واڌُو ادب عرف حَدِ ادب

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران حڪيم عبدالقيوم ’زخمي‘ هالائيءَ جي نثر ۽ شاعريءَ تي مشتمل ڪتاب ”واڌو ادب عرف حَد ادب“ اوهان اڳيان پيش آهي. 

سائين زخمي هالائيءَ جي تحرير ۾ لفظن جي جادوگري ۽ سحرانگيزي جداگانہ آهي، جيڪا هر ڪنھن تخيلق نگار جو نصيب ڪونھي. ان سموري عمل ۾ جتي قدرت پاران ڏات جو عمل دخل آهي، اتي ڪُھنہ مشقيءَ سان گڏ رفاقتن جو بہ وڏو هٿ آهي. ڪتاب جي پھرين حصي ۾  ۾ زخمي ھالائيءَ جو نثر جڏھن تہ ٻئي حصي ۾ سندس شاعري شامل آھي.

ھي ڪتاب 2021ع ۾ امرتا پبليڪيشن، حيدرآباد پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون امرتا پبليڪيشن جي سرواڻ فقير محمد ڍول جا جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.

محمد سليمان وساڻ

مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)  
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام 
sulemanwassan@gmail.com 
sindhsalamat.com 
 books.sindhsalamat.com

برگِ سبز يا تحفهءِ درويش

اسان جي محبوب شاعر سائين سوز هالائيءَ ۽ سندس ئي ڳوٺائي نامياري شاعر سائين حميد شهيد هالائيءَ جو هيءُ ڳوٺائي شاعر ۽ نثرنگار آهي پنهنجو ’سائين عبدالقيوم روح رمزي عرف زخمي هالائي‘... جنهن قسم موليٰ جو ته مون کي پنهنجي لکڻيءَ جي سدارنگي رنگ ڍنگ ۽ اعليٰ اسلوب سان ڄڻ ته موهي کڻي پنهنجو معتقد بڻائي ورتو آهي. جَي آءٌ في سبيل الله سچ ڳالهايان ته هن قسم جو نثر توڙي نظم هاڻ سنڌي ادب ۾ ته خيرڪو آهي... هن ريت وارو وڄائڻ وارا پنهنجو وارو وڄائي ويا ۽ ڀري وڄائي ويا. جيئن نه ڪو فنڪار پنهنجي پرفارمنس سان ماڻهن کي ڏندين آڱريون ڏياري ڇڏي يا وري ماٺ ڪرائي ڇڏي، هن ڪتاب کي پڙهندي ڪيفيت مون مٿان بس اهڙي ئي قائم رهي آهي.

هڪ درويش، مست الست فقير ۽ يگاني لِکاريءَ جو هيءُ يگانو نثر ۽ نظم آهي، جنهن جو لفظ لفظ ڌيان طلب آهي، الاءِ ڪيتريون شيون ته طنز و مزاح جي اهڙي زمري ۾ ٿي آيون، جو اُهي اسان جو سماج هضم ئي نه ڪري سگهي ها، ان ڪري انهن کي هن مجموعي ۾ شامل نه ڪري سگهياسين، جنهن جو ڏک بي پناهه آهي ۽ ان ڏک کي بيان ڪرڻ کان قاصر آهيان يا لفظن جي اهڙي چونڊ نٿو ڪري سگهان، جيڪا ان درد و الم کي هتي اوتي اوهان تي اُنَ پَر عيان ڪري سگهي، جيڪا منهنجي اندر جي ڀوڳنا آهي. ڇا ڪجي خواتين و حضرات! هتي هن سماج، هن دؤر ۽ هنن حالتن ۾ ائين ڪرڻو ئي پئي ٿو. مان نٿو ڄاڻان ته جيڪڏهن سائين ’زخمي‘ هالائي صاحب حال حيات هجن ها ته انهن جي اهڙي درد جو درمان ڪيئن ڪجي ها!

مالڪ سائين مٿن هميشه پنهنجو ڪرم قائم رکندو ۽ هُو پنهنجي مرقد ۾ آسوده هوندا، باغ بهار هوندا - آمين.

هي ڪتاب جنهن جو نالو سائينءَ پاڻ ’واڌُو ادب عرف حدِ ادب‘ يا ’برگِ سبز يا تحفهءِ درويش‘ رکيائون... نالو رکڻ ۾ ڪمال ڪيائون بلڪل ائين ئي جيئن سندن تحرير جو سواد چسڪيدار آهي، ائين ئي هي نالو به ڪمال هُنر جو اعتراف آهي. منهنجي ذاتي راءِ آهي ته سائين زخميءَ جي قلم مان نڪتل اکرن جڏهن لفظن جي صورت جوڙي هوندي ته انهن منجهه اعزاز جو فخر نمايان ٿيو هوندو. هنن ڄاتو هوندو ته هن قلم منجهان جيڪو سندن قد ڪاٺ عالمن ۽ اڪابرن جي نظر ۾ وڃي بيهندو، سو ڪنهن به طرح گهٽ قطعي ڪونه هوندو.

سائين زخمي هالائيءَ جي تحرير ۾ لفظن جي جادوگري ۽ سحرانگيزي جداگانه آهي، جيڪا هر ڪنهن تخيلق نگار جو نصيب ڪونهي. ان سموري عمل ۾ جتي قدرت پاران ڏات جو عمل دخل آهي، اتي ڪُهنه مشقيءَ سان گڏ رفاقتن جو به وڏو هٿ آهي، اهو ئي سڀ سائين زخمي هالائيءَ کي به ميسر هيو. هالا جهڙو علمي شهر ۽ اتي جا عالم، اڪابر، شاعر، نثر نگار ۽ مخدومانِ هالا ۽ پوءِ مخدوم نُوح رح جي مُرشديءَ واري نسبت ڄڻ ته سندن مٿان ڪيئي نسبتون نڇاور ڪري ڇڏيون ۽ پاڻ ويا اڳتي ڏاڪا به ڏاڪا چاڙهيون چڙهندا... نثر هجي، نثر ۾ طنز هجي يا مزاح، شعر هجي ان ۾ طنز هجي يا مزاح، طرح هجي يا وري في البديهه شعر چوڻو هجي... سڀني تي سندن دسترس جو حاڪمُ، حُڪم ڪندو رهيو ٿي. اچو ته هن مجموعي جي نثر توڙي نظم ۾ هڪ بادشاهه جي بادشاهيءَ جو سئروسفر ڪريون ۽ بعد سئروسفر جي سندن بقا واري حياتيءَ لاءِ دعا گهرون ته مُهابي سرور نُوح رح جي سندن مغفرت ٿئي ۽ درجات بُلند ٿين - آمين.

نيازمند:

فقير محمد ڍول

پنهنجو ڪچو پڪو، کارو کٽو نثر، وزني بي وزني، تسخيده مزاحِيه يا هجويه يا شاعريءَ کي جناب حضرت باب العلم عليه السلام، واجب الاحترام مرشدن استادن يا ابي، امڙ، نانين، ڏاڏين جا نالا کڻي، انهن کي ڪيئن ارپيان؟

مون کي ماري ٿو مَرمُ!

البته انهن محبتي روحن کي کڻي ارپجي، جن کي اڳئي خبر آهي ته، هن قسم جو واڌو ڪاٽو ادب، چائت پائي چِت ۾، سنهون ڪَتيَل نه سهي، رنڍن روڙيل ضرور ٿي سگهي ٿو. تنهن ڪري ويهي ڪا تور تَڪَ ڪن. 

يا اڻ توريو اگهائين سا مرضي محبوبن!

سَگِ ڪُوءِ سروري 
زخمي هالائي

پرائمري ۾ هوس ته فاضل استاد درخواست وغيره جي آخر ۾ ’واڌو ادب‘ يا ’حدِ ادب‘ لکڻ سيکاريو. ليڪن مون کي اها خبر اڃا تائين پئجي ڪا نه سگهي آهي ته ادب جي حد، واڌُو حد ڪيستائين آهي! ’ڪنڌيءَ ساريان ڪانه‘ باقي رهي ڪائي حد... حد سا بنائڻ وارن ايتريقدر بنائي رکي آهي، جو ادب جو به عقل گم آهي! سائين امداد حسيني، ادا حميد شهيد جو ڪتاب ’هيڪلايون‘ جي مهاڳ صفحي نمبر 9 موجب لکيو آهي ته، ”شاعر هڪ باغي روح آهي. هُو نه رڳو مڙهيل نظرين کي للڪاري ٿو بلڪه نوان نظريا به ڏي ٿو. ائين تقليد کي به ٿڏي ٿو.“ 

ان ضمن ۾ عرض آهي ته هي فقير باغي واغي قطعي ڪونهي البته لاشعوري طور تڪڙ ۾ ڪو هڪ اڌ نئون پراڻو نظريو (مڙهيل يا غير مڙهيل) للڪارجي به ويو هوندو ته هوندو، انجو خير آهي باقي رهي تقليد يا ان کي ٿڏڻ واري ڳالهه سو ان جي پاڻ کي اصل خبر ڪانهي.

زخمي هالائي

مُهاڳ، اَمهاڳ، سمهاڳ، ڊمهاڳ

پهرين سوچيم ته استاد ڀائي ادا حميد شهيد کي گذارش ڪجي ته ڪجهه ’سهاڳا‘ لکي ڏجن، پوءِ جي ارشاد ٿئي ته سونَ کي سهاڳي جي ضرورت ئي ڪهڙي؟ مشڪ آنست کي خود ببويد... ۽ مزيد اهو ته لکڻ اچئي ٻوڙ هاري هيٺيان منهنجو نالو لکي ڇڏجانءِ ته پوءِ آئون خود ڇا لکان؟

وري سوچيم ته پاڻ واري يارِ غار ڀاءُ سوزڻ عرف سوز هالائي کي کڻي تڪليف ڏجي... سو اهو به متان چوي ته پهرين ترس ته چنڊ دريءَ مان لياڪو پائي... سنڌڙي انبن جي سيزن اچي... ۽ الهاس نگر مان اڀرندي جي هير سا گڏ ڪا زلفِ جانان جي خوشبوءِ به کڄي اچي ته پوءِ سوچي سگهجي ٿو. سو ايترو انتظار ڪير ڪري! پنهنجو ’مهاڳو‘ ائين خالي ڇڏي ڏيڻ به چڱو ڪونهي... ڀلا جي سائين ڊاڪٽر سليمان شيخ کي کڻي عرض ڪجي... سو متان موصوف به چوي ته، ”مائٽَ... پنڪچر ڪرائڻو هجئي يا بيهوش ٿيڻ جي نيت هجئي... يا اڃان به اڳتي ته روشن تارا اسڪول ۾ دوباره داخلا وٺڻي هجئي، ته بنا فيءَ به سوچي سگهجي ٿو. منهنجي پوزيشن اهڙي آهي جو کيس جواب به ڏئي نٿو سگهجي (پاڻ اڪيُو پنڪچر جو ماهر، بهترين اينسٿيٽِسٽ ۽ روشن تارا اسڪول جو باني آهي)

باقي رهيو پنهنجو محبوب مصنف ’سنڌباد جهازي‘ سائين الطاف شيخ صاحب سو جيڪڏهن ان يار به چيو ته ٻه ٽي صفحا تعريف جا چوين ته لکي ڏِين... ان سان ڪو خاص فرق ڪونه پوندو... البته مساج وغيره لاءِ ٿائيلينڊ هلڻ جي ’شؤنق‘ کنيو هجئي ته چڙهه جهاز ۾... ته پوءِ آئون هڪڙو ڄڻو ڪيڏانهن وڃي ڪيڏانهن وڃان؟!

- مصنف

]زخمي هالائي[

پنهنجي درد جو درمان ڪيو اٿم

(زخمي)

مصر جي ٻڍڙي مائيءَ وانگر منجهيل سُٽ جي ڦوري کڻي، يوسف جي خريدارن ۾ نالو لکائڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم... سو ڪالهه اچي کُٽيءَ کنيم جو ڏينهن تَتي جو يوسف جي در تي پهچي وڃي گهنٽي وڄايم... نالو ته ڪونه لکيائين... اُٽلندو چيائين ته مون کي خبر هجي ها ته تون آهين ته ڪتو به ڪاهيو اچان هان... سو يوسف کي فقط بادشاهه ئي خريد ڪيو... باقي منزلِ مراد ته هر ڪنهن جي پنهنجي آهي. جن کي ڪام ، ڪروڌ، لوڀ، موه ۽ اهنڪار منجهائي ماريو آهي... انهن جي عاقبت به اها ئي ٿي رهي آهي. 

زباني ڪلامي ته هرڪو ڳالهيون ڪندو رهي ٿو... البته جن قلم قبيلي وارن بنا ڪمرشل ڊڪٽيشن جي... حق سچ لکيو... انهن مان ڪيترن پنهنجا هٿ وڍايا... ڪنڌ ڪپايا... زهر پيالا پيتا... گهاڻن ۾ پيڙيا... ڦاسيون کاڌيون... اسان جو خدانخواسته اهڙو ڪوبه ارادو ڪونهي.

پاڻ وارو حال ته ’امير خسرو‘ جي هن شعر وارو آهي:

چه بود متاعِ خسرو، ڪه ڪند نثارِ جانان، 
مگسَي ڪه طعمه راند، به دهان باز ڪردن. 
(خسرو وٽ ملڪيت ئي ڪهڙي آهي، جو نثارِ جانان ڪجي... پاڻ وارو حال ته ان مک وارو آهي جا واتُ پَٽيو ڳڀي جي ڳولا ۾ سرگردان آهي!)

نظيري نشاپوريءَ واري زماني ۾ الاجي ڪهڙيون معروضي حالتون هيون جو فرمائي ويو ته ’ڪسَي ڪه ڪشته نه شد از قبيلهء ما نيست‘ ڀٽائي بادشاهه به فرمايو، ’هونئن ئي هوندَ مُئي، پر ٻُڏيءَ جا ٻيڻا ٿيا‘ سو اڄڪلهه ٻيڻا ٽيڻا ڪرڻ لاءِ سڄو توجهه NGOS ٺاهن تي مرڪوز ٿيل آهي. ڪن وري طالبان واري ميڪ اپ ڪري مدرسن ٺاهڻ ۽ سعودي ۽ ايراني امدادون رهڙڻ تي سندرو ٻڌو آهي... شاهه لطيف وارا کاهوڙي به ڪٿي نه ڪٿي ضرور هوندا، جن لاءِ فرمايو اٿس:

لنگهه ٻڌائون لانگ موٽي ڪيئون نه مسحو 
لاهوتين لطيف چئي آڌيءَ ڏني اچانگ  
نڪا ڏنائون ٻانگ نه قضا ڪيائون نماز کي

ڪنهن انگريز شاعر جي سٽ آهي:The study of man kind is man  هتيman  جو اهو حال آهي يا بنايو ويو آهي. جو هر طرف ڌاڙا، چوريون، ڦريون، چندا، ڀتا، ٻوريءَ بند لاش، اغوائون ۽ بم ڌماڪا عام ڳالهه ٿي وئي آهي. قانون وارا ادارا به مافيائن جي زيرِ اثر آهن. تنهن ڪري في الحال خاموش آهن. بئريسٽر اعتزاز احسن ڪهڙو نه سهڻو شعر چيو آهي: 

اعتزاز يه بستي سائَي ڪو ترستي هَي، 
سارَي ڇت هين شيشَي ڪي، سائبان شيشي ڪا.

ٻيو عرض ته قارئين ڪرام کي جيڪڏهن ڪا گرامر يا عروض جي ڪمي بيشي وغيره نظر نواز ٿئي ته آگاهه فرمائيندا. 

آخر ۾ پنهنجي ڪرم فرمائن ادا حميد شهيد ۽ ڀاءُ  سوز هالائيءَ جي قربدارين کي ڪيئن وساريان، جن منهنجي هن قلمي پورهئي کي ساراهڻ ۽ شايع ڪرڻ لاءِ ’ڪچي گهڙَي‘ تي ’گهڙيا سي چڙهيا‘ جهڙن قيمتي مشورن سان ڏاڍو نوازيو... باقي ميهار فقير... حاجياڻي سهڻيءَ سان سنڀوڙو سيڻاهه سميت الاجي ڪڏهن ملندو يا وچ سِير ۾ اڳيئي موڪلائي ويندو... سا خبر خدا کي.

- مصنف

]زخمي هالائي[

عبدالقيوم ’زخمي‘ جون ساروڻيون

هيءَ 1960ع جي ڏهاڪي جي ڳالهه آهي. اسان چند نوجوانن ادب جي شاگردن هالا ۾ ’انجمن فروغِ ادب‘ جو بنياد وڌو. انهن ساٿين ۾ جناب عبدالقيوم ’روح‘ صاحب به هو. اسان جون گهڻيون محفلون ۽ ادبي ڪلاس وئڪيشن ۾ ٿيندا هئا. ماسٽر عبدالمجيد صاحب جي دوڪان تي اسان گڏبا هئاسين ۽ ادبي محفلون منعقد ڪندا هئاسين. انهن ۾ هڪ سرگرمي تمام پسنديده هئي، اها هئي ’في لبديع مشاعرو‘ مون کي ته شاعري ڏانءِ ڪانه آئي. ان ڪري مون کي اداري جو سيڪريٽري بڻائي ڇڏيائون.

روح صاحب جيڪو پوءِ زخمي ٿي ويو. اهو انهن محفلن ۾ شريڪ ٿيندو هو ۽ مزاحيه شاعريءَ سان محفل کي معطر ڪندو هو. سڄي سنگت ۾ هُو واحد شاعر هو، جيڪو مزاحيه رنگ جي شاعري ڪندو هو. وقت کي پَرَ لڳي ويا. صدي بدلجي وئي ۽ ايڪويهين صديءَ سڄي سنگت کي وکيري ڇڏيو. سال ٿيا اسان نه مليا آهيون. زخمي صاحب پنهنجي هوميوپيٿڪ ڪلنڪ ’گاجڻي گهٽيءَ‘ ۾ کولي هئي، جتي هُو مريض ڏسندو هو ۽ اسان جهڙن پراڻن ساٿين سان ملندو به هو. پنهنجا مختصر خاڪا پڙهي ٻڌائيندو هو. سندن ناقداء ۽ مزاحيه ڪالم ۽ تاثر دلپزير آهن.

ٻه چار سالن کان هُو خاموشيءَ جي ڪنڊ ۾ ويهي رهيو. ملاقات به ممڪن نه رهي. ڪڏهين ڪڏهين نور محمد راهو وسيلي هن جي حال احوال جي خبر پوندي هئي، ملاقات ممڪن نه رهي. سندن فرزند وحيد سان به ملاقات نه ٿي سگهي آهي، پر سندن ٿورا جو پيغام وسيلي رابطو رکيو اچي، سندن وفات جي خبر به هنن مون کي پهچائي.

عبدالقيوم صاحب هڪ پيارو انسان هو. هن کي نوڪريءَ جي ڪري لالا موسيٰ ۾ سڪونت اختيار ڪرڻي پئي. ان زماني ۾ اتان خط لکندو هو. اهي خط هٿ اچي سگهن ته انهن کي ڇپائڻ گهرجي. انهن خطن ۾ ادبي چاشني ۽ سرور هوندو. هُو هڪ خوش مزاج انسان هو. سندن سنگت ۾ ماڻهو بيزار نه ٿيندو هو.

اها خوشيءَ جي ڳالهه آهي جو سندن وڃڻ پڄاڻان سندن ڏهٽي سندن آخري وقت جي لکتن کي سهيڙي، هن ڪتابي صورت ۾ آندو آهي جيڪو بيحد ساراهڻ جهڙو ڪم آهي.

الله سائين مرحوم عبدالقيوم صاحب کي جنت الفردوس ۾ جائگير ڪري ۽ سندن پوين کي صبر جي توفيق عطا فرمائي- (آمين).

دعاگو:

ڊاڪٽر سليمان شيخ

ڪراچي 
2 جون 2021ع

ڏسان پيو ته جيڪو شخص اندر ۾ غمن جان انبار هوندي به پنهنجين فيلسوفيانا ڳالهين سان کلائيندو ۽ وندرائيندو اچي، اهو آهي عبدالقيوم ’زخمي‘. پاڻ زخمي هوندي به ٻين جي زخمن جا علاج پهن ۽ پٽين سان نه پر کل جهڙي خوراڪ سان ڪندو اچي. پاڻ طنز ۽ مزاح واري شاعريءَ کان مشهور آهي، جنهن نموني جا ڪيترائي شعر ٻَڌائين. هن وقت هڪ ئي ياد اٿم، جنهن ڪڻي مان باقي ديڳ جو حال معلوم ڪري سگهجي ٿو:

ديـڳ يارهين جي هئي پنڌ ۾، 
ٻارنهن ٿي ويا ذاڪرن روئي ڏنو.

هي طرحي مشاعرو 1987ع ۾ منهنجي ٽن سالن کان پوءِ ملائشيا کان پاڪستان اچڻ تي مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ رح، هالا نوان ۾ ملان اسڪول ۾ ڪرايو هو. جنهن ۾ ھيءَ طرح مليل هئي:

’مئڪدي ۾ مئڪشن روئي ڏنو‘

ان مشاعري ۾ حميد شهيد، انور هالائي، ڊاڪٽر يوسف ابڙو، ڊاڪٽر سليمان شيخ، ساقي صاحب، عرفان مهدي ۽ ٻين گهڻن شعر پڙهيا هئا. قيوم ’زخمي‘ جي ان شعر تي کيس گهڻي داد ملي هئي، طالب الموليٰ رح جن به کِلندا رهيا هئا... هن مشاعري جو ذڪر مون پنهنجي ڪتاب ’يادُن جي انڊلٺ‘ ۾ به ڪيو آهي. 

عبدالقيوم ’زخمي‘ سان ملاقاتون ته هيون، پر سندس ويجهن دوستن ۾ عبدالغفار ابڙو جيڪو سندس ڪلاس ميٽ به رهيو آهي ۽ اسان جي هالا واري ادبي ٽولي ۾ آخر تائين رهيو آهي سالن جا سال... ۽ ٻيا اسان جا دوست سڀ گذاري ويا، سائين عبدالرحمان قريشي، پروفيسر هدايت الله پاٽ... ها جيڪر سائين عبدالحميد ’شهيد‘ هجي ها ته تمام بهتر هو، اهو سندن تمام گهڻو ويجهو هو، جو آخر تائين آئون به پيو حميد کي چوندو هئس؛ ”آئون هالا ايندس ته هلي قيوم سان ملنداسين.“

- الطاف شيخ

ڪراچي 
06 اپريل 2021ع