پھاڙي آخاڻ

ھن ڪتاب جي تياريءَ ۾ ڊاڪٽر محمد صغير خان صاحب جو لکيل ڪتاب ”پھاڙي ڪھاوتين: آخان“ ۽ محبت حسين اعوان جو ڪتاب ”مري ۽ گليات جي پھاڙين ۾ ڳالھايا ويندڙ آخان: پھاڪا، چوڻيون ۽ محاورا“ گھڻو معاون ۽ مددگار رھيا. 

جيڪڏھن اھي ٻئي ڪتاب سامھون نه ھجن ھا ته ھوند ھيءُ ڪتاب تيار ٿي نه سگھي ھا. جنھنڪري مان پنھنجي ھيءَ ننڍڙي محنت ۽ ڪاوش، ٻنھي قابل احترام مصنفن؛

۱. ڊاڪٽر محمد صغير خان صاحب،

۲. محبت حسين اعوان صاحب 

جن ڏانھن منسوب ڪيان ٿو.

- انجنيئر عبدالوهاب سهتو

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري ليکڪ ۽ محقق انجنيئر عبدالوھاب سھتي جو پھاڙي ٻوليءَ جي پھاڪن ۽ چوڻين تي مشتمل ڪتاب ”پھاڙي آخاڻ“ اوھان اڳيان آڻي رھيا آھيون.

انجنيئر عبدالوھاب سھتي جِي، سنڌي ادب ۽ تحقيق جي شعبي ۾، بنيادي سڃاڻپ پھاڪن، چوڻين ۽ ورجيسن تي تسلسل سان تحقيق ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ جي آھي، جنھن سلسلي ھيٺ، سندس ۱۷ ڪتاب ڇپجي، مڃتا ماڻي چڪا آھن، جڏھن تہ ھُو افسانوي ادب ۾ ڪھاڻيڪار جي سڃاڻپ رکي ٿو ۽ سندس ٽي ڪھاڻين جا مجموعا پڻ ڇپيل آھن. پھاڙي ٻولي، گهڻي ڀاڱي، پاڪستاني پنجاب جي ڪجهہ علائقن سميت، آزاد ڪشمير ۽ ڀارت جي انتظام ھيٺ ڄمون ۽ ڪشمير سوڌو ھماچل پرديش ۾ ڳالھائي وڃي ٿي، ۽ ڄڻ تہ ٻن ملڪن ۾ پکڙيل آھي. عبدالوھاب سھتي سنڌي ٻوليءَ ۾ ھيءُ ڪتاب جوڙڻ ۾، ڊاڪٽر محمد صغير خان جي ڪتاب ”پہاڑي کہاوتيں: آخان“ (۲۰۰۲ع) ۽ محبت حسين اعواڻ جي ڪتاب ”مري، گليات ني پہاڑي بولي چ ’آخان‘ متان، ٹچکراں طہ سياننيان“ (۲۰۰۹ع) تان مدد ورتي آھي.

ھي ڪتاب ڊاڪٽر محبت ٻرڙو اڪيڊمي، قنبر پاران 2020ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون رياضت ٻرڙي ۽ انجنيئر عبدالوھاب سھتي جا جن ھي ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ لاءِ موڪليو. 

محمد سليمان وساڻ

مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي)، ڪراچي  
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام 
sulemanwassan@gmail.com  
sindhsalamat.com  
 books.sindhsalamat.com

دنيا جي سندرتا ۾ فطرت ڪيئن نه پنھنجو ڪردار ادا ڪيو آھي! ھيٺِ؛ ميدانَ، ڏونگرَ، صحرا، جھنگَ، برپٽَ، ساوڪ، سمنڊ، نديون، درياھ، ڍنڍون وغيرہ، ۽ مَٿي؛ سج، چنڊ، تارا، کير-ڌارا، ڪھڪشائون وغيرہ. سڀ جي سونھن نرالي! ۽ ان سھڻي فطرت ۾، اڃا سھڻو واڌارو ڪندڙ، جاندارن جي آوازن ۽ پکين جي لاتين سان گڏ، ماڻھن جون ھزارين ٻوليون، ۽ انھن ٻولين جا گفتا، قصا، ڪھاڻيون، پھاڪا، چوڻيون، گيتَ ۽ گونجارون!

ميداني ۽ درياھي علائقن جي ٻولين جا مزاج پنھنجا، ته صحرا، ڪاڇي ۽ ڪوھ جي ٻولين جا ماڻڪ موتي ئي جدارا! ڪٿي ساڳيائپ ۾ به تفاوت ۽ تفرقا، ته ڪٿي فَرقَن ۾ به ھڪجھڙائيون ۽ ويجھائيون! ته ڪٿي وري ٿورڙي مٽ سٽ سان ڳالھ ساڳي! پر ھڪ ڳالھ يقيني، ته دنيا جي ھر ٻوليءَ جي حسناڪي پنھنجي! ان جو لب ۽ لھجو نرالو! ان جو اچار ۽ آھنگ انوکو! ان جو اقرار ۽ انڪار اثرائتو!

اسان جو ملڪ، پاڪستانُ، ٻولين جي معاملي ۾ زرخيز آھي. ھِتي نه صرف سنڌي، سرائڪي، پنجابي، پشتو، بلوچي ۽ بروھڪي جھڙيون، ملڪ جي پکيڙ ۾ ڳالھايون ويندڙ آڳاٽيون زميني ٻوليون آھن، پر ھندڪو، پھاڙي، پوٺوھاري، بروشسڪي، ڪشميري، بَلتي، ھزارگي، ڪوھستاني، گوجري، کُوار (Khowar)، شِينا، وَکِي (Wakhi)، لداخي، پوريگي، مڪراني وغيرہ سميت ڪيئي پياريون ٻوليون، پنھنجن علائقن ۾ وڏين ڏکيائين سان جِي رھيون آھن. انھن سڀني ٻولين کي پڻ اردوءَ وانگر واڌ ويجھ جا بھتر موقعا ملڻ گھرجن، جڏھن ته اولين قدم طور سنڌيءَ، سرائڪيءَ، پنجابيءَ، پشتو ۽ بلوچيءَ کي قومي ٻولين جي حيثيت پڻ ملڻ گھرجي. اھا سٺي ڳالھ آھي ته انھن ٻولين مان گھڻين ئي ٻولين ۾ روين، مزاجن، لفظن، آوازن ۽ اکرن جي ھڪجھڙائي آھي ۽ اھي ھڪٻئي ڏانھن پنھنجائپ وارو رويو رکن ٿيون. حقيقت ۾، ان پنھنجائپ جي رويي ۾ اديب ۽ محقق ئي پنھنجو ڪردار ادا ڪندا آھن. خوشيءَ جي ڳالھ آھي ته سنڌي ٻوليءَ جا اديب ۽ محقق پاڪستان ۾ ڳالھاين ويندڙ ٻولين ڏانھن پنھنجائپ ۽ دوستيءَ جو ناتو رکن ٿا. اھڙي ناتي کي، پھاڪن ۽ چوڻين جي حوالي سان پَڪو پختو ڪرڻ ۾، سنڌي ٻوليءَ جي نامياري محقق انجنيئر عبدالوھاب سھتي جو پڻ واکاڻ جوڳو ۽ اھم ڪردار آھي.

انجنيئر عبدالوھاب سھتي جِي، سنڌي ادب ۽ تحقيق جي شعبي ۾، بنيادي سڃاڻپ پھاڪن، چوڻين ۽ ورجيسن تي تسلسل سان تحقيق ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ جي آھي، جنھن سلسلي ھيٺ، سندس ۱۷ ڪتاب ڇپجي، مڃتا ماڻي چڪا آھن، جڏھن ته ھُو افسانوي ادب ۾ ڪھاڻيڪار جي سڃاڻپ رکي ٿو ۽ سندس ٽي ڪھاڻين جا مجموعا پڻ ڇپيل آھن.

سھتي صاحب ڪوشش ڪئي آھي ته سنڌي ٻوليءَ ۾ پھاڪن ۽ چوڻين تي تحقيق ۽ پيشڪش سان گڏ، ٻين ڏيھي ٻولين جي پھاڪن ۽ چوڻين کي پڻ سنڌي ٻوليءَ ۾ پيش ڪري. ان سلسلي ھيٺ، سندس ھڪ ڪتاب ”گهاگهر منجھ ساگر“ اڳ ۾ ڇپجي چڪو آھي، جنھن ۾ ھندڪو ٻوليءَ جا پھاڪا ۽ چوڻيون، سولي سنڌيءَ ۾، سھيڙيل ۽ سمجھايل آھن. ھاڻ ان سلسلي کي اڳتي وڌائيندي، ھُن پھاڙي ٻوليءَ جي پھاڪن ۽ چوڻين تي تحقيقي ڪم ڪيو آھي، جيڪو موجودہ ڪتاب ”پھاڙي آکاڻ“ ۾ پيش ڪيو پيو وڃي.

پھاڙي ٻولي، گھڻي ڀاڱي، پاڪستاني پنجاب جي ڪجھ علائقن سميت، آزاد ڪشمير ۽ انڊيا جي انتظام ھيٺ ڄمون ۽ ڪشمير سوڌو ھماچل پرديش ۾ ڳالھائي وڃي ٿي، ۽ ڄڻ ته ٻن ملڪن ۾ پکڙيل آھي. ڊاڪٽر محمد صغير خان جي ڪتاب ”پہاڑي کہاوتيں: آخان“ (۲۰۰۲ع) ۾، گوجري ۽ پھاڙي ٻولين جي حوالي سان، باباءِ گوجرِي رانا فضل حسين لکي ٿو: ”يہ دونوں زبانيں رياست جموں و کشمير کے دونوں حصوں کے علاوہ پاکستان، بھارت، افغانستان اور برطانيہ ميں بھي اپني بين الاقوامي حيثيت کا جواز پيدا کرتي ھيں.“

ڊاڪٽر محمد صغير خان، ساڳئي ڪتاب ۾، پنھنجي پاران لکيل ”اعتراف“ ۾ لکي ٿو: ” پہاڑي آخان بڑے تہدار اور ہمہ پہلو ہوتے ھيں، ان کو اردو يا کسي دوسري زبان ميں پورے طور پر منتقل کرنا اگر ناممکن  نہيں تو مشکل ضرور ھے.“ ان تناظر ۾، جيڪڏھن اسان انجنيئر عبدالوھاب سھتي جي ڪيل ڪم تي تنقيدي نظر وجھون ٿا، ته سُڌ پوي ٿي، ته سھتي صاحب، پھاڙي ٻوليءَ جي ھنن پھاڪن ۽ چوڻين تي پڻ ان ريت ئي محنت ڪئي آھي، جيئن ھو سنڌي ٻوليءَ جي پھاڪن ۽ چوڻين تي ڪندو آھي يعني ھُن نه رڳو پھاڪن ۽ چوڻين جون سوليون سمجھاڻيون، تشريحون يا وضاحتون لکيون آھن، پر پھاڙي ٻوليءَ جي لفظن جي ضروري لغت پڻ ڏني آھي، گڏوگڏ ھن پھاڙي پھاڪن ۽ چوڻين جا سنڌيءَ ۾ تُز ترجما ڏيڻ سميت، لفظن جي ٿوري مَٽ سَٽ سان مستعمل ساڳئي مفھوم وارا پھاڪا ۽ چوڻيون پڻ درج ڪيون آھن، ته جيئن پھاڪن ۽ چوڻين جي مختلف علائقن ۾ ڳالھائجندڙ روپن کي پڻ لکت ۾ قلمبند ڪري ڇڏجي. ان لحاظ کان سھتي صاحب، ڊاڪٽر صغير جي لفظن موجب، ھڪ مشڪل ڪم کي سنڌي ٻوليءَ ۾ منتقل ڪيو آھي. ان سان سنڌي ٻوليءَ جي سگھ جي ڪَٿ به ٿئي ٿي.

عبدالوھاب سھتي صاحبَ سنڌي ٻوليءَ ۾ ھيءُ ڪتاب جوڙڻ ۾، ڊاڪٽر محمد صغير خان جي ڪتاب ”پہاڑي کہاوتيں: آخان“ (۲۰۰۲ع) ۽ محبت حسين اعواڻ جي ڪتاب ”مري، گليات ني پہاڑي بولي چ ’آخان‘ متان، ٹچکراں طہ سياننيان“ (۲۰۰۹ع) تان مدد ورتي آھي. انھن ڪتابن ۾، پھاڪن ۽ چوڻين سميت محاورا، اصطلاح، تشبيھون، قول، مترادف ۽ ٽوٽڪا به آندل آھن ڇاڪاڻ ته پھاڙي ٻوليءَ ۾ انھن سڀني لاءِ ھڪ ئي جامع لفظ ”آخاڻ“ ڪتب آندو ويندو آھي، پر سھتي صاحب صرف پھاڪن ۽ چوڻين کي پنھنجي ڪتاب ۾ شامل ڪيو آھي، ته جيئن موضوع جي وحدت برقرار رھي.

مون کي پَڪ آھي، ته انجنيئر عبدالوھاب سھتي جو، پھاڙي ٻوليءَ جي ۷۰۴ عدد پھاڪن ۽ چوڻين تي مشتمل ھيءُ ڪتاب ”پھاڙي آخاڻ“ پسند ڪيو ويندو. اھا پَڪ به اٿم، ته ھيءُ ڪتاب ڀيٽاڀيٽي (تقابلي) لسانيات ۽ پھاڙي ٻوليءَ جي لغت سان دلچسپي رکندڙن جي دلچسپيءَ وٽان پڻ ثابت ٿيندو.

سدائين گڏ.

ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو

ڊائريڪٽر (اعزازي)

ڊاڪٽر محبت اڪيڊمي قنبر

۱۲- سيپٽمبر ۲۰۲۰ع

رياست ڄمون ۽ ڪشمير، بر اعظم ايشيا جي وچ واري ڌرتي آھي. پاڪستان ۽ ھندستان جي بلڪل سر اتر ۾ موجود ھيءَ رياست، ۰۵-۳۷ ڊگھائي ڦاڪ ۽ ۳۵-۷۲ کان ۲۰-۸۳ ويڪرائي ڦاڪ جي وچ وارو حصو آھي. جيڪو پنجاھ ھزار چورس ميلن ۾ پکڙيل آھي. اتر ۾ تاجڪستان ۽ چيني ترڪستان (سنڪيانگ) جو علائقو اٿس. اتر-اولھ ۾ افغانستان ۽ خيبر پختون خواھ (پاڪستاني)، اوڀر ۾ تبت (چيني)، ڏکڻ ۾ ڀارت ۽ پاڪستان اٿس. پنجن ملڪن؛ چين، پاڪستان، ھندستان، افغانستان ۽ تاجڪستان سان رياست ڄمون ۽ ڪشمير جون سرحدون ملن ٿيون. سرڪاري پيمائشي رڪارڊ موجب، ڄمون ۽ ڪشمير جي ايراضي ۲۲۲۲۳۶ چورس ڪلوميٽر آھي. ايراضيءَ جي لحاظ کان، دنيا جي ۱۱۵ رياستن کان وڏي رياست آھي. ڄمون ۽ ڪشمير جو علائقو، گھڻو تڻو پھاڙي آھي. رياست ڄمون ۽ ڪشمير پنجن اڪاين (يونٽن) تي مشتمل آھي؛ ۱. آزاد ڪشمير (زير انتظام پاڪستان) ۲. ڄمون ۽ ڪشمير (مقبوضه ڀارت) ۳. حلقه اقصائي چن (چين جي ڪنٽرول ھيٺ) ۴. ناردرن ٽيريٽريز (ھاڻي) گلگت-بلتستان. ۵. لداخ (ڀارت جي قبضي ھيٺ). آزاد ڪشمير جا ڏھ ضلعا آھن. ڀارت جي قبضي ۾ ڪشمير جا ڇھ ۽ ڄمون جا ڇھ ضلعا ملائي ٻارھن ضلعا آھن.

ڄمون ۽ ڪشمير جي طبعي ۽ لساني تقسيم ھيٺين طرح آھي:

۱. ٻاھريون ميداني علائقو: کٽوعه، ميويلي، رنڀيرسنگھ پوره، ڄمون، اکنور، سانڀا ۽ نوشھره.

۲. ٻاھريون پھاڙي علائقو: راوي، چناب، لوي درياھن وارا علائقا بسويلي، رام، اڌم پور (مقبوضه ڀارت) ۽ ميرپور (آزاد ڪشمير).

۳. وچون پھاڙي علائقو: ڪشمير ويلي، ڪشتواڙ، ڀدرواه، رياسي، راجوري، رام بن ۽ ڍوڍه بارڊر جا علائقا اچن ٿا، جيڪي ڀارت جي قبضي ھيٺ آھن. ڪشمير ويلي، ڪشتواڙ، ڀدرواه، ڍوڍه ۽ رام بن ۾ اڪثريت جي ٻولي ڪشميري آھي. ليڪن ڍوڍه، ڀدرواه، ڪشتواڙ، راجوري ۽ رياسي ۾ پھاڙي ٻولي ۽ گوجري ٻولي پڻ ڳالھايون وڃن ٿيون.

۴. واديءِ ڪشمير ۾ ضلع باره مولا جي علائقي سيري ڍوڍه، چڪ فيروزپور، چڪ ترين، ضلع سرينگر جي علائقي ولي ناڙ، ڪھگن، دره ڪاريل، ضلع پلوامه ۾ ڪريوه، مانڪوزوڙه، چڪ شھيدپور ۽ اننتناگ پھاڙي علائقن ۾ پھاڙي، ڪشميري ۽ گوجري ٻوليون ڳالھايون وڃن ٿيون.

۵. اندريون پھاڙي علائقو: اوڀر طرف ۾ زانڪار کان شروع ٿي اتر طرف ۾ قراقرم ۽ ھندوڪش جا پھاڙي سلسلا به انھيءَ علائقي ۾ واقع آھن. دنيا جون بلند ترين چوٽيون ڪي-ٽو، نانگا پربت، راڪا پوشي، گوڊون آسٽن سان اھو علائقو گھيريو پيو آھي.[1]  

پھاڙي ٻوليءَ جي نالي جو سبب:

ڪتابن ۾ ۽ ٻولي ڳالھائيندڙ، پڙھيل توڙي اڻ-پڙھيل ماڻھو، سيني به سيني، اھا روايت پڪي ڪيون ٿا اچن ته؛ پھاڙي ٻوليءَ تي نالو پھاڙن جي ڪري پيو آھي. ليڪن مستند محقق ڊاڪٽر نصرالله خان ناصر جي مقالي (رياست جمون اور ڪشمير ڪي پھاڙي زبان اور اردو ڪي لساني روابط) ۾ نالي جي انھيءَ سبب کي رد ڪيو ويو آھي. ھيءُ مقالو (Thesis) مڃيل مقالو آھي. اڃا تائين ڪو ٻيو نظريو يا نالي جو سبب اڳيان به نه آيو آھي. ڊاڪٽر سھيل بخاري پنھنجي ڪتاب ’اردو ڪھاني‘ ۾ لکي ٿو:

”پاليءَ کي ڪي ماڻھو پنگت (قطار) جي معنيٰ ڏين ٿا. منھنجي سمجھ مطابق، پاليءَ جو روپ پاڙي/ پھاڙيءَ مان جڙيو آھي ۽ پھاڙي اھا ٻولي آھي جيڪا پوٺوھار جي ويجھو ڳالھائجي ٿي.“

معروف محقق، جناب عين الحق فريدڪوٽي، پنھنجي ڪتاب ’قديم اردو‘ ۾ لکي ٿو ته:

”روس جي ھڪ ماھر شرقيات، مسٽر جوزف اورانسڪيءَ (Josef Oraunisky) وچ ايشيا ۾ آباد، چند اھڙن قبيلن کي ڳولي لڌو آھي، جيڪي اڄ به اھڙي ٻولي ڳالھائين ٿا، جنھن جو پنجاب جي مختلف ٻولين سان گھرو تعلق آھي.“

ڊاڪٽر نصرالله خان ناصر صاحب لکي ٿو ته؛ ”پھاڙي، گوجري، ھندڪو، سرائيڪي، پنجابي، سنڌي، پشتو، ڪشميري، پوٺوھاري ٻولين جا گھڻا تڻا لفظ ھڪجھڙا آھن. گوجري ۽ پھاڙي ۽ ھندڪو جا ته ۹۰ سيڪڙو لفظ مشترڪ/سانجھ آھن. ائين ئي گوجري ۽ ھندڪو کي يا پنجابيءَ کي پھاڙي ڇو نه ٿا چون.“ ڊاڪٽر نصرالله خان ناصر، ھزارين لفظن تي مشتمل پنھنجي ڪتاب ’پھاڙي زبان ڪي ملفوظي اعتراضات و نوادرات‘ ۾ لکيو آھي ته؛ ”انگريزي، جرمن، سنسڪرت، يوناني، چيني، اسڪينڊينيوين ۽ برصغير پاڪ و ھند جي گھڻين زبانن جا لفظَ، پھاڙي لفظ آھن.“ ھيءَ پھاڙن جي پيداوار ناھي، البته انھن پھاڙن جي اڃا تائين اھا ٻولي، جيڪا پالي ٻوليءَ جو ھڪڙو روپ آھي، محفوظ آھي. اھا کاشا قبيلن جي ٻولي آھي.

گلگت-بلتستان سميت، بشمول آزاد ڪشمير، رياست ڄمون ۽ ڪشمير (مقبوضه ڀارت) ۾ ست معروف ۽ اھم ٻوليون موجود آھن. جيڪي پھاڙي، ڪشميري، ڊوگري، بلتي، دردي، پنجابي ۽ لداخي جي نالن سان مشھور آھن. انھن ٻولين کي ڄمون ۽ ڪشمير جي آئين ۾ تحفظ حاصل آھي.

گوجري به رياست ڄمون ۽ ڪشمير جي اھم ٻولي آھي. جيڪا ٻھراڙين ۾ ڳالھائي وڃي ٿي. اترين علائقن ۾ بروشسڪي، شينا، بلتي ۽ کُوار ٻوليون ڳالھايون وڃن ٿيون.

اتر قبائلي علائقن (ناردرن ٽرائيبل ايرياز) منجھ نرانڪا، لداخ جو پورو علائقو، اسڪردو، ڪارگل، دراس، گلگت، ھنزه، سرينگر، پونيال، اشڪون ۽ بلتستان جا علائقا شامل آھن. لداخ، آرين ۽ منگولن جي گڏيل نسل کان علاوه، ٻين آباد ٿيلن سميت، جملي ۳۵ ھزار چورس ميلن تي مشتمل حلقو آھي. پوريگ کي ڇڏي، سڄي حلقي جي ٻولي لداخي آھي. پوريگ، ڪارگل جي ڏکڻ ۾ وادي ڪشمير جي سرحدن تائين ڦھليل آھي. ھتي پوريگي ٻولي ڳالھائي وڃي ٿي. باقي اترين علائقن جي حلقن کي ماھرن دردستان جو نالو ڏنو آھي. وري دردي ٻوليءَ کان علاوه، بشاچه گروھ پڻ ڳولي لڌو ويو آھي. اتي شينا، بروشسڪي ۽ کوار ٻولين جو واھپو آھي. ڪشمير جي اساس، بروشسڪي ٻڌائي وڃي ٿي. کوار، آڳاٽي ٻولي شمار ٿئي ٿي. اھي ئي اھي دردي ٻوليون آھن، جن جي باقيات (کمبشا ٻولي) وادي جھلم (جھلم دريا جي کاٻي ڪناري) دريافت ڪئي وئي آھي. اھا ئي پشاچي پراڪرت آھي، جنھن جا اثر وادي سنڌ، خاص طور لھندا جي ٻولين، ھندڪو، ڌني، سنتاني، سرائيڪيءَ کان علاوه اولھ پنجابيءَ ۽ پوٺوھاريءَ ۾ به ملن ٿا. ڪن لسانيات جي ماھرن، پھاڙيءَ کي پشاچي گروھ جي ٻولي شمار ڪيو آھي. [2] 

رياست ڄمون-ڪشمير جي، ۱۹۴۱ع جي آدمشماريءَ ۾، ڪل آبادي ۴۰۲۱۶۱۶ ھئي. ان آباديءَ ۾ وڏن لساني گروھن (Major Linguistic Groups) جو تعداد ھيٺ ڏجي ٿو. [3]

۱۹۴۱ع جي آدمشماريءَ ۾ (۱) ڪشتواڙي ٻولي ڳالھائڻ وارا ۱۱۱۷۰، (۲) سراجي ۱۷۶۱، (۳) رام بني ۱۲۰۲، (۴) پولڪي ۵۸۱۲، (۵) بنجوائي، ۷۴۷. جملي ۳۶۵۴۸ ڄڻن کي ڪشمير ۾ شمار ڪيو ويو ٿي. انھيءَ سينسس ۾ ڊوگريءَ کي پنجابيءَ جي ماتحت رکندي، پنجابي ۴۴۱۳۷۵۳ ڄڻا، اھي شمار ٿيا جيڪي ميرپور ۾ وسيل ھيا. جيتوڻيڪ ميرپوري ٻولي، پنجابيءَ جي اثر ۾ ضرور آھي، پر نج پنجابي ڳالھائڻ وارن منجھان مظفر آباد (آزاد ڪشمير) ۾ ۴۸۱۵۳ افراد ڄاڻايا ويا آھن. اھڙيءَ طرح راجسٿاني گروپ ۾ ئي گوجرن کي درج ڪيو ويو آھي. ھندستاني اردو، ھندي ڳڻپ ۾ مظفرآباد ۾ ۱۵۵۵۹۵، ڄڻن کي ھندستاني (اردو، ھندي) ڳالھائڻ وارا شمار ڪيو ويو آھي. جڏھن ته اھي پھاڙي ڳالھائڻ وارا ماڻھو آھن. آڳاٽن، منظوم ڪتابن منجھ پھاڙي ٻوليءَ جي شعرن کي (اشعار بزبان ھندستاني) لکيو ويو آھي. انھيءَ رستي ۱۵۵۹۹۳ پھاڙي ٻولي ڳالھائيندڙن کي ھندستاني ٻولي ڳالھائيندڙ شمار ڪيو ويو آھي.

۱۹۴۱ع جي آدمشماري ۾ ۸۲۹۹۳ ڄڻن کي لھندا (Luhanda) ڳالھائڻ وارن ۾ شمار ڪيو ويو آھي. جن منجھان ۸۲۸۸۷، ميرپور (آزاد ڪشمير) ۾ ظاھر ڪيا ويا آھن. جڏھن ته اھي پھاڙي ٻولي ڳالھائڻ وارا فرد آھن. دراصل پھاڙي، پوٺوھاري، ھندڪو، لھندا، سرائيڪي ۽ پنجابي پاڻ ۾ ملندڙ جلندڙ ٻوليون آھن. ھندڪو-پنجابي، سرائيڪي ۽ پنجابي پاڻ ۾ ملندڙ جلندڙ ٻوليون آھن. ھندڪو، پنجابي، سرائيڪي ۽ پوٺوھاريءَ کان پھاڙي آڳاٽي ٻولي آھي. شينا ٻولي، گھڻو تڻو گلگت جي علائقي ۾ ڳالھائي وڃي ٿي ۽ بروشسڪي، ياسين، ھنزه ۽ نگر ۾ رائج آھن. ھندستان جي اھتمام ھيٺ ۱۹۷۱ع ۽ ۱۹۸۱ع جي آدمشماريءَ ۾ لنگئسٽڪ پاپوليشن (Linguistic Papulation) گروھن (Groups) جي تحت گوجريءَ کي ھندڪو ۾ شمار ڪيو ويو آھي ۽ پھاڙيءَ کي لھندا، پوٺوھاري، پنجابي، ڊوگريءَ ۾ شامل ڪري شمار ڪيو ويو آھي. ھمالين ريسرچ ائنڊ فائونڊيشن (انڊيا)، تحقيقي ڪتاب جمون-ڪشمير ائنڊ لداخ لنگئسٽڪ پريڊڪامينٽ (Linguistic Predicament) ۾ آڳاٽن ۽ تازن مستند حوالن خاص طور تي 307-8PP IBID جي حوالي سان لکيل آھي:

Gujari, the language of Gujars and Bakarwals (now declared as Scheduled Tribes) was included as a dialect under Rajasthani due to its close affinities with that language. Gut Pahari, which is closely connected with Gujari and continues to be spoken in much the same areas, was enumerated separately. Thus i.e. have 283741 Gujari speakers and 531319 western Pahari speakers, Reasi, Jammu, Poonch, Haveli, Mahndar, Baramula, Anantnag and Muzaffarabad districts were shown as the main concentration points of Gujari and western Pahari speakers. The 9161 Census, which does not mix up Hindi with Gujari points the number of Gujari speakers at 209327 and that of Hindi speakers at 22323. Urdu is placed next with only 12445 persons claiming it their mother tongue. [4]

(نوٽ: ڊوگري ٻوليءَ کي الڳ ڳڻيو ويو آھي. ڊوگري ڪرناھي، پونڇي، ميرپوري، دواربدوي ٻوليون، ٻين ٻولين جي ويجھڙائيءَ سبب، مختلف لھجن جي حامل پھاڙي زبان آھن.)[5]

ھندستاني مقبوضه ڪشمير اندر ۱۹۴۴ع ۾ نيو ڪشمير پروگرام (شيخ عبدالله مرحوم جي قيادت ھيٺ) جي تحت ڪشميري، ڊوگري، بلتي، دردي، پنجابي، ھندي ۽ اردوءَ کي قومي ٻوليون تسليم ڪندي ڪشميري، ڊوگري، بلتي، دردي، پنجابي، پھاڙي ۽ لداخي ٻولين کي علائقائي ٻولين جو درجو ڏنو ويو ۽ اردوءَ کي رياست جي دفتري ٻولي تسليم ويو. ڀارت جي مرڪزي حڪومت، ۱۹ اپريل ۱۹۹۱ع تي گوجرن کي شيڊولڊ قبائلي سٽيٽس (Scheduled Tribe Status) ڏيندي، کين رياست جي ٽين وڏي آباد قرار ڏنو.

انھيءَ تي پھاڙي ٻوليءَ وارن احتجاج ڪيو ته کين گوجري قبائل ۾ ڳڻيو وڃي، پر کين ان رعايت کان محروم رکيو ويو. رياستي گورنر، انھن پھاڙي ٻولي ڳالھائيندڙ قبيلن جي ڳوڙھن اگھڻ واسطي ۱۷ مئي ۱۹۹۲ع تي پھاڙي بورڊ قائم ڪيو. ڄمون-ڪشمير اڪيڊمي آف آرٽ ائنڊ ڪلچر (سرينگر) جي اھتمام ھيٺ اردو، انگريزي، ھنديءَ کان سواءِ علائقائي ٻولين جي لوڪ ادب ۽ تخليقي ادب کي باضابطه ڪتابي شڪل ۾ محفوظ ڪرڻ لاءِ اڃا باقي ڪم ڪرڻو آھي. ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ جديد سائنسي بنيادن تي لسانياتي تحقيق جو اھتمام ۽ ھڪ لنگئسٽڪ ليبارٽري پڻ موجود آھي. ڊاڪٽر ابوالليث صديقي مرحوم، ڊائريڪٽر جنرل ريسرچ کان پوءِ ڊاڪٽر يونس حسني جي نگرانيءَ ۾ ”رياست جمون-ڪشمير ڪي پھاڙي زبان اور اردو ڪي لساني روابط“ جھڙي اھم موضوع تي ريسرچ کان پوءِ ۹۵-۱۹۹۴ ۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ پي ايڇ ڊي (Ph D) جي ڊگري، پروفيسر نصرالله خان ناصر کي الاٽ ڪئي آھي، جنھن ۾ ڄمون-ڪشمير جي مختصر پر جامع جاگرافي ۽ تاريخ موجود آھي. پاڪستان ۾ شايع ٿيڻ وارن ھندڪو، پنجابي، سرائيڪي ۽ پوٺوھاري ٻولين جي جرنلن ۾ آزاد ڪشمير جي اھل قلم محققن ۽ شاعرن جي قلمي پورھيي جي اشاعت ٿيندي رھندي آھي. اردو آزاد ڪشمير جي مختلف قبيلن جي وچ ۾ ”لنگو-فرانڪا“ (Lingua franca) جي حيثيت رکي ٿي. آزاد ڪشمير جي محققن انگريزي، اردو، عربي ۽ فارسيءَ ۾ مختلف موضوعن تي تحقيقي ۽ تخليقي ڪتاب لکي شايع ڪرائڻ جو سلسلو جاري رکيو آھي. انھن علائقائي ٻولين ۽ اردو ٻولي جي ادب ۾ علم و ادب، تاريخ، سائنس، سياست، انتظاميه، عدليه، رزم بزم ۽ تعمير و ترقيءَ جي باري ۾، آزاد ڪشمير ريڊيو مظفر آباد ۽ تراڙکل تان مختلف پروگرام نشر ٿين ٿا، جيڪي وڏي آباديءَ ۾ مقبول آھن. ڪن ڪاليجن جي مئگزينن ۾، مٿي ڄاڻايل ٻولين جو ادب، شايع ٿيندو رھي ٿو. آزاد ڪشمير جي يونيورسٽي اندر قائم شعبي ”ڪشمير اسٽڊيز“ منجھ به رياست ڄمون-ڪشمير سان وابسته اھم موضوعن تي تحقيق، تحرير ۽ اشاعت جو اھتمام موجود آھي. (ماخوذ)[6]

پھاڙي ٻولي دراصل، انھن قبيلن جي ٻولي آھي، جيڪي وچ ايشيا کان نڪري، پوري دنيا ۾ پکڙيون آھن. اھو ئي سبب آھي جو سڄيءَ دنيا جي ٻولين جا لفظَ، خاص ڪري جڳھين جا نالا، آڳاٽي ۽ جھوني پھاڙيءَ منجھ موجود آھن، جن کي ڊاڪٽر نصرالله خان ناصر پنھنجي ڪتاب اندر ظاھر ڪيو آھي. کاشا قبيلا، ڪنھن دور ۾ ڪشمير، ڪاشغر، چترال (ڪاشغر) جا حاڪم ھيا. مظفر آباد، آزاد ڪشمير ۾ اھم مقام آھي، جيڪو ٻڌ درسگاھ جي طور تي رھيو. ان کي پوءِ، ٻڌ يونيورسٽي به سڏيو ويو. ٻڌ بکشو، ھتان تبليغ لاءِ نڪرندا ھيا ۽ پنھنجي ٻوليءَ، جيڪا پوءِ پھاڙي سڏي وئي، ۾ مذھب جو پرچار ڪندا ھيا. ائين ٻولي پکڙجندي رھي آھي. ٻڌ، پنھنجي تبليغ پالي ٻوليءَ ۾ ڪندا ھيا، جيڪا پوءِ پھاڙي سڏي وئي. جنھن جنھن علائقي سان رياست ڄمون-ڪشمير جو علائقو لڳو پئي، اتي ان ٻوليءَ جو اثر موجود آھي. مظفر آباد جي پھاڙي ٻوليءَ تي ساڻس لڳندڙ علائقي ھزاره جي ھندڪو جو اثر آھي. پونڇ، مري ۽ پوٺوھاريءَ جو پڻ اثر آھي. ميرپوري پھاڙيءَ تي پنجابيءَ جو اثر آھي، پر پھاڙي ھڪ مڪمل ۽ ادبي ٻولي آھي.

مھر افتخار وينس

چيئرمين

رچناوي ادبي بورڊ (رجسٽرڊ)

جھنگ

ھر ٻوليءَ منجھ، ڳالھائيندڙن جي تقاضا ۽ گھرج آھر، پھاڪا ۽ چوڻيون جڙندا رھن ٿا. ڪي پاڻمرادو واقعن منجھان وجود وٺن ٿا ته ڪي وري ٻين ٻولين جي اثرن يا مطالعن پڄاڻان، ٻولين منجھ داخل ٿي پنھنجي جاءِ والارين ٿا. جنھن ٻولي ڳالھائيندڙن جو ڳاڻيٽو لاتعداد آھي، سا اھميت جي حامل ھوندي آ. منجھس پنھنجي خوبصورتي جڙندي ويندي آھي. اصطلاحن ۽ ورجيسن، پھاڪن ۽ چوڻين، لوڪ ڪھاڻين ۽ لوڪ قصن، لوڪ داستانن ۽ لوڪ راڳن ذريعي، ڦڙو ڦڙو ٿي ڪري ٻوليءَ جي محاوراتي ضخامت ۾ واڌارو پيو ايندو آھي. اھڙين ٻولين منجھان پھاڙي ٻولي پڻ آھي.

پھاڙي؛ پھاڙن واري، ھند-آريائي ٻولي، ھماليه پھاڙن جي ھيٺانھينءَ وارن خطن ۾ ڳالھائي وڃي ٿي. ڄمون ۽ ڪشمير جي خطي ۾ سڀ کان وڌيڪ ڳالھائي ويندڙ ٻولي پھاڙي آھي، جيڪا مختلف لھجن سان ان خطي اندر ڳالھائي وڃي ٿي. منجھس ڪيترا ئي شاعر ۽ اديب، حڪمران ۽ قلمڪار پيدا ٿيا آھن. سندس ڳالھائيندڙ ڪيترن ئي حڪمرانن، برصغير جي مٿان حڪومت پڻ ڪئي آھي. مثال طور؛ اشوڪ ۽ راجه پورس جي درٻارن جي زبان پھاڙي رھي آھي. ان کان علاوھ ڪشمير تي جن بادشاھن حڪمراني ڪئي آھي، منجھانئن سلطان مظفر خان، ھيبت خان، محمود خان، حسين خان، زبردست خان ۽ شير احمد خان جي دور جي سرڪاري توڙي درٻاري ٻولي، پھاڙي رھي آھي.

سرحدي لڪيرن يا ونڊ وراھ کي پاسي تي رکي ڏٺو وڃي ته پير پنجال جي ھيٺين علائقن (جن ۾ آزاد ڪشمير، جھلم، ھزارھ ۽ مريءَ جا علائقا اچي ٿا وڃن) کان وٺي ھماچل پرديش جي مٿانھن علائقن، اترکنڊ جي گڙھوال ۽ نيپال تائين جي وسيع خطي ۾ پھاڙي ٻولي ڳالھائي وڃي ٿي.

پھاڙي زبان کي ٽن شاخن؛ مشرقي پھاڙي، وسطي پھاڙي ۽ مغربي پھاڙي منجھ ورھايو ويو آھي. مشرقي پھاڙي، نيپال منجھ ڳالھائي وڃي ٿي، جتي مقامي ماڻھو ان کي ”خشورھ“ ٻولي سڏين ٿا. وسطي پھاڙي اترکنڊ ۾ ڳالھائي وڃي ٿي، جتي ان کي ”گڙوالي“ يا ”ڪمائوني“ سڏيو وڃي ٿو. مغربي پھاڙي ڀارت جي رياست ھماچل پرديش، ڄمون ڊويزن، آزاد ڪشمير، پوٺوھار، مري، ھزارھ ۽ پشاور منجھ، مختلف لھجن جي فرق سان، ڳالھائي وڃي ٿي.

پھاڙي زبان جي قدامت جو اندازو ان مان لڳائي سگھجي ٿو ته اتر ھندستان ۾ تحرير ٿيل پھريون ڪتاب ”ڀرت ڪٿا“ پھاڙي ٻوليءَ منجھ لکيو ويو ھيو. موجودھ تحقيق مطابق؛ پھاڙي، برصغير جي ٻولين منجھان آڳاٽي زبان آھي، جنھن جي پيدائش جو ھنڌ، گنڌارا جي سرزمين آھي، جنھن کي دردستان پڻ سڏيو ويو آھي. اھو خطو، درياءِ سنڌ کان جھلم تائين ڦھليل آھي. انھيءَ خطي ۾ لھجن جي فرقن سان، سدائين پھاڙي ٻولي ئي ڳالھائي وئي آھي، جنھن کي اڄ ڪيترن ئي ٻين نالن سان سڏيو وڃي ٿو. جھڙوڪ؛ پارمي، ھندڪو، ڊوگري ۽ پوٺوھاري وغيرھ.

صدين کان انسانن جي رابطي جو وسيلو رھڻ واري ھن ٻوليءَ ۾ اڄ سنسڪرت، ھندي، اردو، فارسي، ترڪي، راجسٿاني، ھرياڻوي، گجراتي ۽ ڪشميري ٻولين جا لفظ شامل ٿي چڪا آھن. جيستائين رسم الخط جو تعلق آھي ته مختلف خطن ۾، مختلف رائج رسم الخط ۾ لکي وڃي ٿي. جھڙوڪ؛ ٽاڪري، ديوناگري ۽ شاردا لپي کان علاوھ شاھ-مکي ۽ گرو-مکي لپين منجھ لکي وڃي ٿي.

ھماچل پرديش ۽ ڄمونءَ جا ھندو، ان کي ديوناگري لپيءَ ۾ لکن ٿا. ھماچل پرديش جي ھيٺين علائقن جا سک، ان کي گرو-مکي رسم الخط، جڏھن ته ڄمون، پيرپنجال ۽ پاڪستان ۾ رھڻ وارا مسلمان، ان کي عربي/ فارسي رسم الخط ۾ لکن ٿا.

ھماچل پرديش ۾ ڳالھائي ويندڙ پھاڙي کي ”مھاشو پھاڙي“، جڏھن ته ڄمون جي ھندن واري علائقن ۾ ڳالھائي ويندڙ پھاڙي کي ”گوجري“ سڏين ٿا. اڄ آزاد ڪشمير جي ۹۶ سيڪڙي حصي، والاريل ڪشمير جي ۲۶ لک انسانن کان علاوھ پوٺوھار ۽ مريءَ جي اندر وسندڙ لکين ماڻھن جي مادري ٻولي، پھاڙي آھي.

پھاڙي ٻولي جتي ڳالھائڻ ٻولھائڻ جو ذريعو آھي، اتي تخليقي صلاحيتون رکندڙ پڻ آھي. منجھس لوڪ ادب جو ڪافي ذخيرو موجود آھي، جنھن ۾ لوڪ گيت، لوڪ ڪھاڻيون، اخاڻ (قول)، متان (پھاڪا)، چٽڪران (چوڻيون)، سياننان (ورجيسون/ محاورا)، پھيليون (ڳجھارتون) ۽ لوڪ داستان موجود آھن.

جڏھن ته ھندستان واري ڪشمير اندر، قرآن مجيد جو ترجمو به ان زبان ۾ ٿي چڪو آھي. زبان جي وسعت جو اندازو، ان ڳالھ مان لڳائي سگھجي ٿو ته شاعريءَ جون جملي صنفون، منجھس موجود آھن.

پھاڙي زبان منجھ پھاڪن ۽ چوڻين کان علاوھ ورجيسن / تلميحن جو پڻ چڱو خاصو ذخيرو آھي. جڏھن ته سنڌي ٻوليءَ جي پھاڪن چوڻين سان ملندڙ کوڙ ساتريون چوڻيون يا پھاڪا پھاڙيءَ ۾ پڻ موجود آھن. اھڙيون ورجيسون يا چوڻيون، جيڪي اڳواٽ سنڌي ٻوليءَ ۾ موجود يا مروج آھن، سي نموني جي طور ھيٺ ڏجن ٿيون.

مٿي آيل ھڪ ورجيس جي وضاحت ھيٺ ڏجي ٿي، جنھن مان پھاڙي ٻولي جي وسعت جو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگھجي ٿو.

مآں پو پھواڑے۔ (کہاوت)

مآں؛ ماھ، مھينو. پو؛ پوھ، ڊسمبر-جنواري جي مند. پھواڑے؛ انجير.

ھر ڦل جي ٿيڻ جي ھڪ مقرر ٿيل مند آھي. جيڪو ميوو، سياري ۾ ٿيندڙ آھي سو گرمين ۾ نه ٿيندو ۽ جيڪو گرمين ۾ ٿيندڙ آھي سو سردين ۾ نه ٿيندو. پوھ جي سرد مھيني ۾، انجير جي وڻ تي انجير نه لڳندو آھي.

مطلب؛ ۱. پوھ جي سرد مھيني ۾ ٻوٽن تي انجير ڪٿي ھوندا آھن.

۲. اڻ-ٿيڻي ڳالھ ڏانھن اشارو ڪرڻ واسطي اھا ورجيس چئي ويندي آھي.

ڪي پھاڪا، متن اندر شامل ڪرڻ کان ان ڪري رھجي ويا، جو انھن ۾ استعمال ٿيل لفظن جي معنيٰ معلوم ٿي نه سگھي، جنھنڪري انھن جي تشريح ڪرڻ ۾ اوڻايون پئي رھيون. جڏھن ته خالي مفھوم سان متن ۾ شامل ڪرڻ، ڪتاب جي تقاضائن جي خلاف ھيو. مثال جي طور تي اھي ھيٺ ڏجن ٿا:

جسکی شریکے آخیا ککا، طہ او ٹرسی اپنی تکا۔ (کہاوت)

(دشمن کي طعنو ڏبو ته اھو پنھنجو پاسو بدلائيندو.)

جمے نو طہ پٹے تیراں، آوے مائی مہراں۔ (کہاوت) 

(ڄاوا نو، پٽيا تيرنھن، وا مائي مھران.)

دھیکھی دھیکھی چن چڑھیا، او وی ڈنگ پڑنگا۔ (کہاوت)

(نھاري نھاري چنڊ نظر چڙھيو، سو به وڪڙ سڪڙ.)

کسے تاپ، کسے تاپنی؛ ہر کسے آپو آپنی۔ (کہاوت)

(ھر ڪنھن کي نفسا نفسي ھوندي آھي.)

ان کان علاوھ، ڪي داخلائون جداريون ڏيڻ بجاءِ، سندن سانجھ (ھم-معنيٰ) پھاڪن/ چوڻين سان شامل ڪري، مطلب جي ننڍڙي عنوان ھيٺان شامل ڪيون ويون آھن. انھن جي لاءِ جداري داخلا سان تعداد ته وڌي ھا پر تشريح اندر ورجاءَ جو احتمال ھيو. ان خدشي کي دور ڪرڻ واسطي، پاڻ ۾ ڪٺا ڪري رکيا ويا آھن.

ڪشمير ۾ پھاڙي زبان، ڀارتي زير انتظام ڪشمير جي علائقن ڪٺوعه، ڄمون، اڌم پورھ، وادي چناب، ڊوڊھ، ڀدروا، ڪشتواڙ، راجوري، بارھ مولا، لري ڊورھ، چڪ فيروز پور، چڪ تمريرن، سرينگر جا علائقا ولي واڙ، واوھ، ناگن بل، پلوامه جي علائقن ڪربوھ، مانلوزورھ، چڪ سيدپورھ ۽ اننت ناگ جي ڪيترن ئي حصن ۾ ڳالھائي وڃي ٿي. جڏھن ته پاڪستان جي زير انتظام ڪشمير جي لڳ ڀڳ سمورن علائقن مظفر آباد، پونڇ ۽ ميرپور خاص ۾ اڪثريت سان ڳالھائي ۽ سمجھي وڃي ٿي.

ھن ڪتاب جي تياريءَ ۾ ڊاڪٽر محمد صغير خان صاحب جو لکيل ڪتاب ”پھاڙي ڪھاوتين: آخان“ ۽ محبت حسين اعواڻ جو ڪتاب ”مري ۽ گليات جي پھاڙين ۾ ڳالھايل ويندڙ آخان: پھاڪا، چوڻيون ۽ محاورا“ گھڻو معاون ۽ مددگار رھيا. انھن ٻنھي ڪتابن بابت، مھر افتخار وينس صاحب ڏس ڏنو. صغير صاحب وارو ڪتاب، فوٽو ڪاپي ڪرائي موڪليائين. جڏھن ته محبت اعواڻ صاحب بابت ٻڌايائين ته ڪراچيءَ ۾ رھي ٿو. محبت اعواڻ صاحب فون ڪرڻ تي خوش ٿيو ۽ چيائين؛ ”اچي کڻي وڃو!“

مھر افتخار وينس صاحب صلاح مشورو ڏيڻ سان گڏ مھاڳ وارو مقالو پڻ لکي موڪليو، جنھن جو ترجمو شامل ڪيو ويو آھي.

انجنيئر عبدالمھيمن سھتو، ڪتاب جو ٽائيٽل ٺاھيو. ڊاڪٽر رياضت ٻرڙو صاحب جن ڪتاب تي نظرثاني ڪري، بحيثيت پبلشر جي ٻه اکر لکيا ۽ اداري طرفان ڇپائڻ جي حامي واري. برادرم آفتاب احمد سھتو صاحب ڪراچيءَ جي گھماگھميءَ واريءَ زندگيءَ مان وقت ڪڍي، محبت اعوان کان ڪتاب وٺي ٽي سي ايس ذريعي موڪلي ڏنو. مڙني جي مھرباني.

انجنيئر عبدالوهاب سهتو

۸۹ پروفيسرس ڪالوني- ۲ 

قنبر روڊ- لاڙڪاڻو