڪرايا آهن پر مون کي جيڪو مزو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ڪلام ڳائي محسوس ٿيو، ان جو جواب ناهي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ مهان ۽ سٺو انسان آهي.

ـــ گلبهار بانو/گلوڪاره



ڊاڪٽر ذوالفقار، سنڌي ۽ سرائيڪي ٻوليءَ جو بهترين شاعر آهي. آءٌ سندس ڳايل شاعري هر هر ٻڌندي آهيان. مون کي سندس شاعري پسند آهي ۽ منهنجي خواهش آهي ته ذوالفقار جا کوڙ سارا گيت ڳايان.

ـــ آسيه سمن/گلوڪاره



ڊاڪٽر ذوالفقار منهنجو پسنديده شاعر آهي ۽ مون سنڌي ٻوليءَ ۾ سندس ئي گيت ڳايا آهن. مون کي سندس ڪلام ڳائڻ وقت خوشي محسوس ٿيندي آهي. هو هڪ سٺو انسان ۽ بهترين شاعر آهي، جنهن کي موسيقيءَ جي فن بابت تمام گهڻي ڄاڻ آهي ۽ هن بغير ڪنهن موسيقار جي پاڻ ويهي مونکان گيت رڪارڊ ڪرايا آهن. آءٌ سمجهان ٿي ته اها وڏي ڳالهه آهي ته جيڪڏهن هڪ شاعر ۽ موسيقار ٻئي هڪ شخص آهي ته اهو ڊاڪٽر ذوالفقار سيال صاحب آهي.

ـــ شازيه حسين/گلوڪاره



منهنجي خواهش آهي ته مان ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي ڪلام جو مڪمل البم رڪارڊ ڪرايان. مان هن شخص کي سنڌي موسيقي جو مڪمل باب چوڻ چاهيان ٿو.

ـــ عالمگير/گلوڪار




مون پهريون ڀيرو سنڌيءَ ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ڪلام ڳايو آهي. ٻوليءَ کان واقفيت نه هجڻ جي ڪري به مون آسانيءَ سان ڪلام ڳائي ورتو ۽ ان جو مفهوم به سمجهه ۾ اچي ويو. جيڪو شاعر جو وڏو ڪمال آهي.

ـــ خليل حيدر/گلوڪار



اها خبر تمام گهٽ ماڻهن کي هوندي ته ڊاڪٽر ذوالفقار موسيقيءَ کي ڄاڻي ٿو. هن کوڙ سارا گيت بغير ڪنهن موسيقار جي ميوزڪ ٽريڪ تي پاڻ ويهي ريهرسل ڪرائي رڪارڊ ڪرايا آهن ۽ تمام سٺي رڪارڊنگ ٿي. آءٌ ان ڳالهه تي حيران آهيان ته هڪ ڊاڪٽر ۽ شاعر موسيقيءَ ڏانهن ايترو گهرائيءَ سان ڪيئن نڪري آيو آهي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هڪ سٺو ۽ نيڪ انسان آهي. مون ٽي وي ۽ ريڊيو تي جيڪي به سنڌي گيت ڳايا آهن. انهن مان ڊاڪٽر ذوالفقار کان بهتر ڪنهن کي ناهي ڄاتو.

ـــ شبانه ڪوثر/گلوڪاره



ذوالفقار سيال جون آڊيون ڪيسٽون، سنڌي موسيقيءَ ۾ وڏي تبديلي آهن. جيڪڏهن اهڙيون ڪيسٽون ٿينديون رهنديون ۽ سنڌي موسيقي تباهيءَ کان بچي ويندي. ان ڏس ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جون ڪوششون قابل داد آهن.

- سجاد يوسف/فنڪار

منظوم ڀيٽا: (تاجل بيوس)

شاعر ذوالفقار
ڪرايا جنهن سنڌ کي
سورنهن سينگار
*
ذوالفقار سيال
منهنجي سنڌ ساڻيهه جو
مستقبل ۽ حال
*
مون زلفي جي ڪاڻ
آندي آ ڀٽ شاهه ۽
سنڌوءَ جي سُرهاڻ



شعر: عرفان عباسي

اڻ ڳڻيا ماڻهو ٿا ڪن، تنهن تي نڇاور پنهنجو پيار.
ناهه ٻارن جي ڳڻپ، پر يار تنهنجا بي شمار،
تَنُ به اجرو، مَن به اُجرو، نيتون اُجريون سندس
اهڙو ئي ماڻهو اسان جو يار آهي. ذوالفقار.

ــــ عرفان عباسي

(“لفظن جا رانديڪا”، چانڊوڪي پبليڪيشن لاڙڪاڻو 1989ع)

اردو مضمون، انٽرويو ۽ رايا

---

ممتاز سندھی شاعر، ادیب، دانشور ڈاکٹر ذوالفقار سیال سے انٹرویو : انٹرویو :اختر سعید

س: آپ نے ادبی سفر کا آغاز کس طرح کیا، کیا اس کے کوئی خاص محرکات تھے؟
ج: سیکنڈری اسکول کے زمانے سے، میں نے بچوں کیلئے شاعری کی، اس زمانے میں بچوں کی شاعری بہت متاثڑ کرتی تھی اور پھر جرائد اور اخباروں میں بچوں کے لیئے خاص صفحات بھی مخصوص تھی۔ ان کے محرکات یہ تھے کہ لفظوں اور خیالوں کو ایک ذریعہ اظہار ملنا چاہیئے۔

س: سندھی ادبی سنگت کے حوالے سے اپ نے کس نوعیت کا کام کیا اور آئیندہ کے لیئے کیا منصوبہ بندی ہے؟
ج: سندھی ادبی سنگت ایشیا کی سب سے بڑی ادبی جماعت ہی۔ جس کی ۱۲۲ براچیں اور سندھی کے دس ہزار رائیٹرز اور شعار ممبر ہیں۔ سندھی ادبی سنگت نہ صرف سندھی کے اندر فعال ہے بلکہ اسلام آباد اور انگلینڈ میں بھی قائم ہی۔ ۱۷ اکتوبر ۱۹۵۶؁ء کو سندھی مورشتہ الاسلام کراچی میں سندھ بھر کے ادیبوں کا کنوینشن ہوا تھا، جس میں سندھی ادبی سنگت کی الگ الگ برانچوں نے الحاق کر کے سندھی ادبی سنگت سندھ کی بنیاد رکھی تھی۔ اور اس کے پہلے سیکریٹیر ڈاکٹر ایاز قادری اور جوائنٹ سیکریٹیر شمشیر الحیدری تھے جو بعد میں سیکریٹری جنرل بنے۔
سندھی ادبی سنگت اس مانے میں انجمن ترقی پسند مصنفیں پاکستان کا سندھی ورزن تھا۔ جس میں کامریڈ سوبھو گیانچندانی، شیخ ایاز، نور الدین سرکی، جمال ابڑو، مقبول بھٹی، رشید بھٹی،تاج بلوچ اور بہت سے ادیب و شاعر فعال تھی۔ میں نے اس کو سیکریٹری جنرل کی حیثیت سے جدید تقاضوں سے ہم آہنگ کیا۔ اس سارے دور میں پہلی مرتبہ میں نے ویب سائیٹ دی۔ دو ماہی مئگزین (سنگت) کے نام سے شائع کیا جوآج تک تسلسل کے ساتھ شایع ہو رہا ہے۔ ادیبوں اور شاعروں کی کتابیں شایع کیں۔ سندھ کے مسائل پر نصیر میمن کی اردو میں کتاب شائع کی، جو بہت مقبول ہوئی۔ کتابوں پر گولڈ میڈل دیئے، ادیبوں اور شاعروں کی سالگرہ، برسیاں منعقد کیں۔ سندھی میں چھپے ہوئی کتابوں کی رونمائیاں کیں۔ پاکستانی زبانوں میں سنندھی ادب کے تراجم کروائے اور ملکی سطح پر سندھی ادبی سنگت کی گولڈن جوبلی منائی۔ آئندہ کے منصوبوں میں مستقل آفس کا قیام، ایک جدید لائبریری اور پاکستانی زبانوں میں سندھی ادیبوں اور شاعر کے تراجم شامل ہیں۔

س: سندھ ادب میں شاعری زیادہ لکھی جارہی ہے یا نثر؟
ج: سندھی ادبی میں نثر اور شعاری یکساں لکھی شاعری زیادہ مقبول ہے جس کے اور بھی محرکات ہیں۔ ایک تو سندھ میں صوفیوں اور کلاسیکل شاعروں نے شاعری میں بڑا کام کیا ہے۔ قدیم شاعروں نے جو لہجہ اور تخیل پیش کیا ہے، جدید شاعروں نے اس آگے بڑھایا ہے۔ سدنھی افسانہ/کہانی کا شمار دنیاء ادب کے بہترین افسانوں میں کیا جاتا ہے۔ جس مں جمال ابڑو، امر جلیل، نور الہدیٰ شاہ، عبدالقادر ونیجو، آغا سلیم، علی بابا کے نام نمایاں ہیں۔

س: آپ کی نگاہ میں کون سے سندھی رائیٹرز زیادہ اہم ہیں۔ اپنی کارکردگی کے حوالے سے؟
ج: سندھی ادب کی تاریخ بہت پرانی ہے، ہمارا کلاسیکل ادب آج تک ادبی تاریخ کا ایک سنہرا باب ہے۔ لیکن آپ نے جدید حوالی سے پوچھا ہے تو یہ بھی عرض کرتا چلوں کہ سندھی ادیبوں نے شروع سے ہی لیکر آج تک بہت زیادہ کام کیا ہی۔ نہ صرف سندھی زبان میں بلکہ اردو اور فارسی میں بھی بہت مددگار ثابت ہوئے ہیں" پیر حسام الدین راشدی نے بابائے اردو مولوی عبدالحق کے ساتھ کام کی اور مولوی صاحب اس کے ساتھ، ان کے گاؤں میں بھی قیام پذیر ہوئے۔ نیاز ہمایونی نے اردو بورڈ میں اردو زبان کیلئے بہت کام کیا، انہوں نے فارسی ادب میں بھی اپنی خدامت سرانجام دیں۔ پیر علی علی محمد راشدی نے بھی اردو میں بہت زیادہ لکھا ہے۔ ہمارے کلاسیکل شاعروں سچل سرمست، میر علی نواز ناز نے جس اعلیٰ پائے کا اردو کلام لکھا ہے، اس ۔۔۔ جدید ادیبوں اور شاعروں میں کامریڈ سوبھو گیانچندانی، ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ، جمال ابڑو، شیخ ایاز، طالب المولیٰ، امر جلیل، شمشیر الحیدری، نورالدین سرکی، نورالہدیٰ شاہ، سرالحق میمن، آغا سلیم، عبدالقادر جونیجو، مرحب قاسمی، علی بابا، تاجل بیوس، تاج بلوچ، فتاح ملک، سرویچ سجاولی، مریم مجیدی، عنایت بلوچ، اسحاق انصاری، ڈاکٹر بدر اُجن، یوسف سندھی، مشتاق پھل اور بہت سے جدید ادیب و شاعر شامل ہیں۔

س: آپ نے ادب کی کن کن صنفوں پر کام کیا ہے؟
ج: میں نے شاعری کے حوالے سے سندھی ادب میں بہت نمایاں کام کیا ہی۔ میری نظم بچوں کے لیئے شاعری کی سب سے زیادہ کتب، اب تک میری ہی چھپی ہوئی ہیں۔ اور (Children Poetry) پر جدید انداز میں سائنس کو بھی موضوع سخن بنایا ہی۔ میں نے ہجری مطبوعات اسلام آباد کے رئیس فروغ کی مرتب کی ہوئی کتاب "گیت پھلونے" کا سندھی زبان مں منظوم ترجمہ کیا، جو سندھیالوجی نے ۱۹۸۳؁ء میں شایع کیا۔ جس میں اردو زبان میں بچوں کے لیئے نظمیں بہت عمدہ اور مشکل تھی۔ اور اس کا ترجمہ بڑی محنت سے کیا۔ جس کے بہت سے ایڈیشن شایع ہوئے ہیں۔ سندھی شاعری میں جدید موسیقی، ڈسکو اور ریپ سانگ سب سے پہلے میں نے ہی لکھے جو آج تک مقبول عام ہیں۔ جدید شاعری کے تین مجنوعے شائع ہوئے ہیں" "رن سجورت پٹھڑا (صحرا میں خون کے قطرے)"، "گاڑھا ریتھ پیلا چہرا (پیلے چہرے سرخ ہاتھ)" "بارش کھان پو (بارش کے بعد)" شائع ہوئے ہین" کل گیارہ شاعری کی کتابیں شائع ہوچکی ہیں۔
میں نے گذشتہ ۳۵ سالوں سے اخبار کالم "آئینہ عیں عکس (آئینیے اور عکس)" لکھ رہا ہوں۔ جسمیں سماجی، ادبی اور ثقافتی موضوعات پر جدید سائنسی انداز میں لکھ رہا ہوں، میں نے ملک کے اہم فنکاروں مہدی حسن، مہناز، گلبہار بانو، محمد علی شہکی، عالمگیر، ٹرپل ایس سسٹرز، خلیل حیدر، سجاد علی، آسیہ ثمن، رحیم شاہ، لی رضا، کرم عباس خا، شہدہ پروین، شبانہ کوثر، شازیہ حسین، جاوید اختر، روحانی بانو، سلیم جاوید، بینا حسن، عالیہ حسین، عصمت جبین، تہمینہ سردار اور بہت سارے گنکاروں سے سندھی گیت گوائے۔ (رحیم شاہ کی زندگی کا پہلا گیت سندھی میں ہی رکارڈ کروایا تھا۔

س: اردو اور سندھی ادیبوں کے درمیان ثقافتی ہم آہنگی پیدا کرنے کے لیئے آپ کے ذہن میں کیا تجاویز ہیں؟
ج:اردو ادیبوں میں ہر سطح پر ہم اہنگی پہلے بھی تھی، اب بھی ہی، آئندہ ھی رہے گی اور زیادہ ہونی چاہیئے۔ سندھ کے سارے ادیب اردو ادب کا مطالعہ کرتے ہیں، اردو ادیبوں کو بھی پاکستان کی زبانوں سندھی، پنجابی، پشتو اور سرائکی میں لکھے گئے ادب کا مطالعہ کرنا چاہیے۔ ہم فارسی، عربی، نگالی، تلنگو ادب کو بڑے شوق سے پڑہتے ہیں لیکن اپنے دیسی ادب کا بھی مطالعہ کرنا چاہیئے۔ جس کے لئے ہمارے ادبی اداروں، اکادمی اادبیات، سندھی ادبی بورڈ اور دوسرے اداروں کو پاکستانی زبانوں کے ادب کے تراجم شائع کروانے چاہیے۔ سندھ میں ایک بار پھر اردو سندھی مشاعروں کا اہتمام اور اردو، سندھی ادبی سیمینار کروانے چاہیے۔ جس میں پاکستان آرٹس کونسل اہم کردار ادا کرسکتا ہے۔

س: کیا آپ اکادمی ادبیات پاکستان کی موجودہ کارکردگی سے مطمئن ہیں؟
ج: اکادمی ادبیات پاکستان، سرکاری ادیبوں کی پیروکاری چھوڑ کر اپنی ادبی کارکردگی کی بنیاد پر کام کرے تو اچھا ہوگا۔ یہاں درباری ادیبوں کو زیادہ اہمیت دینی، ادیبوں کی سیاسی وابستگی کے بجائے ادبی خدمات کو اہمیت دینی چاہیے اور یہ سرکاری اور درباری شاعروں اور ادیبوں کو ابھارنے کے بجائے ادب کی خدمت کرنے والوں کو اہمیت دینی چاہیے۔ ادیبوں کو کیٹگری میں تقسیم نہیں کرنا چاہیے۔ میرے خیال میں اب تک کی کارکردگی، سرکاری ادارے والی ہی۔ لیکن موجودہ چیئرمین جو خود ایک ترقی پسند اور حقیقت پسند ادیب اور دانشور ہیں۔ اگر فخر زماں صاحب نے بھی وہی درباری کام کیا جو یہ ادارہ کرتا رہا ہے تو پھر یہ ایک اور المیہ ہوگا!

س: آپ فکری اور نظریاتی طور پر کس گروہ کے ساتھ ہیں؟
ج: میرا تعلق ترقی پسند فکر اور نظریہ کے ساتھ ہے اور میں نے اس کیلئے کافی کام بھی کیا ہے۔ ہمیں سچائیوں کا ساتھ دینا ہوگا اور بنیاد پرستی اور رجعت پرستی سے چھٹکارہ حاصل کرنا ہوگا۔

س: کیا آپکا نظریہ ادب، نظریہ زندگی سے مختلف ہے؟
ج: اب یہ بحث بہت پرانی ہوگئی ہے، ادب برائے ادب اور ادب برائے زندگی۔ ادب اور زندگی لازم وملزوم ہیں، لیکن وہ ادب جو زندگی سے دور ہے ہم اس کو ادب کہہ نہیں سکتے، وہ اور تو کچھ ہوسکتا ہے۔ ادب نہیں ہوسکتا۔ ادب کا زندگی سے تعلق ہونا، بنیادی نقطہ ہے، اور کڑوا سچ اور سچائی اس کا حصہ ہونا چاہیے۔

س: ہماری معلومات کے مطابق سندھی میں بہت اچھی کہانیاں لکھی جا رہی ہیں، کی اان کو اردو میں منتقل کروانا ممکن ہے؟
ج: بہت آسانی کے ساتھ ممکن ہے اور یہ ہونا بھی چاہیے۔ اس کام کے لئے کتنے ادارے قائم کیئے گئے ہیں۔ جن کا میں نے تذکرہ بھی کیا ہے۔ نہ صرف سندھی لیکن پنجابی، سرائیکی، بلوچی، پشتو کہانیاں بھی اردو میں منتقل کروانا ممکن ہے۔ سندھی ادبی سنگت ترجمہ کیلئے حاضر ہے اور ایسی خدمات کرنا چاہیتی ہے۔ اگر کس پبلشنگ ادارے نے رابطہ کیا تو ہم بھی یہ کام کرنے کیلئے تیار ہیں" موجودہ سیکریٹری جنرل یوسف سندھی اس سلسلہ میں کام کر رہے ہیں۔
س: سندھی میں ادب لکھنے والوں کی نئی نسل سے کیا توقعات ہیں؟
ج: ہر نسل جدیدیت کا تقاضا کرتی ہے۔ سندھی ادب لکھنے والوں کی نئی نسل بھی وقت کے ساتھ چلنا چاہتی ہے۔ جدید تقاضوں سے ہم آہنگ رہنا چاہیتی ہے۔ اور وہ بھی چاہتی ہے کہ الفاظ کی توقیر میں اضافہ ہو اور تنگ نظری سے نجات ملے اور سیلف ریسپیکٹ ہونی چاہیے۔ ہمیں برداشت کا ماحول پیدا کرنا ہوگا اور آپس محبت کو باٹنا ہوگا۔

س:آپ سندھی زبان کے کس کس شاعر سے سب سے زیادہ متاثر ہیں؟
ج: شاہ عبداللطیف بھٹائی اور سچل سرمست، جبکہ بلاشبہ شیخ ایاز سندھی زبان کے اہم شاعر ہیں لیکن سندھی زبان میں بہت سے شاعر ہیں۔ جن کا اپنا انداز اور لہجہ ہے اور آپ جانتے ہیں کہ شاعروں کے مختلف اضاف سخن ہیں۔ ڈاکٹر تنویر عباسی، تاجل بیوس کا بھی اپنا مقام ہی۔

س: اپنی ادبی زندگی کا کوئی یادگار واقعہ؟
ج: محترمہ بینظیر بھٹو صاحبہ کے پہلے دور میں، لاڑکانہ میں اردو سندھی مشاعرہ تھا، کراچی سے ایک چارٹرڈ فلائیٹ مخصوص کی گئی تھی، جس میں شاعر اور فنکاروں کو لے جانا تھا۔ اس فلائیٹ میں احمد فراز، ممتاز مرزا، عابدہ پروین، علن فقیر، علی محمد خاصخیلی اور بہت سے لوگ شامل تھی۔ اوسپی میں جب جہاز طوفان میں پھنس جانے کے باعث جھٹکے کھانے لگا تو اس وقت جہاز میں موجود شاعر اور فنکار رونے لگے، علن فقیر نے تو چلانا شروع کیا۔ پائلٹ بتاتا رہا کہ "ہم طوفان میں پھنسے ہوئے ہیں، دعائیں کریں" اور جب جہاز اس طوفان سے نکل گیا، تو سارے ادیبوں اور فنکاروں کے چہرے مسکرا رہے تھی۔ اور ہم کراچی ایئرپورٹ کے قریب تھے۔


(روزنامہ جنگ مڈویک کراچی ۲۴ فروری ۲۰۰۹؁ء

ڈاکٹر ذوالفقار سیال: محمود شام

ملاقات تو یاد نہیں کتنے برس پہلے ہوئی لیکن ہمدمی صدیوں کی محسوس ہوتی ہے۔ جب بھی گفتگو ہو۔ فون پر یا بالمشافہ۔ بہت ہی خوشگوار تجربہ ہوتا ہے۔ پیشہ تو ہے دکھی انسانیت کی باقاعدہ خدمت کرنا۔ اپنی مسیحائی کے ذریعے۔ یہ مسیحائی صرف جسمانی عوارض تک محدود نہیں ہے۔ نظریاتی مسیحائی بھی کرتے ہیں۔ روح کی تیمارداری بھی۔ آگے بڑھنے پر یقین رکھتے ہیں۔ اپنے ہمراہیوں کو بھی آگے لے جانا چاہتے ہیں۔ یہ نہیں کہ خود تو آگے چلتے رہیں۔ دوسرے ہم قدم پیچھے رہ جائیں۔ یہ ضرور ہے کہ پیچھے مڑ کر دیکھتے رہتے ہیں کہ کوئی زخمی تو نہیں ہوگیا۔ کوئی تھک کر رک تو نہیں گیا۔
ادب و شعر کے دلدادہ ہیں۔ کھل کر بات کرتے ہیں۔ اُردو انگریزی سندھی ادبیات سے تعلق خاص۔ مطالعہ ہر موسم میں جاری رکھتے ہیں۔ ان کی دلی خواہش ہے کہ نوجوان نسل بھی اپنی مادری زبان۔ اپنے علاقائی ادب۔ ثقافت۔ تمدّن سے آشنا رہے۔ سندھ کی صدیوں قدیم تہذیب کے آثار۔ مناظر۔ دنیا بھرتک پہنچانا چاہتے ہیں۔ سندھی شاعری کی تاریخ اتنی تحقیق اور تدقیق سے مرتب کی کہ وہ انتخاب ایک مثال بن کر رہ گیا۔ ہماری زیادہ قربت اس دستاویز کے حوالے سے رہی۔ قدیم شعرا۔ پھر صوفی شعرا۔ پھر بیسویں صدی کے شعرا و شاعرات۔ قیام پاکستان کے بعد کی شاعری۔ تقسیم ہند کے سندھی شاعری پر اثرات۔ سندھ کی جمہوری جدو جہد کے دوران ہونے والے المیے۔ سندھی بولی کے تحفظ اور سر بلندی کی خاطر قربانیاں۔ اس انتخاب سے محفوظ ہوگئیں۔ جدید دَور کے شعرا و شاعرات کو بھی نظر انداز نہیں کیا گیا۔ یقینا یہ ایک انتہائی مخلصانہ اور غیرجانبدارانہ کاوش ہے۔ شعر و ادب کی فہم صرف سندھی زبان تک محدود نہیں ہے۔ اُردو اور انگریزی ادب پر بھی گہری نظر ہے۔ دور دیشوں کے سفر پر نکلتے ہیں تو فیس بک کے صفحات کے ذریعے ہم وطنوں سے رابطے میں رہتے ہیں۔ ان دلچسپ اور حسین مناظر میں ہمیں بھی ساتھ رکھتے ہیں۔
دُعا یہی ہے کہ اسی طرح ان کی آنکھوں میں مسکراہٹ رقصاں رہے اور پیشانی اسی طرح تمتماتی رہے۔

مسیحائی اور شاعری: رخشندہ نوید

چند روزبیشتر ڈاکٹر ذوالفقار سیال صاحب نے فون پر مجھے اپنی شاعری کی کتاب کی تقریب رونمائی پر مدعو کرنے کی عزت بخشی جسے میں نے بخوشی قبول کرلیا۔ کیونکہ شاعری کی خوشبو کائنات کے کسی بھی چمن سے پھوٹے اس سے مستفید ہونا میرے لئے باعثِ اعزاز ہے۔ سو کتاب مجھ تک پہنچی اور میں نے کتاب کا ایک ایک ورق، ایک ایک حرف پڑھا اور حیرت کی بات یہ کہ میں نے اسے بند پلکوں سے ہی پڑھ لیا اور یہ بوجھ لیا کہ اس کتاب کی شاعری میں کیا لکھا گیا ہے۔ اور یوں اس کتاب کے مندرجات تک با آسانی رسائی ہوگئی اور میں نے بہت سہولت سے یہ بھید پالیا کہ ذوالفقار سیال جو دو برس قبل سارک کانفرنس انڈیا میں ہمارے ساتھ سفر میں شامل تھے جو پاکستان کے صوبہ سندھ حیدرآباد کراچی میں رہائش رکھتے ہیں، پیشے کے لحاظ سے ڈاکٹر، مسیحا ،اور رفوگر ہیں اور جو گزشتہ 30 برسوں سے گہوارہ علم و ادب میں توانائی سے شب و روز گزار رہے ہیں ۔ اور یہ ان کی تیرھویں کاوش ہے۔ ڈاکٹر سیال جنہوں نے اپنی تحریر کا آغاز پھول سے بچوں کے لئے کلام لکھنے سے کیا اور اپنے قلم کو نونہالوں کی شاعری سے جاگ لگائی اور پھر یکے بعد دیگرے شاعری کی کتابوں پر کتابیں تحریر کرتے ہوئے شعر و ادب کے اس مقام پر فائز ہیں کہ ان کا نام نامور ادیبوں اور شاعروں کی فہرست بہت نمایاں ہے میرے لئے کتنےفخر کی بات ہے کہ میں لاہور سے ان کی کتاب کی رونمائی کے لئے حاضر ہوئی ہوں۔ میں رخشندہ نوید جو پنجابی اور اردو زبان میں شاعری کرتی ہوں اور دعوے سے کہہ سکتی ہوں کہ احساسات کی کوئی زبان نہیں ہوتی۔ جذبوں کو پڑھنے کےلئے کسی خاص علم کی ضرورت پیش نہیں آتی۔ تب ہی تو میں نے اس ٹائٹل کو چھو کر اس کی خوشبو سے جان لیا کہ اس کتاب میں کیا کیا رنگ بکھرے ہیں اور میں نے پڑھا کہ اس کتاب کی غزلوں اور گیتوں میں زمین سے جڑی مٹی سے اگی اور اپنی بستی میں بسنے والے لوگوں کے دھڑکتے دلوں کی کہانیاں پوشیدہ ہیں۔ ان کہانیوں میں شعریت کوٹ کوٹ کر بھری ہے۔ جسے ڈاکٹر ذوالفقار سیال نے اپنے منچلے، چھیل چھبیلے اور شوخ انداز میں تحریر کیا ہے۔ ان کی اس کتاب کے موضوعات خالصتاً گرد و بیش سے پھوٹتے ہیں جبکہ اس شاعری کا طرہ امتیاز اس کا بانکپن ہے۔
ایک رائٹر کی آنکھ کیا نہیں دیکھ سکتی۔ اگر آنکھ دیکھے نکلے تو کرہ ارض کا جغرافیائی تناظر،گلوبل ولیج کے نفع نقصانات، الیکٹرونک میڈیا کی یلغار، اس جہاں میں دکھائی دینے والے تغیر و تبدل ،غربت، بھوک افلاس، جنگیں فتح و شکست فلطسین ، کشمیر ، چیچنیا، بوسنیا، کیا کیا موضوعات ہیں کہ جوآنکھ میں ذو میں نہیں آسکتے، مگر میری ذاتی رائے میں بڑی گہری اور بھرپور تحریر وہی ہے جو ایک لکھاری ،ایک شاعر اپنےاپنے علاقے، بستی ، اپنی مٹی اور اس کے تقدس اور وقار سے وابستہ ہونے اور وابستہ رہنے کے لئے لکھتا ہے اور شاعر کے اشعار جس قدر اپنے ماحول کے پس و پیش کو منعکس کریں گے اتنی ہی شاعری زندہ شاعری میں شمار ہوگی۔
سو اس کتاب کو بند پلکوں سے پڑھ لینے اپنے تخیل اور باطن کی آنکھ سے دیکھ لینے کا جواز یہی ہے کہ کتاب جذبوں اور جذبات سے مزین ہو اوراس محسوسات کے عالم میں قدم رکھتے یہ انسان مٹی کی خوشبو سے مالا مال ہو جائے تو اور کیا چاہیے ۔ سو میں نے سندھی زبان نہ جانتے ہوئے بھی اس کتاب کو پڑھا اور محسوس کیا ہے اور پرکھه لیا ہے کہ ان کی ہر کتاب اپنی معاشرت اور زندگی کی عکاسی ہے۔ اس میں اس کے سوا کچھ تلاش کریں گے تو بقول غالب شاید مل جائے چند تصویر بتاں چند حسینوں کے خطوطـ)
ڈاکٹرذوالفقار سیال جن کی شخصیت میں سیال مادہ موجود ہے اور جو دنیا جہاں میں ، جگہ جگہ گھومنے پھرنے کا شرف رکھتے ہیں۔ اسی لئے ان کے گیتوں اورغزلوں میں رنگا رنگی ملتی ہے، وہ رنگا رنگی جو چھن چھن کرتی اور رقص کرتی ہوئی گیتوں کا روپ دھارتی ہے۔ اور بڑے سے بڑا گائیک اسے گانے میں اپنا اعزاز سمجھتا ہے۔ ان کے وطن کےلئے لکھے گیت اور ترانے ہمیشہ ٹاپ ٹین میں شامل رہے ہیں۔ ڈاکٹر سیال جن کا پیشہ مسیحائی ہے، زخم دیکھا ، زخم بھرنا اور زخموں پر مرہم رکھنا ان کا فریضہ ہے ۔ وہ برسا، برس سے مسیحائی کے درجے پر فائز ہیں۔ مگرمعاشرے کی دکھتی رگ پر ہاتھ رکھنا بھی کسی مسیحائی سے کم نہیں۔نننھےے منے بچوں کے لئے ان کا جذبہ ترحم ،ان کے تراجم یقیناً قابل ذکر ہیں۔ وہ جس لگن اور لو سے علم وادب کی جانب مائل ہیں یہ سب کےلئے قابل تقلید بھی ہے اور وہ ثابت کرنے میں کامیاب ہوئے ہیں کہ ایک انسان بیک وقت چاہے تو کیا کیا نہیں کرسکتا۔ پچھلے وقتوں میں انہیں ٹی وی پروگرامز کی میزبانی کا شوق چرایاتو وہ کئی برسوں تک اس میدان میں ڈٹے رہے۔ بہت سی ادبی تنظیموں کے سرگرم رکن، عہدیدار ان اور کمیٹی ممبران میں شامل ہیں۔ان کی مدھم سُروں میں لکھی جانے والی شاعری میں ایک موسیقیت موجود ہے۔ جو اس مصائب سے بھرے روز و شب میں کنج عافیت سے کم نہیں۔ یوں محسوس ہوتا ہے شاعری سیال صاحب کی شخصیت میں موجود ہے۔
سوچا جائے تو شاعری اور اس کا مقصد کیا ہے۔ شاعر لوگ شعر کیوں کہتے ہیں۔ کیا یہ مقصد مشاعروں میں اپنے اشعار کا ریٹ اور بھاو لگانے تک محدود ہے۔ یا پھر شعر نیکی کر دریا میں ڈال کے مصداق اپنی شاعری کا اجرخدا سے طلب کرنے تک موقوف ہے، ۔اس کے سوا بھی شاعری میں شعر کہنے کے بہانے بن سکتے ہیں۔ جو کچھ درمیان کے راستوں سے منسلک ہیں مگر اصل بات یہی ہے کہ دل سے لکھے گئے بول، سچ میں گوندھی بہترین تحریر کبھی کسی آنکھ سے اوجھل نہیں رہتی ۔ہر حال میں سماعتوں تک رسائی پاہی لیتی ہے۔
ڈاکٹر سیال صاحب کی شاعری میں بھی سچے اور میٹھے لہجوں میں توانا جذبوں کااظہار ہے جو اپنامقام خود متعین کرواتی ہے ۔ ان کی سرائیکی اورسندھی زبان میں لکھی گئی شاعری نے انہیں اس مسند پر فائز کردیا ہے جہاں وہ ایک جانا پہچانا نام مقام رکھتے ہیں۔
انکی غزل میں بھی دلربائی ہے مگر گیت ان کا اپنا ہی پسندیدہ صنف سخن معلوم ہوتاہے۔ انکے گیت میں سُر تال اور موسیقی اس لئے بھی زیادہ ہے کہ جب شاعر خود موسیقی کی زبان بھی جانتا ہو تو اسے بحر وزن اور ردھم کا بخوبی دھیان رہتا ہے۔ سو معلوم یہ ہوتا ہے کہ ڈاکٹر سیال مسلسل اور مستقل اپنی ذات کے کیتھار سس میں مشغول ہیں۔
ڈاکٹرصاحب کے بیشتر گیت تانیسی لہجے میں لکھے گئے ہیں۔ گو بابا ئے گیت حضرت امیرخسرو کی روایت بھی یہی تھی مگر میں ڈاکٹر سیال سے کہتی ہوں ۔ اگر تو ڈاکٹرصاحب کسی معاشرتی دباو کا شکار ہیں تو ہم انہیں درخواست کرتے ہیں کہ اپنے گیت اپنے جینڈر کی زبان میں لکھیں۔ ہم ان کے ساتھ ہیں۔ اس طرح ان کے گیتوں کی تڑپ، لگن اور محبت کی چاشنی اور بھی بہتر سلیقے سے ٹپکنے لگے گی اور گویا وہ زندگی سے اور قریب ہوجائیں۔
آخر میں اپنی خواہش کا برملا اظہار کرنا چاہتی ہوں کہ اس میل ملاپ سے آنے جانے سے بین الصوبائی رائٹرز میں روابط میں اضافہ ہوتا رہنا چاہیے ۔ڈاکٹرصاحب کے لئے ایک شعرکہص کر اجازت مانگوں گی۔
الفت کے شناور کو کہیں ڈوب نہ جانا،
دریائے محبت کے کنارے نہیں ہوتے۔

متحرم جمالیات کا شاعر: پروفیسر آفاق صدیقی

سندھی زبان کی جدید شاعر ذہین ڈاکٹرذوالفقار سیال کا نام معتبر بھی ہے اور محترم بھی بنیادی طور پر یہ محترم جمالیات کے شاعر ہیں۔برسوں پہلے شیخ ایاز نے مجھے کچھ نودمیدہ نوجوان سندھی شعرا کے نام بتائےاشتیاق پیدا ہوا کہ ممتاز سندھی جریدوں میں ان کی تخلیقات کو پڑھا جائے۔ ذوالفقار سیال کو پڑھا تو محسوس ہوا کہ اچھی شاعری کے لئے جو محاسن درکار ہیں، ذوالفقار کی شعری تخلیقات میں ان کی جھلکیاں نمایاں طور پر نظرآتی ہیں۔ مثلاً لفظ ربیاں کی پیسپاختگی اور جدت طرازی، عناقیت کا بھرپور انجذاب اور مضمون آفرینی میں دور حاضرہ کی جیتی جاگتی سماجی حقیقتوں کا شعور ادراک علاوہ ازیں سندھی کی کلاسیکل شاعری سے کسب فیض بالخصوص حضرت شاہ عبداللطیف بھٹائی کے مجموعہ کلام شاہ جو رسالو کی سدا بہار روح پرور کیفیات کے رنگ و آہنگ کو اپنے من کو جوج اور وجدانی کیفیات میں سمونے کی امنگ ایسے عوامل ہیں جنہوں نے اس بیدار مضر، ترقی پسند اور سندھ دھرتی سے سچی محبت کرنے والے شاعر کو اپنے معاصرین میں ممتاز کیا۔حسین اتفاق کہ جب ذوالفقار کے خوبصورت شعری مجموعے چھرا چند گلابن جھرا کی تقریب تعارف منعقد ہوئی تو اظہار خیال کرنے والوں میں بھی شامل تھا اور مجھے یاد ہے کہ میں نے بھرے اجتماع میں یہ بات کہی تھی کہ شاعر کی ظاہری سبح دھج میں جمالیات کی جو دلکشی نظرآتی ہے وہی اس کی شاعری میں ہے۔ لیکن سوال یہ پیدا ہوتا ہے کہ محترم جمالیات کااطلاق ان کی شعری تخلیقات پر کیونکر ہو تو اس سلسلے میں اپنے موقف کا جواز ذوالفقار کی خوبصورت شاعری ہے۔
اس لہجہ ، نشست الفاظ اور رعایت نقطی جیسے صنعات سے جمالیاتی کیفیت کو جو میرے خیال میں اچھی شاعری کی جان ہوتی ہے اور اس کے ہوتے ہوئے ذوالفقار کی شاعری ہیں، واقعی شعریت کی وہ جان موجود ہے، احساس اور فطری ایچ کے بل پوتے پر جدید سندھی شاعری کو وہ دلکش و رعنائی عطا کرے گی کہ سندھی شاعری اور سندھی ادب کی تاریخ میں ذوالفقار سیال کا نام ممتاز ترین شاعروں میں ہوگا۔ شخصی طور پر یہ شاعر محض سبلی نیکیوں کادائرہ بھی بڑا وسیع ہے۔ سندھی ادبی سنگت کو ترقی و توسیع میں نمایاں کردار بلکہ کلیدی حیثیت حاصل رہے ہے۔ مجھ سے حسن خلوص و محبت کے ساتھ ملتا جلتا رہا ہے اس کی یادیں میرے لئے روح رہاں کا درجہ رکھتی ہے۔ ڈاکٹرذوالفقار سیال صرف پیشے کے اعتبار سے مسیحا نفس نہیں بلکہ شعر و ادب اور سندھ باسیوں کی زندگی کے لئے بھی اعجاز مسیحائی رکھنے والا خوبصورت انسان اور بہت پیارا شاعر ہے، میری دعا ہے کہ کارساز حقیقی ذوالفقار سیال کی شاعری اور شخصیت کو کامیابی ، کامرانی اور سدا بہار تابندگی عطا کرے۔

اَدب اور نخلِ سخن کی آبیاری میں ڈاکٹر ذوالفقار سیال کی گراں قدر خدمات: زیب النساء زیبیؔ

جہاں تک ڈاکٹر ذوالفقار سیال کی شعری تخلیقات اور فن و شخصیت کا تعلق ہے تو یہاں میں ایک واقعے کے ذریعے اُسے اُجاگر کرنے کی کوشش کروں گی۔ کچھ عرصے پہلے انجمنِ ترقی پسند مصنّفین کی جانب سے کُل پاکستان کانفرنس کے انعقاد کے سلسلے کا ایک مشاعرہ حیدرآباد پریس کلب میں منعقد کیا گیا۔ ہم تمام مہمانوں کو ایک بہترین ہوٹل میں ٹھہرایا گیا تھا۔ میں بھی اپنے شوہر کے ہمراہ اپنے کمرے میں موجود تھی، مشاعرے سے کچھ دیر قبل میں نے اپنے روم سے نکل کر دیکھنا چاہا کہ دیگر شعرا و ادبا کہاں ہیں اور کیا کررہے ہیں، برابر والے کمرے کا دروازہ کُھلا ہوا تھا اور کچھ شعرا مشاعرے میں شریک شعرا کی سینئر جونیئر کی حیثیت سے فہرست بنانے میں محو تھے۔ میں نے لاپرواہی سے سوچا کہ مجھے اس سے کیا کہ کون صدر؟ کون مسند نشین اور کون سینئر جونیئر ہوگا۔ کیوں کہ میں ادب کی اندرونی اقربا پروری و گروہی سیاست سے خوب واقف تھی اور جانتی تھی کہ یہ سب انتخاب ذاتی پسند و ناپسند ااچھی ریلیشن شپ اور کچھ لین دین کا مرہونِ منت ہوتا ہے۔ میں نے ساری زندگی ایسی ظاہری نامو ری سے بچ کر صرف اپنے کام پر توجہ کی اور یہی وجہ ہے کہ آج میں نے اپنی ادبی کاوشوں سے تاریخِ ادب میں اپنا ایک منفرد مقام بنایا۔ میری محنت کے صلے میں ہی ہر قدم پر میرے اللہ نے مجھے عزت و احترام سے نوازا۔
شام جب ہم سب مشاعرے گاہ میں پہنچے تو پورے پاکستان سے آئے ہوئے شعرا و ادبا اور سامعین کی ایک بڑی تعداد اس مشاعرے کو سننے کے لیے موجود تھی۔ ذوالفقار سیال نے اسٹیج اور مائیک سنبھالا تو مسند نشینی کے مہمانوں کا نام پکارتے ہوئے سب کا تعارف، ان کی تخلیقات کی تفصیلات اور ان کی انفرادی ادبی کاوشوں کے تذکرے کے ساتھ انہیں اسٹیج پہ مدعو کیا، چند ہی لمحوں کے بعد مسند نشینی کے اعزاز کے لیے میرا نام بھی پکارا گیا اور ساتھ ہی ساتھ میری ۰۶ سے زائد کتب کی تفصیلات کا بھی تعارف کرایا گیا۔ تمام ہال تالیوں سے گونجنے لگا اور میں اسٹیج کی جانب رواں ہوگئی، وہ تمام شعرا جو میرے اسٹیج پہ بیٹھنے کی وجہ سے گومگو کی کیفیت میں تھے اُن کے چہروں کے رنگ اُڑے ہوئے تھے، اُن کی ترتیب دی ہوئی شعرا کی فہرست ان کے ہی ہاتھوں میں تھمی کی تھمی رہ گئی تھی۔ اس موقع پر ایک خاتون شاعرہ اور ان کے دوستِ خاص نے خوب واویلا مچانے کی بھی کوشش کی لیکن ڈاکٹر سیال نے کہا کہ میں نے اہلیت، قابلیت اور محترمہ کی طویل قلمی مشقت اور بے اندازہ ادبی صلاحیتوں و تخلیقات کو مدنظر رکھتے ہوئے اُنہیں مسند نشینی کا اہل سمجھتے ہوئے انہیں یہ اعزاز عطا کیا ہے۔ اگر آپ میں سے کسی کا بھی اتنا ادبی کام اور تخلیقات ہیں تو سامنے آئے، میں اُس کو بھی اسٹیج نشینی عطا کردوں گا، تمام سامعین نے خوش دلی سے ڈاکٹر سیال کے اس بیان کی تائید کی۔ میرے لیے یہ عزت اللہ کی طرف سے عطا کردہ تھی۔ اسی مشاعرے میں ڈاکٹر سیال نے یہ بات بھی ثابت کی کہ وہ نہ صرف ادبی گروہ بندی سے بالاتر ہیں بلکہ آورد کے نہیں آمد کے شاعر ہیں اور یہ صلاحیت اُن میں خداداد موجود ہے، فرداً فرداً وہ جب بھی کسی شاعر کو کلام پیش کرنے کے لیے نام پکارتے تو پہلے اُس کا تعارف فوری طور پہ ایک قطعے کی شکل میں پیش کرتے، فی البدیہہ اس طرح شعر کہہ کے تعارف کرانا ان کی شاعرانہ صلاحیتوں کا منہ بولتا ثبوت تھا۔
جہاں تک اُن کے کلام کا تعلق ہے تو مجھے یہ کہنے میں کوئی عار نہیں کہ انہوں نے نخلِ سخن کی آبیاری جس خلوص و ریاضت سے کی ہے اُس نے اُنہیں جدید شعرا کی صفِ اوّل میں لاکھڑا کیا ہے، آپ کی فکرِ رسا اور چشمِ مشاہدہ نے فنِ شاعری کو جِلا بخشی ہے۔ آپ زندگی کے ہر تجربے اور مشاہدے کو سچّے جذبوں کی روایتی پاسداری کے ساتھ اپنے کھرے اور دل نشیں لہجے میں دیانت داری اور دل آویزی کے ساتھ پیش کرنا جانتے ہیں۔ آپ اپنے کلام میں لفظی ساختیات، استعارات و تشبیہات سے جمالیاتِ شعر کے حُسن کو اُبھارتے ہیں، آپ کے کلام میں تازگی، نیا پن اور جدّت موجود ہے۔
شعری اَسالیب میں ندرتِ حسن موجود ہے، فکر و نظر کی گہرائی اور وُسعتِ مضامین کلام کو موثر بناتی ہے۔ معاملاتِ حسن و عشق ہوں یا درونِ ذات سے باہر کے خارجی تلخ حقائق، اُن میں آفاقیت اور ہمہ گیریت کے رنگ نمایاں ہیں۔ موضوعات کے انتخاب میں اچھوتا پن ہے۔شعر ؎
آپ کے اشعار، متنوع کیفیات، جداگانہ حَسین رنگوں اور اپنے عہد و ماحول کے نمائندہ ہیں جن میں شدتِ احساس کی فراوانی اور فکر کی جولانی اپنی پوری آب و تاب کے ساتھ نمایاں ہے۔ شعر ملاحظہ فرمائیے ؎
آپ زندگی کی حقیقتوں اور صداقتوں پہ یقین رکھتے ہیں، حساس دل، عدل و انسانیت اور سچ و حق سے شناسا ہیں۔ یہی رُوحانی بالیدگی اور وجدانی کیفیات آپ کے جذبات و احساسات کی صورت گری بن کر آپ کے کلام کی ترجمان بن جاتی ہے۔
آپ ایک کہنہ مشق شاعر ہیں، عصری مسائل اور تقاضوں سے پوری طرح بہرہ ور ہیں، ابلاغِ شعر کے جملہ فنی اور جمالی لوازمات سے پوری طرح واقف ہیں۔ غزل کے مزاج، رمزیت، لطافت، ایمائیت، غنائیت اور شعری قوائد و ضوابط سے شناسا ہیں۔ آپ ایک پختہ گو شاعر ہیں، اسلوب میں بے ساختگی، سادگی، روانی اور لفظیاتی تاثر کی گہرائی قاری اور سامع کو متوجہ کرتی ہے۔

بچوں کا ادب:
ڈاکٹر سیال نے جو بچوں کا ادب اور شاعری تخلیق کی ہے اُس میں اس بات کا پوری طرح خیال رکھا ہے کہ بچوں کو جو معلومات فرمائی کی جارہی ہیں وہ سچ حقائق اور درستگی کے معیار پہ پوری اترتی ہوں، اُن میں دلچسپی، تفریح اور بچوں کی خوشی کا عنصر اُنہیں یہ کلام پڑھنے پہ مجبور کرے۔
جو بات بھی کہیں وہ بچوں کی ذہنی سطح اور ان کے مزاج کے مطابق ہو۔ حروف و الفاظ کے استعمال میں اس بات کا خیال رکھا جائے کہ وہ بچوں کو باآسانی سمجھ آسکیں۔ بچوں کی کردار سازی، اخلاقیات اور ان کے مستقبل کو روشن بنانے میں کام آئے۔ وہ تمام معلومات جو زندگی کے ہر بدلتے مرحلے پہ بچوں کی ضرورت ہوں ان کو سہل انداز میں بچوں تک پہنچایا جائے۔
بچوں کا ادب تخلیق کرنا کوئی آسان کام نہیں، بچوں کی ذہنی سطح کے مطابق سوچنا اور ان کی سطح پہ جا کر اُن سے بات چیت کرنے کا عمل مشکل ترین مرحلہ ہے، جیسے ڈاکٹر سیال نے بحسن و خوبی انجام دیا ہے۔ آپ نے بچوں کے لیے دس کتب تخلیق کی ہیں جس کے لیے نئی نسل ہمیشہ آپ کی ممنون و مشکور رہے گی۔
ایک حساس شخص منافقت سے بالاتر ہوکر اپنے گرد و پیش کا مطالعہ کرتا ہے اور بیرونِ ذات کے مسائل کو اپنے کربِ ذات کا حصہ بناکر اپنی تخلیقات کو زندگی بخشتا ہے۔ آپ کی تخلیق کردہ کہانیوں میں ظلم کی مذمت، مظلوم کی حمایت اور انسانیت کی سربلندی کا پیغام ایک جیتی جاگتی زندگی کی بقا کا مظہر ہے۔ آپ جس دلیری، جواں مردی اور حوصلہ و ہمت سے ادبی شعبے میں قدم جمائے ہوئے ہیں وہ قابلِ تحسین ہے۔ خوشامد، مفاد پرستی، چاپلوسی کے اسی ادبی ماحول میں سچائی اور حق کو زندہ رکھنا کوئی آسان کام نہیں۔ آپ ادب میں ایک گھنے سایہ دار درخت کے مانند ہیں اور ادب کے مختلف شعبوں میں اپنی صلاحیتوں کے جوہر دکھلارہے ہیں۔ آپ ضمیر کی آزادی کے قائل ہیں، جہالت، فرسودہ روایات، جبر و گھٹن اور آمرانہ بالادستی کے خلاف قلمی جہاد میں مصروف ہیں۔
آپ کے افسانے ہوں، ناول، تنقیدی مضامین، کالم نویسی یا تحقیق اور شاعری، اس ادب کے گلستاں کا ہرپھول آپ کے منفرد اندازِ نگارش کی وجہ سے سندھی اور اُردو ادب کو مہکا رہا ہے۔
آپ کے قلم کی کاٹ، حروف کے نشتر اور کڑوی کسیلی تلخی کا ذائقہ آپ کی کہانیوں کو امر کرتا ہے۔ آپ نے زندگی کے سفاکانہ مناظر کو اچھوتے انداز میں قاری کے سامنے رکھا ہے، آپ کے چند اہم افسانوں کے نام یہ ہیں:
ڈاکٹر ذوالفقار سیال کی ایک ضخیم کتاب ”شاعری کا سفر“ کے عنوان سے شایع ہوئی، اس کتاب کی تقریب رونمائی آرٹس کونسل کراچی میں منعقد کی گئی جس میں اُردو ادب کے صفِ اوّل کے شعرا، ادبا اور مشاہیر نے اپنی رائے کا اظہار کیا، اس موقع پر میں نے بھی اپنی رائے کا اظہار کیا جسے مختصر مقالے کی شکل میں یہاں میں بیان کرنا چاہتی ہوں۔ جہاں تک ڈاکٹر سیال کی شخصیت اور ان کے ادبی قد و قامت کا تعلق ہے اُس کے لیے کسی تفصیلی تعارف کی ضرورت نہیں، آپ دودرجن سے زائد کتب کے تخلیق کار ہیں، بیک وقت آپ شاعر، افسانہ نگار، کالم نویس، محقق، نقاد، مترجم، دانشور اور مفکر ہیں۔ آپ نے نہ صرف میڈیکل سائنس میں ڈاکٹریٹ کیا بلکہ آپ پی ایچ ڈی ڈاکٹر ہیں۔
ڈاکٹر ذوالفقار سیال سندھی ادبی سنگت کے جنرل سیکریٹری رہ چکے ہیں۔ اس تنظیم نے سندھ کے شعرا، ادبا، مشاہیر اور قلم کاروں کو ایک شاندار پلیٹ فارم عطا کیا۔ اس ادارے کی انتظامی اور بہتری کے اُمور کی کارکردگی آپ کے عہد میں عروج پہ رہی، اس ادارے کو رواں دواں رکھنے اور بامِ عروج تک پہنچانے کے لیے آپ ہمیشہ پُرعزم، مستعد، فعال اور پُرجوش رہے۔
تحقیق و تنقید کے حوالے سے آپ کا ہمیشہ زندہ رہنے والا کام ”شاعری کا سفر“ ہے۔ جو کام کئی ادارے بھی مل کر نہیں کرسکتے وہ آپ نے تن تنہا کر دکھایا۔ سندھی ادب کی مکمل تاریخ کو یوں یکجا کرنا آپ کی برسہا برس کی محنت کی نتیجہ ہے۔ اس کتاب میں آپ نے سندھی شاعری کی تاریخ کا آغاز ”راءٍ دور“ (۵۹۴ء۔۲۳۶ء) سے کیا ہے۔ عرب دور (۲۱۷ء۔۰۵۰۱ء) یحییٰ بن خالد برمکی کے دورکے مشہور شعرا (۰۵۰۱ء۔۰۵۳۱ء) ان میں پیر نور الدین، پیر صدرالدین حسینی، پیر شمس سبزواری ملتانی، بابا فرید گنج شکر اور کئی شعرا، اس کے بعد کے عہد میں (۰۲۵۱ء) تک کے شعرا پہ تحقیق شامل ہے۔ پھر (۱۲۵۱ء۔۵۵۵۱ء) میں دورِ ارغون کے عہد کا تذکرہ ہے۔ اس کے بعد ترخان دوم (۲۵۹۱ء سے ۵۵۹۱ء) تک کے شعرا کے بعد، پھر مغلیہ دور کے شعرا (۲۹۵۱ء سے ۰۰۷۱ء) کا عہد ہے۔ کلہوڑوں کے دور میں (۰۰۷۱ء سے ۲۸۷۱ء) کے شعرا شامل ہیں، پھر نثری نظم کے شعرا کا تذکرہ ہے، آگے جاکر (۲۸۷۱ء سے ۳۴۸۱ء) تک کے تالپور کے عہد کے شعرا پہ تحقیقی کام ہے۔ اس میں سائیں سچل سرمست جیسے بلند پایہ شاعر شامل ہیں۔ پھر ۳۴۸۱ء سے ۲۴۹۱ء تک انگریزوں کے دور کے شعرا کا ذکر ملتا ہے، پھر ۲۴۹۱ء سے ۷۴۹۱ء تک کے شعرا کا تذکرہ ہے، پھر ۷۴۹۱ء سے پہلے اور بعد کے شعرا کے کلام اور تعارف کا حصہ شامل ہے۔ آگے جاکر جدید سندھی شعرا کی تفصیل موجود ہے۔ اس کے بعد نئے شعرا کا تعارف اور اُن پہ تحقیق موجود ہے۔ تحقیق و تنقید میں آپ نے جس بصیرت اور صلاحیت کا اظہار کیا ہے وہ ادب کے قاری کے لیے گراں بہا سرمایہ ہے۔
الغرض یہ اہم ترین کام سندھی ادب میں ہمیشہ تاریخِ ادب کے طالب علموں کے کام آتا رہے گا۔ اور یوں ڈاکٹر ذوالفقار سیال کا نام سدا زندہ و تابندہ رہے گا۔

کالم نویسی:
آپ نے ”آئینہئ عکس“ کے نام سے کالم بھی لکھے، اِن کالم کا مقصد بھی حالاتِ حاضرہ سے قاری کو واقف کرنا، اُن کے مسائل اور مصائب کو سامنے لانا ہے، آپ اپنی نثر میں کبھی مصلح، کبھی رہنما، کبھی محسنِ قوم نظر آتے ہیں، گوکہ آپ ترقی پسند تنظیموں سے وابستہ ہیں لیکن اسلام سے محبت اور ملتِ اسلام سے وابستگی آپ کی ذہنی اور قلبی پاکیزگی کی مظہر ہے۔ آپ اپنے ملک و قوم و سماج کی ترقی و خوشحالی، استحکام و بہتری، ترویج و بقا کے لیے ہر لحظہ سرگرمِ عمل نظر آتے ہیں۔
آپ کو سندھی ادب اور اپنی قوم کے افراد کی بہتری اور خوشحالی سے غیر معمولی دلچسپی ہے اور ان کے مستقبل کی بہتری کے لیے آپ دن رات کوشاں ہیں۔ آپ نے شاعر و ادیب، دانشور و صحافی کی حیثیت سے علمی و ادبی شعبوں میں فکری، اخلاقی اور تہذیبی عوامل کو فروغ دیا ہے۔ آپ نے اپنی انفرادی اور اجتماعی زندگی کو اعتدال و توازن کے ساتھ کامیابی، خوشحالی اور کامرانی سے ہمکنار کیا ہے۔
آپ اپنے دوستوں، خاندان کے افراد، میل ملاقات والوں اور ماتحت عملے کے ساتھ اپنے بہترین برتاؤ کی بدولت بہت مقبولیت رکھتے ہیں۔ آپ سادہ مزاج، خوش اخلاق، منظم عادات و خصائل کے مالک، دیانت دار انسان ہیں۔ اپنی ذات کو آپ نے فلاح و بہبود کے لیے وقف کررکھا ہے۔ جانے انجانے ہر شخص کے آپ کام آتے ہیں۔ آپ بناوٹ اور دِکھاوے سے خود کو دُور رکھتے ہیں۔
آپ کا ادبی سفر ابھی جاری ہے۔ ربِّ کریم آپ کی تخلیقی صلاحیتوں کو مزید پروان چڑھائے، آپ کے قلم کی سیاہی اور ذہن کی سوچ و فکر کبھی بنجر نہ ہو۔ آمین
جیتے رہیے خوش رہیے۔میری دُعائیں ہمیشہ آپ کے ساتھ ہیں۔ آمین

اچها دوست، اچها انسان: نیلم احمد بشیر

خوبصورت لب و لہجے اور پھول جیسا نرم و نازک دل رکھنے والے قومی الحبشہ بانکے شاعر ڈاکٹر ذوالفقار سیال کی تیرہویں کتاب قرائین کے ہاتھوں میں ہے۔ ڈاکٹر سیال کے بارے میں کیا کہوں۔دنیا میں کبھی کبھار گھومتے پھرتے آپ کا ٹکرائو، کسی ایسی نادر اور انوکھی شخصیت سے ہوجاتا ہے کہ وہ ہمیشہ کیلئے آپ کیلئے، اہم ہوکر رہ جاتے ہیں۔ آپ کبھی ملیں نہ ملیں، بات کریں نہ کریں۔ آپ ان کی دوستی، شفقت اور خلوص کے بارے میں پراعتمار رہتے ہیں۔ پھر جب ملتے ہیں یوں محسوس ہوتا ہے گویاکبھی بچھڑے ہی نہیں تھے۔ چہرے پر خوبصورت مسکان سجاتے، دل میں محبتوں کا دریا سمیٹے وہ دوستوں سے اتنی خندہ پیشانی سے ملتے ہیں کہ فاصلوں کااحساس جاتا رہتا ہے۔ بات یہیں پر ختم نہیں ہوتی،اردو سندھی میں موجود ادب کا خزنیہ، تانیشی لہجہ، شاعر کی ثنر، مضامین پڑھیں تو لگتا ہے محبت ہی محبت کے مقابل اور درپیش ہے۔ اس کے علاوہ سب بے معنی ہے۔ وہ شیریں لب و لہجہ میں دھرتی کے دکھ اور سکھ گنواتے ہیں تو بات دل میں اتر جاتی ہے۔ ان کی شاعری میں رقص درویشاں ساوجد محسوس ہوتا ہے، تو کومل جذبوں کی خدمت اور رشوت کا رچئاو بھی ممکن توانائی کے ساتھ سانس لیتاہے۔ ان کی شاعری دل کی دہلیز تاب کر اندرآجاتی ہے اور ہمیں زندگی کے رویوں کا تبہ دیتی ہے۔ دعا گوہوں کہ ڈاکٹرذوالفقار والیانہ انداز میں یونہی اپنا رقص اظہار کرتے ہیں اور اپنے کلام کے ذریعے اپنے ہونے کا جواز پیش کرکے ہمیں سرشار کرتے ہیں۔

ایک حسین خیال کے تناظر : بشریٰ ناز

قابل عزت واحترام جناب ڈاکٹرذوالفقار صاحب سے میری پہلی ملاقات 23-4-2011میں ہوئی۔ جب انڈیا کے شہر دلی میں میں منعقد سارک فیسٹیول میں شرکت کی، غرض سے ہمارا سات لوگوں پرمشتمل قافلہ فیصل آباد سے لاہور کو روانہ ہو ا، لاہور پہنچنے پر ہمارے ایک ساتھی بولے کہ ہمارے ساتھ انڈیا کے لئے ایک اور علمی ادبی شخصیت بھی ہیں جو کہ لاہور آواری ہوٹل میں ہماری منتظر ہیں ہمارے لاہور پہنچنے پر ہمارے دوست گئے اور آپ جناب کو اپنے ہمراہ لئے گاڑی میں اپنی سیٹ پر براجمان ہوئے آپ نے اپنا بڑا ہی مختصر تعارف کروایا بندے کو ڈاکٹر ذوالفقار کہتے ہیں1 اس کے بعد ہمارے تعارف حاصل کئے اور قافلہ واہگہ کی طرف گامزن ہوگیا آپ سے تفصیلی تعارف دلی کی طرف رواں دواں ٹرین میں ہوا جب میرے بے حد اصرار کہ ڈاکٹرصاحب اپنا تفصیلی تعارف کروائے آپ فرمانے لگے کہ بس چھوٹا موٹا لکھتا ہوں اور انسانیت کی خدمت میرا پیشہ ہے صرف اتنا سا تعارف مجھ سے تو ہضم نہیں ہو اکیونکہ اتنی سحرانگیز شخصیت آپکا اخلاق اور آپکی گفتگو تو کچھ اور ہی قصہ سنارہی تھی میرے جابجا اصرار پر آپ نے بتایا کہ آپ نے1972سے بچوں کی شاعری سے آغاز کیا1977 میں پہلا مجموعہ کلام زمین پر خون کے قطرے دوسرا مجموعہ کلام لال ہاتھ پیلے چہرے سوہنی پبلی کیشنر سے چھپے۔
مجموعہ کی تعداد 12بچوں کے لئے 8کتابیں شائع ہوئیں۔ پاکستان ہندوستان میں سندھی سرائیکی اُردو زبان میں شاعری کی عرصہ 30سال سے آئینے اور عکس کےنام سےمختلف اخبارات میں کالم لکھ رہے ہیں اپنی خوبصورت شاعری پر بھٹائی ایوارڈ سندھ کلچرل ایوارڈ پوپٹ ایوارڈ لے چکے ہیں۔ُPTVپر میڈیکل فارم، سائنس میگزین، سوال یہ ہے، روشن تارا اور مہکار جیسے عمدہ پروگرام کی سالہا سال میزبانی کرچکے ہیں۔
یہی وجہ ہے کہ ڈاکٹر صاحب کے ہاں بھی شاعری اگر اپنا جواز اُٹھتی ہے تو وہ جواز محبت کے علاوہ کچھ بھی نہیں ہے۔ شاعرانہ حوالے سے خوشبو رنگ روشنی استعاراتی وجود لئے اسی جذبے کے مرہون میں یہ خوشبو اُسی وقت نعوذ پذیر ہوتی ہے جب غزالان صحرا ہجر کی تمازت دل میں بسائے جنون جولانیاں کرتے ہوئے اپنے محبوب کی تلاش میں صحر ا نوردی کرتے ہیں اور جب انسان اپنے مرحلہ ہائے شوق کو طے کرتا ہے تو اس کے احساسات کے ریشے زلف خورعین کی شکل اختیار کرلیتے ہیں تو کستوری روح ادب ڈاکٹر ذوالفقار کے روپ میں ڈھل جاتی ہے۔
تسلیم کیاجاچاہئے کہ شعریت میں دھیمے لب و لہجے کے ساتھ اخلاق و اخلاص کی قو س و قزح کو اپنے قلم سے باز رہے ترنم نرم وعلمی ادبی مضمون آفرینی میں ایسا الزام و اہتمام، خیال افروزی میں ایسی شستگی و شائستگی معنوی سطح پر ایسی گہرائی و گیرائی جملہ جمالیات علم و فن کا ایسا توازن تناسب و امتزاج آپ ہی کی شخصیت کا خاصہ ہے جو عمومی حوالہ سے عفری نسائی علمی ادبی اور شعری منظرنامے میں کم کم ہی نظرآتا ہے۔
اس امید کے ساتھ کہ آپکا علمی ادبی وشعری سفر اسی تواتر و تسلسل سے ہمکنار رہے آپ چرچ سخن میں ایک چمکتا ستارہ بن کر عرفان الٰہی کی منزلیں طے کرتے رہےرہیں اس شعرے کے ساتھ اپنے الفاظوں کو سمیٹنے کی اجازت چاہونگی۔
چن دے مورے سورج نے وی سر نہ چکیا
بسیرے تمے بے جاندے ایس نگ دے آگے

رايا

ڈاکٹرذوالفقار سیال کا نام میڈیکل اور شوبزنس کے حوالے سے بہت جانا جاتا ہے۔ مجھے یہ بہت مخلص اور ہر ایک کے بارے میں فکر منداور دوسروں کی ہمیشہ مدد کرتے پایا گیا ہے۔ زیادہ سے زیادہ لوگوں کے کام آتا ہے۔ دراصل ڈاکٹر سیال کے نام سے ہی ایک مخلص شکصیت کا امیج ابھرتا ہے۔ بذات خود میرا ان کے بارے میںیہ کہناہے کہ یہ بہت ہی ٹیلنٹڈ اور رحمدل انسان ہے۔ یہ جھوٹ سے نفرت کرتا ہے اور اپنی جاب میں بہت ایماندار انسان ہے۔ مجھے حیرت ہوئی ہے اور خوشی بھی کہ آج کی دنیا میں ایسے لوگ بھی موجود ہیں۔

__ ڈاکٹر لبنیٰ ناز



ڈاکٹرذوالفقار سیال بہت ملنسار بہت اچھا شاعر اور شکل وصورت سے ایک خوبصورت انسان بھی ہے ہم نے ان کا کلام گایا ہے اور وہ بحیثیت شاعر وہ ہمیں پسند بھی ہے۔ ہم ان کے لئے دعا گو ہیں اللہ تعالیٰ ان کو اور زیادہ ترقی دے۔ تاکہ وہ خلوص دل سے لوگوں کی خدمت کرتا رہے۔ اس میں کوئی شک نہیں کہ ڈاکٹر سیال ایک بلند پایہ ادیب کے ساتھ ساتھ ایک بہت نیک انسان ہے۔

__ استاد افضل خان /موسیقار



میں نے آپ کا کلام پڑھا ہے مجھے اس میں دریائے سندھ کی سی مستی اور ان کی لہروں کی تیزی محسوس ہوئی ہے اور میں اپنے آپ کو ان میں تیرتا ہوا محسوس کررہا ہوں۔
سندھ کے شاعروں اور ادیبوں کے پاس جو زبان کا زور ہے وہ ہمارے ہاں اس پار بالکل نہیں ہے آپ کی زبان بہت میٹھی اور اثر انگیز ہے جو عام ادیبوں کی نہیں ہوتی۔ سندھ سے مجھے شیخ زیاز اور تنویر عباسی کی شاعری پسند ہے اور اب ان میں میں آپ کا نام بھی شامل کر کرہا ہوں خدا کررے تیرے قلم میں اور زیادہ جان اور جنبش پیدا ہو۔

__ ہری دلگیر /آدھ پور ، انڈیا



بچوں کی سائیکولاجی سمجھنا بہت مشکل ہے سچ بولنا اور سچ لکھنا بھی بہت مشکل ہے ذوالفقار سیال کو یہ سلیقہ آتا ہے۔

_ جمال ابڑو



ذوالفقار سیال سندھ سے میرے پسندیدہ شاعر ہیں۔ اس کی غزل میں مجھے جدیدیت اور میٹھاپن محسوس ہوتا ہے یہ اس طرف سندھی زبان کا بہت بڑا غزل کو شاعر ہے۔

_ایم کمل



مجھے نوجوان شاعروں کی شاعری میں سے آپ کی شاعری اچھی لگتی ہے خاص طور پر غزل میں نے یہ محسوس کیا ہے کہ نوجوانوں نے غزل کو ایک نیا موڑ اور نیا رنگ دیا ہے۔ غزل اب عبدالحلیم جوش علی محمد مجروح تنویر عباسی اور عبدالکریم گدائی کے غزل سے بہت آگے جا چکا ہے اور اس میں آپ کی کوششیں بھی شامل ہیں ۔

_ پروفیسر ایاز قادری



کچھ ادیب اور شاعر ایسے ہوتے ہیں جس کی تخلیقی پڑھ کے ان سے ملنے کی خواہش پیدا ہوتی ہے اور جب ان سے ملا جاتا ہے تو ان کو پڑھنے کی خواہش ختم ہو جاتی ہے بہت سے شاعر اور ادیب ایسے ہوتے ہیں جن سے ملنے کے بعد اس کی تخلیق پڑھنے کا شوق پیدا ہوتا ہے۔ ذوالفقار سیال انہی لوگوں میں سے ہے جس سے مل کر ان کی تخلیق پڑھنے کا شوق ہوتا ہے ذوالفقار صرف ہم لوگوں سے بلند قامت انسان ہی نہیں لیکن اپنی شاعری سے بھی بلند قامت شخصیت ہیں۔ یہ شاعری کرتے ہیں اور ڈاکٹر سے شوق فرماتے ہیں۔
عزت خلوص ذوالفقار دیتا بھی ہے اور لوگوں سے لیتا بھی ہے اس کو انسانوں کی شناخت ہے یہ نہ دھوکا دتا ہے نہ دھوکا کھاتا ہے شاعری اچھی کرتا ہے اگر ایک شخص جو اچھا انسان بھی ہو اچھی باتیں بھی کرے اور اچھی شاعری بھی کرے تو ہم دوستوں کو اور کیا چاہئے۔ ذوالفقار سیال ہی چاہئے۔

__ عبدالقادر جونیجو



میں نے ذوالفقار سیال کی شاعری پر تبصرہ کئے ہیں وہ سندھی شاعری کا ایک جاندار نام اور جدید ادب میں بلند شخصیت انسان ہے۔ ذوالفقار اکا نام جدید شاعری میں بہت ہی اہم ہے۔

__ ریٹا شاہانی/پونا، بمبئی



ذوالفقار سیال طارق اشرف معروفت میرا دوست ہوا اور اپنی شخصیت کی بدولت میرا دوست رہا اس کی شخصیت اور شاعری کا سلسلہ بہت مشکل ہے کہ یہ انسان بڑا ہے یا بحیثیت ایک شاعر۔

__ ہری موٹوانی/ انڈیا



بہت کم شاعروں کی شاعری نے مجھے متوجہ کیا ہے ان میں سے ایک ذوالفقار سیال ہے جنہوں نے غزل بہت اچھی کہی ہے گیت اور آزاد نظم بھی۔

__طارق اشرف



ذوالفقار سیال ان ساری چیزوں سے جو بچوں کے ذہن اور پسند کے مطابق ہوتی ہیں عکس بند گیا ہے ذوالفقار انہی خوبصورت نظموں کے علاوہ بچوں کو اور کیا تحفہ دے سکتا ہے؟

__مہتاب اکبر راشدی



بچوں کے ادب لکھنے والوں میں سے ذوالفقار سیال کا نام فہرست میں سب سے آگے لکھنا پڑے گا۔ میں سوچتی ہوں کاش مین بچی ہوتی بالکل چھوٹی دس سال کی ذوالفقار سیال اتنا ہی ہوتا۔ تو میں اس مرتبہ صوفی غلام مصطفی تبسم اور اقبال کی نظموں کے بدلے میں ان کے نظم اور گیت پڑھتی۔

__ نوالہدیٰ شاہ



ذوالفقار سیال اس عمر میں آٹھ نوکتابوں کے مصنف بن گئے ہیں جب کہ ہماری پہلی نسل اچھی مالی حالات کے باوجود ابھی تک نابالغ حرکتوں میں مشغول ہے ذوالفقار سیال اپنے عم عصر لوگوں میں ذہین اور پختہ شاعر ہیں۔ اس نے بہت آگے نکلنے کی کوشش کی ہے اس کی نظم ان کی ہم عصر شاعروں میں سب سے اوپر ہے جس قوم کا شاعر جاگ رہا ہو اس کی آنے والی نسلوں کو پریشان نہیں ہونا چاہئے۔

__ تاج بلوچ



ذوالفقار کی شاعری ہر انسان دوست جیسی ہے جس میں قدم قدم پہ سچ کی صدائیں اور ہر الفاظ میں خوبصورت مالائیں ہیں جس میں اس کو ایک جامع حیثیت بخش دی ہے۔

__ نیاز ہمایونی



ذوالفقار سیال کی شاعری خوبصورت عکسی شاعری ہے جس میں الفاظ ان کے سامنے قطار باندھے کھڑے ہوئے ہیں اور حکم کے علام ہیں۔

__ عنایت بلوچ



خدا جانتا ہے کہ میں بیس ہزار کیسٹیں کمپوز کی ہیں۔ لیکن آج تک کسی بھی کیسٹ کا محورت نہیں ہواہے ذوالفقار سیال نے اس سلسلہ کو شروع کر کے اس فن پر بڑا احسان کیا ہے یہ اسی کا ہی کمال ہے۔

__ فیروز گل /موسیقار



ذوالفقار ڈاکٹر بھی ہے ذوالفقار ادیب بھی ہے اور ذوالفقار الفاظ کے کھلونے میں کامیاب بھی گیا ہے۔ ایک مکہ ذوالفقار اور دوسرا اس بچہ کا جس کے لئے وہ لکھتا ہے باکل کلا شنکوف جیسا ہے۔ شاہ لطیف سے علامہ آئے آئے قاضی تک اور علامہ آئے آئے قاضی سے ذوالفقار سیال تک۔ سبھی نے اپنی شاعری میں نصیحتوں اور سچائی کا درس دیا ہے۔ ذوالفقار سیال ہم سب شاعروں اور ادیبوں میں سے ادب کے سماں کی بلندی پہ ہے کہ وہ بچوں کے لئے بھی لکھ رہا ہے۔

__ خیر النساء جعفری




ذوالفقار سیال نے بچوں کے ادب کے حوالے سے بہت اچھا کام کیا ہے وہ بچوں کے ذہن سے ڈر اور خوف ختم کر کے ان کو بہادر اور وطن دوست بنانے کی کوشش میں کامیاب گیا ہے۔ ان کے بچوں کے لئے لکھی ہوئی نظموں کو گایا بھی جاسکتا ہے جس کے لئے اس کو مبارکباد دیتا ہوں۔ ڈاکٹر اللہ داد بوہیو
جن لوگوں نے ادب کے اندھیرے میں شعروں کے دیے اور بلب جلائے ہیں انہی میں سے ذوالفقار سیال کا نام سب سے آگے ہے

۔ الطاف شیخ




آپ کی کتاب اور اس کا معیار دیکھ کے دل کو بہت خوشی ہوئی ہے اس طرح آپ کی ایک کتاب دس کتابوں کے برابر ہے اتنی اچھی اور بہترین معیاری تخلیق پر میں آپ کو مبارکباد دیتا ہوں اور محوس کرتا ہوں کہ آپ سندھی ادب کے شہزادہ ہیں اور ایک خوبصورت انسان بھی

۔ غلام یاسین فخری۔ ایڈیٹرسچار پبلیکیشنز



ذوالفقار سیال کے شعروں میں قلبی واردات ہے جو انسان اسے پڑھے کا یقینا ضرور متاثر ہوگا

۔ (پروفیسر سعیدہ بشیر)



ذوالفقار سیال جدید غزل کو شعراء ایک بہت بڑا نام ہے۔

کرشن راہی۔ بمبئی ۔ انڈیا



سندھی زبان بہت میٹھی ہے اور ان کے شعراء بہت اچھے ہیں لیکن جدید شاعروں میں ڈاکٹر ذوالفقار سیال ایک اہم اور بڑا نام ہے میں نے ان کے الفاظ میں سروس کی خوشبو اور لفظوں میں میٹھے سر محسوس کئے ہیں ڈاکٹر سیال کے الفاظ اور فقرے میں موسیقی کے ساتھ ساتھ عنائیت بھی محسوس کی ہے اس کی شاعری میں شاہ لطیف اور سچل کی رمزیں بھی ہیں۔ موسیقی پہ شاعری کرنا بہت مشکل کام ہے لیکن ڈاکٹر ذوالفقار سیال کے لئے یہ بہت آسان کام ہے وہ منٹوں میں بھر پور اور بہتر شاعری کر سکتا ہے یہ اس کاکمال ہے۔

ظفر علی خان (موسیقار)



ڈاکٹر ذوالفقار سیال کی کیسٹ کمپوز کرتے ہوئے مجھے یہ محسوس ہوا کہ وہ موسیقی اور سر کے بارے میں بھی معلومات رکھتے ہیں ان کے کلام میں موسیقیت ہے جو بہت کم شاعروں میں ہوتی ہے۔

غلام علی (موسیقار)

Dr.Zulfikar Siyal Art & Personality: M.H Khan

I received Dr. Zulfikar Ali Sial in the crisp early morning of September 1977 at London Heathrow Airport in response to a request by one of my best friends in Pakistan. I discovered Dr. Zulfikar to be in interesting personality.
When Dr. Zulfikar emerged from customs & immigration, I had little trouble in recognizing him from the description given to me and we met each other with great warmth.
I had arranged for Dr. Zulfikar to stay in an apartment in the “Bloomsbury” area of Central London, just a few minutes from the British Museum and London’s famous “West-End”.
A brief rest we commenced to make an appointment with a well known London Consultant with regard to Dr. Zulfikars mother who was suffering an illness and was the main reason for Dr. Zulfikars visit to London.
Dr. Zulfikars stayed with me for some days before he left for France & Belgium and again for few days on his return. After Dr. Zulfikar had completed his medical consultations in London. I took him on a sightseeing tour of the city including in the tower of London, Trafalgar Square, Downing Street, and many other places of interest.
During the time that Dr. Zulfikars stayed with me I came to know him quite well and I found him to be very good company. He was able to make conversation on a wide variety of subjects ranging from Art & Culture to the latest advances in Science & Technology. He also expressed a deep interest and appreciation of the ancient cultures of Pakistan while we were visiting an exhibition of the great Indus Valley civilization at the British Museum. However, the most impressive aspect of my friend’s character is his humility. Dr. Zulfikar belongs to a family of Landlords in Sindh the time that I have spent with Dr.Zulfikar belongs to a family of Landlords in Sindh the time that I have spent with Dr.Zulfikar in London, and subsequently, in Karachi has proved to be a rewarding experience.
Not only did I acquire a good friend but I observed a fine individual who is a good ambassador for his country. He is a simple and straightforward man. Pakistan could do with a few more people like Dr. Zulfikar Ali Sial.


M.H Khan
Chairman Asia Urdu/Adab Society

ERSONALITY AND POETRY OF DR.ZULFIQUAR SIYAL: Jam Jamali

Some sage has rightly said “Every man is a book, if you like to read him”. This sententious saying bears the truth and reality. All human beings are role players on the stage of this world.
If their characters be reduced to writing, there would be booklets, books, tomes, a series of volumes and umpteen encyclopedias, for us to serve as beacon lights, eye openers, trend setters, mind setters, change makers, trail blazers, revelations, reactionaries and revolutionaries according to their actions and performances on the stage.
Dr. Siyal is neither my fast friend nor a close companion. He is my acquaintance and we show reciprocal respect to one and other. He is a man, not an angle so surely, he is an imperfect, and the imperfection is an attribute of man, though he enjoys and enviable appellation of the vicegerent of God. I like Dr. Zulfiquar Siyal because he looks lunatic in love, in actions and in utterances. The lunatic is better than hypocrite, crafty, cunning and chameleon characters. His lunacy saves him from hatching conspiracy against any one and it immunes him from hypocrisy and craftiness.
Therefore, his actions and utterances stand open to all and no man is kept in dodge to be deceived by him. While a crafty man is like a villain who keeps a knife under his cloak and wears a smile on his face.
Let’s turn to his poetry. Poetry is said to be a portrait of poet’s personality through which he pours out his perceptions about his orientation, aptitude, observations, approvals and disapprovals, love and hatred, beauty and duty, happiness and grief etc.
So to say poetry is a mirror of poet’s mind that reflects in writings. I am not a metricist to measure up him poetry on metrical matrix, but I believe that matter is better than metrical margin. His poetry is simple in language but meaningful in content. He covers all aspects of life and human feeling in his poetry. Sometimes he mentions matters in a lighter vein and sometimes in a serious way. His poetry wears and autobiographical dress and is expressive of his personal faith what he is following.
Though it is not proper to pry into personal life and creed of anyone, because man is free to profess any belief, no matter he is an atheist, and theist, a polytheist, a monotheist and a mystic pantheist etc.
Dr. Siyal has consciously or spontaneously has betrayed his bent of mind and belief through his haiku. He not only believes in God but also asserts his omnipresence in these terms.
پنهنجو وجود
آهي گواهي
حق موجود
BELIEF
My existence
Gives a deposition
Of God’s presence
Dr. Siyal possesses an eagle’s eye and penetrates into the underworld of imperialism that has held humanity hostage and keeps on sucking blood of mankind like an octopus of earth. He denounces it drastically in this poem titled exploitation.
پيٽ بکين کان ماني ڇني
بم بارود ڇو ٺاهين ويٺو
ماڻهو بت تان کلون لاهي
تن تي پوش چڙهائين ويٺو
EXPLOITATION
Why do you
Snatch morsels from the mouths
Of hungry human beings
For manufacturing munitions
And remove hides from bear bodies
For countering costumes,
To don on your bloated bodies?
He discerns different shapes of times and relates strange story how time veers man like a whirlwind and makes him play different roles in life.
Here is a poem titled tailors of time, which is simple and self explanatory.
وقت آ تلوار سائين
وقت هڪڙي ڌار آ
وقت آهي جيت ڪنهنجي
وقت ڪنهن جي هار آ
TAILORS OF TIME
Time is a sword, o sir!
Time is a sharp edge,
Time is someone’s triumph,
and time is someone’s defeat.
Dr. Zulfiquar is quite cautious and wary of harmful nature of hypocrites, so he hurls pellets and pebbles at them who demonstrate their diabolical disdain and duplicity to keep people in confusion. The poet is acutely aware such person’s in inhuman attitude, jaundiced jealousy and clearly and clearly disapproves him in his poem hypocrisy.
مِهر ڪرين ٿو ساڙ سڙين ٿو
پاڻ ئي پنهنجو ماس ٿو کانئين
ڪين ڏنئين جي، ڇو ٿو ڏکائين
ڪهڙي مٽيءَ جو تون آهين؟
HYPOCRISY
Whether you exude affection or burn in bias,
You are really, eating your own flesh,
If you do not comfort, why do you hurt?
of what clay are your made?
Poetry is defined by scholars and poets in different ways according to their deliberations. Dr. Siyal calls poetry a joke which is cracked at life to make it a butt of laughter. Let’s read his blank verse titled poetry.
شاعري
هڪ ڀوڳ آ
جنهن وسيلي زندگي جو
پيو ٿو اڏائجي مذاق!
PEOTRY
Poetry is a cracked joke
Through which,
Life is held
An object of ridicule
It is aesthetics from which poetry originates. Dr. Siyal has blended his aesthetic feelings with cerebral sense in his poem poverty trap. In this poem he laments at pitiable plight of people caused by poverty they are facing, that has snatched romantic charms and charisma of softer sex.
In this poem he nostalgically narrates a panorama of past in which bevies of beauty were objects of attraction and inspiration for poets and writers to praise dazzling damsels wearing flowers in their plaits. In this poem he also imprecates the prevailing poverty that has snatched smiles from comely complexions, lets read the poem:
نه ڪنهن جي چڳن ۾ ڪوئي گل ڏٺو ٿم
نه گدري جيان ڪو ئي ڳل ئي ڏسان ٿو
وڪوڙي ويو سڀ کي افلاس آهي
نه ئي ٽهڪ ٽڙيا نه ئي مرڪون پسان ٿو
POVERTY TRAP
Neither I behold the braids bedecked with flowers,
Nor I see melon like charming cheeks,
Everyone is caught in web of poverty,
There is neither lovely loud laughter,
Nor I see scintillating smiles.
It is believed that poets are standard bearers of human harmony and universal brotherhood and their creed is cosmopolitan to think well being of whole humanity.
Dr. Siyal comes under this sage of poets who regard services of humanity as a way of worship so he holds human hearts as hallowed as holy house of God. For him breaking human heart is equal to dismantling house of God. He expresses his dismay over un mindful attitude of people who break hearts without felling pricks of conscience. Let’s read his reflections in his poem titled God’s House:
خدا جو گهر
تنهنجو ڌرتيءَ تي هڪ گهر
جنهن ۾ ماڻهو
توکي ڳولهن پيا،
ماڻهو ڪيڏا سادا آهن
هر ڪا دل
آهي تنهنجو گهر
جنهن کي ماڻهو
ٽوڙين ويٺا
GOD’S HOUSE
It is heard
there is your one house
on earth,
in which
People appear to be
Engage in quest for you.
How simpletons they are!
Every heart is
Hallowed house
of you
that is being broken
by mindless men.


Jam jamali