هڪ همدرد ۽ بهترين انسان
منظور جوکئي جي نانءِ
جڏهن کان مون لکڻ شروع ڪيو ته مون پنھنجن دوستن کي به لکڻ لاءِ همٿايو. خاص ڪري ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي سُڃاڻن کي، جيڪي منھنجي ڏينهن ۾ اتي هئا. انهن مان ڪي کڻي مون کان سال ٻه جونيئر هئا، پر اهو آهي ته پيٽارو وارن ڏينهن ۾ مون هنن کي گهڻو وقت لئبرريءَ ۾ مطالعي ۾ مصروف ڏٺو. ڪاليج ڇڏڻ بعد مختلف يونيورسٽين ۽ ڪاليجن مان وڌيڪ تعليم حاصل ڪري ڪي فوج ۾ ويا ته ڪي ڊاڪٽر، انجنيئر ٿيا، ته ڪي زميندار ۽ بيوروڪريٽ وغيره. آئون گهڻن ئي کي لکڻ لاءِ چوندو هوس. سڀ ’ها‘ ته وڏي ڪندا هئا. هڪ دفعي مون وارو جھاز ڪراچيءَ آيو ته سنڌ سيڪريٽريٽ/تغلق هائوس جو چڪر هڻندي انڪم ٽئڪس آفيس ۾ پيٽاري جي اقبال جماڻي ۽ ڪنڊياري واري نَوَلراءِ اوڏ سان به مليس. مون اها ئي لکڻ جي پرچار ڪئي. اسان جي شرميلي جوان اقبال جماڻيءَ ته ڪجهه نه چيو پر نَوَلراءِ موڪلائڻ وقت چيو ته: ”ڀائي جان! اسان جي کاتي (انڪم ٽئڪس) جو ڪوبه نه لکندئي.“
”ڇو ڀلا؟“ پُڇيومانس.
”اهو ان ڪري جو اسان کي ننڍي هوندي ڀلي ادب سان شوق هو، ڪئين ڪتاب پڙهي ڇڏياسين، پر هاڻي اسان جو واسطو ’اکرن‘ سان نه پر ’انگن‘ سان آهي.“
”ڏاڍي ٻڌايَئي“ آئون کلڻ لڳس. دل ۾ چيم ته ٿي سگهي ٿو ان ۾ سچائي هجي. مون مختلف اديبن، شاعرن جو سوچيو. مون کي ڪيترائي انجنيئر، ڊاڪٽر ۽ ڊپٽي ڪمشنر، هاري، زميندار ته سُجهيا پر ڪو انڪم ٽئڪس آفيسر هرگز نه.
ڪيترن سالن بعد، ٽيهه پنجٽيهه سالن بعد، هڪ انڪم ٽئڪس آفيسر منظور جوکئي پنهنجو سفرنامو ’هوا جي ديوار‘ پيش لفظ لکڻ لاءِ موڪليو. مون کي حيرت به ٿي ته خوشي به. منھنجي منظور سان پھرين جي ڪا سڃاڻپ نه هئي ۽ نه ملاقات. نه وري مون ڪا هن جي پھرين جي ڪا لکڻي پڙهي هئي ۽ نه مون کي اها خبر هئي ته هو لکندو رهي ٿو. سنڌ کان ٻاهر سمنڊ تي رهڻ ۽ ان بعد ملائيشيا ۾ هجڻ ڪري منھنجو سنڌ جي مختلف حالتن، ويندي ادب کان ڇڍائي رهي ٿي.
منظور جي سفرنامي پڙهڻ جي شروعات ئي مون کي ڏاڍو متاثر ڪيو. خاص ڪري هن جي سوچ ويچار observation power، بيحد نج ۽ صحيح سنڌي، جنھن کان اڄ ڪلهه جا شھري نوجوان اڻ واقف آهن ۽ هن جي لکڻيءَ ۾ مون کي اهي خوبيون نظر آيون جيڪي هڪ سٺي جرنسلٽ ۾ هونديون آهن. مون کي ياد آهي ته آئون ايڏو حيرت زده ٿي ويو هوس جو نه چاهيندي به (ان ڪري ’نه چاهيندي‘ لکيو اٿم جو منظور مون کي پنھنجي سفرنامي جو مواد ڏيندي ٻڌايو ته هُو انڪم ٽئڪس کاتي ۾ ڪم ڪري ٿو) مون سندس سفرنامو وڌيڪ پڙهڻ بند ڪري کيس فون ڪري پڇيو هو ته هن اخبار ۾ به ڪم ڪيو آهي؟... جنھن جي جواب ۾ منظور طرفان هائوڪار ٻڌي مون کي خوشي ٿي ته منھنجو اندازو صحيح نڪتو. ۽ سٺي سنڌي هجڻ ڪري اهو پڻ اندازو لڳايم ته منظور جو ننڍپڻ ڳوٺ ۾ گذريو آهي.
53 سالن جو منظور هن وقت ڪراچيءَ ۾ ڪمشنر اِنلينڊ روينيو جي پوسٽ تي ويھين گريڊ ۾ آفيسر آهي. هُو وندر جون گهڙيون اڄ به لکڻ پڙهڻ جھڙن ڪمن ۾ گذاري ٿو. هن اهو ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته انڪم ٽئڪس جھڙن ادارن ۾ ڪم ڪندڙن جو واسطو نه فقط انگن سان آهي پر اکرن سان پڻ آهي.
سندس ننڍپڻ جو دوست ۽ سنڌ جي مشھور ادبي شخصيت ۽ مفڪر ’ڊاڪٽر محمود مغل‘ ٻڌائي ٿو ته، منظور جوکئي لکڻ جي شروعات ستين ڪلاس ۾ شارٽ اسٽوري ’دولت جو نشو‘ کان ڪئي، جيڪا شڪارپور مان نڪرندڙ ’گلڙا‘ رسالي ۾ 1980ع ۾ ڇپي. ان بعد هن جون لکڻيون ”سنڌ“ رسالي ۾ اينديون رهيون. منظور جو ڪھاڻيڪاري ۽ ترجما نگاري کان سواءِ محبوب مشغلو ڪالم نگاري پڻ رهيو آهي. هڪ طويل عرصو هن سنڌي اخبارن: مھراڻ، عبرت، خادم وطن ۽ ڪاوش کان سواءِ فرنٽئير پوسٽ ۾ به لاڳيتو لکيو آهي. سندس ڪھاڻين جو پھريون مجموعو ’خيال، خوشبو ۽ ستارا‘ 2003ع ۾ ڇپيو ۽ ڪھاڻين جو ٻيو ڳٽڪو ’آئيندو‘ 2006ع ۾. ان بعد سندن دبئي، آمريڪا، لنڊن ۽ يورپ جو سفرنامو ’هوا جي ديوار‘ 2013ع ۾ ڇپيو، جنھن تي پيش لفظ لکڻ جو شرف مون کي ڏنو ويو. پيش لفظ لکڻ ڪارڻ مون کي منظور جو سڄو سفرنامو غور سان پڙهڻو پيو ۽ هي پھريون دفعو هو جو مون محسوس ڪيو ته منظور هڪ قابل، محنتي ۽ سٺو لکڻ وارو آهي. هن جو مشاهدو ۽ لکڻ جو انداز منفرد ۽ دلچسپ آهي. هن ڪتاب تي کيس سنڌي لئنگئيج اٿارٽي طرفان بھترين سفرنامي جو ايوارڊ پڻ مليو. 2019ع ۾ منظور جي مضمونن جو مجموعو ’رنگ رتول‘ شايع ٿيو. ٽي ويءَ تي هلندڙ مشھور ڊراما سيريل ’ڏهاڳڻ‘ جو ليکڪ پڻ اسان وارو منظور جوکيو آهي.
منظور، پڙهائي جي معاملي ۾ به هڪ مثالي شخصيت رهيو آهي. ڪٿي ڪو سنڌ جي ڪنھن ڳوٺ جي غريب رهاڪو جو آفيسر پٽ يعني ڊپٽي ڪمشنر، پوليس ايس پي ٽائيپ آفيسر ڏسندو آهيان ته هن سان وڃي ملندو آهيان ۽ هن کي ان عھدي تي پھچڻ لاءِ مبارڪباد ڏيندو آهيان. اها ٻي ڳالھ آهي ته هن جو عوام سان ڪھڙو رويو هجي پر آئون پنھنجي حساب سان هن کي پارت ڪندو آهيان ته جيئن ته هن غربت ۽ ڏکيا ڏينھن ڏٺا آهن، ان ڪري هو مجبور ۽ غريب ماڻھن جو خيال رکي. مبارڪباد اهو سوچي ڏيندو آهيان ته شھر ۾ رهندڙ ۽ امير والدين جي ٻارن کي ته هر ڪا سھولت ميسر آهي پر ڳوٺن ۾ رهندڙ غريب ٻارن کي گهر جي پورهئي کان سواءِ سي ايس ايس جھڙن اعليٰ امتحانن لاءِ وڏي محنت ڪرڻي پوي ٿي. ڪن کي ته انھن امتحانن جي تياريءَ دوران گهر جي خرچ کي منھڻ ڏيڻ لاءِ ڪا نوڪري ڪري والدين جي مدد پڻ ڪرڻي پوي ٿي. سڀ کان وڏي ڳالهه اها ته ٻين ملڪن جي ڀيٽ ۾ اسان وٽ خاص ڪري سنڌ ۾، ان قسم جي عھدن تي سياسي طرح پھتل امير ماڻھن، وزيرن، مشيرن، اسيمبلي ميمبرن جا ٻار ضرور آهن پر صحيح طرح امتحان ڏئي، پنھنجي قابليت تي هنن عهدن تي پھتل فقط غريب والدين جا ٻار آهن. ولايت ۾ پي ايچ ڊيُون ڪندڙ ۽ پورهيا ڪري ڪنھن منزل تي پھچڻ وارا پڻ مون گهڻا تڻا غريبن جا ٻار ڏٺا. مزورن هارين جا، پورهيتن ۽ پرائمري اسڪول جي ماسترن جا، ڪلارڪن ۽ گاڏن تي سامان رکي وڪڻڻ وارن جا اهڙن ڪجهه ماڻھن بابت آئون پنھنجن ڪتابن ۾ تفصيل سان لکي چڪو آهيان، جيئن اڄ جي نوجوان کي اتساهه ملي ۽ خود ترسي (Self Pity) جو شڪار نه ٿئي. ڊي آءِ جي ذوالفقار لاڙڪ، پروفيسر جاويد لاڙڪ ۽ ڊپٽي ڪمشنر نويد لاڙڪ جي والده پرائمري اسڪول جي ٽيچر هئي، ڊاڪٽر عبدالله ساند ۽ ڊاڪٽر عبدالستار ساند (جن ملائشيا مان انجنيئرنگ ۾ پي ايڇ ڊي ڪئي) جي والد ڪاٺيون ۽ ڇوڏا وڪڻي ٻارن کي پاليو، يُو اين او ۾ آفيسر منظور کوسي جو والد هاري هو.
اسان واري هن منظور جوکئي جو والد به ڪو پير، مير، وڏيرو يا وزير، مشير نه هو، جنھن رشوت ذريعي پنھنجي پٽ کي امتحان پاس ڪرايا، پر وڏي عيال وارو (ٽن پٽن چئن ڌيئرن وارو) هڪ پورهيت واڍو هو ۽ منظور هر قسم جو امتحان پنھنجي محنت ۽ نج قابليت جي بنياد تي پاس ٿي ڪيو. منظور نه فقط PCS جو مقابلي جو امتحان پر CSS جو امتحان به پاس ڪيو ۽ اڄ هُو انڪم ٽئڪس ڪمشنر آهي. اهو به لکندو هلان ته منظور ايندڙ نسلن جي نوجوانن جي رهنمائي ۽ همٿ افزائيءَ خاطر، جيئن هو هنن مقابلي جي امتحان لاءِto the point علم حاصل ڪن، ڪتاب لکيا، جيڪي اڄ تائين هنن امتحانن جا اميدوار پڙهن ٿا. اهي آهن: ماس ڪميونيڪيشن، پاڪستان افيئرس، ايوري ڊي سائنس، اسلاميات ۽ سنڌيءَ جون گائيڊس.
منظور، پنھنجي تعليم جي شروعات پرائمري اسڪول رحمت پور لاڙڪاڻي کان ڪئي. ڇھين کان اٺين تائين گورنمينٽ پائليٽ سيڪنڊري اسڪول لاڙڪاڻي مان ۽ نائون ۽ ڏهون ڪلاس ’نور محمد هاءِ اسڪول حيدرآباد‘ مان پاس ڪيو. مئٽريڪيوليشن 1984ع ۾ ڪرڻ بعد يارهون ۽ ٻارهون ڪلاس ’ماڊل اسڪول حيدرآباد‘ مان 1986ع ۾ پاس ڪيائين. انٽر ڪرڻ کان پوءِ منظور هڪ ٻئي پويان ڪيترائي امتحان ڏنا. شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور مان 1988ع ۾ بي اي ڪئي ۽ سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو مان 1991ع ۾ ايم اي جرنلزم ۽ سال 2004ع ۾ ايم بي اي فائننس جون ڊگريون حاصل ڪيون. تنھن کان سواءِ هن ’پاڪستان بئنڪنگ ائنڊ فائننس ڪميشن‘ جو امتحان به نمايان انداز ۾ پاس ڪيو. PCS ۽CSS جا امتحان هن ساڳئي سال 1996ع ۾ پاس ڪيا. بقول سندس وڏي ڀاءُ انور جوکيو جي دوست ڊاڪٽر محمود مغل جي، ”منظور جوکيو لاڳيتي محنت ۾ اعتقاد رکندڙ وجود آهي. سندس حياتيءَ تي نگاهه وجهبي، ته لڳي ٿو ته هُن ڄڻ ڪا به گهڙي وڃائي ناهي.“ منظور کي هر وقت پورهئي ۾ مشغول ڏسي شاهه لطيف جو شعر ياد ايندو اٿم:
جان جان هئي جئري، ورچي نه ويٺي...
علم حاصل ڪندي به هن پنھنجي ڪِرت ۽ پيشيور ڪارڪردگيءَ کي سامھون ضرور رکيو آهي. بي اي ۽ ايم اي جرنلزم ۾ ڪرڻ دوران منظور ڪيترين ئي اخبارن ۾ ڇهه سال کن ڪم ڪيو جهڙوڪ روزاني ’سنڌ نيوز‘ حيدر آباد جو سب ايڊيٽر، روزاني ’مھراڻ‘ جو سب ايڊيٽر، ’خادمِ وطن‘ حيدرآباد جو سب ايڊيٽر ۽ ڊيلي ’فرنٽيئر پوسٽ‘ جي رپورٽر طور ڪم ڪيو. سال 1993ع کان 1995ع تائين منظور، ’نئشنل بئنڪ آف پاڪستان‘ جو لاڙڪاڻي ۽ حيدرآباد ۾ گريڊ ٽُو آفيسر ٿي رهيو. ان بعد پاڻ 1996ع ۾ اسسٽنٽ ڪمشنر/سب ڊويزنل مئجسٽريٽ ٿي رهيو. ساڳئي سال سي ايس ايس ڪرڻ کان پوءِ اسسٽنٽ ڪمشنر انڪم ٽئڪس بھاولپور، دادو، نوابشاهه، سانگهڙ، ٽنڊو آدم ۽ حيدرآباد ۾ رهيو. سال 2016ع کان ڪمشنر انڪم ٽئڪس مقرر ٿيو ۽ ڪجهه سال حيدرآباد ۽ لاهور ۾ خذمتون سر انجام ڏيڻ کان پوءِ هاڻي ڪمشنر اِنلئنڊ روينيو طور ڪراچيءَ ۾ مقرر آهي.
منظور کان مون پڇيو ته، ”هن کي ملڪ جي اعليٰ امتحانن CSS۽ PCS ڏيڻ جو خيال ڪيئن آيو؟“
”دراصل ان جو خيال مون کي ستين ڪلاس کان وٺي هو.“ منظور ٻڌايو.
”ستين ڪلاس کان!“ مون کي حيرت ٿي.
منظور ان وقت 12 ورهين جو هوندو ۽ لاڙڪاڻي جي ’گورنمينٽ پائليٽ اسڪول‘ ۾ پڙهيو ٿي. اسان وٽ اڄ به ورلي ڪا ڪنهن جي پِري پلاننگ رهي ٿي. ڪو ٻار انٽر بعد ميڊيڪل يا انجنيئرنگ لاءِ نٿو چونڊجي ته پوءِ هن کي انھن مقابلي جي امتحانن جو خيال اچي ٿو ۽ هُو جھڙا تھڙا سبجيڪٽ کڻي B.A ڪري ٿو، جيڪا هنن امتحانن لاءِ بنيادي ضرورت آهي. ائين به ناهي ته منظور جي گهر جو ماحول ڪامورڪو هو، جتي هن کي ڊپٽي ڪمشنر يا پوليس سپرنٽينڊنٽ ٿيڻ لاءِ هنن امتحانن جي تياريءَ لاءِ چيو وڃي. منظور جو والد ته هڪ عام پورهيت هو، جنھن پنھنجي ٻارن کي تعليم حاصل ڪري ڪا جھڙي تھڙي ڪلارڪي حاصل ڪرڻ لاءِ به رب جي شڪر گذاري ٿي ڪئي. سو منظور جي ان ڳالهه تي منهنجو حيران ٿيڻ قدرتي ڳالھ هئي.
منظور کلندي ٻڌايو ته، ”اسان جي اسڪول ۾ هونءَ ته هر قسم جا مھمان ايندا رهيا ٿي، پر انھن ڏينھن ۾ اکين جي ڪئمپ لڳي هئي، جنھن جي افتتاح لاءِ لاڙڪاڻي جو ڊپٽي ڪمشنر شفيق پراچا صاحب آيو. هن جي اڳيان پويان آفيسر ۽ هن جو شان شوڪت ڏسي آئون دنگ رهجي ويس ته هي ڪير آهي ۽ ايڏو وڏو آفيسر ٿيڻ لاءِ ڪھڙا امتحان ڏيڻا پون ٿا. پوءِ معلوم ڪري آئون خوابن جي دنيا ۾ گم ٿي ويس ۽ هر وقت اهو ئي سوچيندو رهيس ته آئون به محنت ڪري اهو امتحان ضرور پاس ڪندس“.
اهڙي خواب جو تعبير هن محنت ڪري پي سي ايس جو امتحان پاس ڪري، اسسٽنٽ ڪمشنر/ ايس ڊي ايم ٿي حاصل ڪيو ۽ لاڙڪاڻي ۾ ئي ٽريننگ ڪرڻ لڳو. ڪجهه ئي سالن ۾ هو ڊپٽي ڪمشنر ٿي وڃي ها، پر سي ايس ايس پاس ڪرڻ ڪري هن اها نوڪري ڇڏي انڪم ٽئڪس گروپ جوائن ڪيو.
منھنجي خيال ۾ منظور جي اها سٺي سوچ هئي. اهي خواب ۽ خيال آهن جن جي ساڀيان ماڻڻ لاءِ انسان پنھنجيون قوتون سڌي راهه تي رکي ٿو. اسان ته نائين ڇا مئٽرڪ تائين پھچي وياسين ته به ان معاملي ۾ ڍڳا هئاسين، جنھن جو مثال پنھنجي انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومبس جي ’لنڊن تائين لفٽ‘ ڪتاب ۾ انتساب ۾ لکي چڪو آهيان ته هن اسان کي مئٽرڪ ۾ پنھنجي مستقبل بابت مضمون لکڻ لاءِ چيو ته توهان زندگيءَ ۾ ڇا ٿا ٿيڻ چاهيو ته اسان کي سمجهه ۾ نه آيو يا جن ٻه سٽون لکيون، انھن لکيو ته جيڪي قسمت ۾ هوندو. ان تي ٻي جنگ عظيم جي هن جپاني قيديءَ اسان کي خوب دڙڪا ڏئي سمجهايو ته اسان کي ننڍي هوندي کان ان بابت سوچ رکڻ کپي، جيئن پنھنجي اها خواهش/Goal ماڻڻ لاءِ ان طرف جي رخ ۾ رهون.
منظور کي چيم ته هن کي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ڪنھن آماده ڪيو، ڪنھن شوق ڏياريو ۽ رهنمائي ڪئي. ماءُ يا پيءُ؟ منظور ٻڌايو ته هن جي والدين کي تعليم جھڙين ڳالھين جي افاديت جي نه ڄاڻ هئي ۽ نه هنن معاشي طور پھچ ساري ٿي. ”آئون ٽن ڀائرن ۽ چئن ڀيڻين ۾ ننڍو هوس. مون کي تعليم حاصل ڪرڻ جو شوق وڏي ڀاءُ انور جوکئي ڏياريو. بلڪه هن کي هن جي وڏي ڀاءُ جي دوست ۽ اهم شخصيت غلام حيدر شيخ ڏياريو، جنهن جو گذريل سال انتقال ٿيو ۽ هن اسڪرپٽ ايڊيٽر جي حيثيت ۾ پاڪستان ٽيليويزن ڪراچي تي نوڪري ڪئي ٿي.“
منظور جو هي وڏو ڀاءُ، سائين محمد يوسف جوکيو صاحب جو وڏو ٻار انور جوکيو آهي، جنھن جي ڄم جو سال 1957ع آهي يعني انور منظور کان 12 سال وڏو آهي. انور جوکيو اڄ ڪلهه حيدرآباد ۾ رهي ٿو ۽ واپڊا مان ڊائريڪٽر ايڊمن جي عهدي تان ريٽائر ٿيو آهي. منھنجي ساڻس ملاقات اڄ کان ٽيهه سال اڳ پنھنجي ڀاڻيجي ’ماما گلاب‘ (غلام محمد شيخ) معرفت ٿي، جنھن پڻ اليڪٽريڪل انجنيئر هجڻ ڪري حيدرآباد جي ساڳي اليڪٽرڪ آفيس ۾ نوڪري ڪئي ٿي. ان وقت مون کي خبر پيئي ته انور توڙي سندس ڀاءُ منظور کي سنڌي ادب سان شوق آهي. انھن ڏينھن ۾ انور جون ڪھاڻيون مختلف رسالن ۾ اچي رهيون هيون ۽ سگهو ئي سندس 456 صفحن جو ترجمو ’پرين جي پچار‘ مارڪيٽ ۾ نظر آيو.
انور جوکيو صاحب پنھنجو لکڻ پڙهڻ جو شوق اڄ تائين قائم رکندو اچي ۽ هن جا هيستائين ٻيا به ٽي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن: ’پنھنجا پرين پراوا‘، ’سوريءَ چڙهيو سچ‘ ۽ مختلف اديبن ۽ انور جوکئي جي ڪھاڻين جو مجموعو. ويجهڙائيءَ کان هُو ’سنڌ رسالو‘ نالي هڪ سه ماهي رسالو ڪڍي رهيو آهي، جنھن جا ست کن پرچا شايع ٿي چڪا آهن. ان کان سواءِ سندن هيٺيان ڪتاب ڇپائيءَ هيٺ آهن: جيل ڊائري، آتم ڪٿا ۽ ڪھاڻين جا ٽي کن مجموعا.
انور جوکيو جو هڪ وڏي ٻار جي حيثيت ۾ پڙهڻ ڪري سندس باقي ٻن ننڍن ڀائرن منور ۽ منظور کي به تعليم حاصل ڪرڻ جو شوق ٿيو ۽ جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته انور کي تعليم حاصل ڪرڻ تي مائل ڪرڻ ۾ سندس ماءُ پيءُ جو ته نه پر هن جي دوست غلام حيدر شيخ جو هٿ هو. ڪٿي ڪٿي ايئن به ٿيندو آهي ته ٻار جي مستبقل ٺاهڻ ۾ ماءُ پيءُ جو نه ته ڪنھن مائٽ يا پاڙي واري جو هٿ هوندو آهي. ويندي غير زبان، غير مذهب وارو به مدد ڪندو آهي. سنڌ ۾ به توهان ڏسندائو ته جتي ڪنھن امير نواب وڏيري يا سيد، پير، سردار پنھنجي ماڻھوءَ جي مدد نه ڪئي هوندي، اتي توهان کي ڪيترا مھاجر ۽ پنجابي سيٽلر ملندا، جن سنڌ جي غريب ۽ پٺتي پيل قومن جي ٻارن کي تعليم ڏيڻ ۾ مدد ڪئي آهي، اسڪول، ڪاليج ۽ يونيورسٽيون کوليون آهن. اهڙن ماڻھن کي واقعي شاباس هجي، جيڪي ٻين سان ساڙ ۽ حسد ڪرڻ بدران انھن جي همٿ افزائي ڪن ٿا. انور جوکيو ۽ ان جي ڀائرن ۾ تعليم حاصل ڪرڻ جو روح غلام حيدر شيخ ڦوڪيو.
”لڳي ٿو هن جو والد صاحب تعليم يافته هو، جنھن پنھنجي پٽ کي نه فقط پڙهايو پر نيڪ انسان بنايو.“ مون، انور کي چيو.
”نه سائين! شيخ صاحب جو والد ته هڪ غريب هاري هو.“ انور ٻڌايو.
”پوءِ ته هن کي ۽ هن جي والد کي اڃان به وڌيڪ جَسُ هجي، جنھن نه فقط پنھنجي پٽ کي پڙهايو پر ٻين لاءِ به راهه کُلي وئي.“ چيومانس.
انور ٻڌايو ته غلام حيدر شيخ صاحب جي والد کي پنھنجي پٽ کي پڙهائڻ جو ڏاڍو شوق هو پر غربت جي ڪري هن کي لاڙڪاڻي جي انگريزي اسڪولن ۾ پڙهائڻ بدران ٻاروچي باغ (هالا ڀرسان) مرحوم شفيع محمد نظاماڻي صاحب جي ’منصوره‘ ۾ ٺھرايل مدرسي ۾ داخل ڪرايو ويو، جتي تعليم مفت هجڻ سان گڏ، ماني ٽڪيءَ جو به بندوبست هو. غلام حيدر شيخ عالم/فاضل ٿيڻ بعد لاڙڪاڻي جي اسڪول ۾ داخلا ورتي.
”هُونءَ عمر ۾ مون کان ست سال وڏو هو، جو هُو 1950ع ۾ ڄائو هو.“ انور ٻڌايو.
”پوءِ توهان جي هڪ اسڪول يا پاڙي ۾ هجڻ ڪري، هن سان دوستي ٿي؟“ مون پڇيو.
”نه... هُو اسان جو پاڙيسري ڪونه هو. اسان لاڙڪاڻي جي ’نانو پڌر‘ محلي ۾ رهياسين ٿي، جيڪو پاڙو ’سُرهيا پڌر‘ محلي ڀرسان آهي... جتي ’ايمپائر سئنيما‘ هوندي هئي. غلام حيدر شيخ پري ٻئي محلي ۾ رهيو ٿي. اسان جي ملاقات پاڙي جي هڪ ننڍڙي لئبريريءَ ۾ ٿيندي هئي، جيڪا لوهار مسجد ڀرسان هئي. هن مون کي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ همٿايو. هن سنڌي ادب لاءِ پڻ لاڙو پيدا ڪيو جو مون کي ادبي ميڙاڪن ۾ وٺي هلندو هو. ٻيو ماڻھو جنھن مون کي ادب لاءِ رجحان پيدا ڪيو اهو ’محمد سراج عالم‘ هو. سراج، لاڙڪاڻي جي مشھور شاعر ’منير تابان‘ جو فرزند هو. آئون سراج سان اڪثر جيلاني مسجد ۾ نماز لاءِ ويندو هوس. هنن کي ڪو ڪتاب يا رسالو ملندو هو ته پڙهڻ لاءِ مون کي به ڏيندا هئا. تعليم ۽ ادب لاءِ منھنجو شوق ڏسي منھنجا ڀائر منور ۽ منظور به مون کي فالو ڪرڻ لڳا.“ انور ٻڌايو.
منور جو گهڻو لاڙو مذهب ڏي رهيو. منظور، گهڻي کان گهڻي تعليم حاصل ڪرڻ چاهي ٿي ۽ سندس ادب ۽ شعر و شاعريءَ سان دلچسپي رهي. مالي مشڪلاتن کي منھن ڏيڻ لاءِ وڏي ڀاءُ جي حيثيت ۾ انور، ننڍي عمر ۾ ئي نوڪري شروع ڪئي. مئٽرڪ بعد هن کي لاڙڪاڻي جي ’بلڊنگ ڊپارٽمينٽ‘ ۾ ڪلارڪي جي نوڪري ملي وئي، جتي هن کي ادب ۽ تعليم جو وڌيڪ شوق ڏيارڻ لاءِ شاهه لطيف جو هڪ سچو عاشق ۽ هن جي شاعريءَ جي چڱي طرح سڌ رکڻ وارو ’مختيار علي جانوري‘ ملي ويو، جيڪو هن آفيس ۾ سب انجنيئر ٿي آيو هو. مختيار جانوري سڄي سنڌ ۾ نه فقط هڪ بھترين ڄاڻو ۽ قابل انجنيئر جي حيثيت ۾ ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو، پر سندس سڃاڻپ جو هڪ ٻيو رخ هي به آهي ته پاڻ بھترين لکاري به آهي. انور جوکئي توڙي منظور جوکئي لاءِ مختيار جانوري هڪ دلچسپ ادبي شخصيت رهيو آهي، جنھن جي سنگت ۾ هنن شاهه جي ڪلام کي بھتر طريقي سان سمجهيو.
مختيار جانوريءَ جو تعلق سنڌ جي هڪ پڙهيل لکيل ڪٽنب سان آهي. سندس ڏاڏو حسين خان جانوري ميرن جي ’هزار لشڪري‘ جو ڪمانڊر ٿي رهيو. انگريزن جي حڪومت ۾ هُو خيرپور مان لڏي لاڙڪاڻي آيو، جتي سندس پٽ يعني مختيار جانوريءَ جو ڏاڏو علي بخش خان جانوري، ناظر ڪورٽ جي عھدي تي رهيو. مختيار جو والد صاحب حسين بخش جانوريءَ سپرنٽينڊنٽ پوسٽ آفيس جي حيثيت ۾ رٽائرمينٽ ورتي. سندس چئن پٽن (يعني مختيار جانوريءَ جي ڀائرن) مان وڏو امداد علي جانوري ايڊيشنل ڪمشنر ٿي رٽائرڊ ٿيو. ٻيو پٽ منظور علي پوليس ڊپارٽمينٽ ۾ رهيو. ٽيون نمبر اختر علي، جيڪو سنڌي ڪھاڻيءَ جو منفرد ڪھاڻيڪار مڃيو وڃي ٿو. CSS ڪيائين ۽ سندس آخري پوسٽ ڪوئيٽا جو ائڊيشنل IG هئي. مختيار جانوري چوٿين نمبر تي ۽ سڀني ۾ ننڍو آهي ۽ هن 2016ع ۾ رٽائرمينٽ حاصل ڪئي آهي. هُو ايران، عراق ۽ شام جي سفرنامي ’هل هِنئين سين هوت ڏي‘ کان به مشھور آهي. 224 صفحن جو هي ڪتاب ’ساڀيان پبليڪيشن‘ وارن 2018ع ۾ حيدرآباد مان ڇپرايو ۽ مٿين ملڪن جي گائيڊ طور به استعمال ٿئي ٿو.
منظور اهو به ٻڌايو ته هن طرفان قائم ڪيل ’گلڙا ادبي سنگت‘ جي هڪ ادبي گڏجاڻيءَ لاءِ صدر جي حيثيت سان جڏهن اختر جانوريءَ شرڪت ڪئي ته اُن وقت هُو اي ايس پي هو. اختر جانوريءَ کي ڏسي به منظور کي سي ايس ايس ڪرڻ جو خيال آيو.
اسان جي منظور جوکئي جي ننڍپڻ جي ڪلاس ميٽن مان ٻه ڄڻا، جن کان توهان به واقف هوندا اهي آهن: روشن علي شيخ جيڪو هاڻي سيڪريٽري آهي. هُو صاحب ڪراچيءَ جو ڪمشنر به ٿي رهيو. ٻيو فدا حسين مستوئي DIG صاحب. ان کان سواءِ ڪسٽمس ڪليڪٽر ڊاڪٽر طاهر قريشي پڻ منظور سان گڏ ساڳئي ڪاليج مان پڙهيو.
منظور کان جڏهن سندس دلپسند استادن جو پڇيم ته هن جي زبان تي يڪدم ٻن ٽيچرن جا نالا آيا. هڪ ستين ۽ اٺين ڪلاس لاڙڪاڻي جو ’قمرالدين چانڊيو‘ صاحب ۽ ٻيو حيدرآباد جي ماڊل اسڪول جو ٽيچر جناب ’راحت عالم‘.
لکڻ پڙهڻ جي معاملي ۾ منھنجي درستگي ڪندي منظور ٻڌايو ته ايئن ناهي ته انڪم ٽئڪس کاتي ڪوبه ليکڪ پيدا نه ڪيو. ٻه اهم ليکڪ جن کان هر هڪ واقف آهي، اهي آهن: رفيق سومرو ۽ جميل الدين عالي صاحب... مون کي پڪ آهي ته مون وانگر منھنجن ڪيترن پڙهندڙن کي اهو معلوم ڪري حيرت ٿي هوندي.
جڏهن منظور کان پڇيم ته، ادب جي طرف هن جو رجحان ڪيئن ٿيو ته هن ٻڌايو، ”جيڪڏهن امر جليل ۽ الطاف شيخ صاحب جهڙا ليکڪ نه هجن ها ته هن جو ادب ڏانهن لاڙو بلڪل نه ٿئي ها.“ هن ٻُڌايو ته، ”ننڍي لاءِ انهن ٻنهي اديبن جي لکڻين کي پڙهي ئي هن لکڻ شروع ڪيو.“
ان قسم جو خلوص، پيار ۽ ڳالهيون ٻڌي منهنجي دل وڏي ٿي ويندي آهي، ته منهنجو لکڻ کي وقت ڏيڻ سان ڪجهه ته فائدو ٿيو يعني ٻارن ۾ مطالعي جي عادت پيئي ۽ هنن ۾ ولايت ڏي نڪرڻ جو شوق پيدا ٿيو. بهرحال اڄ جي ٻارن ۽ والدين کي آئون اها ئي صلاح ڏيندس ته هُو پنهنجي ٻارن جي زندگيءَ کي بهتر راهه تي وٺي هلڻ ۽ ڪاميابي ماڻڻ لاءِ گهڻي کان گهڻن ڪامياب ماڻهن جون آتم ڪٿائون پڙهن. ساڳي وقت اسان جي حڪومتي ادارن کي به کپي ته اهڙن ڪتابن کي سستو ۽ عام شاگرد جي پڙهڻ جوڳو بنائڻ لاءِ، ڇپائڻ وارن جي مدد ڪن. ڪن ڪن ليکڪن جون آٽوبايوگرافيون پڙهڻ ته بيحد ضروري سمجهان ٿو، جيئن ته پير علي محمد راشدي، سائين جي ايم سيد، حسام الدين راشدي، ڪريم بخش نظاماڻي، شمس جعفراڻي، عبدالحي پليجو، قاضي فيض محمد، علي احمد بروهي، جسٽس ديدار شاه، ڊاڪٽر عمر دائودپوٽو، عبدالواحد آريسر، عطا محمد جسڪاڻي، مهتاب راشدي، فهميده حسين، فضل قريشي، منير چنا، گل محمد عمراڻي، وغيره وغيره. اميد آهي تي منظور به پنهنجي آتم ڪٿا جلد لکڻ شروع ڪندو.
منظور کي چيم ته، ”ڪنھن هڪ اهڙي دوست جو به نالو ٻڌاءِ جيڪو اڃا تائين ڳوٺ ۾ رهندو هجي ۽ توهان اڄ تائين ان سان ملندا هجو“.
هن اصغر وڳڻ بابت ٻڌايو جيڪو لاڙڪاڻي ۾ هوٽل جو مالڪ آهي. منظور کان اصغر جو فون نمبر وٺي مون هڪ ڏينهن ان سان پڻ خبرچار ڪئي. اصغر، منظور جو همعمر آهي. اصغر ٻڌايو ته هو ٻئي پرائمري ڪلاس کان اٺين ڪلاس تائين گڏ گڏ ساڳين اسڪولن ’رحمت پور اسڪول‘ ۽ ’گورنمينٽ پائليٽ سيڪنڊري اسڪول‘ مان پڙهيا. ان بعد منظور حيدرآباد هليو ويو ۽ اصغر لاڙڪاڻي جي ’ڊگري ڪاليج‘ مان انٽر تائين پڙهيو.
”انٽر بعد پڙهائي ڇڏي مون پنھنجي وڏي ڀاءُ نادر علي سان گڏ اچي هوٽل تي ڪم ڪيو.“ اصغر ٻڌايو.
”ڇا توهان جي وڏن هوٽل جو ڪم ڪيو ٿي؟“ مون پڇيو. ان تي اصغر ٻڌايو ته هن جو والد علي اڪبر وڳڻ صاحب زميندار ماڻھو هو، ”پر پوءِ حالات ڪجهه ائين ٿي پيا جو منھنجي ڀاءُ هوٽل کولي.“
”هن کي هوٽل کولڻ جو خيال ڪيئن آيو؟“ مون پڇيو.
”دراصل هُو ڪڙهائيءَ ٺاهڻ جو ماهر هو ۽ هن لاڙڪاڻي جي هڪ هوٽل ’شاليمار هوٽل‘ ۾ ڪم ڪيو ٿي. هن ان کي ڇڏي پنھنجي هوٽل کولي ۽ انٽر ڪرڻ بعد آئون به اچي ساڻس گڏيس.“ اصغر ٻڌايو.
اصغر وارا ٽي ڀائر هئا. وچيون ڀاءُ اسد ننڍي هوندي گذاري ويو. وڏي ڀاءُ نادر عليءَ کي چار پٽ آهن، جيڪي پڻ هن اسٽيشن روڊ تي ٺھيل ’نادر هوٽل‘ سان سلھاڙيل آهن. اصغر کي پنج پٽ آهن جن مان هڪ هوٽل تي ڪم ڪري ٿو باقي ننڍا آهن ۽ پڙهائيءَ ۾ مشغول آهن. مون کان راءِ پُڇڻ تي مون اهو ئي چيومانس ته تعليم پنھنجي جاءِ تي آهي پر هنر ضروري آهي ۽ رڌ پچاءُ جھڙو بھترين هنر ٿي نٿو سگهي. مون کيس ڪيترن وڏن ماڻهن جي ٻارن، پُٽن توڙي ڌيئرن جا مثال ٻڌايا، جيڪي رڌپچاءُ جي ڪم اچڻ ڪري سٺو روزگار ڪمائي رهيا آهن پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته وڏين هوٽلن ۾ ڪم ڪرڻ ڪري هُو بورچي، ڪُڪ ۽ خانسامان سڏجڻ بدران ’شَيف‘ يا ’فوڊ ڊيزائنر‘ سڏجن ٿا. سڀ کان وڏو مثال ’راءِ بھادر موهن سنگهه اوبراءِ‘ جو آهي، جيڪو انٽر کان وڌيڪ پڙهڻ بدران شملي جي هڪ هوٽل ’سيشل‘ ۾ وڃي ڪلارڪ ٿيو ۽ پوءِ محنت ۽ ايمانداريءَ سان ڪم ڪرڻ ڪري پاڻ هوٽلن جو مالڪ ٿي ويو ۽ سندس اولاد ’اوبراءِ هوٽلز‘ جي ڪري مشھور آهي. ڳالهه اها آهي ته جنھن به فيلڊ ۾ وڃجي ان ۾ دل لڳائي محنت ڪجي ۽ صحيح طرح ڪم ڪجي. ڪيترا اهڙا به آهن جن CSS جا امتحان پاس ڪري سرڪاري وڏيون نوڪريون ٿڏي ڇڏيون ۽ جنھن فيلڊ ۾ ويا ان ۾ ڪامياب ٿيا، جيئن اسان جو سياستدان وڪيل اعتزاز احسن آهي يا اسان جو هڪ ٻيو ڪلاس ميٽ وڏي نوڪري ڇڏي وڃي درزي ٿيو ۽ هن ايڏي محنت ڪري ان فيلڊ ۾ نواڻ پيدا ڪئي، جو هن جا ڊيزائين ڪيل ڪپڙا سندس نالي جي شارٽ فارم ’TJ‘ تي وڪامن ٿا، جيئن جنيد جمشيد جو سامان ’.J‘ سان.
اصغر وڳڻ ٻڌايو ته گذريل 30 سالن کان هُو سڀ گڏجي هڪ هيءَ هوٽل هلائي رهيا آهن پر هاڻ ٻارن جي وڏي ٿيڻ تي هُو مختلف هنڌن تي ورتل پلاٽن تي هِن هوٽل جون شاخون کولي رهيا آهن.
هتي اهو به لکندو هلان ته اسان جي منظور جوکئي نه فقط ملڪ جي اعليٰ امتحانن CSS ۽ PCS لاءِ ڪاميابي حاصل ڪئي پر هن ڪاليج ۽ يونيورسٽيءَ جي امتحانن ۾ نالو روشن ڪيو. سنڌ يونيورسٽيءَ مان ماس ڪميونيڪيشن ۾ ماسٽرس ڊگري امتحان ۾ فرسٽ پوزيشن کڻڻ تي کيس گولڊ ميڊل مليو.
نه فقط علمي پر ادبي ۽ صحافتي دنيا ۾ پڻ منظور جوکئي جو نالو مٿانهون رهيو آهي. آل پاڪستان نيوز پيپرس سوسائٽي (APNS) طرفان کيس ٻه ڀيرا سال 2003 ۽ 2004 جو ايوارڊ مليو. ’اڪيڊمي ادبيات‘ اسلام آباد طرفان سال 2004ع لاءِ ڪھاڻين جي مجموعي ’خيال،خوشبو ۽ ستارا‘ تي کيس ’شاهه عبداللطيف ايوارڊ‘ مليو. ان کان سواءِ هو سفرنامي ’هوا جي ديوار‘ تي ’سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ‘ پاران ايوارڊ ۽ سال 2008ع ۾ ’سنڌ گريجوئيٽس ائسوسيئيشن‘ طرفان ’لائيف ٽائيم اچيومينٽ ايوارڊ‘ به ماڻي چڪو آهي. پنھنجي پيشي جي حوالي کان مختلف ڏيھي، پرڏيھي عالمي ادارن مان اعليٰ درجي جي تربيت حاصل ڪندڙ منظور جوکيو، ڪھاڻي، ڪالم، مضمون، سفرنامي ۽ ترجمي سان بيحد پيار ڪري ٿو.
منظور جي 1987ع ۾ شادي ٿي. کيس ٽي پٽ ۽ هڪ ڌيءَ آهي. وڏو پٽ ’شرجيل‘ مھراڻ يونيورسٽيءَ مان انجنيئرنگ ڊگري حاصل ڪرڻ بعد آمريڪا ۾ آهي، جتي هُو ماسٽرس ڪري رهيو آهي. ’دانيال‘، قانوندان بڻجڻ چاهي ٿو. هُو Law جي تعليم ڪراچيءَ مان حاصل ڪرڻ بعد وڪالت ڪري رهيو آهي. ’قرت العين‘، ٽيڪسٽائِل ڊزائينر آهي ۽ ننڍو پٽ ’عاليان‘ حيدرآباد ۾ پڙهي رهيو آهي.
دعا آهي ته اهي سڀئي پنھنجي والد جي نقشِ قدم تي هلي، نه فقط علم پرائڻ ۾ نالو پيدا ڪندا، پر بلند اخلاق ۽ ديندار پڻ ثابت ٿيندا.
الطاف شيخ
پھرين مارچ 2021ع
